Προβλήματα Της Aρχαίας Eλληνικής Δημοκρατίας.

JACQUELINE DE ROM ILLY

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑΤΗΣ

ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

JACQUELINE DE ROMILLY

ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑΤΗΣ]

ΑΡΧΑΙΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

Μετάφραση: Νίκος Άγκαβανάκης

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΑΡΔΑΜΙΤΣΑ

ΑΘΗΝΑ 1992

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Χρονολογικός πίνακας........................................... .................... .. 11Π ρόλογος .......................................................... .................................. 18Ε ισ α γ ω γ ή : Ή α θ η ν α ϊκ ή δ η μ ο κ ρ α τ ία ................................ 23

Γέννηση τής δημοκρατίας στήν ’Α θήνα.......................... 23Μιά άμεση δη μοκρα τία ......... .................................. 27Τά ειδικά προβλήματα αύτής τής δημοκρατίας.............. 32

Τά πλαίσια τής πολιτικής ζ ω ή ς ............................ 32Έκλογή ή κλήρωση;................................................. 34Αμοιβή γιά τίς πολιτικές δραστηριότητες............ 40

I. Ή λ α ϊκ ή τ ύ φ λ ω σ η ............................................................... 47Ι.Ή άνακάλυψη τόϋ κακού..................................... .. 47

’Αμάθεια καί άνικανότητα .............................................. 48Ό κίνδυνος τών συγκεντρώσεων................................... 53Τά λαϊκά πάθη στήν άθηναϊκή ισ τ ο ρ ία ..................... 60

’Από τό ένα άκρο στό άλλο: φιλοδοξία καί άδράνεια 73Ή βασιλεία τών κ ο λ ά κ ω ν ..................................... 79

II. Τά προτεινόμενα φ ά ρ μ α κ α .......................................... 85Ή οδός τών μεταρρυθμίσεων.......................................... 87

Ή άρχή τών δυο ισο τή τω ν ..................................... 87Μετριοπαθή πολιτεύματα....................................... 92Που θά βρεθούν «οί ά ρ ισ το ι» ;................ ............. 96

Πλάτων: ή «άληθινή πολιτική τ έ χ ν η » ....................... 100

8 ΠΡΟΒΛΗΜ ΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ ΔΗΜ ΟΚΡΑΤΙΑΣ

Οί φιλόσοφοι στήν Π ο λ ιτ ε ία .............................. 1037 / «βασιλική τέχνη» στον Π ο λ ιτ ικ ό ..................... 106

Ό "Αριστοτέλης καί ή ικανότητα τοϋ λ α ο ϋ .............. 110Τό νόημα τής αθηναϊκής περ ιπέτειας.......................... 118

I I . Ή δ η μ ο κ ρ α τ ικ ή ά ν α ρ χ ί α ................................................. 119Ή στρατιωτική απειθαρχία..................................... 120

I. Ή κρίση τοΰ πέμπτου α ιώ ν α ..................................... 125Πρώτες προειδοποιήσεις........................................ 125Καινούριοι άνθρωποι καί καινούριοι τρόποι . . . . 132

Ό πόλεμος ώς πηγή αταξίας................................... 135Οί σοφιστές καί ή περιφρόνηση τών νόμων . . . . 138Δημοκρατία καί αναρχία ........................................ 144’Ανησυχία.................................................................... 147Ή δημοκρατική άναρχία καί ό λ α ό ς ..................... 151

II. Ή άταξία τόν τέταρτο α ιώ ν α ..................................... 1527 / μαρτυρία τού Λ υ σ ία ............................................ 153Ο Δημοσθένης καί ή γελοιοποίηση τού νόμου . . . 155Δίκες καί δ ιαδ ικασίες ............................................ 161Νόμοι καί ψ ηφίσματα ............................................ 165

III. Ή άταξία καί οί φ ιλ ό σ ο φ ο ι ..................................... 168Ή αύστηρότητα τοϋ Πλάτωνα................................. 168Ό Πλάτων έναντίον τής πολιτικής άναρχίας . . . . 169Ό Πλάτων έναντίον τής ήθικής άναρχίας ............ 172Ο Πλάτων καί ή κρίση τών ά ξ ιώ ν ....................... 176Ο Ισοκράτης καί ή ήθική τά ξ η ............................ 178Ο ’Αριστοτέλης καί τά πολιτικά φάρμακα ......... 184

’Από τήν άναρχία στήν τυρα ννία ................................. 189

I I I . Τ ό κ ό μ μ α κ α ί ή π α τ ρ ίδ α ................................................... 195Τό πρόβλημα τής ενότητας..................................... 195

I. Η περιπέτεια τοΰ πέμπτου α ιώ ν α .............................. 200Ή μαρτυρία τής τραγω δίας............................................ 200

Ό Αισχύλος καί ή ενότητα τής π ό λ η ς ................... 200

ΠΕΡΙΕΧΟΜ ΕΝΑ 9

Ό Ευριπίδης καί ή λαϊκή τυραννία ....................... 202Ό Εύριπίδης καί ή διαιρεμένη πόλη....................... 204

Ό Θουκυδίδης καί ή διαιρεμένη π ό λ η .......................... 207Δυσχέρειες καί αβεβαιότητες ................................. 214

Ή νοσταλγία τής ένωμένης π όλη ς................................. 218Η ιδέα εμφανίζεται εξω άπό τήν "Αθήνα ............ 218Ή ιδέα επεκτείνεται στήν Αθήνα . . . ................... 2227 / ιδέα θριαμβεύει τό 404 ........................................ 230

II. Ή άνατοποθέτηση σέ θ ε ω ρ ίε ς ................................... 233Οί μεταρρυθμιστές................................................... 234

Ό Πλάτων καί ή ένότητα μέ κάθε θ υ σ ία ..................... 235Ό Πλάτων σέ αναζήτηση μιας αρμονίας..................... 240Ό ’Αριστοτέλης καί ή τέχνη τοΰ συγκερασμού . . . . 247

'Ενότητα καί πολλαπλότητα ................................... 247Τό κοινό συμφέρον ................................................. 252

'Η «ορθή πολιτεία»................................................... 255Ή μεσαία τάξη .......................................................... 256Πολιτική ισορροπίας.............................................. 258

Σ υ μ π έρ α σ μ α : Δ η μ ο κ ρ α τ ία κ α ί π α ι δ ε ί α .............................. 263

Πίνακας τών μνημονευόμενων άρχαίων ελληνικών κειμένων . . . 273

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΛΚΛΣ 11

Χρονολογικός πίνακας

Τά φιλολογικά έργα πού αναγράφονται είναι αποκλειστικά καί μόνο αύτά πού μνημονεύει τό βιθλίο.

Γιά τίς χρονολογίες γιά τίς όποιες δέν ύπάρχει θεθαιότητα, ιδίως σέ Βιογραφίες, ή ένδειξη πού δίνεται είναι μόνο κατά προσέγγιση*

Γιά περισσότερη σαφήνεια, τά ονόματα τών συγγραφέων ή τών δημόσιων άνδρών δηλώθηκαν μέ διαφορετικά στοιχεία μόνο μιά φορά τό καθένα.


ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

VI ΑΙΩΝΑΣ

594 Ό ΣΟΛΩΝ, πατέρας τής άθηναϊκής δημοκρατίας, στό αξίωμα τοϋ άρχοντα.

561 Έναρξη τής τυραννίας τοΰ ΠΕΙΣΙΣΤΡΑΤΟΥ.510 Τέλος τής τυραννίας τών Πεισιστρατιδών.508 ’Έναρξη τών δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων τοϋ ΚΛΕΙ

ΣΘΕΝΗ.

V ΑΙΩΝΑΣ

490-479 Μ Η ΛΙΚ Ο Ι ΠΟΛΕΜΟΙ: "Η Ε λλάδα θριαμβεύει κατά τής Περσίας.

476 'Ίδρυση τής συμμαχίας τής Δήλου, άπό τήν οποία θά προκύψει ή άθηναϊκή ήγεμονία.

461 Δημοκρατική μεταρρύθμιση τοΰ Ά ρ ειο υ Πάγου. Έ ναρξη τοΰ ρόλου τοΰ ΠΕΡΙΚΛΗ.

431-404 Π ΕΛΟ Π Ο Ν Ν Η ΣΙΑΚ Ο Σ Π Ο ΛΕΜ Ο Σ ( Ή Σπάρτη καί οί σύμμαχοί της έναντίον τής "Αθήνας καί τών συμμάχων της).

429 Θάνατος τοΰ Περικλή.422 Θάνατος τοΰ ΚΛΕΩΝΑ.415 "Αθηναϊκή έκστρατεία στή Σικελία.

"Εξορία τοΰ "Αλκιβιάδη, πού καταφεύγει στή Σπάρτη καί στήν Περσία.

411 Ή "Αθήνα σέ δύσκολη θέση. "Ολιγαρχική κυβέρνηση τών Τετρακοσίων πού τή διαδέχεται μεικτή κυβέρνηση, μετά τήν οποία άποκαθίσταται ή δημοκρατία.

407 "Επάνοδος τοΰ "Αλκιβιάδη στήν "Αθήνα.404 'Ή ττα τής "Αθήνας καί τέλος τής ήγεμονίας της. "Εγκαθί

δρυση στήν "Αθήνα τής ολιγαρχίας τών Τριάκοντα Τυράννων πού άνατρέπονται γρήγορα άπό τούς ένοπλους δημοκρατικούς.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 13

ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΕΡΓΑ

ΠΟΙΗΣΗ, ΘΕΑΤΡΟ, ΙΣΤΟΡΙΑ

525 Γέννηση τοϋ ΑΙΣΧΥΛΟΥ.518 Γέννηση τοϋ Θηβαίου Πινδάρου (πέθανε γύρω στά 440).495 Γέννηση τοϋ ΣΟΦΟΚΛΗ, πού θά ζήσει ώς τό 406.495 Γέννηση τοΰ ΗΡΟΔΟΤΟΥ, πού θά ζήσει ώς τό 425.480 (;) Γέννηση τοΰ ΕΥΡΙΠΙΔΗ, πού θά ζήσει ώς τό 406-405.472 Αισχύλου: Πέρσαι (πρώτη σωζόμενη τραγωδία).458 Αισχύλου: Όρέστεια.455 Θάνατος τοΰ Αισχύλου. Γύρω στά 445 γέννηση τοΰ ΑΡΙ

ΣΤΟΦΑΝΗ, πού ή χρονολογία τής τελευταίας κωμωδίας του είναι τό 388.

442-441 Σοφοκλή: Α ντιγόνη .438 Εύριπίδη: Ά λκη στις (ή άρχαιότερη σωζόμενη τραγωδία

τοΰ Εύριπίδη).431 Έ ναρξη τής Ιστορίας τον Πελοποννησιακοΰ Πολέμου τοΰ

ΘΟΥΚΥΔΙΔΗ (έζησε αύτόν τόν πόλεμο. Ή αφήγησή του σταματά στά 411, άλλά γνωρίζει τό τέλος τοΰ πολέμου, τό 404).

425-422 ’Αριστοφάνη (διαδοχικά): Άχαρνεΐς, Ιππείς, Νεφέλαι, Σφήκες.

410 Εύριπίδη: Φοίνισσαι.408 Εύριπίδη: "Ορέστης.406-405 Θάνατος τοϋ Εύριπίδη καί τοϋ Σοφοκλή.


ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΓΕΓΟΝΟΤΑ

IV ΑΙΩΝΑΣ

403 ’Αποκατάσταση τής δημοκρατίας στήν ’Αθήνα.399 Θάνατος τοϋ Σωκράτη.377 Σχηματισμός τής δεύτερης αθηναϊκής ήγεμονίας.371 "Ηττα τής Σπάρτης στά Αεΰκτρα, έναρξη τής ήγεμονίας

τής Θήβας.359 ’Ά νοδος στήν έξουσία τοϋ βασιλιά τής Μακεδονίας ΦΙ

ΛΙΠΠΟΥ.346 Φ ιλοκράτειος ειρήνη μεταξύ τής Α θήνας καί τοΰ Φ ιλίπ

που (συνοδεύτηκε άπό τήν ύπόθεση «Περι τής Παραπρεσβείας» μεταξύ τοΰ Δημοσθένη καί τοϋ Α ισχίνη).

338 Νίκη τοϋ Φιλίππου κατά τών Ε λλήνω ν τής Νότιας Ε λ λάδας.

336 Θάνατος τοΰ Φιλίππου τής Μακεδονίας. Τόν διαδέχεται ό ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ.

ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ 15


ΚΑΘΥΣΤΕΡΗΜΕΝΟΙ TOY V ΑΙΩΝΑ

401 Σοφοκλή: Οιδίπους επί Κολωνφ (παρουσιάστηκε μετά τό θάνατο τοϋ Σοφοκλή).

399 ΑΝΔΟΚΙΔΗ: Περι τών μυστηρίων.392 ’Αριστοφάνη: Έκκλησιάζουσαι.

ΡΗΤΟΡΕΣΔΙΑΝΟΗΤΕΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑΣΤΕΣ ΣΕ ΘΕΜΑΤΑ ΗΘΙΚΗΣ

ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ403 ΛΥΣΙΑ: Κατά Έρατοσθένους (ό Λυσίας έζησε περίπου άπό

τό 440 ώς τό 360). Γύρω στά 398 οί πρώτοι διάλογοι τοϋ ΠΛΑΤΩΝΑ (γεννήθηκε τό 427).

394-390 ΞΕΝΟΦΩΝ. ’Εξορίζεται, γιατί πολέμησε κατά τής ’Αθήνας. Θά γράψει στήν έξορία τήν άρχή τών Απομνημονευμάτων του καί τό κύριο μέρος τών 'Ελληνικών του (όπου συνεχίζει τήν ιστορία τοΰ Θουκυδίδη). - Ό ΙΣΟΚΡΑΤΗΣ, πού έγραφε ώς τώρα δικανικούς λόγους, άνοίγει τή σχολή του (γεννήθηκε τό 436).

380 ’Ισοκράτη: Πανηγυρικός. Ό Πλάτων βρίσκεται στή μεγάλη περίοδο τής δημιουργίας του, στήν οποία άνήκει ή Πολιτεία.

367 Δεύτερο ταξίδι τοϋ Πλάτωνα στή Σικελία. Ό Πολιτικός τοποθετείται μετά τήν επιστροφή του.

355-354 Πρώτα βήματα τοϋ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗ στήν πολιτική ζωή.Γύρω στά 355 θάνατος τοΰ Ξενοφώντα σέ ήλικία 85 περίπου έτών. ’Ισοκράτη: Άρεοπαγιτικός.

349 Δημοσθένη: 3Ολυνθιακοί.347 Θάνατος τοΰ Πλάτωνα, πού ή τελευταία πραγματεία του

εΐναι οί Νόμοι.342 Ό ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ αναλαμβάνει τήν εκπαίδευση τοΰ ’Αλε

ξάνδρου.341 Δημοσθένη: Περί τών εν Χερρονήσφ, 3ος Φιλιππικός.



338 Θάνατος του σχεδόν έκατοντάχρονου Ισοκράτη .335 Ό "Αριστοτέλης έπιστρέφει στήν "Αθήνα γιά νά διδάξει.

"Από αύτή τή διδασκαλία θά προέλθουν κυρίως ή Ρητορική καί τά Πολιτικά.

330 Δημοσθένη: Περι τον στεφάνου (δίκη πού τόν φέρνει σέ άντίθεση μέ τόν Α ισχίνη).

322 Θάνατος του Δημοσθένη καί τοϋ "Αριστοτέλη, στήν ϊδια ήλικία.

'Ομολογώ ότι στήν Αμερική θέλησα κάτι περισσότερο άπό τήν "Αμερική. Ζήτησα σε αυτήν μιά εικόνα τής ίδιας τής δημοκρατίας, τών κλίσεών της, τον χαρακτήρα της, τών προκα- ταλήψεών της, τών παθών της. Θέλησα νά τή γνωρίσω εστω καί γιά νά μάθω τουλάχιστον τί επρεπε νά ελπίζουμε ή νά φοβούμαστε άπό αυτήν.Tocqueville , Γιά τή δημοκρατία στήν Α μ ε ρική, Εισαγωγή.

Πρόλογος

Ή δημοκρατία εΐναι λέξη ελληνική καί ή έννοια της γεννήθηκε πραγματικά στήν Ε λλάδα. Ά π ό τό τέλος τοϋ έκτου αιώνα π.Χ. ή Α θήνα έζησε πάντοτε, μέ σύντομες έξαιρέσεις, κάτω άπό αύτό τό καθεστώς. Οί λόγοι τών ρητόρων, οί κωμωδίες καί οί τραγωδίες ξεχειλίζουν άπό συγκινητικούς έπαίνους πού οί συγγραφείς δέ σταματούν νά κάνουν γ ι’ αύτήν. Ά λλά , άντίστροφα, καθώς ή πολιτική ζωή τής πόλης ήταν έντονη, έπανεξέταζαν, επίσης, εκεί καί συζητούσαν διαρκώς τά πάντα. Τό άποτέλεσμα εΐναι ότι άπό τήν άρχή τοϋ πέμπτου αιώνα ώς τό τέλος τοϋ τέταρτου παρατηρεϊ- ται συνεχής καί έπίμονος διάλογος μέ τόν όποιο «άνακρίνεται» ή δημοκρατία καί ύπολογίζονται οί δυσκολίες πού μποροΰσε αύτή νά παρουσιάσει. Στό διάλογο αύτό λαμβάνονται τά πάντα ύπόψη: οί ύπαινιγμοί τοΰ θεάτρου καθώς καί οι άναλύσεις τών φιλοσόφων, οί περιγραφές τών ιστορικών καθώς καί ή επιχειρηματολογία τών διαδίκων ή τών λιβελογράφων. Τά θέματα επανεξετάζονται, άντι- στρέφονται, παραλλάζουν καί προσδιορίζονται. ’Έ τσι καθορίζονται προοδευτικά οί όμορφες πλευρές καί οί κίνδυνοι τής δημοκρατίας.

Ά λ λ ά συμβαίνει κάθε δημοκρατία νά άντιμετωπίζει, λίγο-πολύ, παρόμοια προβλήματα: πολλές άπό τίς ιδέες πού διατυπώθηκαν παίρνουν έτσι άξία παράξενα σύγχρονη. Θά ήταν μάταιο νά άρνη- θοΰμε ότι αύτή ή έπικαιρότητα, πού φαίνεται νά είναι, στίς μέρες μας καί στή Γαλλία, περισσότερο αισθητή παρά ποτέ, συνιστά ούσιαστικό λόγο γιά τή συγγραφή αύτού τοΰ βιβλίου.

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 19

ΓΥ αύτό άκριβώς τοποθετείται στό έπίπεδο τών ιδεών καί τών θεωριών. Μόνο έμμεσα θά πραγματευτεί τά γεγονότα καί οί θεσμοί θά παρέμβουν μόνο κατά τό μέτρο πού οί ίδιοι οί συγγραφείς θά τούς ύπαινιχθοΰν γιά νά ένισχύσουν τά έπιχειρήματά τους. Προπάντων θά υιοθετηθεί ή δική τους προοπτική. Πραγματικά, μπορει κάποιος νά περιγράψει τά προβλήματα τής έλληνικής δημοκρατίας μέ έκφράσεις πού οί αρχαίοι τίς αγνοούσαν, καί τότε αύτά τά προβλήματα, ιδιαίτερα, θά μάς δημιουργούσαν τήν έντύπωση σήμερα οτι καθορίζονται άπό κοινωνικά καί οικονομικά δεδομένα. Δέν έχουμε όμως τήν πρόθεση νά έπαναπροσδιορίσουμε έδώ τά προβλήματα τής έλληνικής δημοκρατίας σύμφωνα μέ μιά σύγχρονη άνάγνωση τής ιστορίας. Προσπαθούμε άπλώς νά δούμε πώς τά προσδιόρισε ή ελληνική συνείδηση. Πρόκειται λιγότερο γιά ιστορία καί περισσότερο γιά ιστορία τών ιδεών.

Ά ν , λοιπόν, αύτές οί ιδέες τοποθετηθούν ξανά στό πνευματικό πλαίσιό τους, θά φανούν οπωσδήποτε περισσότερο σύγχρονες, γιατί οί οικονομικές καί οί κοινωνικές συνθήκες είναι, πραγματικά, πάντοτε ειδικές. Καί ή έλληνική έμπειρία, έστω καί άν άπό αύτή τήν άποψη ήταν διδακτική, δέν θά μπορούσε νά άποτελέσει σέ αύτόν τόν τομέα μοναδικό παράδειγμα. Α πεναντίας, δοκιμάζοντας νά σκεφτοΰν τό καθεστώς τους μέ τή μορφή αρχών, νά έκτιμήσουν τήν άξία, τά μειονεκτήματα καί τίς ύποχρεώσεις του, νά καθορίσουν καί νά διευκρινίσουν τή φύση του, οί Α θηναίο ι τής κλασικής έποχής κέρδισαν τό προνόμιο νά συναντήσουν τό καθολικό.

Είναι, ώστόσο, αύτονόητο ότι αύτή ή προσπάθεια νά άποσπα- στοϋν θέματα πού παραμένουν μέχρι σήμερα έπίκαιρα δέν θά έπρεπε μέ κανένα τρόπο νά έπηρεάσει τήν άντικειμενικότητα τής περιγραφής. Γιά νά μή συμβει κάτι τέτοιο κρίθηκε έπιβεβλημένη ή παρακολούθηση τής ιστορίας αύτού τοΰ στοχασμοΰ μέσω μιας όσο τό δυνατό πληρέστερης σειράς μαρτυριών μέ περιγραφή τής ιστορίας κάθε θέματος κατά τή χρονολογική του έξέλιξη.

Αύτό συνεπάγεται δύο άρχές στή μέθοδο καί δύο μειονεκτήματα, γιά τά όποια έλπίζουμε ότι είναι μειονεκτήματα μόνο έπιφανειακά.


"Η πρώτη άρχή άφορά τό σχέδιο τοϋ 6ι6λίου. Πραγματικά, γιά νά οριοθετήσουμε καί νά φωτίσουμε καλύτερα τή συνέχεια τών θεμάτων, διακρΐναμε στά προβλήματα, πού θέτει ή έλληνική δημοκρατία, τρεις διαφορετικές όψεις -κάτι πού προκαλει στή δομή τών τριών κεφαλαίων έκδηλο παραλληλισμό. Ό μ ω ς δέν φαίνεται νά ύπάρχει λόγος νά μετανιώσουμε γι* αύτόν, γιατί αύτός ό παραλληλισμός ύπογραμμίζει καί κάνει περισσότερο προφανές τό γενικό σχεδίασμα τής περιπέτειας, πού περιγράφεται τρεις φορές. Θά μπορούσε μάλλον νά παραπονεθει κάποιος γιά τό γεγονός ότι αύτή ή άρχή προκαλει τήν επαναφορά ορισμένων μεγάλων θεμάτων, πού επανεμφανίζονται μέ τήν εύκαιρία τών προβλημάτων. Τά τελευταία είναι, πραγματικά, στενά δεμένα μεταξύ τους καί οί διάφορες κριτικές, πού διατυπώθηκαν κατά τής δημοκρατίας, τελικά συγκλίνουν, μέ άποτέλεσμα οί περισσότερο προσεχτικοί συγγράφεις στά θέματα πολιτικών καθεστώτων νά τά πραγματεύονται συχνά μαζί. Ά λ λ ά δέν είναι ίσως κακό τό γεγονός ότι ή έπαναφορά αύτών τών σημαντικών θεμάτων, πού κάθε φορά άντι- μετωπίζονται άπό διαφορετική οπτική γωνία, βοηθάει νά διακρίνουμε, παράλληλα μέ τή συνέχεια τοϋ κάθε θέματος, τήν ένότητα πού ύπάρχει άνάμεσά τους, καί πού οί άληθινοί θεωρητικοί δέν τήν έχουν παραγνωρίσει. Έ τσ ι μπορεϊ, έπίσης, νά φανεί ή σημασία πού ό κάθε συγγραφέας άποδίδει στό κάθε πρόβλημα.

Ή δεύτερη άρχή τής μεθόδου πού υίοθετήθηκε είναι ή παρουσία σ ’ αύτό τό έργο σημαντικού άριθμοϋ χωρίων άρχαίων συγγραφέων. Πραγματικά, νομίσαμε ότι ή μαρτυρία τών κειμένων μέ τό άκριβές περιεχόμενό τους ήταν ή μόνη έγγύηση τής αύστηρής άντικειμενικότητας. Είναι, έπίσης, τό μόνο μέσο γιά νά παρακολουθήσουμε, μέσα στίς ίδιες τίς λεπτομέρειες τής ορολογίας, τίς συγγένειες καί τίς διαφορές1. Έπομένως τό πλήθος τών χωρίων δέν

1. Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας σημειώνει οτι στή γαλλική έκδοση τοϋ βιβλίου της δανείστηκε τίς μεταφράσεις τής Collection des Universites de France «μέ εξαίρεση τίς περιπτώσεις πού άφοροΰν μία ή δύο λέξεις». Ό τα ν δέν παραθέτει μεταφράσεις άπό τήν Coll. des Univ. de France, τό δηλώνει σέ ύποσημείωση. Δηλώνει, επίσης, τίς περιπτώσεις πού έγιναν κάποιες έλαφρές τροποποιήσεις

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 21

είναι καθόλου κάποιο εύκολο άλλοθι, άλλά έμπνέεται άπό τή φροντίδα μας νά άφήσουμε νά μιλήσουν τά κείμενα, μέ τήν έλπίδα ότι ή προσέγγισή τους, άπό μόνη της, έμπλουτίζει καί προσδιορίζει τήν έμβέλεια τοϋ καθενός.

Πρέπει, τέλος, νά ύπενθυμίσουμε, γιά νά άποφύγουμε κάθε παρεξήγηση, ότι, άν οί ’Αθηναίοι τής κλασικής έποχής ύπέθαλαν σέ άνάκριση τή δημοκρατία, τό θιθλίο αύτό άναφέρει έκεινο τό γεγονός μόνο κατά τό ήμισυ. Πραγματικά, μόνο μιά φωνή άκούει κανείς έδώ. Μ ολονότι τά άθηναϊκά κείμενα δέν παύουν νά επαινούν τήν ομορφιά τοϋ δημοκρατικού καθεστώτος, έξαίροντας τήν έλευθερία, τήν ισότητα καί τόν άνθρωπισμό, πού είναι τά διακριτικά του γνωρίσματα, κανένα άπό αύτά τά θέματα δέν θά έχει θέση έδώ. Αύτά τά περίφημα κείμενα, σέ όσους, διαδοχικά, διαποτίζον- ται άπό αύτά, δέν έπαψαν νά έμπνέουν κάποια πίστη στόν άνθρωπο. Ά ν δέν βρίσκονται έδώ, αύτό δέν είναι καθόλου τό άποτέλεσμα έπιλογής πού θά έτεινε νά παραγνωρίσει τήν άξία ή τήν άκτινοβολία τους. Ά ντίθετα , εΐναι δεδομένη αλήθεια γιά τό 6ι6λίο τό ότι αύτή ή ομορφιά εΐναι γνωστή, θαυμάζεται καί άγαπιέται. Καί μάλιστα ή άξία πού τής άποδίδουμε εΐναι, σέ τελευταία άνάλυση, αύτό πού μπορεϊ μέ τόν καλύτερο τρόπο νά δικαιολογήσει τή φροντίδα μας νά ρωτήσουμε τούς Α θηναίους γιά νά άνακαλύψουμε, άκολουθώντας τους, ποιές πρακτικές δυσκολίες, ποιές παραμορφώσεις ή ποιές διαιρέσεις μπόρεσαν, κατά τή γνώμη τους, νά άπειλήσουν μέ καταστροφή ένα τέτοιο πολίτευμα.

«ώστε νά καταστούν περισσότερο άκρι6εΐς οί εκφράσεις πού αφορούν άμεσα τό σκοπό αύτού τού βιβλίου». Γιά τήν έλληνική έκδοση τά κείμενα μεταφράστηκαν άπό στερεότυπες έκδόσεις.

Εισαγωγή: Η αθηναϊκή δημοκρατία

Προκειμένου νά αποκτήσει νόημα γιά τούς σύγχρονους αναγνώστες, χωρίς νά προκαλέσει Βιαστικές καί άστοχες έξομοιώσεις, κάποια άνάλυση τοϋ έλληνικοΰ στοχασμοΰ γιά τά θέματα τής δημοκρατίας, είναι ίσως χρήσιμο νά θυμηθούμε ποιά ήταν ή άθηναϊκή δημοκρατία, πώς γεννήθηκε καί ποιά ήταν τά ιδιαίτερα γνωρίσματά της, γιατί μόνο ή σαφής συνείδηση τών διαφορών μπορει, πραγματικά, νά προσδώσει άξία στίς θεμελιώδεις ομοιότητες.

Η ΓΕ Ν Ν Η Σ Η ΤΗ Σ ΔΗ Μ Ο Κ ΡΑΤΙΑΣ Σ Τ Η Ν ΑΘ Η ΝΑ

Πρώτα πρώτα, επειδή πρόκειται γιά πολίτευμα πού κλήθηκε νά παίξει τόσο μεγάλο ρόλο στό σύγχρονο κόσμο καί άνακαλύφθηκε στήν Ε λλάδα, ό τρόπος μέ τόν όποιο γεννήθηκε έκει δέν θά μπορούσε νά μάς είναι άδιάφορος. Πώς, άραγε, πραγματοποιή- θηκε ή μετάβαση άπό τίς μικρές έλληνικές βασιλείες τής ομηρικής εποχής στήν περήφανη δημοκρατία τοΰ πέμπτου π.Χ. αιώνα;

Ή εντύπωση είναι διαφορετική, άνάλογα μέ τό άν παρατηρεί κάποιος τήν πλευρά τών θεσμών ή τήν πλευρά τής πολιτικής καί κοινωνικής ιστορίας, πού οί θεσμοί αύτοί άποτελοΰν τήν κατά- ληξή της.

Ά π ό τήν άποψη τών θεσμών, διακρίνουμε δύσκολα τή μετάβαση, άφού τό πέρασμα άπό τή βασιλεία στήν άριστοκρατία καί μετά στή δημοκρατία γίνεται κατά τρόπο άνεπαίσθητο. Ό βασιλιάς είδε τίς έξουσίες του νά περιορίζονται λίγο λίγο. Παράλληλα μέ αύτόν καί πολύ ενωρίς στήν ϊδια μέ αύτόν ύψηλή θέση, ύπήρξαν άξιωματοΰχοι τούς οποίους στήν Α θήνα τούς ονόμαζαν άρχοντες καί πού διατηρούσαν τόν τίτλο τοϋ βασιλιά γιά τόν έναν άπό


αύτούς. Λίγο λίγο, καί πάλι, ό αριθμός τους αύξήθηκε καί ό τρόπος επιλογής τους έγινε περισσότερο ανοιχτός. Στήν άρχή ήταν μόνο τρεις, άλλά τελικά έγιναν εννέα. Τούς εξέλεγαν άπό τήν τάξη τών εύγενών καί ήταν ισόβιοι. Στή συνέχεια όμως, όπο)ς άναφέρουν οί άρχαΐοι-συγγραφείς, ή θητεία τους ορίστηκε δεκαετής καί τελικά, άπό τόν έβδομο αιώνα, έτήσια. Καθιερώθηκε, έπίσης, ή κλήρωση μέ βάση κατάλογο πού κατάρτιζαν οί πολίτες. Ό κατάλογος αύτός πρώτα αύξήθηκε στίς άρχές τού πέμπτου αιώνα καί κατόπιν καταρτίστηκε καί αύτός μέ μιά πρώτη κλήρωση. Ταυτόχρονα, ή προσπέλαση τοϋ άξιώματος τοϋ άρχοντα περνοΰσε άπό τίς μεγάλες οικογένειες στίς πλουσιότερες τιμοκρατικές τάξεις καί έπειτα, στά μέσα τοϋ πέμπτου αιώνα, θεωρητικά στίς τρεις πρώτες τάξεις καί στήν πράξη σέ όλους τούς πολίτες. Έ να καινούριο άξίωμα πού δημιουργήθηκε τό 500 - τό άξίωμα τών στρατηγών - κληρονόμησε τήν πραγματική έξουσία, πού ώς τότε ήταν στά χέρια τών άρχόντων. ’Έ τσι ή έξουσία πέρασε χωρίς συγκρούσεις άπό τό βασιλιά στούς άντιπροσώπους τοϋ λαοϋ, άλλά καί ό ρόλος αύτοϋ τοϋ λαοϋ είχε, έπίσης, αύξηθεΐ στήν έκκλησία καί στή Βουλή. Οί θεσμοί έξελίχτηκαν ήρεμα, μέ μικροβελτιώσεις στίς λεπτομέρειες, πού τελικά δέν άφηναν νά έπιβιώσει τίποτα άπό τήν πρωταρχική κατάσταση.

Ά λ λ ά αύτό πού, καθώς φαίνεται, συνέβη πραγματικά στούς θεσμούς δέν συνέβη καί στήν πολιτική καί κοινωνική πραγματικότητα. Σέ αύτές, άντί γιά έξέλιξη χωρίς συγκρούσεις, βρίσκουμε μόνο κρίσεις καί άγώνες. Ά π ό τόν όγδοο αιώνα, άλλά κυρίως τόν έβδομο, βλέπουμε νά διαγράφεται ή οικονομική καί κοινωνική κρίση πού συντάραξε τίς πόλεις, τήν Α θή να όπως καί τίς άλλες. Οί μικροί καλλιεργητές εΐχαν φτωχύνει πρός όφελος τών μεγαλοϊ- διοκτητών. Πολλοί εΐχαν χρεωθεί καί στό τέλος έχασαν ει'τε τή γή τους εϊτε τήν ελευθερία τους. Α ντίστροφα, τό έμπόριο καί οί τέχνες (μέ τήν άρχαία σημασία τοϋ όρου) εΐχαν άναπτυχθεΐ, έπι- τρέποντας έτσι νά γεννηθεί μιά καινούρια κοινωνική τάξη. Ά π ό τό γεγονός αύτό προέκυψαν, σέ όλες σχεδόν τίς πόλεις, συγκρούσεις άνάμεσα σέ πλούσιους καί σέ φτωχούς ή άνάμεσα σέ άριστο-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 25

κράτες καί στό κόμμα τοϋ λαοΰ. Έ π ίσης προέκυψε τό διαζύγιο άνάμεσα στίς δύο έννοιες: στήν έννοια τοΰ πλούτου καί στήν έννοια τής εύγένειας τής καταγωγής, πού ώς τότε ήταν ενωμένες1, καί ό Θέογνης, τόν έκτο αιώνα, είναι ό δυστυχισμένος μάρτυρας αύτοΰ τοΰ διαζυγίου. Είναι όμως, έπίσης, γεγονός ότι τό κόμμα τοΰ λαοΰ στό ξεκίνημά του είχε πάντοτε έπικεφαλής ορισμένους άρχηγούς άπό μεγάλες οικογένειες, πού άγκάλιασαν τήν ύπόθεσή του καί ζήτησαν σέ αύτό στήριγμα.

Τις περισσότερες φορές, αύτοί οί άγώνες, πού γενικά κατέληγαν σέ έμφύλιο πόλεμο, τελείωναν μέ τήν εγκαθίδρυση σύντομων τυραννιών. Ή άνατροπή αύτών τών τυραννιών δέν γινόταν χωρίς 6ία. Οί κρίσεις αύτές άπλώθηκαν, σέ γενικές γραμμές, σέ ολόκληρο τόν έβδομο καί τόν έκτο αιώνα. Έ τσ ι διαπιστώνεται ή έγκαθίδρυση λαϊκού καθεστώτος, δηλαδή δημοκρατίας, στή Μ ίλητο, στά Μέγαρα καί στή Σάμο, άπό τήν άρχή τοΰ έκτου αιώνα. Στήν Α θήνα οί ταραχές σταμάτησαν γιά πρώτη φορά άπό τόν Σόλωνα, πού χρημάτισε άρχοντας τό 594 π.Χ. Ά νάμεσα στά άλλα μέτρα, κατάργησε τή δουλεία λόγω χρεών καί προσπάθησε νά διατηρήσει κάποια ισορροπία άνάμεσα στίς δύο παρατάξεις. Αύτό δέν έμπόδισε τήν τυραννία νά έγκαθιδρυθεΐ μέ τόν ΓΤεισί- στρατο, τό 561. Ά λ λ ά τό 514 ή τυραννία άνατράπηκε καί τότε επανήλθε - καί έπειτα θριάμβευσε - ή οικογένεια τών Ά λκμεω νι- δών, πού είχε άπό πολύ καιρό ύποστη ρίξει τά συμφέροντα τοΰ λαοΰ. (Οί Ά λκμεωνίδες, μέ τόν Μεγακλή, είχαν εμποδίσει, πρός τό τέλος τοΰ έβδομου αιώνα, τήν τυραννία τοΰ Κύλωνα καί εϊχαν έντονα άντιταχτει στήν τυραννία τοΰ Πεισιστράτου). Ό Κλεισθένης, ένας Ά λκμεω νίδης πού γύρισε άπό τήν εξορία τό 508, εισή- γαγε μιά σειρά μεταρρυθμίσεις, πού έξασφάλισαν τήν οριστική έγκαθίδρυση τής δημοκρατίας.

Οί καινούριοι, λοιπόν, θεσμοί πού εντάσσονταν στή ζωή τής

I. Ό Αριστοτέλης μίλα γιά τήν εποχή κατά τήν όποια «διόριζαν τούς άρχοντες μέ κριτήρια τήν εύγενική καταγωγή καί τόν πλούτο», χωρίς νά κάνει διάκριση άνάμεσά τους ( "ΑΟην. Πολιτεία, 3, 1 καί ό).


πόλης ώς συνέπεια τής κίνησης πού είχε αρχίσει μέ τόν Σόλωνα προέκυπταν άπό βίαιους άγώνες άνάμεσα σέ δύο παρατάξεις, τών οποίων ή δομή καί οί έπιδιώξεις είχαν προσδιοριστεί σέ δύο αιώνες συγκρούσεων λίγο-πολύ χαοτικών. Στή συνέχεια έξελίσ- σονταν πρός κατεύθυνση ολοένα καί πιό δημοκρατική (π.χ. μέ τόν Π ερικλή, πού ή μητέρα του καταγόταν άπό τήν οικογένεια τών Ά λκμεωνιδών καί ήταν άνιψιά τοϋ Κλεισθένη). Ά λλ ά , άν έξαιρέ- σουμε κάποιες σύντομες δονήσεις, τό καθεστώς δέν άμφισβητή- θηκε πιά. Στίς άρχές τοϋ πέμπτου αιώνα τό άποφασιστικό 6ήμα είχε γίνει μιά γιά πάντα. Ή δημοκρατία ή λαϊκή κυριαρχία εΐχε περάσει στά ήθη. Σέ ολόκληρη τήν κλασική εποχή δέν έπρόκειτο νά γνωρίσει τήν άμφισβήτηση στήν Α θή να παρά μόνο κατά τή διάρκεια ορισμένων σπάνιων καί εφήμερων κρίσεων.

Έπομένως, έπρόκειτο γιά δημοκρατία μέ τή σημασία μέ τήν οποία έννοοΰμε τή λέξη. Ά λ λ ά τό γεγονός ότι γεννήθηκε μέσα στόν άγώνα καί τίς συγκρούσεις έπρόκειτο νά παίξει τό ρόλο του στά τρία προβλήματα πού θά τά εξετάσουμε έδώ. Πραγματικά, αύτό έξηγεΐ τό γεγονός ότι ό «λαός» άντιπροσωπεύει μόνο μιά σαφώς καθορισμένη κοινωνική τάξη, πού μόλις πρίν άπό λίγο είχε μπει στήν πολιτική ζωή. Έ ξαιτίας αύτοϋ, ή περιφρόνηση τών άριστοκρατών γιά τήν τύφλωσή του είναι φυσικά έντονότερη καί περισσότερο φορτισμένη μέ πικρία. Ά π ό τό άλλο μέρος, ή άνά- μνηση τών πρόσφατων άγώνων παρέμενε άνεπούλωτη πληγή, ικανή νά ένθαρρύνει τήν άταξία καί όχι πολύ εύνοϊκή γιά τό σεβασμό μιας έξουσίας, πού τόσο πολύ καιρό τήν είχε άμφισβη- τήσει ή μιά πλευρά, καί πού ήταν τόσο καινούρια καί τόσο ύπερή- φανη στήν άλλη. Τέλος, ή ϊδια ή ένότητα τής πόλης, όπου έπρεπε νά συνυπάρξουν παρατάξεις ώς τότε άντιτιθέμενες, ύποδήλωνε επιλογή καμιά φορά δύσκολη άνάμεσα στό κόμμα καί στήν πατρίδα.

Ά π ό τό άλλο μέρος, αύτές οί συγκρούσεις κέντρισαν τή συζήτηση καί έτσι έκαναν νά προοδεύσει ή άνάλυση.

Τόν πέμπτο αιώνα οί ελληνικές πόλεις, γενικά, δέν γνώριζαν πιά οϋτε Βασιλεία (έκτός άπό τή βασιλεία μέ πάρα πολύ περιορισμένη μορφή, όπως στή Σπάρτη) οϋτε τυραννία. Τά καθεστώτα διακρί-

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 27

νονταν μόνο σέ ολιγαρχίες καί σέ δημοκρατίες. Ά λ λ ά σέ όλες σχεδόν τίς πόλεις οί οπαδοί αύτών τών καθεστώτων βρίσκονταν μόνιμα σέ άντίθεση. Ό Πελοποννησιακός πόλεμος, στρέφοντας τή δημοκρατική Α θήνα καί τήν ολιγαρχική Σπάρτη τή μία έναντίον τής άλλης, συνετέλεσε στήν επιδείνωση αύτών τών άντιθέ- σεων, έπειδή οί δύο μεγάλες πόλεις ένθάρρυναν ή καθεμία ένα κόμμα καί τοϋ έδιναν τήν ελπίδα τής ύποστήριξης. Οί δύο «μεγάλοι» άγωνίζονταν γιά επιρροή καί ύποδαύλιζαν παντού τή φυσική σύγκρουση άνάμεσα στίς δύο μορφές τοϋ καθεστώτος. Αύτοί οί άγώνες στάθηκαν ή εύκαιρία γιά άντιτιθέμενες προπαγάνδες καί κέντρισαν τήν άναζήτηση λύσεων, ταυτόχρονα πρακτικών καί θεωρητικών. Τή δημοκρατία τόσο καλύτερα τή σκέφτηκαν - τόσο καλύτερα τήν ύπεράσπισαν, τόσο καλύτερα τήν πολέμησαν, τόσο καλύτερα τήν έφεραν σέ άντιπαράθεση μέ τά προβλήματά τη ς- όσο έντονότεροι ήταν οί άγώνες καί όσο ζωηρότερες ήταν οί άντιδικίες τών οποίων είχε άποτελέσει τό έπαθλο. ’Έτσι, στά τρία θέματα πού θά παρακολουθήσουμε, ό Πελοποννησιακός πόλεμος θά έκφράσει τήν κρίση, άπό τήν όποία ή σκέψη θά βγει έμπλουτισμένη καί άνανεωμένη, όπως ύστερα άπό κάποια δοκιμασία.

Αύτά τά χαρακτηριστικά στοιχεία πρέπει νά τά συγκρατήσουμε στή σκέψη μας, άν θέλουμε νά συλλάβουμε τήν οξύτητα καί τήν πρωτοτυπία τών προβλημάτων τής έλληνικής δημοκρατίας. 'Ωστόσο άντιδιαστέλλουν αύτή τή δημοκρατία σέ σχέση μέ τίς δικές μας λιγότερο άπό όσο ή ϊδια ή φύση τοϋ καθεστώτος πού έτίθετο έτσι σέ συζήτηση.

-JJr ΜΙΑ Α Μ Ε Σ Η ΔΗΜ ΟΚΡΑΤΙΑ

Αύτό τό πολίτευμα ήταν, χωρίς άμφιβολία, δημοκρατία. Δέν ήταν όμως καθόλου δημοκρατία όμοια μέ τίς δικές μας. Ά π ό ορισμένες άπόψεις, έπρόκειτο γιά δημοκρατία πολύ λιγότερο πλατιά καί άπό άλλες γιά δημοκρατία πολύ πιό ριζοσπαστική.

Ή άθηναϊκή δημοκρατία ήταν λιγότερο πλατιά άπό τίς δικές μας, στό μέτρο πού αύτός ό «λαός», ό όποιος ήταν κυρίαρχος, δέν συνέπιπτε μέ ολόκληρο τόν πληθυσμό τής χώρας.


Ή Ε λλάδα είχε πάντοτε δούλους, πού δέν ιούς αναγνώριζαν ώς πολίτες. Δέν τούς ύπολόγιζαν καθόλου καί, έστω καί άν στήν ’Αθήνα τούς μεταχειρίζονταν καλά, κανένας δέν θεωρούσε τόν άποκλεισμό τους άπό τήν πολιτική ζωή ένοχλητικό γεγονός. Οί δούλοι όμως ήταν στήν ’Αθήνα τουλάχιστον τρεις φορές περισσότεροι άπό τούς ελεύθερους.

’Από τό άλλο μέρος, άνάμεσα σέ αύτούς τούς έλεύθερους οί γυναίκες δέν λαμθάνονται ύπόψη - μέ έξαίρεση τίς κωμωδίες τοϋ ’Αριστοφάνη! - , όπως δέν ύπολόγιζαν καί τούς ξένους πού κατοικούσαν στήν ’Αθήνα, τούς ονομαζόμενους μέτοικους.

’Αντίθετα, ήταν άρκετό στούς άρρενες ’Αθηναίους νά έχουν τή νόμιμη ήλικία - νά είναι δεκαοχτώ χρονών.

’Από τήν άποψη αύτή ύπήρξαν, ώστόσο, άμφισθητήσεις καί έτσι έπιθλήθηκαν δύο ειδών περιορισμοί σέ διαφορετικές έποχές, προερχόμενοι άπό τίς δύο άντιτιθέμενες παρατάξεις.

Ό πρώτος ήρθε άπό τούς ίδιους τούς δημοκρατικούς καί άφορά τή γέννηση. Ό τίτλος τοϋ πολίτη συνεπαγόταν τόση πολλή δύναμη, τόσο πολύ κύρος καί, καμιά φορά, τόσα πολλά ύλικά πλεονεκτήματα, ώστε δέν μπορούσε νά μήν ελέγχεται αύστηρά. "Ως τό 451, γιά νά είναι κάποιος πολίτης, έπρεπε νά έχει γεννηθεί άπό πατέρα πού ήταν πολίτης. Ή άνάπτυξη τών ύλικών πλεονεκτημάτων πού ήταν συνδεδεμένα μέ τόν κρατικό σοσιαλισμό τοΰ Π ερικλή καί τήν ϋπαρξη πληρωμής γιά τήν άσκηση ορισμένων πολιτικών δραστηριοτήτων προκάλεσε τήν υιοθέτηση νόμου, ό όποιος άπαιτούσε ό μελλοντικός πολίτης νά έχει γεννηθεί άπό πατέρα καί μητέρα πού ήταν καί οί δύο ’Αθηναίοι.

Ό δεύτερος περιορισμός δέν τέθηκε ποτέ ολοκληρωτικά σέ ισχύ, άλλά άπασχόλησε τά πνεύματα καί τήν πολιτική ζωή. Οί λίγο- πολύ ολιγαρχικές άπόπειρες γιά μεταρρύθμιση άπαιτούσαν πάντοτε περιορισμό τοϋ σώματος τών πολιτών σύμφωνα μέ τιμο- κρατικά κριτήρια. Ό Θηραμένης ήθελε νά είναι πολίτες οί ιδ ιοκτήτες, οί ικανοί νά έξοπλίζονται μέ δικά τους έξοδα. Σ 1 αύτή τήν άπαίτηση θά μπορούσαν νά άνταποκριθοϋν πέντε περίπου χιλιάδες άντρες. Ό ολιγαρχικός Κριτίας έννοοϋσε νά επιφυλάξει αύτόν τόν

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 29

τίτλο σέ τρεις χιλιάδες προνομιούχους. ’Αντίστροφα, ό Θρασύβουλος, δταν άποκατέστησε τή δημοκρατία μετά τό καθεστώς τοϋ Κριτία, θέλησε - χωρίς νά τό κατορθώσει - νά επεκτείνει τό δικαίωμα τοϋ πολίτη σέ όλους αύτούς πού εΐχαν πολεμήσει μέ τή δημοκρατική παράταξη, έστω καί άν ήταν δούλοι.

Ή ’Αθήνα μποροΰσε σέ ορισμένες περιπτώσεις νά παραχωρήσει τό δικαίωμα τοΰ πολίτη. Τό έκανε άρκετά λίγο καί άποκλειστικά πρός χάρη ξένων. Καί έδώ, έπίσης, δύο τάσεις βρίσκονταν άντιμέ- τωπες καί οί οπαδοί τής μετριοπαθούς δημοκρατίας (λ.χ. ό ’Ισοκράτης) δέν έπαυαν νά παραπονοΰνται γιά τόν ύπερβολικό φ ιλελευθερισμό πού βασίλευε άπό αύτή τήν άποψη.

Αύτές οί συζητήσεις, πού προσιδίαζαν στήν άθηναϊκή δημοκρατία, παρουσιάζουν προπάντων τό ένδιαφέρον ότι μάς ύπενθυμίζουν τή σημασία πού άπέδιδαν στόν ορισμό τοΰ πολίτη καί τοΰ λαοϋ, τόν όποιο άποτελοΰσαν αύτοί οί πολίτες. Στόν ορισμό αύτό, οί άποκλεισμοί πού δέν ένοχλοΰσαν κανέναν είναι άσφαλώς χαρακτηριστικότεροι άπό αύτούς έναντίον τών οποίων ή γνώμη τής έποχής άντιδροΰσε μέ τρόπο τόσο παθιασμένο.

’Αντίστροφα, ό ..ΐίρλίτπα πού είχε έτσι οριστεί - καί τά δύογεγονότα συνδέονται - άπολάμβανε δικαιώματα, πού δέν μπορούμε νά τά διανοηθοΰμε κάν στό σύγχρονο κόσμο.

Πραγματικά, έπρόκειτο γιά άμεση δημοκρατία. Οί μικρές διαστάσεις τής πόλη^ς-κράτους έπέτρεπαν, άπό τήν άποψη αύτή, ό,τι ή εύρύτητα τών σύγχρονων κρατών καθιστά άδύνατο. Τό σχέδιο άντιπροσωπευτικοϋ συστήματος τό βρίσκουμε στήν Ε λλάδα μόνο στίς ομοσπονδίες ή συνομοσπονδίες πού συνένωναν διάφορες πόλεις. Οί τελευταίες στέλνουν στίς συνελεύσεις άπεσταλμένους πού συναντούν άλλους άπεσταλμένους, προερχόμενους άπό άλλες πόλεις. Αύτό τό σύστημα ύπήρχε άπό πολύ καιρό σέ μικρή κλίμακα στήν άρχαία δελφική άμφικτιονία. "Υπήρξε, έπίσης, άργότερα στούς μεγάλους συνασπισμούς, οί όποιοι συγκεντρώθηκαν γύρω άπό κάποια πόλη πού άνέλαβε τήν ήγεμονία, άλλά πήρε κυρίως συνταγματική ύπόσταση στίς μικρές ομοσπονδίες πόλεων

30 Π ΡΟΒΛΗΜ ΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ ΔΗΜ ΟΚΡΑΤΙΑΣ

πού συμβίωναν - π.χ. στή 6οιωτική ομοσπονδία. Δέν ύπήρξε ποτέ αληθινά στίς δημοκρατικές πόλεις, όπως ή ’Αθήνα.

Ή συνέλευση τού λαοϋ -f ηΓ 'Έκκλ^σίgX- συγκέντρωνε πραγματικά όλους τούς πολίτες πού εϊχαν τά πολιτικά τους δικαιώματα. Έ κ εΐ όλοι μπορούσαν νά πάρουν τό λόγο καί, μολονότι τίς συζητήσεις τίς προετοίμαζε ή Βουλή, ή Ε κκλ η σ ία τοϋ δήμου ήταν τό αληθινό όργανο πού έπαιρνε αποφάσεις. Αύτή αποφάσιζε γιά τόν πόλεμο καί τήν ειρήνη, διόριζε τούς πρέσβεις, άποφαινόταν γιά τίς εκστρατείες καί τόν άριθμό τών στρατιωτών, εξέταζε τά πεπραγμένα τών άρχόντων καί μόνο αύτή εΐχε τή δύναμη νά έκδίδει ψηφίσματα καί νά έπικυρώνει τούς νόμους. Δίκαζε, έπίσης, όλες τίς δίκες πολιτικού χαρακτήρα πού άφοροϋσαν ή νόμιζαν ότι άφο- ροϋν τήν άσφάλεια τοΰ Κράτους, καί μόνο αύτή μπορούσε νά παραχωρήσει τό δικαίωμα τοΰ πολίτη. Ή μόνη έπιφύλαξη γιά άποφάσεις πού άφοροϋσαν τά πολιτικά δικαιώματα ήταν ότι έπρεπε νά ληφθοΰν άπό τήν ολομέλεια τών πολιτών, δηλαδή άπό συνελεύσεις στίς όποιες μετείχαν τουλάχιστον έξι χιλιάδες πολίτες. Ό έκδηλα έκτακτος αύτός άριθμός άρκει ώστόσο γιά νά κάνει αισθητή τήν τεράστια διαφορά πού ύπάρχει άνάμεσα σέ ένα τέτοιο καθεστώς καί σέ όποιοδήποτε άντιπροσωπευτικό σύστημα. Μιά συνήθης συνέλευση συγκέντρωνε γενικά άπό δύο ώς τρεις χιλιάδες πολίτες καί συνερχόταν άπό δέκα ώς σαράντα φορές τό χρόνο. Γιά νά καταπολεμήσουν τή μείωση τοΰ ενδιαφέροντος καί νά επιτρέψουν στούς έργάτες καί ιδιαίτερα στούς άγρότες νά παίρνουν μέρος στίς συνελεύσεις, θέσπισαν, στίς άρχές τοΰ τέταρτου αιώνα, άποζημίωση γιά τίς συνεδριάσεις (τόν έκκλησιαστικόν μισθόν).

Ό λαός άσκοΰσε έπίσης, κατ’ άλλο τρόπο, καί τό δικαστικό λειτούργημα. Τό δικαστήριο τών ξλΐαστώ ν^ό συγκροτούσαν, κατά τό νόμο, άπό όλους τούς πολίτες πού είχαν περάσει τά τριάντα. Στήν πράξη, ό άριθμός τους είχε οριστεί, τόν πέμπτο αιώνα, σέ έξι χιλιάδες (σέ έξακοσίους γιά κάθε φυλή) καί τούς έξέλεγαν μέ κλήρο, γιά ένα χρόνο, άπό κατάλογο ύποψηφίων πού είχε καταρτιστεί άπό τούς δήμους. Αύτές οί έξι χιλιάδες είχαν κατανεμηθεΐ σέ ομάδες, στίς όποιες οί φυλές είχαν ισομερή άντιπροσώπευση.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 31

Ό αριθμός τών δικαστών παρουσίαζε ποικιλία, ανάλογα μέ τήν ύπό κρίση ύπόθεση, καί γ ι’ αύτό ύπήρξαν δικαστήρια μέ διακόσιους έναν ή μέ πεντακόσιους έναν δικαστές. Σέ ορισμένες περιπτώσεις ό άριθμός τους μποροΰσε νά φτάσει τούς δύο χιλιάδες πεντακόσιους ή άκόμη περισσότερους. Αύτή ή λαϊκή δικαιοσύνη, πού δέν χρη σ ιμοποιούσε, μετά τήν προανάκριση, οϋτε έπαγγελματίες δικαστές οϋτε δικηγόρους, δέν μοιάζει προφανώς μέ κανένα σύγχρονο σύστημα καί μαρτυρεί λαϊκή κυριαρχία περισσότερο άμεση καί περισσότερο πραγματική.

Τέλος, καί σώματα μέ περιορισμένο αριθμό μελών καθώς καί τό άξίωμα τοΰ άρχοντα ήταν, έπίσης, σέ μεγάλο βαθμό προσιτά στό πλήθος. Τή Βουλή, λ.χ., πού προετοίμαζε τίς συζητήσεις τής Ε κκλησ ία ς καί έπέβλεπε τήν πραγματοποίησή τους, τή συγκροτούσαν σέ περιόδους κανονικής δημοκρατίας πεντακόσιοι πολίτες έκλεγμένοι μέ κλήρο άπό τίς φυλές γιά ένα χρόνο. Κάθε πολίτης πού εΐχε περάσει τά τριάντα εΐχε δικαίωμα νά άσκήσει αύτό τό λειτούργημα. Τούς περισσότερους, έπίσης, άρχοντες τούς έξέλε- γαν μέ κλήρο γιά ένα χρόνο (μερικούς γιά τέσσερα), ένώ, τέλος, έξέλεγαν άλλους, όταν έπρόκειτο γιά στρατιωτικά ή οικονομικά καθήκοντα. Καί σ ’ αύτά, επίσης, τά άξιώματα μπορούσαν νά φτάσουν, σχεδόν χωρίς εξαίρεση, όλοι οί πολίτες. Ε π ιπλέον, γιά νά εξασφαλιστεί ή έναλλαγή, τίς πιό πολλές φορές άπαγορευόταν ή έπανεκλογή καί ή συγκέντρωση πολλών άρμοδιοτήτοον στό ϊδιο πρόσωπο. Έ τσ ι άπέκλειαν τή σύγχρονη έννοια τοϋ «άνοηερου ύπαλλήλου». Τέλος, ή διπλή άρχή τής συλλογικότητας καί τής τακτικής λογοδοσίας ενώπιον τοΰ λαού μετρίαζε άκόμη περισσότερο τή σημασία πού θά μπορούσαν νά άποκτήσουν οί άρχοντες σέ βάρος τοΰ λαού, τοϋ κυρίαρχου αύτοΰ συλλογικού οργάνου.

Ό λαός κυβερνούσε ό ϊδιος, άντί νά έκλέγει άπλώς τούς άνθρώ- πους πού θά τόν κυβερνούσαν.

Αύτό έπιδείνωσε τά προβλήματα πού προκάλεσε ή δημΓΚ} ατία γιατί μποροΰσε νά έπιφέρει τήν έξαρση τής άταξίας και των κομματικών παθών. Ό πωσδήποτε, ή λαϊκή τύφλωση γ \οταν περισσότερο ορατή καί εΐχε σοβαρότερες συνέπειες. Είναι άλή-


θεια, όμως, οτι αύτή ή δημοκρατία άπέφευγε περισσότερο άπό όποιαδήποτε άλλη τόν κίνδυνο νά δημιουργηθεΐ κάποια τάξη πολιτικών πού 0ά φρόντιζε γιά άμεσες επιτυχίες καί γιά προσωπικά κέρδη, τάξη πού μόνο αύτή θά κατείχε τίς πληροφορίες καί μόνο αύτή θά δροϋσε2.

ΤΑ ΕΙΔΙΚΑ Π ΡΟ ΒΛΗ Μ ΑΤΑ Λ Υ Τ Η Σ ΤΗ Σ ΔΗ Μ Ο Κ ΡΑΤΙΑΣ

Αύτή ή θεμελιώδης διαφορά προκαλει διαφορετικά προβλήματα σέ καθένα άπό τά δύο είδη τής δημοκρατίας. ’Ιδιαίτερα ή άνάγκη νά συμμετέχουν έξίσου όλοι οί πολίτες στήν άμεση άσκηση τής έξουσίας προκάλεσε τήν υιοθέτηση στήν ’Αθήνα σειράς μέτρων, πού δέν ένδιαφέρουν τίς άλλες δημοκρατίες. Ή ίδια ή ύπαρξή τους άποδίδει γιά μάς παραστατικά τόν έπιτακτικό χαρακτήρα πού είχαν οί άθηναϊκές άπαιτήσεις στό θέμα τής δημοκρατίας.

Τά πλαίσια τής πολιτικής ζοοήςΤό πρώτο άπό αύτά τά μέτρα δέν ύπήρξε καθόλου άντικείμενο

συζητήσεων στήν κλασική έποχή, γιατί τό πρόβλημα, στό σύνολό του, λύθηκε άπό τήν έποχή κιόλας τοΰ Κλεισθένη. Ό μ ω ς κατέχει σημαντική θέση στό σύστημα τής άθηναϊκής δημοκρατίας καί μέ ορισμένα χαρακτηριστικά του θυμίζει τά σ\ /χρονα μέτρα πού άποβλέπουν στόν καθορισμό τών διοικητικών περιφερειών.

Πραγματικά, κανένας δέν μπορεϊ νά άναφερθεΐ οϋτε σέ μέρος τών άθηναϊκών θεσμών χωρίς νά μιλήσει γιά φυλές ή δήμους. Ή πολιτική ζωή έκείνης τής έποχής, μολονότι περιοριζόταν στά πλαίσια μιας μικρής πολιτείας, δέν έπαυε ώστόσο νά στηρίζεται στήν τοπική ζωή - σέ ό,τι δηλαδή σέ άπείρως μεγαλύτερη κλίμακα θά ονομάζαμε εύρύτερες περιφέρειες - καί σέ αύτό τό έπίπεδο γινόταν ό ορισμός τών ύποψηφίων. Ή προσφιλής στούς ’Αθηναίους άρχή τής ισότητας ύποδήλωνε ότι αύτές οί εύρύτερες ή διοικητικές περιφέρειες έπρεπε νά είναι καί οί ίδιες ίσες. Στό ξεκίνημα,

2. Πρόκειται γιά ιδέα πού πρόβαλε στό μικρό βιβλίο του Democracy ancient and modern ό M. Finley, Λονδίνο 1973, σσ. 34-36.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 33

ή άρχή τής κατανομής ήταν οικογενειακή: τά γένη (ή οικογένειες) ένώνονταν σέ «φρατρίες» ή «άδελφότητες» πού, μέ τή σειρά τους, σχημάτιζαν φυλές, χωρίς άμφιθολία έξίσου καταρχήν ομογενείς. Αύτή ή οργάνωση εύνοοΰσε ταυτόχρονα τήν έπιρροή τών εύγενών καί τήν έδαφική άνισότητα.

Ό Κλεισθένης τά άλλαξε όλα αύτά. Είσήγαγε διαφανή διοικητική οργάνωση θεμελιωμένη σέ γεωγραφική κατανομή πού τήν καθόριζε σαφές άριθμητικό σύστημα. Έ τσ ι έπέβαλε διαίρεση πού δέν εΐχε τίποτα τό ομογενές καί ώστόσο άπέφευγε τά μειονεκτήματα πού φυσιολογικά συνδέονται μέ κάθε γεωγραφική διαίρεση. Ή ’Αττική διαιρέθηκε σέ «δήμους»3, σέ μικρά δηλαδή έδαφικά κέντρα, πού τό καθένα τους εΐχε τή δική του κοινοτική ζωή καί τή δική του τοπική διοίκηση, μέ τούς άρχοντες, τίς συνελεύσεις καί τά ψηφίσματά του. Τήν πολιτική τήν άσκούσαν έκεϊ, σέ πάρα πολύ μικρή κλίμακα, άνθρωποι γνωστοί μεταξύ τους. Οί δήμοι έμοιαζαν μέ τίς δικές μας τίς κοινότητες. Ά λ λ ά ή ’Αττική διαιρέ- θηκε, έπίσης, σέ δέκα φυλές, μεταξύ τών οποίων οί έθνικές άρμοδι- ότητες μοιράστηκαν εϊτε μέ τήν κατανομή εϊτε μέ τήν έναλλαγή, πάντοτε όμως σύμφωνα μέ τήν άρχή τής αύστηρής ισότητας. Μέ οργάνωση χαρακτηριζόμενη άπό πολλή εύρηματικότητα, κάθε φυλή διέθετε έδαφική πραγματικότητα, χωρίς ώστόσο νά άποτελεϊ καί γεωγραφική ένότητα, γιατί όλες περιελάμθαναν τρία στοιχεία, πού τό ένα τό εΐχαν δανειστεί άπό τό Ά σ τυ , τό άλλο άπό τήν Παραλία καί τό τρίτο άπό τό έσωτερικό. Έπομένως, οί δέκα φυλές ήταν ϊσες όχι μόνο στά δικαιώματά τους άλλά καί στή δομή τους. Ά ν οί δήμοι τροφοδοτούσαν μιά καλή σχολή τοπικής πολιτικής, οί φυλές, πού στό σύνολό τους ήταν άπλώς διοικητικοί οργανισμοί χωρίς παραδόσεις ή ιδιαίτερα συμφέροντα, άπέφευγαν τόν κίνδυνο τών τοπικών πιέσεων, άτομικών ή συλλογικών4, καί οί παλιές

3 .'Υπήρξαν έκατό, λέει ό Η ρόδοτος (V, 69), άλλά δέν άποκλείεται νά ύπάρχει έδώ απλοποίηση.

4 / 0 Πλάτων θά κρατήσει αύτή τήν άρχή στούς Νόμους. Έκεϊ ή κατοχή τής γής ορίζεται σύμφωνα μέ τήν κατανομή της σέ κλήρους, καθένας άπό τούς οποίους άποτελειται άπό ένα τμήμα κοντά στήν πόλη καί άπό ένα άλλο

34 ΠΡΟΒΛΗΜ ΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ ΔΗΜ ΟΚΡΑΤΊΑΣ

αντιθέσεις μεταξύ τών περιφερειακών ομάδων δέν ήταν στό έξής δυνατές. Σ ’ αύτή τήν περίπτωση, λοιπόν, έχουμε, γιά νά έπαναλά- βουμε τήν κρίση πού ύπάρχει σ ’ ένα λαμπρό 6ι6λΐο γιά τόν Κλεισθένη, «ριζική άλλαγή σέ ό,τι θά μπορούσαμε νά ονομάσουμε πολιτικό χώρο»5. Ή άλλαγή αύτή θά παρέμενε ή 6άση τής άθηναϊ- κής δημοκρατίας καί δέν έπρόκειτο πιά νά άμφισθητηθει.

Δύο άλλα μέτρα πού υίοθετήθηκαν γιά νά έξασφαλΐσουν τήν ισότητα προκάλεσαν περισσότερες συζητήσεις: ή έκλογή μέ κλήρο καί οί άποζημιώσεις πού έπαιρναν ώς άμοιθή γιά τήν άσκηση τών πολιτικών δραστηριοτήτων.

Έκλογή ή κλήρωση;

Ή κλήρωση πιθανώς μάς εκπλήσσει, γιατί φαίνεται νά άποκ>* ί ι κάθε έννοια σχετική μέ τίς ικανότητες τοΰ άτόμου. Πραγματικα στήν άρχή είχε πιθανώς θρησκευτικό χαρακτήρα, καί τό να κλήρων* ται κάποιος ισοδυναμοΰσε μέ τό νά έπαφίεται στήν έπιλογή του θεοΰ. Έ τσ ι στήν Ίλιάδα καί σέ πολλούς μύθους ή κλήρωση μαρτυρεΐται είτε πρόκειται γιά κάποια μάχη εϊτε γιά τή διανομή μιας κληρονομιάς. "Η χρήση της έπομένως είναι προγενέστερη τής δημοκρατίας. Σποραδικά τή συναντάμε καί στά ολιγαρχικά καθεστώτα. Ό ϊδιος ό Πλάτων, μολονότι ή στάση του γιά τή χρήση της στήν πολιτική είναι πολύ εχθρική, διατηρεί τήν άρχή της γιά ορισμένες θρησκευτικές άρμοδιότητες καί έτσι τής άποδί- δει ξανά τή λησμονημένη γιά πολύ καιρό θρησκευτική άξία της. Στούς Νόμους γράφει ότι «ώς πρός τά ιερατικά άξιώματα, έπιτρέπο- ντας νά γίνει αύτό πού άρέσει στόν ϊδιο τό θεό, πρέπει νά γίνεται κλήρωση, πού σημαίνει προσφυγή στή θεϊκή τύχη»6. Τήν άρχή

απομακρυσμένο: «Πρέπει νά σκεφτοϋμε καί γιά τά άποτελούμενα άπό δύο κομμάτια τμήματα, αύτό πού λέγαμε πρίν άπό λίγο γιά τήν κακή καί τήν καλή ποιότητα τοΰ εδάφους, εξισώνοντας αύτά μέ τήν κατανομή μεγαλύτερης ή μικρότερης έκτασης» (745d).

5. P. Leveque καί P. Vidal-Naquet, Κλεισθένης ό ’Αθηναίος, Παρίσι ί964, σ. 13.

6. 759bc.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 35

αύτή τήν ύπενθυμίζει, όταν καλεΐ τούς κατοίκους τής μελλοντικής πολιτείας του νά τηρήσουν αύστηρά άθικτο τό κομμάτι γής πού θά τούς παραχωρήσει ό κλήρος, διαφορετικά, τούς λέει, «δέν θά έχετε συμμάχους οϋτε τό θεό-κλήρο, πού έκανε τή διανομή, οϋτε τό νομοθέτη»7.

Ή εφαρμογή τής κλήρωσης, πού συνδέθηκε μέ τούς δημοκρατικούς θεσμούς άπό τόν Σόλωνα, όπως λέει ό Α ριστοτέλης, ή, τό πιθανότερο, άπό τόν Κλεισθένη καί μετά, προέρχεται προφανώς άπό έντελώς διαφορετικό πνεύμα8. Ή άρχή της φαίνεται ότι ύπήρξε διπλή: νά περιοριστούν οί ραδιουργίες καί οί έλιγμοί στούς οποίους προσφέρεται κάθε έκλογή άλλά, έπίσης, σύμφωνα μέ όσα έπιδίωκαν άπαγορεύοντας στούς περισσότερους άρχοντες νά έπανεκλέγονται, νά εμποδιστούν τά άτομα νά άναπτύξουν ύπερβολικά μεγάλο κύρος. Προτιμώντας τήν κλήρωση άπό τήν έκλογή, προέβαιναν σέ εύρύτερη κατανομή τής λαϊκής κυριαρχίας, γιατί, στή θέση τών άρμόδιων ύπαλλήλων, οί πολίτες διαχειρίζονταν οί ’ίδιοι τίς κρατικές ύποθέσεις.

Είχαν πάρει, εξάλλου, τά μέτρα τους γιά νά έξουδετερώσουν τούς κινδύνους μιας τόσο τυφλής κατανομής. Πρώτα άπ’ όλα, αύτή ή διαδικασία δέν έφαρμόστηκε ποτέ σέ δύο κατηγορίες άξιωμάτων, στίς όποιες ή ύπαρξη ικανοτήτων ήταν ιδιαίτερα άπαραίτητη, δηλαδή στά οικονομικά καί στόν πόλεμο. Καί οί δέκα στρατηγοί, πού ήταν αιρετοί, άντιπροσώπευαν στήν πραγματικότητα, παράλληλα μέ τήν έκκλησία, τήν πραγματική κυβέρνηση9. Γιά τά άλλα άξιώματα είχε έπιθληθεΐ αύστηρός έλεγχος μετά τήν κλήρωση, μέ

7. 741b. Τό κείμενο αμφισβητείται, άλλά σέ ό,τι άφορά τή σκέψη τοϋ Πλάτωνα τό νόημα είναι τό ϊδιο. Τό άλλο πιθανό κείμενο θά έλεγε ϊσως: «οϋτε αύτόν πού μοίρασε τούς κλήρους καί πού είναι θεός».

8. Γιά τήν οργάνωσή της μπορει νά άνατρέξει κανείς στό 6ι6λίο τοϋ J. W. Headlam, Election by lot in Athens, έκδοση άναθεωρημένη καί βελτιωμένη άπό τόν D. C. Macgregor, Cambridge 1933.

9. Στόν Κατά Τιμοκράτους λόγο του ό Δημοσθένης φαίνεται νά μεταχειρίζεται σάν φουκαράδες χωρίς πείρα αύτούς πού άσκησαν καθήκοντα μόνο στούς δήμους καί άξιώματα άρχόντων μέ κλήρωση.


εξέταση πού δι εξ ήγαγαν πρίν άπό τήν άνάληψη καθηκόντων καί κατά τήν όποια ερευνούσαν τούς τίτλους καί τό πολιτικό ήθος τοϋ μελλοντικού άρχοντα, άλλά καί μέ τούς όρκους τούς οποίους, στή συνέχεια, τόν ύποχρέωναν νά δώσει. Τελικά, τά δημόσια άξιώματα είχαν, σέ γενικές γραμμές, συλλογικό χαρακτήρα, πράγμα πού μετρίαζε τή βαρύτητα ένός ένδεχόμενου σφάλματος.

Τέλος, ή κλήρωση μποροΰσε νά συνδυαστεί μέ τήν έκλογή. Αύτό συνέβαινε στά πρώτα βήματα τής δημοκρατίας, όταν διεξή- γαν κλήρωση άνάμεσα σέ ύποψήφιους πού είχαν έκλεγεΐ στήν άρχή άπό τίς φυλές τους καί άργότερα άπό τούς δήμους. Πρός τά μέσα τοΰ πέμπτου αιώνα αύτή ή πρώτη τοπική έκλογή έγινε έπίσης μέ κλήρο. Π ολλοί μετάνιωσαν γ ι’ αύτό, καί μιά άπό τίς μεταρρυθμίσεις πού ζητούσαν οί οπαδοί τής έπιστροφής σέ μετριοπαθή δημοκρατία ήταν ή έπαναφορά τοΰ συστήματος, πού συνδύαζε έκλογή καί κλήρωση, τήν κλήρωση μεταξύ έκλεγμένων ύπο- ψηφίων, τήν «κλήρωσιν εκ προκρίτων». ’Έ τσι ό Τσοκράτης, στόν Άρεοπαγιτικός ζητώντας τήν επιστροφή στή «δημοκρατία τών προγόνων» καί ύπερασπιζόμενος τή μορφή ισότητας πού δίνει στόν καθένα «αύτό πού τοΰ άνήκει», ύπενθυμίζει ότι, χάρη σέ αύτήν, οί παλαιοί ’Αθηναίοι «κυβερνούσαν τό κράτος χωρίς νά κληρώνουν τούς άρχοντες μεταξύ όλων άνεξαιρέτως άλλά έκλέγοντας γιά κάθε έργο μέ προκαταρκτική ψ ηφοφορία10 τούς καλύτερους καί τούς ικανότερους».

Ώ σ τόσ ο ή άρχή τής κλήρωσης, όποιες καί άν ήταν οί έγγυήσεις

10. §22. Σημ. μι:τ.\ Η συγγραφέας σημεκόνει οτι στή γαλλική έκδοση τοϋ 6ι6λίου της τροποποίησε έλαφρώς τη μετάφραση τού G. Mathicu καί προσθέτει: « “προκρίνειν" μπορεϊ νά σημαίνει “έκλέγειν κατά προτίμηση” ή “έκλέγειν προκαταρκτικά11. Ό έπίσημος χαρακτήρας τής έκφρασης “πρόκριτοι” μάς φαίνεται ότι έπιβάλλει τή δεύτερη σημασία, πού άλλωστε συμφωνεί περισσότερο μέ τή διακριτικότητα πού διαφαίνεται στήν έπιθυμία τής μεταρρύθμισης τήν οποία εκφράζει ό ρήτορας. "Απεναντίας, στό “πολίτευμα γιά τό μέλλον” , πού ό Α ριστοτέλης δίνει τό κείμενό του καί πού θά έκπονήθηκε πιθανώς άπόμετριοπαθείς τοΰ 411, άναφέρεται ότι ολόκληρη σειρά άπό άρχοντες πού άπαριθμοΰνται σέ αύτό “θά εκλεγούν μεταξύ άνδρών πού έχουν διαλεχτει έκ τών προτέρων” : έπομένως ή διπλή έκλογή άντικαθιστά τή διπλή κλήρωση».

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 37

με τις όποιες μπορούσε κανείς νά τήν περιβάλει, ήταν, στήν ΐδιαιτερότητά της, ένα άπό τά ούσιαστικά χαρακτηριστικά τής άθηναϊκής δημοκρατίας καί χρησιμέυσε πάντα στό νά προσδιορίζει τό πνεύμα τής τελευταίας.

Ή πρώτη κατάταξη τών πολιτευμάτων πού εφτασε ώς έμάς - ή κατάταξη τοΰ Η ροδότου - μάς παραδίδει καί τό διακριτικό γνώρισμα τής δημοκρατίας. Ό Πέρσης Ό τάνης, πού παρουσιάζει στό κείμενο τοΰ Η ροδότου τήν ύπεροχή αύτοΰ τοΰ πολιτεύματος σέ σχέση μέ τή μοναρχία, δηλώνει ότι, όταν κυβερνά ό λαός, «δέν γίνεται τίποτα άπό όσα κάνει ό μονάρχης* τά άξιώματα κατανέμον- ται μέ κλήρο (πάλω) καί ή έξουσία ύπόκειται σέ έλεγχο, ένώ όλα τά πρός συζήτηση θέματα μεταφέρονται στό κοινό»11.

Τόν τέταρτο αιώνα ό [Πλάτων γράφει τά ϊδια στο VIII βιβλίο τής Πολιτείας12: «Νομίζω, λοιπόν, ότι ή δημοκρατία εγκαθίσταται, όταν οί φτωχοί, μετά τή νίκη τους, σκοτώσουν μερικούς άπό τούς έχθρούς τους καί μερικούς άλλους τούς εξορίσουν καί στούς άλλους μοιράσουν εξίσου τήν κυβέρνηση καί τά άξιώματα* τίς πιό πολλές φορές τά άξιώματα σέ αύτήν άποκτώνται μέ κλήρο» {από κλήρων).

Τά ϊδια γράφει καί ό Α ριστοτέλης στή Ρητορική του, όταν κατατάσσει τά διάφορα πολιτεύματα: « Ή δημοκρατία είναι τό καθεστώς στό όποιο τά άξιώματα μοιράζονται μέ κλήρο»13. Στά Πολιτικά επαναλαμβάνει ότι «ή άνάδειξη τών άρχόντων μέ κλήρο είναι γνώρισμα τοΰ δημοκρατικού πολιτεύματος, ένώ μέ έκλογή, τοΰ ολιγαρχικού». Τέλος, άναλύοντας τίς άρχές στίς όποιες στηρίζεται ή δημοκρατία, δέν παραλείπει νά περιλάβει σέ αύτές καί τήν άκόλουθη: «κλήρωση όλων τών πολιτικών άξιωμάτων ή τουλάχιστον έκείνων πού δέν άπαιτοΰν ειδική έμπειρία καί τεχνικές γνώσεις».

11. Η ρόδοτος, III, 80.12. 557a.13. Τό χωρίο τής Ρητορικής είναι 1, 8, 1365b καί τά χωρία τών Πολιτικών

πού άναφέρονται εύθύς άμέσως είναι IV, 1294b, καί VI, 1317b. Σέ όλα αύτά τά κείμενα ή ελληνική λέξη είναι κλήρος ή κάποιο παράγωγο τής λέξης κλήρος.


Τό θέμα παρουσίαζε προβλήματα. Οί υπερασπιστές τής δημοκρατίας, όταν ήθελαν νά σταθούν στίς ευρύτερες καί στίς περισσότερο μετριοπαθείς αρχές της, άπέφευγαν νά μιλήσουν γιά κλήρωση. Οϋτε ό Εύριπίδης, στίς Ίκέτώ ες , οϋτε ό Θουκυδίδης, στόν Ε π ιτά φ ιο πού αποδίδει στόν Περικλή, κάνουν ύπαινιγμό γ ι’ αύτήν. Ά ντιστρόφω ς, αύτοί πού μιλούσαν κατά τοΰ καθεστώτος δέν έπα- ψαν νά άσκοΰν κριτική στήν κλήρωση, καί μία άπό τίς κατηγορίες πού άπηύθυναν στό Σωκράτη ήταν άκριβώς ότι είχε άμφισβητήσει αύτή τή συνήθεια. Ό Ξενοφώντας, στά ’Απομνημονεύματά του, γράφει πραγματικά: « Ά λλά , μά τό Δία, είπε ό κατήγορος, ό Σωκράτης έκανε τούς φίλους του νά περιφρονοϋν τούς ύπάρχοντες νόμους, λέγοντας ότι τάχα εΐναι παράλογο νά ορίζονται μέ κλήρωση οί άρχοντες τής πόλης, άλλά κανένας νά μή θέλει νά έχει ύστερα άπό κλήρωση οϋτε κυβερνήτη πλοίου, οϋτε άρχιτέκτονα, οϋτε αύλητή, οϋτε κάποιον γιά όποιαδήποτε παρόμοια δραστηριότητα άπό αύτές, όπου τά λάθη έχουν μικρότερες επιπτώσεις σέ σύγκριση μέ αύτά πού άφοροϋν τίς κρατικές ύποθέσεις»14.

Έ δώ ύπάρχει, σπερματικά, ολόκληρη ή θέση τοϋ Πλάτωνα, πού συνίσταται στό νά θεμελιωθεί ή πολιτική στήν έπιστήμη καί στήν κατάλληλη μόρφωση15, καί κανένας δέν έκπλήσσεται άπό τό γεγονός ότι οί διάφορες άπόπειρες τών άντιπάλων τοϋ καθεστώτος άρχιζαν πάντοτε άπό τήν κατάργηση τής κλήρωσης μέ τήν άμιγή καί άπλή μορφή της, πού ήταν τότε σέ εφαρμογή. Αύτό έγινε λ.χ. κατά τή διάρκεια τών δύο βραχύβιων ολιγαρχικών καθεστοκων πού ιδρύθηκαν στήν Α θήνα τό 411 καί τό 404. Τό πολίτευμα «γιά τό μέλλον» πού προτάθηκε τό 411 προβλέπει, γιά τούς σημαντικούς άρχοντες, έκλογή σύμφωνα μέ κατάλογο ύποψηφίων άπό εν ένεργεία βουλευτές, ένώ στό «άληθινό» τοϋ ίδιου έτους άναφέρε-

14. Ή κλήρωση γινόταν μέ κουκιά, μαϋρα ή άσπρα (πρβλ. Πλουτάρχου, Περικλής, 27). Καί οί συγγραφείς μιλούν συνεχώς γιά άρχοντες ή συμβούλους «πού ορίστηκαν μέ κουκιά» (πρβλ. 'Ηροδότου, VI, 109· Θουκυδίδη, VIII, 66, I Αριστοφάνη, 'Όρνιθες, 1022' Αριστοτέλη, 'Αθηναίων Πολιτεία, 32, I, κλπ.). Τό χωρίο πού δόθηκε έδώ είναι τό I, 2, 9.

15. Βλ. πιό κάτω, σσ. 59-66.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 39

ται Βουλή τετρακοσίων μελών οριζόμενη μέ προκαταρκτική έκλογή. Ή Βουλή αύτή οφείλει μέ τή σειρά της νά διορίσει τούς άρχοντες. Ό σ ο γιά τήν ολιγαρχία τοϋ 404, αύτή έλαβε άκόμη πιό ριζοσπαστικά μέτρα, άφοϋ οί «Τριάκοντα τύραννοι», όπως τούς ονομάζουν, διάλεξαν οί ίδιοι τή Βουλή καί τούς άρχοντες άπό κατάλογο ύποψηφίων πού καταρτίστηκε άπό τούς πολίτες τών άνώτερων κοινωνικών τάξεων16.

Οί άπόπειρες αύτές ύπήρξαν έφήμερες καί γρήγορα σημειώθηκε έπιστροφή στό συνηθισμένο καθεστώς. Τό άποτέλεσμα ήταν ότι οί πολιτικοί άντρες τοϋ τέταρτου αιώνα, πού έπρεπε νά προσαρμοστούν στό ύπάρχον πολίτευμα, δείχτηκαν, στό σημείο αύτό, πολύ φρόνιμοι. Ό Τσοκράτης, πού δέν θέλει νά θεωρηθεί φίλος τής ολιγαρχίας, ώθει τήν έπιδεξιότητά του ώς τό σημείο νά ρίξει τήν ιδέα ότι ή κλήρωση θά μπορούσε νά εύνοήσει τούς ολιγαρχικούς. Μπορούμε, βέβαια, νά χαμογελάσουμε καθο'ίς τόν βλέπουμε νά δανείζεται, όπως οί προπαγανδιστές όλων τών έποχών, έπιχειρή- ματα πού ύποτίθεται ότι είναι δημοκρατικά, γιά νά στηρίξει τίς άπόψεις του. Τό χωρίο τοΰ Άρεοπαγιτικον, πού άναφέρθηκε ήδη καί συνιστά τήν προκαταρκτική έκλογή, έξηγεϊ τά εξής: «Πίστευαν ότι αύτός ό θεσμός ήταν πιό δημοκρατικός άπό έκεινον πού προβλέπει κλήρο)ση, γιατί κατά τήν κλήρωση εΐναι πιθανό νά εύνοηθοϋν καί νά καταλάβουν συχνά τά άξιώματα οί οπαδοί τής ολιγαρχίας17, ένώ μέ τήν προκαταρκτική έκλογή τών πιό κατάλληλων ό λαός θά μποροΰσε νά έκλέξει αύτούς πού άγαποΰν περισσότερο τό ύπάρχον πολίτευμα».

16. Τό σύνολο τών μέτρων αύτών καί προπάντων τά διάφορα πολιτεύματα τού 411 δημιουργούν αναρίθμητα προβλήματα τόσο στίς λεπτομέρειες όσο καί στήν ιστορική ερμηνεία. Γιά λόγους απλότητας, παραπέμπουμε έδώ στήν 'Αθηναίων Πολιτεία τοΰ ’Αριστοτέλη (30, 2' 31, Γ. 35, 1), χωρίς νά προχωρούμε καθόλου στήν έξέτασή τους. Τά κείμενα αύτά άρκοΰν οπωσδήποτε γιά νά δο')σουν τή γενική τάση.

17. rH έξέταση τών ύποψηφίων πού εΐχαν οριστεί απαιτούσε, τουλάχιστον άπό αύτή τήν άποψη, συγκεκριμένο έλεγχο καί οί λόγοι τοΰ Λυσία τό άποδει- κνύουν άρκετά (πρβλ. έξάλλου τόν Υπέρ Μ αντίθεου, 9, λόγο του). Τό χωρίο πού παρατέθηκε είναι άπό τήν § 23.


Αύτή ή συγκεκαλυμμένη πρόταση αποκαλύπτει γιατί ό θεσμός τής κλήρωσης, πού μάς φαίνεται τόσο άμφισθητήσιμος καί πού ένοχλούσε ήδη τούς θεωρητικούς τής πολιτικής, ύπήρξε περισσότερο αντικείμενο έπιθέσεων γιά λόγους αρχής καί λιγότερο αντικείμενο πραγματικής συζήτησης, μέ τήν οποία θά είχαν πραγματικά έπιχειρήσει νά τόν καταργήσουν. Κάτι τέτοιο, βέβαια, θά ισοδυναμούσε μέ απόπειρα επίθεσης έναντίον τοΰ πνεύματος τής δημοκρατίας καί θά ήταν ανώφελα ασύνετο.

’Αμοιβή γιά τίς πολίτικες δραστηριότητεςΤό ϊδιο ισχύει καί γιά έναν άλλο θεσμό, λιγότερο όμως παλαιό

καί λιγότερο ούσιαστικό γιά τή δημοκρατία, τοΰ οποίου ώστόσο ό σκοπός ήταν, καί σέ αύτή τήν περίπτωση, νά κάνει πληρέστερη τήν ισότητα: πρόκειται γιά τήν ύπαρξη μισθών γιά τήν άσκηση πολιτικών καθηκόντων.

Κανονικά ό θεσμός αύτός δέν ύπήρχε οϋτε καί γιά τά άνώτερα καθήκοντα, πού άπορροφοΰσαν σχεδόν όλο τό χρόνο αύτών οί όποιοι τά είχαν άναλάβει. Καί άν ύπήρξε, άπό τόν πέμπτο αιώνα καί μετά, άποζημίωση γιά τούς άρχοντες, δέν ύπήρξε ποτέ κάτι τέτοιο γιά τούς στρατηγούς.

Ή άπουσία άμοιβής έξηγει ώς ένα σημείο γιατί αύτές οί άρμοδιό- τητες άσκήθηκαν γιά μεγάλο χρονικό διάστημα άπό εύγενεΐς, καί έπειτα, μέ τήν πάροδο τοϋ χρόνου, άπό πλούσιους. "Ενα διασκεδα- στικό κείμενο άπό τούς rΙππείς τοΰ ’Αριστοφάνη φανερώνει άκόμη καί τό μικρό σκάνδαλο πού προκάλεσε, μετά τό θάνατο τοΰ Περικλή, ή κατάληψη τών ύψηλότερων θέσεων άπό πλούσιους εμπόρους. Ό Π ερικλής άνήκε, βέβαια, στήν οικογένεια τών Άλκμεωνιδών. ’Έπειτα, όμως, παρουσιάζονται ξαφνικά τά ονόματα τοΰ Εύκράτη, τοΰ Αυσικλή, τοΰ Ύ πέρβολου, πού ήταν όλοι τους έμποροι. Ά π ό αύτούς ό Λυσικλής, έμπορος προβάτων, διαδέχτηκε τόν Περικλή στό κρεβάτι τής Α σπασίας, ένώ ό πλούσιος βυρσοδέψης Κλέων ύπήρξε ό διάδοχός του στήν ηγεσία τοΰ δημοκρατικού κόμματος.

Δέν ύπήρχε, έπίσης, άμοιβή γιά μικρότερα πολιτικά άξιώματα

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 41

πού άπαιτοΰσαν λιγότερο έλεύθερο χρόνο καί λιγότερα οικονομικά μέσα. Π αρ’ όλα αύτά, φάνηκε σύντομα ότι πολλοί ’Αθηναίοι, πού είχαν φτωχά οικονομικά μέσα, έβρισκαν δύσκολο νά έγκατα- λείπουν ολόκληρες ημέρες δουλειάς γιά νά άσχοληθοϋν μέ τίς δημόσιες ύποθέσεις.

Τά μέλη τής Βουλής, πού ήταν σχεδόν διαρκώς απασχολημένα, έπαιρναν κάποια μικρή έπιχορήγηση, όπως οί στρατιώτες σέ έκστρατεία. Ό Π ερικλής έπεξέτεινε τό μέτρο, προβλέποντας οικονομική αποζημίωση γιά τό χρόνο πού αφιέρωναν στό Κράτος, καί θέσπισε μισθό γιά τούς δικαστές, μισθός δικαστικός. Μ ικροπράγματα: δύο οβολοί τήν έποχή τοΰ Περικλή, τρεις τήν έποχή τοΰ Κλέωνα καί πέντε, όταν ζοΰσε στήν ’Αθήνα ό ’Αριστοτέλης - σχεδόν τό προβλεπόμενο minimum ήμερήσιο σιτηρέσιο γιά κάθε στρατιώτη. "Ομως, όσο λίγο καί άν ήταν, οί φτωχές τάξεις τό έβρισκαν πολύ έλκυστικό καί οί Σφήκες τοΰ ’Αριστοφάνη παρουσιάζουν στή σκηνή κάποιο γέρο, στόν όποιο αύτό τό μεροκάματο προκαλεΐ χαρά: «Κι έχω ξεχάσει τό πιό εύχάριστο άπ’ όλα* όταν γυρίζω σπίτι κρατώντας τό μισθό μου όλοι μ’ άγκαλιάζουν γιά τά λεφτά. Καί πρώτα πρώτα ή κόρη μου μέ πλένει καί μοΰ μυρώνει τά πόδια καί σκύβοντας νά μέ φ ιλήσει καί λέγοντάς με πατερούλη ψαρεύει μέ τή γλώσσα της τό τρΐώβολο. Κι ή γυναικούλα μου κολακεύοντάς με μοΰ φέρνει πίττα ζυμωμένη μέ κριθάλευρο καί κρασί»18.

Είναι, όμως, εύνόητο ότι κατάσταση τέτοιου είδους έπέτεινε τό ζήλο γιά τίς δίκες καί ένίσχυσε τήν επίδραση τών λαϊκών ήγετών σέ αύτούς, στούς οποίους εξασφάλιζαν τά μικρά αύτά κέρδη.

Ό Π ερικλής δέν έφτασε στό σημείο νά θεσπίσει άποζημίωση καί γιά τήν παρουσία στήν έκκλησία, γιατί αύτή άκριβώς άποτε- λοΰσε τήν έκφραση τής λαϊκής κυριαρχίας καί άπαιτοΰσε συμμετοχή τόσο μικρή, ώστε δέν δικαιολογούσε τέτοιο μέτρο. Ό μω ς στίς άρχές τοΰ τέταρτου αιώνα, κατά τήν οικονομική κρίση πού συνό- δευσε τήν ήττα τής ’Αθήνας, ή δημοκρατία πού άποκαταστάθηκε,

18. Σφήκες, 605 κ.έ.


επειδή έβλεπε νά επικρατεί επικίνδυνη μείωση τοϋ ενδιαφέροντος γιά τό καθεστώς, χρειάστηκε νά άναλάβει επί τοϋ προκειμένου τήν πρωτοβουλία. Ή καινούρια αύτή αποζημίωση, ό εκκλησιαστικός μισθός, αύξήθηκε καί αύτός γρήγορα: ένας οβολός στήν άρχή, μετά δύο, μετά τρεις19, άργότερα μιά δραχμή (έξι οβολοί), καί τέλος μιάμιση δραχμή τήν εποχή τοΰ Α ριστοτέλη .

Οί άποζημιώσεις έγιναν γρήγορα, όπως καί ή κλήρωση, άπό τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα τής δημοκρατίας. Ό τα ν ό ’Αριστοτέλης ορίζει τά χαρακτηριστικά αύτοΰ τοΰ πολιτεύματος, επισημαίνει στά Πολιτικά του ώς ένατη άρχή «νά παίρνουν μισθό κατά πρώτιστο λόγο όλοι όσοι μετέχουν στήν έκκλησία, στά δικαστήρια, στά δημόσια άξιώματα, είδάλλως, όσοι μετέχουν στά δημόσια άξιώματα, στά δικαστήρια, στή βουλή καί στίς κυριότερες συνεδριάσεις τής έκκλησίας ή άπό τούς άρχοντες έκεινοι πού εϊναι άνάγκη νά γευματίζουν άπό κοινού». Ό ’Α ριστοτέλης διευκρινίζει επίσης ότι ή χορήγηση μεγάλου μισθού στούς μετέχοντες στήν έκκλησία προκαλεΐ τήν τελευταία νά μεταφέρει στήν άρμοδιότητά της όλες τίς ύποθέσεις, μειώνοντας έτσι τό ρόλο τής Βουλής καί κάνοντας τό καθεστώς άκόμη πιό δημοκρατικό20.

Πολλούς, πάντως, οί παροχές αύτές τούς ενοχλούσαν. Αίγα μόλις χρόνια μετά τή θέσπιση τής άποζημίωσης γιά τήν έκκλησία, ό χορός τών Έκκλησιαζονσών τοϋ ’Αριστοφάνη θλίβεται γιά τήν παρακμή τοΰ πολιτικοϋ ήθους, τής όποίας αύτή ήταν τό άποτέλεσμα καί ή άπόδειξη: « Ά λ λ ’ όμως κανένας δέν τολμούσε νά διαχειρίζεται τά δημόσια πράγματα γιά χρήματα, όταν ήταν άρχοντας ό εύγενικός Μ υρωνίδης21. Κι ό καθένας έρχόταν φέρνοντας σ ’ ένα

19. Στίς Έκκλησιάζουσες τοϋ ’Αριστοφάνη, πού παίχτηκαν τό 392, βλέπουμε τίς γυναίκες νά βιάζονται, γιατί δποια δέν φτάσει νο>ρίς δέν θά είσπράξει τό τριώβολο (292). Γιά τό ϊδιο τό μέτρο καί τήν ιστορία του βλ. ’Αριστοτέλη,’Αθηναίων Πολιτεία, 41, 3, καί 62. 2.

20. Πολιτικά, VI, 1317b- πρβλ. ήδη IV. 1300 a: «Αύτό συμβαίνει συνήθίος, όταν ύπάρχει γ ι’ αύτούς πού μετέχουν στήν έκκλησία κάποιος μεγάλος μισθός. Γιατί, έχοντας ελεύθερο χρόνο, συγκεντρώνονται συχνά καί κρίνουν τά πάντα οί ίδιοι».

21. Περίφημος στρατηγός λόγο) τών επιτυχιών πού σημείωσε γύρω στά

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 43

μικρό ασκό τό πιοτό του καί τό ψωμί του καί δύο κρεμμύδια καί τρεις ελιές. Τώρα όμως απαιτούν νά παίρνουν τό τριώθολο, όταν ασχολούνται μέ τίς δημόσιες ύποθέσεις...».

Οί πολέμιοι τής καθολικής δημοκρατίας δέν παρέλειψαν νά αμαυρώσουν τίς προθέσεις πού εΐχαν πρυτανεύσει σέ αύτό τό πολίτευμα καί νά τονίσουν τίς δυσάρεστες έπιπτώσεις του. Σέ ένα χωρίο τής Αθηναίων Πολιτείας, πού άπηχεΐ εύνοϊκή γιά τή μετριοπαθή δημοκρατία παράδοση, ό ’Αριστοτέλης γράφει π.χ.: « Ό Περικλής έδωσε πρώτος άποζημίωση στούς δικαστές συναγωνιζό- μενος τόν Κίμωνα στή δημοτικότητα πού τοΰ χάριζαν τά πλούτη του»· καί « ’Από τότε παραπονοΰνται μερικοί ότι χειροτέρευσε ή κατάσταση, γιατί οί πρώτοι τυχόντες έδειχναν πάντοτε μεγαλύτερη σπουδή άπό όση οί έντιμοι άνθρωποι νά έκλέγονται μέ κλήρωση. Μετά, έπίσης, άπό αύτό άρχισε ή διαφθορά τών δικαστών»22. Τίς ίδιες κρίσεις έπαναλαμβάνει καί ό Πλούταρχος23.

’Έτσι δέν προκαλεΐ έκπληξη τό γεγονός ότι οί ολιγαρχικοί, μόλις πήραν γιά λίγο τήν έξουσία, φρόντισαν άμέσως νά καταργήσουν καί τήν άποζημίωση καί τήν κλήρωση. Τό 411 τό μέτρο φαίνεται ότι έλήφθη άμέσως. ’Έ τσι ό Θουκυδίδης γράφει ότι «πρότειναν πιά φανερά νά τεθεί τέρμα στίς έξουσίες όλων τών άρχόντων τοΰ ύπάρχοντος πολιτεύματος, νά καταργηθοΰν οί άποζημιώσεις...»24. Καί ό ’Αριστοτέλης άναφέρει τό προκαταρκτικό κείμενο, στό όποιο άναφέρεται ότι «όσο διαρκέσει ό πόλεμος οί πολίτες θά άσκήσουν όλα τά άξιώματα χωρίς άντιμισθία, μέ έξαίρεση τούς έννέα άρχοντες καί τούς πρυτάνεις· ό καθένας άπό αύτούς θά εισπράττει τρεις όθολούς τήν ήμέρα»25. ’Ακόμη καί μετά τήν

μέσα τοϋ πέμπτου αιώνα (άρα πενήντα περίπου χρόνια πριν άπό τις Έκκλησιά- ζονσες). Τό κείμενο έδώ προέρχεται άπό τούς στίχους 303-310.

22. 'Αθηναίων Πολιτεία, 27, 3 καί 4-5. Ό "Αριστοτέλης άναφέρει ο̂ ς παράδειγμα τή δίκη τοϋ "Ανύτου, πού είναι πολύ μεταγενέστερη. Ή διαφθορά, είναι πολύ προφανές, μόνο έμμεση σχέση έχει μέ τίς άντιμισθίες.

23. Περικλής, 9, 3.24. Θουκ., VIII, 67, 3.25. 'Αθηναίων Πολιτεία, 29, 5. Τό πολίτευμα «γιά τό μέλλον» ορίζει τά ϊδια


ανατροπή τής ολιγαρχίας, τό μετριοπαθές πολίτευμα, πού έγκαθι- δρύθηκε στήν άρχή, διατήρησε αύτό τό μέτρο. Ό ’Α ριστοτέλης καί ό Θουκυδίδης τό επισημαίνουν καί ό ένας καί ό άλλος, επαινώντας καί οί δύο τή σωφροσύνη αύτού τοϋ πολιτεύματος26.

Ά λ λ ά τά πράγματα έπανήλθαν γρήγορα στήν παλαιά κατάσταση καί ή άρχή τών άποζημιώσεων δέν έγινε πιά στόχος κατηγοριών. ’Έ τσι ό Πλάτων καταρχήν άναφέρει σ ’ ένα άξιοσημείωτο χωρίο

τής Πολιτείας του τίς άποζημιώσεις πού χορηγούσαν γιά ορισμένα δημόσια λειτουργήματα, όχι γιά νά τίς κατηγορήσει, άλλά γιά νά άντλήσει άπό αύτές τήν άπόδειξη ότι αύτά τά λειτουργήματα κανένας άπό αύτούς πού τά είχαν άναλάθει δέν τά άσκοϋσε πρός όφελος του: «Δέν άντιλαμθάνεσαι ότι κανένας δέν επιθυμεί μέ τή θέλησή του νά κατέχει άξιώματα, άλλά όλοι ζητούν μισθό, επειδή άπό τά άξιώματα δέν θά ώφεληθούν οί ίδιοι άλλά οί άρχόμενοι;»27. Αύτό δέν σημαίνει ότι δεχόταν μιά τέτοια άρχή. Στό ιδανικό πολίτευμά του, οί φύλακες τής πόλης δέν έχουν τίποτα δικό τους καί δέν άπολαμβάνουν κανένα πλεονέκτημα: «έχουν τήν τροφή τους καί δέν λαμβάνουν, εκτός άπό αύτή, κανένα μισθό, όπως οί άλλοι, ώστε καί άν θέλουν νά ταξιδέψουν στό εξωτερικό γιά προσωπικούς τους λόγους δέν τούς είναι δυνατόν, οϋτε τούς είναι δυνα- τόν νά δώσουν σέ εταίρες, οϋτε νά δαπανήσουν όπου θέλουν γιά άλλους σκοπούς, όπως δαπανούν όσοι θεωρούνται εύτυχισμένοι»28. Ό σ ο γιά τούς φιλοσόφους, είναι προφανές ότι θά καταλάβουν τήν

έξουσία μόνο άπό καθήκον καί ότι κανένα άγαθό δέν θά μπορούσε νά έχει σημασία γ ι’ αύτούς σέ σχέση μέ τίς φ ιλοσοφικές χαρές, πού θά τίς στερηθοΰν οίκειοθελώς άπό άγάπη γιά τή δικαιοσύνη. Ό Πλάτων δέν έπιδοκίμαζε άσφαλώς τίς άποζημιώσεις. Ό μ ω ς οϋτε

αύτός οϋτε ό ’Ισοκράτης δέν τούς άφιέρωσαν ιδιαίτερη κριτική·

γιά τά μέλη τής Βουλής: «θά άσκοΰν γιά ενα χρόνο τά καθήκοντα τοϋ βουλευτή χωρίς μισθό...» (δπ. παρ., 30, 2).

26. 'Αθηναίων Πολιτεία, 33, 1 καί 2* Θουκ., VIII, 97, 1-2.27. Πολιτεία, I, 345c πρβλ. II, 357d.28. Πολιτεία, 420a.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ 45

τόν τέταρτο αιώνα άποτελούσαν αναπόσπαστο μέρος τής δημοκρατίας.

"Οπως καί μέ τήν κλήρωση, διαπιστώνουμε ότι οί άποζημιοχιεις μόνο πολύ έμμεσα κίνησαν τό ένδιαφέρον τής αθηναϊκής σκέψης. Οί συγγράφεις κατέκριναν ή ύπερασπίστηκαν όχι αύτόν ή έκεΐνον τόν θεσμό πού προσιδιάζει στή δημοκρατία τους άλλά τήν ϊδια τήν άρχή τής δημοκρατικής ισότητας, τις άρετές καί τά μειονεκτή- ματά της.

Αύτό, άραγε, όφείλεται στό γεγονός ότι οί 'Έ λληνες είχαν τήν τάση νά παρατηρούν τά πράγματα πιό σφαιρικά ή στό γεγονός ότι, στό σύστημα τής δημοκρατίας τους, δέν μπορούσε κανείς νά άπομονώσει ένα θεσμό χωρίς νά θέσει ύπό κατηγορία τήν ϊδια τήν άρχή, στήν οποία αύτός άνταποκρινόταν; Ό πωσδήποτε, ή έξέταση τής ιδιοτυπίας τής άθηναϊκής δημοκρατίας μάς οδηγεί κατευθείαν στά προβλήματα γενικού χαρακτήρα, τά όποια ισχύουν γιά όλα τά παρόμοια καθεστώτα. Μόνο αύτά κίνησαν τό ένδιαφέρον τών συγγραφέων τής έποχής έκείνης καί μόνο αύτά μπορούν, άκόμη καί σήμερα, νά κινήσουν τό δικό μας ένδιαφέρον.

I. Ή λαϊκή τύφλωσητυφλό ν ό' εχει

ήτορ όμιλος άνδρών ό πλεϊστος.

Πίνδαρος, Νεμ. VII, 23-24.

Ή συμμετοχή όλων τών πολιτών στή διακυβέρνηση τής χώρας μέ ισα δικαιώματα ψήφου πιθανώς φαίνεται δίκαιη. Μ πορει όμως, έπίσης, νά φανεί καί ώς κάτι τό έπικίνδυνο, άφοϋ δέν είναι όλοι εξίσου ικανοί. Αύτό είναι, μέ λίγα λόγια, τό δίλημμα, μέσα στό όποιο βρίσκεται παγιδευμένη κάθε δημοκρατία. Αύτό τό δίλημμα τέθηκε γιά τήν ’Αθήνα κατά τρόπο τόσο πιό πιεστικό όσο πιό καινούρια ήταν έκεΐ ή ιδέα τής λαϊκής κυριαρχίας καί πιό έκτετα- μένες οί άρμοδιότητες πού εϊχαν έκχωρηθει στό λαό.

Έ τσ ι βλέπουμε νά εμφανίζεται σχεδόν άμέσοος ή κριτική, γιά νά διογκωθεί ολοένα καί περισσότερο κατά τή διάρκεια τοϋ πέμπτου αιώνα. ’Α ρχίζει στό θεωρητικό επίπεδο μέ τήν ιδέα ότι ό λαός εϊναι άδαής καί έπιτεΐνεται μέ τήν έμπειρία πού άποκαλύπτει ότι κατέχεται άπό βίαια πάθη. Στό τέλος τοΰ πέμπτου αιώνα τό πρόβλημα έφτασε στήν ώριμότητά του καί τότε άπαίτησε τίς λύσεις τών φιλοσόφων.

I. Η ΑΝΑΚΑΛΥΨΗ ΤΟΥ ΚΑΚΟΥ

Οί άριστοκράτες - όπως εϊναι εύνόητο - ήταν γεμάτοι περιφρόνηση γ ι’ αύτό τό λαό, πού χωρίς παράδοση καί χωρίς έκπαίδευση είχε πρίν άπό λίγο πετύχει νά άσκει πολιτικές άρμοδιότητες. Οί φράσεις πού χρησιμοποιούν γιά νά τό δηλώσουν είναι άποκαλυ-


πτικές. Έ νώ οί ϊδιοι αύτοαποκαλοϋνται χωρίς συμπλέγματα «άρι- στοι», «εύγενεϊς» ή «καλοί άνθρωποι»1, ό λαός άντιπροσωπεύει κατά τή γνώμη τους τούς «κακούς».

* 'Ό ταν ό Θέογ^ης, τόν πέμπτο αιώνα, παραπονιέται βλέποντας τούς «κακούς» νά άναρριχώνται στήν έξουσία, ό χαρακτηρισμός παραμένει ήθικός, γιατί έχει στόχο τούς φιλόδοξους πλουσίους, πού διαφθείρουν τό λαό γιά νά πετύχουν προσωπικά πλεονεκτήματα2. Ά λ λ ά ή ιδέα ύποδηλώνει έπίσης ότι μόνο ή άριστοκρατική παιδεία, συνδυασμένη μέ τήν κληρονομικότητα, θά μπορούσε νά έπιτρέψει τήν άποφυγή αύτών τών έλαττωμάτων. ’Ή δη στόν Η ρ ά κλειτο ή ϊδια περιφρόνηση έχει στόχο της τό πλήθος3.

ΑΜ ΑΘΕΙΑ Κ Α Ι ΑΝ ΙΚ ΑΝ Ο ΤΗ ΤΑ

Αύτή ή περιφρόνηση παρουσιάζεται πολύ ένωρίς ώς συνέπεια τής άμαθίας, πού δηλώνει στά έλληνικά τόσο τήν άνοησία καί τήν έλλειψη κρίσης όσο καί τήν άμάθεια στήν κυριολεξία. Ά ν πιστέψουμε τόν Πλούταρχο, ήδη ό Ά νά χαρσης έκπλησσόταν στόν Βίον τον Σόλωνος γιά τίς έξουσίες πού εΐχαν εκχωρηθεί στό λαό καί δήλωνε ότι τόν έντυπωσίαζε τό γεγονός «ότι μεταξύ τών Ε λλήνω ν ομιλούν μέν οί σοφοί, άποφασίζουν όμως οί άμαθεΐς»4. Εΐναι άμφί0ολο άν ό Ά νά χαρσ ης είπε ποτέ κάτι τέτοιο, άλλά ή φράση έκφράζει τό πρόθλημα πού δέν σταμάτησε καθόλου νά άπασχολεΐ τά πνεύματα στήν Α θήνα.

Ή «άμάθεια» αύτή κατέχει σημαντική θέση τόν πέμπτο αιώνα

1. Ό επίσημος όρος ήταν άλλωστε «καλοί κάγαθοί», πού ή άρχική σημασία του ήταν: «οί ώραΐοι καί καλοί άνθρωποι». "Οπως ξέρουμε, στόν "Ομηρο όλες μαζί οί άρετές άνήκαν στούς ήρωες.

2. Πρβλ. στ. 43 κ.έ.: « Ά λ λ ’ όταν εύχαριστιοΰνται οί κακοί νά συμπεριφέ- ρονται άσχημα καί διαφθείρουν τό λαό καί δίνουν δίκιο στούς άδικους γιά δικό τους κέρδος καί δύναμη, μήν περιμένεις ότι αύτό τό κράτος θά παραμείνει γιά πολύ ήσυχο».

3 .Ά πόσπ . 29 καί 104 DK. Τό δεύτερο άπόσπασμα ίσως άναφέρει τόν Βίαντα.

4. Σάλον, 5.

Η ΛΑΪΚΗ ΤΥΦΛΩΣΗ 49

στίς κριτικές πού απευθύνουν οί άριστοκράτες στό λαό. Ό συγγραφέας τής μικρής μέ ολιγαρχικές τάσεις πραγματείας πού έχει τόν τίτλο 3Αθηναίων Πολιτεία, καί πού κακώς έφτασε ώς έμάς άνάμεσα στά έργα τοΰ Ξενοφώντα, επιτίθεται έναντίον τών «κακών», άφήνοντας νά εννοηθεί ότι ό λαός, έπειδή δέν δέχτηκε τήν άριστοκρατική παιδεία, δέν θά μπορούσε νά έπιδείξει κανένα είδος άρετής. Τούς άνθρώπους τοϋ λαοϋ, τούς δημοτικούς, τούς άποκαλεΐ «πονηρούς» (κακούς, άνάξιους, άχρηστους) καί «χεί- ρους» (κατώτερης τάξης), καί μάλιστα διακηρύσσει, ώς κάτι τό αύτονόητο, ότι «στό λαό ύπάρχει πολλή άμάθεια καί άπειθαρχία καί κακία»5. Κατά τή γνώμη του, ή φτώχεια άρκει γιά νά έξηγήσει αύτό τό γεγονός, γιατί «πράγματι αύτή τούς έξωθεΐ πρός τίς κακές πράξεις καί ή έλλειψη άγωγής καθώς καί ή άμάθεια (ή άνοησία) όφείλονται σέ μερικούς άνθρο^πους στήν έλλειψη πόρων». Συμπεραίνει, λοιπόν, ότι δέν είναι καθόλου σο)στό νά δίνεται σέ όλους τό δικαίωμα νά παίρνουν τό λόγο ή νά συμμετέχουν στίς διαβουλεύ- σεις. Αύτός ό ρόλος θά έπρεπε νά άνήκει στούς ικανότερους καί στούς καλύτερους6.

Μιά τέτοια στάση προβάλλει άσφαλώς τή σημασία τής άγωγή ς, καθώς αύτή παρέμενε συνδεδεμένη μέ τίς άριστοκρατικές παραδόσεις καί δέν ύπήρχε καθόλου έξω άπό αύτές. Ή άφέλεια τής κριτικής δείχνει, έπίσης, πόσο καινούρια φαινόταν άκόμη ή δημοκρατία στήν πράξη καί πόσο έντυπωσίαζε τούς πολλούς. Έ νώ οί παλαιές δημοκρατίες, όπως ή δική μας, έπικαλούνται πάντοτε, έστω καί προσποιητά, τό λαό καί τίς άρετές του, τό λεξιλόγιο άποδεικνύει ότι στήν Α θήνα, τόν πέμπτο αιώνα, ή λαϊκή κυριαρχία έρχόταν σέ άντίθεση μέ πολλές άκόμη συνήθειες.

Οί σαρκασμοί έπιτείνονταν, όταν έπρόκειτο όχι πιά γιά τήν άπλή συμμετοχή στίς συνελεύσεις άλλά γιά τήν άνάληψη τών πιό σημαντικών καθηκόντων. Ή παραχώρησή τους σέ πολίτες πού δέν

5. ΆΟηναίον Πολιτεία, 1, 5.6 / Η θέση συνΐσταται στό νά δείξει οτι μιά τέτοια στάση Οά ήταν ύγιής,

αναμφίβολα, άλλά πολύ λίγο λογική γιά τούς δημοκρατικούς.


ήταν εύγενεϊς προκαλοΰσε, ακόμη καί στό τέλος τού πέμπτου αιώνα, ένα κάποιο σκάνδαλο. Καί δέν άποτελοϋσαν προσβολή τής δημοκρατίας οί σαρκασμοί πρός αύτούς, μέ ταυτόχρονη καταγγελία τής αμάθειας καί τής άνεντιμότητάς τους, σάν νά ήταν αύτά τά μειονεκτήματα δεμένα μέ τή γέννησή τους. Ό ’Α ριστοφάνης προ- καλοϋσε τό γέλιο σέ ένα λαϊκό κοινό γελοιογραφώντας τό σύστημα. ’Έτσι, γιά νά χτυπήσει τή λαϊκότητα τοΰ Κλέωνα, τοΰ βυρσοδέψη πού είχε διαδεχτεί τόν Περικλή, φαντάζεται ότι, μετά άπό αύτόν, ζητούν κάποιον πού θά ήταν άκόμη χειρότερος καί ή έκλογή, στούς Ιππείς , στρέφεται σέ κάποιον άλλαντοποιό. Ό τελευταίος έκπλήσσεται: «Καί δέν μοΰ λές, πώς έγώ, πού πουλάω μονάχα λουκάνικα, θά γίνω σεβαστός άνθρωπος; - ’Ακριβώς γ ι’ αύτό θά γίνεις μεγάλος καί τρανός, γιατί είσαι τιποτένιος (πονηρός) καί άνθρωπος τής πιάτσας καί θρασύς. -Δέν έχω τήν άξίωση ν ’ άνεβώ ψηλά. - ’Αλίμονο, τί σέ κάνει νά λές πώς δέν τ ’ άξίζεις; Νομίζω πώς κάτι καλό κρύβεις μέσα σου. Μπάς καί κατάγεσαι άπό καλούς καί τίμιους άνθρώπους; - Ό χ ι , μά τούς θεούς, μονάχα άπό τιποτένιους. -Κ αλότυχε, τύχη πού τήν έχεις· πόσο καλά σοΰ ’ρθαν τά πράγματα γιά νά κυβερνήσεις. -Μ ά, εύλογημένε, δέν έχω καμιά μόρφωση. Κάτι γραμματάκια μόνο ξέρω καί αύτά, βέβαια, κουτσά- στραβά. -Α ύτό μόνο εΐναι σέ βάρος σου· πού τά ξέρεις, έστω καί κουτσά-στραβά. Γιατί ή κυβέρνηση, βέβαια, δέν εΐναι δουλειά οϋτε μορφωμένου οϋτε έντιμου καί ένάρετου άνθρώπου άλλά άμόρ- φωτου (αμαθή) καί άχρείου»7.

Χωρίς νά φτάσουν ώς αύτή τήν περιφρόνηση, πού εΐναι άντάξια τής κωμωδίας ή τοΰ λιβέλου, οί περισσότερο άμερόληπτοι άναγνώ- ριζαν ότι έδώ ύπάρχει κάποια σοβαρή άντίρρηση ώς πρός τήν άρχή τής δημοκρατίας, καί στίς πιό άμερόληπτες συζητήσεις σχετικά μέ τά άντίστοιχα πλεονεκτήματα τών διαφόρων πολιτευμάτων αύτή ή άνικανότητα άποτελοΰσε ούσιαστικό έπιχείρημα. Αύτό φαίνεται καθαρά στίς κρίσεις πού διατυπώνει ό 'Η ρόδοτος καί μετά άπό αύτόν ό Εύριπίδης, στόν οποίο ή σχετική ιδέα

1 .Ιππείς, 178-193.


παρουσιάζεται έλάχιστα παραλλαγμένη. Ό 'Η ρόδοτος παρουσιάζει αύτό τό έπιχείρημα στήν περίφημη συζήτηση γιά τά διάφορα πολιτεύματα, πού διεξάγεται μεταξύ τοϋ Δαρείου καί άλλων συνωμοτών Περσών τήν επομένη τής έπιτυχίας τους8. Ή συζήτηση αύτή, πού άποδίδεται σέ ΓΙέρσες τοΰ έκτου αιώνα, παρουσιάζεται σάν άνάλυση όμοια μέ έκεΐνες τών σοφιστών, μέ τίς όποιες δείχνονται διαδοχικά τά πλεονεκτήματα καί τά μειονεκτήματα τών τριών κύριων πολιτευμάτων, τής μοναρχίας, τής ολιγαρχίας καί τής δημοκρατίας. Υ πάρχει, βέβαια, έδώ κάποιος άναχρονισμός, άλλά αύτός άκριβώς κάνει τό κείμενο περισσότερο άποκαλυπτικό σχετικά μέ τίς άθηναϊκές συζητήσεις τοΰ πέμπτου αιώνα καί τόν τρόπο μέ τόν όποιο διατύπωναν τίς κατηγορίες κατά τής δημοκρατίας. Ό πρώτος ομιλητής, ό Ό τάνης, πλέκει τό έγκώμιο τής δημοκρατίας. Κατά τή γνώμη του άξίζει περισσότερο άπό τήν έξουσία τοΰ ένός, λόγω τών έγγυήσεων πού προσφέρει κατά τής αύθαιρεσίας καί κατά τής βίας. rO δεύτερος ομιλητής, ό Μεγάβυ- ζος, άπαντά ότι ή δημοκρατία έχει μικρότερη άξία άπό τήν άριστοκρατία. Στήν αύθαιρεσία τοΰ ένός τυράννου άντιπαρατάσσει τή βία τοΰ άνίκανου πλήθους. Καί, καθώς λέει, «είναι, βέβαια, έντελώς άνυπόφορο νά πέσει κάποιος στή διάκριση τοΰ άχαλίνωτου λαοΰ άποφεύγοντας τήν αύθαιρεσία τοΰ τυράννου. Γιατί ό τύραννος, άν κάνει κάτι, τό κάνει μέ έπίγνωση τοΰ πράγματος, ό λαός όμως οϋτε κάν έχει τή δυνατότητα αύτής τής έπίγνωσης. Πραγματικά, πώς θά μποροΰσε νά τήν έχει, άφοΰ οϋτε μορφώθηκε οϋτε έμαθε κάτι καλό καί σωστό, καί σπρώχνει χωρίς μυαλό τίς ύποθέσεις πέφτοντας πάνω τους σάν χείμαρρος;».

Ή κριτική δέν έμπνέεται έδώ άπό κακοπιστία, άλλά στήν ούσία της συναντά τίς θέσεις τών ολιγαρχικών: ό λαός είναι «άμόρφω- τος» (οin ' έδιόάχΟη).

Αύτό τό έπαναλαμβάνει καί ό Εύριπίδης καί δέν τό λέει μόνο στή ρύμη τοΰ λόγου, σέ αύτό ή έκεΐνο τό μεμονωμένο άπόσπασμα, όπως στό άπόσπασμα τής ’Αντιόπης, όπου δηλώνει ότι μαζί μέ τό

8. III, 80 κ.έ.


πλήθος ή άμαΟϊα είναι ένα πάρα πολύ μεγάλο κακό9, γιατί ξαναβρίσκουμε τήν ϊδια ιδέα καί σέ ένα μεγάλο κείμενο, στήν άρχή τών Ίκετίδων , πού γράφτηκε μερικά χρόνια μετά τό θάνατο τού Π ερικλή. Ή άνάλυση έδώ είναι τό ϊδιο άμερόληπτη καί τό ϊδιο θεωρητική, όπως στόν "Ηρόδοτο. Καί έδώ, έπίσης, ή θέση καί ή άντίθεση βρίσκονται άντιμέτωπες μέ ϊσους όρους. Έ δώ μάλιστα όσα λέγονται είναι περισσότερο άποκαλυπτικά, άφού τήν άρχή τής λαϊκής κυριαρχίας, πού έπιτρέπει νά βασιλεύει ή ισότητα, τήν ύπερασπίζεται ό Θησέας, ό όποιος ενσαρκώνει στό έργο τή γενναιοδωρία καί τίς άρετές τής Α θήνας, ένώ τή φιλομοναρχική θέση τήν ύπερασπίζεται ό Θηβαίος άγγελιαφόρος, πού στάλθηκε άπό έναν τύραννο γιά νά ύποστηρίξει μιά κακή ύπόθεση. Έ τσ ι, άν καί οί κρίσεις είναι άμερόληπτες, τό γενικό νόημα ύποβάλλει τήν ιδέα τής ύπεροχής τής δημοκρατίας. Π αρ’ όλα αύτά, τό έπιχείρημα πού χρησιμοποιεί ό άγγελιαφόρος έναντίον τής δημοκρατίας μοιάζει παράξενα μέ τό έπιχείρημα πού χρησιμοποιεί ό Μεγάβυζος στή συζήτηση τοΰ Η ροδότου. Ειδικότερα, στήν άπουσία τής έκπαίδευ- σης προσθέτει, σχετικά μέ τό λαό, τήν άπουσία έλεύθερου χρόνου. Ό κίνδυνος τής δημοκρατίας προέρχεται, σύμφωνα μέ τόν άγγελια- φόρο, άπό τή δύναμη πού άποκτοΰν σέ αύτήν οί ιδιοτελεις ρήτορες, οί όποιοι είναι ικανοί νά κολακέψουν, καί προσθέτει: « ’Ά λ λωστε, πώς θά μπορούσε ό λαός νά κυβερνά σωστά τό κράτος, άφού δέν μπορει νά κρίνει σωστά όσα άκούει; Ό καιρός, βέβαια, μάς δίνει σωστή μάθηση καί όχι ή βιασύνη. Κι ένας φτωχός γεωργός, άκόμη κι άν δέν τοΰ έλειψε ή μόρφωση (εϊ και γένοιτο μή αμαθής), μέ τίς δουλειές πού έχει δέν θά μπορούσε νά άσχοληθει μέ τίς δημόσιες ύποθέσεις»10. Επομένω ς ή άντίρρηση ήταν σαφής, γνωστή, έπίσημη.

9. Άπόσπασμα 200 Ν.10. Ίκέτιόες, 417-422. Σημ. μετ.\ rH συγγραφέας σημειώνει στή γαλλική

έκδοση τοΰ 6ι6λίου της οτι τροποποίησε έλαφρά τή μετάφραση τής Collection des Universites de France, «γιατί παρουσιάζει τό μειονέκτημα νά μή δηλώνει τήν έννοια τής “μόρφωσης” καί νά μή διακρίνει τούς δύο διαφορετικούς χρόνους τής έπιχειρηματολογίας».


Ο Κ ΙΝ ΔΥΝ Ο Σ ΤΩΝ Σ ΥΓΚ ΕΝ ΤΡΩ ΣΕΩ Ν

’Ανικανότητα τέτοιου είδους 0ά συνιστοϋσε άπό μόνη της σοθαρή άντίρρηση γιά τή δημοκρατία. Ά λ λ ά σ ’ αύτήν προστίθενται δύο άκόμη χαρακτηριστικά, πού είναι κατά κάποιον τρόπο συνέπειά της. Τό γεγονός δηλαδή ότι ό λαός είναι άνίκανος νά άντιμετωπΐσει μέ σωστή γνώση τά πολιτικά θέματα καί ότι άγεται καί φέρεται άπό συναισθήματα πάντοτε άνεξέλεγκτα και συχνά βίαια.

Μία άπό τίς όψεις αύτού τού έξωλογικοϋ χαρακτήρα φωτίστηκε άπό τό Θουκυδίδη καί χαρακτηρίζει τήν άθηναϊκή δημοκρατία στήν οποία κάποτε, προκειμένου γιά κάποια έκλογή ή δημοψήφισμα, άντί άπλώς νά ψηφίσουν ρίχνοντας στήν κάλπη ένα ψηφοδέλτιο. συγκεντρώνονταν σέ πελώριες συνελεύσεις. Έ τσ ι έχουμε τη δημιουργία φαινομένων πού προέκυπταν άπό ό,τι σήμερα θά ZL/αμί ψυχολογία τοϋ όχλου. Οί "Ελληνες τοϋ πέμπτου αιώνα δέν παραγνώρισαν τή σημασία τους καί ό Θουκυδίδης προσδιόρισε έπίμονα αύτό τό γεγονός δείχνοντας ότι συχνά ή έξαψη τής πλειοψηφίας παραλύει ή παρασύρει καί τούς πιό λογικούς. Τό λέει μέ τήν εύκαιρία τής ύπερψήφισης εκείνης τής έκστρατείας στή Σικελία, πού τά άποτελέσματά της ύπήρξαν τόσο καταστρεπτικά γιά τήν ’Αθήνα. Τά περισσότερα κίνητρα πού παρουσιάζει γ ι’ αύτήν τήν ύπερψήφιση είναι συγκινησιακά ή ίδιοτελή καί μόνο λίγα άφοροϋσαν τό μέλλον τά συνενώνει κάτω άπό τήν εύγλωττη λέξη έρως ή παθιασμένη έπιθυμία11: «Καί τούς έπιασε όλους ή ϊδια σφοδρή έπιθυμία (έρως) νά συμμετάσχουν στή ναυτική έκστρα- τεία- τούς μεγαλύτερους στήν ήλικία, γιατί πίστευαν πώς ή θά ύποτάξουν τά μέρη έναντίον τών οποίων έκστράτευαν ή τουλάχιστον πώς τόσο μεγάλη στρατιωτική δύναμη δέν θά κινδύνευε καθόλου* τούς νέους πάλι, πού βρίσκονταν στήν άκμή τής ήλικίας

11. ΓΗ λέξη πρέπει νά έντυπο)σίασε τόν Πλούταρχο, πού τή χρησιμοποιεί μέ επιμονή μέ τήν εύκαιρία τοΰ σικελικού ονείρου, μιλώντας γι’ αύτό τό «άτυχο καί ολέθριο πάθος» {Περικλή:. 20. 4: δυσίφοζ καί δήσποτ/ιος ϊ:ρο:. "Ομοίως. 'Αλκιβιάδης, 17, 2: ϊψως).


τους, γιατί ποθούσαν νά δούν καί νά γνωρίσουν τή μακρινή χώρα καί γιατί εύελπιστοΰσαν (ευελπιδες δντες)12 πώς θά έπιζήσουν άλλά καί τό μεγάλο πλήθος τοΰ λαοΰ καί οί στρατιώτες πίστευαν πώς καί τότε άμέσως θά κερδίσουν χρήματα καί ότι τό κράτος θά άποκτήσει άκόμη περισσότερη δύναμη, έξαιτίας τής όποίας θά εισπράττουν ισόβια μισθοδοσία»13. Ά λ λ ά προσθέτει άμέσως: « ’Έτσι, λοιπόν, έξαιτίας τής ύπερβολικής έπιθυμίας τών περισσοτέρων14, κι άν άκόμη κάποιος διαφωνούσε, σιωπούσε, γιατί φοβόταν μήπως θεωρηθεί άντιδραστικός, άν καταψήφιζε τήν εκστρατεία».

Έ δώ έχουμε, κατά τρόπο σαφή καί πολύ άναλυτικό, ένα γεγονός πού οί Α θηνα ίο ι λίγο-πολύ τό είχαν συνειδητοποιήσει. Ό Σόλων έλεγε ήδη: « Ό καθένας άπό σάς χωριστά είστε άλεποΰδες, όλοι μαζί όμως δέν έχετε καθόλου μυαλό. Προσέχετε, βέβαια, τόν τρόπο ομιλίας καί τά λόγια τοΰ πανούργου άνθρώπου, άλλά ποτέ δέν βλέπετε τί πραγματικά γίνεται»15. Ό ’Α ριστοφάνης επαναλαμβάνει στούς Ιππείς τό ίδιο παράπονο μέ παραπλήσιες έκφράσεις, όταν λέει ότι ό άθηναϊκός λαός, ό παλαιός Δήμος, δέν είναι πιά ό ίδιος άπό τή στιγμή πού συνεδριάζει ώς έκκλησία: «Πρέπει νά πάμε στήν Πνύκα. - ’Αλίμονο, ό κακότυχος, είμαι κιόλας χαμένος. Γιατί αύτός ό γέρος στό σπίτι του είναι ό πιό ξύπνιος άπό τούς

12. Η αρχαία έλληνική λέξη είναι ευελπώες («αύτοί πού έχουν καλές ελπίδες»), Δέν είναι χωρίς ένδιαφέρον νά έπισημάνουμε οτι αύτή ή λέξη είχε χρησιμεύσει στό πρώτο 0ι6λίο (§ 70, 3) γιά τόν χαρακτηρισμό τής προσωπικότητας τών "Αθηναίων πού, καθώς λέει τό κείμενο, «δείχνουν θάρρος ξεπερνών- τας άκόμη καί τίς δυνάμεις τους καί ριψοκινδυνεύουν άντίθετα άπό κάθε λογική καί διατηρούν τήν αισιοδοξία τους (ευελπιδες) στίς συμφορές». Αύτό τό επίθετο έπέλεξε καί ό "Αριστοφάνης ώς τό όνομα τοΰ ένός άπό τούς δύο "Αθηναίους τών "Ορνίθων.

13. Θουκ., VI, 24, 3.14. Μποροΰμε, έπίσης, νά έννοήσουμε «τών περισσοτέρων άγαθών», άλλά

τά συμφραζόμενα συνηγοροΰν μάλλον ύπέρ τής άλλης έρμηνείας. Ή διαφορά, πάντως, δέν άλλάζει καθόλου τό γενικό νόημα.

15. Σόλων, "Απόσπ. 11. 5.


άνθρώπους, μά όταν συνεδριάζει σ ’ αύτό τό βράχο χάσκει όμοια μ’ αύτούς πού άρμαθιάζουν σύκα»16.

Τό φαινόμενο νά μεταβάλλεται ένα σύνολο μυαλωμένων ανθρώπων σέ τυφλό καί έξαλλο πλήθος παρατηρεΐται, χωρίς καμιά αμφιβολία, σέ όλες τίς εποχές. Ά κόμη καί στίς σύγχρονες δημοκρατίες, στίς όποιες ό λαός δέν συγκεντρώνεται ποτέ μέ τίς άρμοδιότητες πού συγκεντρωνόταν τότε, είναι δυνατόν, τηρουμέ- νων τών αναλογιών, ή συντονισμένη πληροφόρηση καί ή διεξαγόμενη σέ εύρεία έκταση προπαγάνδα, σέ συνδυασμό μέ τά συσσω- ρευτικά άποτελέσματα πού μπορούν νά προκαλέσουν οί δημοσκοπήσεις, νά μάς δώσουν κάποια ιδέα γιά τό τί έπρεπε νά συμβαίνει, όταν χιλιάδες άνθρωποι φώναζαν, γελούσαν καί παρέσυραν ό ένας τόν άλλο.

Αύτό τό γεγονός τής άμοιβαίας άλληλεπίδρασης τών πολιτών πρέπει νά ένίσχυσε στήν Α θήνα τόν έξωλογικό χαρακτήρα τών λαϊκών άποφάσεων. Αύτό άλλωστε φαίνεται στό λεξιλόγιο τοϋ Θουκυδίδη ό όποιος χρησιμοποιεί, προκειμένου νά μιλήσει γιά τό λαό, μειωτικές λέξεις πού σημαίνουν «πλήθος», όπως όμιλος, όχλος, πλήθος'1. Τίς ϊδιες λέξεις τίς ξαναβρίσκουμε στόν Εύριπίδη μέ παραπλήσια σημασία. ΓΓ αύτόν, όπως καί γιά τό Θουκυδίδη, είναι δύσκολο νά «συγκρατήσει κάποιος τό πλήθος»18.

Αύτή ή εϋκολα μεταδιδόμενη έξαρση συμβάλλει, έπίσης, στή

16. 751 - 755. Ή Πνύκα ήταν ό τόπος όπου συνερχόταν κανονικά ή ’Εκκλησία. Ή παρομοίωση στό τέλος τής περιόδου έρμηνεύεται μέ διάφορους τρόπους (πρβλ. Taillardat, Οί εικόνες του 'Αριστοφάνη, § 472), άλλά τό γενικό νόημα είναι σαφές. Πολυάριθμα κείμενα περιγράφουν τό λαό νά χάσκει μέ τό στόμα άνοιχτό. Στή μαρτυρία τοΰ Σόλωνα θά μποροΰσε νά προστεθεί καί ή μαρτυρία τοΰ άριστοκράτη Πινδάρου, όπως μάς τήν παρέχει στό κείμενο πού παραθέσαμε ώς προμετωπίδα αύτοΰ τοΰ κεφαλαίου.

17. Πρ6λ. VII, (S, 2, καί VIII, 92, 11, όπου πρόκειται γιά κολακεία τού όχλου. Είναι δύσκολο νά άντισταθει κάποιος στήν ορμή τοΰ πλήθους. Στό βιβλίο VIII, 86, 5« κανένας άλλος εκτός άπό τόν "Αλκιβιάδη δέν θά μποροΰσε «νά συγκρατήσει τόν όχλον». Βλέπε έπίσης Εύριπίδη Ίκέτιόες, 411.

18. Θουκ. VIII, 66, 5' πρβλ. Εύριπίδη Εκάβη, όπου πρόκειται γιά στρατό καί όπου τό πλήθος άναφέρεται ώς «άχαλίνωτο» (δές καί πιό κάτω, σ. 122, σημ. 8).

56 ΠΡΟΒΛΗΜ ΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛ ΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜ ΟΚΡΑΤΙΑΣ

λαϊκή αστάθεια. Τ ) πλήθος υ π ο /ο ρ εΐ στήν παρόρμηση τής στιγμής καί στή συνέχεια μετανιω\ει. Ό Θουκυδΐκης, πού συμβαίνει συχνά νά ύπενθυμίζει στή ρύμη τοϋ λόγου, μέ μιά μικρή περιφρονητική παρατήρηση, τίς συνήθειες αύτοϋ τοϋ «πλήθους», τό κάνει σχεδόν πάντοτε μέ αφορμή τίς παλινωδίες του. "Οταν ό Περικλής στήν άρχή καταδικάζεται καί έπειτα έπανεκλέγεται, ό Θουκυδίδης γράφει: « "Υστερα όμως άπό λίγο, πράγμα πού συνηθίζει νά κάνει ό λαός, τόν εξέλεξαν πάλι στρατηγό»19. Καί όταν, σέ άλλη περίπτωση. ό λαός σπρώχνει τόν Κλέωνα νά άναλά6ει τήν άρχηγία, πού τήν ζήτησε στά άστεΐα, άλλά δέν τήν θέλει πραγματικά, ό Θουκυδίδης γράφει πάλι «καί αύτοί, όπως συνηθίζει νά κάνει τό πλήθος (όχλος), όσο περισσότερο ό Κλέων προσπαθούσε νά άποφύ- γει τή ναυτική εκστρατεία... τόσο πιό πολύ παρακινούσαν τό Νικία νά παραδώσει τή στρατηγία καί φθ)ναζαν σέ κείνον νά τήν άναλάθει». Ά λ λ ά καί οί Συρακόσιοι συμπεριφέρονται άνάλογα, όταν ελπίζουν ότι θά νικήσουν τούς Α θηναίους: « Ά κόμη περισσότερο (οί Συρακόσιοι) περιφρόνησαν (τούς Α θηναίους) καί απαιτούσαν άπό τούς στρατηγούς, όπως συνηθίζει νά κάνει τό πλήθος (όχλος) όταν άποκτήσει θάρρος, νά τούς οδηγήσουν έναντίον τής Κατάνης». Τέλος, όταν ό λαός ξαναβρίσκει τήν ψυχραιμία του, μετά τήν καταστροφή στή Σικελία, ό Θουκυδίδης γράφει: «καί σύμφωνα μέ τό φόβο τής στιγμής ήταν πρόθυμοι, πράγμα πού συνηθίζει νά κάνει ό λαός (δήμος), νά πειθαρχούν σέ όλα»20. Αύτό τό τελευταίο χωρίο όμως είναι καί τό μόνο στό όποιο χρησιμοποιείται ή λέξη δήμος, γιατί είναι έπίσης τό μόνο στό όποιο γίνεται λόγος γιά κάποια λογική άντίδραση. Γιά νά φτάσουν εκεί, χρειάστηκε ό φόβος. Ό όχλος ξαναγίνεται λαός μόνο σέ περίοδο κρίσης.

19. II, 65, 4. Σημ. μετ.: Η συγγραφέας χρησιμοποιεί στά γαλλικά τή λέξη foule. Σέ σημείωσή της ομως παρατηρεί οτι στήν έκδοση της Collection des Universites de France χρησιμοποιήθηκε ή λέξη peuple καί προσθέτει οτι «ή λέξη (τοϋ άρχαίου κειμένου) - πού είναι χαρακτηριστική - είναι όμιλος».

20. Γι1 αύτές τίς τρεις λαϊκές άντιδράσεις Βλέπε IV, 28, 3· VI, 63, 2 καί VIII, 1, 4.


Η αστάθεια τών άποφάσεοον ήταν συνάρτηση τοϋ ρόλου πού είχε ανατεθεί στό λαό στά πλαίσια τής αθηναϊκής δημοκρατίας. Τήν ακρίβεια τής διάγνωσης καί τή συνείδηση πού είχαν σχετικά μέ τό θέμα έπιβεβαιώνει μέ τή σειρά του καί ό ’Α ριστοφάνης χαρακτηρίζοντας στούς Άχαμνεΐς τούς ’Αθηναίους ταχνβούλονς καί μεταβούλονς, δηλαδή ώς ανθρώπους πού παίρνουν γρήγορα αποφάσεις άλλά καί τίς άλλάζουν έξίσου γρήγορα.

Είναι άξιοσημείωτο ότι ό Θουκυδίδης παρουσιάζει στό έργο του δύο πολιτικούς νά έξεγείρονται έναντίον αύτής τής λαϊκής άστά- θειας, άν καί τό κάνουν αύτό στό όνομα ριζικά αντίθετων άρχών. ’Έ τσι ό Περικλής κατηγορεί τούς ’Αθηναίους οτι ο? ν παραμένουν πιστοί στήν πολιτική πού έπέλί ζα\ ορθολογικά και ο Κλέων ότι δεν μένουν οταΰί ροι "τίς άποφασ* ις πού έλαβαν την προηγούμενη ή μέρα καί ότι τους αρέσει ύπ^ ρβο> ικά ή συζήτηση. Ό πρώτος καταγγέλλει τήν ύποταγή τους στά συμφέροντα τής στιγμής καί ό δεύτερος τήν άδυναμία τους γιά τούς ώραίους λόγους. Η διαφορά είναι αισθητή, αύτό όμως δέν εμποδίζει, καί στίς δύο περιπτώσεις, ή πολιτική συγκέντρωση νά φαίνεται ώς ό τόπος άπό τόν όποιο λείπει ή συνοχή καί έπικρατεΐ ή άνευθυνότητα. Ό Περικλής, λοιπόν, δηλώνει ότι είχε προβλέψει τή λαϊκή δυσαρέσκεια πού θά προκαλοΰσε ό πόλεμος: «Σεις όμως άλλάζετε τή στάση σας, γ ιατί1 συνέβη νά πειστείτε όταν δέν είχατε ύποστει κανένα κακό, νά μετανιώνετε όμως τώρα πού ύποφέρετε καί νά μή σάς φαίνονται σωστά τά έπιχειρήματά μου λόγω τής έξασθένησης τοϋ θάρρους σας, γιατί τά λυπηρά γεγονότα γίνονται άμέσως αισθητά στόν καθένα, ένώ δέν άντιλαμβάνονται άκόμη όλοι τή γενική ώφέλεια»21. Ά λ λ ά καί ό Κλέθ)ν, βλέποντας τούς Α θηναίους έτοιμους νά άνα- καλέσουν τή σκληρή άπόφαση πού εΐχαν πάρει σχετικά μέ τούς Μυτιληναΐους τήν προηγούμενη ή μέρα, ένώ κόχλαζε ή οργή τους, τούς φωνάζει ότι συχνά έχει διαπιστώσει τήν άνικανότητα τής δημοκρατίας νά άσκήσει ήγεμονία, άφου αύτοί άφήνονται νά τούς πείθουν, ύποκύπτουν στόν οίκτο, δέν ύπολογίζουν σωστά τό συμ-

21. Θουκ., Η, 61, 2, καί γιά τόν Κλέωνα, III, 38, 4-7.


φέρον τους καί κυρίως προσέχουν μόνο στά λόγια τών έξυπνων ανθρώπων: « 'Υπεύθυνοι όμως είστε σεις, γιατί κακώς διευθύνετε καί κρίνετε αύτές τίς αναμετρήσεις· σεις πού συνηθίσατε νά είστε θεατές τών λόγων καί ακροατές τών έργων, πού άπό τήν εύφράδεια τών ρητόρων κρίνετε οτι τά μελλοντικά έργα είναι δυνατό νά πραγματοποιηθούν..., πού είστε μοναδικοί στό νά έξαπατάσθε άπό ένα καινούριο επιχείρημα..., πού παρασύρεστε, μέ λίγα λόγια, άπό τήν εύχαρίστηση νά άκούτε καί μοιάζετε περισσότερο μέ άνθρώπους πού παρακολουθούν ρητοροδιδάσκαλους παρά πού συνεδριάζουν γιά τά συμφέροντα τοϋ κράτους».

Ό ποιεσδήποτε καί άν ήταν οί αιτίες, αύτή ή λαϊκή άνευθυνότητα πού καταγγέλλεται τόσο συχνά πρέπει νά άνταποκρινόταν στήν πραγματικότητα. Παραστατικές εικόνες γ ι’ αύτήν Βρίσκουμε τόσο στό IV θιθλίο τοΰ Θουκυδίδη, δταν'ό λαός έξάπτεται καί έπιθάλλει στόν Κλέωνα νά άναλάβει στρατηγία πού δέν ήθελε, όσο καί στούς Άχαρνεΐς ή στούς Ιππείς τοΰ ’Αριστοφάνη, στούς οποίους βλέπουμε τή Βουλή νά ξεχνά κάθε φροντίδα γιά τίς δημόσιες ύποθέσεις, όταν μαθαίνει ξαφνικά ότι έπεσε ή τιμή τής σαρδέλας. Αύτή, έπίσης, οδήγησε σέ εκφραστικές καί σχεδόν φανταστικές συγκρίσεις, πού έξομοιώνουν τό λαό μέ τά πιό Βίαια καί, ταυτόχρονα, τά πιό πρόσκαιρα φυσικά φαινόμενα. Οί συγκεντρώσεις τοϋ στρατοΰ, στήν Ίλιάδα, πρόσφεραν ήδη παραδείγματα γιά τό συγκεκριμένο θέμα: «Κι άναταράχτηκε ή συνέλευση σάν τά μεγάλα κύματα τής θάλασσας στό Ίκάρ ιο πέλαγος πού τά ξεσηκώνουν ό Εύρος καί ό Νότος καθώς ξεχύνονται άπό τά σύννεφα τοΰ πατέρα Δία. Κι όπως, έπίσης, όταν έρθει καί ταράξει ό Ζέφυρος 6αθύ σπαρμένο χωράφι καί φυσώντας μέ λύσσα λυγίζει τά στάχυα, έτσι άναταράχτηκε όλη ή συγκέντρωση»22. Ή περιγραφή χρωματίζεται μέ πολιτική έμπειρία, όταν πρόκειται γιά τήν άθηναϊκή δημοκρατία στίς μέρες τών δημαγωγών. Κανένα κείμενο δέν προσφέρει σχετικά μέ τό θέμα

22. II, 144-149’ πρβλ. έπίσης 209-210 ή 394-397, σχετικά μέ τό βουητό τής συγκέντρωσης, πού παρομοιάζεται μέ τό βουητό τής θάλασσας σέ μεγάλη τρικυμία.

H ΛΑΪΚΗ ΤΥΦΛΩΣΗ 59

ωραιότερη απόδειξη άπό τό κείμενο στό όποιο ό Εύριπίδης 6άζει τόν Μενέλαο νά λέει στήν τραγωδία Όρέστης: «Γιατί, όταν ό λαός (δήμος), άφοΰ οργιστεί, συμπεριφέρεται παράφορα, μοιάζει μέ τό νά προσπαθείς νά σβήσεις ορμητική φωτιά. ’Ά ν όμως κάποιος ήσυχα ύποχωρήσει μέ αύτοσυγκράτηση περιμένοντας τήν κατάλληλη εύκαιρία, ι'σως μπορεϊ νά ξεθυμώσει. Κι όταν ξεθυμάνει ή οργή του, μπορεις εϋκολα νά πετύχεις ό,τι θέλεις. Γιατί διαθέτει εύσπλαγχνία, μά καί μεγάλη δύναμη, τό πιό πολύτιμο πράγμα γ ι’ αύτόν πού περιμένει»23.

Αύτός ό θόρυβος τών συγκεντρώσεων, πού παρασύρονται άπό τά συλλογικά πάθη, ξαναβρίσκεται τελικά στήν Πολιτεία τοΰ Πλάτωνα. Ό λαός έδώ παρομοιάζεται μέ μεγαλόσωμο καί δυνατό ζώο, τοΰ οποίου πρέπει νά έχει παρατηρήσει κάποιος «λεπτομερώς τίς ενστικτώδεις κινήσεις καί ορέξεις καθώς καί άπό ποιά πλευρά πρέπει νά τό πλησιάσει καί άπό ποΰ νά τό πιάσει καί πότε καί γιά ποιές αιτίες γίνεται πάρα πολύ άγριο ή ήμερο»24, κλπ. Ξαναβρίσκουμε, έπίσης, μέ μορφή πολύ πιό πλατιά καί ταυτόχρονα πιό συγκεκριμένη, τή Θουκυδίδεια διαύγεια - άφοΰ ό Πλάτων δείχνει ποιά επίδραση άσκεΐ αύτός ό θόρυβος τών συγκεντρώσεων, πού είναι ικανός νά ύποδουλοχιει άκόμη καί τούς πιό λογικούς: « Ό τα ν , είπα, συνεδριάζοντας πολλοί μαζί στίς συνελεύσεις τοΰ λαοΰ ή στά δικαστήρια ή στά θέατρα ή στά στρατόπεδα ή σέ κάποια άλλη λαϊκή συγκέντρωση μέ πολύ θόρυβο, άλλα άπό αύτά πού λέγονται ή γίνονται τά κατακρίνουν καί άλλα τά επαινούν, κάνοντας καί τά δύο μέ ύπερβολικό τρόπο καί ξεφωνίζοντας καί χειροκροτώντας, καί όταν έπιπλέον καί τά βράχια καί ό τόπος, όπου κι άν βρίσκονται, δημιουργώντας άντίλαλο, προκαλοΰν περισσότερο θόρυβο άπό τίς άποδοκιμασίες καί τούς έπαίνους, σ ’ αύτές, λοιπόν, τίς συνθήκες ποιά νομίζεις, όπως λένε, είναι τά συναισθήματα τοΰ νέου άνθρώπου; ’Ή ποιά προσωπική πνευματική καλλιέργεια θά

23. Ό ρέστης, 696-703.24. Πολιτεία, VI, 493a - b. Η λέξη πού μεταφράζεται «ένστικτίόδεις κινή

σεις» εΐναι οργή, όπως καί στό Θουκυδίδη.


βνττσταθεΐ καί άφοϋ κατακλυστεΐ άπό τέτοιες επικρίσεις καί επαίνους δέν θά παρασυρθεΐ άπό τό ρεύμα, όπου κι άν την πάει, καί δέν

I θά συμφωνήσει μέ αύτούς γιά τά ίδια πράγματα ότι είναι ώραΐα ή ; άσχημα καί δέν θά κάνει όποια καί αύτοί καί δέν θά γίνει όμοιος

τους;»25. Ό Θουκυδίδης είχε μιλήσει γΓ αύτούς πού άπό φόβο δέν τολμούσαν νά άντιταχθοϋν στήν έξαψη τής πλειοψηφίας. Ό Πλάτων, άνακαλώντας μέ εντυπωσιακό τρόπο τήν ϊδια ιδέα, μιλάει γ ι’

s αυτούς πού, έχοντας άφομοιωθεΐ πραγματικά μέ τό πλήθος, δέν^ τολμούν πιά νά πιστέψουν σέ άξιες διαφορετικές άπό έκεΐνεα ττκ μάζας Αλλά καί στόν ένα καί στόν άλλο, στά δύο άκρα τής σειράς, τό πλήθος (£>ς πλήθος άντιπροσωπεύει τόν κίνδυνο καί τό ισχυρότερο εμπόδιο γιά τή χρήση τοϋ λογικού.

ΤΑ ΑΛΙΚΑ Π ΑΘ Η Σ Τ Η Ν Α Θ Η Ν ΑΪΚ Η ΙΣΤΟΡΙΑ

Τό πρώτο αύτό γνώρισμα συμβάλλει στήν ενίσχυση τοϋ έξωλο- γικοϋ χαρακτήρα τών λαϊκών άποφάσεων, άλλά δέν είναι οϋτε ή μοναδική αιτία του οϋτε ή αιτία πού μπορει σήμερα νά μάς άγγίζει στό μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, άφοϋ ό λαός δρά πάντοτε κάτω άπό τήν επίδραση παθών.

Οί όροι πού άντλήθηκαν άπό τά προηγούμενα παραδείγματα τό δείχνουν ολοφάνερα. Πρόκειται γιά τόν λίγο ή πολύ παθιασμένο πόθο (τήν επιθυμίαν ή καλύτερα τόν έρωτα), γιά τήν έλπίδα, τήν οργή, τόν οίκτο. Ποτέ δέν γίνεται λόγος γιά μακροπρόθεσμο ύπολογισμό. Έ τσ ι γεννιούνται οί πλάνες τών δημοκρατικών κυβερνήσεων, καί ή μαρτυρία τών Ε λλήνω ν ιστορικών καταγγέλλει μέ διαύγεια καί επιμονή τό κακό.

Ό 'Η ρόδοτος ήδη τό κάνει αύτό. Καί, γιά μιά άκόμη φορά, ή άμερόληπτη στάση του καθιστά τήν έτυμηγορία του περισσότερο εντυπωσιακή. Έ τσ ι, δέν διστάζει νά παρέμβει προσωπικά γιά νά ύπογραμμίσει πόσο πολύ ή πολιτική έλευθερία συμβάλλει στή λαϊκή ορμή. Τό λέει αύτό, όταν άναφέρεται στήν κατάργηση τής

25. Πολιτεία, VI, 492b - d.


Βασιλείας στήν Α θήνα καί τό επαναλαμβάνει σέ ολόκληρη σειρά χωρίων πού άναφέρονται σ ’ αύτή τήν περίοδο26. Μιά φορά μάλιστα - καί άντίθετα μέ τίς συνήθειές του - γενικεύει: «καί όχι μόνο σέ κάποια μεμονωμένη περίπτο)ση άλλά σέ όλα γενικώς ή ισότητα (= ελευθερία) φανερώνει ότι είναι κάτι τό σημαντικό, γιατί καί οί ’Αθηναίοι, ένώ μέ τυραννικό πολίτευμα δέν ήταν στόν πόλεμο καλύτεροι άπό κανένα άπό τούς λαούς πού κατοικούσαν γύρω τους, όταν άπαλλάχτηκαν άπό τούς τυράννους, έγιναν πρώτοι μέ μεγάλη διαφορά. Αύτά, λοιπόν, άποδείχνουν ότι, όταν ήταν ύποταγ- μένοι σέ τυράννους, συμπεριφέρονταν ήθελημένα ώς δειλοί, μέ τή σκέψη ότι δούλευαν γιά κάποιον άφέντη, άπό τή στιγμή όμως πού έλευθερώθηκαν, ό καθένας χωριστά έδειχνε προθυμία νά πετύχει γιά λογαριασμό του τό σκοπό πού όριζαν»27.

Παρά τήν άμεροληψία του, ό "Ηρόδοτος έπισημαίνει τήν εύκο- λία μέ τήν οποία ό λαός μπορεϊ νά άπατηθεΐ. Στό ϊδιο 6ι6λίο (V), όταν δείχνει τόν ραδιούργο ’Αρισταγόρα νά άναπτύσσει τήν εύγλωττία του γιά νά πετύχει νά τοΰ στείλουν ή Σπάρτη καί ή ’Αθήνα βοήθεια κατά τοΰ Μεγάλου Βασιλέα, παρουσιάζει εκ παραλλήλου τά διαβήματα αύτού τοΰ προσώπου στίς δύο αύτές πόλεις. Στή Σπάρτη, ό ’Αρισταγόρας ύπερασπίζει τήν ύπόθεσή του ενώπιον τοΰ βασιλιά Κλεομένη καί μάλιστα προσπαθεί νά τόν εξαγοράσει. ’Αποτυχαίνει όμως, γιατί ή κόρη τοΰ βασιλιά, πού είναι οχτώ ή έννιά ετών, άπευθύνει τήν προειδοποίηση: «Πατέρα, ό ξένος θά σέ διαφθείρει άν δέν φύγεις μακριά του». ’Αντίθετα, ό άθηναϊκός λαός δείχνεται λιγότερο μυαλωμένος άπό αύτό τό κορίτσι. Ό τα ν ό ’Αρισταγόρας παρουσιάζεται στήν έκκλησία τοΰ δήμου καί επικαλείται τά πλούτη πού θά κατακτήσουν, τήν εύκολη

26. "Ηροδότου, V, 66, Γ 78 91.27. V, 78. Η ιδέα βρίσκεται ξανά, μέ παρόμοιες έκφράσεις, στήν πραγμα

τεία τοϋ Ίπποκράτη Περϊ αέρων, ύδάτων καί τόπων (πρ6λ. 16 καί 23), πού τοποθετείται χρονολογικά, χωρίς αμφιβολία, στά πρώτα πρώτα χρόνια τοϋ Πελοποννησιακού πολέμου. "Η ανακάλυψη τής ελληνικής υπεροχής, σέ σύγκριση μέ τόν περσικό δεσποτισμό, φαίνεται πώς άποτελεΐ την κατακλείδα παρόμοιων σκέψεων.

62 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

νίκη καί τήν τιμή πού θά κερδίσουν, οί πειρασμοί αύτοί μεθούν τόν αθηναϊκό λαό τόσο, ώστε δέν εξετάζει κατά πόσο αληθεύουν. Μέ λίγα λόγια, «τούς ύποσχόταν τά πάντα, γιατί βρισκόταν σέ μεγάλη άνάγκη, ώσπου τούς έπεισε». Καί ό "Ηρόδοτος συμπεραίνει: «Γιατί, φαίνεται, εΐναι πιό εύκολο νά εξαπατά κάποιος πολλούς παρά ένα, άφου τόν Κλεομένη τόν Λακεδαιμόνιο, πού ήταν μόνος του, δέν μπόρεσε νά τόν έξαπατήσει μέ ψεύτικες πληροφορίες, τό πέτυχε όμως αύτό σέ τριάντα χιλιάδες (τρεις μυριάδας) ’Αθηναίους»28.

Τό άνέκδοτο, καί κυρίως τό σχόλιο γιά τό όποιο προσφέρεται, θά ήταν ήδη άποκαλυπτικά. "Ομως οί περιστάσεις τούς δίνουν μεγαλύτερο βάθος, γιατί ή άπόφαση πού πάρθηκε τόσο επιπόλαια προκάλεσε τήν άθηναϊκή επέμβαση κατά τής Περσίας, έπέμβαση πού ύπήρξε ή άπαρχή τών μηδικών πολέμων. Επιπλέον, ό Η ρόδοτος έκρινε, ώς ’Ίωνας, όλη αύτή τήν ύπόθεση χωρίς συμπάθεια. Επαναλαμβάνοντας, λοιπόν, κάποια έκφραση τής Ίλιάδας σχετική μέ τά πλοϊα μέ τά όποια οί Έ λληνες άρχισαν τόν Τρωικό πόλεμο- τήν ϊδια πού έπρόκειτο νά έπαναλάβει καί ό Θουκυδίδης μέ τήν εύκαιρία τής έναρξης τού Πελοποννησιακού πολέμου -, γράφει μέ στόμφο πώς τά πλοία πού έστειλαν τότε οί ’Αθηναίοι «ύπήρξαν ή άπαρχή συμφορών γιά τούς Έλληνες καί τούς βάρβαρους» (Ε, 97, 3). Έπομένως, ώς κατακλείδα αύτής τής μεγάλης σύγκρουσης, πού άποτελεΐ τό κύριο θέμα τής Τστορίας τού "Ηροδότου, καί άκριβώς στό κέντρο τού έργου του, ύπόκειται έντονα φωτισμένη καί μέ δεσπόζουσα σημασία ή λαϊκή άπερισκεψία.

Θά μπορούσαμε νά άναφέρουμε καί άλλα χωρία τής Τστορίας τοΰ Ηροδότου - όπως λ.χ. έκεΐνο στό όποιο περιγράφεται πώς ό λαός, έξαπατηΟείς, άφήνεται νά τόν παραπλανήσει ό Πεισίστρατος καί τοΰ επιτρέπει νά άποκτήσει σωματοφυλακή29-, κανένα, όμως,

28. V, 97. Ή μυριάς είναι στά αρχαία ελληνικά αόριστος άριθμός πούσπάνια χρησιμοποιείται μέ τήν κυριολεκτική σημασία τών 10.000. Ό "Ηρόδοτος οπουδήποτε ύπερβάλλει γιά λόγους έμφασης.

29. "Ηρόδοτος, I, 59.


δέν έχει οϋτε τή σκωπτικότητα οϋτε τή σαφήνεια τοΰ επεισοδίου τοϋ V ΒιΒλίου.

Στό Θουκυδίδη δέν έχουμε πιά μεμονωμένα μόνο παραδείγματα σέ διάφορα σημεία τής αφήγησής του. Μέ άξιοθαύμαστη προσπάθεια γιά νά γίνει σαφής, αναπτύσσει τήν ιδέα ότι όλη ή αθηναϊκή πολιτική έρμηνεύεται μέ τή στάση πού τήρησαν οί δημόσιοι άντρες απέναντι στίς έπιθυμίες τοΰ λαοΰ. Πρόκειται γιά εξαιρετική σελίδα στό έργο του, τή μόνη στήν οποία σχολιάζει ό ϊδιος προσωπικά, άφοΰ χάθηκε ό πόλεμος, τούς βαθύτερους λόγους αύτής τής άποτυχίας. Ή έλλειψη διορατικότητας, άλλωστε, άπό τό λαό δέν καταγγέλλεται ιδιαίτερα. Θά μπορούσαμε νά πούμε πώς είναι κάτι τό προφανές. Τό μόνο πού έξετάζεται εΐναι ό τρόπος μέ τόν όποιο οί πολιτικοί λαμβάνουν ύπόψη τους αύτό τό γεγονός.

Ά πό τήν άποψη αύτή, ό Θουκυδίδης δημιουργεί άντίθεση άνάμεσα στόν Περικλή καί τούς διαδόχους του. Έπαινει τόν Περικλή, επειδή μπόρεσε νά συγκρατήσει τό λαό στό δρόμο τής λογικής, καί μέμφεται αύτούς πού ήρθαν στή συνέχεια, επειδή, άντίθετα, άκολούθησαν καί κολάκεψαν τό λαό. Όπωσδήποτε, τό γεγονός ότι ό ϊδιος ό λαός είναι παράλογος φαίνεται πώς εΐναι αύτονόητο.

Ό Περικλής, λέει ό Θουκυδίδης, συγκρατοΰσε μέ επιτυχία τό πλήθος «καί δέν παρασυρόταν άπό αύτό, άλλά ό ϊδιος τό καθοδηγούσε» καί «δέν έλεγε τίποτε γιά νά τό εύχαριστήσει». Άντίθετα, «κάθε φορά πού τούς έβλεπε νά δείχνουν άπό αύθάδη αύτοπεποί- θηση παράκαιρο θάρρος, μιλώντας σκληρά, τούς ένέπνεε φόβο, κι όταν, πάλι, τούς ένιωθε παράλογα φοβισμένους, τούς ξανάδινε θάρρος»30. Τά πάντα έδώ σκιαγραφούν τόν έξωλογικό χαρακτήρα τών λαϊκών άντιδράσεων, τών πάντοτε συναισθηματικών καί ύπερβολικών. Ξαναβρίσκουμε, λοιπόν, τήν άλαζονεία πού εΐχε ήδη καταγγείλει ό Ηρόδοτος. Ά λλά ή άρχαία λέξη, ή υβρις, παίρνει τώρα σαφέστερα πολιτική σημασία καί δηλώνει τήν άλαζονική άύτοπεποίθηση γ ^ ^ η ν q\ ^ακώς ύπολογισιιένες Φιλοδοξίες ίαύττίν πού καταλήγει στή.νέαεσιν. δηλαδτί στή συμφορά). Ά πό τό

30. Θουκ., II, 65, 9.


άλλο μέρος, ό εξωλογικός χαρακτήρας αύτής τής ύβρεως συντελεί ώστε νά συμπληρώνεται αύτή άπό όχι λιγότερο άπαράδεκτη άπο- θάρρυνση. Ό ρόλος τοϋ άρχηγοϋ συνίσταται στό νά διορθώνει τις παρορμητικές καταστάσεις αύτοΰ τοϋ είδους.

’Άν, άντίθετα, ό ήγέτης δέν διαθέτει άρκετό προσωπικό κύρος, ώστε νά μπορεϊ, χωρίς νά χάνει τήν αξιοπιστία του, νά αντιστέκεται σ" αύτές τίς λαϊκές τάσει^-χότε είναι ύπογρεωιιένος νά συμμορφώ- νεται μέ ό,τι άπαιτεϊ τό λαϊκό πάθoc τϊκ στιγμήν Καί ό Θουκυδίδης περιγράφει αύτό τό φαινόμενο άναφερόμενος στούς διαδόχους τοΰ Περικλή: «Αύτοί όμως πού ήρθαν μετά άπό αύτόν, έπειδή ήταν σχεδόν ϊσοι μεταξύ τους καί έπιθυμοΰσαν νά γίνει ό καθένας πρώτος, άρχισαν νά παραδίνουν καί τήν κυβέρνηση άκόμη στό λαό γιά νά τόν εύχαριστοϋν (κα(Γ ήδονάς). Έξαιτίας αύτών έγιναν, όπως είναι φυσικό σέ μεγάλο κράτος πού άσκεϊ ήγεμονία, καί άλλα πολλά σφάλματα καί ή έκστρατεία στή Σικελία (άπέτυχε)»31.Η έκφραση καίΓ ήδονάς τονίζει, στή ρύμη τοΰ λόγου, τόν εντελώς

συγκινησιακό χαρακτήρα τών λαϊκών προσανατολισμών καί αύτός ό συγκινησιακός χαρακτήρας εξηγεί τά πολιτικά σφάλματα.

Αύτό τό τόσο ένδιαφέρον κείμενο εΐναι ήδη γεμάτο σημασία. Αποκτά όμως άκόμη μεγαλύτερη άξία, άπό τή στιγμή πού θά άντιπαραβληθεΐ μέ τό ύπόλοιπο έργο. Διακρίνουμε τότε ότι ή διαδικασία πού προκύπτει έδώ κατά τρόπο σαφή ξαναβρίσκεται σέ κάθε περιστατικό τής άφήγησης καί ότι οί όροι τοΰ Θουκυδίδη, διαλεγμένοι μέ άκρίβεια, επιτρέπουν νά άναγνωρίσουμε, στό ϊδιο τό κέντρο τής δράσης, τό ρόλο πού έπαιξε ή λαϊκή τύφλωση.

Όλόκληρο τό δεύτερο βιβλίο άπεικονίζει τόν τρόπο μέ τόν όποιο ό Περικλής παλεύει έναντίον τοΰ διπλού πειρασμού πού σπρώχνει τό λαό νά θέλει άρχικά νά πολεμήσει καί έπειτα νά θέλει νά έγκαταλείψει τόν πόλεμο.

Ή διεξαγωγή τοΰ άγώνα στήν ξηρά θά ήταν γιά τήν Αθήνα πραγματικά μεγάλη άπερισκεψία καί ό Περικλής εΐχε εξηγήσει τό γιατί. Ό ταν, όμως, κάποιος ύφίσταται εισβολή, ό πειρασμός νά

31. Θουκ., II, 65, 10-11


δώσει οπωσδήποτε μάχη μπορει νά γίνει αρκετά έντονος. Ό Βασιλιάς τής Σπάρτης Άρχίδαμος ύπολόγιζε σ ’ αύτό καί έτσι διακηρύσσει άπό τήν άρχή ότι, μόλις ή "Αττική παραδοθεΐ στή λεηλασία, ό έξοργισμένος λαός δέν θά ύπομείνει τήν παθητική τακτική τοϋ Περικλή καί θά θελήσει, παρά τίς συμβουλές του, νά άποδυθει σέ άνισο άγώνα32. Πραγματικά, Βλέπουμε νά ξεπηδάει αύτή ή οργή καί ό Θουκυδίδης ύπενθυμίζει ότι θά έπρεπε νά τήν περιμένουμε, γιατί ήταν κάτι τό «φυσικό». Τότε ό Περικλής, κρίνοντας ότι ό λαός άπομακρυνόταν άπό τήν ορθότερη τακτική, \ άποφασίζει νά μή τόν συγκαλέσει «οϋτε στήν έκκλησία τοϋ δήμου οϋτε σέ άλλη συνέλευση, γιά νά μήν πάρουν καμιά λανθασμένη άπόφαση, άν συγκεντρωθούν κυριαρχημένοι περισσότερο άπό τό πάθος τους (οργή) παρά άπό τή λογική (γνώμη)» (Θ. II, 22,1). Έ τσι αύτός ό πρώτος πειρασμός δαμάζεται.

Στό σημείο αύτό έντείνονται οΐ άθλιότητες τοϋ πολέμου καί επιπλέον έρχεται νά προστεθεί σ ’ αύτές ή επιδημία τής πανούκλας. Άμέσως ό λαός, έχοντας χάσει τό θάρρος του, είναι έτοιμος νά έγκαταλείψει τόν άγώνα καί στρέφεται τόσο έναντίον τοϋ Περικλή όσο καί έναντίον τοϋ πολέμου. Ό Περικλής ένεργεϊ τώρα διαφορετικά γιά νά άντιμετωπίσει αύτή τήν καινούρια συγκινησιακή άντί- δραση τοϋ λαοϋ: « Επειδή τούς έβλεπε νά άγανακτοϋν πολύ γιά ό,τι τούς συνέβαινε καί νά κάνουν όλα όσα αύτός περίμενε, άφοϋ συγκάλεσε τήν έκκλησία τοΰ δήμου... ήθελε νά τούς ενθαρρύνει καί, άφού διαλύσει τήν οργή τους, νά τούς φέρει σέ πνεύμα μεγαλύτερης κατανόησης καί εμπιστοσύνης...»33. Τούς άπευθύνει, λοιπόν, τότε νουθεσίες, πού αύτή τή στιγμή δέν ήταν, βέβαια, αρκετές, άλλά πού τελικά έδωσαν τούς καρπούς τους.

Ή ομοιότητα τών λαϊκών άντιδράσεον καί στίς δύο περιπτώσεις μάς έπιτρέπει νά άναγνωρίσουμε τό χαρακτήρα τους.

Αντίστροφα, ή συμπεριφορά τών διαδόχων τοϋ Περικλή συνί-

32. Αύτή ή αντίδραση δίνεται ώς πιθανή στό Η, 1 1, 7-8. μέ τίς λέξεις οργή καί θυμός. Ή πρόβλεψη μνημονεύεται στό II, 20, 2. ΓΗ λέξη οργή επαναλαμβάνεται στό 21, 3.

33. Θουκ., II, 59, 3.


σταται στό νά ώθοϋν πάντοτε τά πράγματα πρός τήν κατεύθυνση τών λαϊκών επιθυμιών.

Ό δημαγωγός Κλέων μάς παρέχει σ ’ αύτή τήν περίπτωση τήν πρώτη απόδειξη καί τίς δύο φορές πού ό Θουκυδίδης τόν παρουσιάζει στό πολιτικό προσκήνιο.

Τήν πρώτη φορά παρεμβαίνει γιά νά ύποστηρίξει τήν άπόφαση πού πήραν οί ’Αθηναίοι νά έκτελέσουν όλους τούς άρρενες τής Μυτιλήνης, όταν ή πόλη άνακαταλήφθηκε μετά τήν άποστασία της. Ό Θουκυδίδης δηλώνει ότι ή άπόφαση έλήφθη «κάτω άπό τήν έπίδραση τής οργής» (III, 36, 2). Κατόπιν, όμως, οί 'Αθηναίοι ξανασκέφτηκαν καί ζύγισαν καλύτερα τή βαρύτητα αύτού τοΰ μέτρου καί θέλησαν νά τό επαναφέρουν γιά συζήτηση. Ό Κλέων, πού τό είχε ύποστη ρίξει άπό τήν άρχή, πήρε τό λόγο γιά νά έμποδίσει τήν τροποποίησή του. Ή ταν, λέει ό Θουκυδίδης, «καί στίς άλλες εκδηλώσεις του ό πιό βίαιος άπό τούς πολίτες καί αύτός πού τότε μποροΰσε περισσότερο νά πείθει τό λαό» (Θ. III, 36, 6).

Ώστόσο αύτή τή φορά άποτυγχάνει. Ό λαός άκούει προσεχτικά τό Διόδοτο, πού συνιστά «τίς φρόνιμες άποφάσεις»34 καί καλεΐ τούς ’Αθηναίους νά κοιτάξουν τό άληθινό συμφέρον τους, έτσι όπως παρουσιάζεται μακροπρόθεσμα. - Ά λ λ ’ ή πολιτική τής τρομοκρατίας πού ύποστη ρίχτηκε άπό τόν Κλέωνα εφαρμόστηκε πραγματικά άργότερα καί, άκριβώς όπως τό εΐχε προβλέψει ό Διόδοτος, άποδείχτηκε άτελέσφορη στήν πρόληψη τών άποστα- σιών.

Τή δεύτερη φορά, στήν ύπόθεση τής Πύλου, ό Κλέοον πετυχαίνει. Ά λλά ό Θουκυδίδης δείχνει μέ σαφήνεια πώς ή πολιτική συνέπιπτε μέ τίς πιό παράλογες επιθυμίες τοΰ λαοΰ. Οί Αθηναίοι εΐχαν σημειώσει μιά έπιτυχΐα στήν οποία εΐχε συντελέσει κατά πολύ ή τύχη35. Εΐχαν συλλάβει μεγάλο άριθμό Σπαρτιατών καί ή

34. Ευβουλία, στό 42, 1 καί 44, 1.35. Ή ίδια ή άφήγηση προθάλλει τό ρόλο τής τύχης καί ή λέξη αύτή

εμφανίζεται μέ διάφορες μορφές στά χωρία: IV, 3, 1· 5, 1 9 , 1· 13, 4* 14, 3.


Σπάρτη έδειξε άμέσως πώς ήταν διατεθειμένη νά προχωρήσει σέ διαπραγματεύσεις. Μέ αύτή τήν εύκαιρία ό Θουκυδίδης άποδίδει στούς άπεσταλμένους της λόγο πού άποτελει προσφορά γιά συμφιλίωση. Προτρέπουν τούς ’Αθηναίους νά μήν παρασυρθούν σέ έπαρση λόγω τής τύχης καί νά συνάψουν ειρήνη, πρίν συμβεϊ κάτι τό άνεπανόρθωτο πού θά τούς άπογοητεύσει ή θά επιδεινώσει οριστικά τήν κατάσταση. Γιά τό σκοπό αύτό άναφέρονται στήν έμπειρία τών παράλογων πειρασμών: «... καί νά άποφύγετε τό πάθημα τών άνθρώπων στούς οποίους συμβαίνει κάποια καλοτυ- χία, χωρίς νά είναι συνηθισμένοι σέ κάτι τέτοιο· αύτοί, βέβαια, παρασυρόμενοι άπό τήν ελπίδα, επιθυμούν διαρκώς περισσότερα^ γιατί καί τήν παρούσα εύτυχία δέν την πεοίαεναν. Ό σ οι, όμως, έχουν δοκιμάσει πολύ συχνά τίς μεταστροφές τής τύχης πρός τό ι̂ χλύτερο ή τό χειρότερο έγουν δίκιο νά δυσπιστούν όσο γίνεται περισσότερο πρό ̂ τήν

Τί συνέβη λοιπόν; Ό Θουκυδίδης δέν παρουσιάζει κανέναν άλλο λόγο ώς άπάντηση στό λόγο τού άπεσταλμένου τών Λακεδαιμονίων. ’Αρχίζει όμως νά περιγράφει τόν πειρασμό τοϋ λαοϋ, πού συμπίπτει μέ αύτό άκριβώς, γιά τό όποιο οί άπεσταλμένοι καθιστούσαν τούς ’Αθηναίους προσεκτικούς: «Οί ’Αθηναίοι όμως, τώρα πού κρατούσαν τούς άντρες στό νησί, πίστευαν πώς ή άνακωχή είναι πιά στή διάθεσή τους γιά νά τήν κάνουν μέ αύτούς, όποτε θελήσουν, καί άπέβλεπαν σέ κάτι περισσότερο»37.

Ή μνεία τοΰ ρόλου πού έπαιξε ό Κλέων έρχεται στή συνέχεια. Είναι αύτός πού «κυρίως τούς έσπρωχνε (ένήγε)» πρός αύτή τήν κατεύθυνση (Θ. IV, 21, 3).

Τό ρήμα πού χρησιμοποιείται έδώ δηλώνει συνήθως τήν ενθάρρυνση μιας ήδη φυσικής καί ζωηρής τάσης38. Ό ,τι, έπομένως, εύχαριστει τό λαό έχει άποφασιστική σημασία.

36. Θουκ., IV, 17, 4-5.37. IV, 21, 2. Οί λέξεις πού σημαίνουν «αποβλέπω σέ κάτι περισσότερο»

είναι οί ϊδιες στήν ομιλία καί στήν αφήγηση.38. Στόν "Ηρόδοτο γίνεται λόγος γιά τό Διόνυσο, πού «παρασύρει» τούς

άνθρώπους σέ παραλήρημα (IV, 79), ή γιά τό χρυσό καί τόν άργυρο πού


Μέ τόν ϊδιο τρόπο ό Κλέων, λίγο άργότερα, εξωθεί τούς ’Αθηναίους νά άποστείλουν ένισχύσεις στήν Πύλο. Γιατί όμως; Τό κείμενο μαρτυρεί μέ πολλή σαφήνεια ότι τό έκανε, γιατί αύτή ήταν ή έπιθυμία τοΰ λαού: «Παρακινούσε τούς ’Αθηναίους, γιατί διαπίστωνε ότι (τίόρα) ήταν κάπως περισσότερο διατεθειμένοι νά κάνουν τήν έκστρατεία»39. Ό δημαγωγός δέν οδηγεί τό λαό άλλά τόν άκολουθει.

’Αλλά, μολονότι αύτή ή άρνηση τής ειρήνης καί αύτή ή άπο- στολή ενισχύσεων στέφονται μέ έπιτυχία - πού ό Θουκυδίδης τή χαρακτηρίζει ώς άπρόβλεπτη -, ή λαϊκή επιθυμία ήταν παράλογη. Θί ’Αθηναίοι έπρόκειτο νά μετανιώσουν άργότερα πού δέν συνήψαν ειρήνη μετά τή νίκη τους. Ό λόγος, πάντως, τών άπεσταλμέ- νων ύποθάλλει τήν ιδέα ότι θά ήταν καλύτερα νά είχαν γίνει πριν οί διαπραγματεύσεις, καί ή ειρήνη πού τελικά συνήψαν άποδείχτηκε στήν πραγματικότητα εύθραυστη.

Μετά τόν Κλέωνα ήρθε ό ’Αλκιβιάδης. Καί αύτός, επίσης, χρειάστηκε πρώτα πρώτα νά άποφύγει μιά συμφωνία πού πρότει- ναν οί άπεσταλμένοι τών Λακεδαιμονίων. Στήν άφήγηση τοΰ Θουκυδίδη τόν βλέπουμε νά κάνει πονηριές: τούς δεσμεύει νά μήν ποΰν τήν άλήθεια στό λαό. Παρ’ όλα αύτά, όπως καί ό Κλέων, άρχίζει μέ άποτυχίες. Ά λλά, μέ τήν πρώτη δυσκολία, νάτος πάλι ό λαός «σέ οργή» (V, 46,5: οργή) καί ό Αλκιβιάδης επωφελείται άπό αύτήν γιά νά περάσει τήν πολιτική του.

"Ωστόσο ή μεγάλη έπιχείρηση στήν οποία ρίχτηκε ό Α λκιβιάδης ήταν ή έκστρατεία στή Σικελία40. "Θμιως ήδη άπό τήν άρχή ό

«παρασύρουν» σέ θάνατο στή μάχη (V, 49). Στό V, 49 καί στό V, 90 πρόκειται γιά κίνητρο πού έρχεται νά ένισχύσει ήδη μνημονευθέντες συναισθηματικούς λόγους. Τό ϊδιο στό Θουκυδίδη, I, 67, 2* II, 2, 3· IV, 24, 2. Σχετικά μέ τό VI, 15, βλ. πιό κάτω.

39. Θουκ., IV, 27. 4.40. Ξέρουμε άπό τόν Πλούταρχο ( ’Αλκιβιάδης, 16, 6 - πρβλ. [Ανδοκίδη] IV,

22) ότι ό ’Αλκιβιάδης έπενέβη, ώστε νά σφαγοϋν όλοι οί κάτοικοι τής Μήλου, όπως ό Κλέων εΐχε θελήσει νά σφαγοϋν οί κάτοικοι τής Μυτιλήνης. "Ομως ή μαρτυρία αύτή δέν ύπάρχει στό Θουκυδίδη.


Θουκυδίδης μιλάει, πάλι έδώ, γιά τά συναισθήματα τοϋ λαοϋ καί γιά τήν άμάθειά του: «Οί περισσότεροι δέν είχαν ιδέα γιά τό μιέγεθος τοϋ νησιοϋ οϋτε γιά τό πλήθος τών κατοίκων, καί τών Ελλήνων καί τών βαρβάρων, καί δέν καταλάβαιναν ότι άρχιζαν πόλεμο όχι πολύ μικρότερης έκτασης άπό τόν Πελοποννησιακό»41.

Οί ’Αθηναίοι δέν τό ήξεραν άλλά, κατά τήν έκφραση τοϋ Θουκυδίδη, «φλέγονταν νά έκστρατεύσουν» καί «τό άληθινό κίνητρο ήταν ή επιθυμία τους νά τήν ύποτάξουν ολόκληρη»42. Δέν μπορούμε νά άφήσουμε άσυμπλήρωτη αύτή τήν άκλόνητη άλλά λιτή έτυμη- γορία χωρίς νά μνημονεύσουμε καί τίς σκηνές πού περιγράφει άργότερα ό Πλούταρχος: «Καί οί νέοι στίς παλαιστρες καί οί ήλικιωμένοι καθισμένοι στά έργαστήρια καί στά πρώτα καθίσματα διάφορων δημόσιων χώρων χάραζαν στό έδαφος τό σχήμα τής Σικελίας καί τό είδος τής θάλασσας, πού τήν περιβάλλει, καί τά λιμάνια καί τά μέρη, πού είναι στραμμένα πρός τή Αιβύη. Γιατί δέν θεωρούσαν τή Σικελία ώς τόν πραγματικό στόχο τοΰ πολέμου, άλλά ώς ορμητήριο γιά νά πολεμήσουν άπό αύτή τούς Καρχηδόνι- ους καί νά κατακτήσουν ταυτόχρονα καί τή Αιβύη καί τή θάλασσα μέχρι τίς Ηράκλειες στήλες»43. 'Όπως καί άν έχει τό πράγμα - γιά νά έπιστρέψουμε στήν άφήγηση τοϋ Θουκυδίδη -, οί ’Αθηναίοι, κυριαρχούμενοι άπό αύτές τίς έπιθυμίες, στέλνουν πρέσβεις στή

41. Θουκ., VI, 1, 1.42. VI, 6, 1. Ή έλληνική λέξη είναι ή ϊδια μέ τή λέξη στό παράδειγμα τοϋ

κεφ. IV, 27, 4, πού άναφέραμε πιό πάνω μιλώντας γιά τόν Κλέωνα (καί πού κακώς μεταφράστηκε λιγότερο έντονα). Σημ. μετ.: ΓΗ συγγραφέας έννοει οτι τό χωρίο IV, 27, 4, «όρων αύτούς καί ώρμημένους τι τό πλέον τή γνώμη στρατεύ- ειν...» μεταφράστηκε «qu’il voyait deja plus enclins, psychologiquement, a faire une expedition» (σελ. γαλλ. έκδοσης 34), ένώ τό ^ωρίο VI, 6, 1, «οί ’Αθηναίοι στρατεύειν ό')ρμηντο...» μεταφράστηκε πιό έντονα «ils brulaient de faire campa- gne». Διατηρήσαμε στά ελληνικά τή γαλλική έκφραση, γιατί άποδίδει παραστατικά τά συναισθήματα τών ’Αθηναίων.

43. Νικίας, 12, 1-2. Πρβλ. τά άναφερόμενα μέ συντομία στόν ’Αλκιβιάδη, 17, 2. Ί4 ύπαρξη αύτοϋ τοϋ μεγάλου σχεδίου έπιθεθαιώνεται άπό τό Θουκυδίδη (VI, 91 κ.έ.). Στό χωρίο πού άναφέραμε, ό Πλούταρχος άποδίδει τά συναισθήματα τοϋ λαοϋ στήν επιρροή τοΰ ’Αλκιβιάδη. ’Αλλοΰ όμως λέει (Περικλής, 20, 3) ότι ύπήρχαν άπό τήν εποχή τοϋ Περικλή.


Σικελία γιά έπιτόπια εξέταση καί, πιστεύοντας «τις έλκυστικές άλλά άνακριβεΐς πληροφορίες» (VI, 8, 2) πού συγκεντρώνουν αύτοί (μέ τεχνάσματα πού ό άκριβολόγος Θουκυδίδης σκόπιμα δέν παραλείπει νά άναφέρει), άποφασίζουν τή ναυτική έκστρατεία.

ΓΗ επιχείρηση, έπομένως, φαίνεται ότι έχει κριθεΐ. Ά λ λ ά κανένας πολιτικός δέν πήρε άκόμη, στήν πράξη, τό λόγο γιά νά μιλήσει ύπέρ ή κατά! Τέσσερις, λοιπόν, ήμέρες άργότερα γίνεται καινούρια συνέλευση κατά τήν οποία πρέπει νά προσδιοριστούν τά ύλικά μέσα πού άπαιτούνται γιά τήν έκστρατεία. Τότε άκριβώς, μετά τήν άπόφαση τού λαού, ό Θουκυδίδης παρουσιάζει μιά συζήτηση, στήν οποία παρεμβαίνουν διαδοχικά ό Νικίας, πού θέλει νά έγκαταλειφθει τό σχέδιο, καί ό Αλκιβιάδης, πού θέλει νά δοθεί συνέχεια σέ αύτό.

Δέν δοκιμάζουμε, λοιπόν, έκπληξη βλέποντας ότι ό ρόλος τοΰ ’Αλκιβιάδη σέ αύτή τήν ύπόθεση εΐσάγεται μέ τό ϊδιο ρήμα πού χρησιμοποίησε ό Θουκυδίδης γιά νά περιγράψει καί τή δράση τοΰ Κλέωνα. Ό ’Αλκιβιάδης «παρέσυρε» τούς ’Αθηναίους πρός τήν κατεύθυνση τών έπιθυμιών τους44.

Αύτό εΐναι, τελικά, πού τοΰ δίνει δύναμη. Ό Θουκυδίδης τό σημειώνει περιγράφοντας τό άποτέλεσμα πού προκαλεΐ ή ομιλία του καί γ ι’ αύτό παρατηρεί ότι «οί ’Αθηναίοι... φλέγονταν πολύ περισσότερο άπό πρίν νά έκστρατεύσουν»45. ’Έτσι ό Νικίας δέν τολμά πιά νά έναντιωθεΐ, γιατί, όπως λέει: «σάς βλέπω, ’Αθηναίοι, νά φλέγεστε νά κάμετε οπωσδήποτε τήν έκστρατεία...». Τά έπιχει- ρήματά του σχετικά μέ τό μέγεθος τής προσπάθειας πού πρέπει νά καταβληθεί δέν άποδίδουν, γιατί προσκρούουν στήν «έπιθυμία» τοΰ λαού! Ή λέξη μάλιστα ύπογραμμίζεται έντονα άπό τό Θουκυδίδη, δεδομένου ότι χρησιμοποιεί, άντί γιά ούσιαστικό, μιά σπάνια έκφραση πού οριοθετεί καλύτερα τό κίνητρο: ένα ούσιαστικοποι-

44. Θουκ.. VI. 15, 2.45. VI. 19, 1. Ή ελληνική λέξη είναι ή ϊδια καί στά χωρία IV, 27. 4. καί VI,

6, 1. ΙΙρβλ. πιό πάνω τή σημ. 42. Είναι, έπισης, ή ϊόια καί στήν ομιλία τοϋ Νικία πού άκολουθεΐ. Σημ. ια:τ.: rH συγγραφέας έννοεΐ τούς τύπους τοϋ ρ. όρμώμαι: ώρμηντο καί ώρμη μένους.


ημένο ούδέτερο μετοχής, μέ τό όποιο αποδίδει εύθύνη στό «στοιχείο τής έπιθυμίας πού ύπήρχε μέσα τους». Αύτός ό αποκαλυπτικός όρος βρίσκεται λίγες μόνο λέξεις πιό μπροστά άπό τόν περίφημο έρωτα, πού έχει ήδη μνημονευθεΐ έδώ, καί τότε «κατέλαβε όλους άδιακρίτως»46.

Ή εκστρατεία στή Σικελία έπρόκειτο νά καταλήξει σέ καταστροφή, καί μάλιστα, κατά μεγάλο μέρος, γιά τούς λόγους πού είχε έπισημάνει ό Νικίας. Καί κανένας άλλος δέν θά μπορούσε νά προσδιορίσει μέ περισσότερη δύναμη άπό τό Θουκυδίδη τήν άμεση εύθύνη πού φέρουν οί λαϊκές έπιθυμίες. Ό ’Αλκιβιάδης άπλώς άκολούθησε άπό προσωπική φιλοδοξία τό δρόμο πού άνοιξαν αύτές οί έπιθυμίες.

’Αλλωστε οί ’Αθηναίοι θά δειχτούν μέ τήν πολιτική τους άπέ- ναντι στόν ’Αλκιβιάδη καί στήν εκστρατεία τόσο άνακόλουθοι όσο είχαν δειχτεί καί άπέναντι στόν Περικλή, στήν άρχή τοϋ πολέμου.

Μόλις άρχισε ή έκστρατεία ξέσπασε σκάνδαλο μέ άφορμή τόν άκρωτηριασμό τών έρμών καί τή διακωμώδηση τών μυστηρίων. Ό λαός πίστεψε ότι έπρόκειτο γιά συνωμοσία καί γιά μιά άκόμη φορά άναψε ή οργή του (VI, 60, 2: τό ρήμα πού χρησιμοποιείται, τό οργίζομαι, είναι παράγωγο τοΰ ούσιαστικού οργή). Τότε, λέει ό Θουκυδίδης, «καθημερινά καί έξαγριώνονταν περισσότερο καί πραγματοποιούσαν περισσότερες συλλήψεις». Καί καθώς ό ’Αλκιβιάδης είχε άναμειχθεΐ στήν ύπόθεση, οί ’Αθηναίοι άντιμετώπιζαν τά πράγματα κυριαρχημένοι άπό τίς παρορμήσεις τους. ’Ανακαλούν, λοιπόν, τόν ’Αλκιβιάδη άπό τή Σικελία καί αύτός, ξαφνικά, προσχωρεί στόν έχθρό. Ή άπόφαση αύτή τοΰ λαοΰ ύπήρξε, κατά τό Θουκυδίδη, ή αιτία πού δέν άργησε νά καταστρέψει τήν πόλη47.

Παρουσιάζονται ήδη οί δονήσεις πού θά οδηγήσουν τήν ’Αθήνα στόν εμφύλιο πόλεμο. Μέ άξιοσημείωτη, πάντως, άλλαγή συμπεριφοράς, αύτός ό άνθρωπος πού είχε άκολουθήσει τό πλήθος, όταν

46. VI, 24, 3. Σημ. μι:τ.\ Τό ούσιαστικοποιημένο ουδέτερο είναι τό «επιθυμούν» (VI, 24, 2).

47. VI, 15, 4.


οί προσωπικές του φιλοδοξίες συνέπιπταν μέ τίς λαϊκές έπιθυμίες, κατόρθωσε, λίγο άργότερα, νά άποτρέψει τό χειρότερο. Σέ μιά στιγμή πού ή ολιγαρχία είχε έγκαθιδρυθεΐ στήν ’Αθήνα άλλά ό στρατός, έγκατεστημένος στή Σάμο, παρέμενε πιστός στή δημοκρατία, ό στρατός αύτός λίγο έλειψε νά έγκαταλείψει τόν άγώνα κατά τής Σπάρτης γιά νά έπιστρέψει στήν "Αθήνα καί νά πολεμήσει τήν ολιγαρχία. Οί στρατιώτες βρίσκονταν σέ μεγάλο άναβρα- σμό. «Δέχονταν πολύ άσχημα τά νέα». Καί ό ’Αλκιβιάδης, πού βρέθηκε στή Σάμο, ύπήρξε ό μόνος ικανός νά συγκρατήσει τήν οργή τους. Τό σχόλιο τοΰ Θουκυδίδη προσμετρά τήν άξία καί τό νόημα τής δράσης του:

«Σ’ αύτή τήν περίσταση ό ’Αλκιβιάδης γιά πρώτη φορά καί περισσότερο άπό κάθε άλλον φάνηκε ότι ώφέλησε τήν πόλη. Γιατί, ένώ οί ’Αθηναίοι πού στρατοπέδευαν στή Σάμο έσπευδαν ορμητικά (όρμημένων) νά πλεύσουν έναντίον τών δικών τους, οπότε χωρίς καμιά άμφιβολία οί έχθροί θά κυριαρχούσαν άμέσως στήν ’Ιωνία καί στόν Ελλήσποντο, αύτός τούς εμπόδισε. Καί μάλιστα τότε πού κανένας άλλος δέν θά ήταν σέ θέση νά συγκρατήσει τό πλήθος, αύτός καί ματαίωσε τήν έπίθεση κατά τοΰ Πειραιά καί μέ καυστικούς λόγους σταματούσε αύτούς πού έστρεφαν γιά προσωπικούς λόγους τήν οργή τους (τους όργιζομένους) έναντίον τών άπεσταλμένων»48. Τά δύο ρήματα πού χρησιμοποιούνται άνταπο- κρίνονται στά ούσιαστικά ορμή καί οργή. Τό κείμενο, έπομένως, προσκομίζει μιά τελευταία έπιβεβαίωση τών κινδύνων, πού όφεί- λονται στίς συγκινησιακές παρορμήσεις τοΰ λαοΰ.

’Από τόν άντίχτυπό τους καταλαβαίνουμε τόν εξαιρετικά διανοητικό χαρακτήρα τών προσόντων, πού άπαιτοΰσαν τότε, πριν άπό τόν Πλάτωνα, άντρες όπως ό ’Αριστοφάνης ή ό Εύριπίδης. Δέν είναι μόνο ή «κρίση» ή ή «εύφυΐα», πού ό Θουκυδίδης συνήθιζε νά έπαινει στούς μεγάλους πολιτικούς. Αύτή ή εύφυΐα, στά τελευταία έργα τοΰ Εύριπίδη ή τοΰ ’Αριστοφάνη, ονομάζεται ήδη «λογική» (νους) καί εΐναι τό προτέρημα, άπό τό όποιο ή πόλη περιμένει

48. VIII, 86, 4-5.


κατά κύριο λόγο τή σωτηρία της49. Οί Αθηναίοι, βέβαια, ένέ- δρευαν πάντοτε καί σέ κάθε περίσταση γιά τή λογική. Είχαν όμως, έπίσης, στήν καθημερινή έμπειρία τους κίνητρα γιά νά στενάζουν μετά τήν παρουσία της. Ή πρακτική τής δημοκρατίας τούς είχε διδάξει πολλά καί, καθώς οί αποφάσεις στήν έκκλησία τοϋ δήμου λαμβάνονται γενικά κάτω άπό τήν επίδραση τών άντιδράσεοον τής στιγμής, δέν ύποτάσσονται ποτέ στή στοχαστική θεώρηση τοΰ συνόλου καί προκαλοΰν στούς συνετούς πολίτες τή νοσταλγία τής λογικής.

ΑΓΙΟ ΤΟ ΕΝΑ ΑΚΡΟ ΣΤΟ ΑΛΛΟ : ΦΙΛΟΔΟΞΙΑ Κ Α Ι ΑΔΡΑΝΕΙΑ

Τά κείμενα παρέχουν τήν εξήγηση τοϋ κακοϋ, Ά ν έξαιρεθοϋν οί διάφοροι «θυμοί» τοϋ λαοΰ κατά τών πολιτικών πού περίμεναν ύπερβολικά πολλά άπό αύτόν, όπως ό Περικλής, ή πού άπειλοΰσαν τ^ν κυριαρχία του, όπως πίστεψαν ότι συμβαίνει μέ τόν Αλκιβιάδη τό 415 καί όπως έγινε μέ τούς ολιγαρχικούς τό 411, τότε αύτή ή σειρά άπό σφάλματα πού όφείλονται στό λαϊκό πάθος καί τόσο εύστοχα έχουν καταγγελθεί άπό τό Θουκυδίδη μάς έπιτρέπει νά προσδιορίσουμε τήν άρχική αιτία τους. Τό κύριο δηλαδή πάθος τοϋ λαοΰ είναι ή φιλοδοξία πού στηοίΐεπ/ι σέ υπερβολι κή αύτοπ; ποίθηστι. Ό λαός πιστεύει τίς μάταιες ύποσχέσεις, δέν θέλει τήν ειρήνη, δέν άνέχεται τίς έξεγέρσεις καί ονειρεύεται κατακτήσεις. Σύμφωνα μέ τήν έκφραση πού επαναλαμβάνεται άρκετές φορές άπό τό Θουκυδίδη, «άποβλέπει σέ περισσότερα»50. Ό Ηρόδοτος ήδη άψηγείται πώς είχε άφεθεΐ νά έμπλακεΐ σέ μιά άσύνετη έπιχεί- ρηση. Στίς ϊδιες όμως τάσεις άνταποκρίνονται καί ή καταστολή

49, Στόν ' Ο ρέστη βλέπουμε ένα δημαγωγό νά χρησιμοποιεί «απαίδευτη» (905: άιιαθεΐ) άθυροστομία. ένώ χρειαζόταν ηγέτης προικισμένος μέ λογική (u09 ,<>'· νώ). Ό τελευταίος, έξάλλου, εμφανίζεται μέ τή μορφή εύφυοΰς α /jV ιΐ] >921: ξννετός), άλλά δέν τόν προσέχουν. "Ομοίως, στήν "Ιφιγένεια εν it η )ι οι καλοί εξαφανίζονται, ύποταγμένοι στήν απερισκεψία τοϋ λαοϋ (368: •οι ι T'jt ) > τις Έκκλησιάζονσες, οί άνθρωποι μέ λογική (433 voftv) μειονεκτοϋν

•/ρί'Ίΐ’Γ Μ/ καί αύτό εμποδίζει τήν επικράτηση τής γνώμης τους.5(* · ν > \ 4- IV. 65, 4- VI, 11, 5,


τών εξεγέρσεων κατά τή διάρκεια τοϋ Πελοποννησιακού πολέμου, ή άρνηση τής ειρήνης καί ή μανία νά κατακτηθεί ή Σικελία.

Αύτό έπιδέχεται κάποιο σχολιασμό, γιατί συνηθίζουμε σήμερα νά θεωρούμε τό λαό άντίθετο πρός τούς πολέμους καί νά άποδί- δουμε τήν προέλευσή τους στά ιδιωτικά συμφέροντα τών έμπορων κανονιών ή τών πολιτικάντηδων. Πραγματικά, βρίσκουμε στόν ’Αριστοφάνη μερικά χωρία μέ παρόμοιο τόνο, άλλά ή έλληνική έμπειρία στό σύνολό της διδάσκει ότι δέν ήταν πάντοτε έτσι τά πράγματα.

Άκόμη καί οί πιό ταπεινοί πολίτες ήταν περήφανοι γιά τά προνόμια πού άπολάμβανε ή πόλη τους. Τό στοιχείο αύτό ύπάρχει άκόμη σήμερα, άλλά τό συναίσθημα τής εθνικής τιμής ήταν άσφα- λώς πολύ πιό έντονο στις μικρές έλληνικές πόλεις, γιά τίς όποιες τά οικονομικά προβλήματα εΐχαν μικρότερη σημασία. Τά άνθρώ- πινα πάθη ποικίλλουν άνάλογα μέ τίς εποχές καί ή άμεση, κυρίως, έξουσία πού άσκοϋσε ό λαός στήν Α θήνα έκανε αύτό τό συναίσθημα πολύ πιό έντονο καί πιό προσωπικό. "Η μικρή ολιγαρχική πραγματεία τοΰ Ψευδο-Ξενοφώντα δέν παραλείπει λ.χ. νά άπαριθ- μήσει όλες τίς εγωιστικές ικανοποιήσεις πού ό άθηναϊκός λαός άντλοΰσε άπό τήν κυριαρχία του. Ά ν οί δίκες τών συμμάχων δέν γίνονταν στήν Αθήνα, μερικοί μόνο πολίτες θά μπορούσαν νά άπολαύσουν τά δείγματα σεβασμού, πού οί σύμμαχοι αύτοί όφειλαν νά τά πολλαπλασιάζουν51. Αντίθετα, μέ τό σύστημα πού ϊσχυε, οί σύμμαχοι ήταν ύποχρεωμένοι νά κολακεύουν τό λαό, πού εΐχε άναλάβει νά τούς κρίνει. Έπρεπε νά χαιρετούν τούς άνθρώπους καί νά τούς σφίγγουν τό χέρι... Μικρές τιμές, μεγαλύτερες τιμές: πάντοτε πρόκειται γιά εξωτερικές τιμές καί τό συναίσθημα τής σπουδαιότητας αύτών τών τιμών προβάλλει παντού στό Θουκυδίδη άπό τή στιγμή πού γίνεται λόγος γιά τήν ηγεμονία52. Έ τσι, στό όνομα αύτών άκριβώς τών τιμών, ό Περικλής ζητάει τήν καταβολή

51. ’Αθηναίων Πολιτεία, I, 18.52. 1, 75, 3, καί 76, 2* II, 41, Γ II, 63, Γ 64, 2- 64, 3 κλπ. Πρβλ. τή μελέτη μας

σχετικά μέ «Τό θέμα τοΰ γοήτρου στό έργο τοϋ Θουκυδίδη», Ancient Society, 4, 1973, σσ. 39-58.


προσπαθειών, δταν τούς λέει οτι «είναι σωστό νά συνδράμετε τό σεβασμό πού αντλεί ή πόλη άπό αύτή τήν ήγεμονία, έξαιτίας τοΰ οποίου σεις δέχεστε τιμές περισσότερο άπό όλους τούς άλλους άνθρώπους, καί νά μήν άποφεύγετε τίς δοκιμασίες, άν δέν εγκαταλείπετε τήν επιδίωξη τών τιμών»53. Δέν πρέπει νά μάς εκπλήσσει τό γεγονός ότι αύτό τό συναίσθημα όμολογειται μέ τόση σαφήνεια, γιατί, θεωρητικά, δέν πίστευαν ότι ή κυριαρχία καί ή έλευθερία £ βρίσκονται μεταξύ τους σέ άντίφαση: ήθελαν την έλευθερία τή ς^ δικής τους πόλης καί όχι τήν έλευθερία τών λαών. Τό νά έξουσιά- j ζουν, έπομένως, τούς άλλους ήταν άπλώς ή πιό ολοκληρωμένη f μορφή τής εθνικής έλευθερίας τους. "ΐΤ^ΆΒήνα ήταν «ή πιό έλεύ- f (5ερη πόλη», γιατί κανείς δέν μποροΰσε νά τής δώσει διαταγές. Καί κανείς δέν μποροΰσε νά τής δώσει διαταγές, γιατί αύτή άσκοΰσε τήν ήγεμονία. Τό έξωτερικό γόητρο, έπομένως, δέν ήταν καθόλου άταίριαστο μέ τά συναισθήματα λαού παθιασμένου γιά όλες τίς μορφές τής έλευθερίας.

Αύτή ή άπλοϊκή θεώρηση δέν θά είχε σήμερα πέραση. 'Ωστόσο, κανένα καθεστώς δέν μπορεϊ νά άρνηθει τήν ιδέα κάποιας δύναμης πού νά έγγυάται τήν άνεξαρτησία του. Καί ό κίνδυνος πού διατρέχει αύτή ή άνεξαρτησία είναι κάποτε τό άντικείμενο έκτιμήσεων κάπως ύποκειμενικών. Ή ’Αθήνα δήλωνε συνήθως πώς ή ήγεμονία της είχε γεννηθεί άπό τέτοια φροντίδα, καί ώς πρός αύτό είχε πολυάριθμους συνεχιστές54.

’Αλλά ό άθηναϊκός λαός είχε καί άλλους λόγους νά επιδιώκει τήν ήγεμονία καί, γιά τήν ήγεμονία, τόν πόλεμο. Αύτοί οί λόγοι ήταν οικονομικοί.

Ό πόλεμος κατέστρεφε τούς πλούσιους καί τίς ιδιοκτησίες τους ί στήν ύπαιθρο καί ό Θουκυδίδης τό λέει αύτό μέ άφορμή τή

μνησικακία πού προκλήθηκε σέ βάρος τοΰ Περικλή. Κατέστρεφε,

53. Θουκ., II, 63, 1.54. Τό πολύ πολύ σήμερα έχουν τήν αξίωση νά στηρίξουν αύτή τή δύναμη

πάνω στή συμμαχία καί στήν έμπιστοσύνη μάλλον παρά στή (στρατιωτική) ισχύ. Αύτό άκριθώς τό συνέστησε πρώτος ό ’Ισοκράτης τόν Δ' π.Χ. αί.


επίσης, τούς μικρούς καλλιεργητές, όπως αναφέρει συχνά, λ.χ. στήν Ειρήνη, ό ’Αριστοφάνης. "Ηταν όμως επωφελής γιά τόν φτωχό λαό τής πόλης, έξαιτίας τοϋ συστήματος τών αποζημιώσεων. Ό Θουκυδίδης έξήγησε μέ σαφήνεια αύτό τό γεγονός, μέ τήν εύκαι- ρία τής έκστρατείας στή Σικελία, σημειώνοντας ότι ή μεγάλη μάζα τών στρατιωτών ήθελε νά έκστρατεύσει, γιατί «πίστευαν πώς καί τότε άμέσως θά κερδίσουν χρήματα καί ότι τό κράτος θά άποκτή- σει άκόμη περισσότερη δύναμη, έξαιτίας τής όποίας θά εισπράττουν ισόθια μισθοδοσία»55. Ό πόλεμος προσπόριζε μισθό στό στρατιώτη, ή ήγεμονία προσπόριζε μισθό στούς πολίτες.

Έπομένως, ή τιμή καί τό συμφέρον συμφωνούσαν - χωρίς νά ύπολογίζουμε καί μιά λίγο-πολύ δικαιολογημένη φροντίδα γιά τήν άσφάλεια τοϋ κράτους. Ά λ λ ά αύτά άκριβώς είναι τά τρία συναισθήματα - τιμή, φόβος jc^i-^u^^pov - πού, στό έργο τοΰ Θουκυδίδη, έξηγόυν τό σχηματισμό τής άθηναϊκής ήγεμονίας56. Καί τά τρία ήταν έντονα στό λαό, άν καί ή τιμή καί τό συμφέρον είχαν μεγαλύτερη σημασία γ ι’ αύτόν παρά γιά τούς εύγενεϊς ή τούς πλούσιους.

Οί επιθυμίες όμως τοΰ λαοϋ, καθώς καί τό συμφέρον του, μπο- ροϋν νά εμφανιστούν καί μέ άλλες μορφές. Αύτό τό διαπιστώνουμε άρκετά συχνά στίς σύγχρονες δημοκρατίες, καί ή ελληνική εμπειρία μάς ύπενθυμίζει ότι αύτές οί άλλου είδους διαθέσεις μποροΰν νά είναι εξίσου έπικίνδυνες. Ή μεταστροφή τής λαϊκής στάσης παρατηρήθηκε άπό τόν Δ' κιόλας αιώνα καί οί συγγραφείς δέν παρέλειψαν πάλι νά έκφράσουν τή θλίψη τους γιά τίς νέες, διαμετρικά άντίθετες άλλά τό ϊδιο παράλογες, επιθυμίες.

Πραγματικά, ή πατριωτική έξαρση εΐχε καταπέσει μαζί μέ τήν άθηναϊκή ήγεμονία καί γ ι’ αύτό οί ’Αθηναίοι προσέλαβαν σύντομα μισθοφόρους γιά τή διεξαγωγή τών πολέμων. Καθώς, έπίσης, ή πόλη δέν είσέπραττε πιά φόρους άπό ύποτελεΐς πόλεις, οί πολίτες

55. VI, 2.4, 3. Σχετικά μέ αύτή τήν άποψη, 6λ. Μ. Finley, Democracy ancient and modern, σσ. 46-48.

56. 1, 75. 3, καί 76, 2.


δέν είχαν κανένα άμεσο ή έμμεσο συμφέρον νά άγωνίζονται γιά χάρη της. Παράλληλα, όμως, τόν τέταρτο αιώνα ή ’Αθήνα άφενός μέν θέσπισε αντιμισθία γιά τή συμμετοχή στήν εκκλησία τοϋ δήμου καί άφετέρου έπανέφερε, καί μάλιστα αυξημένο, τό επίδομα πού προοριζόταν νά έξασφαλίσει τή συμμετοχή τών φτωχών πολιτών στίς γιορτές. Ή ταν τά «θεωρικά», πού τή διαχείρισή τους τήν είχε ό Εϋβουλος, ό πολιτικός άντίπαλος τοϋ Δημοσθένη. Η ειρήνη, έπομένο>ς, άποδεικνυόταν, μέ τή σειρά της, επικερδής57.

Καταλαβαίνουμε, λοιπόν, τα>ρα γιατί αύτός ό λαός, πού μεθούσε μέ τούς πολέμους καί τή δύναμη, αύτοεγκαταλείφθηκε τότε στούς πειρασμούς τής άπραξίας.

’Έτσι βλέπουμε τό Δημοσθένη νά παραπονιέται, όπως ό "Αριστοφάνης καί ό Θουκυδίδης, γιά τήν άνευθυνότητα τοϋ λαοϋ. Μέ εκφράσεις τό ϊδιο αύστηρές μέ τίς δικές τους —καί άκόμη περισσότερο καυστικές, άφοϋ άπευθύνεται άμεσα στήν εκκλησία— περιγράφει τόν τρόπο μέ τόν όποιο ό λαός άρνεΐται κάθε εύθυκρι- σία. Οί ’Αθηναίοι σύντομα αύτοεγκαταλείπονται στήν εύχαρί- στηση νά άκοϋνε «ύβρεις, συκοφαντίες, έμπαιγμούς» καί γελούν μέ τίς αύθάδειες τών αργυρώνητων58. Δέν είναι σοβαρότεροι άπό πρίν. Καί αύτό πού τούς κυβερνά είναι πάντοτε ή «εύχαρίστηση». Τό ϊδιο καί ή κολακεία: «έπειτα, έξαιτίας αύτού, συμβαίνει στίς συγκεντρώσεις νά περηφανεύεστε καί νά κολακεύεστε άκούγοντας όλα όσα σάς λένε γιά νά σάς εύχαριστήσουν, κατά τήν έξέλιξη όμως τών ύποθέσεων καί τών γεγονότων διατρέχετε πιά τόν μεγαλύτερο κίνδυνο»*. Ή μόνη διαφορά είναι ότι τώρα, στή θέση τοϋ πάθους, ύπάρχει ή έλαφρότητα καί ή άδιαφορία. Ό λαός εναποθέτει στούς

57. Γνωρίζουμε οτι τά μεγάλα έργα τής ’Ακρόπολης πού άνέλαβε ό Περικλής άνταποκρίνονται σέ ανάλογη φροντίδα νά ζοϋν μέ χρήματα τοϋ κράτους, άλλά μέ τήν ύποχρέωση νά εργάζονται., όσο τό δυνατό περισσότεροι άνθρωποι. (Πρβλ. Πλουτάρχου, Περικλή:, 12). Αύτό άκριβώς ονομάζεται «κρατικός σοσιαλισμός» τού Περικλή.

58. Κατά Φιλίππου, III, 54.

* Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας επαναλαμβάνει λίγο πιό κάτω τό χωρίο καί αναφέρει έκεΐ τήν παραπομπή (Κατά Φιλ., 111 4)


πολιτικούς τά πάντα, αρκεί νά τού άφήσουν τό επίδομα θεαμάτων:«Καί σεις, πού είστε ό λαός, άτονοι καί πλαδαροί, άφοϋ χάσατε

χρήματα καί συμμάχους καί καταντήσατε ύπηρέτες καί άνάξιοι λόγου άνθρωποι, πού νιώθετε εύτυχισμένοι άν σάς μοιράσουν κάτι άπό τά θεωρικά ή σάς οργανώσουν τελετές στίς γιορτές τών βοη- δρομίων, τούς εύγνωμονειτε κι άπό πάνω - τό πιό άντρίκειο άπ’ όλα -, γιατί σάς προσφέρουν ό,τι σάς άνήκει. "Οσο γ ι’ αύτούς, άφού σάς μάντρωσαν στήν πόλη, σάς όδηγοΰν σ ’ αύτή τή λεία καί σάς εξημερώνουν καί σάς έχουν τοΰ χεριού τους»59.

Τό άποτέλεσμα είναι διπλά άπογοητευτικό. Στό εσωτερικό, ή ίδια ή άρχή τής δημοκρατίας προδίδεται καί φαλκιδεύεται, γιατί δέν ύπάρχει άληθινή έλευθερία τοΰ λόγου άπό τή στιγμή πού ό λαός θέλει ^ μόνο όσους κολακεύουν τίς επιθυμίες του.«Τήν άληθινή ελευθερία τοΰ λόγου ... τήν άποκλείσατε τελείως, όταν κάποιος σάς συμβουλεύει»60. Ά λλά καί στήν εξωτερική πολιτική κυριαρχούν ή τύφλωση καί ή έλλειψη διορατικότητας. ’Έτσι δέν ύπάρχει κανένα ολοκληρωμένο σχέδιο, άλλά, όπως τούς λέει, «πολεμάτε τόν Φίλιππο έτσι άκριβώς όπως πυγμαχούν οί Βάρβαροι. Μόλις κάποιος άπό αύτούς δεχτεί ένα χτύπημα, βάζει τά χέρια του πάντοτε πρός τό μέρος πού τόν χτύπησαν κι άν τόν χτυπήσουν άλλοΰ, πρός τά έκει πάλι φέρνει τά χέρια του· νά άποκρούσει όμως ή νά προβλέψει, αύτό οϋτε τό ξέρει οϋτε τό σκέφτεται». Οί σύγχρονοί του όμως άντί νά άνησυχήσουν προτιμούν νά θέσουν σέ άμφι- βολία τά άνησυχητικά νέα: Ποιό είναι τό άποτέλεσμα; Τό άναφέραμε κιόλας λίγο πιό πάνω: «Συμβαίνει στίς συγκεντρώσεις νά περηφανεύεστε καί νά κολακεύεστε άκούγοντας όλα όσα σάς λένε γιά νά σάς εύχαριστήσουν, κατά τήν εξέλιξη όμως τών ύποθέσεων καί τών γεγονότων διατρέχετε πιά τόν μεγαλύτερο κίνδυνο».

Κανένας δέν θά μπορούσε νά σκεφτεΐ κριτική περισσότερο

59. ’Ολυνθιακός, III, 31.60. Φιλιππικός, III, 4»· πρβλ. λ.χ. στόν ’Ολυνθιακό, III, 32: «Δέν ανέχεστε τήν

παρρησία σέ όλα τά θέματα». Τά έπόμενα δύο χωρία πού άναφέρονται στήν 'ίδια παράγραφο είναι άπό τούς Κατά Φιλίππου, 1, 40, καί 111, 4.


όμοια πρός εκείνη πού διατύπωνε ό Θουκυδίδης γιά νά καταγγείλει αύτή τήν αντίστροφη πολιτική.

Ή ομοιότητα μάλιστα τών κρίσεων πού διατυπώνονται εΐναι τόσο μεγάλη, ώστε θά μπορούσαμε νά άναρωτηθούμε μήπως ό Δημοσθένης, πού, καθώς λένε, εΐχε αντιγράψει αρκετές φορές μέ τό χέρι του ολόκληρο τό κείμενο τοΰ Θουκυδίδη, διδάχτηκε άπό τόν ιστορικό νά καταλαβαίνει καλύτερα τόν κίνδυνο τής λαϊκής τύφλωσης. Ά λλά τόσο πολλά κείμενα - κείμενα ρητόρων, ιστορικών καί φιλοσόφων - άπηχοΰν αύτά πού άναφέρθηκαν έδώ, ώστε δέν μπορούμε νά μήν άναγνωρίσουμε σέ αύτές τίς παρόμοιες άναλύσεις τήν επιβεβαίωση ένός μάλλον προφανούς σέ κάθε δημοκρατικό πολίτευμα κακοΰ. Ό διαμετρικά, έπομένως, άντίθετος χαρακτήρας τών δύο μορφών τής πολιτικής, στίς όποιες καταλήγει αύτή άκριβώς ή τύφλωση, προσθέτει άπλώς στήν επαλήθευση αύτού τοΰ γεγονότος τήν έκ τοΰ άντιθέτου άπόδειξη.

Τά γεγονότα, έξάλλου, επικύρωσαν γρήγορα τή διπλή καταδίκη πού άπήγγειλαν οί δύο άντρες. Ή ιμπεριαλιστική εύχαρίστηση τοΰ λαοΰ κατέληξε στήν ήττα τής "Αθήνας άπό τή Σπάρτη καί τούς άλλους συνασπισμένους Έλληνες. Ά λ λ ά καί ή εΐρηνιστική εύχα- ρίστηση τοΰ λαοΰ κατά τόν τέταρτο αιώνα καταλήγει καί αύτή σέ ήττα τής "Αθήνας άπό τή Μακεδονία.

Η ΒΑΣΙΛΕΙΑ ΤΩΝ ΚΟΛΑΚΩΝ

Τό μόνο φάρμακο κατά τής λαϊκής αύτής τύφλωσης ήταν ή ύπαρξη έντιμων καί διορατικών ήγετών, ικανών νά άκουστοΰν. Αύτός ύπήρξε ό ρόλος τοΰ Περικλή. Καί ή πεισματώδης ορμή τοΰ Δημοσθένη μποροΰσε νά είναι τό ϊδιο άποτελεσματική μέ τήν εύθυκρισία τοΰ "Ολύμπιου. Ό Εύριπίδης τό είπε σωστά: «Εΐναι φοβερό τό πλήθος, όταν έχει φαύλους άρχηγούς. - Ό ταν όμως έχει καλούς, οί άποφάσεις του εΐναι πάντοτε καλές»61. Δυστυχώς, συμ- βαίνει ή δημοκρατία, άπό τήν ϊδια ττί ώύση me. νά ευνοεί "m δημαγωγία καί νά ενθαρρύνει τήν κολακεία.


’Ετσι, ή ίδια ή λέξη «δημαγωγός», πού άρχικά σήμαινε «ήγέτης τοϋ λαοϋ», πήρε κατά τή διάρκεια τοΰ πέμπτου αιώνα τή μειωτική σημασία πού έχει σήμερα. Ή αρχική σημασία της διατηρήθηκε μόνο μέ «διορθωτικές» εκφράσεις, όταν μιλούσαν - πράγμα σπάνιο- γιά «καλούς δημαγωγούς» ή γιά «δίκαιους δημαγωγούς». Συνήθως έκαναν λόγο απλώς γιά δημαγίογούς, δηλαδή γιά κακούς δημαγωγούς. Τό κακό πού αντιπροσώπευαν είχε αναλυθεί μέ σαφήνεια άπό τό Θουκυδίδη καί δημιούργησε στούς 'Ελληνες συγγράφεις συνεχή παράπονα, πού ό άριθμός καί ή ομοιότητά τους έχουν κάτι τό έμμονο.

Ή φύση αύτής τής δημαγωγίας καθορίστηκε άπό τό Θουκυδίδη στό κείμενο πού φέρνει άκριβώς σέ άντιπαράθεση τή σταθερότητα τοΰ Περικλή μέ τίς μηχανορραφίες τών διαδόχων του: «Καί συνέ- βαινε αύτό, γιατί έκεΐνος, επειδή διέθετε μεγάλη έπιθολή λόγω τοΰ κύρους του καί τών πνευματικών του χαρισμάτων καί ήταν έντυπο)- σιακά άκέραιος στή διαχείριση τών χρημάτων, συγκροτούσε τό πλήθος χωρίς νά τό καταπιέζει καί δέν παρασυρόταν άπό αύτό, άλλά ό ίδιος τό καθοδηγούσε, γιατί δέν έλεγε τίποτε γιά νά τό εύχαριστήσει προσπαθώντας νά άποκτήσει δύναμη μέ άθέμιτα μέσα, άλλά μπορούσε, λόγω τής εκτίμησης πού τοΰ είχαν, άκόμη καί νά έναντιωθεΐ σέ κάτι προκαλώντας τήν οργή τους. Κάθε φορά, λοιπόν, πού τούς έβλεπε νά δείχνουν άπό άλαζονεία παράκαιρο θάρρος, μιλώντας σκληρά τούς ένέπνεε φόβο, κι όταν πάλι τούς ένιωθε παράλογα φοβισμένους, τούς ξανάδινε θάρρος. ’Έτσι τό πολίτευμα ονομαζόταν μέν δημοκρατία, στήν πραγματικότητα όμως ήταν ή έξουσία πού άσκούσε ό πρώτος πολίτης. Αύτοί όμως πού ήρθαν μετά άπό αύτόν, επειδή ήταν σχεδόν ϊσοι μεταξύ τους καί επιθυμούσαν νά γίνει ό καθένας πρώτος, άρχισαν νά παραδίνουν καί τήν κυβέρνηση άκόμη στό λαό γιά νά τόν εύχαριστοΰν»62. Ή φιλοδοξία, έπομένως, πρέπει νά προσεταιριστεί τά λαϊκά πάθη, καί άπό αύτό τό γεγονός προέρχεται όλο τό κακό. Πραγματικά, ό Θουκυδίδης, άναφερόμενος στόν Κλέωνα, στόν "Αλκιβιάδη ή

62. Θουκ., Π, 65, 8-10.


στούς έχθρούς τοϋ ’Αλκιβιάδη, άναφερόμενος στούς διάφορους πολιτικούς πού ήρθαν σέ σύγκρουση τό 411, δέν παραλείπει νά έπισημάνει μέ ακρίβεια ότι ή πολιτική τους έτεινε άπλώς νά ικανοποιήσει εϊτε τό προσωπικό συμφέρον τους εϊτε τό άμεσο γόητρό τους63.

Οί τραγωδίες τοϋ Εύριπίδη άπηχοϋν τίς ϊδιες κρίσεις - καί αύτός, έπίσης, καταγγέλλει καί τίς προσωπικές φιλοδοξίες καί τήν ολέθρια δράση τών έπιδέξιων ρητόρων. Στή στιχομυθία τών Ίκετί- δων, πού φέρνει σέ άντιπαράθεση τό τυραννικό καί τό δημοκρατικό πολίτευμα, τό τελευταίο μειονεκτεΐ άκριβώς λόγω τής ύπαρξης τών ρητόρων πού άπευθύνονται στό λαό: «Κανένας σ ’ αύτήν (ένν. τή Θήβα), κάνοντας τό λαό νά χάσκει, δέν τόν παρασύρει γιά τό δικό του κέρδος μιά πρός τά ’δώ καί μιά πρός τά ’κεΐ, καί πού όντας πρόσκαιρα γλυκομίλητος καί εύχάριστος, άμέσως μετά τόν ζημιώνει· έπειτα, μέ καινούριους δόλους τόν παραπλανά γιά τά προηγούμενα λάθη καί ξεφεύγει τήν τιμωρία»64. Ή ϊδια μομφή εμφανίζεται σχεδόν παντού, άκόμη καί σέ σημεία όπου έλάχιστα τό άπαιτεϊ τό θέμα τής τραγωδίας. ’Αρκεί τό γεγονός ότι ό Όδυσ- σέας εΐναι καλός ομιλητής γιά νά τόν άποκαλέσει ή κορυφαία τοΰ χοροΰ στήν 'Εκάβη «πανούργο, φλύαρο, κόλακα, πρόθυμο νά κάνει τά χατίρια τοΰ λαοΰ», ή γιά νά φωνάξει ή ϊδια ή Εκάβη, ένώ εξελίσσεται ή τραγωδία, «άχαρη σπορά, όλοι σεις πού κυνηγάτε τίς τιμές τών ρητόρων»65. Καί δέν εΐναι καθόλου ή μόνη πού παρασύρεται σέ τέτοιες κρίσεις66. Ό Εύριπίδης διακατέχεται σέ τέτοιο σημείο άπό αύτό τό πρόβλημα, ώστε ό Ό ρέστης του φοβάται όχι τήν κρίση τών θεών άλλά μιας λαϊκής συνέλευσης. ’Έχει,

63. Πρβλ., μεταξύ άλλων, γιά τόν Κλέωνα: IV, 27, 3’ γιά τόν ’Αλκιβιάδη: V,43, 2- VI, 12· VI, 15, 1-3· γιά τούς έχθρούς τοΰ 'Αλκιβιάδη: VI, 15, 4· γιά τούς άνθρ(όπους τοΰ 411: VIII, 50 κ.έ.· VIII, 89, 3-4. Βλ. έπίσης τή μελέτη μας γιά τήν ανάπτυξη τών προσωπικών φιλοδοξιών στή Revue de Philologie, 39 (1965), σσ. 28-47.

64. Ίκέτιδες, 412 κ.έ.65. Βλ. στήν 'Εκάβη, αντίστοιχα, 131-133 καί 254-255.66. Πρβλ. Ιππόλυτο, 482-489, 986-989, Μήδεια, 580 κ.έ., rΕκάβη, 1188-1191,

Φοίνισσαι. 526-527.


άλλωστε, δίκιο νά φοβάται. Ό Εύριπΐδης φροντίζει νά περιγράψει διεξοδικά τή συνεδρίαση αύτής τής συνέλευσης, στήν οποία ύπε- ρισχύει τελικά ή γνώμη τοϋ πιό βίαιου. Καί έδώ άκόμα παρεμβάλλεται τό σχόλιο: «όταν κάποιος εύχάριστος άλλά κακόβουλος πείθει μέ λόγια τό λαό, αύτό είναι μεγάλο κακό γιά τό κράτος»67. Στήν ϊδια τραγωδία ό βασιλιάς Μενέλαος δέν τολμά νά παρέμβει έναντίον τής έπιθυμίας τοϋ λαοϋ καί στήν Ιφιγένεια εν Αυλίδι ό Αγαμέμνων δοκιμάζει τούς ’ίδιους φόβους καί αύτό τοϋ τό προσάπτουν όλοι ώς μομφή68. Περισσότερο κόλακες στήν εποχή τοϋ Κλέωνα καί βιαιότεροι πρός τό τέλος τοϋ πολέμου, οί δημαγωγοί είναι πάντοτε παρόντες καί ό ρόλος τους πάντοτε ολέθριος.

Στό έργο τοΰ ’Αριστοφάνη ό ρόλος αύτός άποτελει, χωρίς καμιά άμφιβολία, τό άντικείμενο τής εντονότερης κριτικής, κυρίως τήν έποχή τοΰ Κλέωνα, πού ήταν κόκκινο πανί γιά τόν ποιητή. Δέν μπορούμε νά βροϋμε οϋτε έκατό στίχους, σέ όλες τίς πρώτες κωμωδίες του, στούς οποίους νά μήν επαναλαμβάνονταν οί λέξεις «κολακεία» καί «συκοφαντία». ’Αντί νά τίς καταγράψουμε, μπορούμε νά άρκεστοϋμε στήν ύπόμνηση τής θαυμάσιας σκηνής τών Ιππέω ν , όπου ό άφελής γεροντάκος, ό Δήμος, περιστοιχίζεται άπό δύο δημαγωγούς (τόν Παφλαγόνα, δηλαδή τόν Κλέωνα, καί τόν άλλαντοπώλη) πού τοΰ κάνουν επίθεση κολακείας. Δηλώνουν ότι τόν άγαποϋν, ότι τόν λατρεύουν. Έπαίρονται γιά τά ποσά πού τοϋ προμήθευσαν. Τοΰ προσφέρουν ένα μαξιλάρι, παπούτσια, ένα χ ιτώνα μέ μανίκια, έναν έπενδύτη, ένα πιάτο... μισθούς καί μύρο, καί τοΰ ύπόσχονται κριθάρι καί λαγάνες. Καί ό καλός μας ό Δήμος είναι πανευτυχής. Ό πω ς λέει ό χορός: «Λαέ, όμορφη έξουσία έχεις, μιά καί όλοι σέ φοβοΰνται, όπως άκριβώς τόν τύραννο. Μά παρασύρεσαι εύκολα καί σ ’ εύχαριστεί όταν σέ κολακεύουν καί σέ έξαπατοΰν, κι άκοΰς πάντοτε μ’ άνοιχτό τό στόμα τούς ρήτορες.

67. 907 κ.έ. Γιά τήν αύθεντικότητα τών στίχων καί γιά τά γνωρίσματα πού έδώ αποδίδονται στό δημαγωγό, 6λ. τή μελέτη μας « Ή εκκλησία τοϋ δήμου στόν Ό ρέστη τοϋ Εύριπίδη», Melanges Cataudella, I, σσ. 237-251.

68. Βλ. τούς στίχους 449, 1269-1272.


Καί τό μυαλό σου, άν κι είναι έδώ, πέρα ταξιδεύει»69.Τό έργο, φυσικά, δέν είναι άντιδημοκρατικό. Στό τέλος ό Δήμος

ξανανιώνει καί ξαναβρίσκει τήν εύθυκρισία του: «Τί έκανα, πές μου, καί τί άνθρωπος ήμουνα πρίν (ξανανιώσω); -Πρώτα-πρώτα, όταν κάποιος έλεγε στήν έκκλησία,ςςΔήμε, είμαι τρελός μαζί σου καί σ ’ άγαπώ καί σέ φροντίζω καί μόνο έγώ προνοώ γιά τό καλό σου’\ μόλις χρησιμοποιούσε αύτά τά προκαταρκτικά, σκιρτοΰσες άπό εύχαρίστηση, φούσκωνες καί σήκωνες ψηλά τό κεφάλι σου. - Έγώ; -Κ ι αύτός, άφού σ’ έξαπατούσε μ’ αύτά, μετά εξαφανιζόταν. -Τ ί λές; Τέτοια μου ’κάναν κι έγώ δέν έπαιρνα είδηση; - Ναί, γιατί, μά τόν Δία, τ ’ άφτιά σου άνοιγαν σάν ομπρέλα τοϋ ήλιου καί μετά ξανάκλειναν». Καί ό Δήμος καταλήγει: «Ντρέπομαι, στ’ άλήθεια, γιά τά παλιά μου σφάλματα»70.

Ά ν έτσι τό έργο δείχνει, τελειώνοντας, τί μπορει ή τί πρέπει νά ξαναγίνει ό λαός, ό Δημοσθένης, τόν τέταρτο αιώνα, συνεχίζει ώστόσο νά τοϋ κάνει, χωρίς έπιτυχία πιά, τό ϊδιο μάθημα. Καί αύτός έπίσης λέει τί μπορούν καί τί οφείλουν νά ξαναγίνουν οί ρήτορες. Σέ κάθε λόγο του διαβάζουμε δηλώσεις, μέ τίς όποιες άνακοινώνει ότι θά μιλήσει «όχι γιά νά φανεί εύχάριστος, άλλά γιά νά άναζητήσει ποιό είναι σέ κάθε περίπτωση τό καλύτερο». Καί όσα λέει δέν άποτελοΰν καθόλου κοινοτοπία άλλά ήρωική άπάντηση στό κακό, πού ή πείρα τοΰ προηγούμενου αιώνα τό εϊχε φωτίσει, χωρίς νά τό διορθώσει. Κατά τή γνώμη, μάλιστα, τοΰ ρήτορα ή στάση του δείχνει θάρρος, γιατί «όποιος Ύΐά ράρη τοΰ συμφέροντος σας εναντιώνεται συχνά στίς έπιθυιιίες σας. καί δέν μιλά ποτέ γιά νά σάς εύχαριστήσει άλλά γιά νά πει τό πιό ωφέλιμο σέ κάθε π ε ρ ί π τ ω σ η __ αυτός είναι γενναίος, καί ό τέτοιου είδους άνθρωπος είναι χρήσιμος στήν πατρίδα του πολίτης, καί όγι έκεινοι που γιά νά σάς εύγαρισττίσουν πρόσκαιρα θυσιάζουν τά μεγαλύτερα συμφέροντα τοϋ κράτους»71.

69. Ιππείς, 1114-1120.70. Όπ. παρ., 1339-1348 καί 1355.ΊΧ.Περι τών έν Χερρονήσφ, 69-70. Ή συνέχεια τοϋ κειμένου είναι έξίσου

σημαντική. Ό Δημοσθένης δια6ε6αιώνει οτι θά μποροΰσε, δπως καί οί άλλοι.


Ό μεγάλος, λοιπόν, αύτός αριθμός κειμένων, πού τά διαλέξαμε άνάμεσα σέ άπείρως περισσότερα, καταγγέλλει πάντοτε άκριβώς τό ϊδιο κακό. Ό σ ο πιό άμεσα άσκοϋσαν στήν Αθήνα τή λαϊκή κυριαρχία μέ τήν εύκαιρία τής κάθε άπόφασης πού έπρεπε νά πάρουν, τόσο περισσότερο έμφανιζόταν αύτό τό κακό. Ά λ λ ά τό μάθημα πού συνάγεται κατ’ αύτό τόν τρόπο ισχύει γιά κάθε δημοκρατία.

Ή ϊδια ή συνέχεια τών μαρτυριών μάς επιτρέπει επίσης νά συλλάβουμε καλύτερα σέ τί άκριβώς συνίσταται αύτή ή «κολακεία» πού άπευθύνεται στό λαό.

Έ τσι, μπορεϊ νά είναι λ.χ. ή πιό άπλή μορφή κολακείας, πού άποδίδει στήν ’Αθήνα καί στό λαό της κάθε είδους έπαινο. Ό Αριστοφάνης διασκέδασε παρουσιάζοντάς τη μέ αύτή τή μορφή σ ’ ένα χωρίο τών Άχαρνέων: « ’ Αλλοτε, οί άπεσταλμένοι τών συμμαχικών πόλεων πού ήθελαν νά σάς κοροϊδέψουν άρχιζαν μέ τήν προσφώνηση “στεφανωμένοι μέ βιολέτες” (ιοστέφανοι)72, καί μόλις τό έλεγε κάποιος αύτό, άμέσως γιά τά στεφάνια άκροκαθόσαστε στόν πισινάκο σας* κι άν κάποιος άλλος, γιά νά σάς κολακέψει, άποκαλούσε τήν Α θήνα λιπαρή (ένδοξη - γόνιμη), γ ι’ αύτό τό λιπαρή πετύχαινε ό,τι ήθελε, άφοΰ τής άπέδιδε χαρακτηρισμό πού ταιριάζει στίς σαρδέλες»73. Έπομένως, αύτή ή άπλούστατη μορφή τής κολακείας ύπήρχε καί οί διάφοροι επιτάφιοι, στούς οποίους έξαίρονται οί άρετές καί τά κατορθώματα τής ’Αθήνας, μάς δίνουν κάποια ιδέα γ ι’ αύτούς τούς επαίνους, πού άλλωστε ύπάρχουν καί

«νά κατηγορήσει, νά κολακέψει, νά κάνει κατασχέσεις», άλλά προσθέτει: «έπιμένω νά προτείνω τέτοια πράγματα, έξαιτίας τών οποίων μέ θεωρείτε κατώτερο άπό πολλούς άλλους* σεις όμως, άν μέ άκούσετε, μπορεΐτε νά γίνετε ισχυρότεροι». Πρβλ., έπίσης, Κατά Φιλίππου, I, 51, ’Ολυνθιακός, III, 13 καί 32, Κατά Φιλίππου, III, 3-4· 63.

72. Η λέξη ύπάρχει καί στούς Ιππείς, 1323, καί μαρτυρειται, πραγματικά, στούς λυρικούς. Σ’ ένα πολύ γνωστό διθύραμβο τοΰ Πινδάρου, ό ύμνος τής Α θήνας άρχιζε μέ τήν προσφώνηση: «ώ ται λιπαραι καί ιοστέφανοι... Άθάναι...».

73 'Αχαρνεΐς, 636-640.


σε πολυάριθμους πολιτικούς καί δικανικούς λόγους γιά νά ξαναθυ- μίσουν τό μεγαλείο τοϋ παρελθόντος.

Ά λλά αύτή ή μορφή κολακείας δέν ήταν οϋτε ή πιό σημαντική, οϋτε ή πιό υποκριτική, οϋτε ή πιό επικίνδυνη. "Αν ό ’Αριστοφάνης τής δίνει μορφή τόσο άπλοϊκή, τό κάνει εν μέρει γιά νά άπλου- στεύσει τά πράγματα. Στήν πραγματικότητα, ή κολακεία τοϋ λαοϋ είχε σέ όλες τίς εποχές τό ϊδιο νόημα: νά τόν κάνουν νά πιστέψει ότι καθετί πού εύχεται είναι έφικτό, νά τοϋ ύποσχεθούν εύκολες κατακτήσεις, έφόσον έχει διάθεση γιά τέτοιες κατακτήσεις, καί νά τοΰ ύποσχεθούν χωρίς κίνδυνο άσφάλεια, έφόσον δέν θέλει νά πολεμήσει. Κολακεύω θά πει προκαλώ εύχαρίστηση. ’Έτσι έξηγει- ται τό γεγονός ότι ό Κλέων, ό δημαγωγός, μπορεϊ, κατά τή μαρτυρία τοΰ Θουκυδίδη, νά μιλάει στό λαό τόσο αύστηρά καί τόσο σκληρά. Αύτό δέν τόν εμπόδιζε νά εξωθεί τό λαό σέ πράξεις καταστολής, πού άπαιτοΰσε ή οργή του, καί έπειτα στήν έξακο- λούθηση τού πολέμου, πού τήν ένθάρρυνε ή έλπίδα τής έπιτυχίας.

Μπορεϊ κάποιος νά κολακέψει τό λαό μέ άριθμούς, άν οί άριθ- μοί αύτοί μοιάζουν μέ ύποσχέσεις. Μπορεϊ, έπίσης, νά τόν κολακέψει μέ έργα, πού τοΰ παρέχουν μέν άμεση εύχαρίστηση, θέτουν όμως σέ κίνδυνο τό μέλλον. Κολακεύω τό λαό, θά πει, τοΰ ύπόσχο- μαι ό,τι έπιθυμει ή, άκόμη, τοϋ τό δίνω. Καί ό πειρασμός γιά κάτι τέτοιο εΐναι μεγάλος σέ κάθε πολιτικό.

Έπομένως, αύτός εΐναι ό κίνδυνος πού άποκαλύπτει ή έλληνική κριτική. Θί "Ελληνες προσδιόρισαν βαθμιαία, σέ όλη τή διάρκεια τοΰ πέμπτου αιώνα καί σέ μέρος τοΰ τέταρτου, αύτό τό βασικό κακό, δηλαδή τή λαϊκή τύφλωση. Εντόπισαν τίς αιτίες, τίς μορφές καί τά άποτελέσματά του καί έτσι έθεσαν τό πρόβλημα κατά τρόπο τόσο άνάγλυφο, ώστε ή πολιτική σκέψη δέν μποροΰσε πιά νά τό άγνοήσει, άλλά όφειλε νά έξετάσει τή δυνατότητα νά βρει κάποια λύση ή νά βγάλει άπ αύτό συμπεράσματα.

II. ΤΑ ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΦΑΡΜΑΚΑ

Ή δυσκολία πού προκάλεσε ή λαϊκή τύφλωση καθορίζει πραγματικά, τόν τέταρτο αιώνα, τή στάση όλων σχεδόν τών συγγρα


φέων, καί αύτών πού είχαν στρατευτεί στήν πολιτική ζωή τοΰ τόπου όπως καί αύτών πού θά ήθελαν νά τή μεταρρυθμίσουν ή πού, a priori, έφταναν στό σημείο νά έπανεξετάσουν τήν ϊδια τήν άρχή τοΰ καθεστώτος.

Γιά τούς πρώτους, ή μόνη έφικτή δράση συνίσταται στό νά διεγείρουν, προφορικά ή γραπτά, τήν εύθυκρισία τών συμπολιτών τους. ’Έτσι εξηγείται γιατί οί άντιπρόσωποι τοΰ λαϊκού κόμματος κατανάλωναν πάντοτε τόση δραστηριότητα γιά νά διδάξουν τό λαό, νά τόν επικρίνουν, νά προσπαθήσουν, μέ όλα τά μέσα τής ρητορικής τους, νά τόν ενεργοποιήσουν ή νά τόν άφυπνίσουν. Αύτό τό χαρακτήρα είχε, κατά τό Θουκυδίδη, ή δράση τοΰ Περικλή, καί τόν ϊδιο χαρακτήρα έχει, έπίσης, ό άγώνας τοΰ Δημοσθένη, πού δέν παύει νά μέμφεται τό λαό γιά τήν άδράνεια καί τήν άπερισκεψία του μέ τήν ελπίδα νά τόν άνασύρει άπό αύτές. Οί θερμότεροι οπαδοί τής δημοκρατίας άναγνωρίζονται συνήθως άπό τήν οξύτητα τών έπικρίσεών τους.

Μερικοί, όμως, βρίσκονται στό περιθώριο, κατά κάποιο τρόπο, τής πολιτικής ζωής, όπως λ.χ. ό Ισοκράτης, τοΰ οποίου οί διάφορες πραγματείες, άπό τό 380 καί μετά, δέν παύουν νά ύπενθυμίζουν στό λαό ποιά ήταν ή ώραία δημοκρατία τοΰ παρελθόντος καί ποιά θά έπρεπε νά είναι ή ύγιής πολιτική πού οδηγεί στήν εύημερία καί στό έθνικό μεγαλείο. Ό ’Ισοκράτης, όπως καί ό Δημοσθένης, θέλει τόν έαυτό του παιδαγωγό τοΰ λαοΰ. Καί αύτή ή μέριμνα τής παιδείας άνταποκρίνεται στή δυσκολία πού τήν είχαν τόσο καλά φέρει στό φώς οί πρόσφατες άποτυχίες.

Ά λλά ό Ισοκράτης, άναπολώντας τήν ώραία δημοκρατία τοΰ παρελθόντος, μάς τοποθετεί ήδη στό δρόμο τών μεταρρυθμίσεων. Καί ή δράση του ύποδηλώνει τήν επιβολή καθεστώτος πού δέν είναι πιά έντελώς ή άπόλυτη δημοκρατία, ή δημοκρατία τής ισότητας πού έπικρατούσε στό τέλος τοΰ πέμπτου αιώνα. Πραγματικά, μπορούσαν νά επιδιώξουν ορισμένες ρυθμίσεις, χωρίς νά θέσουν ύπό συζήτηση τήν ϊδια τήν άρχή τής δημοκρατίας. Καί κανένας άπό τούς θεωρητικούς τοΰ τέταρτου αιώνα δέν παρέλειψε νά τό κάνει, εϊτε προσδιόριζαν έτσι μεταρρύθμιση κατά τή γνώμη


τους επαρκή εϊτε έβλεπαν σέ αύτή άπλώς ένα ύποκατάστατο τοϋ καλύτερου δυνατού καθεστώτος. Ή σκέψη τους, έπομένως, οποίες και άν εϊναι οί περιστάσεις πού τήν καθόριζαν, συναντιέται στό σημείο αύτό. Καί ή άκολουθία τών ύποδείξεών τους συνιστά παράδοση συνεχή καί άδιάσπαστη.

Η ΟΔΟΣ ΤΩΝ Μ ΕΤΑΡΡΥΘ Μ ΙΣΕΩ Ν

Ή άρχή τών δυο ισοτήτωνΤή φροντίδα νά έξασφαλιστεΐ, παράλληλα μέ τή λαϊκή κυριαρ

χία, καθοριστική θέση στούς περισσότερο ικανούς τήν ένέπνευσε καταρχήν σέ όλους μιά γενική άρχή. Δέν έπρεπε πιά νά άπονέμεται σέ όλους, άδιακρίτως, τό ϊδιο μερίδιο στή διαχείριση τών πολιτικών πραγμάτων. Έπρεπε στή δημοκρατική ισότητα νά άντιπαρατε- θεΐ κατανομή, πού θά λάβαινε ύπόψη της τίς διαφορές συνθηκών καί άξίας.

Μιά τέτοια ιδέα άποτελει, πραγματικά, φάρμακο γιά όλα τά κακά τής δημοκρατίας, καί θά μπορούσαμε νά έπαναλάβουμε τίς σχετικές μέ αύτό έκφράσεις άναφερόμενοί σέ καθένα άπό αύτά τά κακά. Μετριάζοντας κάποιος τή δημοκρατία, μετριάζει ταυτόχρονα καί τίς διάφορες ύπερβολές της.

Ή δημοκρατική ισότητα ήταν θεμελιωμένη σέ μιά άρχή δικαιοσύνης. Οί στοχαστές τής πολιτικής ζωής άντέταξαν σ’ αύτή μιά άλλη δικαιοσύνη καί μιά άλλη ισότητα, θεμελιωμένες στή διαφορά καί στήν άναλογΐα.

Είναι ήδη άξιοσημείωτο τό γεγονός ότι τόν πέμπτο αιώνα οί έπαινοι τής δημοκρατίας, όταν προέρχονται άπό μετριοπαθείς άνθρώπους, επιμένουν όχι στήν ισότητα άλλά στήν άρχή τοΰ άνοιχτοΰ σέ όλους άνταγωνισμοΰ, πού άποσκοπεί νά ξεχωρίσει τούς άνθρώπους μέ άξία καί νά άξιοποιήσει τό ταλέντο τους. Ό Περικλής τοΰ Θουκυδίδη άντιτάσσει έτσι τήν ισότητα ένώπιον τοϋ νόμου σέ αύτόν τόν άνταγωνισμό, πού διορθώνει τά πράγματα: «Καί σύμφωνα μέ τούς νόμους, όλοι οί πολίτες έχουν ϊσα δικαιώματα σχετικά μέ τίς ιδιωτικές τους διαφορές, σέ ό,τι άφορά όμως τήν ύπεροχή κάποιου στήν πολιτεία, άνάλογα μέ τή διάκριση τοϋ


καθενός σέ κάποιο τομέα, προτιμάται στά δημόσια άξιώματα όχι λόγω τής κοινωνικής του τάξης όσο λόγω τής ικανότητάς τού οΰτε, πάλι, επειδή είναι φτωχός, έφόσον μπορεϊ νά κάνει κάτι καλό στήν πόλη, έμποδίζεται έξαιτίας τής άσημότητας τής κοινωνικής του θέσης»74. Ή ισότητα συνδυάζεται μέ τή συστηματική άναζήτηση τών άρετών, πού είναι άνισες.

"Ωστόσο, ή άθηναϊκή δημοκρατία δέν είχε πάντοτε αύτή τή φροντίδα. Έ τσι, οί οπαδοί τών μεταρρυθμίσεων κατέληξαν νά προσδιορίζουν τό είδος τής άνισότητας πού ζητούσαν. Άκόμη καί ό Ισοκράτης, πού ζητά άπλώς τήν έπιστροφή στό «πολίτευμα τών προγόνων» καί στή δημοκρατία «τού παρελθόντος», δικαιολογεί τίς έπιδιώξεις του έπικαλούμενος στόν Άρεοπαγιτικό τή διάκριση άρχών. «Καί πάρα πολύ τούς βοήθησε στήν καλή διοίκηση τού κράτους τό γεγονός ότι, άπό τίς δύο ισότητες πού πιστεύεται πώς ύπάρχουν καί άπό τίς όποιες ή μέν μία άπονέμει ϊσα σέ όλους, ένώ ή άλλη ό,τι ταιριάζει στόν καθένα, δέν παραγνοοριζαν τήν πιό ώφέλιμη, άλλά άπέρριπταν ώς άδικη αύτή πού θεωρεί άξιους γιά τά ϊδια πράγματα καί τούς καλούς καί τούς κακούς καί προτιμούσαν αύτή πού τιμά καί τιμωρεί τόν καθένα άνάλογα μέ τήν άξια του· καί μέ αύτή κυβερνούσαν τό κράτος, χωρίς νά κληρώνουν τούς άρχοντες μεταξύ όλων άνεξαιρέτως τών πολιτών άλλά έκλέ- γοντας γιά κάθε έργο τούς καλύτερους καί τούς ικανότερους»75. Αύτή ή ιδέα τής ικανότητας, πού προβάλλει τελικά, δείχνει σαφώς ότι ή διάκριση μεταξύ τών δύο ισοτήτων μπορούσε νά δώσει άπάντηση στό πρόβλημα τής λαϊκής τύφλοοσης.

Γ ι’ αύτό κυρίως τήν άναφέρουμε έδώ. Θά ήταν όμως σοβαρό λάθος νά πιστέψουμε ότι αύτή ή ιδέα άποτελει κάτι τό ιδιαίτερο στό συγκεκριμένο χωρίο, γιατί δέν εΐναι καθόλου άπομονωμένη. Τήν ξαναβρίσκουμε κα: σέ άλλη πραγματεία τοϋ Ισοκράτη, στήν Νικοκλής ή Κύπριοι, όπου διαβάζουμε ότι εΐναι «πάρα πολύ παράδοξο νά κρίνονται άξιοι γιά τά ϊδια πράγματα οί έντιμοι καί οί

74. Θουκ., II, 37, 1.75. ’Αρεοπαγιτικός, 21-22.


φαύλοι». ’Αντίθετα, πρέπει νά γίνεται διάκριση «καί όσοι διαφέρουν μεταξύ τους νά μήν έχουν τά ϊδια δικαιώματα, άλλά ό καθένας καί νά μετέχει στήν πολιτική ζωή καί νά τιμάται σύμφωνα μέ τήν άξία του»76. Καί δέν έπινόησε, βέβαια, ό Ισοκράτης αύτή τήν άρχή, πού διατρέχει ολόκληρη σειρά έλληνικών κειμένων σχετικών μέ τήν πολιτική καί πού παίρνει κάποτε στούς φιλοσόφους τή μορφή τής διάκρισης άνάμεσα στήν «άριθμητική» καί τή «γεωμετρική» ισότητα77.

Δέν ξέρουμε καλά πότε πρωτοεμφανίζεται αύτή ή ιδέα. Πρέπει, όμως, άσφαλώς νά άπορρίψουμε τήν ένδειξη πού φαίνεται νά μάς παρέχει κάποιο κείμενο τοϋ Πλουτάρχου άποδίδοντας αύτή τήν ιδέα στόν μυθικό νομοθέτη τής Σπάρτης: «Γνωρίζεις, άσφαλώς, ότι ό Αυκοΰργος άπέβαλε τήν άριθμητική άναλογία άπό τή Σπάρτη, γιατί τή θεωρούσε δημοκρατική καί λαϊκή (ώς δημοκρατικήν και όχλικήν οΰσαν) καί εισήγαγε τή γεωμετρική, πού ταιριάζει στή λογική ολιγαρχία καί στή νομοταγή βασιλεία»78. Ή στάση τοΰ ύποτιθέμενου Λυκούργου περιγράφεται έδώ μέ έκφράσεις στίς όποιες άντανακλάται μεταγενέστερη έμπειρία καί τό κείμενο μάς πληροφορεί περισσότερο γιά τή διάδοση παρόμοιων ιδεών παρά γιά τήν προέλευσή τους. Μπορούμε, όμως, νά ύποθέσουμε ότι αύτή ή άρχή προέρχεται άπό τούς πυθαγορείους. Πράγματι, ό σοφός πυθαγόρειος Άρχύτας διατυπώνει σέ κάποιο κείμενο, πού δέν έχει καθόλου πολιτικό χαρακτήρα, τή διάκριση άνάμεσα στίς δύο άναλογίες, στήν άριθμητική καί τή γεωμετρική79. Ά λλά καί ό πρώτος ύπαινιγμός άπό τόν Πλάτωνα γιά τά δύο εϊδη τής ισότητας

76. Νικοκλής ή Κύπριοι, 14.77. Ή άριθμητική ισότητα συγκρίνει απευθείας ποσότητες. ΓΗ αναλογική

ισότητα εισάγει σχέση τοϋ τύπου 6/3=4/2. ’Ονομάζεται γεωμετρική σέ άντιπα- ράθεση πρός τήν άριθμητική, μέ τήν έννοια οτι στήν τελευταία ή διαφορά άνάμεσα σέ κάθε άριθμό καί στόν προηγούμενό του παραμένει ή ϊδια, ένώ στή γεωμετρική πρόοδο αύτό πού παραμένει σταθερό είναι ή σχέση άνάμεσα σέ κάθε άριθμό καί στόν προηγούμενό του: 2, 4, 8, 16 κλπ.

78. Q uuest iones C'otiviv.. VI I I , 2, 4.79. Άπόσπασμα, DK Β2.


ύπάρχει άκριβώς σέ χωρίο τού Γοργία, στό όποιο ό Σωκράτης άναφέρεται στήν τάξη τού σύμπαντος σύμφωνα μέ τούς πυθαγορείους. Μέ τόν τρόπο αύτό θέλει νά καταδικάσει τίς φιλοδοξίες τού Καλλικλή καί, άφού τού ύπενθύμισε τήν ύπαρξη αύτής τής τάξης, προσθέτει: «Νομίζω όμως ότι δέν τά προσέχεις αύτά, παρ’ όλη τή σοφία σου, καί σού διαφεύγει ότι ή γεωμετρική ισότητα είναι παντοδύναμη άνάμεσα καί στούς θεούς καί στούς άνθρώπους...»80.

"Ωστόσο, ό Σωκράτης δέν φέρνει έδώ σέ άντιπαράθεση αύτά τά δύο είδη τής ισότητας καί δέν συνδέει τήν εκλογή άνάμεσά τους μέ πολιτικές έπιλογές. ’Απεναντίας, άπό τήν Πολιτεία καί μετά, ό Πλάτων χρησιμοποιεί, όπως καί ό ’Ισοκράτης, τή διάκριση αύτή γιά νά καταγγείλει τήν ϊδια τήν άρχή τής δημοκρατίας. Αύτό κάνει, όταν λέει ότι ή δημοκρατία είναι καθεστώς εύχάριστο, άναρχικό καί πολύχρωμο, «πού μοιράζει κάποιο είδος ισότητας κατά τόν ϊδιο τρόπο καί σέ ϊσους καί σέ άνισους»81. Τό κάνει, έπίσης, στούς Νόμους, όπου οί τιμές καί τά καθήκοντα μοιράζονται «όσο τό δυνατόν πιό ισα, σύμφωνα μέ τήν άναλογική ισότητα», καί όπου, προπάντων, διατυπώνει τόν ορισμό: « ’Από τίς δύο ισότητες, 6έ6αια, πού ύπάρχουν, καί πού έχουν μέν τό ι'διο όνομα άλλά στήν πράξη είναι σέ πολλά σχεδόν άντίθετες, τή μία, πού άντι- στοιχεϊ στό μέτρο, στό βάρος καί στόν άριθμό, μπορεϊ νά τήν εφαρμόσει στίς τιμητικές διακρίσεις κάθε κράτος καί κάθε νομοθέ- της... άλλά τήν πιό άληθινή καί τήν πιό καλή ισότητα δέν είναι εύκολο στόν καθένα νά τήν καταλάβει... γιατί άπονέμει περισσότερα στόν πιό άξιόλογο καί λιγότερα στόν κατώτερο, δίνοντας στόν καθένα ανάλογα μέ τή φύση του, καί βέβαια πάντοτε μεγαλύτερες τιμές στούς καλύτερους ώς πρός τήν άρετή»82.

Ή ιδέα ξαναβρίσκεται σέ περίοπτη θέση στόν ’Αριστοτέλη, τόσο στίς ήθικές πραγματείες83 όσο καί στά Πολιτικά, όπου άρχίζει

80. Γοργιάς, 508a.81. Πολιτεία, 558c.82. Νόμοι, 757b-c- πρβλ., γιά τό προηγούμενο χωρίο, 744e.83. Πρ6λ. 'Ηθικά Νικομάχεια, V, 6, 1131a, 19 κ.έ. ’Ηθικά Ευδήμεια, VII, 9,

1241b, 1242b.


ή άνάλυση τής ιδέας της δικαιοσύνης. Ό ’Αριστοτέλης διακρίνει, πραγματικά, τή δικαιοσύνη σέ δημοκρατική καί σέ ολιγαρχική: «Π.χ., ή δικαιοσύνη φαίνεται οτι είναι ισότητα· καί εϊναι, όχι όμως γιά όλους άλλά μόνο γιά τούς ’ίσους* καί ή άνισότητα, έπίσης, φαίνεται δίκαιη* καί βέβαια είναι, όχι όμως γιά όλους άλλά γιά τά άνισα άτομα. Οί άνθρωποι, όμο)ς, παραλείπουν αύτό τό “γιά ποιούς” καί βγάζουν λανθασμένα συμπεράσματα»84. Ή ϊδια ιδέα έπιτρέπει στόν ’Αριστοτέλη νά άπορρίψει ορισμένες θέσεις γιά τό κράτος. ’Έτσι ύπενθυμίζει: «Οϋτε αύτοί πού είναι ’ίσοι σέ ένα μόνο σημείο πρέπει νά έχουν τήν ισότητα σέ όλα, οϋτε αύτοί πού εϊναι άνισοι σέ ένα μόνο σημείο πρέπει νά είναι σέ όλα»85. ’Επιπλέον, θέτει ώς κανόνα τό έξης: «Πολλά πολιτεύματα γεννήθηκαν, γιατί όλοι μέν συμφωνούν ότι δικαιοσύνη είναι ή κατ’ άναλογία ισότητα, άποτυγχάνουν όμως στήν προσέγγισή της...»86. ’Ή προσδιορίζει πάλι: « Ή ισότητα είναι δύο ειδών, ή ισότητα σέ άριθμό καί ή ίσό^ρτα σύμφωνα μέ τήν άξία... Ένώ, όμως, (οί άνθρωποι) συμφωνούν ότι ή άπόλυτη δικαιοσύνη είναι ή κατ’ άξίαν, διαφωνούν (όπως ειπώθηκε καί πιό πάνω), γιατί άλλοι μέν, άν εϊναι ίσοι ώς πρός κάτι, πιστεύουν ότι είναι ’ίσοι σέ όλα, άλλοι δέ, άν εϊναι άνισοι ώς πρός κάτι, άπαιτοϋν νά είναι άνισοι σέ όλα. ΓΥ αύτό καί έχουμε δύο πολιτεύματα, τό δημοκρατικό καί τό ολιγαρχικό* γιατί ή εύγενής καταγωγή καί ή άρετή άνήκουν σέ λίγους, ένώ τά άντίθετά τους σέ περισσότερους»87. Ό ’Αριστοτέλης συμπεραίνει ότι πρέπει νά συγκεραστοϋν τά δύο είδη τής ισότητας: «ΓΥ αύτό πρέπει νά χρησιμοποιούν σέ ορισμένες περιπτώσεις τήν άριθμητική ισότητα καί σέ άλλες τήν ισότητα μέ βάση τήν άξια».

Αύτή ή διάκριση, λοιπόν, πού θά διόρθωνε τή δημοκρατική

84. Πολιτικά, III, 128a, 11 κ.έ.85. 1283a, 25 κ.έ.86. Πολιτικά, V, 1, 1301a, 25 κ.έ.87. V, 1301b, 29 κ.έ. Σημ. μι:τ.\ Η συγγραφέας δηλώνει οτι στή γαλλική

έκδοση τοϋ βιβλίου της παραθέτει τροποποιημένη μετάφραση καί προσθέτει δτι «ή σημασία τοΰ τελευταίου τμήματος τής φράσης καί τό κείμενο πού ακολουθεί άμφισβητοΰνται».


ισότητα, επηρέασε πολύ τις σκέψεις γιά τή δημοκρατία, καί μάλιστα σέ 6άρος της, γιατί έπέτρεπε τή θεραπεία τής λαϊκής ανικανότητας, τής όποίας ή έμπειρία τοϋ πέμπτου αιώνα είχε άποκαλύψει τούς κινδύνους, σέ συνδυασμό μέ άλλες διαδικασίες καί περιορισμό τής επίδρασής της.

Μετριοπαθή πολιτεύματαΠραγματικά, ή φροντίδα νά διατηρηθεί ή λαϊκή έξουσία μέ

ταυτόχρονη περιστολή τών κινδύνων της κυριάρχησε σέ όλες τίς μεταρρυθμιστικές προτάσεις πού έτειναν νά έγκαθιδρύσουν μεικτά ή ενδιάμεσα πολιτεύματα.

Ά πό πολύ καιρό εΐχε δημιουργηθει στήν Αθήνα παράδοση μεταρρυθμιστών πού ζητούσαν τήν έπιστροφή στή «δημοκρατία τών προγόνων», γιατί ήταν καθεστώς, στό όποιο τά δημοκρατικά χαρακτηριστικά ήταν άκόμη άναμεμειγμένα μέ ολιγαρχικά. ’Έτσι, άνάλογα μέ τίς προθέσεις ή τίς περιστάσεις, μιλούν γιά μετριοπαθή δημοκρατία ή γιά μετριοπαθή ολιγαρχία. Ή διαφορά είναι άπειρο- ελάχιστη, άλλά τό πνευματικό ρεύμα έκείνων πού έπιδοκίμαζαν, νοσταλγούσαν ή έπιζητούσαν καθεστώς τέτοιου είδους αντιπροσωπεύεται πλούσια. Αύτό τό καθεστώς τό επιδοκίμασε ό Θουκυδίδης, όταν ιδρύθηκε προσωρινά μετά τή σύντομη ολιγαρχία τού 411, τό ύποστήριξε ό Ισοκράτης στόν ’Αρεοπαγιτικός στόν μοναδικό δηλαδή λόγο του γιά τήν έσωτερική πολιτική, καί τό άντιμετώπισε μέ κολακευτικούς ύπαινιγμούς ό Ξενοφών στά ’Απομνημονεύματά του. Τέλος, τό πλησιάζουν σέ πολλά σημεία τό καθεστώς τών πλατωνικών Νόμων καί ή «πολιτεία» πού έκθειάζει ό Αριστοτέλης. Ό τελευταίος, έξάλλου, έπαινει καί αύτός στήν 5Αθηναίων Πολιτεία τή φρόνιμη πολιτική πού αύτό τό καθεστώς ένέπνευσε τό 411 στήν Αθήνα.

Δέν εΐναι τοϋ παρόντος νά άσχοληθοΰμε λεπτομερώς μέ τούς θεσμούς πού άντιπροσώπευε στήν πράξη αύτό τό πολίτευμα «τών προγόνων». Έξάλλου, εΐναι πολύ συγκεχυμένος καί, άν πιστέψουμε τούς οπαδούς του, έπρόκειτο μόνο γιά επάνοδο σέ αύτό πού ήταν ή άληθινή άθηναϊκή παράδοση. Γ ι’ αύτό τό σκοπό, άναμεί-


γνυαν λίγο τίς χρονολογίες (έτσι ό "Ισοκράτης μιλάει γιά τό καθεστώς πού «ίδρυσε ό Σόλων καί έπανέφερε ό Κλεισθένης»88) καί έπέμεναν περισσότερο σέ ήθικοϋ χαρακτήρα μεταρρύθμιση παρά στούς θεσμούς. Ή έννοια τής «ήθικής τάξης» ήταν άπό μόνη της, καί μπορει πάντα νά είναι, ένα είδος πολιτικού προγράμματος.

"Ωστόσο, συγκρατώντας τά κύρια μόνο χαρακτηριστικά, πού είναι λίγο-πολύ διεσπαρμένα σέ όλους τούς συγγραφείς, μπορούμε νά πούμε σέ γενικές γραμμές ότι αύτά τά ήθη, πού τά νοσταλγούσαν ή τά εύχονταν ή άπλώς τά φαντάζονταν, είχαν συχνά ώς στόχο νά περιστείλουν τά άποτελέσματα τής λαϊκής τύφλωσης μετριάζοντας τήν ϊδια τή λαϊκή κυριαρχία.

Έ τσ ι αύτή ή παράδοση ζητούσε νά περιοριστεί ό άριθμός τών πολιτών ή, τουλάχιστον, νά μήν αύξηθεΐ.

Ζητούσε, έπίσης, πρίν άπό τήν άνάθεση καθηκόντων, τουλάχιστον προκριματική έκλογή καί άκόμη νά επιβληθούν άρκετά αύστηροί περιορισμοί γιά τήν κατάληψη τών άξιωμάτων.

Τέλος - καί προπάντων - ζητούσε καί ζήτησε ολοένα καί περισσότερο ή άληθινή έξουσία νά άσκεΐται άπό τούς άρχοντες κάτω άπό τόν τελικό έλεγχο τού λαοϋ.

Επιπλέον, στήν άθηναϊκή δημοκρατία, έτσι όπως αύτή ύπήρχε, σέ μιά μόνο Βουλή μετείχαν ίσοβίως άντρες πού είχαν άσκήσει τά ύψηλότερα καθήκοντα καί, κατά συνέπεια, έκπλήρο^ναν τούς όρους πού αύτά άπαιτούσαν. Ή Βουλή αύτή ήταν ό Ά ρειος Πάγος καί αύτόν έπικαλοϋνται, μέ τή μεγαλύτερη φυσικότητα, οί οπαδοί αύτού τοΰ «πάτριου» πολιτεύματος.

Ά ν πάρουμε ώς παράδειγμα τόν Ισοκράτη, τόν Βλέπουμε, γύρω στό 355, νά έπιμένει άκριθώς σέ αύτά τά δύο τελευταία σημεία.

Ζητεί νά έκλεγοΰν άνθρωποι πού θά οριστούν καί θά κριθούν άπό τό λαό, άλλά πού τά προσόντα τους θά έπιτρέπουν άποτελε- σματική διαχείριση τών κρατικών πραγμάτων. Θά είναι άνθρωποι «βέλτιστοι», «ϊκανώτατοι» καί «επιεικέστατοι», ή άκόμη, καθώς λέει.

88. Ά ρεοπαγ ιτικός, 16.


«αύτοί πού μπορούν νά έχουν έλεύθερο χρόνο καί κατέχουν έπαρκή μέσα διαβίωσης» καί οί όποιοι δέν θά αποκομίζουν καμιά ωφέλεια άπό τή δράστηριότητά τους. Καί έτσι, σκέφτεται ό Ισ ο κράτης, όλα θά πάνε καλά, γιατί «πώς θά μπορούσαμε νά έπινοή- σουμε άσφαλέστερη καί δικαιότερη δημοκρατία άπό αύτή πού άναθέτει μέν καθήκοντα στούς κατεξοχήν ικανούς άλλά καί έπι- βάλλει τό λαό ώς έπικυρίαρχό τους;». ’Έτσι πλησιάζουμε τήν έμμεση δημοκρατία.

Έξάλλου, ό ’Άρειος Πάγος, πού άπό τή μεταρρύθμιση τού Ε φ ιάλτη τό 461 καί μετά είχε μόνο δικαστικές άρμοδιότητες, μπορούσε νά ξαναγίνει ένα είδος φύλακα τού πολιτεύματος καί ύπέρ- τατη άρχή, έπιφορτισμένη γενικά μέ τόν έλεγχο τών ήθών ή, όπως άναφέρεται στήν πραγματεία τού Ισοκράτη, μέ τήν «καλή συμπεριφορά»89. Βέβαια, έδώ πρόκειται γιά μεταρρύθμιση περισσότερο ήθική παρά πολιτική. Εΐναι, όμως, επίσης σαφές ότι αύτή ή ήθική έπίβλεψη ύποδήλωνε, στή σκέψη τών οπαδών της, άρκετά πλατιά δράση, όπως τόν άγώνα γιά τήν τάξη, τήν έργασία, τήν ομόνοια καί τήν έπιστροφή σέ κοινωνία πιό ιεραρχημένη καί πιό πιστή στίς άριστοκρατικές παραδόσεις τού παρελθόντος. Ή ταν, άν θέλετε, κάποιο μέσο γιά νά «καπελωθεί» ή δημοκρατία.

Ό ,τ ι άφορά τόν Ά ρειο Πάγο άποτελεΐ τόσο πολύ ιδιαιτερότητα τής ’Αθήνας, ώστε δέν θά βρούμε νά γίνεται πολύς λόγος γ ι’ αύτόν άπό τούς φιλοσόφους. Θά σημειώσουμε μόνο ότι τό περίφημο νυχτερινό συμβούλιο, τό άναφερόμενο στό τέλος τών πλατωνικών Νόμων, έπιτελει μέ αύξημένο κύρος καί μεγαλείο ρόλο άκόμη πιό σημαντικό, πού όμως, τηρουμένων τών άναλογιών, είναι περίπου ό ϊδιος μέ έκεΐνον τού ’Άρειου Πάγου.

Κυρίως, όμως, ό Πλάτων επανέρχεται, στούς Νόμους, στήν παράδοση πού άναφέρεται στήν άνάμειξη τών διαφορετικών άρχών καί θεσμών. Έπαινει τή Σπάρτη, γιατί πέτυχε αύτή τήν άνάμειξη, καί έπαινει γιά άνάλογη αιτία καί τό πολίτευμα τών προγόνων90. Στό

89. Άρεοπαγιτικός, 37: «ν.ύκοσμία».90. Νόμοι, III, 698b: «Εϊχαμε (τήν εποχή τής περσικής έπίθεσης) παραδοσι

ακό πολίτευμα μέ άρχοντες προερχόμενους άπό τέσσερις τιμοκρατικές τάξεις.


καθεστώς πού εγκαθιδρύει ό ϊδιος αναμειγνύει τά τιμοκρατικά κριτήρια μέ τά άλλα καί έπιμένει στό ρόλο τών άρχόντων. Δημιουργεί ορισμένες καινούριες έξουσίες. Ό ρίζει γενικά γιά τά καθήκοντα διάρκεια μεγαλύτερη άπό αύτήν τής Αθήνας καί ορισμένα άπό αύτά τά προορίζει μόνο γιά τίς πλούσιες τάξεις. Άρκεΐται νά άναθέσει στό λαό τήν άποστολή νά εξετάζει τούς άρχοντες κατά τήν άνάληψη τών καθηκόντων τους καί κατά τή λογοδοσία τους μετά τή λήξη τών καθηκόντων τους. Ή δημοκρατική άρχή διατηρείται άλλά οί φραγμοί πολλαπλασιάζοντας

Τά ίδια γνωρίσματα τά συναντάμε καί στόν Αριστοτέλη, άλλά αύτή τή φορά ή σκέψη τά εξετάζει μέ ορολογία συνταγματικού δικαίου.

Πραγματικά, ό ’Αριστοτέλης διακρίνει μέ έπιμέλεια τή Βουλευτική έξουσία, τίς άρχές (τή δική μας έκτελεστική εξουσία) καί τή δικαστική έξουσία. Ά λλά μόνο στήν άκραία δημοκρατία ή βουλευτική έξουσία παίρνει άμεσα άποφάσεις γιά όλα. Στίς άλλες, μεταθιθάζει τίς άρμοδιότητές της, άλλοτε περισσότερο καί άλλοτε λιγότερο, στούς άρχοντες91. Ό Αριστοτέλης μάλιστα χρησιμοποιεί ιδιαίτερη λέξη γιά νά δηλώσει, στήν κατάταξη τών πολιτευμάτων, αύτό τό μεικτό καί εξαιρετικό πολίτευμα, τό όποιο άντι- προσωπεύει τή συνειδητή καί νομοταγή δημοκρατία. Αύτή ή λέξη είναι ή πολιτεία καί σημαίνει κατά κάποιο τρόπο τό κατεξοχήν πολίτευμα ή, όπως τό μεταφράζουν καμιά φορά, “republique” . Είναι άναμφισβήτητο ότι ό ορισμός του δανείζεται άκόμη καί έδώ πολλά γνωρίσματα άπό τήν παράδοση τής μετριοπαθούς δημοκρατίας. Καί πάλι πρόκειται γιά κράμα: «Γιατί ή πολιτεία είναι, συμπερασματικά, κράμα ολιγαρχίας καί δημοκρατίας. Ά λλά συνηθίζεται νά μιλούν άλλοτε γιά πολιτεία, όταν τό κράμα κλίνει μάλλον πρός τή δημοκρατία, καί άλλοτε γιά άριστοκρατία, όταν κλίνει πρός τήν ολιγαρχία»92.

καί μέσα μας δέσποζε ή ηθική συνείδηση (αιδώς), πού μάς ύποχρέωνε νά δεχόμαστε νά ζοϋμε ύπακούοντας στούς νόμους εκείνης τής εποχής».

91. Πολιτικά, IV, 1297-1298.92. Πολιτικά, IV, 1293b.


Μέ άλλα λόγια, ή άρχή είναι ή ϊδια καί συνίσταται πάντοτε στό μετριασμό τής λαϊκής εξουσίας καί τών κινδύνων της, καθώς θά συνδυαστεί μέ εκτελεστική έξουσία περισσότερο ικανή καί περισσότερο ισχυρή.

Επομένως, είναι προφανές ότι άκόμη καί γιά τή μικρή έλληνική πόλη τό φάρμακο πού βρέθηκε γιά τή λαϊκή ανικανότητα είναι ή σύνθεση πού, μέ τή μεταβίβαση τής εξουσίας, τείνει νά πλησιάσει πρός τίς δικές μας έμμεσες δημοκρατίες.

Που Θά βρεθούν «οί άριστοι»;Αύτές οί μεταρρυθμιστικές προσπάθειες παρουσιάζουν ένδιαφέ-

ρον κυρίως κατά τήν έφαρμογή τους στήν πράξη. ’Αλλά άπαιτούν τήν προσφυγή στούς ικανότερους, χωρίς όμως νά ύποδεικνύουν πώς θά τούς ορίσουν οϋτε πώς θά τούς άναγνωρίσουν.

Ή ’Αθήνα τοϋ πέμπτου αιώνα είχε διαπιστώσει τήν τύφλωση τοϋ λαοϋ. Αύτό πού ύπολειπόταν ήταν νά άνακαλυφτεί πάλι, στούς κόλπους ένός λαού συνηθισμένου στήν άσκηση τής έξουσίας, ή ομάδα τών προικισμένων μέ εύθυκρισία έκλεκτών, πού θά μπορούσαν νά τόν οδηγήσουν. ’Από τή στιγμή αύτή έτίθετο τό πρόβλημα τών κριτηρίων.

Τό κριτήριο τής γέννησης τό περιέβαλλε άκόμη κάποιο φωτοστέφανο άξίας, πού τό δικαιολογούσαν ταυτόχρονα ή κληρονομικότητα καί ή άριστοκρατική άγοογή. ’Αλλά αύτή ή άριστοκρατία είχε παραγκωνιστεί, έδώ καί πολύ καιρό, πρός όφελος τών πλουσίων. Αύτοί «πού είχαν πιάσει τήν καλή» είχαν αντικαταστήσει τά «μεγάλα τζάκια». 'Όσο γιά τήν άριστοκρατική άγωγή, αύτή είχε άντικατασταθεί άπό τή μόρφωση πού έδιναν οί σοφιστές καί πού ήταν, καί αύτή έπίσης, ύπόθεση τών πλουσίων. Ό πλούτος ήταν τό κριτήριο τών κοινωνικών καί πολιτικών διακρίσεων άκριβώς πριν άπό τήν έξίσωση τών δικαιωμάτων, πού έπέφερε ή δημοκρατία. Μποροΰσε νά ίσχύσει καί ώς κριτήριο εύθυκρισίας;

Μερικοί τό ύποστήρίζαν. Έλεγαν ότι οί πλούσιοι κινδύνευαν λιγότερο νά εξαγοραστούν, γιατί δέν ήταν καθόλου εκτεθειμένοι στούς πειρασμούς τής εξαθλίωσης. Έλεγαν άκόμη ότι οί πλούσιοι,


διακυβεύοντας μεγαλύτερα συμφέροντα, έπρεπε φυσιολογικά νά είναι προσεκτικότεροι. Αύτό ύποδηλώνουν οί Θηβαίοι ολιγαρχικοί στίς Πλαταιές, στό τρίτο βιβλίο τοΰ Θουκυδίδη93. Σκέπτονταν, τέλος, ότι αύτοί εϊχαν κάποια πείρα άπό οικονομική διαχείριση. Αύτό ύποδηλώνει ένα άλλο κείμενο τοΰ Θουκυδίδη, όπου κάποιος ρήτορας* μέ σαφώς δημοκρατικές πεποιθήσεις παραδέχεται γιά τούς πλούσιους αύτό τό προνόμιο, δηλώνοντας ότι «οί πλούσιοι είναι άριστοι διαχειριστές τών χρημάτων, οί φρόνιμοι όμως μπορούν νά σκέφτονται άριστα καί οί πολλοί νά άποφασίζουν, άφοΰ πρώτα άκούσουν, μέ τόν καλύτερο τρόπο»94. Αύτή ή άποψη έπηρέ- αζε τήν άθηναϊκή δημοκρατία γιά ορισμένα άξιώματα95.

'Ωστόσο, τό κύριο έπιχείρημα συνίστατο στήν ύπόμνηση ότι οί πλούσιοι συνέβαλλαν περισσότερο άπό τούς άλλους στήν ύπερά- σπιση τής πατρίδας, γιατί αύτοί μπορούσαν νά εξοπλίσουν τριή- ρεις ή νά εξοπλιστούν καί οί ϊδιοι γιά τόν πόλεμο, διαθέτοντας εϊτε άλογο εϊτε τόν εξοπλισμό τοΰ οπλίτη. Αύτό τό έπιχείρημα μπορούσε νά έχει βαρύτητα σέ περίοδο πολέμου, καί, χωρίς άμφι- βολία, ήταν ή κυριότερη δικαιολογία αύτών πού ύποστήρίζαν, όπως ό άντίπαλος έναντίον τοΰ οποίου βάλλει ό ρήτοράς μας στό Θουκυδίδη, ότι «αύτοί πού έχουν τό χρήμα είναι καί οί καλύτεροι γιά τήν άσκηση τής εξουσίας»96.

93. Θουκ., III, 65, 3. Παρόμοιο έπιχείρημα πρόβαλλαν οί δημοκράτες γι’ αύτούς πού διακινδύνευαν όχι πλούτη άλλά παιδιά. ’Έτσι ό Περικλής ύποστή- ριζε, κατά τό Θουκυδίδη, ότι «δέν εϊναι δυνατό νά άποφασίζουν έξίσου σωστά ή δίκαια, όσοι τυχόν δέν διακινδυνεύουν, άκριθώς όπως οί άλλοι, προσφέροντας καί τά παιδιά τους» (II, 44, 3).* Σημ. μετ.: Πρόκειται γιά τόν Συρακόσιο ΆΟηναγόρα, πού μίλησε στούς συμπατριώτες του, όταν έγινε γνωστή ή σχεδιαζόμενη άπό τούς ’Αθηναίους εκστρατεία στή Σικελία.

94. Θουκ., VI, 39, 1.95. Τό άθηναϊκό πολίτευμα άφηνε στήν πρώτη τιμοκρατική τάξη, τουλάχι

στον καταρχήν, τά καθήκοντα τών θησαυροφυλάκων τής ’Αθήνας καί τών Έλληνοταμιών. Μερικοί τό έρμήνευσαν αύτό ώς μέτρο προφύλαξης έναντίον τής διαφθοράς πού όφείλεται στήν άπληστία.

96. Θουκ., VI, 39, 1.


Πραγματικά, ένώ οί παραχωρήσεις τών ολιγαρχικών, πού είχαν καταρτίσει κατάλογο τριών χιλιάδων πολιτών δεκτών - καταρχήν!- νά συμμετάσχουν στά κοινά, θεωρούνταν πρόθυμα μέτρο παράλογο, πού δέν έπέτρεπε καθόλου νά βρεθούν «οί άριστοι»97, ισχυρή παράδοση έτεινε στήν έπιβολή τιμοκρατικοϋ καταλόγου, πού περιόριζε τό δικαίωμα τού πολίτη στούς ’Αθηναίους τούς πιό χρήσιμους στήν ύπεράσπιση τής πόλης, δηλαδή στούς οπλίτες.

Στά μέτρα πού έλαβαν ήδη τό 411 γίνεται άναφορά σ ’ αύτή τήν άρχή καί τό σχετικό κείμενο όριζε, μεταξύ άλλων, «όλη ή πολιτική έξουσία νά παραδοθεΐ στούς ’Αθηναίους τούς περισσότερο ικανούς νά ύπηρετούν (λητονργεΐν) τό κράτος καί προσωπικά καί μέ τήν περιουσία τους, καί όχι σέ λιγότερους άπό πέντε χιλιάδες»98. Αύτή ήταν ή βάση έκείνης τής «μετριοπαθούς» κυβέρνησης,πού έπιδοκι- μάζουν ό Θουκυδίδης καί ό ’Αριστοτέλης99.

Ό Θηραμένης, ό άρχηγός τών μετριοπαθών, πού έχασε τή ζωή του έξαιτίας άκριβώς τής μετριοπάθειάς του, πρέπει προφανώς νά επιζητούσε ενδόμυχα τό ίδιο πράγμα, τό 404. Σέ λόγο πού τού άποδίδει ό Ξενοφών, άπορρίπτει ταυτόχρονα τόσο αύτούς οί όποιοι θά ήθελαν δημοκρατία άνοιχτή άκόμη καί στούς δούλους ή σ ’ αύτούς «πού, λόγω τής έξαθλίωσής τους, θά πουλούσαν τήν πατρίδα τους γιά μιά δραχμή», όσο καί τήν τυραννία ενός μικρού

97. Ό Θη ραμένης δήλωσε τότε «ότι κατά τή γνώμη του ήταν τουλάχιστο παράλογο, έφόσον καταρχήν ήθελαν νά έπιτρέψουν τή συμμετοχή στήν εξουσία στούς καλύτερους πολίτες, μετά νά δεχτούν (μόνο) τρεις χιλιάδες, λές καί ό αριθμός αύτός έπέβαλλε τόσοι νά εΐναι οί καλοί καί οί έντιμοι, καί δέν μπορούν νά ύπάρχουν οϋτε άλλοι σπουδαίοι άντρες εκτός άπό αύτούς ούτε τιποτένιοι άνάμεσά τους...» (Ξεν., ΓΕλληνικά, Π, 3, 19).

98. ’Αριστοτέλης, 'Αθηναίων Πολιτεία, 29, 5. Τό λητονργεΐν δηλώνει άκριβέ- στερα τίς λειτουργίες, έκούσιες ύπηρεσίες πού έπέβαλλαν δαπάνες.

99. Επιδοκιμάζοντας τό καθεστώς τών πεντακισχιλίων ό ’Αριστοτέλης παρατηρεί ότι «καθώς φαίνεται, οί "Αθηναίοι είχαν καλή κυβέρνηση έκείνη τήν έποχή, άν καί διεξαγόταν πόλεμος καί τήν πολιτική έξουσία τήν άσκοΰσαν οί οπλίτες» ( 'Αθηναίων Πολιτεία, 33, 2). Σημ. μετ.: Κυβέρνηση, βέβαια, πού εγκαταστάθηκε μετά τήν πτώση τών 400.


αριθμού. Ό ϊδιος πίστευε πώς ή καλύτερη κυβέρνηση είναι αύτή στήν οποία μετέχουν «όσοι μπορούν νά προστατεύουν τό κράτος καί μέ τό άλογο καί μέ τήν άσπίδα», καί ισχυρίζεται ότι ποτέ δέν επιχείρησε νά στερήσει τούς έντιμους καί διακεκριμένους πολίτες άπό τά δικαιώματά τους100.

Ά πό αύτές τίς άπόπειρες ή μία ύπήρξε έφήμερη καί ή άλλη μάταιη. Δέν ήταν ώρα γιά ήμίμετρα. Όπωσδήποτε όμως άναγνωρί- ζουμε στήν έπιχειρηματολογία τήν κάπως άπατηλή φροντίδα νά θεμελιωθεί ταξική ύπεροχή, πού θά τήν ύπαγόρευε κυρίως ή παράδοση. Ή ίδια ή άδυναμία της μάς βοηθά νά καταλάβουμε καλύτερα ότι ό Πλάτων, όταν διατηρούσε στό καθεστώς τών Νόμων διάφορα τιμοκρατικά κριτήρια, τό έκανε μόνο έπειδή δέν είχε τή δυνατότητα γιά κάτι καλύτερο.

Επομένως, δέν ύπάρχει a priori κριτήριο, πού νά έπιτρέπει νά βρεθούν «οί άριστοι». Ό άρχηγός τής δημοκρατίας πού άποκατα- στάθηκε τό 404 είχε συνείδηση τού γεγονότος ότι ή έπιτυχία του ολοκλήρωνε τήν κατάρρευση τών τελευταίων ψευδαισθήσεο^ν πού μπορούσαν νά ύπάρχουν άπό τήν άποψη αύτή. Στρεφόμενος πρός τό κόμμα τών ολιγαρχικών, τούς ζητά νά έξετάσουν πάνω σέ τί θεμελιώνεται ή άξίωσή τους νά διοικούν. Πάνω στή δικαιοσύνη; Ά λλά διέπραξαν έγκλήματα, πού δέν έχουν οϋτε κάν τής φτώχειας τή δικαιολογία. Πάνω στό θάρρος; Ά λλά νικήθηκαν. Πάνω στήν εύφυΐα; Ά λλά έξαπατήθηκαν...101. Ά πό έδώ καί στό εξής ή άρετή - οί άρετές - δέν βρίσκονται πιά στήν πλευρά τών λίγων.

Τότε όμως, άν «οί άριστοι» δέν μπορούν νά άναγνωριστοϋν παρά μόνο μέ τήν εκλογή καί τήν ψήφο, έπανερχόμαστε στό πρόβλημα τής εύθυκρισίας τοΰ λαοΰ. ’Έστω καί περιορισμένος στά καθήκοντα τής εκλογής καί τοΰ έλέγχου ή τών σημαντικών συλλογικών άποφάσεων, μπορει ό λαός νά άσκήσει τήν έξουσία μέ τρόπο λογικό; Ή δημοκρατία είναι άραγε, σύμφωνα μέ τήν περίφημη

100. 'Ελληνικά, II, 3, 48-49.101. 'Ελληνικά, II, 4, 40-41.


φράση τοϋ ’Αλκιβιάδη, μιά τρέλα102; Ή μήπως εΐναι τό καλύτερο άπό τά έφικτά πολιτεύματα; Σέ αύτή τήν έρώτηση δίνονται δύο άπαντήσεις διαμετρικά άντίθετες άπό τούς δύο μεγάλους φιλοσόφους τοϋ τέταρτου αιώνα, τόν Πλάτωνα καί τόν ’Αριστοτέλη, πού μέ συνέπεια προσφέρουν ό καθένας στήν πόλη ένα έντελώς διαφορετικό ιδεώδες πολιτικής δομής.

Π Λ Α Τ Ω Ν : Η «ΑΛΗ Θ ΙΝ Η Π Ο ΛΙΤΙΚ Η ΤΕΧΝΗ»

Ή λαϊκή τύφλωση ύπήρξε πάντοτε, κατά τήν άποψη τοϋ Πλάτωνα, τό πιό φρικτό κακό. Ή πολιτική σκέψη του μοιάζει νά έμπνέεται άπό τήν έπιθυμία νά άντιδράσει έναντίον αύτοϋ τοϋ κακού άναζητώντας, προπάντων, τόν τρόπο μέ τόν όποιο ή πόλη θά μπορούσε νά διακυθερνηθεΐ κατά τρόπο πραγματικά εύστοχο.

Χωρίς νά έπαναλάβουμε έδώ τά κείμενα, στά όποια περιγράφει μέ φρίκη τά τυφλά πάθη τού πλήθους ή έξηγει πώς τά σφάλματα καί τά εγκλήματα, πού διαδέχτηκαν τό ένα τό άλλο ώς τήν καταδίκη τοϋ Σωκράτη, τόν οδήγησαν νά ξανασκεφτεΐ τό πολιτικό πρόθλημα στή θεωρητική θάση του, εΐναι κατάδηλο οτι άπό τούς πρώτους διαλόγους ή σκέψη του κατευθύνεται άπό τήν ιδέα πώς κανένας δέν εΐναι άπό τή φύση του ικανός γιά τήν πολιτική. Υ πάρχει πολιτική τέχνη καί αύτή ή τέχνη εΐναι ή δικαιοσύνη.

Αύτό σημαίνει ότι ό Πλάτων, άπό άντίδραση, δέν άσχολεΐται πιά μέ τό νά θέσει ύπό άμφισθήτηση τήν ικανότητα τής εκκλησίας τού δήμου. Ξεπερνώντας αύτό τό πρόθλημα, προσπαθεί νά ορίσει σέ τί συνίσταται ή ικανότητα, κατά τρόπο άπόλυτο, χωρίς νά ικανοποιείται άπό τίς συγκεχυμένες ιδέες πού τήν άπέδιδαν στούς φαινομενικά περισσότερο προικισμένους. Είχε ζήσει σέ καθεστώς όπου κυριαρχούσαν τά λαϊκά πάθη. ’Έτσι όδηγεΐται στήν άναζήτηση τής τέχνης τής διακυβέρνησης πού νά μήν είναι άπλώς ή κοινώς γνωστή άλλά νά στηρίζεται σέ διαυγή θεώρηση τών ϊδιων τών σκοπών τής πολιτικής. Καμιά διακοπή σχέσεων δέν θά μπορούσε νά εΐναι πιό ριζική. Ό άκραιος χαρακτήρας τής πλατωνικής

102. Θουκ., VI, 89, 6.


σκέψης βρίσκει έδώ τήν έξήγησή του: τό φάρμακο είναι τόσο δραστικό, όσο βαρύ είχε άποδειχτει τό νόσημα.

Ή αντίδραση τού Πλάτωνα ήταν περισσότερο ζωηρή, έξαιτίας τοΰ γεγονότος ότι είχε έπικρατήσει στούς σοφιστικούς κύκλους διδασκαλία, πού ισχυριζόταν ότι είχε ώς άντικείμενο τήν πολιτική. Επομένως, κατά τήν πρώτη φάση, ό Πλάτων άρχισε μέ τήν καταγγελία αύτών τών ψευτοδασκάλων.

Ό Πρωταγόρας π.χ. άρχίζει μέ δήλωση μέ τήν οποία ό μεγάλος σοφιστής διαβεβαιώνει ότι διδάσκει τήν πολιτική τέχνη103. Ά λλά ή συνέχεια τοΰ διαλόγου τόν οδηγεί στό σημείο νά άναγνωρίσει ότι ή άρετή, πού ισχυρίζεται ότι διδάσκει, δέν είναι καθόλου έπι- στήμη. Κατά τόν ϊδιο τρόπο ό Γοργίας έμφανίζει έναν μεγάλο σοφιστή, πού διαβεβαιώνει ότι, προσφέροντας στούς μαθητές του τήν τέχνη τοΰ νά μιλούν σωστά, τούς δίνει έπίσης καί τή γνώση τοΰ δίκαιου καί τοΰ άδικου. Ά λλά αύτή ή άπερίσκεπτη διαβεβαίωση προκαλεΐ άμέσως τόν έλεγχο. Ό Σωκράτης άποδείχνει στό Γοργία ότι ή τέχνη του δέν είναι τέχνη. Ό ϊδιος τήν ονομάζει κολακεία. Αναμφισβήτητα, κάτω άπό τήν εκλογή τοΰ όρου, μπο- ρει κανείς νά βρει τήν έπίδραση τής δημοκρατικής έμπειρίας. Οί δημαγωγοί προσπαθούσαν νά γίνουν άρεστοί στό λαό καί ή ρητορική τούς βοηθούσε νά πετύχουν αύτό τό στόχο. Επομένως, ή διδασκαλία τής ρητορικής ύποδήλωνε ότι άναγνώριζαν τήν κυριαρχία τών πολιτικών παθών104. ’Έτσι ό Πλάτων καταλήγει νά φέρει

103. 319a. Ό λ ο ι έχουν μερίδιο άπό αύτή τήν πολιτική τέχνη, άλλά ορισμένοι τήν κατέχουν καλύτερα καί έπομένως μπορούν νά τή διδάξουν. Αύτό εναρμονίζει τό θέμα τής λαϊκής τύφλωσης μέ τό θέμα τής καθολικότητας τών ύπό συζήτηση άξιών (πρβλ. Μ. Finley, δπ. παρ., σ. 28).

104. Αύτό τονίζει ή άρχή τής συζήτησης μέ τόν Καλλικλή, στήν όποια ό τελευταίος εμφανίζεται σάν ξετρελαμένος μέ τόν άθηναϊκό δήμο: « ’Α ν, ένώ μιλάς γιά κάτι, ό άθηναϊκός λαός δέν συμφωνήσει μαζί σου, άλλάζοντας άμέσως γνώμη λές αύτά πού έκεΐνος θέλει»· καί «άν δέν έμποδίσει κάποιος τούς έρωτές σου νά μιλούν έτσι, οΰτε καί σύ θά σταματήσεις ποτέ νά τά λές αύτά» (481d-482e). Ή ϊδια παρατήρηση επαναλαμβάνεται σέ όλα τά χωρία τά σχετικά μέ τούς μεγάλους άντρες πού ύπηρέτησαν τό λαό σύμφωνα μέ τις επιθυμίες του (517b, 518e).


σέ ριζική αντίθεση τή ζωή σύμφωνα μέ τή ρητορική πρός τή ζωή σύμφωνα μέ τή φιλοσοφία καί νά θέσει ώς άρχή ότι ό μοναδικός στόχος πρός τόν όποιο πρέπει νά τείνει μιά πολιτική τέχνη άξια τού ονόματος της είναι νά κάνει τούς πολίτες καλύτερους. Ά λλά κανένας πολιτικός δέν άσκησε άκόμη τέτοια τέχνη. Οί σοφιστές καί οί δημόσιοι άντρες άπλώς «αύτοαποκαλοϋνται έμπειροι στήν πολιτική». ’Αντίθετα, ό Σωκράτης, πού προσπαθεί νά ορίσει τή δικαιοσύνη καί δέν δέχεται κανέναν άλλο σκοπό, μπορεϊ νά δηλώσει ύπερήφανα: «Νομίζω ότι είμαι ένας άπό τούς λίγους ’Αθηναίους, γιά νά μήν πώ ό μόνος, πού καλλιεργεί τήν άληθινή πολιτική τέχνη καί ό μόνος άπό τούς σύγχρονους πού κάνει αύτή τήν τέχνη πράξη»105.

Σ’ αύτές τίς καταδίκες, πού στρέφονται έναντίον τών ψευτοδασκάλων, μπορεϊ νά προστεθεί καί εκείνη μέ τήν οποία άρχίζει ό πρώτος 'Αλκιβιάδης. Αύτή τή φορά δέν πρόκειται πιά γιά ένα σοφιστή, άλλά πολύ άπλά γιά κάποιον νέο άνθρωπο πού θέλει νά γίνει πολιτικός. ’Αμέσως προκύπτει τό πρόβλημα τής ικανότητάς του. "Αν άναμειχθεΐ στό νά δώσει συμβουλές στούς ’Αθηναίους, θά τό κάνει άσφαλώς σέ θέματα πού τά γνωρίζει καλύτερα άπό αύτούς. ’Αλλά πού τήν άπόχτησε αύτή τή γνώση; Τόν είδε κάποιος νά φοιτά σέ δάσκαλο, πού τού μάθαινε νά ξεχωρίζει τό δίκαιο άπό τό άδικο; Θά πήγαινε νά πει τή γνώμη του γιά κάτι πού άγνοει;106 Δέν άρχίζει κανείς τόν πολιτικό βίο χωρίς μαθητεία ή σπουδή. Πρώτα πρώτα πρέπει νά γνωρίσει τόν έαυτό του καί νά μάθει τί είναι ή άρετή.

Νά μάθει, νά γνωρίσει, νά κατακτήσει μιά τέχνη ή μιά επιστήμη. Ό λες αύτές οί λέξεις ύποδηλώνουν, στή βάση κάθε πολιτικού στοχασμού, ικανότητα θεμελιωμένη στή φιλοσοφική άνάλυση. Αύτό μάς οδηγεί στίς δύο πιό τολμηρές διδασκαλίες τοϋ πλατωνισμού σέ θέματα πολιτικής: ή μία είναι ή διακυβέρνηση τών φιλοσόφων πού προτείνεται στήν Πολιτεία καί ή άλλη προσδιορί

105. Γοργίας, 52id' πρβλ. προηγουμένως 519a.106. Ά /λίβιαΰης. I, 106d, 109d, 1 13b.


ζει, στόν Πολιτικό , τήν απόλυτη κυριαρχία πού παραχωρεΐται σέ όποιον κατέχει τή «βασιλική τέχνη».

Οί φιλόσοφοι στήν ΠολιτείαΆ ν ή αληθινή πολιτική τέχνη είναι ή τέχνη τού Σωκράτη, πού

τάσσει ώς σκοπό νά στοχαστεί πάνω στή φύση τής δικαιοσύνης, άν οί Πρωταγόρες καί οί Γοργίες είναι ψευτοδάσκαλοι σέ αύτόν τόν τομέα, τότε δέν είναι έκπληκτικό ότι ή Πολιτεία έχει ώς ύπότιτλο: «ή περί δικαιοσύνης, διάλογος πολιτικός», οϋτε ότι τό πρόβλημα πού τίθεται εκεί είναι νά οριστεί ή δικαιοσύνη, πρώτα πρώτα σέ ό,τι άφορά τό κράτος. Ή κίνηση τής πραγματείας δέν είναι λιγότερο άποκαλυπτική. Συνίσταται στόν ορισμό καταρχήν τής δικαιοσύνης, ώς τό τέλος τοϋ IV βιβλίου, καί έπειτα στήν άναζήτηση τών προϋποθέσεων γιά τήν πραγμάτωση τής δίκαιης πόλης, στά βιβλία V έως VII, γιά νά άντιταχτει τελικά αύτή ή εικόνα τής ιδανικής πόλης στά μειονεκτήματα τών διάφορων καθεστώτων, όπου δέν βασιλεύει αύτή ή δικαιοσύνη. Επομένως, τά κριτήρια τοϋ ιδανικού πολιτεύματος συνάγονται κατά κάποιο τρόπο άπό τίς άναλύσεις σχετικά μέ τή δικαιοσύνη: ή πολιτική ορίζεται μέ άφετηρία τό ϊδιο τό άντικείμενο της.

Φαινομενικά, ή ιδέα τής ικανότητας δέν κατέχει έδώ τήν κύρια θέση. Ά λλά αύτό δέν άνταποκρίνεται στήν πραγματικότητα καί όφείλεται στό γεγονός ότι αύτή ή ιδέα άπέκτησε στόν Πλάτωνα καινούρια σημασία, άπείρως εύρύτερη καί άπαιτητικότερη άπό τή συνηθισμένη. Μέ αύτή τή διευρυμένη μορφή της, ή ιδέα αύτή είναι πού κατευθύνει τό σύνολο.

Ό Πλάτων ορίζει καταρχήν τή δικαιοσύνη ώς συμφωνία μεταξύ τών τριών τάξεων τής πόλης ή τών τριών μερών τής άνθρώπινης ψυχής. Τό καθένα άπό αύτά έχει τή λειτουργία πού τοΰ προσιδιάζει καί τή θέση του στήν ιεραρχία, πού εΐναι προϋπόθεση τής γενικής συμφωνίας. Ά λλά αύτό πού άντιστοιχει στή σοφία καί στό λόγο στήν άνθρώπινη ψυχή - στή σοφία καί στό λόγο πού πρέπει έκει νά κυβερνούν - είναι, στό Κράτος, ή τάξη τών κυβερνώντων. Αύτή, λέει ό Πλάτων, κατέχει τήν άληθινή γνώση,


τήν επιστήμην: «Πραγματικά σοφή, 6έ6αια, νομίζω οτι είναι ή πόλη πού περιγράψαμε, γιατί διαθέτει όρθοφροσύνη. ’Έτσι δέν εϊναι; -Ναι. - Αλλά αύτό ακριβώς, ή όρθοφροσύνη, είναι προφανώς κάποια έπιστήμη, αφού μέ τήν έπιστήμη αποφασίζουν καλά οί άνθρωποι καί όχι βέβαια μέ τήν άμάθεια (<αμαθία). -Προφανώς». -« Επομένως, έξαιτίας τής όλιγαριθμότατης τάξης, πού άποτελει τμήμα της, καί έξαιτίας τής έπιστήμης πού κατέχει αύτή ή τάξη, δηλαδή τών επικεφαλής καί κυβερνώντων, μπορει μιά πόλη συγκροτημένη σύμφωνα μέ τούς φυσικούς δεσμούς νά χαρακτηρίζεται, ώς σύνολο, σοφή· καί, καθώς φαίνεται, είναι κατά φυσική άνάγκη όλιγαριθμότατη αύτή ή τάξη, πού μπορει νά μετέχει σ ’ αύτή τήν έπιστήμη, τή μόνη πού πρέπει άνάμεσα σ ’ όλες τίς άλλες νά άποκαλειται σοφία»107.

Καμιά έπικάλυψη δέν πρέπει νά γίνεται, γιατί αύτό θά ήταν άδικία πού θά οδηγούσε στήν καταστροφή τοΰ κράτους. Κανένας, έπομένως, τεχνίτης δέν πρέπει οϋτε κάν νά διανοηθεΐ νά μπει στήν τάξη τών πολεμιστών, οϋτε πολεμιστής, «ένώ δέν τό άξίζει», στό βουλευτικό σώμα πού έπιβλέπει τό Κράτος108. Εντελώς άντίθετα, λοιπόν, πρός τή δημοκρατική άρχή, ή διακυβέρνηση άνήκει άπο- κλειστικά σέ όσους γνωρίζουν.

Ποιοί είναι αύτοί; Καί πώς θά τούς βρούμε; ΓΥ αύτό άκριβώς τό ζήτημα ό Πλάτων άναπτύσσει τήν κύρια έπιχειρηματολογία του καί προβάλλει τή δυσκολότερα άποδεκτή ιδέα του, στήν οποία θά άφιερώσει περισσότερα άπό δύο βιβλία. Αύτοί πού γνωρίζουν είναι αύτοί πού έχουν τήν άληθινή γνώση τής δικαιοσύνης, δηλαδή οί φιλόσοφοι. Τό κείμενο, πού άπαιτει τούς φιλοσόφους- βασιλιάδες, είναι περίφημο, άλλά άποκτά καινούριο νόημα όταν συσχετίζεται μέ τήν έμπειρία τών δεκαετιών τήν οποία εϊχε γνωρίσει νεαρός ό Πλάτων καί ή οποία είχε άποκαλύψει τή δημοκρατική τύφλωση. Ενάντια σέ αύτή τήν τύφλωση, αύτό τό κείμενο άποτελει άκραία καί άποφασιστική άντίδραση: « ’Ά ν δέν βασιλεύ-

107. IV, 428b καί e. Σημ. μετ.: "Η συγγραφέας δηλώνει οτι παραθέτει στή γαλλική έκδοση τοϋ βιβλίου της τροποποιημένη μετάφραση. r

108. Πολιτεία, 434b.


σουν, είπα, στά κράτη οί φιλόσοφοι ή δέν γίνουν αληθινοί καί σοβαροί φιλόσοφοι αύτοί πού τώρα λέγονται βασιλιάδες καί κυβερνήτες, καί άν δέν συμπέσουν στό ϊδιο πρόσωπο ή πολιτική δύναμη καί ή φιλοσοφία καί δέν άποκλειστούν ύποχρεωτικά (άπό τά δημόσια πράγματα) οί πολλοί άνθρωποι πού τώρα άκολουθοϋν χωριστά τή μιά ή τήν άλλη κατεύθυνση, δέν θά ύπάρξει, φίλε Γλαύκωνα, τέλος στίς συμφορές γιά τά κράτη, καί πιστεύω οϋτε γιά τό άνθρώπινο γένος»109.

Τολμηρός πόθος! Ό Πλάτων δέν παραδέχεται ότι σ ’ αύτή τήν περίπτωση κυνηγάει άπραγματοποίητο ιδεώδες. Τά ταξίδια του μάλιστα στή Σικελία άποκαλύπτουν τήν επίμονη καί πάντοτε διαψευδόμενη ελπίδα του νά δει τό όνειρο νά γίνεται πραγματικότητα, στήν εποχή του καί χάρη σ ’ αύτόν. Ά λ λ ά όσο εύθραυστη καί άν είναι μιά τέτοια ελπίδα, είναι, κατά τή γνώμη του, ή μόνη. Καί ύπάρχει κάτι τό μοναδικά συγκινητικό σέ αύτό τό πάθος τού Πλάτωνα νά φτάσει ώς τό τέλος καί νά ζήσει τό άληθινό μάθημα άπό τίς εμπειρίες τής νεανικής του ήλικίας.

Ά λ λ ά αύτό δέν είναι άκόμη τό πιό φιλόδοξο σημείο τοϋ σχεδίου του. Τό νά δοθεί ή έξουσία στούς φιλοσόφους είναι δύσκολο. Τό νά διαπλαστούν όμως φιλόσοφοι άξιοι τοϋ ονόματος τους είναι άκόμη πιό δύσκολο. Καί έδώ, έπίσης, θά μπορούσαμε νά έλπίζουμε σέ ένα θαύμα, γιατί θαύμα θά ήταν νά μποροΰσε ένας άληθινός φιλόσοφος νά γεννηθεί, νά επιβιώσει καί νά παραμείνει ό ϊδιος μέσα στις διεφθαρμένες πόλεις!... Ό Πλάτων όμως έξηγεΐ πώς θά διαπλαστούν στό δίκαιο κράτος, πού άγωνίζεται νά καθορίσει, αύτοί οί φιλόσοφοι οί προορισμένοι νά γίνουν οί τέλειοι φύλακες. ’Έτσι προβάλλει ή καινούρια άπαίτηση: τό νά γίνει κάποιος φιλόσοφος, τό νά γίνει άξιος νά διαχειρίζεται τίς κρατικές ύποθέσεις, αύτό είναι έργο ολόκληρης ζωής. Πραγματικά, δέν είναι απλή προσπάθεια νά άνυψωθει κάποιος πρώτα μέ τίς διάφορες έπιστήμες καί έπειτα μέ τή διαλεκτική ώς τήν ιδέα τού ’Αγαθού καί μέ τόν τρόπο αύτό νά βγει άπό τό σπήλαιο. Πρός αύτή τήν κατεύθυνση θά

109. Πολιτεία, 473d.


στρέψει κανείς μόνο όσους συγκεντρώνουν ένα σύνολο φυσικών προσόντων καί αρετών110. ΓΥ αύτούς, άπό τήν παιδική κιόλας ήλικία, 0ά γίνουν άλλεπάλληλες διαλογές καί έπιλογές, πού θά οδηγήσουν, μόλις συμπληρωθεί τό τριακοστό έτος τής ήλικίας, στή σπουδή τής διαλεκτικής. Ή ολοκλήρωση θά έρθει, γιά τούς πιό προικισμένους, μετά άπό άδιάκοπο μόχθο, μόνο στό πεντηκοστό έτος.

Άνάμεσα στήν ίση ικανότητα τού καθενός, ή οποία προβλέπεται άπό τή δημοκρατία, καί στή φιλοσοφική γνώση αύτών τών λίγων σοφών, πού διαπλάθονται μέ ολόκληρη σειρά σταθερά κλιμακωμένων προσπαθειών, ή άντίθεση εΐναι ολοκληρωτική. Ό Πλάτων άπαντά μέ άκρότητα στίς άκρότητες. Ά λλά ή άπάντησή του εΐναι λογική, γιατί συνάγεται μέ άμείλικτη συνέπεια άπό τά ϊδια τά δεινά πού εΐχε γνωρίσει.

Αύτή ή έμμονη ιδέα τής γνώσης τών σκοπών, στόν τομέα τής πολιτικής, δέν έπρόκειτο νά έξαφανιστεΐ καθόλου άπό τή σκέψη του. Μέ διαφορετική μορφή ξαναβρίσκεται στόν Πολιτικό.

Ή «βασιλική τέχνη» στόν ΠολιτικόΌ Πολιτικός πρέπει νά είχε ώς συμμετρικό όμοιό του τόν Φιλό

σοφο·, πού δέν γράφτηκε ποτέ. Ά ρ α τό θέμα δέν εΐναι πιά αύτή τή φορά νά εξομοιωθεί ό φιλόσοφος μέ τόν ήγεμόνα, άλλά νά οριστεί ή ϊδια ή τέχνη τοϋ πολιτικού. "Ωστόσο ή «έπιστήμη» δέν έχασε τίποτα άπό τή σημασία της* κάθε άλλο: έγινε μάλιστα τό μόνο κριτήριο τής ποιότητας ένός καθεστώτος. Πραγματικά, διαβάζουμε:

«Καθώς φαίνεται, λοιπόν, εννοούμε τό ϊδιο πράγμα, ότι δηλαδή οϋτε οί λίγοι, οϋτε οί πολλοί, οϋτε ή έλευθερία, οϋτε ή βία, οϋτε ή φτώχεια, οϋτε ό πλούτος πρέπει νά χρησιμεύουν γιά τή διάκριση αύτών (τών πολιτευμάτων), άλλά κάποια έπιστήμη, άν θέλουμε νά

110. ’Ήδη στό III 6ι6λίο, πριν άποκαλύψει τό μεγάλο σχέδιό του, ό Πλάτων είχε διευκρινίσει ότι οί φύλακες θά έπρεπε νά ύποστοϋν πολλαπλούς ελέγχους γιά νά δοκιμαστούν «μέ περισσότερη φροντίδα άπό όση δοκιμάζεται ό χρυσός μέ τή φωτιά» (413c πρβλ. 503a.).


είμαστε συνεπείς μέ τά προηγούμενα;»111. Στίς δύο επόμενες σελίδες, ή λέξη επιστήμη ή ορισμένες λέξεις της ϊδιας οικογένειας επαναλαμβάνονται μέ πεισματώδη επιμονή κάθε έξι ή εφτά σειρές112, γιατί αύτή ή «έπιστήμη» είναι τό μόνο πού ενδιαφέρει. Τό ζητούμενο είναι ποιό καθεστώς μπορει νά εξασφαλίσει όσο τό δυνατό καλύτερα τήν παρουσία της, καί άσφαλώς δέν είναι καθόλου τό καθεστώς τής λαϊκής κυριαρχίας: «Μήπως, λοιπόν, φαίνεται πώς είναι δυνατό σέ κάποια πόλη νά άποκτήσει τό πλήθος αύτή τήν έπιστήμη; -Κ αί πώς νά είναι δυνατό;»113. Ά λλά οϋτε καί στήν ικανότητα πενήντα ή έκατό άτόμων μπορει πιά νά ύπολογίζει κανείς. Ά ρα ή καλύτερη ελπίδα στηρίζεται στό νά άποδοθεΐ ή έξουσία σέ ένα ή δύο πρόσωπα. Έ τσ ι τό καθεστώς προσδιορίζεται άπό αύτό τό μοναδικό κριτήριο! Καί τό κυριότερο, άν ύπάρχει ή έπιστήμη, τά ύπόλοιπα δέν έχουν σημασία: «Καί αύτούς, βέβαια, εϊτε κυβερνούν μέ τή θέληση εϊτε χωρίς τή θέληση (τών ύπηκόων τους), εϊτε σύμφωνα μέ γραπτούς νόμους εϊτε χ(ορίς αύτούς, καί εϊτε είναι πλούσιοι ή φτωχοί, πρέπει νά τούς θεωρούμε, όπως τώρα πιστεύουμε, ότι άσκούν έξουσία σύμφωνα μέ κάποια ικανότητα (κατά τέχνην)»114.

Ή συνέχεια τού κειμένου είναι περίφημη. Τόν πραγματικό άρχηγό, επειδή κατέχει τή γνώση, τόν τοποθετεί πάνω άπό τούς νόμους. Τόν συγκρίνει μέ τό γιατρό, πού οί συμβουλές του, προσαρμοσμένες σέ κάθε περίσταση, άξίζουν περισσότερο άπό τίς συνταγές, πού συντάσσονται μιά γιά πάντα. Ό παραλληλισμός μέ

111. Πολιτικά, 292c.112. 292d, 292e (δίς), 293c, 293d. Βρίσκουμε, έπίσης, τή λέξη τέχνη στά

χωρία 293, 293b, 294b. Ή μετάφραση τοΰ Dies γιά αύτή τή λέξη είναι «competence» (= ικανότητα, καταλληλότητα). Η επιστήμη θεμελιώνει τήν τέχνη, καί ή τέχνη είναι ή εφαρμογή τής επιστήμης.

113. 292e. Πρθλ. 297b, όπου λέγεται ότι «ποτέ πλήθος ανθρώπων, άπό όποι- ουσδήποτε καί άν άποτελειται, δέν θά μπορέσει, άν άποκτήσει αύτοΰ τοΰ εϊδους τήν έπιστήμη, νά διοικήσει τό κράτος μέ νοημοσύνη (μετά νοΰ)». Τό ϊδιο στό 300d, όπου τό τυχαίο άτομο ή τό τυχαίο πλήθος δέν μποροΰν νά δροΰν έναντίον τών νόμων, γιατί θά τό έκαναν «χωρίς έπιστήμη».

114. Πολιτικός, 293a.


τό γιατρό καταλαμβάνει αρκετές σελίδες115 καί τελικά ένισχύεται καί μέ τόν παραλληλισμό μέ τόν κυβερνήτη πλοίου. Ά ρα, έδώ ξαναβρίσκουμε τή φιλοσοφία πού άπαιτειται στήν Πολιτεία, μόνο πού παρουσιάζει τεχνικότερη μορφή. Αύτή τή φορά ό στόχος είναι προσανατολισμένος αποκλειστικά πρός τήν ικανότητα.

Ό μως οί λέξεις πού χρησιμοποιεί ό Πλάτων δέν πρέπει νά μάς έξαπατήσουν, γιατί αύτή ή ικανότητα, αύτή ή έπιστήμη, αύτή ή τέχνη, έχει πάντοτε ήθικό καί φιλοσοφικό χαρακτήρα. Ό σ ο ι Έ λ ληνες, στό χώρο τής πολιτικής, επιζητούσαν τό περισσότερο, δηλαδή τή λεγόμενη τεχνική γνώση, δέν άπέβλεπαν σέ τίποτα παρόμοιο μέ τούς σημερινούς τεχνοκράτες.

Ή διαφορά κατανοειται έν μέρει μέ τή διαφορά μεταξύ τών δύο κοινωνιών. Στή μικρή πόλη τής ’Αθήνας όλα ήταν πιό άπλά άπό ό,τι στά δικά μας μεγάλα κράτη. Τά πολιτικά προβλήματα μπορούσαν νά τά άντιμετωπίζουν χωρίς ιδιαίτερη κατάρτιση καί οί άρχές, πού ήταν ύπό κατηγορία, παρέμεναν σαφέστερες. Τό ιδιαίτερο γνώρισμα μιας άμεσης δημοκρατίας είναι, έπίσης, ότι άποφεύγει τά προβλήματα μεταβίβασης, πληροφόρησης καί κατανομής, πού παίζουν τόσο σημαντικό ρόλο στίς έμμεσες δημοκρατίες καί άπαι- τούν μάλλον ειδικούς παρά στοχαστές. Αύτό, λοιπόν, πού εννοούμε μέ τόν όρο ικανότητα δέν έχει τήν παραμικρή σχέση μέ αύτό πού ό Πλάτων ή οί σύγχρονοί του έννοούσαν μέ τούς άντίστοιχους έλληνικούς όρους, πού τό νόημά τους ήταν πιό πλούσιο116.

’Από αύτά, έξάλλου, προκύπτει καί μιά άλλη διαφορά: άν καί ή έπιστήμη τών τεχνοκρατών είναι, a priori, άκόμη πιό ξένη στό λαό άπό αύτήν πού ήθελε ό Πλάτων, όμως αύτή διδάσκεται. ’Αντίθετα, ή βασιλική τέχνη τού Πλάτωνα άποτελει ιδεώδες πού ή πραγμάτωσή του άνήκει περίπου στό χώρο τού θαύματος.

Ό ϊδιος άναγνωρίζει ότι πρόκειται γιά οριακή περίπτωση, σχεδόν γιά όνειρο, γιατί στήν πραγματικότητα, καθώς ύπενθυμίζει, «δέν γεννιέται καθόλου... στά κράτη, όπως έκκολάπτεται στίς

115. 293a - 298a.116. Σχετικά μέ τή διαφορά, θλ. Μ. I. Finley, δπ. παρ., σσ. 6-7.


κυψέλες, Βασιλιάς πού νά είναι μοναδικός, γιατί ύπερέχει άπό τήν πρώτη στιγμή καί στό σώμα καί στήν ψυχή»*. Ά ρα πρέπει κανείς στήν πράξη νά θεσπίσει νόμους καί, κρατώντας τό ιδεώδες στή σκέψη του, νά υιοθετήσει άτελές καθεστώς.

Μέ αύτή τήν προοπτική πρέπει νά κατανοήσουμε τό περισσότερο ρεαλιστικό καθεστώς τών Νόμων καί τήν έπιστροφή σέ μιά ορισμένη δημοκρατία.

Πραγματικά, άν τό καθεστώς τών φιλοσόφων-βασιλέων είναι μέ μεγάλη διαφορά τό καλύτερο στήν περιοχή τού ιδεώδους, οί άνθρωποι πρέπει, όταν αύτό λείπει, νά άρκεστούν στό λιγότερο κακό άπό τά διάφορα άτελή πολιτεύματα.

Ά πό τήν έποχή τοϋ Ηροδότου ήταν γνωστό ότι ή έξουσία τοΰ ένός είναι καλή μόνο στήν περίπτωση πού ή άξία αύτοΰ τοΰ άνθρώπου είναι πραγμα. κή, γιατί ήταν γνωστά σέ όλους τά ελαττώματα τής τυραννίας. ’Έτσι, όταν ό Δαρειος, στή συζήτηση τών συνωμοτών Περσών, υιοθετεί τή μοναρχία, προτιμώντας την άπό τά άλλα δύο καθεστώτα, φροντίζει νά προσδιορίσει ότι άποδέχεται τήν καλύτερη ύπόθεση, σύμφωνα μέ τήν οποία τό καθένα άπό αύτά τά καθεστώτα είναι όσο τό δυνατό τό καλύτερο: «καί ή δημοκρατία είναι άριστη καί έπίσης καί ή ολιγαρχία καί ή μοναρχία», συμπεραίνει όμως ότι τό τελευταίο ύπερέχει κατά πολύ τών άλλων, γιατί «τίποτε καλύτερο δέν θά μπορούσε νά ύπάρξει άπό έναν άντρα, άν αύτός είναι άριστος»117.

Στόν Πολιτικό ό Πλάτων ξαναβρίσκει αύτήν άκριβώς τή διάκριση. Ό ταν, πρός τό τέλος τοΰ διαλόγου, έπιστρέφει άπό τόν ιδανικό βασιλιά του στά πραγματικά καθεστώτα, άναγνωρίζει ότι οί προοπτικές άλλάζουν. Καί ή θέση πού δίνεται στή δημοκρατία ποικίλλει άπό τό ένα άκρο στό άλλο, άνάλογα μέ τήν τοποθέτηση τοΰ καθενός. Ά ν θεωρήσει τά καθεστώτα άπό τήν καλύτερη άποψή τους, ή δημοκρατία είναι τό χειρότερο άπό όλα. Ά ν τά θεωρήσει άπό τή λιγότερο καλή άποψή τους, ή δημοκρατία γίνεται, άντί-

* Σημ. μι:τ.\ Πολιτικός, 301, d - c. 117/Ηροδ., Ill, 82.


θετα, τό καλύτερο1 !Κ. Μέ άλλα λόγια, μέ αύτήν διατρέχουμε τούς λιγότερους κινδύνους. Ό λόγος είναι απλός: όταν ή άρχή κατανέ- μεται σέ περισσότερους ύπεύθυνους, ή διακυβέρνηση πού προκύπτει είναι «αδύναμη σέ όλα, χωρίς μεγάλη ισχύ οϋτε γιά τό καλό οϋτε γιά τό κακό, σέ σύγκριση μέ τίς άλλες»119. Επομένως, ό κίνδυνος έξαιτίας τών δημοκρατικών πλανών είναι μικρότερος άπό τόν κίνδυνο τής τυφλής άπολυταρχίας.

Αύτή ή άναζήτηση τοϋ «μή χείρονος» εξηγεί, γιατί ό Πλάτων, άφοϋ περιέγραψε τό καλύτερο πολίτευμα, πίστεψε ότι έπρεπε νά περιγράψει στούς Νόμους τό καθεστώς πού, κατά τή γνώμη του, είναι άπλώς τό καλύτερο δυνατό. 'Όπως θά τό περιμέναμε, αύτό πού τοϋ χρησιμεύει ώς πρότυπο δέν είναι ή δημοκρατία. Ή τελευταία έχει πολύ μεγάλη άνάγκη νά διορθωθεί: τό «μή χείρον» καθεστώς είναι κατά τήν άποψή του καθεστώς μεικτό, όπου οί διάφοροι χαρακτήρες μετριάζονται καί εξισορροπούνται.

Ο Α Ρ ΙΣ ΤΟ ΤΕ Λ Η Σ Κ ΑΙ Η ΙΚ ΑΝΟ ΤΗ ΤΑ ΤΟ Υ Λ Α Ο Υ

Γιά τόν ’Αριστοτέλη τά πράγματα δέν είναι πλέον άκριβώς έτσι. Βέβαια, όταν τοϋ δίνεται ή εύκαιρία, έπαναλαμβάνει ότι, άν ή βασιλεία είναι τό καλύτερο πολίτευμα, ή τυραννία είναι τό χειρότερο120. Όμως, φροντίζοντας περισσότερο νά άναλύσει τούς μηχανισμούς τών πραγματικών καθεστώτων παρά νά φιλοτεχνήσει ένα ιδανικό πολίτευμα μοναδικού χαρακτήρα, έπιμένει σχετικά λίγο σέ αύτό τό σημείο καί δέν στρέφει πρός αύτό τίς ελπίδες του. Περισ

118. ΓΙρ6λ. Πολιτεία, 576e: «Είναι φανερό σέ όλους ότι δέν ύπάρχει κράτος πιό δυστυχισμένο άπό αύτό πού έχει τυραννικό καθεστώς οϋτε πιό εύτυχισμένο άπό αύτό πού έχει Βασιλικό».

119. Πολιτικός, 303a.120. 'Ωστόσο, επαναλαμβάνει τήν Πλατωνική κρίση στά 'Ηθικά Νικομάχεια,

VIII, 12, 1160b: « Έ τυραννία είναι τό αντίθετο τής βασιλείας, γιατί ό τύραννος επιδιώκει τό δικό του καλό. Καί γίνεται περισσότερο φανερό ότι ή τυραννία εΐναι τό πιό κακό πολίτευμα, γιατί ακριβώς τό πιό κακό είναι τό αντίθετο τού πιό καλού». (Σημ. μετ. : Ή συγγραφέας χρησιμοποιεί στά γαλλικά τή μετάφραση τοϋ Tricot). Πρβλ. έπίσης Πολίτικα, IV, 1289a: « ’Αναγκαστικά ή εκτροπή άπό τήν πρώτη καί θειότερη μορφή είναι ή χειρότερη».


σότερο ρεαλιστής άπό τόν Πλάτωνα, είναι έπίσης περισσότερο επιεικής πρός τή δημοκρατία. Αύτό τό παραδέχεται καί δέν διστάζει νά έναντιωθεΐ φανερά πρός αύτόν πού τόν ονομάζει «έναν άπό τούς προδρόμους μας», γιατί έκρινε ότι όλα τά καθεστώτα είναι τό ϊδιο ελαττωματικά. Ό ϊδιος άρνεΐται νά προτιμήσει τήν ολιγαρχία, πού «εϊναι μόνο λιγότερο κακή»121, καί στρέφει τήν προτίμησή του στό μεικτό καθεστώς άλλά μέ πολύ λιγότερες επιφυλάξεις άπό τόν Πλάτωνα. Και αύτή άκόμη ή άρχή τής λαϊκής κυριαρχίας νομίζει ότι άξίζει νά ύποστηριχτεί πολύ περισσότερο.

Αύτό, προφανώς, δέν είναι δυνατό νά μή συνοδεύεται καί άπό καινούριες σκέψεις σχετικά μέ τήν καταλληλότητα τών συνελεύσεων, στίς όποιες άναλαμβάνει νά προσφέρει τή θεωρητική δικαίωσή τους.

Κατά τή γνώμη του, αύτή ή καταλληλότητα έδράζεται άκριβώς στό συλλογικό χαρακτήρα τοϋ πλήθους, στό όποιο άναμειγνύονται σέ ένα σύνολο διαφορετικές ικανότητες.

Αύτό δέν ήταν ιδέα εντελώς ξένη γιά τήν πριν άπό τόν Α ριστοτέλη έλληνική σκέψη, καί μπορούμε νά τή συσχετίσουμε μέ τίς ιατρικές θεωρίες πού άναφέρονται στήν ισορροπία μεταξύ άντίθετών ιδιοσυγκρασιών ή τροφών διαφορετικής φύσης. ’Ήδη στό Θουκυδίδη ό ’Αλκιβιάδης εΐχε έπιμείνει σχετικά μέ τήν άξια ένωσης αύτοϋ τοϋ είδους: « Ά λλά μέ τή συνηθισμένη εύκοσμία, όπως άκριβώς καί οί πατέρες μας έφεραν τό κράτος σέ άκμή συσκεπτόμενοι μαζί οί νέοι μέ τούς γεροντότερους, έτσι καί σεις νά προσπαθείτε τώρα μέ τόν ίδιο τρόπο νά τήν κάνετε καλύτερη, καί πιστέψτε ότι ή νεότητα καί τά γηρατειά χοοριστά δέν έχουν καμιά δύναμη, άν όμως ενωθούν σ ’ ένα σύνολο ή άπερισκεψία τών νέων, ή μετριοπάθεια τών μεσηλίκων καί ή μεγάλη σύνεση τών γερόντων μπορούν νά έχουν πάρα πολύ μεγάλη δύναμη»122. Θά έχουμε τήν εύκαιρία νά έπανέλθουμε άργότερα σ ’ αύτό τό κείμενο123. Έδώ ενδιαφέρει μόνο κατά τό μέτρο πού άποτελει, άπό τόν

121. Πολιτικά, IV, 1289b, 10-11.122. Θουκ.. VI, 18, 6.123. I Ιρθλ. πιό κάτω, σσ. 224-225.


πέμπτο κιόλας αιώνα, προάγγελμα τής ανάλυσης τοϋ "Αριστοτέλη καί πού κάνει νά φανεί καλύτερα, κατ’ αντιπαράθεση, ό πλούτος καί ή πρωτοτυπία της.

Ά πό αύτές καί άλλες ένδείξεις τοϋ ϊδιου χαρακτήρα ό Α ριστοτέλης, ό μεγάλος θεωρητικός τής μείξης καί τής σωστής μέσης όδοϋ, άποκόμισε μιά πραγματικά γενναία ύπεράσπιση τής λαϊκής κυριαρχίας: τό πλήθος, άντί νά είναι χειρότερο άπό τά άτομα πού τό άποτελούν, θά μποροΰσε νά είναι, κατά τή γνώμη του, άνώτερο άκόμη καί άπό τούς πιό ικανούς.

Στό III βιβλίο τών Πολιτικών θέτει μέ πολύ μεγάλη ειλικρίνεια τό πρόβλημα τής λαϊκής τύφλωσης καί τών άντιρρήσεων πρός τή δημοκρατία, πού θά μποροΰσε κάποιος νά συναγάγει άπό αύτό. Εννοεί νά τίς συζητήσει. Γράφει: «[Σχετικά όμως μέ τό ζήτημα] ότι τό πλήθος μάλλον πρέπει νά έχει τήν έξουσία παρά οί άριστοι άλλά ολίγοι, αύτό θά μπορούσε νά ύποστηριχτεί, άν καί έχει κάποια δυσκολία, ϊσως όμως καί άλήθεια»124.

Οί δυσκολίες αύτής τής θέσης έξετάζονται ή μία μετά τήν άλλη καί ή λύση τους συνίσταται πάντοτε στό νά άνακαλυφθοΰν μέσα στό πλήθος, ώς ον συλλογικό, άξιες πού νά ξεπερνούν τίς άξιες τών λίγων έκλεκτών. Αύτή ή σκέψη προβάλλεται σταθερά ήδη άπό τήν άρχή: «Πραγματικά, οί πολλοί, πού ό καθένας τους χωριστά δέν εΐναι σημαντικός άντρας, είναι δυνατό, όταν συγκεντρωθούν, νά εΐναι καλύτεροι άπό έκείνους (τούς άρίστους μέν, ολίγους δέ), όχι ό καθένας χωριστά άλλά ώς σύνολο, όπως τά συμπόσια πού γίνονται μέ συνεισφορά εΐναι καλύτερα άπό αύτά γιά τά όποια δαπάνησε

124. 1281a. Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας παραθέτει στά γαλλικά τή μετάφραση: «Attribuer la souverainete a la masse, plutot qu’ aux meilleurs, qui sont en petit nombre, pourrait paraitre comporter certaines difficultes, mais qui peuvent, en termes de verite, etre resolues» καί σημειώνει: «Τό κείμενο τής φράσης εΐναι πΓολύ αμφιλεγόμενο, καί δεχόμαστε έδώ (μαζί μέ τόν Thurot) δύο διορθώσεις. Οί διορθώσεις αύτές εΐναι ά6έ6αιες άλλά τό γενικό νόημα κατοχυρώνεται άπό τήν ϊδια τή συνέχεια τής άπόδειξης». Ό Thurot πρότεινε νά διορθωθεί τό κείμενο: «.... τιν' εχειν απορίαν τάχα δε καί λύεσθαι κατ' αλήθειαν». ΤΙ δική μας μετάφραση άκολουθεΐ τό κείμενο τοϋ W. D. Ross (Oxford classical texts).


μονάχα ένας125. Επειδή, βέβαια, είναι πολλοί, διαθέτει ό καθένας τό δικό του μερίδιο σέ αρετή καί φρόνηση καί γίνονται, όταν συγκεντρωθούν, σάν ένας άνθρωπος μέ πολλά πόδια καί χέρια καί πολλές αισθήσεις* έτσι συμβαίνει καί σχετικά μέ τόν χαρακτήρα καί τήν εύφυΐα. ΓΥ αύτό καί οί πολλοί κρίνουν καλύτερα καί τά μουσικά καί τά ποιητικά έργα126· γιατί ό καθένας έχει τό δικό του κριτήριο, όλα όμως τά έχουν όλοι».

Ή άληθινή ομορφιά δέν άποτελει καί αύτή σύνθεση γνωρισμάτων, πού τό καθένα τους χωριστά ίσως δέν εντυπώσιαζε;

Τοποθέτηση τέτοιου είδους είναι άκριβώς άντίθετη πρός αύτή πού άπέδιδε στό πλήθος καθαρή τύφλωση, γεννημένη άπό τή συλλογική όρμητικότητα καί ικανή νά θολώσει τή διαύγεια τών άτόμων. Στή μιά περίπτωση, τό νά ύπάρχουν περισσότεροι άπό έναν είναι έγγύηση άνωτερότητας, ένώ στήν άλλη είναι αιτία τρέλας. Μέχρι τό κύριο μέρος τής άνάλυσης τό καθετί άντιστρέφε- ται: τό μειονέκτημα τοϋ πλήθους βρισκόταν στήν έξομοίωση, πού επέβαλλε σέ όλους· ή άξία του έγκειται στή διαφοροποίηση, πού θά διατηρήσουν γιά πάντα όσοι τό άποτελοϋν. Τελικά ό ’Αριστοτέλης ξέρει καλά πόσο τολμηρή καί άσυνήθιστη είναι ή θέση του. ’Αναγνωρίζει ότι ένα πλήθος άποτελούμενο άπό άγρια θηρία δέν θά μπορούσε νά παρουσιάσει τίς άρετές πού περιγράφει καί ότι ορισμένα άνθρώπινα πλήθη δέν άπέχουν πολύ άπό τό νά είναι τέτοιου είδους. Ά λλά παραμερίζει αύτές τίς οριακές καταστάσεις καί ύποστηρΐζει ότι, γενικά, «τίποτε δέν εμποδίζει νά άληθεύει ό,τι έλέχθη σχετικά μέ τό πλήθος».

Αύτή ή έπιμονή είναι άξια σεβασμού. Μόνο πού μπορούμε νά σκεφτοϋμε ότι αύτό μπορούσε νά είναι κάπως εύκολο γιά τόν Αριστοτέλη πού δέν ήταν Αθηναίος καί δέν είχε τήν άμεση

125. Ό Αριστοτέλης θά έπαναλάθει ώς αύτονόητο αύτό τό έπιχείρημα λίγο πιό κάτω (12,86a). Ά λλά καί ό 'Ησίοδος, άναφερόμενος σέ αύτά τά γεύματα, είχε πει: « Ή εύχαρίστηση είναι μεγαλύτερη καί ή δαπάνη μικρότερη» (Έργα, 723). Αύτό έπρεπε κυρίως νά άληθεύει στήν περίπτωση συμμετοχής φυσικών χαρισμάτων.

126.'Η άντίθεσή του μέ τόν Πλάτωνα είναι έδώ έκδηλη.

114 ΠΡΟΒΛΙ1ΜΛΤΑ ΤΗΣ ΕΑΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ

έμπειρία τής δημοκρατικής τρέλας στό τέλος τοϋ πέμπτου αιώνα. Ή κρίση του επηρεάζεται λιγότερο άπό άναμνήσεις γεμάτες πάθος σέ σύγκριση μέ τήν κρίση τοϋ Πλάτωνα. Είναι πιό γαλήνια καί ι'σως περισσότερο εξαρτημένη άπό τά βιβλία. Εξάλλου διατυπώνεται μετά τή μακεδονική νίκη.

Όπωσδήποτε, αύτή ή άνάλυση τών συλλογικών χαρισμάτων τόν άγγίζει βαθιά καί γΓ αύτό έπανέρχεται μέ έπιμονή σ ’ αύτή στή συνέχεια τοϋ κειμένου καί τήν έμπλουτίζει στή ρύμη τοΰ λόγου του μέ διάφορα επιχειρήματα ή συμπληρωματικές συγκρίσεις.

’Έτσι, σέ μιά πρώτη φάση, ό Αριστοτέλης προτείνει νά άφαιρε- θει άπό τό πλήθος ή άσκηση τών ύψηλών άξιωμάτων άλλά νά τοΰ άφεθοΰν ή βουλευτική καί ή δικαστική έξουσία, γιατί καί οί δύο αύτές έξουσίες άσκοΰνται συλλογικά. Ό Σόλων, λέει, είχε ήδη εμπιστευτεί στούς άνθρώπους τού λαού τήν εκλογή τών άρχόντων καί τόν έλεγχο τών πεπραγμένων, χωρίς όμως νά τούς έπιτρέψει νά άσκούν καθήκοντα ώς άτομα. Καί γιατί; «Πραγματικά, όλοι συγκεντρωμένοι έχουν ικανοποιητική άντίληψη καί άνακατεμένοι μέ τούς καλύτερους ώφελοϋν τό κράτος, όπως άκριβώς ή μή άγνή τροφή μαζί μέ τήν καθαρή καθιστά τό σύνολο πιό χρήσιμο άπό τή λίγη (καθαρή)».

Τά σημερινά ορκωτά δικαστήρια στηρίζονται σέ αύτή τήν άρχή, άφοϋ ζητούν άπό αύτά, συνδυάζοντας τήν έμπειρία καί τήν εύαι- σθησία τοϋ καθενός άπό τά μέλη τους, νά σχηματίσουν τήν ορθότερη δυνατή ιδέα σχετικά μέ τήν ένοχή τοϋ κατηγορουμένου. Τά ύπόλοιπα άνήκουν στό νόμο καί στόν άρμόδιο δικαστή. Ώ ς μαθητής τοϋ Πλάτωνα, ό ’Αριστοτέλης δέν ήταν δυνατό νά άγνοεΐ ότι μποροϋσε πραγματικά νά χρειαστεί σέ κάποια περίπτωση περισσότερη ικανότητα. Πρέπει μόνο νά ξεχωρίσουν οί τομείς καί νά ληφθοϋν ύπόψη οί συγκυρίες. ΓΥ αύτόν άκριβώς τό λόγο ό ’Αριστοτέλης θεώρησε καλό νά έπανέλθει στή μεγάλη σύγκριση τοϋ Πλάτωνα, ή οποία χρησίμευε στή θεμελίωση τής πολιτικής έπιστήμης επικαλούμενη τό παράδειγμα τοΰ γιατροΰ. Φαίνεται ότι μόνο ένας γιατρός μπορει νά κρίνει έναν άλλο γιατρό, όπως μόνο ένας γεωμέτρης μπορει νά εκλέξει ένα γεωμέτρη. Γ ι’ αύτό άπαιτεΐ-


ται ικανότητα. Ά λ λ ά ό ’Αριστοτέλης δέν αφήνει νά τόν εκφοβίσουν. Παραδέχεται τή δυνατότητα νά είναι κάποιος καλλιεργημένος σέ αύτά τά θέματα χωρίς ώστόσο νά είναι ειδικός, καί αύτό είναι, έπίσης, ένας μέσος όρος! Χάρη σέ αύτή τήν έννοια, μπορεϊ νά έπαναλάβει ότι, άν κάθε άτομο είναι λιγότερο καλός κριτής άπό τούς ειδήμονες, όλα μαζί, ένωμένα, θά έξισωθούν μέ αύτούς ή καί θά τούς ξεπεράσουν. Επιπλέον - άλλη καινοτομία - άποκαθιστά, δίπλα άπό τήν έξειδικευμένη άρμοδιότητα, τά δικαιώματα τοϋ χρήστη: «ό συνδαιτημόνας καί όχι ό μάγειρος θά κρίνει ένα συμπόσιο».

Δέν ύπάρχει όμως άντίφαση στό γεγονός ότι ορισμένοι άνθρωποι, πού θεωρούνται άνίκανοι νά είναι ταμίες ή στρατηγοί, έξουσι- οδοτοϋνται νά κρίνουν τόν ταμία ή τό στρατηγό; ’ Ισως όχι, άπαντά ό ’Αριστοτέλης. Καί γιά μιά άκόμη φορά ή ϊδια ιδέα επανέρχεται, έπαναλαμβάνεται καί πάλι επιβεβαιώνεται: «Δέν είναι, βέβαια, ό δικαστής, οϋτε ό βουλευτής, οϋτε τό μέλος τής εκκλησίας πού άσκεΐ αύτή τήν έξουσία, άλλά τό δικαστήριο καί ή Βουλή καί ό συγκεντρωμένος λαός, καί καθένας άπό αύτούς πού άναφέρθηκαν άποτελει στοιχείο αύτών τών σωμάτων (καί έννοώ τά μέλη τής Βουλής, τής έκκλησίας καί τοϋ δικαστηρίου). Επομένως, δίκαια τό πλήθος άσκεΐ μεγαλύτερη έξουσία, γιατί ό δήμος καί ή Βουλή καί τό δικαστήριο άποτελούνται άπό πολλούς, καί άκόμη ή φορολογήσιμη περιουσία τους εΐναι μεγαλύτερη άπό έκείνη αύτών πού άσκοϋν μεμονωμένοι ή σέ μικρές ομάδες τά ύψηλά άξιώματα»127.

Περνώντας στόν κεφαλαιώδη ρόλο τών νόμων καί έπειτα στήν οργάνωση τής κυβέρνησης, ό ’Αριστοτέλης παραμένει πιστός στήν ϊδια ιδέα καί παραμερίζει τά κριτήρια τής καταγωγής ή τοϋ πλούτου, μέ μιά λέξη, τής άριστοκρατίας: «Τίποτα δέν εμποδίζει

127. 1282a. Είναι, ώς ένα σημείο, τό πρώτο έπιχείρημα τοϋ Σωκράτη στό Γοργία, 488d: «είναι, λοιπόν, σύμφωνα μέ τή φύση, οί πολλοί ισχυρότεροι άπό 1 τόν ένα;». Ά λ λ ά τό έπιχείρημα τοϋ Σωκράτη, καθόλου άλλωστε πρωτότυπο γιά τήν έλληνική σκέψη, χρησιμοποιείται άπό τόν ’Αριστοτέλη μέ πάρα πολύ διαφορετική σημασία.


κάποτε τό πλήθος νά είναι καλύτερο και πλουσιότερο άπό τούς λίγους, όχι άτομικά άλλά ώς σύνολο»128.

Αύτή ή άξιοσημείωτη ύπεράσπιση τών προσόντων καί τής εύθυ- κρισίας τοϋ λαοΰ στηρίζεται στήν οξεία αίσθηση τοϋ ειδικού χαρακτήρα πού παρουσιάζει τό πολιτικό γεγονός. Διατυπώθηκε σέ έποχή πού ή πολιτική ζωή είχε χάσει στήν ’Αθήνα μεγάλο μέρος άπό τήν έντασή της καί ή δημοκρατία, φθαρμένη άπό τίς οικονομικές κρίσεις καί τίς διαδοχικές ήττες, βούλιαζε στήν άδιαφορΐα. Στό τέλος όμως τής ιστορίας αύτών τών δύο τόσο ταραγμένων αιώνων μάς έπαναφέρει άρκετά κοντά στό σημείο εκκίνησης.

Ή έλληνική σκέψη άφέθηκε άρχικά στή χαρούμενη τροχιά τής ύπευθυνότητας, πού έπεκτεινόταν σέ όλους. Έπειτα γνώρισε τούς κινδύνους της. Ή ϊδια ή ’Αθήνα διχάστηκε άπό τίς συγκρούσεις μεταξύ αύτών πού τούς διακατείχε εϊτε ή ομορφιά αύτού τοΰ πολιτεύματος εϊτε ό κίνδυνος πού αύτό συνεπαγόταν. Κατόπιν ζήτησε φάρμακα, άπό τά περισσότερο μετριοπαθή ώς τά περισσότερο ούτοπικά. Καί, τελικά, λίγο-πολύ ξαναγύρισε στό ιδεώδες τοΰ παρελθόντος.

Ωστόσο, θά ήταν άστοχο νά μιλήσουμε γιά παλινωδία. Ή κυριαρχία, τήν άρχή τής όποίας ύπερασπίστηκε ό ’Αριστοτέλης, προσδιορίστηκε στό μεταξύ καί όριοθετήθηκε. Μεταθιθάζεται σέ κυβερνήτες καί ύπόκειται πάντοτε στούς νόμους. ’Έπειτα, δέν δικαιολογείται πιά μέ τήν άπλοϊκή ιδέα τοΰ δικαιώματος τοΰ καθενός άλλά μέ τήν ιδέα τοΰ καλοΰ όλων. Καί δέν θεμελιώνεται πιά στή στοιχειώδη έννοια ότι κάθε άνθρωπος είναι ϊσος μέ τόν άλλο άλλά σέ 6αθιά άνάλυση, πού αναγνωρίζει ότι ή συλλογικό- τητα είναι κάτι περισσότερο άπό ένα σύνολο άτόμων.

Επομένως μόνο φαινομενικά ό στοχασμός γυρίζει πρός τά πίσω.

128. 1283b, 34. Κατά τόν ϊδιο τρόπο τά διάφορα κριτήρια δίνουν τήν ύπεροχή στό πλήθος, «γιατί, άν ύπολογιστοϋν ώς σύνολο, οί περισσότεροι είναι καί ισχυρότεροι καί πλουσιότεροι καί καλύτεροι άπό τούς λιγότερους» (1283a, στό τέλος). Πρβλ. τήν προηγούμενη ύποσημείωση. - Σημ. μετ.: Γιά τό χωρίο 1283b, 34 ή συγγραφέας σημειώνει ότι παραθέτει στή γαλλική έκδοση τροποποιημένη μετάφραση.


Ά πό συγγραφέα σέ συγγραφέα έκανε σιγά σιγά τό γύρο τού θέματος, ύψώθηκε κάθε φορά λίγο πιό ψηλά καί έγινε ταυτόχρονα περισσότερο συνειδητός καί περισσότερο τολμηρός.

ΤΟ ΝΟΗΜ Α ΤΗ Σ Α Θ Η Ν Α ΪΚ Η Σ Π ΕΡΙΠ ΕΤΕΙΑΣ

Παρακολουθώντας επομένως 6ήμα βήμα τήν έξέλιξη τής αθηναϊκής ιστορίας στή διάρκεια δύο μόλις αιώνων, Βλέπουμε νά συγκεκριμενοποιείται, μέ όλες τίς διαφορετικές του όψεις, ένα άπό τά μεγαλύτερα προβλήματα πού μπορεϊ νά θέσει ή δημοκρατία. Έ τσ ι ή ιστορία τής Αθήνας διαβάζεται ώς πνευματική περιπέτεια μέ συνέχεια καί συνοχή.

Τό πιό εκπληκτικό είναι ότι αύτή ή περιπέτεια διατηρεί τό νόημά της μετά άπό είκοσι πέντε αιώνες. Καθώς έχει εγγράφει στήν ιστορία, θά έπρεπε φυσιολογικά νά παραμείνει, στήν κυριολεξία, κάτι τό ιδιαίτερο. Αφορούσε συγκεκριμένο λαό, πού διέθετε θεσμούς άσυνήθιστου χαρακτήρα129 καί πού πολλαπλά περιστατικά, εσωτερικά καί έξωτερικά, συνέβαλαν στό νά προσανατολίσουν τή διαδρομή της. Παρ’ όλα αύτά, οί συγγραφείς μπόρεσαν νά άναλύσουν τήν έμπειρία στήν οποία είχαν άναμειχθεΐ δίνοντάς της εύρύτητα τόσο γενική καί άξια τόσο ύποδειγματική, ώστε, ζώντας την, καθόρισαν τά πλαίσια κάθε μελλοντικού στοχασμού. Όμολογίες πίστης στή δημοκρατία ή καταδίκες τής λαϊκής τύφλωσης υιοθετούν άκόμη τή μορφή τών έλληνικών επιχειρημάτων καί άναμφισβήτητα τούς οφείλουν, μέσα άπό πολλούς ενδιάμεσους σταθμούς, ένα μέρος άπό τή δύναμή τους.

Αύτό δέν πρέπει νά τό θεωρήσουμε τυχαίο άποτέλεσμα. Ό Θουκυδίδης θέλησε ή άφήγησή του νά είναι, όπως λέει, «κτήμα έσαεί». Ό έλληνικός στοχασμός μέ θέμα τή δημοκρατία ύπακούει ολοκληρωτικά σέ αύτό τό στόχο.

129. Έξάλλου, πρέπει νά έπισημάνουμε οτι, άν καί τό μέγεθος τών Κρατών έχει έπιβάλει γενικά στό σύγχρονο κόσμο άντιπροσωπευτικές δημοκρατίες, ή άνάπτυξη τών τεχνικών πληροφόρησης, έρευνας καί στατιστικής, πού έπιτρέπει νά ληφθει ύπόψη ή κοινή γνώμη άπό τή μιά μέρα στήν άλλη, φέρνει αύτά τά πολιτεύματα κοντά στήν άμεση δημοκρατία.

II. Ή δημοκρατική αναρχία

Ένα άπό τά καλύτερα μέσα γιά νά απαλλαγείς άπό τή δημοκρατία είναι νά κάνεις κατάχρησή της μέ υπολογισμένο κυνισμό, γιά νά καταστραφει τελικά μέσα στήν άσυδοσία καί τήν άταξία.J. cVOrmesson, Le Figaro, 6 Φεβρουάριου 1975.

Ά πό τίς τρεις κύριες μορφές πολιτικών καθεστώτων πού διέ- κριναν οί αρχαίοι, ή δημοκρατία είναι τό μόνο, πού τό όνομά του δέν δηλώνει κυρίαρχο κάτοχο τοΰ ύπέρτατου λειτουργήματος. Ή μον-αρχία αποδίδει αύτό τό λειτούργημα σέ έναν καί μόνο καί ή όλιγ-αρχία σέ μιά μικρή ομάδα. Ό ταν έπινοήθηκε ή λέξη «δημοκρατία» γιά νά προσδιορίσει τό αντίστοιχο πολίτευμα, διάφοροι λόγοι συνετέλεσαν νά παραμεριστεί ή λέξη δημ-αρχία. Ό Μ. Debrtinner ύποδείχνει δύο άπό αύτούς σέ μελέτη του άφιερωμένη σ’ αύτή τή λέξη1. "Ο ένας ήταν ότι ύπήρχαν ήδη «δήμαρχοι» πού άσκοΰσαν τό άξίωμά τους στίς ύποδιαιρέσεις τής Α ττικής τίς ονομαζόμενες «δήμους», καί ό άλλος ότι ή δημοκρατία χαρακτηρίζεται περισσότερο άπό κυριαρχία «άρχής» - άπό τήν κυριαρχία τοΰ λαοΰ - καί όχι από τήν άσκηση ένός έπιμέρους λειτουργήματος2. Μέ τήν αύστηρή σημασία τοΰ όρου, τό δημοκρατικό πολί

1. Στήν Festschrift Ed. Tieche, Βέρνη 1947, σσ. 11-24. ΓΙρθλ. ειδικότερα σ.19.

2. Η λέξη «αριστοκρατία» φαίνεται οτι δημιουργήθηκε κατά τό πρότυπο τής «δημοκρατίας».


τευμα, σέ άντίθεση μέ τή μον-αρχία καί τήν όλιγ-αρχία, είναι ένα είδος άν-αρχίας. 'Όλοι έδώ άσκοϋν τήν κυριαρχία, μέ άλλα λόγια, κανένας. Ή , καλύτερα, ή κυριαρχία ένσαρκώνεται στό νόμο. Ή παραμικρή άνυπακοή στό νόμο άνοίγει τήν πόρτα στήν άναρχία.

Προφανώς αύτόν τόν κίνδυνο, μέ τήν πολιτική μορφή του, οί 'Έλληνες τόν αίσθάνθηκαν μόνο κατά τρόπο άργό καί προοδευτικό. Πρώτα πρώτα τόν συναντάμε στόν στρατιωτικό τομέα, καί έμμεσα στόν κοινοονικό.

7 / στρατιωτική απειθαρχίαΑ ρχικά, όταν μιλούσαν γιά άναρχία, έπρόκειτο γιά άπειθαρχΐα

στή μάχη3. Πραγματικά, στόν πόλεμο χρειάζονταν άρχηγοί ή καλύτερα ένας άρχηγός. ’Ήδη στήν Γλιάδα διαβάζουμε ότι μία καί μοναδική ισχυρή έξουσία είναι τό κλειδί τής επιτυχίας: «Δέν θά κάνουμε έδώ όλοι οί Α χαιο ί τόν άρχηγό. Δέν είναι καλό οί πολλοί άρχηγοί* ένας νά είναι άρχηγός, ένας βασιλιάς»4.

Ά λ λ ά οι εντολές μπορούν νά άπορρέουν, άνάλογα μέ τήν περίπτωση, άπό έναν άνθρωπο ή άπό τούς νόμους. Καί γρήγορα φάνηκε ότι γιά ελεύθερους λαούς, όπως οί "Ελληνες, ή νίκη έξαρ- τιόταν άπό τήν εύταξία καί ή εύταξία άπό τήν ύπακοή στούς νόμους. Ά ρα ό σεβασμός τών νόμων ήταν ή εγγύηση τής σωτηρίας. Αύτή ή μορφή ύποταγής, πού συνίστατο στό νά οριστεί ένας κύριος σταθερός καί ϊσος πρός όλους καί στό νά μπορεϊ νά άποδείξει κάποιος τήν έλευθερία του μέ τήν ύπακοή του, θά γνωρίσει τήν άκμή της στή διάρκεια τών μηδικών πολέμων, όταν τά έλληνικά καθεστώτα άντιτάχτηκαν στήν Περσία καί στήν άπολυταρχία της. Ή ιδέα αύτή δέν διατυπώθηκε πουθενά άλλού τόσο καλά όσο στόν περίφημο διάλογο πού άναφέρει ό Ηρόδοτος, μεταξύ τού βασιλιά τής Περσίας Ξέρξη καί τού φυγάδα στήν αύλή

3. Πρβλ. τή χρήση τής λέξης στήν Ίλιάόα, II, 703. ΈΙ καθαρά τεχνική αύτή χρήση ξαναβρίσκεται π.χ. στόν 'Ησίοδο, IX,' 23, ή στίς Ίκέτιδες τοϋ Αισχύλου, 906, καί, άκόμη άργότερα, στούς Νόμους τοϋ Πλάτο>να, 942a-e.

4. Ίλιάς, II, 203-205.

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΑΡΧΙΑ 121

του Σπαρτιάτη Δημαράτου. Ό Βασιλιάς εκπλήσσεται άπό τό γεγονός ότι είναι δυνατό νά έχουν κάποια άξια στρατεύματα άποτελού- μενα άπό ελεύθερους καί άνεξάρτητους άνθρώπους. Ρωτάει πώς θά μπορέσουν νά άντισταθούν «άν πραγματικά είναι όλοι τό ϊδιο ελεύθεροι καί δέν υποτάσσονται στήν έξουσία ένός... Γιατί, άν ήταν ύποταγμένοι, όπως συμβαίνει σέ μάς, σ' έναν άντρα, θά μπορούσαν άπό φόβο πρός αύτόν νά δειχτούν άκόμα καί πιό γενναίοι άπό όσο είναι καί νά βαδίσουν, έστω καί λιγότεροι, έναντίον πιό πολλών εξαναγκαζόμενοι άπό τό μαστίγωμα. ’Άν όμως έχουν άφεθει έλεύθεροι νά κάνουν ό,τι θέλουν, τίποτε άπό αύτά δέν θά κάνουν». Ό Δημάρατος άπαντά έπικαλούμενος τήν έξουσία τοϋ νόμου: « Ά ν καί εϊναι έλεύθεροι, δέν είναι ωστόσο ελεύθεροι σέ όλα* γιατί ύπάρχει σ ’ αύτούς κυρίαρχος νόμος, πού τόν φοβούνται πολύ περισσότερο άπό όσο εσένα οί δικοί σου. Έκτελοϋν, λοιπόν, όσα τυχόν αύτός τούς διατάζει»5.

Στήν περίπτωση αύτή πρόκειται γιά στρατιωτική πειθαρχία καί ή συνέχεια τοΰ κειμένου δέν άφήνει σ’ αύτό τό σημείο καμιά άμφιβολία: «Καί τούς διατάζει πάντα τό ϊδιο πράγμα νά μή φεύγουν άπό τό πεδίο τής μάχης, όσο κι άν είναι τό πλήθος τών εχθρών, άλλά παραμένοντας σταθεροί στή θέση τους νά νικούν ή νά πεθαίνουν»6. Ά λλά τό γεγονός ότι ή συζήτηση φέρνει σέ άντιπαράθεση, σέ θέματα πειθαρχίας, διαφορετικά πολιτικά καθεστώτα ύποδηλώνει ήδη ότι τό πρόβλημα τής εύταξίας μπορούσε νά άφορά έπίσης καί τήν ϊδια τή ζωή τής πόλης. Ή πειθαρχία, προφανώς, παίζει έπίσης ρόλο καί στήν ειρήνη, καί στήν περί- πτο)ση αύτή άφορά τή λειτουργία τών θεσμών.

Γιά τό Δημάρατο δέν ύπήρχε καμιά δυσκολία. Μιλούσε γιά τή Σπάρτη, τήν πόλη τήν πιό όνομαστή γιά τήν πειθαρχία της. Καί μιλούσε γιά οπλίτες έκπαιδευμένους μέ μακροχρόνια εξάσκηση σέ ένα είδος μάχης, όπου ήταν ούσιαστική ή αύστηρότερη τάξη. Ά λλά

5 Ή ρόδ., VII, 103-104.6. Η ϊδια ιδέα ύπάρχει καί στό περίφημο επίγραμμα τοϋ Σιμωνίδη γιά τούς

νεκρούς τών Θερμοπυλών πού σκοτο')θηκαν «τοΐς κείνων ρήμασι πειθόμενοι».


άπό αύτήν κιόλας τήν έποχή ή ’Αθήνα είχε πολίτευμα δημοκρατικό καί άπέβλεπε περισσότερο στήν έλευθερία παρά στήν εύταξία. Επιπλέον, ό στόλος της είχε άρχίσει νά ύπολογίζεται περισσότερο άπό τίς χερσαίες δυνάμεις της καί αύτό προϋπέθετε διαφορετική έξάσκηση καί διαφορετικές άρετές. Αύτό τό διπλό γνώρισμα θά έπιταθεΐ τήν έπομένη τών μηδικών πολέμων, τροποποιώντας έτσι τίς προοπτικές καί τήν κλίμακα τών άξιών, ταυτόχρονα καί τών κοινωνικών καί τών ήθικών.

Οί ναυτικοί ήταν άνθρωποι τοϋ λαοϋ, χωρίς οικογενειακή παράδοση καί χωρίς άγωγή. Επιπλέον, ή στρατιωτική δράστηριότητά τους τούς έκπαίδευε περισσότερο γιά εύκίνητους έλιγμούς παρά γιά νά προβάλλουν σταθερή άντίσταση. Έ τσι, άν καί ήξεραν, λόγω τής μεγάλης πείρας τους, νά ελίσσονται μέ εύταξία στίς μάχες7, δέν ήταν καί πρότυπα εύταξίας όταν βρίσκονταν στή στεριά. Αύτό τουλάχιστον ύποδηλώνει ή μαρτυρία τών κειμένων. Μπορούμε λ.χ. νά άναφέρουμε τά δύο μοναδικά χωρία τοϋ Εύριπίδη, στά όποια μαρτυρειται ή λέξη «άναρχία». Καί στίς δύο περιπτώσεις πρόκειται γιά ναυτικούς καί γιά τήν αύθάδεια πού μπορούν νά δείξουν άπέναντι στίς γυναίκες. Τό ένα άπό αύτά τά χωρία ύπάρχει στήν 'Εκάβη. Ή γηραιά βασίλισσα λέει έκει: «Σ’ ένα άναρίθμητο στράτευμα ό άχαλίνωτος όχλος καί ή άπειθαρχία (άναρχία) τών ναυτών είναι χειρότερα άπό τή φωτιά, καί κακός θεωρείται όποιος δέν κάνει τό κακό»8. Τό άλλο βρίσκεται στήν Ιφιγένεια εν Αυλίδι, όπου ή Κλυταιμνήστρα λέει: «Κι ήρθα, καθώς βλέπεις, έγώ, μιά γυναίκα, σέ άπειθάρχητο (άναρχαν, 914) καί έτοιμο γιά τό κακό ναυτικό στράτευμα, πού όμως μπορεϊ νά φανεί χρήσιμο, όταν τό θέλει». Έδώ

7. Ω στόσο ό "Αριστοφάνης περιγράφει στούς Βατράχους τήν έξέλιξη μεταξύ τής αρχής καί τοϋ τέλους τοϋ πέμπτου αιώνα, λέγοντας ότι ό Εύριπίδης τούς έμαθε «νά αντιλέγουν καί χωρίς πιά νά κωπηλατούν (νά) αρμενίζουν πέρα- δώθε» (1076).

8. rΕκάβη, 606-609' ό στίχος 607 έπαναλαμθάνεται σχεδόν λέξη πρός λέξη σέ ένα κωμικό άπόσπασμα μέ άγνωστη προέλευση (Kock, III, 1242). ’Ά ς προσεχτεί στό κείμενο τοϋ Εύριπίδη ή άμιλλα γιά τό κακό, μέ άναστροφή τών άξιών: «κακός θεωρείται όποιος δέν κάνει τό κακό».


δέν πρόκειται πιά γιά τήν άπειθαρχία στή μάχη άλλά γιά τήν άπειθαρχία γενικά. Ή κοινωνική διάκριση συμπορεύεται μέ τή στρατιωτική διάκριση καί, κατά κάποιο τρόπο, τήν έπιδεινώνει.

Πραγματικά, όλα τά άριστοκρατικά κείμενα 0ά διατηρήσουν κάτι άπό αύτή τήν άποστροφή τοΰ ιππέα ή τοΰ οπλίτη πρός τούς ναύτες.

Έναντίον τών ναυτών καταφέρεται καί ό συγγραφέας τοΰ μικρού ολιγαρχικού λιθέλου Αθηναίων Πολιτεία. Παραδέχεται, βέβαια, ότι είναι δίκαιο οί φτωχοί καί ό λαός νά πλεονεκτούν στήν Α θήνα σέ σχέση πρός τούς εύγενεΐς καί τούς πλούσιους, γιατί ό λαός συγκροτεί τά πληρώματα τού στόλου9. Έ τσ ι όμως τό κράτος βρίσκεται στά χέρια τών «κακών», καί παράλληλα μέ τήν άγνοια πού τούς προσάπτει, γιά τήν οποία έγινε λόγος στό προηγούμενο κεφάλαιο10, ό συγγραφέας καταγγέλλει τήν έλλειψη τάξης ή τήν «άπειθαρχία» τους (άταξία). Εξάλλου, έπισημαίνει οτι αύτή ή άναρχία έπεκτείνεται στούς δούλους καί στούς μετοίκους, πού δέν διαφέρουν καθόλου άπό τό λαό στήν εξωτερική συμπεριφορά τους καί ζούν μέσα στή μεγαλύτερη «άσυδοσία» (άκολασία). Γ Υπενθυμίζει κατά τρόπο συγκεκριμένο τήν άταξία πού προκύπτει άπό αύτήν: οί άνθρωποι αύτοί δέν παραμερίζουν στό δρόμο, όταν συναντούν άνώτερούς τους, δέν έξαφανίζονται μπροστά τους11! Επειδή όλη ή άθηναϊκή πολιτική είναι στά χέρια αύτών τών «κακών», είναι προφανές ότι παίρνουν άποφάσεις πού νά έξυπηρετοΰν τό συμφέρον τους καί μόνο, χωρίς καμιά φροντίδα γιά τό κοινό καλό.

Κατά τόν ϊδιο τρόπο, χωρίς άμφιβολία, ή άνοδος τών ναυτικών έμπνέει έμμεσα καί τίς τόσο πολυάριθμες τήν έποχή αύτή συζητήσεις σχετικά μέ τό θάρρος καί, μεταξύ άλλων, τόν «άγώνα λόγων» πού βρίσκεται στό έργο τοΰ Θουκυδίδη, όπου τίθεται τό έρώτημα, άν τό θάρρος είναι άποκλειστικό προνόμιο τών Σπαρτιατών ή άρετή προσιτή καί στούς ναυτικούς τής ’Αθήνας12.

9. 'Αθηναίων Πολιτεία. I. 2.10. Πρ6λ. σελίδα 48.11. 'Αθηναίων Πολιτεία , I, 10.12. Θουκ., II, 87-88.


Τόν τέταρτο αιώνα, κυρίως, ή προτίμηση γιά τίς άρετές τών οπλιτών διερμηνεύεται κατά τρόπο έκδηλο στό έργο τοϋ Πλάτωνα. Γ ι’ αύτόν οί ναυτικοί εΐναι άνθρωποι εύτελεΐς καί ό τρόπος μέ τόν όποιο διεξάγουν τόν πόλεμο συντελεί στό νά τούς διαφθείρει άκόμη περισσότερο. ’Έτσι, στούς Νόμους, άρνειται νά γειτονεύει μέ τή θάλασσα ή πόλη πού πρόκειται νά ιδρυθεί, γιατί αύτή ή γειτνίαση καταστρέφει τίς πόλεις, άναπτύσσοντας σέ αύτές τό έμπόριο, καί «εμφυτεύει στίς ψυχές ήθη άσταθή καί άνέντιμα»13. Επιπλέον, γιά μιά πόλη, τό πέρασμα άπό τόν πόλεμο τών οπλιτών στόν πόλεμο τών ναυτικών είναι καταστροφή, γιατί αύτό σημαίνει «νά συνηθίσουν, συχνά άποβιβαζόμενοι, τρέχοντας πάλι νά επιστρέφουν γρήγορα στά πλοία, καί νά θεωρούν πώς δέν κάνουν τίποτε τό επονείδιστο, άν δέν έχουν τό θάρρος νά πεθαίνουν μένοντας σταθεροί στή θέση τους τήν ώρα πού έπιτίθενται οι έχθροί, άλλά νά εξοικειώνονται μέ τίς δικαιολογίες καί νά τίς έχουν πολύ πρόχειρες καί όταν χάνουν τά όπλα τους καί ...». «Μέ τέτοια ήθη, άκόμη καί τά ϊδια τά λιοντάρια θά συνήθιζαν νά φεύγουν μπροστά στίς έλαφίνες». Τέλος, έρχεται καί ή κοινωνική καταδίκη πού έξηγεΐ κατά μεγάλο μέρος τή ζωηρότητα τής έπίθε- σης. Προσάπτουν στίς ναυτικές δυνάμεις ότι άποδίδουν τιμές σέ άνθρώπους πού ήρθαν άπό οπουδήποτε καί εΐναι έλάχιστα άξιοσύ- στατοι.

Επομένως, οί άρετές τής τάξης χάθηκαν τήν ήμέρα πού οί ναυτικοί πήραν άπό τούς οπλίτες τό προβάδισμα στόν πόλεμο. Ά λλά εΐναι έπίσης ή στιγμή κατά τήν οποία αύτοί οι άνθρωποι, πού ήταν μέν ταπεινής καταγωγής, είχαν όμως σώσει τήν Α θήνα στή ναυμαχία τής Σαλαμίνας, άρχισαν νά άσκοΰν καθοριστική έπίδραση. Έ τσ ι άρχισε ή άληθινή δημοκρατία μέ τίς όμορφες πλευρές της καί τούς κινδύνους της. Αύτή ή άλλαγή δέν θά έφερνε στά πολιτικά ήθη τήν ϊδια τάση γιά άπειθαρχία, τίς ϊδιες ύπερβο- λές, τήν ϊδια άταξία πού οί άριστοκράτες στιγμάτιζαν στούς

13. Ν όμοι, IV, 705α. Τά επόμενα χωρία έχουν ληφθεΐ άπό τό 706c καί 707a-b.


ναυτικούς; Καί δεν θά ξανάβρισκαν στόν πολίτη τά ϊδια ελαττώματα;

Αύτό έπρεπε νά τό περιμένουν. Ή μορφή πού παίρνει ένας πόλεμος προκαλεΐ συχνά έπιπτώσεις ήθικού καί πολιτικού χαρακτήρα. Ό ανταρτοπόλεμος, μέ όλο τόν ήρωισμό του, δέν έχει έπιπτώσεις στά πολιτικά ήθη καί γενικότερα σέ όλα τά ήθη;

’Έτσι δέν δοκιμάζουμε έκπληξη βλέποντας τούς άριστοκράτες νά έλεεινολογοϋν αύτά τά έλαττώματα καί νά θρηνούν άκατάπαυστα γιά τή λαϊκή άταξία, δίνοντάς της, άνάλογα μέ τήν περίπτωση, τά ονόματα άκολασία ή άταξία καί καμιά φορά έπίσης άνομία. Ά λλά αύτή ή κοινωνικού χαρακτήρα καταδίκη μόνο πολύ άργότερα συσχετίστηκε μέ τό ϊδιο τό καθεστώς. Καί ή σύνδεσή τους, άκόμη καί τότε, δέν θά ήταν αύτή πού θά μπορούσαν νά είχαν προβλέψει.

Πραγματικά, ή δημοκρατική άναρχία δέν έχει μεγάλη σχέση μέ τή λαϊκή άπείθεια. Ή διαφορά φαίνεται καθαρά, άν παρακολουθήσουμε τό δυνάμωμα αύτής τής άναρχίας διαμέσου τών κειμένων καί τό θρίαμθό της στήν κρίση τοΰ τέλους τοΰ πέμπτου αιώνα. Ά λλά οί Αθηναίοι, άν καί είχαν συνείδηση τών συμπτωμάτων αύτοΰ τοΰ κακού καί ήταν έντελώς έτοιμοι νά τό καταδικάσουν, δέν μπόρεσαν ώστόσο, άκόμη καί τότε, νά άναγνωρίσουν τή φύση του. Αύτή τή φορά χρειάστηκε νά περιμένουν, ώστε νά πάρει, τόν τέταρτο αιώνα, καινούρια μορφή γιά νά προσφέρει στήν άφηρη- μένη σκέψη θέμα σαφώς καθορισμένο.

I. Η ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΠΕΜΠΤΟΥ ΑΙΩΝΑ

Πρώτες προειδοποιήσειςΌ κίνδυνος τής πολιτικής άναρχίας ήταν, προφανώς, γνωστός

άπό πολύ καιρό. Ό ϊδιος ό Σόλων είχε λάβει ύπόψη του τήν ύπαρξή του άπό τήν άρχή τοΰ έκτου αιώνα. Παίζοντας τό ρόλο τοΰ διαιτητή μεταξύ τοΰ λαοΰ καί τών πλουσίων, καυχιόταν ότι μπόρεσε, χάρη στή σταθερότητα καί τήν άμεροληψία του, νά κρατήσει τήν ισορροπία άνάμεσα στούς μέν καί τούς δέ καί έτσι νά άποφύγει τήν άταξία. Γράφει: «Δέν άφησα καμιά άπό τίς δύο


παρατάξεις νά νικήσει άδικα»14. Κατά τή γνώμη του, ήταν θέμα μέτρου: « ’Έτσι ό λαός θά μπορούσε νά άκολουθει σωστά τούς αρχηγούς (του), άν δέν τόν άφήνουν πολύ ελεύθερο οϋτε τοϋ φέρνονται μέ βία». Όπωσδήποτε, «έπρεπε νά συγκρατηθεΐ ό λαός». «’Ά ν εΐχε πάρει, όπως έγώ, κάποιος άλλος τή βουκέντρα, κακόβουλος καί άπληστος άνθρωπος, δέν θά μπορούσε νά συγκρατήσει τό λαό». Καί επαναλαμβάνει πώς κάποιος άλλος στή θέση του «δέν θά μποροΰσε νά συγκρατήσει τό λαό». Ά ρα ό δημιουργός τής άθηναϊκής δημοκρατίας διέκρινε ήδη τόν κίνδυνο πού συνδέεται μέ τή λαϊκή άνεξαρτησία. Ή σύνταξη τών νόμων του καί οί προφυλάξεις πού πήρε γιά νά ύποχρεώσει τούς Αθηναίους νά συμμορφωθούν πρός αύτούς άπορρέουν άπό αύτή τή συνείδηση καί άπό αύτό τό φό6ο. Ό άγώνας μεταξύ τής άναρχίας καί τοϋ νόμου άρχίζει.

Ό Σόλων, πάντως, άπέτυχε, μέ τήν έννοια ότι ή τυραννία ήρθε νά διακόψει τό καθεστώς πού εΐχε έγκαθιδρύσει. Μετά τήν άνατροπή όμως τής τυραννίας, ή δημοκρατία έδραιώθηκε καί σημείωσε γοργή πρόοδο, άρχικά μέ τόν Κλεισθένη, έπειτα μέ τόν Εφιάλτη καί τόν Περικλή. Αύτή άκριβώς τήν έποχή άντηχεΐ μιά καινούρια προειδοποίηση πού έφτασε ώς έμάς χάρη στή μεγαλοπρεπή μορφή πού τής έδωσε ό ποιητής τής Όρέστειας. Περισσότερο άπό έναν αιώνα μετά τόν Σόλωνα, ό Αισχύλος προβάλλει τίς ίδιες άπόψεις. Αύτή τή φορά όμως ό κίνδυνος άπό τίς ύπερβολές λέγεται μέ τό άληθινό του όνομα: άναρχία.

Ή διδασκαλία τής Όρέστειας έγινε τήν ίδια στιγμή πού ή καινούρια δημοκρατία ένισχυόταν καί περιόριζε τίς έξουσίες τού Ά ρειου Πάγου. Χωρίς νά ζητεί γιά τή Βουλή αύτή πολιτικές έξουσίες, ό Αισχύλος έπιμένει στόν ήθικό ρόλο πού πρέπει νά

14. Τά διάφορα άποσπάσματα τοϋ Σόλωνα πού άναφέρονται έδώ ύπάρχουν όλα στό 12 κεφ. τής 'Αθηναίων Πολιτείας τοϋ ’Αριστοτέλη. 'Υπάρχουν έπίσης καί στόν Βίο του Σόλω νος τοϋ Πλουτάρχου. Σχετικά μέ τήν περισσότερο άμφισβητήσιμη περίπτωση τοϋ άποσπάσματος 24, σύμφωνα μέ τό όποιο ό νόμος θά ήταν ήδη ή έγγύηση τής δημοκρατικής τάξης, παραπέμπουμε στή διαπραγμάτευσή του στό βιβλίο μας La Ιοί dans la pensee grecque (rO νόμος στήν έλληνική σκέψη), σσ. 14-15.


εξακολουθήσει νά παίζει, ρόλο πού κατείχε σημαντική θέση στή ζωή τής πόλης. Ή τριλογία τελειώνει μέ τή διαιτησία τής Άθηνάς, πού δίνει στό λαό της επίσημες συμβουλές καί τοϋ προσδιορίζει ένα καινούριο ιδεώδες θεμελιωμένο στή μετριοπάθεια.

Αύτές οί συμβουλές έπαναλαμβάνουν σέ πολλά σημεία τίς ϊδιες κρίσεις πού διατύπωσαν καί οί Έρινύες, εναντίον τών οποίων όμως ή Άθηνά θριάμβευσε μόλις πρίν άπό λίγο. Αύτή ή προσέγγιση τών άπόψεων ύποβάλλει ήδη άπό μόνη της τό σεβασμό τοϋ μέτρου15. Τό ϊδιο πνεύμα έμπνέει τίς συστάσεις τής θεάς, πού καταγγέλλει μέ σταθερότητα τή διπλή έπίφοβη ύπερβολή. Οί Έρινύες είχαν πει: «Μή συγκατατεθεις νά ζήσεις οϋτε σέ άναρχία οϋτε κάτω άπό δεσποτισμό- τό μέτρο έκανε ό θεός νά θριαμβεύει σέ κάθε περίπτωση»16. Ή Ά θηνά επαναλαμβάνει ώς δική της αύτή τή συμβουλή καί ύπολογίζει άκριβώς στόν ”Αρειο Πάγο γιά νά πετύ- χει νά έπικρατήσει ή τάξη: «Σ’ αύτόν (τόν Ά ρειο Πάγο) ό σεβασμός τών πολιτών καί ό συγγενικός του φόβος τό ϊδιο τή μέρα καί τή νύχτα θά συγκρατήσουν τούς πολίτες μακριά άπό τ’ άδικο, άν οί ϊδιοι δέν άνατρέπουν τούς νόμους... καί συμβουλεύω τούς πολίτες πού φροντίζουν γΓ αύτά νά μήν έκτιμούν μήτε τήν άναρχία μήτε τό δεσποτισμό κι οϋτε νά έξοστρακίσουν άπό τήν πόλη κάθε σεβασμό»17.

Σέ αύτή τήν ύπόμνηση τοΰ σολώνειου ιδεώδους παρατηρούμε πώς ένας άπό τούς δύο όρους άρχίζει νά άποκτά αύξημένη σημασία. Οταν ύπάρχει άκρατη δημοκρατία, ό κίνδυνος τής άναρχίας γίνεται πιο έπίφοβος άπό τίς άπειλές τοΰ δεσποτισμοΰ.

'Όμως οί τραγωδίες τοΰ Σοφοκλή μάς επιβεβαιώνουν, κατά άρκετά περίεργο τρόπο, ότι λίγο πρίν άπό τόν Πελοποννησιακό

15. Ή διαφορά έγκειται προφανώς στό γεγονός οτι οί Έρινύες απειλούν, ένώ ή Ά θηνά διδάσκει τήν αποφυγή τών σφαλμάτων. Οί δύο όροι «άναρχία» καί «δεσποτισμός» θά εξακολουθήσουν νά σχηματίζουν ζεύγος άντίθετων κακών: πρβλ. Ισοκράτη Πανηγυρικός, 39: «... άλλους μέν νά ταπεινώνονται άπό τυράννους, άλλους δέ νά καταστρέφονται άπό τήν άναρχία...».

16. Ευμενίδες, 525 κ.έ.17. Ευμενίδες, 690 κ.έ.


πόλεμο οί ’Αθηναίοι δέν είχαν συνείδηση αύτοϋ τοϋ κινδύνου. Ό Σοφοκλής επαναλαμβάνει τό κατηγορητήριο κατά τής άναρχίας, άλλά τό τοποθετεί στό στόμα τυράννων διαποτισμένων άπό τήν έξουσία τους, πράγμα πού άφαιρεΐ άπό αύτό ένα μέρος άπό τή σημασία του. Οϋτε στόν Αϊαντα οϋτε στήν 5Αντιγόνη οί άντιπρόσω- ποι τής εξουσίας δέν έχουν εύπρεπή παρουσία.

Ό ταν ή ’Αντιγόνη παραβαίνει τήν έντολή τοϋ Κρέοντα, ό Σοφοκλής άποδίδει στόν τελευταίο ολόκληρη θεωρία γιά τήν ύπακοή στίς διαταγές καί γιά τήν πειθαρχία, πού τίς ύπερασπίζεται μέ πάθος. Ό πω ς όμως καί στόν Ηρόδοτο, ή πειθαρχία στό Κράτος συγχέεται άκόμη, λίγο-πολύ, μέ τή στρατκοτική πειθαρχία. Πραγματικά, ό Κρέων διακηρύσσει: «Δέν μπορεϊ όμως νά έπαινεθει άπό μένα όποιος άπό άλαζονεία ή παραβιάζει τούς νόμους ή βάζει στό μυαλό του νά έπιβάλει τή θέλησή του σ ’ αύτούς πού κυβερνούν. ’Αλλά όποιον έκανε ή πόλη κυβερνήτη της, αύτόν όλοι πρέπει νά τόν ύπακούουν καί στά μικρά καί στά δίκαια καί στά άντίθετά τους. Κι έγώ θά ήμουν βέβαιος πώς αύτός ό (πειθαρχημένος) άντρας θά ήταν πρόθυμος καί καλά νά κυβερνά καί καλά νά διοικεΐται καί πώς θά παρέμενε στή θύελλα τής μάχης έντιμος καί γενναίος συμπαραστάτης, σ ’ όποιον εΐχε ταχθεί κοντά. Κι οϋτε ύπάρχει κακό μεγαλύτερο άπό τήν άναρχία. Αύτή (αυτή) καταστρέφει πόλεις, αύτή (ήδε) άναστατώνει σπίτια, αύτή (ήδε){% διασκορπίζει τούς συμμάχους (στή μάχη) καί προκαλει τή φυγή τους· ένώ στούς νικητές, ποιός λοιπόν σώζει τίς ζωές τους; ή πειθαρχία»19.

Αύτή ή τόσο σταθερή διακήρυξη περιγράφει τόν κίνδυνο πού συνιστά ή άναρχία. ’Απαντώντας ό Αιμων, ύποδηλώνει μ’ ένα σχοινοτενή μονόλογο, παράλληλο πρός έκεινον τοϋ πατέρα του καί όσο τοϋ έπιτρέπει ό σεβασμός του ώς γιοϋ, τούς κινδύνους τοϋ δεσποτισμοϋ. Ό Κρέων οφείλει νά λάβει ύπόψη του τήν κοινή γνώμη, νά μήν είναι έπίμονος, νά μήν κάνει σάν τό ναυτικό πού,

18. Η επανάληψη στό κείμενο του Σοφοκλή τής λέξης αναρχία μέ διαφορετικές αντωνυμίες δίνει στήν έκφραση χαρακτήρα έντονης έμφασης.

19.'Αντιγόνη, 663-676.


επειδή παρατράθηξε τό σχοινί, αναποδογυρίζει τό πλοίο. Τελικά, όπως λέει ό Αϊμων, «δέν ύπάρχει πόλη πού νά είναι κτήμα ένός μόνο ανθρώπου».

Μέ τή μετατροπή του σέ σύγκρουση μεταξύ ατόμων, τό έργο έπαναφέρει στήν έπιφάνεια τόν παλιό κανόνα τής Άθηνάς: οϋτε άναρχία οϋτε δεσποτισμός. "Ομως άντιλαμθανόμαστε τή διαφορά τοϋ τόνου καί τοϋ πνεύματος: ένώ ή Άθηνά τών Ευμενιδών έδινε επίσημες συμβουλές, έδώ γίνεται άντιπαράθεση θέσεων καί τίθεται ένα πρόβλημα. Καί όχι μόνο αύτό, άλλά ή συμπάθεια στρέφεται πρός τή νέα κοπέλα, πού παρακούει άπό οίκτο τήν πρόσφατη έντολή ένός άντιβασιλέα τής άνάγκης. Βέθαια ή Αντιγόνη ύποκύ- πτει άπλώς στό συναίσθημα τοϋ χρέους της άπέναντι σέ περισσότερο άπόλυτους κανόνες. Ά λλά δέν θά είχε έπικαλεστει αύτή τήν άνώτερη έξουσία, άν ή άπλή ύπακοή στούς νόμους τής πόλης άρκοϋσε καί δέν είχε έστω καί λίγο κλονιστεί.

Τό γεγονός ότι ήταν συχνές οί συζητήσεις σχετικά μέ τή φύση καί τή θεμελίωση τών νόμων φαίνεται ότι έπηρέασε έμμεσα καί τό Σοφοκλή. ’Έτσι ή πρόσφατη έντολή τοΰ Κρέοντα άποκαλειται νόμος20 καί ή Αντιγόνη άντιτάσσει σέ αύτόν τόν άνθρώπινο νόμο θρησκευτικές προσταγές, πού έπίσης είναι νόμοι. Ό διάλογος εϊναι όνομαστός: «Κι έτόλμησες, λοιπόν, νά παραθεις αύτόν τό νόμο μου; - Ναι, γιατί δέν τό διακήρυξε σέ μένα αύτό ό Δίας, οϋτε ή Δίκη, ή συγκάτοικη τών θεών τοϋ κάτω κόσμου, όρισε τέτοιους νόμους στούς άνθρώπους, οϋτε νόμιζα ότι οί διαταγές σου είχαν τόση δύναμη ώστε, ένώ είσαι θνητός, νά μπορεΐς νά άθετήσεις τούς άγραφους καί σταθερούς κανόνες τών θεών»21.

Αύτή ή άναφορά σέ άλλους νόμους, περισσότερο άπόλυτους καί σταθερούς άπό τούς εφήμερους νόμους τής πόλης, είναι ένα πρώτο σημείο τών καιρών. Μολονότι ή εξέγερση τής Αντιγόνης δέν έχει τίποτε τό άναρχικό, αισθάνεται κανείς ότι φύσηξε άνεμος

20. Π.χ. στούς στίχους 59, 213, 382, 449, 452, 481, 663, 847.21. ’Αντιγόνη , 449-455.


κριτικής πού κάποια μέρα 0ά καταστήσει δυνατές καί άλλες άρνή- σεις ύποταγής, λιγότερο νόμιμες καί λιγότερο εύγενικές.

Έ να άλλο έργο τοϋ Σοφοκλή, τής ϊδιας περίπου περιόδου22, έπιθεβαιώνει αύτή τήν εντύπωση. ’Έτσι, ξαναβρίσκουμε στόν Αίαντα τήν ϊδια συζήτηση άνάμεσα σέ έναν ήρωα, πού έχει έξεγερθει, καί σέ έναν αύταρχικό άφέντη, πού επικαλείται τήν τάξη καί τήν άρχή τής ύπακοής. Καθώς ή δράση τοποθετείται στό ελληνικό στρατόπεδο, κατά τήν πολιορκία τής Τροίας, δέν μάς έκπλήσσει τό γεγονός ότι ή στρατιωτική όψη τής πειθαρχίας είναι άκόμη πιό έντονη άπό όσο στά άλλα κείμενα. Περισσότερο, άντι- θέτως, μάς έκπλήσσει τό γεγονός ότι παρακολουθούμε τόν Μενέλαο ή τόν Άγαμέμνονα, πού μιλούν ώς άρχηγοί τοΰ στρατού, νά έπικαλοϋνται τό σεβασμό γενικά τών νόμων. Ό Μενέλαος μιλάει γ ι’ αύτούς σχεδόν όπως ή Ά θηνά στήν "Ορεστεια: «Οϋτε, βέβαια, οί νόμοι θά μπορούν σ ’ ένα κράτος νά είναι σωστά άνεκτοί, άν δέν έχει έπικρατήσει ό φόβος (δέος), οϋτε κάποιος στρατός θά μπορει νά διοικεϊται πιά μέ σωφροσύνη, άν δέν τόν στηρίζει σ ’ αύτό κανένας φόβος (φόβος) καί σεβασμός (αιδώς)... Νά ξέρεις καλά πώς σώζεται αύτός πού έχει σύγχρονα φόβο (ό'έος) καί συναίσθηση ντροπής (αισχύνη)' καί πίστευε ότι τό κράτος, στό όποιο μπορει ό καθένας νά φέρεται άλαζονικά καί νά κάνει ό,τι τοϋ άρέσει, κι άν ξεκίνησε καλά, μέ τόν καιρό θά καταστραφεΐ»23.

"Η άπάντηση τοϋ Τεύκρου στόν Μενέλαο είναι λιγότερο σαφής άπό αύτή τοϋ Αιμονα στόν Κρέοντα. Τό μόνο πού άμφισβητειται έδώ είναι άν ό Μενέλαος είχε τό δικαίωμα νά διατάζει ζώντα τόν Αϊαντα ή νά άπαγορεύει τήν ταφή του. Μιά καλύτερη άπάντηση θά δοθεί λίγους στίχους πιό κάτω, όταν ό Όδυσσέας θά επικαλεστεί τούς θείους νόμους. Καί δέν θά μπορούσαμε νά λησμονήσουμε,

22. Χρονολογικά, κατά τόν Paul Mazon, πρέπει νά εϊναι λίγο μεταγενέστερο άπό τήν 'Αντιγόνη. 'Ωστόσο συμμεριζόμαστε τή γνώμη εκείνων πού θεωρούν τόν Αϊαντα μάλλον προγενέστερο.

23. 1073-1083. Τό χωρίο μπορει νά συσχετιστεί μέ όσα λέει λίγο πιό κάτω ό ’Αγαμέμνων: «Μέ τέτοιους τρόπους, κανένας νόμος δέν θά έμενε σταθερός»

(1246-1247).


έπίσης, τήν πικρία τοϋ ίδιου τοϋ Αϊαντα έναντίον αύτών τών πανίσχυρων ’Ατρειδών, πού πρέπει, καθώς λέει, νά μάθει νά τούς «σέβεται»24.

Μολονότι τό πρόβλημα πού τίθεται έδώ δέν είναι - όπως δέν ήταν καί στήν ’Αντιγόνη - τό πρόβλημα τής δημοκρατίας, αύτή ή διπλή αμφισβήτηση καί αύτή ή διπλή προσφυγή στούς θεούς έπιβεβαιώνουν τουλάχιστον ότι οί σχέσεις μεταξύ τής τάξης καί τής έλευθερίας άρχισαν νά επισύρουν τήν προσοχή.

Ή δημοκρατία τοϋ Περικλή είχε ώστόσο έμπιστοσύνη στή δυνατότητα τής δημοκρατικής τάξης. Στόν έπαινο πού άπαγγέλλει ό Περικλής γιά τό πολίτευμα τής ’Αθήνας, μόλις στήν άρχή τοϋ πολέμου, λέει, κατά τόν Θουκυδίδη: «Καί ένώ στήν ιδιωτική μας ζωή δέν ενοχλεί ό ένας τόν άλλο, στή δημόσια δέν παρανομοϋμε κυρίως άπό φόβο (όέος)» - πάντοτε ό καλός αύτός φόβος πού ύμνήθηκε άπό τόν Αισχύλο - «καί γιατί ύπακοϋμε στούς έκάστοτε άρχοντες καί στούς νόμους καί μάλιστα σέ αύτούς πού έχουν θεσπιστεί γιά τό συμφέρον τών άδικουμένων καί σέ κείνους πού, άν καί άγραφοι, όμως ή παράβασή τους επιφέρει άναμφισβήτητη ντροπή»25.

Επομένως, φαινόταν φυσικό νά συμφωνοϋν μεταξύ τους ή έλευ- * θερία καί ό σεβασμός τών κανόνων, είτε αύτούς τούς έξέφραζαν τά κείμενα τών νόμων είτε τούς έπέβαλλαν ή πολιτική συνείδηση ή ή εύσέβεια. ’Έτσι όμως άναλογιζόμαστε τήν έμπιστοσύνη πού δείχνει ό Τοκβίλ στήν άμερικανική δημοκρατία, όπου βρίσκει τό συναίσθημα τής έλευθερίας ένωμένο μέ τή θρησκευτική έξουσία καί τήν ποιότητα τών ήθών26.

Ά λλά αύτή ή διπλή ύποστήριξη φαίνεται ότι ύποχώρησε κατά τή διάρκεια τοϋ Πελοποννησιακοϋ πολέμου, προκαλώντας έτσι τήν άπότομη έπέκταση τής μιας άπό τίς δύο συμφορές, άπό τίς όποιες ό Αισχύλος είχε ύποδείξει στούς Αθηναίους νά τηρήσουν ίσες

24. Αίας, 667.25. Θουκ., II, 37, 3.26. Περί τής δημοκρατίας στήν Α μερική , II, 17.


αποστάσεις. ’Έτσι ή ισορροπία μεταξύ τοϋ δεσποτισμοϋ καί τής άναρχίας ανατρέπεται.

Καινούριοι άνθρωποι καί καινούριοι τρόποι

Πρώτα πρώτα μένουμε κατάπληκτοι άπό τήν άντίθεση μεταξύ τών άνθρώπων: μετά τόν Περικλή, ό Κλέων καί ό ’Αλκιβιάδης.

Μέ τόν Κλέωνα προβάλλονται στήν πολιτική ζωή όλα αύτά τά ελαττώματα τοϋ λαοϋ, πρός τά όποια έκδήλωναν οί άριστοκρατι- κοί τήν περιφρόνησή τους. Στούς Ιππείς, ό ’Αριστοφάνης κάνει τό κοινό νά γελάσει έπιμένοντας στό ότι αύτοί πού έρχονται ό ένας μετά τόν άλλο στήν έξουσία είναι πάντοτε οί έμποροι27. Οί τρόποι αύτών τών εμπόρων είναι συχνά οί τρόποι τοϋ λαοϋ. Καί ένώ ό Περικλής, «ό ’Ολύμπιος», άνήκε στίς μεγαλύτερες οικογένειες τής ’Αθήνας, ή γραμματεία τής έποχής έπιμένει στό γεγονός ότι ό Κλέων, πού διοίκησε τήν ’Αθήνα μετά άπό αύτόν, δέν εΐχε σωστή συμπεριφορά. Ό Πλούταρχος άναφέρει ότι πρώτος αύτός άφησε νά χαθεί ή άξιοπρέπεια στό βήμα καθώς φώναζε, χτυποϋσε τούς μηρούς του καί παραφερόταν. Καί προσθέτει: «έδωσε στούς πολιτικούς άντρες τό παράδειγμα τής θρασείας συμπεριφοράς καί τής περιφρόνησης πρός τήν κοσμιότητα πού λίγο άργότερα άφάνισαν όλα τά δημόσια πράγματα» (Νικίας, 8). Ή μαρτυρία εΐναι ενδιαφέρουσα κατά τό μέτρο πού συνδέει αύτή τήν έλλειψη καλής συμπεριφοράς μέ μιά κακή πολιτική. Κατά τά άλλα, δέν προσθέτει τίποτα στίς σύγχρονες μαρτυρίες28, όπως σέ αύτή τοϋ ’Αριστοφάνη, γιατί καί αύτός, έπίσης, παραπονειται άδιάκοπα γιά τίς φωνές τοϋ Κλέωνα29 καί μαστιγώνει τό θράσος, τήν κακοήθη τόλμη καί τήν άτιμία του. Τό θέμα τών Ιππέω ν μπορεϊ μάλιστα νά οριστεί ώς «άγών θράσους» μεταξύ τοϋ Κλέωνα καί τοϋ άνταγωνιστή του. Ό νικητής όφειλε νά δεχτεί νά κυβερνήσει τό Κράτος, καί στή

21. Ιππείς, 128-145.28. ΓΗ περιγραφή τής εύγλωττίας του Κλέωνα καί τών κακών του τρόπων

ύπάρχει έπίσης στόν ’Αριστοτέλη, 'Αθηναίων Π ολιτεία , 28, 3.29. Στούς Ιππείς «κράζει», λ.χ. στούς στ. 137, 256, 274, 275, 286, κλπ.


συνέχεια, λές καί αύτό ήταν κανόνας τής αθηναϊκής πολιτικής, νά παραμεριστεί πρός όφελος κάποιου άλλου, άκόμη πιό άναιδοϋς άπό αύτόν (134, βδελυρώτερος). Ό άνταγωνιστής τοΰ Κλέωνα είναι ένας άλλαντοπώλης, πού ή άμάθειά του είναι ήδη γνωστή. Ά λλά αύτή ή άμάθεια συνοδεύεται έδώ καί άπό στοιχεία ήθους, γιατί παρουσιάζεται ώς άνθρωπος παράτολμος (181, Θρασύς) καί κακοήθης (193, βδελνρός). Ά ν καί ό Κλέων είναι παλιάνθρωπος «καί παλιάνθρωπος καί πάλι παλιάνθρωπος· καί θά τό πώ αύτό πολλές φορές, γιατί κι αύτός ύπήρξε παλιάνθρωπος πολλές φορές κάθε μέρα»30, ό άλλαντοπώλης θά άποπειραθεΐ νά τόν ξεπεράσει σέ αναίδεια (277). Ό Κλέων όμως έχει τίτλους: «Δέν έδειξες λοιπόν, άπό τήν άρχή κιόλας, αύτή τήν αναίδεια, πού μόνη της κατευθύνει τούς ρήτορες;» (324-325). Επομένως, άρχίζει ένας συναγωνισμός διανθισμένος μέ βρισιές καί άπειλές. Καί ό χορός θαυμάζει: « Υπάρχουν λοιπόν πράγματα πιό καυτά άπό τή φωτιά καί λόγοι άναιδέστεροι άπό αύτούς πού άκούει κάποιος στήν πόλη» (385, αναιδών αναιδέστεροι). Θά μπορούσε κανείς νά πολλαπλασιάσει τά χωρία31 καί νά δείξει ότι, άν καί ό Κλέων είναι άχρειος (304, μιαρός), αύτή τή φορά βρήκε κάποιον πιό άχρείο άπό τόν ϊδιο (329, μιαρότερος). Ό πλούτος μάλιστα τών ύβρεων καθιστά τήν άνάλυση περιττή. Ά πό αύτά προκύπτει κατά τρόπο έκδηλο ότι ό Κλέων άπέβαλε όχι μόνο τήν έξωτερική αύτοσυγκράτηση τών άριστοκρατικών ρητόρων άλλά καί τίς ήθικές άξίες, πού τίς επικαλούνταν οί τελευταίοι. Ό Θουκυδίδης συμφωνεί μέ τόν Α ριστοφάνη καί παρουσιάζει τό δημαγωγό ώς φιλόδοξο, ένδιαφερόμενο γιά τό προσωπικό του συμφέρον, όχι πολύ σοβαρό, καί βίαιο. Ό Αριστοφάνης προσθέτει ότι συχνά «λαδωνόταν». Ή έλλειψη, έπο- μένως, σωστής συμπεριφοράς, πού έφτανε ώς αύτό τό σημείο, μπορούσε νά διαδραματίσει σοβαρό ρόλο στήν πολιτική, γιατί οϋτε τίς έπιλογές άνθρώπου τέτοιου είδους οΰτε τά μέσα, μέ τά όποια ένεργοΰσε πάνω στό πλήθος, θά τά ένέπνεε ή παραμικρή συναίσθηση τοΰ πολιτικού καθήκοντος.

30. 249-250.31. Πρθλ. άκόμη Σ φήκες , 596, Κρήνη, 314, καί παράλληλα Άχαρνεϊς, 382.


Μπορεϊ αύτές οί μαρτυρίες νά προδίνουν κάποια μεροληψία ή άκόμη ό Κλέων νά ήταν κάποια εξαιρετική περίπτωση. ’Ά ς ληφθεΐ όμως ύπόψη ότι τά κείμενα μιλούν καί γιά τόν Κλεοφώντα, πρός τό τέλος τοϋ πολέμου, μέ όμοιες εκφράσεις. Ή κοινωνική, λοιπόν, έρμηνεία δέν μπορεϊ νά εΐναι εντελώς άθεμελΐωτη: ή γρήγορη άνοδος ορισμένων τάξεων συνοδεύεται άναγκαστικά άπό τήν κρίση τών άξιών, πού ώς τότε μεταβιβάζονταν μέ τήν παράδοση. Ή άνοδος αύτή μάλιστα εΐναι καί μία άπό τίς καθοριστικές αιτίες αύτής τής κρίσης.

Ά λλά ή έξήγηση αύτή ισχύει μόνο μερικώς. Μεταξύ τοϋ Κλέωνα καί τοϋ Κλεοφώντα κακό τής ίδιας κατηγορίας άντιπροσω- πεύει καί αύτός πού διηύθυνε, μέ άντίθετα έλαττώματα, γιά σύντομο διάστημα τίς τύχες τής Αθήνας, ό Αλκιβιάδης. Μέ αύτόν έπανεμφανίζονται ή κομψότητα, ή καταγωγή καί ή πνευματική καλλιέργεια, άλλά βλέπουμε νά άναπτύσσεται έπίσης καί ή άταξία. Ό Αλκιβιάδης, τό χαϊδεμένο παιδί τής Αθήνας, κάνει σέ αύτήν τά πάντα καί άψηφά όλους τούς κανόνες, όπως καί όλες τίς έξουσίες. Τά θαυμάσια άνέκδοτα τοϋ Πλουτάρχου γιά τά σκάνδαλα τής νεανικής του ήλικίας διαδέχονται, άπό τήν άποψη αύτή, τό ένα τό άλλο καί άποτελοϋν ισάριθμες μαρτυρίες. Ό ϊδιος ό Θουκυδίδης, όσο διακριτικός καί άν εΐναι, κάνει ύπαινιγμούς γιά τήν «άταξία» τής ιδιωτικής του ζωής, πού βοήθησε τούς έχθρούς του νά τόν καταστρέψουν32. Άλλωστε, μήπως δέν πείσθηκε καί αύτός ότι εΐχε παρωδήσει τά μυστήρια; Έπειτα, δέν βλέπουμε τόν Αλκιβιάδη, άπό τή στιγμή πού τοϋ άπαγγέλθηκε κατηγορία, νά προδίδει καί τούς μέν καί τούς δέ μηχανορραφώντας μέ όλους - Αθήνα, Σπάρτη, Τισσαφέρνη, δημαγωγούς καί ολιγαρχικούς; Μέ τά άντίθετα έλαττώματά τους, ό Κλέων καί ό Αλκιβιάδης εΐναι ή άπόδειξη ότι κάτι εΐχε άλλάξει στήν άθηναϊκή ζωή.

Τά ονόματα καί μόνο, έπομένως, τοϋ Κλέωνα καί τοϋ Α λκ ιβ ιάδη, τοϋ Κλεοφώντα καί τών ολιγαρχικών τοϋ 411 ύποδηλώνουν ότι ό Θουκυδίδης δέν εΐχε άδικο νά τονίσει τόσο έντονα τήν

32. VI, 15, 4.

Η ΔΗΜ ΟΚΡΑΤΙΚΗ ΑΝΑΡΧΙΑ 135

αντίθεση άνάμεσα στόν Περικλή καί στούς διαδόχους του. Ά λλά ή άντίθεση τών πλαισίων καί τών κομμάτων ύποδηλώνει, άντί- στροφα, ότι τό κακό εΐχε βαθιές ρίζες, σχετικά μέ τή φύση τών οποίων άξίζει τόν κόπο νά άναρωτηθεΐ κανείς. Άλλωστε τό έργο τοϋ Θουκυδίδη συμφωνεί μέ τά έργα τών συγχρόνων του ώς πρός τήν παρουσίαση μιας ήθικής κρίσης ικανής νά σκορπίσει στήν πόλη τήν περιφρόνηση τών νόμων, δηλαδή τήν άναρχία.

Ό πόλεμος ώς πηγή αταξίαςΑύτή ή κρίση, άν δέν προκλήθηκε, τουλάχιστον εύνοήθηκε

άπό δύο περιστατικά, πού οί συγγράφεις τά κατήγγειλαν άπερί- φραστα. Τό ένα είναι ό Πελοποννησιακός πόλεμος, μέ όλα όσα συνεπάγεται ένας πόλεμος πού διήρκεσε είκοσι έφτά χρόνια καί ύπήρξε μάστιγα γιά ολόκληρο σχεδόν τόν έλληνικό κόσμο. Τό άλλο είναι ή έπίδραση τών σοφιστών.

Ό Θουκυδίδης δείχνει μέ έντονο τρόπο τήν ήθική έπίδραση πού είχε ό πόλεμος: ένθάρρυνε καί διέδωσε τήν περιφρόνηση πρός τούς νόμους, όχι στό όνομα ύψηλότερων επιταγών, όπως στήν 5Αντιγόνη, άλλά στό όνομα τοϋ έγωισμοϋ καί τοϋ προσωπικού συμφέροντος. Στό φαινόμενο αύτό άφιερώνει δύο μεγάλες άναλύσεις, πού ή ϊδια ή παρουσία τους στό έργο του μπορεϊ νά έντυπωσιάσει καί νά επισύρει τήν προσοχή.

Ή πρώτη άνάλυση είναι σχετική μέ τό ήθικό άποτέλεσμα τοϋ λοιμοϋ πού ένέσκηψε στήν Αθήνα: «Καί ή επιδημία ύπήρξε γιά τήν πόλη καί σέ άλλες περιπτώσεις ή άπαρχή αύξανόμενης ήθικής άταξίας» (ή λέξη είναι ανομία καί ύπενθυμίζει τήν άπουσία κάθε κανόνα). «Γιατί τίόρα άποτολμοϋσαν πιό εϋκολα έκεινα πού πρωτύτερα μόνο κρυφά έκαναν γιά τήν εύχαρίστησή τους... Καί δέν τούς συγκρατοϋσε κανένας φόβος τών θεών ή νόμος τών άνθρώπων, γιατί άφενός θεωρούσαν ότι είναι τό ίδιο νά σέβονται ή όχι τούς θεούς, άφοϋ έβλεπαν όλους γενικά νά χάνονται μέ τόν ϊδιο τρόπο, καί άφετέρου, γιατί κανένας δέν περίμενε ότι θά ζήσει, ώσπου νά γίνει ή δίκη, καί θά τιμωρηθεί γιά τίς άνομίες του...»-.

33. II, 53.


Βέβαια ή ήθική αύτή άταξία είναι συμπτωματική, άφού συνδέεται μέ δύο έκτακτα καί προσωρινά περιστατικά. Ό μω ς οί εισαγωγικές λέξεις τού Θουκυδίδη ύποδηλώνουν κακό πού θά άναπτυχθεΐ. Καί τό κείμενο τοϋ Θουκυδίδη τονίζει περισσότερο άπό όσο ή μετάφραση τό γεγονός οτι ή άρρώστια ύπήρξε ή πρώτη άφετηρία ήθικής άταξίας πού έπεκτάθηκε καί σέ άλλα πράγματα.

Πραγματικά, στίς συμφορές τοΰ πολέμου καί τοΰ λοιμοϋ θά προστεθοΰν σύντομα, σχεδόν σ ’ όλη τήν Ελλάδα, οί συμφορές τοϋ εμφύλιου πολέμου, πού έφερνε σέ άντιπαράθεση τούς οπαδούς τής ’Αθήνας καί τοΰ λαϊκοΰ καθεστώτος της μέ τούς οπαδούς τής Σπάρτης καί τοϋ όλιγαρχικοΰ καθεστώτος της. Ό Θουκυδίδης παρατηρεί: « Ή ταραχή έπεκτάθηκε σέ ολόκληρο σχεδόν τόν ελληνικό κόσμο, καθώς σέ κάθε τόπο ύπήρχαν διαμάχες μεταξύ τών άρχηγών τών δημοκρατικών καί τών ολιγαρχικών, μέ άποτέλε- σμα οί μέν νά καλούν σέ βοήθεια τούς ’Αθηναίους καί οί άλλοι τούς Λακεδαιμόνιους»34. «Καί ξεσποΰσαν, λοιπόν, εμφύλιοι πόλεμοι στίς πόλεις, καί όσοι έδώ ή εκεί είχαν καθυστερήσει, επειδή μάθαιναν τί είχε συμβεΐ πρίν άλλοΰ, ξεπερνοΰσαν κατά πολύ τά όρια στήν προσπάθειά τους νά άνατρέψουν τήν πολιτική κατάσταση καί μέ τήν πανουργία τών έπιθέσεων καί μέ τίς άσυνήθιστές εκδικήσεις. Καί άλλαξαν άκόμη καί τή συνηθισμένη σημασία τών λέξεων γιά τίς άνθρώπινες πράξεις κατά πώς τήν ήθελαν. Έ τσ ι ή άπερίσκεπτη τόλμη θεωρήθηκε θαρραλέα άφοσίωση στήν παράταξη, ή προνοητική άναβλητικότητα εύσχημη δειλία, ή σωφροσύνη πρόσχημα άνανδρίας καί ή συνετή άντιμετώπιση κάθε πράγματος άδράνεια γιά τό καθετί. ’Ακόμη, θεωρήθηκε άντρική άρετή ή παράφορη όρμητικότητα, ένώ ό σχεδιασμός έπιθέσεων έτσι ώστε νά ύπάρχει άσφάλεια, εύλογη πρόφαση γιά τή ματαίωσή τους. Καί θεωρούσαν πάντα άξιόπιστο όποιον δέν συγκρατοϋσε τήν οργή του, ύποπτο όμως αύτόν πού πρόβαλλε άντιρρήσεις. Έξυπνος ήταν αύτός πού είχε πετύχει ή επιβουλή του καί άκόμη καλύτερος αύτός πού είχε ύποψιαστεΐ τίς έπιβουλές τών άντιπάλων. Θεωροϋ-

34. III, 82, 1.


σαν δμως διασπαστή τής πολιτικής τους παράταξης καί τρομοκρα- τημένον άπό τούς άντιπάλους αύτόν πού είχε προνοήσει νά μή χρειαστεί τίποτε άπό αύτά. Μέ λίγα λόγια, επαινούσαν καί αύτόν πού πρόλαβε όποιον σκόπευε νά κάνει κάτι κακό καί τό εκανε αύτός πρώτος, καί αύτόν πού παρακίνησε στό κακό όποιον δέν τό σκεφτόταν. Κι άκόμα ή συγγένεια είχε καταντήσει δεσμός πιό ξένος άπό τόν παραταξιακό, γιατί ό σύντροφος ήταν πιό πρόθυμος νά ριχτεί άπροσχημάτιστα στόν κίνδυνο. Αύτές, βέβαια, οί ένώ- σεις δέν άπέβλεπαν νά ωφελήσουν σύμφωνα μέ τούς ύπάρχοντες νόμους, άλλά παραβιάζοντάς τους λόγω τής πλεονεξίας τών μελών τους. Καί τήν άμοιβαία έμπιστοσύνη τους τή στήριζαν όχι τόσο μέ τό θειο νόμο όσο μέ τή συμμετοχή τους στήν παρανομία»35. Τό κείμενο συνεχίζεται κατά τόν ίδιο τρόπο σέ δύο άκόμη σελίδες. Ή λέξη στήν οποία έδώ σταματήσαμε έπιβεβαιώνει ότι άπό αύτή τή στιγμή καί στό έξής ή ύπακοή στούς θείους ή τούς άνθρώπινους νόμους έπαψε πιά νά έπικρατει.

Σέ αύτό τό κείμενο δέν πρόκειται πιά, όπως στό προηγούμενο, γιά κάποιο συμπτωματικό περιστατικό, άφου ή κατάρρευση τών πολιτικών άρετών συνδέεται άμεσα μέ τόν πόλεμο, ό όποιος συνοδεύεται σχεδόν παντού στήν Ελλάδα άπό έμφύλιο πόλεμο. Ό τελευταίος εκδηλώθηκε στήν ’Αθήνα τό 411 καί τό 404 π.Χ. Αύτή όμως άκριβώς ή γενίκευση άποδεικνύει ότι δέν πρόκειται γιά κακό πού προσιδιάζει στή δημοκρατία. Προσβάλλει καί τά δύο στρατόπεδα καί μαστίζει έντελώς ιδιαίτερα τά μέλη τών ολιγαρχικών έταιριών, τίς όποιες ύπαινίσσεται ό Θουκυδίδης. Αύτή ή ύποβάθ- μιση τής ήθικής καί αύτή ή ήθική άναρχία πού προκαλεΐ ό πόλεμος μπορούσαν νά έπιδεινώσουν τά προβλήματα τής άθηναϊ- κής δημοκρατίας. Ά λ λ ά δέν ήταν γ ι’ αύτήν κάτι ιδιαίτερο, ή τουλάχιστον ό Θουκυδίδης δέν τίς παρουσιάζει άπό αύτή τήν πλευρά.

35. III, 82, 6: παρανομήσω. Ή πληροφορία αύτή μπορεϊ νά έπιβεθαιωθεΐ άπό τόν άκρωτηριασμό τών Έρμών, πράξη με τήν οποία θά είχαν συνδεθεί μεταξύ τους τά μέλη κάποιας έταιρΐας. Πρ6λ. ’Ανδοκίδη , I, 67, καί J. Hatzfeld, ’Αλκιβιάδης, σ. 186.


Θά μπορούσαμε νά προσθέσουμε κατά τρόπο άκόμη πιό γενικό, μολονότι ό Θουκυδίδης δέν διατυπώνει πουθενά αύτή τήν ιδέα, ότι τό φαινόμενο νά επικρατεί κατά τόν πόλεμο ή δύναμη σέ σχέση μέ τό δίκαιο καί οί δημόσιοι λόγοι, μέ τούς οποίους αύτή ή έπικρά- τηση τής δύναμης ερχόταν στό φώς (όπως ό διάλογος τών Μηλίων στό έργο τού Θουκυδίδη), δέν ένθάρρυναν καθόλου τό σεβασμό τών ύποχρεώσεων στόν ιδιωτικό τομέα. Ή κατάκτηση, ή καταστολή καί ή όποιαδήποτε άλλη χρήση βίας άνέπτυσσαν ρεαλισμό χωρίς αύταπάτες, πού τόν ξαναβρίσκουμε σχεδόν σέ όλες τίς δημηγορίες τής ιστορίας τού Θουκυδίδη καί πού πρέπει, έπίσης, νά ύπήρχε στήν πραγματικότητα. Ό πόλεμος, λέει ό ιστορικός, «διδάσκει τή βία καί προσαρμόζει τίς διαθέσεις τοϋ πλήθους στίς συνθήκες πού έπικρατοϋν τότε»36.

Οί σοφιστές καί ή περιφρόνηση τών νόμων

Στό σημείο αύτό ό πόλεμος συναντούσε μιά άλλη επίδραση, πού δέν άποτελούσε οϋτε καί αύτή, τουλάχιστο φαινομενικά, ιδιαιτερότητα τής άθηναϊκής δημοκρατίας, έπαιξε όμως σημαντικό ρόλο στήν εξέλιξή της. Πρόκειται γιά τήν επίδραση τών σοφιστών.

Γιά νά λέμε τήν άλήθεια, διόγκωσαν πολύ τόσο τήν εύθύνη τών σοφιστών στήν ήθική κρίση τής Αθήνας όσο καί τόν άσχετο μέ τήν ήθική χαρακτήρα τής φιλοσοφικής διδασκαλίας τους37. Ά λλά κατά τό μέτρο πού δίδασκαν πώς νά συζητά κάποιος γιά όλα, πώς νά τεκμηριώνει τά ύπέρ καί τά κατά, πώς νά ύπερασπίζεται τίς πιό δύσκολες ύποθέσεις, είναι προφανές ότι έδωσαν όπλα στήν άνηθι- κότητα τής έποχής τους. Όπωσδήποτε, αύτό πίστεψαν οί σύγχρονοί τους. Στίς κωμωδίες τοϋ Αριστοφάνη, ό ίδιος ό Σωκράτης, πού τόν συγχέουν μέ τούς σοφιστές, παρουσιάζεται νά άσκεΐ

36. Επιπλέον, ό πόλεμος νίτεκτεινόταν σχεδόν παντού ώς έμφύλιος καί ή νομιμότητα τής κυβέρνησης ήταν κάθε φορά άμφισβητήσιμη (πρβλ. πιό κάτω, σ. 209), άφοϋ αύτό τό γεγονός άποδέσμευε τούς πολίτες άπό τήν υποχρέωση νά σέβονται τις εντολές της.

37. Αύτό προσπαθήσαμε νά δείξουμε στό βιβλίο μας La loi dans la pensee grecque , des origines a A rista te , Παρίσι 1971, κεφ. IV καί V.


επιβλαβή έπίδραση. Παραμορφώσεις τέτοιου είδους τών θέσεων πού ύποστηρίζουν οί φιλόσοφοι είναι πάντοτε κάτι πού πρέπει νά τό φοβόμαστε. Τόν Νίτσε δέν τόν μεταχειρίζονται ϊσως καλύτερα σήμερα άπό ο,τι μεταχειρίστηκαν τό Σωκράτη καί τόν Πρωταγόρα τήν εποχή τοϋ ’Αριστοφάνη.

Νόμιζαν ότι οί σοφιστές ύπέσκαπταν τή θρησκεία, καί ό Πρωταγόρας θά μείνει όνομαστός, επειδή έγραψε: «Σχετικά μέ τούς θεούς, δέν μπορώ νά ξέρω οϋτε άν ύπάρχουν, οϋτε άν δέν ύπάρχουν, οϋτε ποιά είναι ή μορφή τους. Πολλά βέβαια εΐναι όσα μάς εμποδίζουν νά τά μάθουμε αύτά, καί άνάμεσά τους καί ή άβεβαιό- τητα καί τό γεγονός ότι ή ζωή τοϋ άνθρώπου εΐναι σύντομη»38. Αύτή ή στάση τοϋ στοίχισε τήν κατηγορία γιά άσέβεια, πού τόν άνάγκασε νά φύγει άπό τήν ’Αθήνα.

Θεωρούσαν, έπίσης, ότι οι σοφιστές καταρράκωναν τόν όφειλό- μενο στούς γονείς, στήν ήθική καί στούς νόμους σεβασμό.

Στίς Νεφέλες τοϋ ’Αριστοφάνη ό Στρεψιάδης θέλει νά στείλει τό γιό του στό Σωκράτη γιά νά μάθει κοντά του τήν τέχνη νά ύπερασπίζεται τίς άδικες ύποθέσεις, γεγονός πού θά έπιτρέψει στόν πατέρα νά άποφύγει πλήρως τήν πληρωμή τών χρεών του39. Τά πράγματα άντιστρέφονται εντελώς, άφοΰ αύτός ό γιός θά φύγει άπό τό Σωκράτη έχοντας μάθει κυρίως ότι έχει τό δικαίωμα νά χτυπά τόν πατέρα του: «Δέρνεις τόν πατέρα σου; -Ναί, καί θά σοΰ άποδείξω, μά τό Δία, πώς δίκαια σέ έδερνα»40. Αύτά γιά τό σεβασμό πρός τούς γονείς.

Μαζί μέ αύτόν χάνονται καί τά χρηστά ήθη. Πάντοτε στίς Νεφέλες, ό ’Αριστοφάνης δοκιμάζει εύχαρίστηση άντιπαραθέτον- τας σέ έκτεταμένη στιχομυθία τόν δίκαιο καί τόν άδικο Αόγο ή, άν προτιμάτε, τήν παλαιά καί τήν καινούρια άγωγή. ’ Αλλοτε, εξηγεί ό δίκαιος Αόγος, βασίλευαν ή δικαιοσύνη καί ή μετριοπάθεια, ή φρονιμάδα τών παιδιών, ή αιδημοσύνη, ό σεβασμός πρός τούς

38. ’Απόσπ. 4 DK.39. Νεφέλαι, 116-118.40. Νεφέλαι, 1331-1332.


ήλικιωμένους καί τούς γονείς, τά χρηστά ήθη. ’Αντίθετα, ή καινούρια άγωγή κάνει τούς νέους νά θεωρούν «έντιμο καθετί πού είναι έπαίσχυντο καί επαίσχυντο καθετί πού είναι έντιμο». Καί είναι γεγονός οτι ό άδικος Αόγος ενθαρρύνει γιά κάθε είδους πράξη: « ’Ά ν είσαι μαζί μου, κάνε δ,τι θέλεις, πήδα, γέλα, μή θεωρείς τίποτα ντροπή!»41. Αύτά γιά τήν ήθική.

Ά λλά άκόμη πιό σημαντική είναι ή παρακμή πού γνωρίζει ό σεβασμός πρός τούς νόμους. Καί έδώ άκόμη οί στοχαστές τοϋ συρμού δέν παρέλειπαν νά προσφέρουν επιχειρήματα στούς άντι- πάλους τους. Μερικοί άπό αύτούς, άναλύοντας τή φύση τοϋ νόμου, είχαν δείξει τό συμβατικό χαρακτήρα του, καί μάλιστα, άν δέν κατέληγαν στό συμπέρασμα ότι πρέπει νά τόν παρακούει κανείς, μπορούσαν νά τό συμπεραίνουν αύτό άλλοι στή θέση τους. Ό σοφιστής "Ιππίας έφερνε μεταξύ τους σέ άντίθεση τό νόμο καί τή φύση, δηλώνοντας ότι ό νόμος είναι τύραννος τών άνθρώπων. Ό σοφιστής Άντιφών ώθοΰσε τήν άντίθεση άκόμη πιό μακριά καί δήλωνε μέ έμφαση ότι ό νόμος είναι σύμβαση. ’Έλεγε μάλιστα ότι ό σεβασμός πρός τή δικαιοσύνη είναι εντελώς σύμφωνος μέ τό συμφέρον τοϋ άτόμου «άν σέβεται τούς νόμους μπροστά σέ μάρτυρες, άν όμως είναι κανείς μόνος καί χωρίς μάρτυρες, τότε συμφέρον του είναι νά ύπακούει στή φύση»42. Ό σοφιστής Θρασύμαχος, όπως τουλάχιστον τόν παρουσιάζει ό Πλάτων στήν Πολιτεία, όριζε τή δικαιοσύνη ώς τό συμφέρον τοϋ πιό ισχυροϋ43. Χωρίς νά ύπεισερχόμαστε έδώ στήν άνάλυση αύτών τών θεωριών44, μπορούμε νά έπισημάνουμε ότι καταλήγουν στόν άμοραλισμό ένός Καλλικλή στόν πλατωνικό Γοργία, τοϋ Καλλικλή πού δέν είναι σοφιστής, άλλά πού ό έξαλλος άτομικισμός του χρησιμοποιεί τήν κριτική άνάλυση τών σοφιστών γιά νά διατυπώσει τή σκέψη ότι «άν γεννηθεί άντρας ισχυρού χαρακτήρα... άφοϋ καταπατήσει τήν

41. Νεφέλαι, 1331 κ.έ.42. Ά πόσπ. 44a.43. Πολιτεία , 338c.44. Γιά τά σχετικά σχόλια παραπέμπουμε στό άναφερόμενο πιό πάνω, σ.

138, ύποσημ. 37, βιβλίο μας.


εκπαίδευσή μας καί τά μάγια μας καί τά ξόρκια καί όλους τούς αντίθετους στή φύση νόμους... θά λάμψει οπωσδήποτε τό φυσικό δίκαιο...»45.

Αύτοί λοιπόν οί στοχαστές τοϋ συρμού μπορούν πολύ καλά νά παρουσιάζονται ώς ύπεύθυνοι γιά τήν περιφρόνηση πρός τούς νόμους. Ό γιός τοϋ Στρεψιάδη, στίς Νεφέλες, δέν άρκεΐται νά χτυπήσει τόν πατέρα του. Εΐναι πανευτυχής δείχνοντας ότι μέ τόν τρόπο αύτό άποδεικνύει ύγιή ανεξαρτησία απέναντι στούς νόμους, πού, όπως έμαθε, εΐναι μόνο σχετικοί: « Ά λλά πουθενά ό νόμος δέν επιτρέπει νά τό παθαίνει αύτό ό πατέρας. -Δέν ήταν άνθρωπος αύτός πού πρώτος θέσπισε αύτό τό νόμο, άνθρωπος όπως εγώ καί σύ, καί μέ τό λόγο δέν έπειθε τούς παλαιούς; Επιτρέπεται, λοιπόν, λιγότερο σέ μένα νά θεσπίσω τώρα καινούριο νόμο γιά τό μέλλον, σύμφωνα μέ τόν όποιο τά παιδιά νά ανταποδίδουν τό ξύλο στούς πατέρες τους;»46. Έπίσης, ό άδικος Λόγος καυχιέται ότι «πρώτος εΐχε τήν ιδέα νά πει άντίθετα πράγματα πρός τούς νόμους καί τή δικαιοσύνη».

/ Οί θεωρίες, έπομένως, τών σοφιστών, ερμηνευόμενες μέ άπλου- στευτικό τρόπο καί συχνά παραμορφωμένες, άνοιγαν τήν πόρτα στήν αταξία. Ή διδασκαλία τους τήν εύνοούσε, έπίσης, μέ άπλού- στερο τρόπο, κατά τό μέτρο πού μάθαιναν στούς μαθητές τους τήν τέχνη νά χειρίζονται τά έπιχειρήματα έτσι ώστε νά άθωώνονται, έστω καί άν ήταν ένοχοι. Ά ν ό γιός τοϋ Στρεψιάδη αγορεύει σάν φιλόσοφος γιά τή φύση τοϋ νόμου, πού δέν εΐναι ποτέ κάτι διαφορετικό άπό έργο τοϋ άνθρώπου καί έπομένως κάτι σχετικό, ξέρει, έπίσης, νά προστρέχει σέ αύτή τήν άλλη όψη τής διδασκαλίας τών καινούριων δασκάλων του. Μέ τά έπιχειρήματά του πείθει τόν κακόμοιρο τόν πατέρα του ότι έχει δίκιο νά τόν κακομεταχειρίζεται. Καί ό Στρεψιάδης δηλώνει ότι πείστηκε: «Κατά τή γνώμη μου, συνομήλικοί μου, έχει δίκιο!» (1437). Αύτή ή αύτο- εγκατάλειψη δείχνει άρκετά καλά πώς, μέ τέτοια επιχειρήματα, ή

45. Γοργίας, 484a.46. Ν εφέλαι, 1420-1425.


ιδέα οτι οί παλαιοί κανόνες καταρρέουν κινδυνεύει νά κερδίσει ολοένα καί περισσότερο έδαφος. Αύτό άλλωστε εΐχε προβλέψει ό άδικος Αόγος, όταν ύποδείκνυε τήν ελεύθερη καί χαρούμενη ζωή: « 7 Αν, λ.χ., σέ πιάσουν κατά τύχη νά μοιχεύεις, θά πεις στόν σύζυγο πώς τάχα δέν έκανες κανένα κακό. Μετά θά άναφερθεις στό Δία, πώς δηλαδή καί αύτός ύποκύπτει στόν έρωτα καί στίς γυναίκες. Πώς, λοιπόν, εσύ, ένας θνητός, θά μπορούσες νά έχεις χαρακτήρα πιό δυνατό άπό τό θεό;» (Ν ε φ 1079-1082).

Τό γεγονός ότι ή ήθική έκείνης τής έποχής ήταν τέτοιου είδους, επιβεβαιώνεται κατ’ επανάληψη άπό τό έργο τού Εύριπίδη. Σέ αύτό συναντάμε πρόσωπα πού άναφέρονται, όπως ό γιός τοϋ Στρεψιάδη, στίς άναλύσεις τών φιλοσόφων «τοϋ νέου κύματος» σχετικά μέ τήν άντίθεση νόμου καί φύσης (όπως λ.χ. στό άπόσπασμα όπου κάποιος δικαιολογείται λέγοντας: « Ή φύση τό ήθελε, αύτή πού δέν νοιάζεται καθόλου γιά τούς νόμους»47). Στόν Εύριπίδη βρίσκουμε, έπίσης, άνθρώπους επιδέξιους στό νά επιρρίπτουν, ώς καλοί άγορητές, τήν εύθύνη τών σφαλμάτων τους σέ κάποιον άλλο: ή Ελένη π.χ. δέν έκανε τίποτα κακό. Ό πω ς συμβουλεύει ό άδικος Λόγος τοϋ ’Αριστοφάνη, έπικαλεΐται τήν αδυναμία τών ίδιων τών θεών άπέναντι στόν έρωτα: «Τή θεά (ένν. τήν ’Αφροδίτη) νά τιμωρήσεις καί νά φανείς άνώτερος άπό τό Δία, πού, άν καί εξουσιάζει τούς άλλους θεούς, όμως εΐναι δούλος της»48. Καί έπιρρίπτει, έπίσης, τήν εύθύνη τών σφαλμάτων της στήν Εκάβη, πού στάθηκε ή πρώτη αιτία τών μελλοντικών συμφορών γεννώντας τόν Πάρη... Μέ τέτοιους συλλογισμούς, ποιός ένοχος δέν θά φαινόταν άθώος; Ό Ίά σ ω ν δέν ισχυρίζεται ότι πρόσφερε ύπηρεσίες στή Μήδεια καί στά παιδιά του έγκαταλείποντάς τους γιά νά

47. Ά πόσπ. 920Ν. Πρβλ. έπίσης τά άποσπάσματα 433 καί 840. 'Ομοίως: 'Ηρακλής, 778, ’Ιφιγένεια εν Ανλίόι, 1095: ανομία δε νόμων κρατεί.

48. Τρωάδες, 948-951: Ό σ ο ν άφορά τήν 'Ελένη, ή μικρή πραγματεία, τοϋ σοφιστή Γοργία ήταν άκόμη πιό ξεκάθαρη, γιατί δείχνει ότι, οπωσδήποτε, ή 'Ελένη δέν θά μποροΰσε νά είναι ύπεύθυνη, δεδομένου οτι εϊτε έξαπατήΟηκε εϊτε έξαναγκάστηκε άπό κάποια άκατανίκητη δύναμη. Μεταξύ αυτών τών δυνάμεων περιλαμβάνονται, χωριστά, οί θεοί καί ό έρωτας.


συνάψει καινούριο γάμο; Ό Πολυμήστωρ δέν μετατρέπει ένα φονικό όφειλόμενο σέ απληστία σέ πράξη αφοσίωσης στήν ύπό- θεση τών Ελλήνων; Ό Εύριπίδης είναι δεξιοτέχνης σέ αύτό τό θέμα, όπως καί ό Θουκυδίδης, όπως καί ό σοφιστής Γοργίας. Είναι όμως φανερό πώς αύτό τό είδος τής δεξιοτεχνίας δέν μπορει νά αναπτυχθεί παρά μόνο σέ βάρος τής δικαιοσύνης καί τοΰ ίδιου τοΰ σεβασμού πρός τούς νόμους.

Ή οξύτητα αύτής τής κρίσης εξηγεί χο>ρίς αμφιβολία τό χαρακτήρα πού πήρε, άμέσως μετά τόν πόλεμο, τό κατηγορητήριο κατά τοϋ Σωκράτη. Οί μομφές ταιριάζουν στήν εντέλεια μέ τίς συμφορές πού είχαν γνωρίσει. Έ τσι, σχετικά μέ τήν κρίση τής θρησκείας, τό κατηγορητήριο προσάπτει στό Σωκράτη «ότι δέν πιστεύει στούς θεούς, πού πιστεύει τό κράτος, καί ότι εισάγει καινούριους». Ά λλά καί σέ ό,τι άφορά τό σεβασμό πρός τούς γονείς, όταν άναφέρεται στό κατηγορητήριο ότι ό Σωκράτης διέ- φθειρε τούς νέους, αύτό δέν ύποδηλώνει ύπεράσπιση τών θέσεων τών γονέων; Ό Μέλητος άλλοοστε ισχυρίστηκε, κατά τόν Ξενοφών- τα, ότι ή επιρροή τοΰ δασκάλου κατέρριπτε στούς νέους τό σεβασμό πού όφειλαν στούς γονείς τους49. 'Όσο γιά τήν περιφρόνηση τών νόμων, αύτή δέν ύπάρχει ονομαστικά στό κατηγορητήριο.* Ξέρουμε όμως ότι θά ένσαρκοόνεται γιά πάντα στό πρόσωπο τοϋ Αλκιβιάδη, αύτού τοΰ μαθητή γιά τόν όποιο τόσο κατηγορήθηκε ό δάσκαλος, τοΰ μαθητή γιά τόν όποιο ένας σύγχρονος είπε τό έξής: «Δέν θεωρεί καλό νά ύπακούει στούς νόμους τοΰ κράτους, άλλά σεις νά άκολουθειτε τό δικό του τρόπο ζωής»50. Οί κατήγοροι τοΰ Σωκράτη έκαναν λάθος στόν ένοχο, άλλά ή έξαψη τής πόλης δείχνει μέ αύτή τήν εύκαιρία πώς είχε εύαισθητοποιηθεΐ άπέναντι σέ ένα δεινό, πού άντιστοιχοΰσε στή γενικότερη κρίση τής πολιτικής ήθικής.

49. Πρβλ. Ξενοφώντα, ’Απολογία Σωκράτονς, 20: «Γνωρίζω εκείνους πού τούα έπεισες νά άκοΰνε μάλλον εσένα παρά τούς γονείς τους». Είναι σαφές οτι ό Μέλητος φαντάζεται τή διδασκαλία τοϋ Σωκράτη οπως περίπου καί ό 'Αριστοφάνης.

50. [ ’Ανδοκίδη], Κατά Άλκιβιάδου, 19.


Αύτή ή κρίση έγινε αισθητή ώς τόν καθαρά πολιτικό τομέα. ’Έτσι μπορούμε νά δούμε σέ διάφορες περιπτώσεις τόν ϊδιο τό λαό, μέ τίς δυνατότητές του ώς κυρίαρχου, νά καταστρατηγεί τούς νόμους γιά τούς οποίους ήταν ύπεύθυνος, τούς νόμους πού παρείχαν τίς εγγυήσεις τής έξουσίας του. ’Από αύτή τήν άποψη είναι άποκαλυ- πτική ή άφήγηση τού Ξενοφώντα γιά τό γεγονός πού συνέβη στήν εκκλησία τού δήμου κατά τά τελευταία έτη τού Πελοποννησιακού πολέμου. Έπρόκειτο νά κρίνουν τούς στρατηγούς τής ναυμαχίας τών ’Αργινουσών καί ορισμένοι πρότειναν παράνομη διαδικασία. "Οταν καταγγέλθηκε αύτή ή παρανομία, «τό πλήθος άρχισε νά φωνάζει ότι ήταν φριχτό νά έμποδίσουν τό λαό νά κάνει ό,τι θέλει»51. Αύτή ή φράση μοιάζει πολύ μέ έκεΐνες πού περιγράφουν τή δημοκρατική άναρχία. Ή κρίση τοϋ Πελοποννησιακού πολέμου, προσβάλλοντας μέ διάφορες μορφές τήν ήθικότητα τών άτόμων, κατέληξε νά προσβάλλει τήν ϊδια τή λειτουργία τής δημοκρατίας.

Προκαλεΐ, πάντως, τουλάχιστον έκπληξη τό γεγονός ότι οί διαφορετικοί αύτοί συγγράφεις, μολονότι ομόθυμα περιγράφουν τά συμπτώματα αύτής τής κρίσης, δέν προσπάθησαν ποτέ νά τά άποδώσουν στό ϊδιο τό καθεστώς. Κατέληξαν μόνο νά δεχτούν εύκαιριακώς ότι αύτό τό καθεστώς ύφίστατο τόν άντίκτυπό τους. Δέν εϊπαν ποτέ ότι εΐχε εύνοήσει τήν έμφάνισή τους. Αύτή ή σιγή εΐναι τόσο εκπληκτική, ώστε απαιτεί κάποια εξήγηση.

Δημοκρατία καί άναρχίαΠώς τό καθεστώς βρισκόταν ύπεράνω πάσης κατηγορίας; Καί

ώστόσο φαίνεται φυσικό νά σκεφτοϋμε ότι οι δύο άρχές στίς όποιες στηρίζεται ή δημοκρατία πρέπει, καί ή μία καί ή άλλη, νά προδιέθεσαν τήν ’Αθήνα νά ύποστει περισσότερο άπό όσο ένα άλλο πολίτευμα τό άποτέλεσμα τής διπλής έπίδρασης, πού πρίν άπό λίγο άναφέραμε. Αύτό άληθεύει γιά τήν έλευθερία, άληθεύει όμως εξίσου καί γιά τήν ισότητα.

51. Ε λληνικά , ϊ, 7, 12.


Ή έλευθερία συνισταται στό νά μή βρίσκεται κανείς κάτω άπό τήν αύθαιρεσΐα τοϋ άλλου. Επειδή όμως ή άπό κοινοΰ ζωή άπαιτεΐ ορισμένη τάξη, τό άντιστάθμισμα καί ή έγγύηση αύτής τής ελευθερίας εΐναι προφανώς ό νόμος. Ά λ λ ά ή συνήθεια νά ξεφεύγεις άπό τήν αύθαιρεσία τοϋ άλλου μπορεϊ εύκολα νά οδηγήσει στήν άκόμη πιό έπικίνδυνη συνήθεια νά κάνεις ό,τι σοϋ άρέσει. Θά έχει διαπιστώσει κανείς, άπό τόν Αιαντα καί μετά, τήν αύστηρότητα μέ τήν οποία κρίνεται κάθε χώρα «στήν οποία μπορεϊ ό καθένας νά φέρεται καί νά κάνει ό,τι τοϋ άρέσει». Σέ αύτή τή φυσική τάση προστίθεται καί τό γεγονός ότι ή δημοκρατία καταργεί ταυτόχρονα κάθε μέσο έναντίωσης σέ μιά τέτοια άταξία. Ά πό αύτούς τούς προσωρινούς καί χωρίς πραγματικό κύρος άρχοντες ποιός θά τολμούσε νά έπιβάλει κυρώσεις; Ή κρίση τής δημόσιας ήθικής θά μποροΰσε νά άποφευχθει μόνο μέ δραστικά μέσα, εφικτά κάτω άπό άλλα καθεστώτα, όπως άπαγόρευση διαμονής γιά τούς άνεπιθύμη- τους ξένους, έπίβλεψη τών δημόσιων έκδηλώσεων, διώξεις εναντίον τών άτασθαλιών σέ όλους τούς τομείς. Ά λ λ ά τέτοια στάση προϋποθέτει ισχυρή έκτελεστική εξουσία, άπαλλαγμένη άπό τίς έπιρροές έναντίον τών οποίων πρέπει νά άγωνιστει. Οί ’Αθηναίοι όμως άρχοντες δέν συγκέντρωναν καμιά άπό αύτές τίς δύο προϋποθέσεις. Πραγματικά, καμιά δημοκρατία δέν συγκατατίθεται εύκολα σέ μέτρα πού στρέφονται έναντίον τής ϊδιας τής άρχής της καί, επιπλέον, κινδυνεύουν νά εΐναι άντιλαϊκά52. Ή ήθική τάξη εΐναι σύνθημα πού δέν συμφιλιώνεται εϋκολα μέ τήν εξύμνηση τής ελευθερίας, έστω καί άν στήν πραγματικότητα ό δεσμός μεταξύ τών δύο εννοιών εΐναι πιό στενός άπό όσο φαίνεται.

'Όσο γιά τήν ισότητα, θά μπορούσε άσφαλώς νά ικανοποιηθεί μέ τή θέσπιση κάποιου νόμου πού έξ ορισμού εΐναι άκριβώς «ίσος γιά όλους». Δέν θά μπορούσε όμως αύτό νά γίνει εϋκολα μέ κανενός είδους ιεραρχία, άπό αύτές στίς οποίες στηρίζεται μιά κοινωνία.

52. Πρ6λ., Μ. I. Finley, Dem ocracy ancient and m odern , σ. 73: «States which acknowledge, in one way or other, freedom of expression then find internal self- protection complicated by the very existence of that freedom.»


Είδαμε οτι τήν κρίση τήν απεικόνισε παραστατικά, στίς κωμωδίες τοϋ ’Αριστοφάνη, τό θέαμα ένός γιοϋ τήν ώρα πού χτυπά τόν πατέρα του. Ό σεβασμός πρός τούς γονείς καί τούς ήλικιωμένους ήταν, μαζί μέ τό σεβασμό πρός τούς θεούς, άπό τούς ιερότερους κανόνες τής έλληνικής κοινωνίας. Ά λλά πρός τί αύτός ό σεβασμός, άν όλοι είναι ϊσοι; Ό γιός τοϋ Στρεψιάδη τό εξηγεί: μέ χτυπούσες όταν ήμουν παιδί. Καί «γιατί πρέπει τό σώμα σου νά είναι άμαθο άπό χτυπήματα καί οχι τό δικό μου;»53. Κατά τόν ϊδιο τρόπο, ό σεβασμός πρός τούς εν ένεργεία άρχοντες θά εξακολουθήσει άραγε νά ύφίσταται σέ καθεστώς, όπου ό καθένας χωρίς διάκριση άσκει εκ περιτροπής αύτό τό λειτούργημα; Τέλος, άν όλοι είναι ϊσοι, καλοί καί κακοί, ποιό λόγο θά είχε νά προσπαθήσει κάποιος νά βρεθεί μεταξύ τών καλών; Ή ισότητα δέν συνηθίζει κάποιον στήν πειθαρχία, όπως δέν τόν συνηθίζει καί ή έλευθερία. Καί άν ή διπλή επίδραση τοϋ πολέμου καί τών σοφιστών μπόρεσε νά άποκτήσει στήν Αθήνα τέτοια σημασία, αύτό όφείλεται προφανώς στό γεγονός ότι ή ϊδια ή φύση τοϋ πολιτεύματος της τήν προδιέθετε γ ι’ αύτό τό κακό, κάνοντας ταυτόχρονα τούς πολίτες περισσότερο έπιρρεπεΐς στό νά δοκιμάζουν τά πλήγματά του καί λιγότερο ικανούς στό νά προστατεύονται άπό αύτά. Ή άναρχία κινείται περισσότερο ή λιγότερο γρήγορα καί πηγαίνει περισσότερο ή λιγότερο μακριά. Άλλά, άπό τή φύση της, είναι άσθένεια τών δημοκρατιών.

Ό σ ο ι όμως ύφίσταντο αύτή τήν κρίση, καί μάλιστα αύτοί πού διατύπωναν έξαιτίας της παράπονα, δέν προέβησαν ποτέ τόν πέμπτο αιώνα σέ διάγνωση τέτοιου είδους. Μπορει μόνο νά διαπιστωθεί ότι τό άκαθόριστο συναίσθημα τοΰ δεσμού μεταξύ τής κρίσης καί τοΰ καθεστώτος άρχισε νά εμφανίζεται, λίγο λίγο καί κατά τρόπο δυσδιάκριτο, κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου. Αύτό τουλάχιστον ύποδηλώνει ό παραλληλισμός μεταξύ κειμένων μέ διαφορετικές χρονολογίες.

53. Ν φ λ α ι . 1413.


Ά νησυχία

Ό Περικλής ήθελε, στήν άρχή τοϋ πολέμου, νά πιστεύει ή νά κάνει νά πιστεύουν οτι ή σωφροσύνη καί ή εύπείθεια δέν έρχονταν καθόλου σέ άντίφαση μέ τίς άρχές τής ύγιοΰς δημοκρατίας. Έτσι, μόλις έπαίνεσε στόν 'Επιτάφιο τήν άρχή τής έλευθερίας, πού δεσπόζει σέ ολόκληρο τό άθηναϊκό πολίτευμα, πρόσθεσε, όπως είδαμε, καί τήν άνάγκη τού σεβασμού τών νόμων. Έπομένως, γνωρίζει προφανώς ότι ή άναρχία εΐναι ό κίνδυνος τών δημοκρατιών. Καί άπαντά ότι στή δική του δημοκρατία αύτός ό κίνδυνος έχει άπομακρυνθει.

Ά λλά αύτή ή ώραία, έτσι όπως τοποθετήθηκε στήν άρχή τοϋ πολέμου, άναφορά δέν έβρισκε, στά χρόνια πού άκολούθησαν, πολλή άπήχηση. Στό ύπόλοιπο έργο τοϋ Θουκυδίδη, ή σωφροσύνη βρίσκεται πάντοτε πρός τήν πλευρά τής ολιγαρχίας, ένώ ή άταξία πρός τήν πλευρά τής δημοκρατίας. Πραγματικά, ή «σωφροσύνη» τής Σπάρτης έξαίρεται άπό τό βασιλιά Άρχίδαμο μέ τόση έμφαση όση χρησιμοποίησε ό Περικλής γιά νά έξάρει τήν άθη- ναϊκή έλευθερία54. Καί άπό τή στιγμή πού βρίσκονται σέ άντιπαρά- θεση στίς ελληνικές πόλεις οί οπαδοί τών δύο πολιτευμάτων, αύτοί πού έπικαλοϋνται τήν ολιγαρχία μιλούν γιά «σώφρονα» άριστο- κρατία (III, 82, 8: άριστοκρατίας σώφμονος)55.

Άργότερα, όταν ό Αλκιβιάδης καταφεύγει στή Σπάρτη καί θέλει νά δικαιολογηθεί γιά τό γεγονός ότι άνήκε στούς ήγέτες τής δημοκρατίας, καταδικάζει αύτό τό πολίτευμα ώς «τρέλα», μέ τήν κυριαρχία τής όποίας συνδυάζεται ή «άταξία». Καί αύτός ό άνθρωπος μέ τόν τόσο μικρό σεβασμό πρός τήν τάξη δηλώνει δήθεν ενάρετα, άπηχώντας τούς ισχυρισμούς τής παράταξης τών ολιγαρχικών, ότι «παρά τήν άταξία (άκολασία) πού έπικρατεΐ, προσπαθούσαμε (ένν., εγώ καί οί πρόγονοί μου) νά άκολουθοϋμε μετριοπαθέ

54. I, 84, 2-3. Είναι αποκαλυπτική ή ένισχυμένη έκφραση σωφροσύνη έμφρων. Ή σωφροσύνη έπιπλέον έπαναλαμθάνεται στήν έπόμενη φράση μαζί μέ τή λέξη αιδώς.

55. Κατά τόν ϊδιο τρόπο οί ολιγαρχικοί τών Πλαταιών ήθελαν νά είναι οί «σωφρονισταί» τών συναισθημάτων τών συμπατριωτών τους (III, 65, 3).


στερη πολιτική»56. Παραπονιέται μάλιστα γ ι’ αύτούς πού έξωθού- σαν ολοένα καί περισσότερο τό λαό πρός τήν κατεύθυνση τής «εύτέλειας» (οι επί τά πονηρότερα έξήγον τόν όχλον). Ή δημοκρατία, έπομένως, παρουσιάζεται ανοιχτά ώς τό πολίτευμα τής αταξίας. Καί αύτό τό γνώρισμα θά τονιστεί μέ τόν καιρό άκόμη περισσότερο.

Πραγματικά, μετά τήν έκστρατεία στή Σικελία, παρουσιάζεται κάποια άντίδραση στήν ’Αθήνα καί έπιδιώκεται νά γίνει ή πόλη «πιό φρόνιμη» (σωφρονήσαι) σέ ό,τι άφορά τά οικονομικά θέματα. Διορίζεται, έπίσης, μιά επιτροπή άπό ήλικιωμένους καί επιδιώκεται ή εύταξία σέ κάθε περίπτωση57. Αύτό όμως δέν άρκεΐ. Αύτοί πού θά θελήσουν στίς δύσκολες ώρες νά άλλάξουν τό καθεστώς θά τό κάνουν γιά νά υιοθετήσουν «περισσότερο φρόνιμη πολιτική» (<σωφρονεστερον), εμπιστευόμενοι τήν εξουσία σέ «περιορισμένο άριθμό» πολιτών58.

Δέν άπουσιάζει, λοιπόν, εντελώς ή ιδέα τής αταξίας τής συνδε- δεμένης μέ τό καθεστώς. ’Αναπτύσσεται Βαθμιαία, καί αύτό τό έπιθεθαιώνουν καί άλλα κείμενα εκτός άπό εκείνα τοΰ Θουκυδίδη.

’Ακριθώς πρίν άπό τόν πόλεμο, όταν ό Κρέων τοΰ Σοφοκλή δήλωνε κατά τρόπο μή έπιδεχόμενο άντίρρηση: «δέν ύπάρχει κακό μεγαλύτερο άπό τήν άναρχία», είχε ύπόψη του ένα γενικό μειονέκτημα καί δέν κατηγορούσε οϋτε άμεσα οϋτε έμμεσα κάποιο καθεστώς. ’Αλλά ήδη στόν Άντιφώντα τόν σοφιστή, σέ έποχή πού, όποια καί άν είναι ή χρονολογία, ή σοφιστική σκέψη έχει διαμορφωθεί, ή ϊδια φράση άναμειγνύεται μέ εντελώς άριστοκρατικού χαρακτήρα νοσταλγία γιά τίς άξίες τοϋ παρελθόντος. Πραγματικά, δηλώνει: « Ή άναρχία είναι ή χειρότερη άπό τίς άνθρώπινες συμφορές. Επειδή τό ήξεραν καλά αύτό άλλοτε59 οί άνθρωποι,

56. Θουκ., VI, 89, 5.57. Θουκ., VIII, 1, 3'58. Θουκ., VIII, 53, 3.59. Πρόκειται γιά τό άπόσπασμα 61 (21 Gernet). Ή ελληνική έκφραση οι

πρόσθεν άνθρωποι δέν ύποδηλώνει καθόλου μακρινό παρελθόν. Κατά τά άλλα, είναι άξιοσημείωτο ότι οί δύο εκφράσεις τοϋ Άντιφώντα καί τοϋ Σοφοκλή


συνήθιζαν άπό μικρή ήλικΐα τά παιδιά νά κάνουν ό,τι τά διέτασσαν, γιά νά μήν τά χάνουν, όταν γίνονται άντρες, άπό τόσο μεγάλη άλλαγή». Έπομένως, ή άναρχία συνδέεται μέ ορισμένη μορφή κοινωνίας, πού παρουσιάζεται ώς καινούρια, καί ή νοσταλγία τού παρελθόντος μοιάζει μέ αύτή πού θά έκφράσει ό Ισοκράτης μιλώντας γιά τά ήθη τής παλαιάς δημοκρατίας: «Φρόντιζαν γιά όλους τούς πολίτες, κυρίως όμως γιά τούς νεότερους...»60. Ή παραβολή αύτής τής διπλής νοσταλγίας άποκαλύπτει καί στό ένα καί στό άλλο κείμενο τή λανθάνουσα ύπαρξη ενός πολιτικού προσανατολισμού.

Χωρίς άμφιβολία, πρέπει κάτω άπό τό ϊδιο πρίσμα νά εξεταστεί ό έπίμονος τρόπος μέ τόν όποιο σέ ορισμένα κείμενα, πιθανώς τής ϊδιας έποχής, καταγγέλλεται ό κίνδυνος τής άταξίας σέ άντιπαρά- θεση πρός τίς άρετές τής τάξης. Ό άγνωστος συγγραφέας, πού τόν ονομάζουν ’Ανώνυμο τοϋ Ιάμβλιχου, είναι τό ϊδιο δύσκολο νά τοποθετηθεί χρονολογικά όπως καί ό Άντιφών ό σοφιστής, άσφα- λώς όμως άνήκει στό ϊδιο πνευματικό περιβάλλον καί μπορούμε νά σκεφτοϋμε πώς έγραφε πρός τό τέλος τοϋ Πελοποννησιακού πολέμου. Κατέχουμε, λοιπόν, μόνο ένα δικό του κείμενο, στό όποιο ύποστηρίζει κατά τρόπο συστηματικό τήν εύταξία καί τό σεβασμό πρός τούς νόμους. Σύμφωνα μέ αύτόν, οί νόμοι καί ή δικαιοσύνη είναι πού «συνενώνουν καί διαφυλάττουν τά κράτη καί τούς άνθρώπους»61. Χωρίς τή βοήθειά τους δέν ύπάρχει οϋτε δυνατότητα επιβίωσης οϋτε έξουσία πού νά διαρκεΐ, γιατί ή τάξη παράγει τήν έμπιστοσύνη, ή οποία επιτρέπει τήν κοινότητα τών άγαθών, παρέχει τό μέσο γιά νά έξασφαλίσει κάποιος τήν τύχη του καί νά έχει ελεύθερο χρόνο, άπομακρύνει τίς φροντίδες καί, όσο είναι δυνατόν, τούς πολέμους. Ή άταξία όμως φέρνει όλα τά άντίθετα κακά καί έπιπλέον, άπό τή στιγμή πού κυριαρχεί στή

στήν ’Αντιγόνη είναι σχεδόν ϊδιες: άναρχίας δε μεΐζον ουκ εστιν κακόν - άναρχίας δ* ούδεν κάκιον άνθρώποις.

60. Άρεοπαγιτικός , 43.61. 631, 17.


μάζα, παράγει τήν τυραννία62. Ό ’Ανώνυμος δέν λέει οτι ή αταξία είναι φυσικό κακό στίς δημοκρατίες, λέει όμως ότι απειλεί νά τίς καταστρέψει, πράγμα πού δείχνει ότι συνδέει ήδη τήν αταξία μέ τή δημοκρατία.

Θά μπορούσαμε, έπομένως, νά πούμε ότι σιγά σιγά καί κατά τρόπο πάντοτε δειλό αύτός ό κίνδυνος τών δημοκρατιών αρχίζει νά διεισδύει στήν πολιτική σκέψη.

Ά ν είχαν φτάσει ώς έμάς περισσότερα κείμενα, ίσως θά βρίσκαμε ορισμένα, στά όποια ή διάγνωση αύτή θά διατυπωνόταν μέ μεγαλύτερη σαφήνεια. Μέ τίς σημερινές όμως γνώσεις μας πρέπει νά παραδεχτούμε ότι, άν αύτές οί κρίσεις, πού είναι διάσπαρτες στή γραμματεία τής έποχής, ύποδηλώνουν τήν ύπαρξη δεσμού μεταξύ τής ήθικής άναρχίας καί τοϋ δημοκρατικού πολιτεύματος, παραμένουν ώστόσο σπάνιες καί ύπαινικτικές. Ά λλά δέν εΐναι άδύνατο νά φανταστούμε τούς λόγους αύτής τής σιγής.

Ό πρώτος μπορεϊ νά όφείλεται στό ρόλο τόν όποιο έπαιξαν οί δύο έπιδράσεις πού διευκόλυναν καί επιδείνωσαν τήν κρίση. ’Εμφανίζονται νά παρέχουν επαρκή έξήγηση χωρίς νά θέτουν τό πολίτευμα ύπό κατηγορία. ’Έτσι μποροΰσε νά κατηγορήσει κάποιος τόν πόλεμο, πού πραγματικά εΐχε παίξει τό ρόλο του, όπως καί νά θεωρήσει ύπαίτιους τούς σοφιστές, πού καί αύτοί είχαν παίξει τό δικό τους. Μποροΰσε μάλιστα νά κρίνει ότι ό πόλεμος εΐχε συμβά- λει στήν έπιτυχία τής έπίδρασής τους. ’Άρα δέν ήταν άναγκαιο νά θεωρήσει ύπαίτια τή δημοκρατία. Καί ήταν φυσικό νά έλπίζει ότι άπό τή στιγμή πού θά περνούσε ή κρίση καί θά άποκαθίστατο τό πολίτευμα, θά έπικρατοΰσε καλύτερη τάξη.

’Αλλά καί ένας άλλος λόγος έτεινε νά συγκαλύψει τό δεσμό μεταξύ τής αταξίας καί τής δημοκρατίας. Αύτός ό δεσμός εΐναι, πραγματικά, περισσότερο λεπτός άπό όσο φαίνεται μέ τήν προτυη ματιά. Καί όσο περισσότερο γιά τούς άνθρώπους τής έποχής έκείνης ή λέξη δήμος δήλωνε ταυτόχρονα τό λαό καί τό καθεστώς, στό όποιο αύτός ό λαός άσκεΐ τήν κυριαρχία του, τόσο περισσό

62. Σχετικά μέ αύτή τήν ιδέα, 6λ. πιό κάτω, σσ. 189 κ.έ.


τερο αύτός ό δεσμός τούς διέφευγε. Επομένως ή άναρχία μπορει νά συσχετιστεί μέ τή δομή τού πολιτεύματος, χωρίς νά είναι γ ι’ αύτό καί δημιούργημα τοϋ λαοΰ.

Ή δημοκρατική άναρχία καί ό λαόςΠραγματικά, ή άναρχία προερχόταν άπό πολύ διαφορετικές

τάξεις. ’Έτσι, δεδομένου ότι οί μαθητές τών σοφιστών ήταν πλούσιοι καί ότι ή φιλοδοξία ήταν εύλογα άπαγορευμένη στίς κατώτερες τάξεις, οί ένοχοι γιά τίς άταξίες δέν ήταν οί άνθρωποι τοϋ λαοϋ άλλά αύτοί πού επωφελούνταν άπό τό καθεστώς, δηλαδή οί δημαγωγοί.

Οί δημαγωγοί δέν ήταν «ό λαός». 'Όμως άποτελοϋσαν δημοκρατικό κακό. Ή ταν συχνά πλούσιοι, μορφωμένοι, φιλόδοξοι. Δέν μπορούσαν όμως νά ικανοποιήσουν τίς φιλοδοξίες τους παρά μόνο χάρη στό λαϊκό πολίτευμα καί μέ τό νά γίνονται άρεστοί στή μάζα63. "Άκόμη καί ό Καλλικλής τοϋ Γοργία, πού μιλάει τόσο εύγλωττα κατά τοΰ νόμου καί δείχνεται διαποτισμένος άπό τήν προσωπική του άνωτερότητα, είναι, παρ” όλα αύτά, όπως λέει ό Σωκράτης, ξετρελαμένος μέ τόν άθηναϊκό Δήμο: « Ά ν , ένώ μιλάς γιά κάτι, ό άθηναϊκός λαός δέν συμφωνήσει μαζί σου, άλλάζοντας άμέσο)ς γνώμη λές αύτά πού εκείνος θέλει»64.

Έδώ ύπάρχει μιά διάκριση πού πολύ συχνά τήν παραβλέπουν - πράγμα πού προκαλει τήν άνάπτυξη πολλών ψευτοπροθλημάτων, όπως τό σχετικό μέ τόν πολιτικό προσανατολισμό τών σοφιστών. Ά πό τή στιγμή πού αύτή ή διάκριση θά άποκατασταθει, όλα γίνονται σαφή. Τό λαϊκό πολίτευμα μπορει νά είναι πηγή άταξίας, χωρίς ή λαϊκή τάξη νά παίρνει άμεσα μέρος σέ αύτήν. Αύτό τό καθεστώς άνατρέπει τούς φραγμούς καί χειραφετεί τά άτομα.

63 .'Απηχούντας, όπως λέει, καί τή γνώμη τών συμμάχων πόλεων, ό Φρύνιχος καταγγέλλει ότι «αύτοί πού τούς ονομάζουν καλούς κάγαβούς (άριστοκράτες) θά προκαλέσουν στό κράτος μεγαλύτερους κινδύνους άπό τό λαό, γιατί αύτοί εϊναι πού μηχανεύονται καί προτείνουν στό λαό τά ολέθρια μέτρα, άπό τά όποια οί ίδιοι κυρίως ώφελοϋνται» (Θουκυδίδης, VIII, 48, 6).

64. Γαργίας, 481c.


Άνοίγοντας τήν πόρτα στούς άνταγωνισμούς, ένθαρρύνει τίς φιλοδοξίες. ’Έτσι γεννιέται ή αταξία καί ή κακή διαγωγή, γιά τήν οποία, στή συνέχεια, ό λαός παραπονιέται στούς αρχηγούς του χωρίς νά ύποψιάζεται ότι ή ϊδια ή κυριαρχία του τίς ύποκινεί καί τίς τροφοδοτεί.

’Έτσι εξηγείται τό γεγονός ότι ή σχέση μεταξύ τής δημοκρατίας καί τής αταξίας άργησε νά βρει τή σωστή διατύπωσή της. Πραγματικά, ή ιδέα άπόχτησε ύπόσταση μόνο τόν τέταρτο αιώνα, καθώς έβλεπαν ότι μετά τόν πόλεμο, άπό τή στιγμή πού πέρασε ή κρίση, αύτή ή άταξία συνεχιζόταν παίρνοντας μάλιστα καινούριες μορφές. Οί μαρτυρίες τού τέταρτου αιώνα έπιβεβαιώνουν επανειλημμένα καί τήν πραγματικότητα αύτής τής άταξίας καί τή σημασία αύτής τής συνειδητοποίησης.

Η, Η ΑΤΑΞΙΑ ΤΟΝ ΤΕΤΑΡΤΟ ΑΙΩΝΑ

’Από τή χαραυγή τού τέταρτου αιώνα ξαναβρίσκει κανείς τήν ήθική άταξία. Αύτό ύπήρξε άναμφίβολα άπογοητευτικό γιά πολλούς.

Ή δημοκρατία, πού είχε άποκατασταθεΐ, φαινόταν ότι ξεκινούσε καλά καί ότι τίς συμφωνίες γιά συνδιαλλαγή τίς ένέπνεε πραγματική ορμή πολιτικής συνείδησης. Φαινόταν ότι ύπήρχε τάση γιά μετριοπάθεια. ’Αλλά δέν άργησαν νά έπαναληφθούν οί κριτικές όπως καί τά σκάνδαλα. Ό Πλάτων άφηγειται στήν έβδομη επιστολή του πόσο δυσάρεστη έκπληξη ύπήρξε γ ι’ αύτόν ή καταδίκη τοϋ Σωκράτη άπό τήν καινούρια δημοκρατία. Αύτό ύπήρξε τό τελειωτικό χτύπημα πού τελικά τόν άπομάκρυνε άπό τήν πολιτική: «Παρατηρώντας, λοιπόν, καί αύτά καί τούς άνθρώπους πού μετείχαν στήν πολιτική ζωή, καί τούς νόμους βέβαια καί τά πολιτικά ήθη, όσο περισσότερο τά σκεφτόμουνα καί προχωρούσε ή ήλικία μου τόσο πιό δύσκολη μοϋ φαινόταν πώς είναι ή σωστή διαχείριση τών κρατικών ύποθέσεων»65. Καί προσθέτει: «καί ή νομοθεσία καί τά πολιτικά ήθη βρίσκονταν σέ τόσο έντυπωσιακή

65. ^Επιστολή, VII, 325c.


παρακμή, ώστε εγώ, άν καί στήν άρχή ήμουν γεμάτος ορμή νά εργαστώ γιά τό κοινό καλό, παρατηρώντας αύτή τήν κατάσταση καί βλέποντας πώς τά πάντα έμεναν άκυθέρνητα, κατέληξα νά τά έχω χαμένα...».

Τά πράγματα πήγαιναν άραγε τόσο άσχημα; ’Ά ν έρευνηθούν οί μαρτυρίες πού καταθέτουν οί ρήτορες σχετικά μέ τήν καθημερινή ζωή, διαπιστώνεται ότι ή άναρχία καί ή άταξία έπανεμφανίζονται άπό τά πρώτα χρόνια, παρουσιαζόμενες άπό δώ καί στό εξής μέ τή μορφή λιγότερο ορατών άλλά βαρύτερων κακών. Πραγματικά, ή περιφρόνηση τών νόμων δέν σημειώνεται τοόρα πιά μέ τολμηρές παραβάσεις άλλά μέ τή γενική τάση νά μήν έφαρμόζονται καθόλου. Καί ή περιφρόνηση αύτή δέν προέρχεται άπό κάποια άδίστα- χτα άτομα άλλά άπό τήν ϊδια τήν πολιτική τού λαού. Αύτή ή επιδείνωση σέ βάθος έμφανίζεται σαφώς, άν έπιλέξουμε ώς μάρτυρες δύο ρήτορες, πού καί οί δύο είναι φλογεροί οπαδοί τής δημοκρατίας καί πού ή σταδιοδρομία τους διαδέχεται ή μία τήν άλλη μέ διαφορά μερικών μόνο ετών.

7 / μαρτυρία του ΛυσίαΌ εύχάριστος Αυσίας, όπως εΐναι εύνόητο, δέν άπέβλεπε μέ

κανένα τρόπο στό νά άσκήσει κριτική κατά τής δημοκρατίας, τήν οποία θαύμαζε, ή κατά τών σύγχρονων ήθών, πού ή άνάλυσή τους ξεπερνούσε τίς φιλοδοξίες του. Καί όμως, πόσο παράξενη εικόνα μάς δίνει! ’Ορδές μεθυσμένων νεαρών, καβγάδες, χτυπήματα, άπα- γωγές... Στό λόγο Πρός Σίμωνα αύτές οί βίαιες πράξεις έκτυλίσ- σονται γύρω άπό κάποιον ώραιο νέο. Στό λόγο Περί τραύματος οί πράξεις αύτές εκτυλίσσονται γύρω άπό μιά εταίρα. Παραβιάζουν τίς πόρτες, χτυπούν τόν κόσμο66 καί όλα αύτά φαίνονται άρκετά φυσικά. «Αύτός όμως έφτασε σέ τέτοιο σημείο κακομοιριάς, ώστε δέν ντρέπεται νά ονομάζει τραύματα τούς μώλωπες στό πρόσωπο», διαμαρτύρεται ό άντίδικος67. Ό νεαρός Αλκιβιάδης, πού δέχεται

66. III, 6 καί 7.67. IV, 9.


επίθεση σέ έναν άλλο λόγο, δέν είναι άπό τήν άποψη αύτή παρά οριακή περίπτωση. Είναι αύτός γιά τόν όποιο φαίνεται επιβεβαιωμένο ότι κοιμόταν μέ τήν άδερφή του καί, σύμφωνα μέ τή φράση τού Ρακίνα, «συνδύαζε τήν αιμομιξία μέ τή μοιχεία»· αύτός πού πρόσβαλλε τόσο συχνά τούς άλλους καί πού φαίνεται ότι είχε τά ελαττώματα τού πατέρα του χωρίς νά έχει καί τίς άρετές του. 'Η εικόνα τών οικογενειακών έκτροπων68, έστω καί άν περιέχει κάποια δόση ύπερβολής, εΐναι άσφαλώς εύγλωττη.

Τουλάχιστον νά ήταν αύτά πράξεις μερικών εγκληματιών! Φαίνεται όμως ότι στό έργο τού Λυσία διακρίνεται ή χαλάρωση κάθε άρχής. Ό Σίμων, εναντίον τοϋ οποίου στρέφεται ό λόγος III, είχε, καθώς φαίνεται, παράξενο τρόπο συμμόρφωσης πρός τή στρατιωτική πειθαρχία: φτάνει μετά τή μάχη, έπιτίθεται κατά τού άρχηγοϋ άπό τόν όποιο έξαρτάται, καί τόν χτυπά! Γ ι’ αύτή τή σκανδαλώδη διαγο)γή άπλώς διώχνεται άπό τό στρατό.

Ό ϊδιος ό νεαρός ’Αλκιβιάδης άποφάσισε νά πολεμήσει στό ιππικό, ένώ άνήκε στό πεζικό. Τίποτα δέν τοϋ δίνει αύτό τό δικαίωμα. ’Αλλά, καθώς φαίνεται, δέν είναι ό μόνος πού δρά κατ’ αύτό τόν τρόπο, άφού ό διάδικος ένός άλλου λόγου τοϋ Λυσία σεμνύνεται γιά τό γεγονός ότι δέν έδρασε κατ’ αύτό τόν τρόπο καί γιά τό ότι έδειξε, άντίθετα, άξιέπαινους ενδοιασμούς: « Ένώ άλλοι παρουσιάζονταν παράνομα ώς ιππείς, χωρίς νά έχουν ύποστει τή νόμιμη εξέταση, έγώ...»69.

’Αλλά καί στόν πολιτικό τομέα επικρατεί ή ϊδια εντύπωση άδιαφορίας άπέναντι στούς κανόνες. Λίγο ενδιαφέρει εδώ άν οί κατηγορούμενοι είναι ή όχι ένοχοι γιά όσα τούς κατηγορούν. Τό γεγονός ότι αύτές οί κατηγορίες μπόρεσαν νά φανούν άληθοφανεΐς είναι άπό μόνο του άποκαλυπτικό. ’Ιδού π.χ. ό ’Ανδοκίδης, πού κατηγορειται στό λόγο VI, άρκετά χρόνια μετά τήν επιστροφή του άπό τήν εξορία, ότι συμμετέσχε σέ τελετουργίες άπό τίς όποιες

68. Βλ. αντίστοιχα, XIV, 29 καί 41-42. Ή απόδοση τοϋ λόγου στό Λυσία άμφισβητήθηκε.

69. XVI ( Ύπν.ρ ΜαντιΟέον), 13.


δφειλε νά αποκλειστεί. Ιδού ό Θεόμνηστος, πού κατηγορεΐται στούς λόγους X καί XI ότι μίλησε ένώπιον τοϋ λαοϋ, ένώ βρισκόταν ύπό νομική απαγόρευση. Δέν ελεγχόταν άραγε τίποτα; Τά πάντα διεξάγονταν όπως ήθελε ό καθένας; Τό πλήθος τοϋ λαοϋ στίς συνελεύσεις πρέπει νά καθιστούσε δυσχερή τόν έλεγχο. 'Οπωσδήποτε, ορισμένοι άνησυχούσαν καί ό συγγραφέας τοϋ Κατά Άλκιβι- άδου10 ήταν ένας άπό αύτούς. Α φού έδειξε τήν πονηριάν τοϋ νεαρού καί τήν περιφρόνησή του πρός τούς νόμους71, εξηγεί πώς διαδίδονται τέτοιες συνήθειες: «Νόμιζε ότι ή πόλη δέν θά μπορέσει νά τιμωρήσει τούς παραβάτες τών νόμων». Καί ξαφνικά, άγανακτών- τας κατά τής ιδέας ότι έτσι έχει κανείς «τή δυνατότητα νά κάνει ό,τι θέλει» - φράση πού θυμίζει έντονα τή φράση τοϋ Αίαντα τοϋ Σοφοκλή -, παρατηρεί: «Καί πρέπει νά σκεφτειτε πώς, άν μπορεϊ ό καθένας νά κάνει ό,τι θέλει, δέν χρησιμεύει σέ τίποτε νά ύπάρχουν νόμοι, νά συνεδριάζετε καί νά εκλέγετε στρατηγούς!»72. Ή περιφρόνηση τών νόμων συντελεί, ώστε ή άναρχία νά άντικαταστήσει τή δημοκρατία.

Βέβαια, πρόκειται σχεδόν πάντοτε στό έργο τοϋ Λυσία γιά ιδιωτικές δίκες πού άφοροϋν πελάτες καί δέν έντάσσονται στίς μεγάλες άντιδικίες τής άθηναϊκής πολιτικής. Γι* αύτό, χωρίς άμφι- βολία, τό μέγεθος τοϋ κακού άποκαλύπτεται στ’ άλήθεια μόνο όταν πλησιάσουμε τό έργο τού Δημοσθένη.

Ο Δημοσθένης καί ή γελοιοποίηση του νόμου

Στό Δημοσθένη βρίσκουμε καταρχήν, γιά μιά μεταγενέστερη εποχή, επιβεβαίωση τής άταξίας πού βασίλευε στήν καθημερινή ζωή τών πολιτών. Αύτή πού ύφίσταται ό ίδιος είναι ήδη χαρακτηριστική. Ξέρουμε τούς καβγάδες του μέ τούς κηδεμόνες του, πού

70. Δεχόμαστε ότι ό συγγραφέας εΐναι ό Λυσίας, άλλά ή αύθεντικότητα τοϋ λόγου έχει άμφισβητηθει (πρ6λ. ύποσημ. 68).

71. Πρ6λ. 9: τών νόμων ονκ εφρόντισεν.72. Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας σημειώνει ότι στή γαλλική έκδοση διόρθοκτε

τή μετάφραση τής Coll. des Univ. de France «γιά νά προσαρμόσει καλύτερα τή φράση στό κείμενο».


τόν είχαν κατακλέψει. Ξέρουμε έπίσης τήν περίφημη ύπόθεση τοϋ Κατά Μειδίοΐ), ένός πλουσίου πού είχε χαστουκίσει τό Δημοσθένη, όταν ήταν χορηγός, δηλαδή επιφορτισμένος μέ δημόσια λειτουργία λίγο-πολύ θρησκευτική. Ά λλά αύτό τό ίδιο τό έπεισόδιο δέν είναι παρά ή συνέχεια μιας μακράς σειράς άπό προσβολές, άπό βίαιες πράξεις καί άπό δίκες. Τό περίφημο χαστούκι άπέχει πολύ άπό τό νά είναι ένα μεμονωμένο γεγονός. Πραγματικά, πρέπει νά ύπολο- γιστοϋν σέ βάρος τοϋ Μειδιά πολλές παραβιάσεις τών στοιχειωδέστερων δικαιωμάτων τοΰ νεαροΰ χορηγοΰ: άπόπειρες νά διαφθα- ροΰν οί κριτές καί νά άπολυθεΐ ό έκπαιδευτής τοΰ χοροΰ, παραβίαση τής κατοικίας τοΰ χρυσοχόου, πού μοχθούσε γιά τούς στεφάνους τοΰ χοροΰ, άπόπειρα γιά ποιοτική μείωση τής δουλειάς του: «Μέ φωνές καί άπειλές, προσπαθώντας νά πάρει μέ τό μέρος του τούς κριτές τήν ώρα τής ορκωμοσίας, φράζοντας τίς προσβάσεις στή σκηνή, καρφώνοντας τίς πόρτες, άν καί άπλός ιδιώτης, σέ δημόσιο χώρο, δέν έπαψε νά μοΰ προκαλεί περισσότερες συμφορές καί στενοχώριες άπό όσες θά μπορούσα νά πώ»73.

Ά ν άνατρέξουμε στό παρελθόν, διαπιστώνουμε ότι άπό τήν άρχή κιόλας ό Μειδιάς δέν σεβόταν οϋτε τούς κανόνες καί τίς ετυμηγορίες τοΰ λαοΰ οϋτε τήν προσωπικότητα τών άλλων. Οί φιλονικίες του μέ τό Δημοσθένη θυμίζουν τίς χειρότερες μορφές άταξίας. Καταδικασμένος γιά τήν κακή διαγωγή του πρός τό Δημοσθένη κατά τή διάρκεια τής δίκης τοϋ τελευταίου εναντίον τών κηδεμόνων του, δεκαπέντε χρόνια πρίν άπό τό χαστούκι, ό Μειδιάς δέν πλήρωσε ποτέ τό όφειλόμενο πρόστιμο. Αντίθετα, έστρεψε τήν εκδίκησή του στόν κριτή καί δημιουργό τής δικαστικής άπόφα- σης: « Ά φοϋ έπεισε τόν άρμόδιο άρχοντα νά κάνει ψηφοφορία, άντίθετα πρός όλους τούς νόμους, χωρίς νά προσκαλέσει κανένα μάρτυρα ότι έπιδόθηκε δικαστική κλήση, κατηγορώντας (ένν. τόν Στράτωνα) ερήμην καί χωρίς νά είναι κανένας άλλος παρών, άπέκλεισε καί στέρησε τόν κριτή άπό τά πολιτικά του δικαιώ

73. Κατά Μειδίου , 17.


ματα»74. Τότε μάλιστα ό Μειδιάς φτάνει στό σημείο νά κατηγορήσει τό Δημοσθένη γιά φόνο ή γιά συνενοχή σέ φόνο. ’Ά ν πιστέψουμε τό Δημοσθένη, αύτό ήταν ένα είδος τακτικής πού τό συνήθιζε μαζί μέ άλλα: «Τόσες πολλές καί τέτοιου είδους άδικΐες έχει διαπράξει σέ βάρος πολλών άπό σάς, ώστε... φοβάμαι άντιθέτως, όταν άκοϋτε νά έχουν ύποστεΐ άπό αύτόν άλλοι πολλές καί μεγάλες άδικίες, μήπως σκεφτειτε κάτι τέτοιο: Τί χειρότερο, λοιπόν, άπό τόν καθένα άπό τούς άλλους έπαθες εσύ γιά νά άγανακτεΐς;». Γιά νά στηρίξει τά λεγόμενά του, ό Δημοσθένης ζητεί νά διαβαστεί ολόκληρο ένα μνημόνιο μέ τίς «άδικίες» του Μειδιά. 'Ένα πλήρες μνημόνιο; Αδύνατον! Πολλοί πρέπει νά έκπλαγοϋν, λέει, καθώς δέν άκουνε νά γίνεται λόγος «γιά μερικά πράγματα πού γνωρίζουν». Έστω καί άν ύπάρχει δόση ρητορικής ύπερβολής, τό πρόσωπο αύτό πρέπει νά ήταν πορωμένο. Επομένως καταλαβαίνουμε γιατί, ένάντια σέ τέτοια πρόσωπα, ό Δημοσθένης έπικαλειται τήν ένωση όλων καί τή διαφύλαξη τών νόμο>ν. Μόνο αύτοί μπορούν νά έγγυηθοϋν τήν άσφάλεια τών πολιτών καί τών άγαθών. Καμιά δημηγορία ύπέρ τοϋ νόμου δέν είναι περισσότερο εύγλωττη άπό έκείνη πού ύπάρχει στό λόγο Κατά Μειδίου. Καμιά δέν δείχνει καλύτερα πώς ή σωτηρία τής δημοκρατίας περνά άπό τό σεβασμό τής τάξης. Ά λλά δέν εΐναι χωρίς ένδιαφέρον νά διαπιστώσουμε ότι αύτός ό φλογερός έπαινος γεννιέται άπό πραγματική φρίκη μπροστά στήν κυριαρχία τής αύθαιρεσίας καί τή συσσώρευση κάθε είδους παραβάσεων. Κάτω άπό αύτό τό πρίσμα πρέπει νά ξαναδιαβάσουμε αύτή τήν περίφημη σελίδα: «Γιατί, βέβαια, άν θέλετε νά έξετάσετε καί νά ερευνήσετε αύτό άκριβώς τό γεγονός, γιά ποιό λόγο, δηλαδή, όσοι άπό σάς κάθε φορά δικάζουν έχουν δύναμη καί εξουσία σέ όλα τά πράγματα τής πόλης, εϊτε διακόσι- ους, εϊτε χίλιους, εϊτε όσουσδήποτε διορίσει ή πόλη, θά διαπιστώσει ότι αύτό γίνεται, όχι γιατί έχουν παραταχθεί ένοπλοι αύτοί μόνο μεταξύ τών πολιτών, οϋτε έπειδή έχουν άριστη σωματική κατάσταση καί φυσική δύναμη, οϋτε επειδή εΐναι οί νεότεροι, οϋτε

74. Κατά Μειδίου, 87. Τά έπόμενα χωρία εΐναι άπό τις §§129 καί 137.


γιά κανέναν άλλο άπό αύτούς τούς λόγους, άλλά έπειδή οί νόμοι έχουν δύναμη. Καί ποιά είναι αύτή ή δύναμη τών νόμων; ’Άραγε, άν κάποιος άπό σάς, όταν άδικειται, θάλει τίς φωνές, θά τρέξουν κοντά του καί θά τοΰ συμπαρασταθούν βοηθώντας τον; Όχι* γιατί οί νόμοι είναι γραφτά κείμενα καί δέν θά μπορούσαν νά τό κάνουν αύτό. Ποιά είναι, λοιπόν, ή δύναμή τους; Σεις, άν τούς κατοχυρώνετε καί τούς διατηρείτε έγκυρους γιά όποιον κάθε φορά τούς χρειάζεται. Επομένως οί νόμοι άντλοΰν δύναμη άπό σάς καί σεις άπό τούς νόμους. Πρέπει, λοιπόν, ό καθένας νά βοηθά τούς νόμους όπως άκριβώς τόν έαυτό του, άν τόν άδικοΰσαν, καί πρέπει νά θεωρεί δημόσια άδικήματα τίς παραβάσεις τών νόμων, οποιοσδήποτε καί άν είναι ό δράστης»75.

Ό ποια καί άν είναι ή προκαλούμενη φρίκη άπό επιθέσεις όπως αύτές τοΰ Μειδία, πρέπει ωστόσο νά συμφωνήσουμε ότι τό κακό δέν περιοριζόταν στίς άπλές προσωπικές προσβολές. Έπληττε τή δημόσια ζωή καί τή διαχείριση τοΰ κράτους.

Ή πρώτη πολιτική άγόρεύση τοΰ Δημοσθένη, ό Κατά Άνδροτίω- νος λόγος, στρέφεται έναντίον ένός άνθρώπου, ό όποιος, σύμφωνα μέ τό ρήτορα, δέν ήταν μόνο ό δημιουργός τοΰ παράνομου ψηφίσματος, τό όποιο άντιμετωπίζεται στή δίκη, άλλά καί ό ένοχος πολυάριθμων άξιόμεμπτων πράξεων άπέναντι στό νόμο. Τά ήθη του ήταν άναίσχυντα. Ό πατέρας του είχε άποδράσει άπό τή φυλακή, όπου είχε κλειστεί ώς οφειλέτης φόρων, καί ό γιός δέν είχε εξοφλήσει τό χρέος. Τέλος, όταν ό Άνδροτίων ρύθμισε τό θέμα τών φόρων, ό τρόπος μέ τόν όποιο έπιλήφθηκε ύποδήλωνε τίς ϊδιες παραβάσεις. Ά ντί νά πετύχει αύτό τό άποτέλεσμα μέ τίς κανονικές μεθόδους, έφτασε σέ αύτό φροντίζοντας νά τοΰ έμπι- στευθοΰν μιά παράνομη έξουσία, πού τήν χρησιμοποίησε στή συνέχεια μέ κυνισμό, ληστεύοντας καί τρομοκρατώντας τούς πολίτες: «Δέν θά μποροΰσε, βέβαια, αύτός (ένν. ό Άνδροτίων) νά ισχυριστεί ότι αύτά δέν είναι φοβερά καί άντίθετα πρός όλους τούς νόμους»76.

75. Κατά Μ αόίου , 223-225.76. Κατά Ά νόροτίωνος, 59.


Πέρα άπό τίς λίγο-πολύ διογκωμένες προσωπικές επιθέσεις καί πέρα άπό τήν προσωπικότητα του Μειδία καί τοϋ Άνδροτίωνα, έγγΐζει κανείς εδώ ένα πραγματικό κακό τής ελληνικής δημοκρατίας: οί καταδίκες, προφανώς, δέν ήταν πάντοτε άποτελεσματικές.

Τό πιό χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι τό παράδειγμα τοϋ άπαίσιου Άριστογείτονα πού ό Δημοσθένης θά τοϋ έπιτεθει άργό- τερα. Ή ταν ένα άλλο θλιβερό ύποκείμενο, πού ό πατέρας του είχε καταδικαστεί σέ θάνατο καί ή μητέρα του φαίνεται ότι ήταν κάποτε δούλα77. Ό ϊδιος είχε καταδικαστεί σέ πρόστιμο πέντε ταλάντων καί έπειτα σέ ένα άλλο χιλίων δραχμών. Καθώς αύτό τό διπλό ποσό δέν είχε εξοφληθεί, έδωσε λαβή γιά νέο πρόστιμο δύο φορές μεγαλύτερο. Σύγχρονα, έπειδή ήταν οφειλέτης φόρων, ό Α ριστογείτων έχανε γ ι5 αύτό τό λόγο τά πολιτικά του δικαιώματα. Τότε, λοιπόν, επιχειρεί μιά χειρονομία καλής θέλησης καί έπειτα επαναλαμβάνει τή δράστηριότητά του ώς κατήγορος. Γιά δύο χρόνια δέν τόν εμποδίζουν, ώσπου, τελικά, ό Λυκούργος τόν εισάγει σέ δίκη. Στόν πρώτο Κατά Άριστογείτονος (πού, καθώς φαίνεται, είναι τοϋ Δημοσθένη) διαπιστώνουμε ότι αύτή ή άντικανονική κατάσταση δέν άποτελοΰσε καθόλου έξαίρεση. Καθώς φαίνεται, πολλοί ζοΰ- σαν έτσι, μέσα σέ πλήρη παρανομία: «έκαναν ύπερβολική χρήση θράσους, φωνασκιών, ψευδών κατηγοριών, εκβιασμού, ξεδιαντρο- πιάς (...). Καί μέ αύτά τά αισχρά μέσα ύπερισχύουν πάνω σέ καθετί ώραιο πού έχει νά έπιδείξει τό κράτος, στούς νόμους, στούς προέδρους, στίς ήμερήσιες διατάξεις, στούς καλούς τρόπους»78. Παρόμοιοι οφειλέτες τοϋ δημόσιου ταμείου, φαινομενικά στερημένοι τά πολιτικά δικαιώματά τους, πρέπει νά ήταν ολόκληρος στρατός, γιατί, άν πιστέψουμε τό ρήτορα, στήν παραμικρή κατηγορία κατά τοϋ Άριστογείτονα θά μπορούσε κάποιος νά άπαντή- σει άμέσως: «Καί λοιπόν; Μήπως ό τάδε δέν είναι οφειλέτης;», προφέροντας κάθε φορά τό όνομα ενός προσωπικοΰ εχθρού. Γιά νά μπορεϊ κάποιος νά χρησιμοποιεί τόσο εύκολα επιχειρήματα

77. Κατά Άριστογείτονος , ί, 65.78. Κατά Άριστογκίτονυς, I, 9. Τό επόμενο χωρίο έχει ληφθεΐ άπό τήν § 91.


τέτοιου είδους, πρέπει οί παράνομες καταστάσεις νά ήταν κάτι πολύ συνηθισμένο.

ΓΥ αύτό ακριβώς ή παθιασμένη αντίδραση τοΰ Δημοσθένη συνίσταται, καί εδώ επίσης, στήν ύπεράσπιση τών νόμων. Ό πρώτος λόγος Κατά Άριστογείτονος είναι, μαζί μέ τόν Κατά Μει- δίρύ, τό περισσότερο όνομαστό κείμενο πρός τιμήν τής νομιμότητας. Ά πό αύτή τήν άποψη εΐναι εύγλωττη ή φράση: «Οί νόμοι θέλουν τό δίκαιο, τό ώραΐο, τό χρήσιμο...»79. Ό πω ς στόν Κατά Μειδίον λόγο, ό δεσμός μεταξύ τών νόμων καί τών δημοκρατικών θεσμών έπανέρχεται μέ σταθερότητα στή μνήμη. Πραγματικά, «άν κάποιος άπό σάς θέλει νά έξετάσει ποιά τέλος πάντων είναι ή αιτία καί αύτό πού συντελεί ώστε νά συγκαλεΐται ή Βουλή, νά άνεβαίνει ό λαός στήν Εκκλησία, νά συγκροτούνται τά δικαστήρια, νά παραχο)ροΰν έκουσίοίς οί άπερχόμενοι άρχοντες τή θέση τους στούς νέους καί νά γίνονται όλα αύτά μέ τά όποια διοικεΐται καί διαφυλάσσεται τό κράτος, θά διαπιστώσει πώς αιτία όλων αύτών είναι οί νόμοι καί τό γεγονός ότι όλοι ύπακούουν σ ’ αύτούς, γιατί, άν καταργηθοΰν αύτοί καί δοθεί στόν καθένα ή δυνατότητα80 νά κάνει ό,τι θέλει, όχι μόνο καταστρέφεται τό πολίτευμα άλλά καί ή ζωή μας δέν θά-διαφέρει καθόλου άπό τή ζωή τών θηρίων».

Ό μως ή δημοκρατία, πού έξαρτάται άπό τήν τήρηση τών νόμων, είναι καί κάπως ύπεύθυνη γιά τήν περιφρόνηση μέ τήν οποία τούς άντιμετωπίζουν. Καί αύτό, γιατί άπό τήν ίδια τήν άρχή της τείνει πρός τήν έπιείκεια. Ό Δημοσθένης τό ύπενθυμίζει αύτό στούς λόγους του Κατά Ά νδροτίωνος καί Κατά Τιμοκράτους: «Ά ν, βέβαια, έρευνήσετε γιά ποιό λόγο θά προτιμοΰσε κάποιος νά ζει μέ δημοκρατικό παρά μέ ολιγαρχικό καθεστώς, θά διαπιστώσετε άμέσως

79. Σχετικά μέ αύτό τόν έπαινο 6λ. τό βιβλίο μας La Ιοί dans la pensee grecque .... σσ. 162 κ.έ. Ή άναφερόμενη έδώ φράση βρίσκεται στήν § 16 τοϋ Κατά Άριστογείτονος Α' λόγου.

80. Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας σημειώνει ότι στή γαλλική έκδοση τοϋ βιβλίου της έχει μετατρέψει μιά λέξη στή μετάφραση τοΰ G. Mathieu, «γιά νά αναγνωρίσουν οί αναγνώστες τή φράση τοΰ Σοφοκλή καί τοϋ Λυσία {εξουσίας δ,τι βούλεται ποιεΐν) Τό κείμενο έχει ληφθεΐ άπό τήν § 20» (Κατά Άριστογ. A ').


τό έξης, ότι δηλαδή όλα είναι πιό ήπια στή δημοκρατία»81. Κατά συνέπεια, ή παραδοσιακή ήπιότητα τής ’Αθήνας, αύτή ή ανοχή πού τήν ύμνοϋσε ήδη ό Περικλής82 καί πού ξαναβρίσκεται μετά άπό αύτόν στούς διάφορους επαίνους τής ’Αθήνας, προέρχεται λιγό- τερο άπό τό χαρακτήρα τών ’Αθηναίων καί περισσότερο άπό τό πολίτευμά τους83. 'Όμως αύτή ή ήπιότητα έχει τίς ώραΐες πλευρές της άλλά έπίσης καί τούς κινδύνους της καί ό Δημοσθένης θά τό ύπενθυμίζει αύτό σέ όλη τή διάρκεια τής σταδιοδρομίας του, εϊτε πρόκειται γιά τήν εξωτερική πολιτική84 εϊτε γιά τή ζωή τής πόλης85. Είναι μιά άπό τίς πλευρές τού πνεύματος έλευθερίας πού χαρακτηρίζει τή δημοκρατία, καί ό Δημοσθένης ξέρει τό τίμημά της. Διαπιστώνει, όμως, τήν ύπαρξη ύπερβολής στό γεγονός ότι οί καταδικασμένοι έξέτιαν τόσο σπάνια τήν ποινή τους.

Δίκες καί διαδικασίες’Έτσι λοιδορούσαν διπλά τούς νόμους, άφου τούς παραβίαζαν

άτιμώρητα καί οί καταδίκες τους παρέμεναν συχνά νεκρό γράμμα. Στό έργο, όμως, τοϋ Δημοσθένη διακρίνουμε "καί ένα τρίτο εΐδος άναρχίας, πού συνδέεται στενότερα μέ τούς ’ίδιους τούς θεσμούς: οί τελευταίοι φαίνεται ότι έκλειναν μέσα τους τοξίνες ικανές νά τούς παραλύσουν.

Ή ϊδια ή φύση τών δικανικών λόγων παρέχει τήν άπόδειξη έπί

81. Κατά Τιμοκράτονς, 163. ΓΤρβλ. Κατά Άνδροτίω νος, 51.82. Θουκ., II, 37, 2.83. ΓΊρθλ. Ίσοκρ., Άρεοπαγιτικός, 20, δπου άναφέρεται οτι ή δημοκρατία

έχει «τό πιό γλυκό καί ώραΐο όνομα».84. ΓΙρθλ. Περϊ τών εν Χερρονήσφ, 33. Περι τής παραπρεσβείας, 35.85. Σέ μερικά χωρία αύτή ή «ήπιότητα» άντιτίθεται στή σκληρότητα τής

πραγματικότητας ( Υ π έρ Μεγ αλοπο λιτών, 16, Κατά Φιλίππου Β'. 1, Περϊ τοϋ στεφάνου. 231, Κατά Μειδίου, 57, Περϊ τής Παραπρεσβείας, 39, 95, 220, 314, κ.ά.). Ά λλου οί κίνδυνοι αύτοί καταγγέλλονται σαφώς: Κατά Μ ειδίου, 184, Κατά Τιμοκράτους, 51, 69, 170, φΟ, 192, 193, 218, Κατά Άριστοκράτους, 156, Περι τής Παραπρεσβείας, 104. Τέλος, όπως καί ό Πλάτων, ό Δημοσθένης εύχεται συνδυασμό ήπιότητας καί σταθερότητας {Περϊ συντάξεως, 17, Περι τών έν Χερρονήσψ, 33).


τοϋ προ κειμένου μέ τόν τρόπο πού φωτίζουν τή δικαστική ζωή τής ’Αθήνας τοϋ τέταρτου αιώνα. Δύο τύποι δικών ήταν τότε πολύ

διαδεδομένοι. Καί ό ένας καί ό άλλος είχαν εφευρεθεί μέ τήν επιθυμία νά προφυλαχτει ή νομιμότητα καί τό έθνικό συμφέρον, άλλά καί οί δύο ύποδήλωναν καί συνέβαλλαν στό νά εύνοειται ορισμένη μορφή άναρχίας.

Ό πρώτος είναι ή «γραφή παρανόμων». "Οποιοσδήποτε μπορούσε νά κινήσει αύτή τή διαδικασία έναντίον τοΰ εισηγητή ένός ψηφίσματος ή ένός νόμου πρίν άπό τήν έπικύρωσή του καί κάποτε μάλιστα καί μετά άπό αύτήν. Τό μέτρο, πού έπιφύλασσε στό λαό τήν πιθανότητα νά άποφύγει τίς πλάνες ή νά τίς διορθώσει, είχε, φυσικά, άνασταλτικό άποτέλεσμα. "Ομως ό άριθμός αύτών τών διώξεων γιά παρανομία έμφανίζεται σημαντικά μεγάλος καί ύπάρ- χουν γ ι’ αύτό μόνο δύο έξηγήσεις: ή ή δημοκρατία άφηνόταν πραγματικά νά παρασύρεται στήν υιοθέτηση χωρίς προφυλάξεις άντιφατικών κειμένων, ύποσκάπτοντας έτσι τή νομιμότητα στήν πηγή της, ή αύτή ή κατηγορία, πού τήν κράδαιναν χωρίς σοβαρό λόγο, προδίνει πάρα πολύ συχνή τάση γιά παράλυση τής νομοθετικής δράσης. Οί λόγοι Κατά Άνδροτίωνος, Κατά Άριστοκράτους, Κατά Τιμοκράτους, καί μάλιστα ό λόγος ΓΙερι τοΰ στεφάνου, γράφτηκαν έτσι μέ τήν εύκαιρία ύποθέσεων γιά παρανομία86.

Ή διαδικασία, πάλι, τής εισαγγελίας ήταν ένα είδος κατηγορίας γιά έσχατη προδοσία, πού έπέτρεπε σέ όποιονδήποτε νά άσκήσει δίωξη ένώπιον τής Βουλής ή τοΰ λαού έναντίον κάθε προσώπου τό όποιο δροΰσε κατά τής δημοκρατίας ή κατά τοΰ κράτους. ’Αλλά τόν τέταρτο αιώνα οί πράξεις αύτές ήταν ύπερβολικά πολυάριθμες. ’Έτσι, άν ό λόγος Περί τής παραπρεσβείας άπαγγέλθηκε σέ μιά δίκη

86. Ο Μ. I. Finley (D em ocracy ancient and m odern , 6. 27) δείχνει οτι ήταν μέτρο αντίθετο πρός τή δική μας έννοια τής βουλευτικής ασυλίας, άφοϋ ό δημιουργός τοΰ νόμου παραμένει ύπεύθυνος, άκόμη καί μετά τήν ψήφο τής Ε κ κλησίας. Γιά περισσότερες λεπτομέρειες πρβλ. Η. J. Wolff, «Normenkontrollc und Gesetzbegriff in der attischen Dcmokratie», Sitzb. Heidelberg. Akud. (Phil. -Hist. KL, 2, 1970), Γιά τά μειονεκτήματα πρβλ. P. Cloche, Rev. Et. anc. XXXVIII, 1936, σσ. 400-412.


πού άπό νομική άποψη εΐναι άπλώς δίκη άπόδοσης εύθυνών, ή δίκη αύτή έγινε μόνο χάρη στήν εισαγγελία στήν οποία προέβη ό "Υπερείδης εναντίον τοϋ Φιλοκράτη, τοϋ δημιουργού τής ύπό κατηγορία ειρήνης. Ξέρουμε ότι καί ό ϊδιος ό Δημοσθένης εΐχε ύποχρε- ωθει νά δώσει λόγο σέ μιά τέτοια κατηγορία, καθώς καί ό παππούς του87. Προφανώς, ή οί δημόσιοι άντρες τής Αθήνας πρόδιναν πάρα πολύ συχνά τή δημοκρατική τάξη ή αύτό τό είδος τής κατηγορίας, πού τό κράδαιναν χωρίς σοβαρό λόγο, πρόσφερε ένα εύκολο μέσο γιά νά παραλύσει ή δράση τους.

’Έτσι βλέπουμε καμιά φορά στό έργο τοϋ Δημοσθένη νά άναπηδά μιά ύπόθεση μέσα άπό μιά άτέλειωτη άνταλλαγή δικών καί άντιδι- κιών.

Ή ύπόθεση τοϋ Κατά ’Ανδροτίωνος άρχίζει μέ τήν πρόταση νά προσφερθει στέφανος στή Βουλή. Ή πρόταση γίνεται δεκτή, άλλά δύο πολίτες, ό Εύκτήμων καί ό Διόδωρος, γιά νά πλήξουν τόν Άνδροτίωνα, τόν ένάγουν γιά παρανομία. Έπειτα, άρπάζοντας μιά άλλη εύκαιρία, προτείνουν ψήφισμα σχετικό μέ ναυτικές κατασχέσεις. Οί φίλοι τοϋ Άνδροτίωνα προσβάλλουν τό ψήφισμα ώς παράνομο καί ενεργούν ώστε νά προταθει άπό τόν Τιμοκράτη νόμος προοριζόμενος νά προστατέψει τόν Άνδροτίωνα. Αύτός ό νόμος άποτελει, μέ τή σειρά του, τό άντικείμενο άγο)γής γιά παρανομία. "Αλλά αύτός ό δικανικός δαίδαλος ύποδηλώνει άταξία τόσο μεγάλη, όσο καί οί έπιβραδύνσεις τών οποίων εΐναι αιτία.

Μπορούσαν μάλιστα νά παρεμβάλουν δίκες ΐδιωτικοϋ χαρακτήρα, γιατί ή ύπάρχουσα τότε συνάφεια μεταξύ τών βουλευτικών καί τών δικαστικών λειτουργιών, άφοϋ καί τίς δύο τίς άσκοϋσε ό λαός, οδηγούσε στήν προσέγγιση τών ειδών, δίνοντας στίς κρίσεις γιά τίς ιδιωτικές ύποθέσεις τήν ϊδια βαρύτητα μέ τήν πολιτική ψήφο. Αύτό άποδείχτηκε μέ τήν ύπόθεση γιά τήν παραπρεσβεία, όταν ό Δημοσθένης καί ό Τίμαρχος, κατά τή λογοδοσία τοϋ Αισχίνη, τόν κατηγόρησαν γιά άτασθαλίες στή διάρκεια τής διπλωματικής άποστολής του. Ό Αισχίνης άντιστέκεται κατηγο

87. Δημοσθένης, Περι τον στεφάνου, 249· Αισχίνης, III, 171.


ρώντας τόν Τίμαρχο ότι έχασε τό δικαίωμα του λόγου έξαιτΐας τών κακών ηθών καί της άσωτείας του. Αύτές οί επιθέσεις φαίνονται ότι ήταν δικαιολογημένες, άλλά εδώ καί δεκαπέντε χρόνια ό Τίμαρ- χος μιλούσε χωρίς νά συναντά άντίδραση ή νά άντιμετωπίζει δυσκολίες. Ό πω ς καί νά έχει τό πράγμα, ή κατηγορία τού Δημοσθένη έγκαταλείφθηκε ώς τήν ήμέρα πού ό "Υπερείδης κατηγόρησε τόν ϊδιο τόν άρχηγό τής διπλωματικής άποστολής. Ό τελευταίος έγκατέλειψε τήν ’Αθήνα, πράγμα πού φαινόταν ομολογία. Τότε ή πρώτη κατηγορία έπαναλήφθηκε. ’Άρα έχουμε τρεις δίκες άντί γιά μία, μέ όλες τίς χρονικές παρατάσεις καί άβεβαιότητες πού αύτό συνεπάγεται.

Άλλωστε ό Αισχίνης έπέμεινε μέ τήν εύκαιρία αύτής τής τριπλής δίκης στή σύγχυση πού προκαλοϋσε, άκόμη καί στό πλαίσιο μιας καί τής αύτής δίκης, ή συνήθεια νά άπαντά κάποιος στίς κατηγορίες του άλλου άπευθύνοντάς του καινούριες κατηγορίες. Τίς άποφάσεις πού έκδίδονται μέσα σέ αύτή τή συγκεχυμένη άτμόσφαιρα τίς άντιπαρατάσσει στή σταθερότητα καί στή σοφία τών νόμων: «Στίς συνελεύσεις όμως καί στά δικαστήρια συχνά, άφου παρα6λέψετε τά όσα άφοροϋν τήν ύπόθεση καί μόνο, παρασύρεστε άπό τεχνάσματα καί κομπασμούς καί δέχεστε στούς δικαστικούς άγώνες τήν πιό άδικη άπό τίς συνήθειες* άφήνετε δηλαδή τούς κατηγορούμενους νά κατηγορούν μέ τή σειρά τους τούς κατηγόρους. ’Έτσι, άφου παρασυρθειτε μακριά άπό τό άντικείμενο τής άπολογίας καί στρέψετε άλλου τήν προσοχή σας, ξεχνάτε τήν κατηγορία καί φεύγετε άπό τά δικαστήρια χωρίς νά έχετε τιμωρήσει κανένα άπό τούς διαδίκους... Οί νόμοι όμως έτσι καταργούνται, ή δημοκρατία φθείρεται καί αύτή ή συνήθεια επικρατεί περισσότερο» (Κατά Τιμάρχου, 178-179).

Έδώ δέν πρόκειται πιά γιά ήθική κρίση άλλά γιά κακό καθαρά πολιτικό καί είναι άρκετά σαφές μέ ποιά παράδοξη άλλά κατανοητή άντιστροφή μπόρεσε νά άναπτυχθεΐ. Αύτές οί διώξεις είχαν προορισμό νά δώσουν στό λαό τή δυνατότητα νά έλέγχει πραγματικά τόν πατριωτισμό καί τήν εντιμότητα τών ρητόρων. Είχαν θελήσει νά προβλέψουν τά πάντα, νά άφήσουν σέ όλους τή δυνατό


τητα τής παρέμβασης, νά κάνουν ώστε καμιά παράβαση νά μήν μπορεϊ νά περάσει άπαρατήρητη. Ά λλά τά μέτρα πού είχαν ληφθεΐ γιά τό σκοπό αύτό μπορούσαν νά εξυπηρετήσουν τά προσωπικά μίση. Επομένως, γίνονταν άπλώς μέσα παρακώλυσης καί ή έπιθυμία νά έλεγχθούν τά πάντα κατέληγε στό νά έμποδίζονται τά πάντα.

Τό έργο, λοιπόν, τοϋ Δημοσθένη έπιβεβαιώνει, έστω καί εξωτερικά, τήν ύπαρξη τόν τέταρτο αιώνα κάποιας μορφής άναρχίας πολύ πιό λεπτής άπό έκείνη πού είχε γνωρίσει ό προηγούμενος αιώνας, άφοΰ τώρα έκδηλώνεται διαμέσου τών ϊδιων τών θεσμών. Ά λλά τά κείμενα τού ρήτορα έπιτρέπουν νά παρακολουθήσουμε άκόμη πιό μακριά τήν έξέλιξη τού κακού. Βλέπουμε σ ’ αύτά ότι ή περιφρόνηση τών νόμων προσβάλλει, τελικά, τήν ϊδια τή νομοθετική έξουσία, κατά τό μέτρο πού ό λαός κυβερνά ολοένα καί περισσότερο μέ ψηφίσματα, ένώ τά τελευταία τείνουν νά γίνουν ισχυρότερα άπό τούς νόμους, χωρίς όμως νά περιβάλλονται καί άπό τίς ϊδιες έγγυήσεις.

Νόμοι καί ψηφίσματαΟί Αθηναίοι είχαν πολύ νωρίς άντιληφθει αύτό τόν κίνδυνο καί

τό κείμενο κάποιου νόμου, πού μαρτυρεΐται άπό τόν Ανδοκίδη στίς άρχές τοϋ τέταρτου αιώνα καί θεωρείται ότι άνάγεται στόν ϊδιο τό Σόλωνα, θέτει ήδη τόν περιορισμό: «Κανένα ψήφισμα, λέει αύτό τό κείμενο, ούτε τοϋ δήμου, δέν μπορεϊ νά έχει ισχύ μεγαλύτερη άπό κάποιο νόμο»88.

Ωστόσο, αύτός ό ϊδιος ό κυρίαρχος λαός θέσπιζε νόμους καί έξέδιδε ψηφίσματα. ’Έτσι, καθώς ή διαδικασία γιά τήν έκδοση τών ψηφισμάτων ήταν εύκολότερη, ό πειρασμός νά καταφεύγουν σ ’ αύτή γινόταν μεγαλύτερος. Ό Δημοσθένης παραπονιέται γ ι’ αύτό μέ έπιμονή: « Ά πό τή μέρα όμως πού μερικοί άπό τούς πολιτικούς, άφοΰ άπέκτησαν επιρροή, όπως μαθαίνω, μηχανεύτηκαν τρόπους

88. Περι τών Μυστηρίων, 87. Πρ6λ. 'Υπερείδη, Κατά ΆΘηνογένους, 22, καί τό βιβλίο μας La Ιοί..., σ. 209.


ώστε νά μπορούν νά νομοθετούν όταν τό θέλουν καί όπως τύχει, οί άντίθετοι μεταξύ τους νόμοι είναι τόσο πολλοί ώστε σεις έκλέγετε εκείνους πού θά διαχωρίσουν τούς άπό πολύ κιόλας καιρό άλληλο- συγκρουόμενους νόμους. Καί τώρα μάλλον δέν μπορει νά σταματήσει αύτό· καί ένώ οί νόμοι δέν διαφέρουν σέ τίποτε άπό τά ψηφίσματα89, είναι πιό πρόσφατοι οί νόμοι, σύμφωνα μέ τούς οποίους πρέπει νά συντάσσονται τά ψηφίσματα, άπό τά ίδια τά ψηφίσματα»90. Επομένως ή έτυμηγορία είναι σαφής: τά ψηφίσματα παίρνουν τή θέση τών νόμων καί, άντίστροφα, οί νόμοι δέν σταματούν νά άλλάζουν καί νά γίνονται σύντομα περισσότερο άσταθεις άπό τά ψηφίσματα.

Ή ύπόθεση τοΰ Κατά Τιμοκράτους λόγου έξηγει αύτή τήν τελευταία διαδικασία. Όλόκληρη σειρά προσώπων είχαν καταδικαστεί άπό τό λαό νά ύποστοΰν τή φυλάκιση πού προθλεπόταν γιά ορισμένους δημόσιους οφειλέτες. Ό Τιμοκράτης προτείνει νά καταρ- γηθεΐ αύτό τό μέτρο καί γιά τό μέλλον καί γιά τό παρελθόν. Πρόκειται άραγε γιά νόμο πού θά έρχόταν μετά τά ψηφίσματα καί θά τά άκύρωνε; Ό Δημοσθένης καταγγέλλει τόν κίνδυνο: «Τό κράτος μας, κύριοι δικαστές, διοικειται μέ νόμους καί ψηφίσματα. ’Άν, λοιπόν, άκυρώσει κάποιος μέ ένα καινούριο νόμο όσα έχουν κριθεϊ μέ ψηφοφορία, πού θά καταλήξει αύτό; Καί είναι σωστό νά μιλάμε γιά νόμο καί όχι γιά παρανομία (άνομία);»91.

Επομένως ή άνομία εισχώρησε στήν ϊδια τήν πήγή τής νομιμό

89. Βλ. επίσης Κατά Τιμοκράτους, 30: «... άν καί γνώριζε οτι δυνάμει άλλου νόμου κανένα ψήφισμα, έστω καί νόμιμο, δέν μπορει νά είναι ισχυρότερο άπό κάποιο νόμο, πρότεινε έγγράφως καί θέσπισε νόμο μέ τή μορφή ψηφίσματος, άν καί γνώριζε επίσης ότι καί τό περιεχόμενό του ήταν παράνομο». Βλ. άκόμη Κατά Άριστοκράτους, 86.

90. Πρός Λεπτίνην, 91-92. Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας δηλώνει ότι μεταφράζει στά γαλλικά τή λέξη νεώτεροι τοϋ κειμένου ώς «plus recentes», άπορρίπτοντας τή μετάφραση «plus inconsideres» πού ύπάρχει στήν έκδοση τής Collection des Universites de France, καί συνεχίζει: «Τό κείμενο καί τό νόημα συζητήθηκαν πολύ. ΓΗ διατύπωση όμως τοΰ χωρίου 152 τοΰ Κατά Τιμοκράτους (πρ6λ. τήν επόμενη σελίδα) έπιβεθαιώνει ότι δέν ύπάρχει άνάγκη γιά καμιά διόρθωση».

91. Κατά Τιμοκράτους, 152.


τητας καί θόλωσε τήν καθαρότητα της, καί αύτό θά μπορούσε νά άποτελέσει τήν πιό ολέθρια μορφή αναρχίας.

Ό,τιδήποτε, πάντως, καί άν συμβαίνει, αύτοί οί λόγοι τού Λυσία καί τού Δημοσθένη, μέ τά διάφορα παράπονα πού διατυπώνουν σχετικά μέ όλες τίς μορφές τής άναρχίας, ήθικής ή θεσμικής, άφήνουν τή σαφή εντύπωση μιας δημοκρατίας πού καταρρέει άπό μάταιες έριδες, ένώ ό έχθρός ένισχύεται.

Ή άναρχία, λοιπόν, εΐναι πάντοτε επικίνδυνη στή δημοκρατία, γιατί ό νόμος εΐναι τελικά ή μόνη εγγύηση τής ισότητας δικαιωμάτων, καί όλοι συμφωνούν πάνω σέ αύτό92. Ά λλά εΐναι άκόμη πιό έπικίνδυνη άπέναντι σέ άντίπαλο πού δέν πάσχει καθόλου άπό τά ϊδια δεινά. Έ τσ ι δέν θά μπορούσε κανείς νά ξεχάσει τήν περιγραφή πού άφιερώνει ό Δημοσθένης στήν ύπεροχή τού Φιλίππου τής Μακεδονίας: «Πρώτα πρώτα αύτός διοικούσε ώς άπόλυτος άρχοντας τά στρατεύματα πού τόν άκολουθούσαν, πράγμα πού εΐναι καί τό πιό σημαντικό άπό όλα γιά τή διεξαγο)γή τοϋ πολέμου· έπειτα αύτοί είχαν πάντοτε τά όπλα στό χέρι. Άκόμη, είχε άφθονα χρήματα καί έκανε ό,τι ήθελε χωρίς νά προαναγγέλλει τίποτε μέ ψηφίσματα, οϋτε νά συζητά δημοσίως, οϋτε νά σύρεται στά δικαστήρια άπό τούς συκοφάντες, οϋτε νά καταγγέλλεται ώς παραβάτης τών νόμων, οϋτε νά είναι ύποχρεωμένος νά λογοδοτεί σέ κανένα, άλλά μέ λίγα λόγια ήταν κύριος, άρχηγός, έξουσιαστής όλων. Καί έγώ, πού είχα πάρει θέση έναντίον του (καί βέβαια είναι δίκαιο νά τό έξετάσετε αύτό), τί είχα στήν έξουσία μου; Τίποτε»93.

Ή άπλή περιγραφή τών γεγονότων, όταν παρουσιάζει τή δύναμη πού ξέρει νά τής δίνει ό Δημοσθένης, γίνεται τόσο πειστική όσο καί ή βαθύτερη άνάλυση.

92. Π.χ. στόν Κατά Κτησιφώντος, 6, τό συμπέρασμα: «"Οταν οί νόμοι τηρούνται πιστά στό κράτος, τότε καί ή δημοκρατία είναι ασφαλής». Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας σημειώνει ότι παραθέτει στά γαλλικά δική της μετάφραση γι’ αύτό τό χωρίο τοϋ Αισχίνη.

93. Περι τον στεφάνου, 235-236.


III. Η ΑΤΑΞΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΦΙΛΟΣΟΦΟΙ

Ή άνάλυση όμως τής σχέσης μεταξύ άναρχίας καί δημοκρατίας δέν έμεινε πάντοτε τόσο διακριτική καί ύπαινικτική, άλλά άναπτύ- χθηκε σέ συστηματικό στοχασμό άπό τούς θεωρητικούς τοϋ τέταρτου αιώνα, άπό αύτούς τούς ίδιους πού καταδίκαζαν τήν άνικανό- τητα τοΰ λαού, άπό τόν Πλάτωνα, τόν Ισοκράτη, τόν ’Αριστοτέλη. Καί έδώ πάλι ή αύστηρότητά τους είναι άνιση. Μετά τήν παθιασμένη άντίδραση τοΰ Πλάτωνα, οί ετυμηγορίες τών δύο άλλων άφήνουν θέση γιά φάρμακα. Οί άπόψεις, έπίσης, ποικίλλουν καί αύτοί οί διάφοροι θεωρητικοί μοιάζουν νά μοιράζονται μεταξύ τους τήν προσπάθεια σέ συνάρτηση μέ τίς δύο μορφές πού πήρε ή άναρχία στόν πέμπτο αιώνα καί μετά στό δικό τους: ό Πλάτων καί ό Ισοκράτης είναι προπάντων εύαίσθητοι στήν ήθική κρίση, ένώ ό ’Αριστοτέλης ένδιαφερόταν μάλλον γιά τίς πολιτικού χαρακτήρα εκτροπές, πού ό τέταρτος αιώνας εϊχε άποκαλύψει τήν κρυμμένη σοθαρότητά τους.

Ή αυστηρότητα τοΰ Πλάτωνα

Ό Πλάτων είναι ό πιό αύστηρός άπό όλους καί κανένας άλλος δέν μπορει νά προχωρήσει περισσότερο άπό όσο αύτός στό VIII θιβλίο τής Πολιτείας. Ή περιγραφή τής δημοκρατικής άναρχίας, τήν οποία κάνει, είναι τόσο ζωηρή, ώστε έπαναλαμθάνουν συχνά τίς έκφράσεις της σέ όλες τίς έποχές άταξίας. Αύτή ή περιγραφή είναι ειρωνική, πνευματώδης καί σκληρή. Άνακαλύπτοντάς την στό τέλος μιας μακράς σειράς τμηματικών καί άποσπασματικών μαρτυριών, καταλαβαίνουμε ότι τίς έπαναλαμβάνει όλες ένισχύον- τάς τες καί ότι τίς συνδυάζει σέ άληθινό σύστημα.

Σ’ αύτό τό τελευταίο ή κριτική χωρίζεται σέ δύο μέρη. Ό Πλάτων έπιτίθεται άρχικά έναντίον τής πολιτικής άναρχίας, πού έμφανίζεται συνδεδεμένη μέ τίς ϊδιες τίς άρχές τοΰ καθεστώτος. ’Έπειτα καταγγέλλει τήν ήθική άταξία, πού εΐναι τό άποτέλεσμά της καί πού τελικά προκαλει τήν καταστροφή αύτοΰ τοΰ πολιτεύματος.


'Ο Πλάτων εναντίον τής πολιτικής αναρχίας

Ή πρώτη άπό αύτές τίς δύο άναλύσεις94 ξεκινά άπό τήν ιδέα τής ελευθερίας, πού εΐναι τό θεμέλιο κάθε δημοκρατίας καί γίνεται εδώ ή προέλευση κάθε άταξίας: «Καταρχήν, λοιπόν, δέν ζοϋν έλεύθεροι καί δέν ύπάρχει παντού μέσα στό κράτος έλευθερία καί έλευθερία λόγου, καί άκόμη ή δυνατότητα95 νά κάνει ό καθένας μέσα σ ’ αύτό ό,τι θέλει; - Έ τσ ι τουλάχιστο λένε96, είπε. - Όπου, όμως, ύπάρχει αύτή ή δυνατότητα, είναι φανερό ότι καθένας μέσα σ ’ αύτό τό κράτος θά μπορεϊ νά ρυθμίζει τή ζωή του όπως τοϋ άρέσει. - Είναι φανερό»97.

Επομένως ή πολιτική ζωή γεμίζει μέ άτομικές άποκλίσεις. Σύμφωνα μέ τήν έκφραση τοϋ Πλάτωνα, είναι* «παρδαλή» καί ό όρος τοϋ θυμίζει όμορφη φιγούρα ικανή νά γοητεύσει επιπόλαια όντα όπως είναι οί γυναίκες καί τά παιδιά, πού προσελκύονται άπό τό άπλό φτιασίδι. Ά λλά αύτό δέν είναι πολίτευμα: είναι μάλλον παζάρι μέ πολιτεύματα, όπου ό καθένας βρίσκει τό μοντέλο τοϋ γούστου του.

Ό ειρωνικός έπαινος άφήνει ήδη νά διαφανει ή καταδίκη αύτής τής άναρχίας, πού έδώ συνδέεται, στήν ίδια τήν άρχή της, μέ τό δημοκρατικό ιδεώδες. Έ τσ ι τά παραδοσιακά θέματα πού χρησιμεύουν γιά νά έξυμνοΰν τή δημοκρατία στρέφονται εναντίον της. Ή έλευθερία, ή παρρησία, τό δικαίωμα νά ζει κάποιος όπως θέλει,

94. 557a - 558c.95. Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας διευκρινίζει οτι στή γαλλική έκδοση τοϋ

βιβλίου της άλλαξε τή λέξη «la licence» (άσυδοσία) τής μετάφρασης τοϋ Chambry μέ τή λέξη «la possibility» (τό ϊδιο καί πιό κάτω), «γιά νά φανεί καλύτερα ή επανάληψη τής έκφρασης τοϋ Σοφοκλή, τοϋ Λυσία καί τοϋ λόγου Κατά Άριστογείτονος» (πιό πάνω, σσ. 131, 155 καί 160).

96. Η έπιφύλαξη είναι γεμάτη σημασία: τό νά ζεΐ κάποιος ελεύθερη ζωή ήταν άπό τά μεγαλύτερα καυχήματα τής δημοκρατίας. Ά λ λ ά τό νά ύποχο:>ρεΐς στίς επιθυμίες σου, όπως συμβαίνει στή δημοκρατία, δέν εΐναι μέ κανένα τρόπο, κατά τήν άποψη του Πλάτωνα, σημάδι έλευθερίας.

97. 557b.

*Σημ. μετ.\ Ή συγγραφέας γράφει: elle est «bariolee», γιά νά άποδώσει τό πλατωνικό «πεποικιλμενη».


γίνονται πηγές διαφθοράς. Καί όχι μόνο αύτό, γιατί ό Πλάτων άσχολεΐται πάλι ακόμη καί μέ αύτή τήν έννοια τοΰ προτύπου, τήν οποία ό Θουκυδίδης χρησιμοποιούσε γιά νά επαινέσει τό αθηναϊκό πολίτευμα, πού ήταν «πρότυπο» γιά πολλούς98. Τοποθετώντας τή λέξη στόν πληθυντικό, ό Πλάτων αντικαθιστά τό ένα καί μοναδικό ιδεώδες μέ τήν πολλαπλότητα, τή μία τάξη μέ τήν άταξία, τό ένα αγαθό γιά τό όποιο καυχιέται κανείς μέ ένα θεμελιώδες ελάττωμα.

Αύτά όμως όλα δέν είναι παρά ή άρχή. Ή ζωή πού περιγράφει ό Πλάτων έξωθει τήν έλευθερία σέ τέτοιο σημείο πού, άν τό έφτανε, δέν θά έπέτρεπε πιά κανενός είδους κοινωνική ζωή: «Τό νά μήν ύποχρεώνεσαι, είπα, σ’ αύτό τό κράτος νά άναλαμβάνεις κανένα άξίωμα, έστω κι άν είσαι ικανός, οϋτε βέβαια νά ύπακούεις, άν δέν τό θέλεις, οΰτε νά πολεμάς, όταν οί άλλοι πολεμούν, οϋτε νά τηρείς τήν ειρήνη, όταν οί άλλοι τήν τηρούν, άν δέν σοΰ άρέσει ή ειρήνη, καί ακόμη καί νά αναλαμβάνεις δημόσια άξιώματα καί νά μετέχεις στά δικαστήρια, άν έτσι σοΰ άρέσει, έστω καί άν κάποιος νόμος σοΰ άπαγορεύει νά άναλάβεις δημόσιο άξίωμα ή δικαστικές άρμο- διότητες, αύτός, λοιπόν, ό τρόπος ζωής δέν είναι θαυμάσιος καί εύχάριστος, ώς πρός τό παρόν; - ’Ίσως, είπε, γιά τό παρόν, βέβαια»99.

Οί παρατηρήσεις αύτές τοΰ Πλάτωνα άνακαλοΰν στή μνήμη μας τούς Άχαρνεις τοΰ ’Αριστοφάνη, όπου κάποιος πολίτης συνομολογεί ειρήνη γιά τόν έαυτό του καί μόνο, τόν θεόμνηστο τοΰ Αυσία ή τόν Άριστογείτονα τοΰ Δημοσθένη. Φέρνοντας τή μία κοντά στήν άλλη αύτές τίς περιπτώσεις, πραγματικές ή φανταστικές, καί παρουσιάζοντάς τες ώς συνηθισμένα γεγονότα στή δημοκρατία, ό Πλάτων κάνει τήν άναρχία όχι πιά άπλό συμβάν άλλά άληθινό κανόνα ζωής γιά τό δημοκρατικό καθεστώς. ’Άλλωστε ή άρχή

98. II, 37, 1.99. Σχετικά μέ τήν έπιφύλαξη, 6λ. πιό πάνω ύποσημ. 96. Τό κείμενο έχει

ληφθει άπό τήν 557e.


είναι σαφής: «Δέν είναι κανείς ύποχρεωμένος νά ύπακούει, άν δέν θέλει».

Μέ αύτή τήν άρχή τής ελευθερίας, πού τόσο συχνά επαινείται άπό τούς δημοκράτες, συνδυάζονταν άρετές άνοχής, πού χαρακτήριζαν τό πολίτευμα. Τά κείμενα τών λόγων Κατά Άνδροτίωνος ή Κατά Τιμοκράτους τοΰ Δημοσθένη, πού τό λένε αύτό μέ τόση σαφήνεια, δέν είναι καθόλου τά μόνα100. Αύτό τό γνώρισμα τής δημοκρατίας δηλώνεται γενικά μέ τή λέξη πραότης ή ήπιότητα. Συμβαίνει έπίσης νά τήν άποκαλούν συγγνώμην ή «έπιείκεια». Στόν Κατά "Ανδροτίωνος οί νόμοι καί οί παραδόσεις τής ’Αθήνας παρουσιάζονται άπό τό Δημοσθένη ώς παράγοντες πού συνεπάγονταν πάντοτε «τήν εύσπλαχνία, τήν έπιείκεια, όλα τά συναισθήματα πού προσιδιάζουν στόν έλεύθερο άνθρωπο» (57: συγγνώμη). Ά λλά ό Πλάτων δέν διστάζει νά έπαναλάθει αύτές τίς δύο λέξεις μέ ειρωνική σημασία. Εξακοντίζει τήν καθεμιά τους έπικεφαλής μιας παραγράφου, όπου, προσποιούμενος ότι επαινεί αύτές τίς δήθεν άρετές, άποδείχνει ότι καταλήγουν στό νά άνέχεται κανείς τά πάντα. Αύτές οί δύο ωραίες έννοιες γίνονται μέ τή σειρά τους φορείς τής άναρχίας.

Ή πρώτη θυμίζει τούς καταδικασμένους σέ θάνατο ή τούς καταδικασμένους σέ έξορία πού κυκλοφορούν ήσυχα στήν πόλη, χωρίς νά φαίνεται ότι τούς βλέπει κανείς101. ’Έτσι ή έντύπωση πού δημιουργούσαν οί ρήτορες σχετικά μέ πολυάριθμες άνεκτέλεστες καταδίκες μετατρέπεται σέ γελοιογραφία. Οί δικανικοί λόγοι αφορούσαν άπλούς οφειλέτες τοϋ δημοσίου, όχι ύπόλογους γιά μεγάλα παραπτώματα, καί αύτούς πού, άντί νά γίνουν άόρατα φαντάσματα, μιλοΰσαν δημοσίως χωρίς νά έχουν αύτό τό δικαίωμα. "Οσο γιά τήν έπιείκεια ή τήν κατανόηση, δέν συνίσταται πιά στή συγγνώμη

100. Βλ. πιό πάνω, ύποσημ. 85.101. Σύμφωνα μέ τή δική μας έρμηνεία τής φράσης (πού είναι στίς λεπτομέ-

ρειές της δύσκολη καί αμφιλεγόμενη), ή ειρωνεία ωθείται τόσο μακριά, ώστε ή συγγνώμη θά ήταν ή συγγνώμη τών καταδικασμένων, πού δέν τά έχουν μέ τήν πόλη γιά τό γεγονός ότι τούς καταδίκασε. Ά λ λ ά αύτή ή έρμηνευτική άποψη παραμένει ύποθετική.


γ ι’ αύτό ή τό άλλο σφάλμα, άλλά στό κλείσιμο τών ματιών μπροστά στίς ήθικές άρχές, πού δημιούργησαν αύτούς, στούς οποίους πείθεται ό κόσμος. Ή ύπερβολή κάνει τήν κριτική περισσότερο δηκτική.

Καί στή μιά καί στήν άλλη περίπτωση, καθετί πού έξασφαλίζει τήν ποιότητα τών πολιτικών άποφάσεων καί τήν έναρξη τής ισχύος τους παραμερίζεται άπό τίς ϊδιες τίς άρετές πού δημιουργούσαν τήν άξία τής δημοκρατίας. Έ τσ ι ό Πλάτων μπορει νά χρησιμοποιήσει ώς επιστέγασμα τής άνάλυσής του τή λέξη «αναρχία»: «Καί είναι, καθώς φαίνεται, πολίτευμα εύχάριστο102, άναρ- χικό καί παρδαλό». Έπειτα, συνδέοντας ξαφνικά τήν ισότητα μέ τήν έλευθερία, προσθέτει, γιά λόγους συμμετρίας: «... πού χορηγεί κάποιο είδος ισότητας μέ όμοιο τρόπο καί στούς ϊσους καί στούς άνισους»103. Ό λες οί δημοκρατικές άρχές, επομένως, συνδέονται άμεσα μέ αύτές τίς διάφορες καταχρήσεις, γιά τίς όποιες οί σύγχρονοι διατύπωναν παράπονα σάν νά έπρόκειτο γιά άπλά συμβάντα.

'Ο Πλάτων εναντίον τής ηθικής άναρχίαςΑύτό όμως είναι μόνο τό πρώτο μέρος τής πλατωνικής άνάλυ-

σης. Μετά άπό αύτό τό στοχασμό γιά τίς άρχές πού διέπουν τό δημοκρατικό πολίτευμα, καί μετά τήν περιγραφή τού είδους ζωής καί τού χαρακτήρα πού άντιστοιχούν σέ αύτόν, στό χώρο τού άτομικοϋ, ό Πλάτων έπανέρχεται στή δημοκρατία γιά νά δείξει πώς αύτή καταστρέφεται. 'Όπως συμβαίνει μέ όλα τά άλλα πολιτεύματα, οί δυσκολίες εμφανίζονται στό κοινωνικό καί στό ήθικό έπίπεδο. Σέ δυόμισι σελίδες έχουμε μιά περίληψη-καταπέλτη γιά τήν έξέλιξη τής άναρχίας104.

102. Ή ιδέα τής «εύχαρίστησης», πού εκφράζεται μέ τήν έλληνική λέξη, ήταν ήδη παρούσα στό χωρίο τό σχετικό μέ τήν άπουσία έξαναγκασμοϋ. Κατά τήν άποψη τοϋ Πλάτωνα, περιλαμβάνεται στούς λόγους καταδίκης τών ϊδιων τών σκοπών του καθεστώτος.

103. 558c. Σχετικά μέ αύτή τήν ιδέα, βλ. πιό πάνω, σσ. 87-90.104. 562e - 563a.


Καί πάλι ή ελευθερία εϊναι ή προέλευση τών πάντων, γιατί άν γίνεται κατάχρησή της, κάθε πειθώ καθίσταται άδύνατη: « Ό ταν τό δημοκρατικό κράτος, διψασμένο γιά έλευθερία, συμβεΐ νά έχει έπικεφαλής κακούς οινοχόους καί μεθύσει άπό άκρατη έλευθερία περισσότερο άπό όσο πρέπει, τούς κυβερνήτες του, άν δέν είναι πολύ ύποχωρητικοί καί δέν τοΰ παρέχουν πλήρη έλευθερία, τούς τιμωρεί τότε κατηγορώντας τους ώς μιασμένους καί ολιγαρχικούς. -Τό κάνουν, βέβαια, αύτό, είπε. -Κ αί μάλιστα, είπα, οί άνθρωποι φέρονται ύβριστικά σέ όσους δείχνουν ύπακοή στούς άρχοντες, γιατί τούς θεωρούν δουλοπρεπεΐς-καί τιποτένιους, καί έπαινοΰν καί σέβονται καί στίς ιδιωτικές καί στίς δημόσιες συγκεντρώσεις τούς άρχοντες πού συμπεριφέρονται ώς άρχόμενοι, καί τούς άρχόμε- νους πού συμπεριφέρονται ώς άρχοντες. ’Άραγε σέ κράτος τέτοιου είδους ή έλευθερία δέν θά έπεκταθεΐ ύποχρεωτικά παντού; -Πώς όχι;».

ΓΥ αύτό έδώ τό κακό, ή λέξη είναι «άναρχία». Τήν ξαναβρίσκουμε σέ ένα στοχασμό, πού χρησιμεύει ώς μεταβατικός καί μάς κάνει νά περάσουμε άπό τήν άνυπακοή άπέναντι στούς άρχοντες στήν άνυπακοή γενικά, λέγοντας πώς εϊναι άναπόφευκτο αύτό τό πνεύμα νά περάσει «στό έσωτερικό τών οικογενειών καί τελικά ή άναρχία νά άναπτυχθει άκόμα καί στά ζώα».

Ακολουθεί ό πλήρης, ό περισσότερο άπό πλήρης, κατάλογος όλης τής κλίμακας τής ιεραρχίας, πού καταρρίπτεται μέ τήν ϊδια τή συγκατάθεση έκείνων πού θά όφειλαν νά τής έξασφαλίσουν τή διατήρηση.

«Εννοώ π.χ., είπε, πώς ό πατέρας συνηθίζει νά φέρεται όμοια μέ τό γιό του καί νά φοβάται τούς γιούς του, ό δέ γιος νά φέρεται όμοια μέ τόν πατέρα, καί οϋτε νά ντρέπεται οϋτε νά φοβάται τούς γονείς, γιά νά είναι τάχα έλεύθερος105* καί άκόμη ό μέτοικος νά

105. Σέ αύτό τό «σεβασμό» καί αύτό τό «φόβο» αναγνωρίζονται τά συναισθήματα στά όποια ό Αισχύλος απέδιδε, στις Ευμενίδες, τόση σημασία. Ό σ ο γιά τήν πρόταση πού φανερώνει τό σκοπό, ή παρουσία τοϋ μορίου «δή» τής δίνει ειρωνική σημασία, βάζοντας τήν ιδέα, κατά κάποιο τρόπο, μέσα σέ εισαγωγικά.


εξισώνεται μέ τόν πολίτη, όπως καί ό πολίτης μέ τόν μέτοικο, καί ό ξένος τό ϊδιο.

- ’Έτσι, βέβαια, συμβαίνει, είπε.- Καί αύτά, είπα εγώ, συμβαίνουν, καί άλλα μικρότερα τέτοιου

είδους. Γιατί σέ τέτοιο κράτος ό δάσκαλος φοβάται τούς μαθητές καί τούς κολακεύει, ένώ οί μαθητές άδιαφορούν γιά τούς δασκάλους καί όμοια γιά τούς παιδαγωγούς* καί γενικά οί μέν νέοι κάνουν τόν έαυτό τους ισο μέ τούς μεγαλύτερους καί τούς συναγωνίζονται σέ λόγια καί έργα, οί δέ γέροντες, άφου κατέβουν στό επίπεδο τών νέων, δείχνουν γεμάτοι εύθυμία καί άστεΐζονται μιμούμενοι τούς νέους γιά νά μή φαίνονται τάχα δυσάρεστοι καί αύταρχικοί106.

- Βεβαιότατα, εϊπε.- Καί ή μεγαλύτερη ύπερβολή, είπα, πού μπορεϊ νά φτάσει,

άγαπητέ μου, ή έλευθερία τού λαού σέ κράτος τέτοιου είδους είναι, όταν πιά οί άγορασμένοι άντρες καί οί άγορασμένες γυναίκες έχουν τήν ϊδια έλευθερία107 μέ τούς άγοραστές τους. Καί παρά λίγο νά ξεχάσουμε νά πούμε πόση ισονομία καί έλευθερία υπάρχει στίς σχέσεις τών γυναικών πρός τούς άντρες καί τών άντρων πρός τίς γυναίκες... καί πόσο πιό ελεύθερα εΐναι εδώ τά ζώα πού χρησιμοποιούν οί άνθρωποι παρά οπουδήποτε άλλου, δέν θά μπορούσε νά τό πιστέψει κάποιος, άν δέν τό γνωρίζει. Πραγματικά, καί οί σκύλες, όπως λέει καί ή παροιμία, μοιάζουν μέ τίς κυρίες τους, καί μάλιστα καί τά άλογα καί τά γαϊδούρια έχουν συνηθίσει νά περπατούν μέ πολλή έλευθερία καί περηφάνια πέφτοντας πάνω σέ όποιον συναντούν στό δρόμο, άν δέν παραμερίσει108, καί όλα τά άλλα έτσι ξεχειλίζουν άπό έλευθερία.

106. ’Εδώ έχουμε στά ελληνικά τήν ϊδια χρήση τοϋ «0ή» πού έπισημάναμε στήν προηγούμενη ύποσημείωση.

107/ Η έκφραση εισάγει τήν ιδέα τής ισότητας πού ύπάρχει μέ άμεσο τρόπο στήν έπόμενη φράση. Η ύπερβολική έλευθερία τών δούλων έπισημαίνεται ήδη άπό τόν Ψευδο-Ξενοφώντα (πρβλ. πιό πάνω, σ. 123).

108. rH έπέκταση τής άναρχίας στά ζώα θυμίζει συγκεκριμένα τήν άθηναϊκή ζωή, άλλά δίνει έπίσης στήν περιγραφή διάσταση σχεδόν μυθική.


- Μαντεύεις τίς σκέψεις μου, είπε· όταν, βέβαια, πηγαίνω στήν έξοχή αύτό τό παθαίνω συχνά.

- Καί γενικά, λοιπόν, είπα, όλα αύτά μαζεμένα καταλαβαίνεις πόσο εύαίσθητη κάνουν τήν ψυχή τών πολιτών ώστε, άν έπιχειρεΐ κάποιος νά τής έπιβάλει καί τόν παραμικρό έξαναγκασμό, νά έξεγείρονται καί νά μήν τόν άνέχονται; Καί στό τέλος, όπως ξέρεις, δέν νοιάζονται οϋτε γιά τούς γραπτούς οϋτε γιά τούς άγραφους νόμους, γιά νά μήν έχουν σέ καμιά περίπτωση κανέναν κύριο109.

- Τό ξέρω πολύ καλά, είπε».Ό δηκτικός οίστρος αύτής τής περιγραφής εξασφάλισε στό

κείμενο τής Πολιτείας δίκαιη φήμη σέ όλες τίς έποχές. Διερμηνεύει μιά βίαιη έξαψη, άλλά έκφράζει έπίσης τή σκέψη στήν οποία ό Πλάτοον παρέμεινε πιστός. Πολλά χρόνια αργότερα επαναλαμβάνει περιληπτικά στούς Νόμους τήν ϊδια ιδέα τής άναπόφευκτης έξέλιξης τής άναρχίας, πού, γεννημένη άπό τήν έλευθερία, κατακτά σύντομα όλους τούς τομείς τής ζωής. Ή μόνη διαφορά είναι ότι ό Πλάτων δέν άρκεΐται αύτή τή φορά μόνο στήν κοινωνική σάτιρα τής καθημερινής ζωής άλ?αχ δείχνει τήν κακή έπήρεια πού άσκει τελικά ή άναρχία στόν ήθικό καί θρησκευτικό τομέα. Πραγματικά, άναφέροντας τίς ύπερβολές τής ελευθερίας στό τρίτο βιβλίο, άρχίζει μέ τήν έλευθερία στή μουσική καί στή συνέχεια γενικεύει συνοπτικά: «Μετά άπό αύτή τήν έλευθερία θά μπορει νά ύπάρχει ή έλευθερία τής άνυπακοής στίς άρχές τής έξουσίας καί άμέσως μετά τής άποφυγής τών ύποχρεώσεων πρός τόν πατέρα, τή μητέρα καί τούς ήλικιωμένους καί τής άρνησης τών συμβουλών τους, καί όταν βρίσκονται κοντά στά όρια (εννοεί τής πλήρους ελευθερίας) νά προσπαθούν νά μήν ύπακούουν στούς νόμους καί στό τέλος πιά νά μή λογαριάζουν τούς όρκους, τίς δεσμεύσεις καί γενικά τούς θεούς»110.

Επομένως, οι δύο άναλύσεις πού προσφέρει ό Πλάτων στήν

109. ’Εδώ έχουμε πάντοτε τό ϊδιο δή. Πρβλ. ύποσημ. 105.110. 701b-c.


Πολιτεία άνταποκρίνονται χωρίς καμιά αμφιβολία στή βαθιά απέχθειά του πρός τή' δημοκρατική άναρχία. Έ τσ ι εξηγείται ή σκληρή πειθαρχία πού έννοει νά επιβάλει στήν ιδανική πολιτεία του. Χωρίς νά αφήνει στά άτομα καμιά πρωτοβουλία, ύποτάσσει τήν τύχη τους στή συλλογική φροντίδα καί τελικά, στούς Νόμους, έπιδοκιμάζει καί ενθαρρύνει, όπως πολλά ολοκληρωτικά καθεστώτα, τίς χαμερπεις καταγγελίες, στήν περίπτωση πού ή έκπαί- δευση, οί νόμοι καί ή κρατική έπίβλέψη δέν θά ήταν άρκετά γιά νά άποφευχθοϋν τά λάθη.

Ό Πλάτων καί ή κρίση τών αξιώνΉ εικόνα όμως δέν θά είναι πλήρης, άν δέν προστεθεί σ ’ αύτήν

μιά τελευταία άνάλυση πού ύπάρχει στήν Πολιτεία άνάμεσα στίς άλλες δύο, έπειδή σχετίζεται όχι μέ τό δημοκρατικό κράτος άλλά μέ τόν δημοκρατικό άνθρωπο. 'Ωστόσο άφορά καί τό κράτος, στό μέτρο πού έξηγει μέ ποιά διαστρέβλωση τής σημασίας τών λέξεων ή άναρχία μπορεϊ τελικά νά άντικαταστήσει τήν έλευθερία.

Αύτή τή φορά ό Πλάτων δέν άκολουθει τόν ’Αριστοφάνη ή τούς ρήτορες111 άλλά τό Θουκυδίδη. Στό κείμενο πού άφιερώνει στήν προκαλούμενη άπό τόν έμφύλιο πόλεμο ήθική άταξία, ό Θουκυδίδης έπιμένει στήν άλλαγή τής σημασίας τών λέξεων. Δέν τό κάνει, φυσικά, σέ συνάρτηση μέ κάποιο καθεστώς, καί είδαμε ότι δέν συνέδεε αύτή τήν άταξία, πού είχε γενικά διαδοθεί σέ όλη τήν Ελλάδα, μέ τήν ύπαρξη τής δημοκρατίας. Παραθέτει όμως γενικές κρίσεις δείχνοντας τή σημασιολογική διαστρέβλωση τοϋ λεξιλογίου, καί έτσι άνοίγει τό δρόμο. « Ή άπερίσκεπτη τόλμη, γράφει, θεωρήθηκε θαρραλέα άφοσίωση στήν παράταξη, ή προνοητική άναβλητικότητα εύσχημη δειλία, ή σωφροσύνη πρόσχημα άναν-

111. Μπορούμε νά πούμε «οί ρήτορες», μολονότι ό πρώτος λόγος τού Δημοσθένη είναι κατά είκοσι χρόνια μεταγενέστερος τής Π ολιτείας, γιατί ό Λυσίας, του όποιου είδαμε τή μαρτυρία, προφανώς εΐναι γιά τήν προηγούμενη γενιά άπλώς ένα παράδειγμα.


δρΐας καί ή συνετή αντιμετώπιση κάθε πράγματος αδράνεια γιά τό καθετί...»112.

Ό Πλάτων έπαναλαμβάνει τά ϊδια. Καταγγέλλει καί αύτός επίσης μιά κρίση άξιων, αλλά σέ αύτόν πρόκειται γιά τίς δημοκρατικές άξίες καί ή κρίση έχει ώς αιτία τίς ύπερθολές τοϋ καθεστώτος. Επομένως, πρόκειται γιά διαστρέβλωση πού γίνεται στήν ψυχή τοϋ νέου δημοκρατικού άνθρώπου, όταν φτάνει, μέ φυσική έξέλιξη, στό σημείο νά ύποτιμά τίς παλαιές έννοιες τής τάξης καί νά έξαίρει ό,τι σέ τελευταία άνάλυση είναι μόνο άταξία. Οί ψεύτικες παραινέσεις μπαίνουν στήν ψυχή του. Τότε, λέει, «αύτές κερδίζουν τή μάχη καί άφενός μέν ονομάζοντας τήν αιδώ ήλιθιότητα τήν πετοΰν έξω μέ έξευτελιστικό τρόπο έξόριστη, άφετέρου δέ διώχνουν μέ λασπολογίες τή σωφροσύνη άποκαλώντας την ανανδρία, άλλά καί τήν περίσκεψη καί τήν πρόνοια τίς εξορίζουν, κάνοντας τόν κόσμο νά πιστέψει ότι εΐναι κάτι τό άπολίτιστο καί άνελεύ- θερο...». Στή συνέχεια βρισκόμαστε μπροστά στή μαζική έπι- στροφή τών δημοκρατικών ύπερβολών, άνάμεσα στίς όποιες ύπάρ- χει, ονομαστικά, ή άναρχία: «Άφοΰ, βέβαια, άδειάσουν καί έξαγνί- σουν μέ μεγάλες μύστηριακές τελετές τήν ψυχή τοϋ νέου πού βρίσκεται κάτω άπό τή δική τους έξουσία καί δέχεται τή μύησή τους, βάζουν πιά μέσα σ ’ αύτή τήν άλαζονεία, τήν άναρχία, τήν άσωτία καί τήν άδιαντροπιά λαμπροστολισμένες καί στεφανοστο- λισμένες καί άκολουθούμενες άπό μεγάλη συνοδεία, καί τίς στολίζουν μέ έπαίνους καί χαϊδευτικά ονόματα, άποκαλώντας τήν αλαζονεία καλούς τρόπους, τήν άναρχία έλευθερία, τήν άσωτία μεγαλοπρέπεια καί τήν άδιαντροπιά άνδρεία»113.

Τό χωρίο εΐναι τόσο λαμπρό καί έντυπωσιακό όσο καί τά άλλα δύο. Τίς ιδιότητες αύτές τίς έχει άκόμη περισσότερο τό άρχαΐο ελληνικό κείμενο, στό όποιο όλες οί λέξεις δημιουργούν εικόνες παρουσιάζοντας μιά τρελή άκολουθία πρός τιμήν τών ψεύτικων θεών. Επιστεγάζει τό σύνολο καί τό καθιστά άμετάκλητο.

112. III, 82, 4.113. 560d-e.


Αύτό άποδεικνύει πλέον ότι ό Πλάτων δέν ζητά ένα έφικτό φάρμακο γιά κακό πού, κατά τή γνώμη του, βρίσκεται στήν ϊδια τή φύση τής δημοκρατίας. Ή έλευθερία καί ή ισότητα (τουλάχιστον ή ατομική έλευθερία καί ή αριθμητική ισότητα) θά έκδιω- χθοϋν άπό τό ιδανικό καθεστώς του τό ϊδιο άποφασιστικά όπως καί ή πραότητα καί ή έπιείκεια. Καί ή τάξη τοΰ κράτους του άποτελει ολοκληρωμένη άπάντηση καί άντίθεση στή δημοκρατική άταξία.

’Αν, λοιπόν, κάποιος περιοριζόταν σ ’ αύτές τίς άναλύσεις, θά σχημάτιζε τή γνώμη πώς τό συμπέρασμα τοΰ ελληνικού στοχασμού γιά τή δημοκρατική άναρχία δέν μπορούσε παρά νά καταλή- ξει στήν άπόρριψη τής δημοκρατίας καί τών άρχών της.

"Ωστόσο, αύτή ή παθιασμένη άντίδραση δέν έπρόκειτο νά είναι τό συμπέρασμα. Τόσο ό Ισοκράτης όσο καί ό ’Αριστοτέλης θά προσπαθήσουν νά συμφιλιώσουν τήν πλατωνική καταδίκη μέ τήν ύπεράσπιση τής ύγιοΰς δημοκρατίας. Αύτοί πρόσφεραν φάρμακα.

Δέν διαφέρουν παρά μόνο ώς πρός τό έπίπεδο στό όποιο τά άναζήτησαν. Ό ’Ισοκράτης τά έβαλε κυρίως μέ τήν κοινωνική καί τήν ήθική άναρχία, πού τή στιγμάτιζε ή δεύτερη άπό τίς πλατωνικές άναλύσεις, ένώ ό ’Αριστοτέλης έρεύνησε κυρίως τή θεσμική άναρχία, πού ή πρώτη άπό τίς δύο άναλύσεις καθόριζε τήν άρχή της, χωρίς νά οριοθετεί έπακριβώς τά συμπτώματά της. Αύτή ή διάκριση ανάμεσα στήν τοποθέτηση τοΰ ’Ισοκράτη καί σ ’ εκείνη τοΰ ’Αριστοτέλη άντιστοιχεΐ στή διαφορά βάθους μεταξύ τής σκέψης τους καί στή διαφορά τής άπόστασης πού έπαιρνε ό καθένας άπό αύτούς σέ σχέση μέ τήν πρόσφατη έμπειρία.

Ο Ισοκράτης καί ή ήθική τάξη

Ή πραγματεία πού άφιέρωσε ό ’Ισοκράτης στό πρόβλημα τής δημοκρατικής άναρχίας είναι ό λόγος ό ονομαζόμενος ’Λρεοπαγι- τικός. Τόν έγραψε γύρω στό 355, δηλαδή ε’ίκοσι περίπου χρόνια μετά τήν Πολιτεία καί τόν ϊδιο χρόνο πού ό Δημοσθένης έκανε τήν πρώτη εμφάνισή του στήν πολιτική ζωή. Είναι πραγματεία προσανατολισμένη ολόκληρη κατά τής άναρχίας.


Ή ϊδια ή λέξη δέν έμφανίζεται καί ή απουσία της μπορει νά όφείλεται σέ ένα είδος άβρότητας απέναντι στό πολίτευμα. Πραγματικά, ή πραγματεία αποσυνδέει δημοκρατία καί άναρχία καί δέν δέχεται πώς ή μία είναι προϊόν τής άλλης. Αντίθετα, κάνει διάκριση άνάμεσα σέ δύο εϊ'δη δημοκρατίας, στήν παλιά καί στήν καινούρια, στήν καλή καί στήν κακή. "Αλλά ή άταξία πού περιγράφει είναι ή άταξία πού μάς είναι οικεία. Καί τήν συνδέει μέ τό πολίτευμα.

Στό σημείο αύτό, ό Άρεοπαγιτικός άντιτίθεται στούς άλλους λόγους τοΰ Ισοκράτη πού, καί αύτοί έπίσης, καταγγέλλουν τήν ήθική άταξία, χωρίς όμως νά συνδέουν μέ κανέναν τρόπο αύτή τήν άταξία μέ τό πολίτευμα. Ή σύνδεση γίνεται μάλλον μέ τήν ύπαρξη τής άθηναϊκής ήγεμονίας. Έ τσ ι διαβάζουμε στόν Περί ειρήνης: «Καί ένώ έτσι είχαν τά πράγματα... αύτή ή δύναμη (ένν. ή ήγεμο- νία) μάς οδήγησε σέ τέτοιου ε’ίδους άταξία (ακολασίαν), πού κανένας άπό τούς άνθρώπους δέν θά μπορούσε νά έπιδοκιμάσει»114. Καί όσο βρίσκει στήν έξωτερική πολιτική τής Σπάρτης, άπό τή στιγμή πού ή Σπάρτη άσκει τήν ήγεμονία, τίς ϊδιες ύπερβολές καί τήν ϊδια άταξία, τόσο πιό λίγο θά μποροΰσε νά κατηγορήσει τό πολίτευμα. Μιλάει, μάλιστα, πάντοτε στόν Περί ειρήνης γιά τήν ανομίαν τής Σπάρτης καί γιά τήν ακολασίαν της115.

Αύτή ή ήθική άταξία, ή οποία έκδηλώνεται μόνο σέ έναν περιορισμένο τομέα, πού ή Σπάρτη τόν μοιραζόταν μέ τήν ’Αθήνα, δέν ταυτίζεται σέ κανένα σημείο μέ τήν άναρχία. ’Έτσι δέν είναι καθόλου έκπληκτικό ότι ό ’Ισοκράτης αΐσθάνθηκε τήν άνάγκη νά έρευνήσει λίγο περισσότερο, νά συνδέσει αύτή τήν ιδιαίτερη άταξία μέ άλλες μορφές άταξίας καί στό τέλος νά τίς συσχετίσει όλες μέ τό έσωτερικό καθεστώς τής ’Αθήνας. Έ τσ ι γεννήθηκε ό Άρεοπαγιτικός.

Ό ’Ισοκράτης άντιτάσσει έδώ στό ισχύον πολίτευμα τή μετριοπα

114. Περί ειρήνης, 77.115. Περϊ ειρήνης, 96 καί 102. "Ομοιες καταδίκες Βρίσκονται στόν Πανηγυρικό

(114) καί τόν Παναθηναϊκό (55).


θέστερη δημοκρατία, πού τήν αποδίδει στήν «εποχή τών προγόνων» καί πού, κατά τήν άποψή του, έξηγεΐ τά περασμένα μεγαλεία τής ’Αθήνας. Δέν είχε προφτάσει νά διατυπώσει αύτή τή θέση καί άμέσως επαναλαμβάνει τό πλατωνικό σχήμα σχετικά μέ τήν έννοι- ολογική άλλαγή τών λέξεων.

Δέν είναι χωρίς σημασία τό γεγονός ότι ό ’Ισοκράτης δέχτηκε αύτή άκριβώς τήν άνάλυση. ’Από τίς τρεις, πού πρόσφερε ή Πολιτεία, είναι πραγματικά ή μόνη πού περιγράφει μιά μεταμόρφωση τή στιγμή τής πραγματοποίησής της, μιά έξέλιξη, μιά έπιδείνωση. Έ τσι, έπέτρεπε στόν ’Ισοκράτη, μέ τή μεσολάβηση μικροβελτιώσεων, νά καταδικάσει τήν άναρχία, όπως τήν πραγμάτωνε ή δημοκρατία τόν τέταρτο αιώνα, διατηρώντας ταυτόχρονα τό ιδεώδες τής μετριοπαθούς δημοκρατίας. Μέ τόν τρόπο αύτό ρίχνει τήν ιδέα μιας «παρέκβασης», όπως θά έλεγε ό ’Αριστοτέλης. Πραγματικά, λέξη πρός λέξη άντιτάσσει τίς άξίες τής πραγματικής δημοκρατίας καί τήν άπομίμησή τους στό ισχύον πολίτευμα: «Αύτοί, βέβαια, πού κυβερνούσαν εκείνη τήν εποχή τό κράτος ίδρυσαν πολίτευμα (...)116 πού δέν έξεπαίδευε τούς πολίτες έτσι, ώστε νά θεωρούν τήν άσυδοσία (<ακολασίαν) δημοκρατία, οϋτε τήν περιφρόνηση τών νόμων έλευθερία, οϋτε τήν αύθάδεια ισότητα δικαιωμάτων, οϋτε τή δυνατότητα νά κάνει κάποιος αύτά εύτυχία, άλλά πολίτευμα πού άποστρεφόμενο καί τιμωρώντας τούς άνθρώ- πους αύτοϋ τοϋ είδους έκανε όλους τούς πολίτες καλύτερους καί σωφρονέστερους»111.

Αύτή τή φορά δέν βρίσκουμε πιά οϋτε ένα όνομα άρετής στή στήλη τών έγκαταλειφθέντων άγαθών οϋτε άσαφή καί γενικά μειο

116. Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας σημειώνει οτι στή γαλλική έκδοση τοϋ θιβλίου της τροποποίησε άρκετά «τή μετάφραση τής Collection des Universites de France γιά νά σεβαστοϋμε περισσότερο τή συγγένεια μέ τά παράλληλα κείμενα πού άναφέρονται έδώ. Τό μέρος τής φράσης πού παραλείφθηκε στή μετάφραση τοϋ χωρίου άντιτάσσει ήδη τήν όνόματι δημοκρατία σέ ό,τι άντιπροσωπεύει έπι τών πράξεων».

117. ’Αρεοπαγιτικός, 20: επισημαίνουμε τίς λέξεις «κολάζουσα» καί «σ<οφρονε- στέρους».


νεκτήματα στή στήλη τών καινούριων κακών: όλα έχουν πολιτικοποιηθεί. Τά αγαθά πού έγκαταλείφθηκαν είναι οί τρεις μεγάλες δημοκρατικές άρχές πού ό Ισοκράτης δέν τίς άπαρνιέται καθόλου, δηλαδή ή δημοκρατία, ή έλευθερία, ή ισότητα, στίς όποιες προστίθεται ώς έπιστέγασμα ή εύτυχία. Ό σ ο γιά τά καινούρια κακά, εΐναι τρεις σχεδόν συνώνυμοι όροι, τρεις μορφές άναρχίας: άναί- δεια, περιφρόνηση τών νόμων καί αύθάδεια. Καί οί τρεις συμπυκνώνονται στόν τελευταίο όρο: στή δυνατότητα νά κάνει κάποιος αύτά118. Ό ,τ ι ένδιαφέρει τόν ’Ισοκράτη δέν εΐναι ή σύγχυση τοϋ ελαττώματος μέ τήν άρετή άλλά ή σύγχυση τής καλής καί τής κακής δημοκρατίας, τών πολιτικών άρχών καί τής γελοιογραφίας τους.

Πρέπει νά τόν άπασχόλησε πολύ νά γίνει αύτή ή διαφοροποί-ι

ηση μέ μεγάλη αύστηρότητα, γιατί άκρι6ώς στό τέλος τής ζωής του έπανέλαβε τίς ίδιες κρίσεις, σχεδόν λέξη πρός λέξη, στόν Παναθηναϊκό (131), λέγοντας γιά τούς ’Αθηναίους τοϋ παρελθόντος: « Έγκαθίδρυσαν όχι τή δημοκρατία πού άκολουθει τυχαία πολιτική καί θεωρεί άφενός μέν τήν άσυδοσία έλευθερία άφετέρου δέ τή δυνατότητα νά κάνει ό καθένας ό,τι θέλει119 εύτυχία, άλλά αύτήν πού έπικρίνει τίς ενέργειες αύτοϋ τοϋ είδους καί χρησιμοποιεί τούς.καλύτερους».

Αύτή ή ούσιώδης, κατά τήν άποψή του, διάκριση έξηγ£ΐ τό γεγονός ότι μπόρεσε, στό σύνολο τοϋ Άρεοπαγιτικου, νά περιγρά- ψει - μέ νοσταλγία άλλά έπίσης καί μέ έλπίδα, κατά τό μέτρο πού τό παρελθόν εΐναι έπίσης καί ένα πρότυπο - τήν εύταξία καί τήν πειθαρχία πού βασίλευαν έκείνους τούς εύτυχισμένους καιρούς καί πού εΐναι τό άντίθετο τής άναρχίας.

118.rΗ έκφραση στά έλληνικά, τήν δ ’ εξουσίαν του ταΰτα ποιεΐν, θυμίζει τήν παραδοσιακή φράση «ή δυνατότητα νά κάνει κανείς ό,τι θέλει». Παρά τήν άπλοποίηση τής έκφρασης, ή σημασία τελικά εΐναι ή ϊδια. Ξαναβρίσκουμε τήν πλήρη φράση στό κείμενο τοϋ Παναθηναϊκού πού παραθέτουμε πιό κάτω.

119. Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας σημειώνει ότι παραθέτει στή γαλλική έκδοση «έλαφρώς τροποποιημένη μετάφραση. "Η έλληνική έκφραση εΐναι πάντοτε ή ϊδια».


Άσχολεΐται αρκετά μέ αυτόν τόν κόσμο πού έφυγε, μέσα στόν όποιο οί πολίτες μάθαιναν «νά έργάζονται καί νά μήν είναι σπάταλοι», νά μήν έποφθαλμιούν τά αγαθά τοΰ άλλου, νά τιμούν τούς θεούς μέ σωστό τρόπο, χωρίς νά άπομακρύνονται άπό τά καθιερωμένα θέσμια, νά έπιδίδονται μέ έμπιστοσύνη στήν άλληλο- βοήθεια, χωρίς νά ύπάρχει χάσμα άνάμεσα στούς φτωχούς καί τούς πλούσιους. ΓΗ αιτία όλων αύτών ήταν ότι ή Βουλή τοΰ Άρειου Πάγου είχε τότε πλήρεις έξουσίες γιά νά έπιβλέπει τήν εύταξία120. Τήν άπασχολοΰσε ή νεολαία, πού τήν κατηύθυνε λαμβάνοντας ύπόψη τήν κατάσταση τοΰ καθενός καί ύποχρεώνοντας νά όδηγη- θοΰν ενώπιον της οί ύπαίτιοι τής άταξίας (46, τους άκοσμοΰντας): «ΓΓ αύτό οί νέοι δέν περνούσαν τόν καιρό τους σέ χώρους τυχερών παιχνιδιών, οϋτε στίς αύλητρίδες, οϋτε σέ συγκεντρώσεις αύτοϋ τοΰ είδους, όπου τώρα δαπανοΰν τίς μέρες τους121. (...) Καί πίστευαν ότι τό νά άντιμιλήσουν σέ μεγαλύτερους ή νά τούς βρίσουν ήταν πιό βαρύ άπό όσο θεωρείται σήμερα ή κακομεταχείριση τών γονέων». Ό μως δέν φταίνε καθόλου οί νέοι: «Γνωρίζω καλά, λέει, ότι οί περισσότεροι άπό αύτούς δέν είναι καθόλου εύχαριστη- μένοι άπό αύτή τήν κατάσταση, πού τούς έπιτρέπει νά ζοϋν μέσα σέ αύτή τήν άταξία (ev ταΐς ακολασίαις)»122. ΓΥ αύτή τήν κατάσταση φταίνε μάλλον έκεΐνοι πού έκμηδένισαν τήν έξουσία τοΰ ’Άρειου Πάγου καί έβαλαν έτσι τέλος στή ζωή πού αύτός έπέβαλλε123.

Μιά άρκετά άπλή μεταρρύθμιση, λοιπόν, θά έπέτρεπε, κατά τή γνώμη τοΰ Ισοκράτη, νά άπαλλαγεΐ ή δημοκρατία άπό κάθε άναρχία. Αύτή ή μεταρρύθμιση θά μπορούσε νά άποδώσει στόν Ά ρειο Πάγο τίς έξουσίες του καί νά έπαναφέρει τόν παλαιό τρόπο

120. §39, ευταξία. rH λέξη επαναλαμβάνεται στό συμπέρασμα τό όποιο μιλάει γιά τήν εύταξία τοϋ παρελθόντος (82).

121. ’Ακολούθως οί νέοι έδειχναν αύτοσυγκράτηση καί σωφροσύνη (48, μετά πολλής αίδοΰς και σωφροσύνης ... ποιοϋντες).

122. §50. rH λέξη χρησιμοποιείται καί πάλι γιά τούς νέους στήν 55. Έπίσης στήν 4 ή άνοια καί ή ακολασία αντιτάσσονται στή σωφροσύνη καί στή μετριότητα (μετριοπάθεια).

123. §53, σώφρονος.


ορισμού τών αρχόντων. Δέν είναι καθόλου άνάγκη νά άρνηθει κανείς τή δημοκρατία γιά νά εξαλείψει τήν άναρχία. Ό Ισοκράτης τό επαναλαμβάνει μέ έπιμονή σέ ολόκληρο τό τέλος τής πραγματείας, όπου άντιπαραθέτει τήν άκτινοβολία τής δημοκρατίας στό ξεκίνημά της μέ τίς άθλιότητες τής ολιγαρχίας τών Τριάκοντα.

Επομένως ό Ισοκράτης δέν προσπαθεί νά έφεύρει ένα ιδανικό καθεστώς. Κάτι τέτοιο ύπήρξε στό παρελθόν καί άφησε άπτά τά σημάδια τής έπιτυχίας του. Τό ιδεώδες πραγματώθηκε. ’Ίσως μιά τέτοια έννοια είναι άπατηλή. ’Ίσως ό Ισοκράτης στόλισε τό παρελθόν μέ χρώματα άρκετά έξωπραγματικά. ’Ίσως συνήγαγε τίς άρετές τού παρελθόντος άπό τίς έπιτυχίες πού, κατά τήν άποψή του, ύπήρξαν καρπός τους. Πρέπει όμως νά άναγνωρίσουμε ότι ή έξέλιξη πού περιγράφει άντιστοιχει στήν ιστορία πού σκιαγραφεί ή σειρά τών μαρτυριών. Καί δέν φαίνεται εντελώς δίκαιο νά θεωρήσουμε αύτό τόν ύμνο τού παρελθόντος ώς απλή φυγή μέσα στό όνειρο.

’Αντίθετα, φαίνεται άρκετά αισιόδοξο νά θέλουμε νά σταθούμε σέ μιά στιγμή τής έξέλιξης ή, άκόμη περισσότερο, νά έπιστρέ- ψουμε σ ’ αύτήν. Μπορούμε νά τό κάνουμε; Ό Ισοκράτης τουλάχιστον προσφέρει γ ι’ αύτό τή μόνη άποτελεσματική βοήθεια: έχοντας συνείδηση τού γεγονότος ότι αύτή ή έπιστροφή στά παλιά θά ήταν ό άναγκαΐος καί έπαρκής όρος γιά νά άποφευχθεΐ ή δημοκρατική άναρχία, περιγράφει μέ όση σαφήνεια μπορεϊ τήν άπειλή καί τό φάρμακο, γιατί δέν μπορεϊ κανείς νά άναχαιτίσει μιά κρίση παρά μόνο άν άποκτήσει συνείδηση τών αιτίων καί τής σοβαρότη- τάς της.

Επομένως ό Ισοκράτης αισθάνθηκε μέ ένταση καί διαύγεια τόν κίνδυνο τής ήθικής άταξίας καί ύπέδειξε τή λύση, πού θά ήταν έπίσης καί ήθική μεταρρύθμιση καί θά τήν διευκόλυναν ορισμένες πολιτικού χαρακτήρα μεταρρυθμίσεις. ’Αλλά αύτές οί πολιτικές μεταρρυθμίσεις παραμένουν στήν πραγματεία του άρκετά άκαθόρι- στες. Καί δέν είναι βέβαιο πώς μερικοί θεσμοί μπορούν νά φτά- σουν ώς τήν πηγή τού ήθικού κακού, όταν κυρίως αύτοί ορίζονται ώς έλαφρές βελτιώσεις στούς θεσμούς πού ύπάρχουν.


Θά έπρεπε, όμως, νά μπορέσει κάποιος νά φτάσει ώς τήν πηγή τής καθαρά πολιτικής αταξίας. Αύτό τό πρόβλημα δέν κίνησε τό ένδιαφέρον ενός στοχαστή σέ θέματα ήθικής, όπως ήταν ό Ισοκράτης, άλλά έπέσυρε τήν προσοχή ενός φιλοσόφου, όπως ό ’Αριστοτέλης.

Ο \Αριστοτέλης καί τά πολιτικά φάρμακαΜέ τόν ’Αριστοτέλη, ή έπαφή μέ τήν άθηναϊκή πραγματικότητα

διακόπτεται. Δέν ήταν ’Αθηναίος καί πέρασε στήν ’Αθήνα μόνο μέρος τής ζωής του. Τά γραπτά του δέν έμπνέονται, έπομένως, οϋτε άπό τήν άνάγκη άντίδρασης στίς ύπερθολές τής άθηναϊκής δημοκρατίας οϋτε άπό τήν έπιθυμία νά τροποποιηθεί τό πολίτευμα αύτής τής πόλης. Έ τσι, τελικά, τό πρόβλημα μπαίνει στό δρόμο τοϋ καθαρά φιλοσοφικού στοχασμοΰ.

Ξέρουμε ότι ή προτίμησή του στρεφόταν, όπως καί ή προτίμηση τοϋ ’Ισοκράτη, πρός ένα μεικτό πολίτευμα, καί αύτοϋ τοϋ είδους εΐναι ή φύση τής πολιτείας, τήν οποία τοποθετεί μεταξύ τών τριών ύγιών καί ομαλών πολιτευμάτων καί τής όποίας ή άπομίμηση, ή παρεκβατική μορφή, εΐναι άκριβώς ή δημοκρατία. Ή δημοκρατία είναι πολιτεία, στήν οποία τό συμφέρον τοϋ συνόλου θυσιάζεται στό συμφέρον ενός μέρους.

Αύτή ή διάκριση μεταξύ πολιτείας καί δημοκρατίας ύποδηλώνει τήν καταδίκη τής δεύτερης, άλλά δέν φαίνεται νά θέτει ύπό κατηγορία τήν ιδέα τής άναρχίας. Ή ιδέα αύτή δέν πρέπει άραγε νά έπαιξε κανένα ρόλο στήν άντίθεση μεταξύ αύτών τών δύο καθεστώτων; Αύτό θά ήταν έκπληκτικό, άλλά δέν πρόκειται γιά κάτι τέτοιο.

Μιλώντας καταρχήν γιά τίς δημοκρατίες, ό ’Αριστοτέλης, όπως πάντα, προβαίνει σέ διακρίσεις. Ξεχωρίζει άρχικά τίς διάφορες μορφές δημοκρατιών σύμφωνα μέ τή συγκρότησή τους καί ή δημοκρατική άναρχία βρίσκει τή θέση της σ ’ αύτή τήν πρώτη κατάταξη. Οί δημοκρατίες μπορούν νά διαφέρουν ώς πρός τήν οργάνωσή τους, έχουν όμως, γενικά, αύτό τό κοινό σημείο, τό ότι δηλαδή τά πάντα γίνονται κάτω άπό τήν κυριαρχία τοϋ νόμου.


’Αντίθετα, στήν τελευταία μορφή πού μνημονεύει ό ’Αριστοτέλης, ή κυριαρχία δέν άνήκει πιά στό νόμο άλλά στή μάζα. Ό ’Αριστοτέλης ορίζει έδώ, μέ σταθερή άκριβολογία, τό κακό πού τό είχε ήδη διακρίνει ό Δημοσθένης. Καί αύτό, γιατί σ ’ αύτή τήν περίπτωση τά ψηφίσματα τοΰ λαοΰ ύπερισχύουν τών νόμων: «Σέ άλλο είδος δημοκρατίας, όλα τά άλλα είναι ϊδια, κυρίαρχο όμως είναι τό πλήθος καί όχι ό νόμος· καί αύτό γίνεται, όταν τά ψηφίσματα έχουν κυρίαρχη δύναμη καί όχι ό νόμος. Καί συμβαίνει αύτό έξαιτίας τών δημαγωγών124(...). Γιατί ό λαός, μολονότι άποτελειται άπό πολλούς, γίνεται μονάρχης». Όμοίως, λίγο πιό κάτω: « Ό λαός, λοιπόν, αύτοϋ τοΰ είδους, σάν μονάρχης πού είναι, προσπαθεί νά κυβερνήσει μόνος του, γιατί δέν δέχεται τήν κυριαρχία τοϋ νόμου, καί γίνεται δεσποτικός, μέ άποτέλεσμα οί κόλακες νά άπολαμβάνουν τιμές. Καί ή δημοκρατία αύτοϋ τοΰ είδους άντι- στοιχεϊ στήν τυραννία μεταξύ τών μοναρχιών»125.

Επομένως αύτό τό πρώτο γνώρισμα συνεπάγεται πλήγμα κατά τής κυριαρχίας τών νόμων. Ή ιδέα διευκρινίζεται άκόμη περισσότερο, όταν ό ’Αριστοτέλης παρουσιάζει μιά καινούρια κατάταξη, ξεχωρίζοντας τίς διάφορες δημοκρατίες σύμφωνα μέ οικονομικά καί κοινωνικά κριτήρια, καί άναρωτιέται ποιοι είναι οί άνθρωποι οί όποιοι μετέχουν στήν έξουσία στήν καθεμιά de jure καί de facto. Καί έδώ, έπίσης, άπομονώνεται ή τελευταία μορφή της. Είναι αύτή στήν οποία ό λαός, χάρη σέ κάποια άποζημίωση, μετέχει πραγματικά στήν έξουσία, ένώ οί πλούσιοι εμποδίζονται άπό τή φροντίδα γιά τίς ύποθέσεις τους. Στήν περίπτωση αύτή, καί πάλι, «καθίσταται κυρίαρχο τοΰ κράτους τό πλήθος τών φτωχών,

124. Ό ρόλος τών δημαγωγών θυμίζει ότι ή δημοκρατική άταξία εκφράζεται μέσω τών φιλοδοξιών. Πρβλ. 1305a, 30, σχετικά μέ τήν άκραία δημοκρατία, στήν οποία «αυτοί πού άποβλέπουν στά άξιώματα (οί σπονδαρχιώντες) άσκοϋν δημαγωγική πολιτική καί φτάνουν στό σημείο νά κάνουν τό λαό κυρίαρχο άκόμη καί τών νόμων».

125. 1292a. Στούς Ιππείς τοϋ Αριστοφάνη γίνεται έπίσης λόγος γιά τήν τυραννία τοϋ Δήμου, άλλά έκεΐ πρόκειται μόνο γιά τήν τυραννία σέ βάρος τών συμμάχων, πού έπιθλήθηκε μέ τήν ήγεμονία.


καί όχι οί νόμοι»126. Αύτή ή μορφή δημοκρατίας, διευκρινίζει ό "Αριστοτέλης, είναι ή δημοκρατία πού «χρονολογικά εμφανίζεται τελευταία στίς πόλεις»127. Ή έξέλιξη είναι ή ίδια μέ τήν έξέλιξη στόν Πλάτωνα καί στόν ’Ισοκράτη, άλλά ή κυριαρχία τού νόμου τίθεται άμεσότερα ύπό κατηγορία καί μέ πολλούς τρόπους ταυτόχρονα.

'Ωστόσο, άν έπανεξετάσει κανείς τήν πρώτη άνάλυση πού σχετίζεται μέ τίς δομές, διακρίνει ότι ή κρίση αύτή, πού άφορά τήν κυριαρχία τών νόμων, δέν έμφανίζεται μόνη της, άλλά συνδέεται μέ τήν έξασθένηση τής έξουσίας τών άρχόντων. Ό ’Αριστοτέλης έπικρίνει έδώ μέ σαφήνεια τήν άταξία πού προκαλεΐται άπό τήν κατάχρηση δικών καί άντιδικιών, γιά τήν οποία τό έργο τού Δημοσθένη πρόσφερε τόσες μαρτυρίες, καί δείχνει τή σοθαρότητά της: «Καί άκόμη, αύτοί πού διατυπώνουν κατηγορίες έναντίον τών άρχόντων ισχυρίζονται ότι πρέπει νά άποφασίζει ό λαός. Αύτός δέχεται εύχαρίστως αύτή τήν πρόσκληση καί μέ τόν τρόπο αύτό καταλύεται κάθε έξουσία τών άρχόντων» (καταλυονται πάσαι αϊ άρχαΐ). Πιό κάτω ό ’Αριστοτέλης θά καταστήσει σαφές στό κείμενό του ότι μέ τή λέξη άρχω πρέπει νά έννοειται καί ή Βουλή, γιατί γράφει: «Καταλύεται δέ καί ή δύναμη τής Βουλής σέ δημοκρατίες αύτού τού είδους, στίς όποιες ό λαός συγκεντρώνεται ό ίδιος καί άσχολειται μέ όλα τά ζητήματα»128. Επομένως ή τελευταία μορφή τής δημοκρατίας παρουσιάζει έδώ όλα τά γνωρίσματα τής αύθαιρεσίας.

Ό ’Αριστοτέλης παραμερίζει μέ περιφρόνηση τό πολίτευμα αύτού τού είδους, πού, κατά τή γνώμη του, δέν εΐναι πιά άξιο τού ονόματος του: «Καί θά μπορούσε νά θεωρηθεί ότι εύλογα επικρίνει

126. 1293a, 9-10.127. Αύτό τό αξιοκατάκριτο καθεστο')ς, όπου βασιλεύει ή αύθαιρεσία τοϋ

λαοϋ, άποκαλεΐται άλλοϋ καί «δημοκρατία ή νεωτάτη» (1305a).128. 1292a καί 1299b, τέλος. Πρ6λ. έπίσης 1317b, όπου ό ’Αριστοτέλης

διευκρινίζει ότι έκεϊ όπου ό λαός εισπράττει άποζημίωση καί έπομένως μπορεϊ νά μετέχει πραγματικά στήν κυβέρνηση «άναλαμβάνει νά αποφασίζει γιά όλα, καθίός είπα καί προηγουμένως». ’Επίσης, ’Αθηναίων Πολιτεία, 41.


αύτός πού ισχυρίζεται ότι ή δημοκρατία αύτοΰ τοϋ είδους δέν είναι πολίτευμα. Πραγματικά, δέν ύπάρχει πολίτευμα εκεί πού δέν έχουν ισχύ οί νόμοι, γιατί πρέπει οί μέν νόμοι νά κυριαρχούν σέ όλα, ένώ οί άρχές νά έχουν έξουσία μόνο γιά τίς έπιμέρους ύποθέσεις, καί αύτό μπορει νά πει κάποιος ότι είναι πολίτευμα. Επομένως, άν ή δημοκρατία είναι ένα άπό τά πολιτεύματα, είναι φανερό ότι πολιτική οργάνωση αύτοϋ τοΰ είδους, στήν οποία όλη ή διακυβέρνηση άσκεΐται μέ ψηφίσματα, δέν είναι, μέ τήν κυριολεκτική σημασία τοΰ όρου, δημοκρατία, γιατί κανένα ψήφισμα δέν μπορει νά έχει καθολική ισχύ»129.

Δέν μπορει νά ορίσει κανείς μέ περισσότερη σαφήνεια τό πολιτικό κακό πού παραμονεύει τή δημοκρατία. Τό άποτέλεσμα δέν άργεΐ. Κατά τήν άποψη τοΰ ’Αριστοτέλη, ή κακή δημοκρατία χάνεται μέσα στήν άταξία, πού είναι, κατά κάποιο τρόπο, ή άλλη όψη τής λαϊκής δικτατορίας.

Γιά νά δηλώσει αύτό τό κακό δέν χρησιμοποιεί τή λέξη «άναρχία», πού θά ήταν, έπίσης, έξεζητημένη. Πρόκειται μάλλον γιά ένα είδος κατάχρησης έξουσίας, πού αλλάζει τή σημασία καί τή λειτουργία τών θεσμών.

Ά ν , ώστόσο, ό Αριστοτέλης άποδίδει μεγαλύτερη σημασία στή θεωρητική άνάλυση τών δομών τοΰ Κράτους, δέν άγνοεΐ, έπίσης, αύτή τήν περισσότερο καθημερινή όψη τής κατάρρευσης τής έξουσίας, τήν έλλειψη δηλαδή έξαναγκασμοΰ, τή «δυνατότητα νά κάνει καθένας ό,τι θέλει». Μετά άπό τόσες άλλες, έπανέλαθε αύτή τήν καθιερωμένη φράση καί έπισήμανε τήν παρέκκλιση πού θέλει «στίς δημοκρατίες, τίς θεωρούμενες ώς κατεξοχήν δημοκρατικές», νά έπιθληθει κατάσταση άντίθετη πρός τό κοινό συμφέρον, γιατί «είναι κακός ό ορισμός πού δίνουν στήν έλευθερία»130, όταν πιστεύουν ότι ή έλευθερία καί ή ισότητα «είναι τό δικαίωμα γιά τόν καθένα νά κάνει ό,τι θέλει». Επαναλαμβάνει, επίσης, ότι είναι χρήσιμο νά ύπάρχει κάποια έξάρτηση καί νά μήν έχουν οί άνθρω

129. 1292a, 30 κ.έ.130. 1310a, 28.


ποι τή δυνατότητα νά κάνουν τά πάντα, γιατί «ή δυνατότητα νά κάνει κάποιος ό,τι θέλει δέν μπορεϊ νά συγκρατήσει τό σύμφυτο σέ κάθε άνθρωπο κακό»131.

Αύτή μάλιστα ή έλλειψη εξαναγκασμού άπειλεϊ, κατά συνέπεια, νά καταστρέψει τή δημοκρατία, γιατί προκαλεϊ τήν άδιαφορία καί ενθαρρύνει τίς επαναστατικές άπόπειρες. Αύτό, λέει, συμβαίνει «στίς δημοκρατίες, όταν οί πλούσιοι δέν ύπολογίσουν σωστά τήν αταξίαν καί τήν αναρχίαν»132.

Μέ άντικειμενικότητα, πάντως, πού εκπλήσσει, ό ’Αριστοτέλης άναγνωρίζει ότι, γιά νά διατηρηθεί ή δημοκρατία, άπαιτεϊται ορισμένη άταξίά (πού μάς θυμίζει άρκετά τήν πλατωνική περιγραφή), όπως: «άπειθαρχία (αναρχία) καί τών δούλων (...) καί τών γυναικών καί τών παιδιών καί άδιαφορία γιά τήν άπαίτηση τών πολιτών νά ζεΐ ό καθένας όπως θέλει»133. Αύτό εύνοεϊ τή δημοκρατία, έφόσον τό πλήθος βρίσκει περισσότερο εύχάριστο νά ζεϊ κατά τρόπο άτακτο (άτάκτως) παρά φρόνιμο (σωφρόνως). Ά λλά παρασυρόμε- νος κανείς σέ ύπερβολές διατρέχει, έπίσης, κινδύνους, γιατί «καί τήν άταξία αύξάνει στό κράτος καί παρακινεί περισσότερο τούς επώνυμους πολίτες νά άνέχονται μέ δυσκολία τή δημοκρατία»134. Αντίθετα, τό μεικτό πολίτευμα, ή πολιτεία, πού μπορεϊ νά παρουσιάσει τά γνωρίσματα τής μετριοπαθούς δημοκρατίας, βρίσκεται κατά τήν άποψή του πολύ κοντά στήν άριστοκρατία. Ά λλά ή άριστοκρατία εΐναι τό πολίτευμα τής ευνομίας135 καί ή τελευταία άνάγεται σέ δύο γνωρίσματα: στήν ύπακοή στούς νόμους καί στήν τελειότητά τους.

Είναι ωστόσο άξιοσημείωτο ότι στήν άνάλυση πού κάνει γιά τίς έπαναστάσεις καί στίς συμβουλές πού δίνει γιά τή διατήρηση τών πολιτευμάτων ό Αριστοτέλης δέν έπιμένει περισσότερο στόν κίν

131. 1318b, 39-40.132. 1302b, 29. Οί λέξεις επαναλαμβάνονται μέ τήν εύκαιρία τοϋ παραδείγμα

τος τών Μεγάρων πού άναφέρεται εις έπίρρωση μαζί μέ τά άλλα δύο.133. 1319b, 29.134. 1319b, 15: άτακτοτέραν τε ποιονσι τήν πολιτείαν...135. 1294a.


δυνο τής ήθικής αταξίας, άν καί συμβαίνει νά δείξει, άναφερόμε- νος στίς μεσαίες τάξεις, οτι ό πλούτος διδάσκει τήν άνυπακοή καί οτι ή φτώχεια εύτελίζει. Γενικά, πάντως, άρκεΐται κυρίως νά συνα- γάγει ορισμένα τεχνικά μέτρα, τόσο πολύ τεχνικά, ώστε νά μή βρίσκουν άπήχηση στό σύγχρονο κόσμο, καί έπίσης τόσο τεχνικά, ώστε νά μή σκοπεύουν άμεσα τήν άναρχία. Πραγματικά, ό άξιοθαύμαστος στοχαστής σέ θέματα ήθικής ’Αριστοτέλης ύπήρξε ό πρώτος στήν Ελλάδα πού χώρισε τούς δύο τομείς136. Συνειδητοποίησε τόν ειδικό χαρακτήρα τού πολιτικού γεγονότος καί έτσι ή άνάλυσή του κέρδισε σέ αύστηρότητα άλλά έχασε σέ δύναμη. Έ χει τήν ψυχρή διαύγεια έκείνου πού δέν είναι πιά στρατευμένος καί δέν προσπαθεί νά μεταρρυθμίσει άλλά απλώς νά κατανοήσει.

Επομένως, γιά νά διέφευγε ή δημοκρατία τόν κίνδυνο πού περιγράφει ό Πλάτων, θά έπρεπε νά συνδυάσει τίς δύο σειρές συμβουλών πού πρότειναν μετά άπό αύτόν ό ’Ισοκράτης καί ό ’Αριστοτέλης. Καί οί δύο λιγότερο αύστηροί άπό αύτόν, καί οί δύο στρεφόμενοι πρός πολιτεύματα λίγο-πολύ μεικτά ή μετριοπαθή, πλησίασαν αύτό τό πρόβλημα κάτω άπό πρίσμα έντελώς διαφορετικό. Ό ένας συμπληρώνει τόν άλλο.

ΑΠΟ ΤΗ Ν ΑΝ ΑΡΧΙΑ Σ Τ Η Ν ΤΥΡΑΝ Ν ΙΑ

Πέρα άπό τίς ήθικές καί πολιτικές συμβουλές, πού ποικίλλουν κατά συγγραφέα σέ συνάρτηση μέ τή φιλοσοφία του, ύπάρχει τελικά μιά προειδοποίηση πού έπανεμφανίζεται σέ πολλά έλλη- νικά κείμενα καί έτσι άποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα: είναι ή προειδοποίηση, πού έπίμονα καταγγέλλει ότι ή άναρχία άνοίγει τό δρόμο πρός τήν τυραννία.

’Ήδη τόν έκτο αιώνα ό Θέογνης μιλούσε γ ι’ αύτόν τόν κίνδυνο, άλλά παραπονιόταν μόνο γιά τήν άλλαγή στούς κόλπους τής αριστοκρατίας, πού κατευθυνόταν στό εξής άπό τό χρήμα. Σ’ αύτό τόν κακό προσανατολισμό, πού τόν είχαν υιοθετήσει οί ήγέτες,

136. Στήν πραγματικότητα, ό ’Αριστοτέλης άσχολεΐται πολύ μέ τήν ακολασίαν, άλλά μόνο στά Η θικά Νικομάχεια.


διέβλεπε κινδύνους γιά τό μέλλον: όταν, ασκώντας βία, «οί κακοί διαφθεΐρουν τό λαό καί δίνουν δίκιο στούς άδικους γιά δικό τους κέρδος καί δύναμη, μήν περιμένεις ότι αύτό τό κράτος θά μείνει γιά πολύ ήσυχο, άκόμη καί άν τώρα βρίσκεται σέ μεγάλη ήσυχία, έφόσον οί κακοί άγαπούν αύτά, τά κέρδη δηλαδή πού έχουν βλάπτοντας τό δημόσιο. Ά πό αύτά, βέβαια, προκύπτουν έμφύλιοι πόλεμοι καί άλληλοσφαγή τών πολιτών καί τύραννοι»137.

Ή ιδέα έπρόκειτο νά γίνει σύντομα ένα είδος κλασικού έπιχει- ρήματος. Τήν ξαναβρίσκουμε στόν Ηρόδοτο, στή συζήτηση τών Περσών συνωμοτών. Ό Δαρειος, πού άγορεύει ύπέρ τής μοναρχίας, δείχνει ότι αύτή άπορρέει κατευθείαν άπό τήν άταξία τής δημοκρατίας: « Ό ταν, πάλι, κυβερνά ό λαός, εΐναι άδύνατο νά μήν έπικρατει διαφθορά138. Ό ταν, λοιπόν, ή διαφθορά εισχωρήσει στά δημόσια πράγματα, δέν δημιουργεΐται έχθρότητα άνάμεσα στους κακούς άλλά ισχυρή φιλία, γιατί αύτοί πού βλάπτουν τό δημόσιο τό κάνουν συνεννοημένοι άπό κοινού. Καί αύτό γίνεται, μέχρις ότου κάποιος τούς σταματήσει, άφοϋ γίνει άρχηγός τού λαού. Έξαιτίας όμως αύτού τού γεγονότος, αύτός ό άνθρωπος θαυμάζεται άπό τό λαό καί μέ αύτό τό θαυμασμό άναδεικνύεται μονάρχης. Καί σ ’ αύτή τήν περίπτωση φαίνεται καί πάλι ότι ή μοναρχία εΐναι τό πιό καλό πολίτευμα»139.

Ό βασιλιάς Δαρειος ίσως φαίνεται ύποπτος έγγυητής, άλλά λίγο άργότερα ξαναβρίσκουμε τό ι'διο έπιχείρημα στήν ύπηρεσία άλλων ιδεών νά διερμηνεύει άπλώς τό φόβο τής τυραννίας.

Έ τσ ι ό Ανώνυμος τού Ταμβλίχου, άναμφίβολα στό τέλος τού

137.45-51. ΓΙρβλ. ήδη 39-40: «Κύρνε, εγκυμονεί αύτή ή πόλη καί φοβάμαι μήπως γεννήσει κάποιον άντρα τιμωρό τής κακής άλαζονικής συμπεριφοράς μας».

138. Σημ. μετ.: Η συγγραφέας σημεκόνει ότι γ ι’ αύτό τό χωρίο παραθέτει τή μετάφραση τοϋ A. Barguet (la Pleiade), γιατί: «ή λέξη corruption (διαφθορά) είναι προτιμότερη άπό τή λέξη mechancete (κακία), πού χρησιμοποιεί ό Ph. -Ε. Legrand γιά νά μεταφράσει τήν έλληνική λέξη κακό της. Ό όρος, πάντως, δέν δηλώνει ότι κάποιος έχει πουληθεί, άλλά μέ εύρύτερη σημασία τήν άπουσία άριστοκρατικών άρετών».

139. III, 82.


πέμπτου αιώνα, δείχνει οτι τό χειρότερο αποτέλεσμα τής αταξίας εϊναι ότι αύτή παράγει τήν τυραννία: « Όμως καί ή τυρανία, τόσο μεγάλο καί τέτοιου είδους κακό, δέν έχει άλλη προέλευση άπό τήν παρανομία (άνομία). Νομίζουν, βέβαια, κάποιοι άπό τούς άνθρώ- πους, όσοι δέν σκέφτονται σωστά, ότι ό τύραννος έπιβάλλεται έξαιτίας κάποιου άλλου λόγου καί ότι οί άνθρωποι στερούνται τήν έλευθερία τους χωρίς νά είναι ύπεύθυνοι οί ϊδιοι, άλλά άφού καταπιεστούν άπό έκεινον πού έγινε τύραννος, χωρίς νά τά λογαριάζουν αύτά καλά. Ό ποιος, όμως, νομίζει ότι ό βασιλιάς ή ό τύραννος γεννιούνται άπό κάτι άλλο καί όχι άπό τήν παρανομία καί τήν πλεονεξία είναι άνόητος. Ό ταν, βέβαια, όλοι στραφούν πρός τήν κακία, τότε έτσι γίνεται, γιατί είναι άδύνατο νά ζοϋν οί άνθρωποι χωρίς νόμους καί δικαιοσύνη. Ό ταν, λοιπόν, αύτά τά δύο, ό νόμος καί ή δικαιοσύνη, έκλείψουν άπό τό λαό, τότε πιά συμβαίνει νά μεταβιβάζεται σέ έναν άνθρωπο ή επίβλεψη καί ή φύλαξή τους. Πώς άλλιώς, άλήθεια, θά μπορούσε νά περιέλθει ή έξουσία σέ έναν μονάχα, άν δέν έκβληθει ό νόμος πού στηρίζει τό συμφέρον τοϋ λαοϋ;»140.

Αύτή ή τόσο συγκεκριμένη άπειλή διακόπτει σ ’ αύτό τό κείμενο τόν παραλληλισμό πού τηρήθηκε ώς τώρα μεταξύ τών εύεργεσιών τής εύταξίας καί τών μειονεκτημάτων τής άναρχίας καί άποτελει κάτι σάν συμπέρασμα τοϋ άποσπάσματος πού μεταδόθηκε άπό τόν ’Ιάμβλιχο. ’Έλαβε συνεπώς πάρα πολύ σαφή μορφή καί συσχετίστηκε μέ τήν άνάλυση πού έγινε άπό τούς σοφιστές σχετικά μέ τίς πρώτες προϋποθέσεις κάθε κοινωνικής ζωής141.

"Ωστόσο, άκόμη καί αύτή ή μαρτυρία δέν είναι τίποτα σέ

140. 634 τέλος - 635.141. Οί τελευταίες γραμμές τοϋ κειμένου, οί όποιες δέν άναφέρονται έδώ,

ύπαινΐσσονται τό ανώτερο άτομο, πού θά ήθελε νά σφετεριστεί τήν έξουσία άλλά δέν θά μπορούσε νά είναι ισχυρότερο άπό τή μάζα, πού ένώνεται έναντίον του. Αύτό τό πρόβλημα, καί τό ϊδιο τό επιχείρημα, έπρεπε νά είναι έπίκαιρα, γιατί θυμίζουν πολύ έντονα τή συζήτηση τοΰ Γοργία μεταξύ τοϋ Σωκράτη καί τοΰ Καλλικλή σχετικά μέ τήν έφαρμογή τοΰ δικαίου τοΰ ισχυρότερου.


σύγκριση μέ τήν εύρύτητα πού αύτή ή ιδέα πήρε στόν Πλάτωνα. Ό λ η ή έξέταση τών πολιτευμάτων, πού γίνεται στήν Πολιτεία, προορίζεται νά φανερώσει πώς περνά κανείς Βαθμιαία άπό τό καλύτερο στό χειρότερο καθεστώς. ’Έτσι ή χαμηλότερη βαθμίδα ) είναι ή τυραννία πού, σύμφωνα μέ τόν Πλάτωνα, γεννιέται άπό τή/ δημοκρατική άταξία.

Ό λη ή ώραία περιγραφή αύτής τής άταξίας, πού άναφέρθηκε πιό πάνω, τοποθετείται σέ άνάλυση πού άρχίζει ώς έξής: « Ά ς δούμε λοιπόν, άγαπητέ φίλε, ποιός εΐναι ό χαρακτήρας τής τυραννίας. 'Ότι βέβαια προέρχεται άπό τή δημοκρατία εΐναι σχεδόν ολοφάνερο»142. Ή συγγένεια, πού παρουσιάζεται έδώ ώς αύταπόδεικτη, κατευθύνει ολόκληρη τήν άνάλυση, ή οποία άρχίζει μερικές σελίδες πιό κάτω καί δείχνει πώς ή ύπερβολική έλευθερία έπιφέρει τήν καταστροφή τής έλευθερίας: Ό λαός επιθυμεί νά οΐκειοποιηθει τά άγαθά τών πλουσίων, ένώ αύτοί προσπαθούν νά άμυνθούν. Έ τσ ι όμως κατηγορούνται άμέσως ως έχθροί τού λαού. Δέν ήταν, γίνονται όμως άναγκαστικά, καί έτσι οί άγώνες έντείνονται. Ό λαός, πού έχει εκλέξει κάποιον ώς προστάτη (τήν ίδια λέξη χρησιμοποίησε καί ό Ηρόδοτος), τόν βλέπει στή συνέχεια, άπό τή στιγμή πού έκτρέπεται σέ άδικες καταδίκες καί σέ θανατώσεις, νά έγκαταλεί- πει τόν όφειλόμενο στόν άλλο σεβασμό καί νά γίνεται τύραννος. Έ χει πιαστεί σάν σέ γρανάζι: « Ό άνθρωπος, λοιπόν, αύτού τοϋ είδους δέν εΐναι άραγε άναγκαιο καί μοιραίο έπειτα άπό αύτά ή νά χαθεί άπό τούς έχθρούς του ή νά γίνει τύραννος καί νά μεταβληθει άπό άνθρωπος σέ λύκο;»143.

Αύτή ή περιγραφή τής έξέλιξης τών πολιτευμάτων συμφωνούσε μέ τό γεγονός ότι οί Έ λληνες τύραννοι, καί κυρίως οί ’Αθηναίοι, είχαν διατελέσει στήν άρχή λαϊκοί ήγέτες, πού προστάτευαν τό λαό κατά τών ισχυρών καί τών πλουσίων. Ό σ ο πιό πολύ φαινόταν νά έπιβεβαιώνεται αύτή ή έξέλιξη άπό τήν ιστορία τόσο ήταν καί πιό άνησυχητική.

142. 562a.143. 566a. Ή άνάπτυξη αρχίζει στό 565a.


Έ τσι δέν είναι έκπληκτικό οτι τήν ξαναβρίσκουμε μέ μικρές αλλαγές στό κείμενο τοϋ Αριστοτέλη.

Στό έργο του, ή ιστορική έρευνα απέκτησε περισσότερη σπου- δαιότητα. Επιφέρει, έπομένως, ορισμένες βελτιώσεις στό είδος τοϋ νόμου τής έξέλιξης πού φαινόταν ότι δέχεται ό Πλάτων. ’Έτσι έπισημαίνει ότι κάποτε ή τυραννία γεννιέται άπό τήν ολιγαρχία ή ότι άλλοτε ή δημοκρατία μεταβάλλεται σέ ολιγαρχία144, άλλά δέν άπορρίπτει μέ κανέναν τρόπο τό σύνολο τής άνάλυσης. ’Αναγνωρίζει ότι στούς άρχαίους καιρούς ή μεταβολή τής δημοκρατίας σέ τυραννία ήταν πάρα πολύ συχνή, γιατί οί άρχηγοί τοΰ λαοϋ ήταν καί άρχηγοί τοΰ στρατού145. ’Αναγνωρίζει, έπίσης, ότι σέ όλες τίς έποχές ή τυραννία μπορει νά γεννηθεί άπό μιά άκραία δημοκρατία146, καί πλησιάζει πολύ τόν Πλάτωνα, κυρίως όταν μελετά τίς έπαναστάσεις στίς δημοκρατίες. Πραγματικά, αύτές τίς έπαναστά- σεις τίς άποδίδει στούς δημαγωγούς147 καί περιγράφει τίς ένέργειές τους μέ έκφράσεις πού θυμίζουν Πλάτωνα: « Ά λλοτε μέν κατηγο- ρο)ντας ψευδώς τούς πλούσιους ιδιοκτήτες, τόν καθένα χωριστά148, τούς ωθούν νά συνασπίζονται (γιατί ό κοινός φόβος συνασπίζει άκόμη καί αύτούς πού μισούνται πάρα πολύ μεταξύ τους), καί άλλοτε πάλι έξεγείροντας τό πλήθος ώς τάξη έναντίον τους»149. Αύτό φέρνει, άνάλογα μέ τήν περίπτωση (ό Αριστοτέλης άναφέ- ρει παραδείγματα), εϊτε ολιγαρχία εϊτε τυραννία: οπωσδήποτε, είναι τό τέλος τοΰ δημοκρατικού καθεστώτος.

Γιά τόν Αριστοτέλη, λοιπόν, όπως καί γιά τόν Πλάτωνα καί τούς προδρόμους του, ύπήρχε πάντοτε ό κίνδυνος νά δοΰν τή δημοκρατία νά χάνεται. Τό μόνο πού άλλαξε στόν Αριστοτέλη

144. 1316a, 35 καί 24.145. 1305a, 7 κ.έ.146.1296a, 3.147. Γιά μιά άκόμη φορά διαπιστώνεται ότι, άν καί τό σφάλμα καταλογίζεται

στή δημοκρατία, δέν εΐναι ώστόσο καί έργο τοϋ λαοϋ.148. Σημ. μετ.: ΓΗ συγγραφέας σημειώνει ότι έχει τροποποιήσει πολύ ελαφρά

τή μετάφραση τοΰ Aubonnet στή γαλλική έκδοση τοΰ βιβλίου της. (Μεταφράζει τά... ιδία a litre individuel, άντί individuellement).

149. 1304b, 22-24.


εΐναι οτι μειώθηκαν οί πιθανότητες νά καταλήξει αύτή ή έξέλιξη στήν τυραννία150. Ά πό τήν άποψη τής έλευθερίας, ή διαφορά δέν ύπολογίζεται καθόλου: ή κυβέρνηση τών Τριάκοντα στήν Α θήνα στό τέλος τού Πελοποννησιακού πολέμου ήταν ολιγαρχική άλλά μιλούσαν γιά τριάντα «τυράννους», όπως άκριβώς συμβαίνει νά γίνεται λόγος γιά «φασισμό», άν καί άπουσιάζουν τά φασιστικά σύμβολα, γιά νά δηλωθεί χωρίς διάκριση ή έξουσία ενός μοναδικού άρχηγού ή μιας ομάδας.

Έ τσ ι ό έλληνικός στοχασμός δέν άρκέσθηκε νά άναλύσει όλες τίς μορφές άναρχίας πού άπειλοϋν τή δημοκρατία μέ τά συμπτώματα καί τίς αιτίες τους. Δέν άνακάλυψε μόνο μέσα άπό ποιές κρίσεις άξιών καί ποιές καταρρακώσεις τών θεσμών έγκαθίσταται αύτή ή άναρχία, άλλά πέτυχε, έπίσης, νά ορίσει μέ διαρκώς αύξανόμενη άκρίβεια καί τό τίμημα πού μπορεϊ αύτή νά άπαιτήσει.

150, Πρθλ. ωστόσο 1296a: « Ά π ό τήν πιό απειθάρχητη, βέθαια, δημοκρατία καθώς έπίσης καί άπό τήν ολιγαρχία γεννιέται ή τυραννία».

III. Τό κόμμα καί ή πατρίδα

Ή θεμελιώδης αντίθεση πού άντιπαρατάσσει τή δημοκρατία στά τυραννικά καθεστώτα δέν πρέπει νά μάς άποκρύψει τό γεγονός - πού, όπως είδαμε, τό κατήγγειλε ό Αριστοτέλης - ότι ή λαϊκή κυβέρνηση μπορει νά είναι καί αύτή τυραννική. Είναι μάλιστα, κατά τήν άποψη τοϋ ’Αριστοτέλη, τό κακό πού τήν παραμονεύει κατά τόν πιό άμεσο τρόπο. Τήν λυμαίνεται, όταν «ό λαός» ή τό λαϊκό κόμμα, πού δέν είναι παρά τμήμα τοΰ πληθυσμού, φτάνει στό σημείο νά άσκεΐ κάποιο είδος δικτατορίας, ένώ οί ύπόλοιποι πολίτες δέν άκούγονται πιά καί βλέπουν νά έκμηδενίζονται στήν πράξη τά δικαιώματά τους. Στήν περίπτωση αύτή ό «λαός» δέν ταυτίζεται μέ τήν πόλη καί ή σημασία τοΰ κόμματος άποδεικνύεται άπό κάθε άποψη μεγαλύτερη άπό τή σημασία τής πατρίδας.

Ή ϊδια ή λέξη δημοκρατία κατά τήν έτυμολογική άνάλυσή της καθρεφτίζει τή διφορούμενη σημασία πού περικλείουν οί δύο έννοιες τοΰ όρου. Καί αύτό, γιατί μπορει νά δηλώνει τό ϊδιο καλά τήν κυριαρχία τοΰ λαοΰ, πού άποτελεΐται άπό τό σύνολο τών πολιτών (όπως όταν λέμε λ.χ. «ό γαλλικός λαός»), ή τήν κυριαρχία μέρους τοΰ λαοΰ, πού τό άντιπροσωπεύει στό σύνολο τών πολιτών κάποια τάξη ή ομάδα άντιτιθέμενη στίς άλλες. Ή λέξη δήμος στά έλληνικά - όπως «λαός» στά γαλλικά - χρησιμοποιείται καί μέ τίς δύο αύτές σημασίες.

Τό πρόβλημα τής ενότητας"Οσο αύτός ό δήμος άντιτασσόταν μόνο στό βασιλιά, δέν ύπήρχε


πρόθλημα1. Ά λλά ή διάκριση πού γίνεται στή συνέχεια άνάμεσα στό λαό καί σέ αύτούς πού τά κείμενα άποκαλοϋν «άριστους», «δυνατούς», εύπορους, «χρηστούς» ή άπλώς «πλούσιους», καί οί όποιοι άσκούσαν τήν έξουσία, χώρισε αύτή τήν πόλη σέ δύο άνταγωνιστικά κομμάτια. Στήν περίοδο τού Πελοποννησιακοϋ πολέμου, όταν λένε «ό λαός άποφάσισε», πρόκειται γιά τό σύνολο τών πολιτών. Ά λλά έπίσης, όταν λένε «ό λαός έδιωξε άπό τήν πόλη τούς ισχυρούς», τότε πρόκειται μόνο γιά μιά ομάδα. Στό έργο τού Θουκυδίδη βρίσκουμε σταθερά παράλληλες δύο κυρίως ομάδες, πού έχουν μεταξύ τους έχθρα ή τουλάχιστον άντίθεση: τό λαό καί τούς άλλους2.

Ό ϊδιος ό τρόπος μέ τόν όποιο έγκαθιδρύθηκε ή άθηναϊκή δημοκρατία καθρεφτίζει αύτό τόν άνταγωνισμό, πού είχε μέ δυσκολία ξεπεραστει καί έπιθίωνε στά πνεύματα.

Ό Σόλων, στόν όποιο τοποθετούσαν χρονολογικά τήν άρχή αύτής τής δημοκρατίας, είχε προσπαθήσει νά κατευνάσει καί όχι νά έξαλείψει αύτή τή σύγκρουση. Είχε παίξει τό ρόλο τού διαιτητή καί είχε έπιθάλει στίς δύο ομάδες ύποχωρήσεις, πού τίς άπαιτούσε τό καλό τής πόλης3. Τό λέει ό ϊδιος: «Παρέμεινα όρθιος, καλύπτοντας τίς δύο παρατάξεις μέ ισχυρή άσπίδα καί δέν άφησα καμιά άπό τίς δύο νά νικήσει άδικα»4. Ά λλά δέν είχε ένώσει αύτές τίς παρατάξεις: άπλώς τίς είχε ύποχρεώσει νά τόν

1. Αύτή ή περίπτωση μαρτυρεΐται στόν "Ομηρο. Καί έστω καί άν ύπάρχει κάποιος σαρκασμός, διαβάζουμε στήν Ίλιάδα (XII, 213) ότι ό Πολυδάμας, γιός βασιλιά, είναι, σέ σχέση μέ τόν Έκτορα, «λαός».

2. Οί «άλλοι» συνήθως ονομάζονται «δυνατοί» ή «όλίγοι». Γιά τήν άντίθεση τών δύο ομάδων βλ. π.χ. I, 24, 5* II, 65, 2* III, 47, 1* III, 72, l· 74, Γ 75, 4-5· IV, 71, 1· V, 4, 1· 82, 1...

3. Πρβλ. τήν άξια τής πόλεως στά άποσπάσματα 10, 3 καί, προπάντων, 24, 25 ( ’Αριστοτέλη, ’Αθηναίων Π ολιτεία , 12, 4). Στό τελευταίο αύτό άπόσπασμα, ή λέξη δήμος, στήν άρχή, μπορεϊ νά σημαίνει τήν έκκλησία του δήμου ή, άκριβέστερα, τό λαϊκό κόμμα. Ή ιδέα μιας βαθιάς ένοποίησης τοϋ πολιτικού σώματος θά ξεπερνοΰσε κατά πολύ τό ρόλο τοϋ Σόλωνα καί θά εισήγαγε στήν άρχή τοϋ κειμένου ένα είδος παραλογισμοϋ.

4. Άπόσπασμα 5,5’πρβλ. Αριστοτέλη, "Αθηναίων Πολιτεία, 12,1. Ή παραπομπή είναι ϊδια καί γιά τό έπόμενο χωρίο.

ΤΟ ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ 197

ύπακούσουν: « Έγώ όμως, καθώς σέ δύο στρατεύματα, στάθηκα ακλόνητος άνάμεσά τους». Επομένως, εύθύς έξαρχής ύπήρχε ένταση καί ό «λαός» δέν συνέπιπτε μέ τήν πόλη. Ό Σόλων είχε πετύχει νά σώσει τήν τελευταία έμποδίζοντας άπλώς τήν έχθρό- τητα νά έκτραπεϊ σέ έμφύλιο πόλεμο.

Δέν έκπλήσσει, λοιπόν, τό γεγονός ότι οί ταραχές έπαναλήφθη- καν μετά άπό αύτόν. Μισό αιώνα άργότερα, άμέσως μόλις άνατρά- πηκε ή τυραννία, ξέσπασε στήν Αθήνα ό άγώνας άνάμεσα στόν Κλεισθένη καί στόν Ίσαγόρα, άνάμεσα δηλαδή στήν παράταξη τοϋ λαοϋ καί στήν παράταξη τών άριστοκρατικών, προκαλώντας προσφυγή στό έξωτερικό καί μάχες στήν ίδια τήν πόλη. Αύτή ή πάλη κατέληξε στήν έπιτυχία τοΰ Κλεισθένη, πού κατόρθωσε νά ένώσει μέ τό κόμμα του τό «λαό», ό όποιος ώς τότε είχε κρατηθεί στό περιθώριο5. Τό άποτέλεσμα ήταν νά γεννηθεί ή δημοκρατία, πού έπρόκειτο νά στερεώσει ό στόλος μέ τίς νίκες του στούς περσικούς πολέμους. Ό κοινός κίνδυνος σφράγισε τή συμφωνία γύρω άπό αύτό τό πολίτευμα καί άπό τότε φαινόταν ότι είχε γίνει δεκτή ή ταύτιση αύτοΰ τοΰ θριαμβευτή λαοΰ καί τής πόλης ώς συνόλου.

Τέτοιες όμως συγκρούσεις μπορούσαν νά έπαναληφθοΰν, καί αύτό άκριβώς γίνεται, όταν ό Πελοποννησιακός πόλεμος οδήγησε τήν ’Αθήνα σέ δύσκολες ώρες. Τό καθεστώς τοΰ λαοΰ μόνο φαινομενικά ήταν τό πολίτευμα όλων τών ’Αθηναίων ενωμένων σέ συλλογική διοίκηση.

Αύτή, λοιπόν, ή λανθάνουσα σύγκρουση έξηγεί κατά μεγάλο μέρος τή συγκεκαλυμμένη πικρία τών άριστοκρατών. Ά ν καί ζοΰσαν σέ καθεστώς ισότητας, αισθάνονταν ότι είχαν άποκλειστεί άπό αύτό. Ό Ψευδο-Ξενοφών παρέχει τή μαρτυρία αύτής τής πικρίας, όταν παραπονιέται έπίμονα πώς οί άνθρωποι τοΰ λαοΰ πλεονεκτούν σέ σχέση μέ τούς «χρηστούς» άνθρώπους. Δέν μιλάει γιά ισότητα άλλά γιά ύπεροχή καί κυριαρχία6.

, 5. Πρβλ. "Ηροδότου, V, 66 καί 69.6. I, 1: άμεινον πράττειy, I, 2: πλέον έχει, I, 4: πλέον νίιμουσι.


Αύτό τό συναίσθημα τής απογοήτευσης μπορει ωστόσο νά έχει καί άλλες αιτίες, βαθύτερες καί γενικότερες. Δέν προκύπτει μόνο άπό τή μακρά σειρά άγώνων, στή διάρκεια τών όποιων αύτοί οί άριστοκράτες έχασαν προνόμια γιά τά όποια πίστευαν πώς ήταν οί παντοτινοί νόμιμοι δικαιούχοι, άλλά άντιστοιχεΐ, έπίσης, σέ ένα μόνιμο γνώρισμα τής λειτουργίας κάθε δημοκρατίας.

Πράγματι, στίς συνελεύσεις κυριαρχούσε ό νόμος τής πλειοψη- φίας πού λειτουργούσε άναπόφευκτα πρός όφελος τοϋ λαοΰ. Ό ’Αριστοτέλης κατενόησε καλά αύτόν τό μηχανισμό, πού καθιστούσε στήν πράξη τό λαό μοναδικό κυρίαρχο. ’Ετσι έξηγει στά Πολίτικα ότι ή δημοκρατία πού έπικαλειται τήν ισότητα προϋποθέτει ότι όλοι οί πολίτες συμμετέχουν μέ όμοιο τρόπο στή διακυβέρνηση, άλλά, προσθέτει, «έπειδή ό λαός είναι πολυαριθμότερος καί ύπερισχύει ή άποψη τής πλειονότητας, τό πολίτευμα αύτό είναι κατανάγκην δημοκρατία», καθεστώς δηλαδή στό όποιο ύπερισχύει τό λαϊκό κόμμα7. Οί άριστοκράτες, άν καί είχαν τά ίδια μέ τούς άλλους δικαιώματα, στήν πραγματικότητα είχαν παραμεριστεί, καί αύτό τό ήξεραν πάρα πολύ καλά.

Αύτό τό πρόβλημα, πού παρουσιάζει καθολικό χαρακτήρα, έτί- θετο στήν ’Αθήνα μέ έκφράσεις φαινομενικά πάρα πολύ διαφορετικές άπό αύτές πού μπορούμε νά βρούμε στίς σύγχρονες δημοκρατίες. Ή άθηναϊκή δημοκρατία όχι μόνο θυμόταν τούς βίαιους άγώνες άπό τούς οποίους μέ δυσκολία είχε άπαλλαγει πρίν άπό λίγο, άλλά καί στηριζόταν σέ διαίρεση βαθύτερη καί διαρκέστερη άπό τίς διαιρέσεις τών σημερινών δημοκρατιών. Πραγματικά, στήν άρχαία Ελλάδα ό «λαός» καί τό «λαϊκό κόμμα» ήταν έκφρά- σεις συνώνυμες, γιατί τά δύο στρατόπεδα τά χώριζαν λιγότερο οί ιδέες καί τά προγράμματα καί περισσότερο ή κοινωνική διάκριση. ’Επιπλέον, δέν ύπήρχαν κόμματα μέ τή σύγχρονη σημασία τοΰ όρου. Επομένως ή πλειοψηφία ήταν πάντοτε πρός τήν ϊδια πλευρά καί αύτό τό μαρτυρεί τό λεξιλόγιο, άφού τό λαϊκό ή δημοκρατικό

7. 1291b, 37-39. Σημ. μετ.: Η συγγραφέας δηλώνει οτι στή γαλλική έκδοση παραθέτει δική της μετάφραση.

ΓΟ ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ 199

κόμμα ονομάζεται έπίσης «οι πλείονες» καί μέ αύτή τήν ιδιότητά του άντιτίθεται στούς «ολίγους» (οί πολλοί έναντίον τών ολίγων). ’Αντίθετα, στίς σύγχρονες δημοκρατίες ή πλειοψηφία μπορεϊ νά αλλάξει στρατόπεδο. Επομένως τά ϊδια τά δεδομένα εΐναι περισσότερο εύκαμπτα. Καί τό πρόθλημα τών συγχρόνων δέν μοιάζει μέ τό πρόθλημα τών αρχαίων, παρά μόνο όταν αύτή ή πλειοψηφία εΐναι πραγματικά πρός τήν πλευρά τού λαού καί μπορεϊ κανείς νά δει νά εγκαθιδρύεται, όπως στήν ’Αθήνα, άλλά μέ άλλη μορφή, λαΐκή δικτατορία. Επομένως, εΐναι φανερό ότι οί οπαδοί της θά προσπαθήσουν, όσο εΐναι δυνατόν, νά έπιφέρουν κοινωνική τομή, άντιπαρατάσσοντας λ.χ. τούς «έργάτες» στούς άλλους8.

Στήν περίπτωση πού ή κατάσταση εΐναι διαφορετική, τό πρόβλημα συνίσταται μόνο στήν άποφυγή τής έξουσΐας, πού καταπιέζει ύπερβολικά τήν πλειοψηφία ώς πλειοψηφία.

Μέ αύτή τή μορφή δέν θά έπρεπε, a priori, νά εΐναι καθόλου οξύ. ’Από τή στιγμή πού ή έκλογή εΐναι καθολική καί διεξάγεται σέ συνάρτηση μέ ιδέες, δέν ύπάρχει καλύτερο μέσο γιά νά συμβουλευτεί κάποιος τό σύνολο τών πολιτών άπό τό νά συγκεντρώνει τή γνώμη όλων. Αύτή άκριβώς εΐναι ή άρχή κάθε δίκαιης έκλογής. 'Ωστόσο, δέν πρέπει νά ξεχνάμε ότι, άν οί δημοκρατίες μας διαφέρουν άπό τήν άθηναϊκή δημοκρατία λόγω αύτού τού ρόλου τών προγραμμάτων καί τών ιδεών, διαφέρουν έπίσης άπό αύτήν καί λόγω τού γεγονότος ότι εΐναι έμμεσες. Επομένως, μία καί μοναδική ψήφος τού λαοϋ έναποθέτει τήν έξουσία σέ κάποια πλειοψηφία γιά άρκετά χρόνια. Στήν ’Αθήνα ό λαός μπορούσε νά άλλάξει γνώμη. Είδαμε μάλιστα ότι τό έκανε συχνά. Αύτό είχε μειονεκτήματα, άλλά άφηνε πάντοτε τό δρόμο άνοιχτό στή λαϊκή πρωτοβουλία. Ή ομάδα πού βρισκόταν στήν έξουσία καθοριζόταν κατά τρόπο περισσότερο άκαμπτο, άλλά ή διαρκώς έπαναλαμβανόμενη ψηφοφορία έπέτρεπε περισσότερο ποικίλους συνδυασμούς.

8. Η ύπαρξη κομμάτων μέ προγράμματα καί θεωρητικές θέσεις θά έπέτρεπε νά πιστέψουμε οτι ή διάκριση δέν είναι άκριβώς κοινωνική. Οί στατιστικές έρευνες τό έπιβεβαιο)νουν.


Ή αθηναϊκή έμπειρία άπό τή λαϊκή δικτατορία καί τή δυσκολία πού συναντά μιά δημοκρατία προκειμένου νά πετύχει τήν ταύτιση τοϋ λαοϋ μέ τό κράτος καί τοΰ κόμματος μέ τήν πατρίδα άποτελει κατά συνέπεια θέμα γιά στοχασμό, πού μπορει νά διατηρήσει τή χρησιμότητά του στό σύγχρονο κόσμο. Προσφέρεται, επιπλέον, ώς άποδεικτικό ύλικό, γιατί αύτή ή έμπειρία φανερώνει πώς, μετά άπό πρωτοφανείς κρίσεις, επιβλήθηκε τελικά καί στά γεγονότα καί στίς θεωρίες ή ιδέα τής συλλογικής ένότητας, πού συμπεριλαμβάνει τά διάφορα κόμματα.

I. Η ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΤΟΥ ΠΕΜΠΤΟΥ ΑΙΩΝΑ

Τό πρόβλημα τής λαϊκής δικτατορίας, όπως καί τόσα άλλα, γνώρισε όλη τήν οξύτητά του κατά τή διάρκεια τοΰ Πελοποννησια- κοΰ πολέμου. Ό τελευταίος συνέπεσε χρονικά μέ τήν άκραία δημοκρατία καί οί δυσκολίες τοΰ έξωτερικοΰ άγώνα φώτισαν περισσότερο τόν κίνδυνο, πού συνδέεται μέ παρόμοια πολιτεύματα. Αύτός ό κίνδυνος διατυπώνεται κατά τρόπο ολοένα καί πιό έπιτακτικό άπό όλους τούς συγγράφεις, εϊτε έμμεσα, στήν τραγωδία, εϊτε άμεσα, στά ιστορικά καί πολιτικά κείμενα.

Η Μ ΑΡΤΥΡΙΑ ΓΗΣ ΤΡΑΓΩ ΔΙΑΣ

Πραγματικά, ή τραγωδία άλλάζει όλοσχερώς ώς πρός τόν τρόπο μέ τόν όποιο παρουσιάζει τήν έπίκαιρη πραγματικότητα καί τήν εικόνα τής πόλης.

'Ο Αισχύλος καί ή ενότητα τής πόληςΣτό έργο τοΰ Αισχύλου, πού έμπνέεται άπό τήν ένδοξη έμπειρία

τών μηδικών πολέμων, ή πόλη παρουσιάζεται πάντοτε ώς σύνολο καί οί καλοί βασιλιάδες φροντίζουν πάντοτε γιά τό κοινό καλό, πού τό έπιδιώκουν σέ συμφωνία μέ τό λαό. Ποτέ, άκόμη καί όταν πρόκειται γιά έντελώς πρόσφατα γεγονότα, όπως στούς Πέρσες, ό Αισχύλος δέν άναμειγνύεται σέ κομματικούς άγώνες. Παρουσιάζει

τ ο ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ 201

τή νίκη τής Σαλαμίνας χωρίς νά παρεμβάλλει τά ονόματα οϋτε τοϋ Θεμιστοκλή οϋτε τοϋ ’Αριστείδη καί οί σύγχρονοι σχολιαστές μάταια αναλώνονται θέλοντας νά άποδείξουν ότι τό έργο άποτελεΐ συνηγορία ύπέρ τοϋ ενός ή τοϋ άλλου. Κατά τόν ίδιο τρόπο στίς Ευμενίδες, όπου γίνεται λόγος γιά τόν Ά ρειο Πάγο, τήν ϊδια ώρα πού ή δημοκρατία περιόριζε τίς έξουσίες αύτής τής βουλής, άλλοι προσπαθούν νά διαβάσουν τό κατηγορητήριο κατά τής μεταρρύθμισης καί άλλοι τόν έπαινο τοϋ σημαντικού ρόλου πού ό Ά ρειος Πάγος μπορεϊ άκόμη νά διαδραματίσει καί μέ τή δικαστική του μόνο εξουσία.

Έ ν τούτοις, στίς τραγωδίες τοϋ Αισχύλου ή πόλη είναι πάντοτε παρούσα, ζωντανή, πρωταρχική. Ή 'Επτά επι Θήβας, τό 467, άντί νά είναι προσκολλημένη στή διαμάχη μεταξύ τών δύο άδερφών, παρουσιάζει προπάντων τήν εικόνα τής πολιορκημένης πόλης, πού ή άγωνία της θά ήταν ή ϊδια άπέναντι σέ όποιονδήποτε άλλον εχθρό. Ό Πολυνείκης, πού επιτίθεται κατά τής πατρίδας του, άναφέρεται μέ τό όνομά του γιά πρώτη φορά μόνο στό στίχο 641. Ό ’Ετεοκλής, ό άντίπαλός του, εΐναι ώς έδώ μόνο ό γενναίος ήγέτης, *πού παρακαλει γιά τή σωτηρία τής πόλης καί άγωνίζεται νά τή σώσει. Πραγματικά, τό κατορθώνει. Γιατί, άντίθετα πρός τά δεδομένα τοϋ μύθου, τό άποτέλεσμα τοϋ άγώνα είναι ότι οί δύο βασιλιάδες πεθαίνουν άλλά ή πόλη σώζεται9. "Αν αύτή ή άρετή τού ’Ετεοκλή άμαυρώνεται στούς 'Επτά επί Θήβας άπό τό πάθος, πού τόν κάνει νά ύποχωρήσει στήν πατρική κατάρα, δέν συμβαίνει τό ϊδιο μέ τό βασιλιά τών Ίκετίδων. Αύτή ή τραγωδία, πού διδάχτηκε άναμφίβολα τό 463, παρουσιάζει τήν άστραφτερή εικόνα ένός βασιλιά άφοσιωμένου άπό κάθε άποψη στήν πόλη του: τήν οδηγεί άλλά καί τή συμβουλεύεται, πετυχαίνοντας έτσι άπό τούς πολίτες ομόφωνη συμφωνία γιά τήν ύπεράσπιση τών ίκέτιδων. Επομένως

9. Πρθλ. 792 κ.έ. Έπίσης, 804, 814 κ.έ. Τό τέλος τοϋ έργου, πού, γιά άλλους λόγους, θεωρείται γενικά ώς όψιμη προσθήκη, προσφέρει άπό τήν άποψη αύτή μιά άντίθεση, γιατί θά τελείωνε μέ τήν εικόνα τής διαιρεμένης πόλης.


ή έξιδανικευμένη μορφή του συνδυάζει, όχι χωρίς κάποιον αναχρονισμό, τή βασιλική εύγένεια μέ τό δημοκρατικό πολιτικό ήθος. Ό Αγαμέμνων τής Όρέστειας δέν είναι πιά τόσο τέλειος, άλλά ό λαός δέν ψιθυρίζει έναντίον του παρά μόνον όταν είναι ύπεύθυνος γιά τούς πολυάριθμους νεκρούς πού όφείλονται στόν πόλεμο. Καί αύτοί οί ψίθυροι είναι άπλώς ή ένδειξη τοϋ σφάλματός του καί ό προάγγελος τής τιμωρίας πού θά τοϋ έπιβάλουν οί θεοί. Δέν πρόλαβε ό Αγαμέμνων νά πέσει κάτω άπό τά χτυπήματα τής Κλυταιμνήστρας καί ή πίστη τοϋ λαοΰ του έκδηλώνεται χωρίς έπιφύλαξη. Καί αύτός, έπίσης, ήταν καλός βασιλιάς καί, όπως λέει ό χορός, «πάρα πολύ φιλικός προστάτης»10.

Μόνο τό τελευταίο έργο τής τριλογίας, οί Ευμενίδες, ύπαινίσ- σονται ένδεχόμενες διαμάχες στούς κόλπους τής πόλης. Ά λλά αύτό γίνεται γιά νά ζητηθεί έπίμονα νά μήν ένσκήψει στήν Αθήνα μάστιγα τέτοιου είδους. Ή συμφιλίωση τής Άθηνάς μέ τίς Έρι- νύες γίνεται μέ αύτή τήν ύπόσχεση. Προσφέρει, μάλιστα, τό πρότυπο τής ένότητας, πού πρέπει νά πραγματωθει, έπειδή στηρίζεται στήν πειθώ καί στόν κοινό σεβασμό γιά τήν τάξη τοΰ Κράτους.

Ό Ευριπίδης καί ή λαϊκή τυραννίαΑντίθετα, στόν Εύριπίδη, καί κυρίως στά έργα τής δεύτερης

περιόδου τοΰ Πελοποννησιακοΰ πολέμου, ό λαός έχει γίνει θορυβώδες καί τυραννικό πλήθος έμφορούμενο άπό βίαια πάθη, πού οί βασιλιάδες τό φοβούνται καί είναι ύποχρεωμένοι νά τό κολακεύουν.

Ά ν ό Θησέας τών Ίκετίδων τού Εύριπίδη ένεργεΐ άκόμη μέ τό λαό του, όπως ό βασιλιάς τών Ίκετίδων τοΰ Αισχύλου11, άπό τήν 'Εκάβη (πού διδάχτηκε γύρω στά 424 π.Χ.) καί μετά βλέπουμε τόν Άγαμέμνονα νά φοβάται τό λαό. Τό έργο δείχνει έναν Όδυσσέα

10. Άγαμί;μνω\\ 1452.1 1 /Η μόνη διαφορά είναι ότι άναφέρεται ανοιχτά στούς δημοκρατικούς

θεσμούς καί στή «μοναρχία» τοϋ λαοϋ (352).

ΤΌ ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ 203

δημαγωγό, πού γίνεται ό «κόλακας τοϋ λαοϋ»12, καί ένα βασιλιά τών βασιλιάδων, πού τρέμει μπροστά στή γνώμη τοϋ στρατού. Ή Έκά6η μάλιστα φωνάζει, άν θέλουμε νά τήν προσέξουμε, ότι κανείς δέν είναι έλεύθερος, έπειδή εΐναι πάντοτε δούλος κάποιου πράγματος. Ό ’Αγαμέμνων είναι δούλος τοϋ «πλήθους τών πολιτών»13. Ό άδερφός του Μενέλαος, δεκαέξι χρόνια άργότερα, δέν είναι γενναιότερος στόν Ό ρέστη. Αύτός άκριβώς άναφέρει, σέ ένα όνομαστό χωρίο, τό θόρυβο τών έκκλησιών, πού μοιάζει μέ τήν πυρκαγιά καί τή θύελλα14. Μολονότι είναι βασιλιάς, δηλώνει πώς είναι άνίκανος νά δράσει μέ άμεσο τρόπο. Τό μόνο πού μπορεϊ είναι νά προσπαθήσει νά κερδίσει τούς πολίτες καί «νά έπωφελη- θεΐ άπό τό ύπερβολικό πάθος τους»: «Μέ τήν έπιδεξιότητα, λέει, πρέπει νά σωθείς, χοορίς νά μεταχειριστείς βία πρός τούς ίσχυρότε- ρούς σου»15. Πραγματικά, ή έκκλησία έπρόκειτο, στή συνέχεια τής τραγωδίας, νά άκολουθήσει τή γνώμη κάποιου εύτελούς άνθρώπου, «πού είχε έμπιστοσύνη στίς φωνές καί στήν άμαθή έλευθεροστο- μία του»16. Τέλος, στήν Ιφιγένεια εν Αυλ'ώι, έργο πού διδάχτηκε μετά τό θάνατο τού Εύριπίδη, ό ’Αγαμέμνων άποκαλύπτεται τόσο περιδεής ένώπιον τοϋ πλήθους καί τής γνώμης του, ώστε νά ύποφέ- ρει γ ι’ αύτό καί νά λέει πώς είναι «ύποδουλωμένος στό πλήθος». Ό ένας μετά τόν άλλον, όλοι τόν μέμφονται γ ι’ αύτό: «Δέν πρέπει, βέβαια, νά τρέμεις τόσο πολύ τό λαό», παρατηρεί ό άδελφός του, καί ή γυναίκα του δηλώνει ότι «είναι δειλός καί τρέμει ύπερβολικά τό στρατό»17. Αύτό τό λαό μέ τήν τυραννική συμπεριφορά δέν

12. 'Εκάβη, 132.13. 'Εκάβη. 866.14. Βλ. σσ. 58-59.15. Vρέστης, 709-710.16. Ό ρέστης, 905.17. Τά παραθέματα προέρχονται άπό τούς στίχους 450, 517 καί 1012. "Ακόμη,

ό Όδυσσέας παρουσιάζεται στό έργο ώς δημαγωγός (525-526) καί ό γενναίος ’Αχιλλέας κινδυνεύει νά έξοντωθεΐ άπό τούς δικούς του στρατιώτες, γιατί οί φωνές σκεπάζουν τή φωνή του. "Οπως παρατηρεί ή Κλυταιμνήστρα, «τό μεγάλο πλήθος εΐναι φοβερό κακό» (1358).


μπορεϊ πιά νά τόν συμβουλεύσει κανένας: τόν κολακεύει καί ύπακούει σ ’ αύτόν.

Ό Ευριπίδης καί ή διαιρεμένη πόληΤό πιό σημαντικό εΐναι ότι ή ϊδια ή πόλη παρουσιάζεται ολοένα

καί λιγότερο μέ τήν ομοιογενή μορφή ενός ενιαίου πολιτικού σώματος: έμφανΐζεται διαιρεμένη σέ ξεχωριστές ομάδες καί σέ κοινωνικές τάξεις. Έ τσ ι βρίσκουμε στίς Τκέτιδες ολόκληρη άνάλυση σχετικά μέ τούς φιλόδοξους νέους, πού καταστρέφουν τό λαό. Μετά άπό αύτό άκολουθει μονόλογος γιά τίς τρεις τάξεις τοϋ Κράτους: τούς πλούσιους, τούς φτωχούς καί τή μεσαία τάξη. Αύτή ή τελευταία «σώζει τά κράτη»18. Μονόλογος αύτού τοϋ είδους δέν ήταν καθόλου άπαραίτητος καί γι* αύτό φάνηκε τόσο άταίριαστος, ώστε πολλοί τόν θεο^ρησαν - πιστεύουμε, άδικα - ώς χωρίο πού προστέθηκε μεταγενέστερα καί κατά λάθος. Επομένως ή πραγματικότητα τής διαιρεμένης πόλης άρχίζει νά διακατέχει τούς ήρωες τοϋ μύθου. Λίγο άργότερα, μεταξύ τού 420 καί τοϋ 415, ό Ηρακλής Μαινόμενος προσφέρει στήν παράσταση τήν εικόνα ένός τυράννου, γιά τόν όποιο μαθαίνουμε έπιπλέον ότι κατέλαβε τήν έξουσία επειδή εύνοήθηκε άπό τούς έμφύλιους πολέμους. Αύτό τό γεγονός, έντελώς άσχετο μέ τή δράση, άναφέρεται επανειλημμένος19. Μερικά χρόνια άργότερα βλέπουμε τό νεαρό ’Ίωνα, πού τό έργο φέρει τό όνομά του, νά έπιδίδεται σέ παρατεταμένο στοχασμό, στερημένο άπό δραματική χρησιμότητα, σχετικά μέ τίς δυσκολίες πού θά συναντήσει στήν ’Αθήνα: «μισούμενος άπό τό άνίκανο πλήθος», άν προσπαθήσει νά παίξει κάποιο ρόλο, θά περιφρονη- θεΐ, φαντάζεται, άπό τούς καθωσπρέπει άνθρώπους, πού άποφεύ- γουν τήν πολιτική, καί θά έπισύρει τή ζηλοτυπία έκείνων πού τήν άσκοΰν20. Δέν σκέφτεται τήν «πόλη», άλλά άναφέρεται σέ ομάδες

18. Ίκέτιδες, 238-245.19. 273, 543, 588. Πρβλ. στήν ’Ανδρομάχη (474) τόν ύπαινιγμό πού - μάλλον

αδέξια - γίνεται στίς διχόνοιες τής πόλης.20. 7ων, 595-606.


πού ανταγωνίζονται ή μία τήν άλλη. Τό 413 έχουμε τήν 5Ηλεκτρα, στήν όποια προβάλλουν καί πάλι άναλύσεις κοινωνικού χαρακτήρα. Ό γεωργός πού έγινε σύζυγος τής Ήλέκτρας άντιπροσω- πεύει μιά φτωχή άλλά θαρραλέα τάξη. Ό Ό ρέστης μένει κατάπληκτος άπό τίς άρετές του, άναρωτιέται γύρω άπό τή σχέση τής άρετής μέ τό χρήμα καί συμπεραίνει ότι πρέπει νά άκούει κανείς τούς άνθρώπους πού άνήκουν στήν κατηγορία αύτοϋ τοΰ χωρικού: «πολίτες αύτοΰ τοΰ είδους ώφελοΰν τά κράτη καί τίς οικογένειες»21. Ή διάσπαση τής πόλης σέ άντιτιθέμενες ομάδες έντάσσε- ται μάλιστα έδώ στό πλαίσιο τοΰ έργου: μέ τολμηρή τροποποίηση τοΰ μύθου καί μέ όχι λιγότερο τολμηρή εγκατάλειψη τών σκηνικών παραδόσεων, ή ύπαιθρος, όπου ζεΐ ή Ήλέκτρα, έγινε ό τόπος τής δράσης. ’Αντιπροσωπεύει τόν κόσμο στόν όποιο ζοΰν άνθρωποι απλοί καί καλοί, μακριά άπό τήν πόλη, τό άνάκτορο, τά πλούτη. Ό ταν ή Κλυταιμνήστρα έμφανίζεται έκει, πρός τό τέλος τής τραγωδίας, μέ όλη τή χλιδή της, ή άντίθεση γίνεται καταφανής. Λίγο άργότερα, στίς Φοίνισσες, ή άνανέωση τών παραδοσιακών δεδομένων δέν είναι λιγότερο άποκαλυπτική. Όλόκληρο τό έργο γεμίζει μέ τή σύγκρουση άνάμεσα στούς δύο εχθρούς άδερφούς, πού ό Αισχύλος τήν εΐχε άπωθήσει σέ δεύτερο έπίπεδο. Αύτή τή φορά συναντιούνται καί φιλονικούν άγρια, χωρίς κανένας άπό τούς δύο νά λάβει ύπόψη του τά συμφέροντα τής πόλης22. Ό καθένας άπό τούς δύο άντανακλά μέ τόν τρόπο του τίς συγκρούσεις τής έποχής τοΰ Εύριπίδη, άκόμη καί μέ τό γεγονός ότι ό Πολυνείκης, μετά τήν Ήλέκτρα, παραπονιέται γιά τή φτώχεια μέσα στήν οποία ζει. Τέλος, ή τραγωδία 5Ορέστης, γιά τήν οποία μιλήσαμε πιό πάνω,

21.386-387. Πρ6λ. 38.* Άντιστρόφως, ό Αϊγισθος αντιπροσωπεύει, κατά τρόπο άρκετά απρόβλεπτο, τήν έξουσία τών πλουσίων (939).

22. Μόνο ό Μενοικέας έχει τή συναίσθηση τοϋ καλοΰ τής πόλης. Καί τό κείμενο μέ τό όποιο δικαιολογεί τή θυσία τής ζωής του, τήν οποία κάνει, επισφραγίζει, άπό τήν άποψη αύτή, όλους τούς άλλους λόγους πού έκφωνήθη- καν σέ άνάλογες περιστάσεις. Πρβλ. τό άρθρο μας: «Les Pheniciennes d’ Euripide ou Γ actualite dans la tragedie grecque», Revue de Philologie, 39 (1965), σσ. 28-47.


έξαρτά τήν τύχη τοϋ Όρέστη άπό τις συγκρούσεις μεταξύ πολιτών: μιά ολόκληρη άφήγηση μάλιστα εΐναι άφιερωμένη στήν έκκλησία τού άργίτικου λαοϋ, πού πρέπει, κατά τρόπο λίγο άνα- χρονιστικό, νά άποφασΐσει γιά τήν τύχη τοϋ ήρωα23. Οί ομιλίες διαδέχονται ή μία τήν άλλη καί άπορρέουν άπό πρόσωπα πού άντιπροσωπεύουν διαφορετικούς κύκλους. Ό λογικότερος εΐναι, καί έδώ έπίσης, ένας γεωργός, άπό αύτούς «πού καί μόνοι τους σώζουν τόν τόπο»24. Πραγματικά, αύτός ό γεωργός άνήκει στή μεσαία τάξη καί γ ι’ αύτό άντιτίθεται στόν Ταλθύβιο, έναν κήρυκα πού πάντα φροντίζει νά κολακεύει τούς ισχυρούς, άλλά έπίσης καί σέ έναν άλλο ρήτορα, ένα άτομο πού δέν εΐναι κάν πολίτης καί στό όποιο άναγνωρίζουμε τό δημαγωγό τής έποχής, τόν Κλεοφών- τα25. Ό Εύριπίδης εκτιμά αύτόν τό φρόνιμο άνθρωπο καί, γιά μιά άκόμη φορά, άφήνεται νά παρασυρθει άπό τή σκέψη αύτών τών διαιρέσεων καί έπιδίδεται σέ γενική άνάλυση, όπου άντιτάσσει μέ λίγους στίχους τούς καλούς στούς κακούς συμβούλους. Τό χωρίο, όπως καί τά χωρία τών 7κετίδων καί τοϋ 7 ωνα, εΐναι τόσο πολύ άποκομμένο άπό τό ύπόλοιπο κείμενο, ώστε ορισμένοι έκριναν ότι πρέπει νά είχε γραφτεί άνεξάρτητα άπό αύτό.

Επομένως, ή έξέλιξη εΐναι σαφής. Ή πόλη δέν κατέστη μόνο λεία τοϋ τυραννικοϋ δήμου: ένώπιον τών κινδύνων πού άπορρέουν άπό αύτόν τόν καινούριο προσανατολισμό τής δημοκρατίας, ή τραγωδία καταθέτει τή μαρτυρία ότι ή πόλη διαχωρίζεται σέ άντιτι- θέμενες ομάδες. Ό Εύριπίδης δέν μπορεϊ πιά νά τήν σκεφτεΐ ώς σύνολο. Ή μόνη έλπίδα του βρίσκεται στήν ισορροπία πού θά έξασφάλιζε ή μεσαία τάξη. Έ τσ ι φτάνει ώς τό σημείο νά τήν εισαγάγει στόν ήρωικό κόσμο τοϋ μύθου, πράγμα πού δημιουργεί άντιρρήσεις καί παράλογες καταστάσεις, άλλά άποκαλύπτει, έπίσης, τή θέση πού κατείχαν στή σκέψη τού τραγικοϋ οί κοινωνικές άντιθέσεις τής έποχής του.

23. Όρεστης, 885-956.24. Όρεατης. 920.25. Πρβλ. τό άρθρο μας: «L’asscmblee du pcuple dans VOreste d'Euripide»,

Studi class, in on. Q. Cataudellci, I. σσ. 237-251.


Επομένως, μπορούμε νά ποϋμε οτι παριστάμεθα στό διαζύγιο τό ολοένα καί πιό οριστικό άνάμεσα στήν πόλη καί στό λαό26. Αύτό τό διαζύγιο έκφράζεται στό έργο τοΰ Εύριπίδη μέ γεγονότα κάθε λογής, πού κλιμακώνονται άπό τόν άναχρονιστικό μονόλογο ώς τή δομή τών τραγωδιών του. Δέν πρέπει, ώστόσο, νά τό άποδοκτουμε καθόλου στίς προσωπικές σκέψεις τοΰ ποιητή. Κάθε έποχή καθρεφτίζεται στό θέατρο πού αύτή έμπνέει, καί ή έξέλιξη πού διαγράφεται έτσι στή διάρκεια ένός αιώνα είναι τόσο βαθιά καί τόσο συνεχής ώστε άνταποκρίνεται στήν άλλαγή τής πολιτικής κατάστασης.

Ο Θ Ο ΥΚ ΥΔΙΔΗ Σ Κ Α Ι Η ΔΙΑΙΡΕΜ ΕΝ Η Π Ο ΑΗ

Τά άλλα κείμενα τής ϊδιας έποχής έπιβεβαιώνουν τήν ύπαρξη αύτής τής άλλαγής, πού καταλήγει στίς καθαρά πολιτικές συζητήσεις στήν έμφάνιση ορισμένου άριθμοΰ προβλημάτων σχετικών μέ τή δημοκρατία.

Ό Θουκυδίδης μαρτυρεί τό γεγονός οτι ή σύγχρονη έμπειρία ήταν ή έμπειρία τής παθιασμένης διαίρεσης στούς κόλπους όλο>ν τών έλληνικών πόλεων. Ό ιστορικός μάλιστα συνέλαβε τίς αιτίες της στήν περίφημη άνάλυση τοΰ III βιβλίου σχετικά μέ τήν άταξία τοΰ έμφύλιου πολέμου, πού ένα μέρος της τό παραθέσαμε στό προηγούμενο κεφάλαιο. Ε ξηγεί έδώ οτι ό πόλεμος, πού άντιπαρέτασσε τήν ’Αθήνα καί τή δημοκρατία της στήν ολιγαρχία τής Σπάρτης, ύπήρξε φυσικός σύμμαχος γιά τούς οπαδούς τής κάθε παράταξης, πού σχεδόν παντοΰ έβλεπαν σ ’ αύτόν τήν εύκαιρία νά πετύχουν τήν ύποστήριξη τής μιας ή τής άλλης πόλης. Φυσικά, ή ’Αθήνα καί ή Σπάρτη ένιωθαν οί ϊδιες ύπερβολικά εύτυχεϊς πού οί πολίτες συγκρούονταν μεταξύ τους στίς διάφορες πόλεις ύποστηρίζοντας τό κόμμα τους, γιατί άπέβλεπαν στήν έξασφάλιση καινούριων

26. Ιδέες πού εκτέθηκαν έδώ αναπτύχθηκαν εύρύτερα σέ μιά σειρά διαλέξεων οί όποιες δόθηκαν στό Santander τόν Ιούλιο τοϋ 1975. Θά δημοσιευτούν, έπίσης, προσεχώς στή Μαδρίτη μέ τόν τίτλο: «La tragedie grecque ct la crisc de la cite».


συμμάχων ή στή διατήρηση τών παλαιών. Αύτή είναι ή αιτία τής έξαψης τών πολιτικών παθών, πού άπό ’δώ καί στό εξής ύπερισχύ- ουν τών θρησκευτικών, ήθικών ή πολιτειακών νόμων καθώς καί κάθε άνθρώπινης άλληλεγγύης έκτός άπό τήν άλληλεγγύη τοΰ κόμματος. Πραγματικά, τό κόμμα είχε μεγαλύτερη σημασία άπό τήν πατρίδα. Οί άρχηγοί τών φατριών, «ένώ ύπηρετοΰσαν τό δημόσιο συμφέρον μέ τά λόγια, στήν πράξη τό μετέβαλλαν σέ έπαθλο προσωπικών άγώνων». Καί «οί δύο παρατάξεις έξόντωναν τούς μετριοπαθείς ή γιατί δέν άγωνίζονταν μέ τό μέρος τους ή λόγω τοΰ φθόνου πού γεννούσε ή σκέψη ότι αύτοί ϊσως έπιζήσουν»27.

Αύτή ή διαίρεση δέν έπληττε, βέβαια, μόνο τίς δημοκρατικές πόλεις, καί ή περιφρόνηση τοΰ δημόσιου συμφέροντος δέν ήταν τό μοναδικό έργο τοΰ δήμου. Αύτό πού κυρίως προέκυπτε ήταν ή βαθιά διάσταση μεταξύ τοΰ λαοΰ μέ τή σημασία τοΰ κόμματος καί τοΰ λαοΰ μέ τή σημασία τής πολιτικής κοινότητας.

Αύτές οί ταραχές δέν έπλητταν άκόμη τήν ’Αθήνα, όπου ό λαός ένσάρκωνε τήν πολεμική κινητοποίηση τής πόλης. "Υποδηλώνουν, ώστόσο, ότι ήταν ένδεχόμενο νά ένταθεΐ καί νά ένισχυθεΐ ή άνυπο- μονησία τής άντιπολίτευσης περιμένοντας τήν εύκαιρία νά έκδη- λωθεΐ.

"Οσο δέν άλλαζαν οί έξωτερικές συνθήκες, αύτή ή εύκαιρία έλειπε, καί εμείς μαντεύουμε μόνο τήν ύπαρξη τής έντασης μέσα άπό τίς δίκες καί τήν άστάθεια τών έσωτερικών πραγμάτων πού προβάλλουν στό έργο τοΰ Θουκυδίδη. Ή δίνη όμως πού σημάδεψε τήν άρχή τής έκστρατείας στή Σικελία — μέ τόν άκρωτηριασμό τών Έρμών, τή διακωμώδηση τών μυστηρίων, τίς καταγγελίες καί τούς φόβους πού προκάλεσαν τήν άνάκληση τοΰ ’Αλκιβιάδη — προδίνει σύντομα τήν έπιδείνωση28 τής κατάστασης.

Ό ’Αλκιβιάδης βρίσκεται ξαφνικά στή Σπάρτη. Πρόδωσε. Τί όμως; 'Άν έρχεται καί προσχωρεί στούς εχθρούς τής πατρίδας,

27. III, 82, 8.28. Βλ. άπό τήν άποψη αύτή τίς άναλύσεις τοϋ πρόσφατου βιβλίου τοϋ Ο.

Aurenche, Οι ομάδες τοΰ ’Αλκιβιάδη, του Λεωγόρα καί τοΰ Τενκρον. Παρατηρήσεις στήν πολιτική ζωή τής ’Αθήνας τό 415 π.Χ. Παρίσι, Les Belles Lettres, 1974.


αύτό ακριβώς τό απαιτεί, όπως εξηγεί, ό καλώς εννοούμενος πατριωτισμός! Μέσα άπό τήν άναίδεια πού τό χαρακτηρίζει, αύτό τό κείμενο προβάλλει βίαια τό πρόβλημα, έτσι όπως αύτό κυριαρχούσε τότε στό νού τών άνθρώπων.

Πρώτα πρώτα, φωτίζει τό ρόλο πού έπαιξε ή έξορία σέ αύτή τήν κρίση πολιτικού ήθους. Πραγματικά, δέν πρέπει νά ξεχνάμε αύτό τό ιδιαίτερο γνώρισμα τής έλληνικής πολιτικής ζωής, σύμφωνα μέ τό όποιο τό κόμμα πού νικούσε έξόριζε μαζικά τούς περισσότερο επικίνδυνους άντιπάλους. Ά πό τήν έποχή κιόλας τοΰ Κλεισθένη βλέπουμε τό κόμμα τοΰ Τσαγόρα, πού ύποστηριζόταν άπό τή Σπάρτη, νά διώχνει έφτακόσιες άθηναϊκές οικογένειες29. Αύτός ό τρόπος ένέργειας συμφωνεί μέ τή στενή άλληλεγγύη πού έπέβαλλε ή άρχαία σύλληψη τής πόλης-κράτους. Επομένως ή χρήση ήταν συνηθισμένη καί ορισμένα άπό τά έπεισόδια πού πυροδότησαν αρχικά τόν Πελοποννησιακό πόλεμο καί έπειτα τήν εκστρατεία στή Σικελία όφείλονταν στή δράση τών έξορίστων. Αύτό λ.χ. συνέβη στήν Έπίδαμνο καί στούς Αεοντίνους30. Τό ίδιο συνέβη καί μέ τίς ταραχές στά Μέγαρα καί στή Σάμο31, πού σημάδεψαν τή διεξαγωγή αύτοΰ τοΰ πολέμιου. Έ να τμήμα τοΰ πληθυσμού είχε στήν περίπτωση αύτή κυριολεκτικά πεταχτει καί διωχτεί καί δέν είχε άλλη ελπίδα άπό τήν επιστροφή μέ τή βία. Μέ τίς συνθήκες αύτές τό ήττημένο στρατόπεδο δέν μπορούσε ποτέ νά δεχτεί τήν ύποταγή: κάθε ομάδα άντιπροσώπευε ένα καθεστώς, κάθε ομάδα άπέκλειε τήν άλλη.

Αύτή ή άποψη τών πραγμάτων εκφράζεται μέ δύναμη στό λόγο τοΰ Αλκιβιάδη, γιά τόν όποιο, όπως καί γιά όλους τούς έξορίστους, τό ούσιώδες ήταν ή έπάνοδός του μέ όποιαδήποτε μέσα ή τίμημα.

Ό λόγος συνδυάζει καί τή ρητορική έπιδεξιότητα καί έτσι μάς δίνει κάποια ιδέα γιά τά σοφίσματα στά όποια κατέφευγαν εύκολα

29. "Ηρόδοτος, V, 72 καί 73. ’Αριστοτέλης, ΆΟηναίον Πολιτεία, 20, 3. Ό αριθμός φαίνεται ύπερβολικός άλλά δέν μπορει νά άμφισβητηθεΐ, γιατί μαρτυ- ροϋνται καί άλλες παρόμοιες περιπτώσεις.

30. I Ιρβλ. Θουκυδίδης. I. 24. 5' V. 4. 2. καί VI. 6. 2.31. Πρβλ. Θουκυδίδης, IV, 66, 3, καί 75, 1.


έκεΐνοι, γιά τούς οποίους ή πόλη, όπου είχε έπικρατήσει λαϊκό καθεστώς, δέν ήταν πιά ή πόλη άλλά ένα κράτος-σφετεριστής, άπό τό όποιο οί εχθροί τους έπρεπε νά διωχτούν, όπως είχε συμβεΐ καί μέ τούς ’ίδιους.

Έ τσ ι φτάνουμε στό παράδοξο νά παρουσιάζεται ώς δείγμα πατριωτισμού τό έγχείρημα ένός άνθρώπου κατά τής πατρίδας του. Ά ς άκούσουμε καλύτερα τούς ώραίους συλλογισμούς αύτού τού ’Αθηναίου, πού διδάσκει στούς Σπαρτιάτες τόν τρόπο νά νικήσουν τήν ’Αθήνα: «Καί έχω τήν άξίωση κανένας σας νά μή μέ θεωρεί φαύλο, άν άγωνίζομαι τώρα μέ όλες τίς δυνάμεις μου μαζί μέ τούς μεγαλύτερους έχθρούς της κατά τής πατρίδας μου, ένώ άλλοτε θεωρούμην φιλόπατρης, οϋτε νά ύποψιάζεστε ότι ό λόγος μου όφείλεται στόν άπερίσκεπτο ζήλο μου, έπειδή είμαι δραπέτης. Είμαι, 6έ6αια, δραπέτης, άλλά δραπετεύω άπό τήν κακότητα έκεΐνων πού μέ έδιωξαν, όχι όμως καί άπό τή δυνατότητα νά σάς ώφελήσω, άν μέ άκούσετε* καί οί μεγαλύτεροι εχθροί τής πατρίδας μου δέν είστε σεις, πού Βλάψατε κάπου τούς έχθρούς σας, άλλά έκεΐνοι πού άνάγκασαν τούς φίλους νά γίνουν εχθροί της. ’Ακόμη, τή φιλοπατρία32 δέν τήν συνδέω μέ τό μέρος πού μέ βλάπτουν, άλλά μέ έκεινο όπου άσκοΰσα μέ άσφάλεια τά πολιτικά μου δικαισ>ματα. Οϋτε νομίζω ότι σήμερα άγωνίζομαι εναντίον αύτής πού εΐναι πατρίδα μου, άλλά πολύ περισσότερο γιά νά τήν κάνω πάλι, αύτήν πού δέν εΐναι, πατρίδα μου. Καί φιλόπατρης, μέ τή σωστή έννοια, δέν εΐναι αύτός πού, άφοϋ έχασε άδικα τήν πατρίδα του, δέν άγωνίζε- ται γ ι’ αύτήν, άλλά όποιος τυχόν μέ κάθε τρόπο, επειδή τήν άγαπά, προσπαθεί νά τήν άνακτήσει»33.

Αύτό τό έκπληκτικό κείμενο μπορεϊ νά βρει συχνά άνταπό- κριση, άνάλογα μέ τίς εποχές. Ό ’Αλκιβιάδης έθετε σέ αύτό, μέ

32. ’Ά ς σημειωθεί οτι ό Αλκιβιάδης επαναλαμβάνει τόν ένα μετά τόν άλλο τούς όρους πού μπορούσαν νά χρησιμοποιήσουν έναντίον του καί πού έμφανΐ- ζονται στήν πρώτη φράση: τή φυγή του, τούς μεγαλύτερους έχθρούς, τή φιλοπατρία. Γιά τόν καθένα κάνει μιά άντιστροφή: οί μεγαλύτεροι έχθροί βρίσκονται στό εσωτερικό καί ή φιλοπατρία απαιτεί τήν άπάντηση.

33. Θουκ., VI, 92, 2-4.

ΙΟ ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ

εκφράσεις διανοουμένου άσκημένου στά διαλεκτικά παιχνίδια, τό πρόβλημα τοϋ δικαιώματος τής έξέγερσης, τοϋ δικαιώματος τής αντίστασης, τοϋ δικαιώματος τοϋ αγώνα. Ό ταν οί δημοκράτες, μετά τό τέλος τοϋ πολέμου, ξαναγύρισαν μέ τή βία στήν ’Αθήνα, άπό τήν οποία είχαν εξοριστεί, ορισμένοι ρήτορες χρειάστηκε νά συγκρίνουν τήν περίπτωσή τους μέ τήν περίπτωση τοϋ ’Αλκιβιάδη, νά προσπαθήσουν νά συγχωρήσουν τόν ’Αλκιβιάδη χάρη σέ αύτή τή σύγκριση ή νά προσπαθήσουν, άντίθετα, νά οριοθετήσουν τίς θεμελιώδεις διαφορές άνάμεσα στίς δύο καταστάσεις, έπαναλαμβά- νοντας τήν άποψη ότι ό ’Αλκιβιάδης είχε προσχωρήσει σ ’ αύτούς πού πολεμούσαν τήν πατρίδα του, ένώ οί δημοκρατικοί είχαν πολεμήσει έναντίον μιας πόλης πού τήν κατείχε ό νικητής έχθρός34. ’Αλλά τό άφηρημένο πρόβλημα, πού τίθεται έδώ γιά πρώτη φορά, άποτελει έπίσης μαρτυρία γιά τό πνεύμα πού έπικρα- τοϋσε τότε. ’Αντίπαλος τοϋ καθεστώτος άπό τό όποιο είχε ύποφέ- ρει, ό ’Αλκιβιάδης κρίνει ότι ή λαϊκή ’Αθήνα δέν εΐναι ή πόλη του- εΐναι ένα κόμμα, όχι ή πατρίδα του, καί, κατά τήν άποψή του, λαός καί πόλη δέν συμπίπτουν.

Ερχόμενος σέ άντιπαράθεση μέ τέτοιους άντιπάλους, ό λαός πραγματικά καί έντελώς φυσικά έπαυε νά δρά στό όνομα όλων καί ξαναγινόταν κόμμα. Τό βλέπουμε στούς δύο έμφύλιους πολέμους, τοϋ 411 καί 4Θ4, πού σημάδεψαν τήν τελευταία περίοδο τοϋ πολέμου μετά τή σικελική καταστροφή.

Τό 411 ύπήρξε κάτι σάν μιά χονδροειδής τομή άνάμεσα σέ δύο ’Αθήνες χωρισμένες στό χώρο. "Υστερα άπό διάφορες μηχανορραφίες, πρός τίς όποιες δέν ήταν άσχετος ό άμοιβαιος φόβος, ή ϊδια ή πόλη βρέθηκε ύποταγμένη σέ ολιγαρχικό καθεστώς, ένώ ό στρατός, πού στάθμευε στή Σάμο, παρέμενε πιστός στή δημοκρατία. Οί έξαγριωμένοι ναύτες ήταν έτοιμοι νά πολεμήσουν κατά τών άντιπροσώπων τής ολιγαρχίας. Εμποδίστηκαν τήν τελευταία στιγμή άπό τούς μετριοπαθείς πού «τούς συγκράτησαν εξηγώντας

34. Πρβλ. τά δύο κείμενα πού αντιστοιχούν τό ένα στό άλλο: Ίσοκρ., Περι τού ζεύγους, 12-15, καί Λυσίας, Κατά Άλκιβιάόου, 32-34.


τους οτι ϊσως γίνουν αίτιοι καταστροφής, έφόσον ό εχθρικός στόλος βρίσκεται αντιμέτωπος κοντά τους»35. Μιά άλλη φορά ό στρατός ήθελε νά έγκαταλείψει τόν άγώνα γιά νά έπιστρέψει στήν Αθήνα νά πολεμήσει κατά τών ολιγαρχικών. Ό Αλκιβιάδης πέτυχε τότε νά τούς έμποδίσει τήν τελευταία στιγμή. Καί ό Θουκυδίδης, έγκαταλείποντας τή συνηθισμένη έπιφυλακτικότητά του, παρατηρεί σχετικά: «Γιά πρώτη φορά τότε καί περισσότερο άπό όποιονδήποτε άλλον φάνηκε ό ’Αλκιβιάδης ότι ωφέλησε τήν πόλη. Πραγματικά, ένώ οί ’Αθηναίοι πού βρίσκονταν στή Σάμο έσπευδαν νά πλεύσουν κατά τών συμπολιτών τους, οπότε, όπως είναι πάρα πολύ προφανές, οι έχθροί θά κατελάμβαναν άμέσως τήν ’Ιωνία καί τόν Ελλήσποντο, αύτός τούς έμπόδισε»36.

Σ’ αύτές, λοιπόν, τίς δύο περιπτώσεις τό λαϊκό κόμμα, διχασμένο άνάμεσα σέ δύο καθήκοντα στά όποια όφειλε ύπακοή, είναι έτοιμο νά δράσει στό όνομα τών συμφερόντων τής ομάδας καί μόνο, άπωθώντας σέ δεύτερο πλάνο τή σωτηρία τής πατρίδας καί τό καλό τής πόλης. Χωρίς κάποιες δραστικές παρεμβάσεις, ό έμφύλιος πόλεμος ύπερίσχυε τοϋ πολέμου.

Στήν ϊδια τήν ’Αθήνα ή κρίση δέν παρουσιάζει μικρότερη οξύτητα. Έξαλλος ό δήμος είναι έτοιμος γιά οδομαχίες. Γιά μιά άκόμη φορά, ένας μετριοπαθής καταφέρνει νά εισακουστεΐ ύπεν- θυμίζοντας τό συμφέρον τής πόλης: «Μόλις δέ καί μετά βίας, επειδή καί οί πιό ήλικιωμένοι συγκρατοϋσαν αύτούς πού διέτρεχαν τήν πόλη καί έσπευδαν νά οπλιστούν, καί ό Θουκυδίδης ό Φαρσά- λιος, ό πρόξενος τής πόλης, πού ήταν έδώ, άκούραστος σταματούσε τόν καθένα χωριστά καί φώναζε νά μήν καταστρέψουν τήν πατρίδα, ένώ άκόμη παραμονεύουν οί έχθροί, ήρέμησαν καί δέν συγκρούστηκαν μεταξύ τους»37.

Πραγματικά, τά πνεύματα ήρεμοϋν «όσο αύτοί έφοβοϋντο γιά τό σύνολο τοΰ Κράτους»38. Έ τσ ι φτάνουν σέ διευθέτηση, άπό τήν

35. Θουκ., VIII, 75, 1.36. Θουκ., VIII, 86. 4.37. Θουκ., VIII, 92, 8.38. Θουκ., VIII, 93,3. Σημ. μβτ.: Η συγγραφέας μεταφράζει τή φράση τοϋ


οποία προκύπτει σύντομης διάρκειας μετριοπαθής δημοκρατία, πριν άπό τήν επιστροφή στήν προηγούμενη δημοκρατία.

Ά λλά αύτή ή σύγκρουση, πού τόσο συχνά τήν άπέφυγαν τήν τελευταία στιγμή, δέν άποτράπηκε καί πάλι τό 404. Ή ήττα κατέληξε τότε στόν έμφύλιο πόλεμο, πού έφερε σέ άντίθεση τούς ολιγαρχικούς, κύριους τής πόλης, καί τό «λαό», πού εϊχε έγκατα- σταθεΐ στόν Πειραιά γύρω άπό ένα πυρήνα έξορίστων. ΓΥ αύτό δέν έφταιγε οϋτε ό λαός οϋτε ή δημοκρατία, καί τό δημοκρατικό κόμμα δέν μπορούσε σέ τίποτα νά κατηγορήσει τόν έαυτό του: μόνο οί ολιγαρχικοί ήταν ή πηγή τοϋ κακοϋ. Ό Θουκυδίδης παραδέχεται ότι ήδη τό 411 ήταν έτοιμοι νά προδώσουν καί τοποθετούσαν τή δική τους έπιτυχία πάνω άπό τό συμφέρον τής πατρίδας. ’Ήθελαν προπάντων «νά μή σκοτωθούν κυρίως αύτοί πρίν άπό τούς άλλους άπό τό λαό μετά τήν άποκατάσταση τής δημοκρατίας, άλλά καί, συνεννοούμενοι μέ τούς έχθρούς, νά συνάψουν συνθήκη παραδίδοντας τείχη καί πλοία καί νά διατηρήσουν μέ κάθε τρόπο τήν έξουσία τής πόλης, άρκεΐ νά έξασφαλίσουν τή ζωή τους»39. Αύτό πού ό Θουκυδίδης έξηγει έτσι μιλώντας γιά τούς ολιγαρχικούς τοϋ 411, δέν χρειάζεται άπόδειξη γιά τούς ολιγαρχικούς τοΰ 404, πού είχαν κάνει διαπραγματεύσεις μέ τή ΣΜρτη καί κατείχαν τήν πόλη χάρη σ’ αύτήν. Ή έπιλογή πού είχαν κάνει έντάσσεται σαφώς στά γεγονότα. Ά λλά άν δέν έφταιγε ό λαός, αύτό τουλάχιστον ήταν ή άπόδειξη ότι ή δημοκρατία δέν παρουσιαζόταν ώς καθεστώς άνοιχτό σέ όλους καί ότι καμιά σοβαρή συνεργασία δέν είχε έπιτευχθει άνάμεσα σέ αύτά τά δύο τμήματα τής πόλης. Αύτό πού ό Θουκυδίδης τό ονομάζει, μιλώντας γιά τή συμφιλίωση τοΰ 411, «τό σύνολο τοΰ σώματος τοΰ κράτους»40, ήταν έννοια πού

Θουκυδίδη: «τό δέ πλήθος τών οπλιτών... και έφοθεΐτο περί τοΰ παντός πολιτι- κοϋ» (= γιά τό σύνολο τών πολιτικών), ώς «tant ils craignaient pour Y ensemble de VEtat». Σημεκόνει ότι χρησιμοποιεί δική της έκφραση στά γαλλικά γιά τό «του παντός πολίτικου» καί παραπέμπει στή σελ. 155 τοϋ θιθλίου της, σ. 226 τής παρούσας έκδοσης στά ελληνικά.

39. VIII, 91, 3.40. Πρβλ. τή σημ. 38.


μπορούσαν νά τήν έπικαλοϋνται, άλλά ή οποία δέν είχε πετύχει νά έπιθληθεΐ στήν πραγματικότητα τών πολιτικών ένεργειών. Κατά τήν άποψη τών ολιγαρχικών, ό λαός παρέμενε ό καταπιεστής καί ό λαός στό πρόσωπο τών ολιγαρχικών έβλεπε έχθρούς. Αύτή ή διπλή έχθρότητα συχνά άποδεικνυόταν ισχυρότερη άπό τίς έχθρο- πραξίες μεταξύ πόλεων.

Δυσχέρειες καί αβεβαιότητες

Αύτή ή δύσκολη κατάσταση, πού έκφράζεται τόσο καθαρά στά γεγονότα, έμπνέει έπίσης επιχειρηματολογία συχνά τό ίδιο άληθο- φανή καί τό ίδιο άποκαλυπτική μέ τό λόγο τού ’Αλκιβιάδη στή Σπάρτη. Ό πω ς καί ό λόγος αύτός, θέτει γιά πρώτη φορά προβλήματα, στά όποια ό στοχασμός τών φιλοσόφων έπρόκειτο νά άσκη- θει γιά πολύν καιρό καί άποτελει μαρτυρία γιά τίς δυσκολίες πού γνώρισε αύτή ή ταραγμένη έποχή μέ τή δημοκρατία της, πού δέν έχει άκόμη έκτιμηθεΐ σωστά.

"Ενα άπό αύτά τά προβλήματα είναι έκεινο τού δικαιώματος μιας ομάδας νά άντιπροσωπεύει τήν πόλη. Παρουσιάζει δύο μορφές καί τίς βρίσκουμε καί τίς δύο στό λόγο πού έκφωνούν οί Θηβαίοι, στό III βιβλίο τοϋ Θουκυδίδη, όταν άγορεύουν ενώπιον τών Σπαρτιατών κατά τών Πλαταιών (61-68).

Ή πρώτη μορφή συνίσταται στό νά νομιμοποιηθεί ή δράση μιας μειοψηφίας, πού ξεκινά τήν έπανάσταση καί τόν πόλεμο στό όνομα πολιτικής επιλογής ταυτιζόμενης κατά τήν άποψή της μέ τό συμφέρον τοϋ Κράτους. Μειοψηφία αύτού τού είδους είχε καλέσει τούς Θηβαίους στίς Πλαταιές, στό όνομα τών ολιγαρχικών. Κατά τούς Θηβαίους, όπως άναφέρεται στό τρίτο βιβλίο τού Θουκυδίδη, ή ενέργεια αύτή δέν ήταν καθόλου έπιλήψιμη οϋτε γιά τούς ολιγαρχικούς οϋτε γιά τή Θήβα. Ό πω ς στό λόγο τοϋ ’Αλκιβιάδη στή Σπάρτη, σειρά λεπτών άντιθέσεων καί λεξιλογικών τροποποιήσεων προδίνει τή ρητορική έπιδεξιότητα καί θυμίζει σόφισμα. ’Αλλά ή ίδια ή δυνατότητα νά όδηγειται ή δικαιολόγηση τόσο μακριά φωτίζει τίς άβεβαιότητες πού συνεπάγεται ή κατάσταση. Οί ολιγαρχικοί τών Πλαταιών ήταν, όπως λέει τό κείμενο, «οί


πρώτοι, λόγω περιουσίας καί καταγωγής». ’Ήθελαν νά ξαναβροϋν τίς παραδοσιακές συμμαχίες. Ή ταν πολίτες όπως καί οί άλλοι, άλλά «διακυβεύονταν περισσότερα συμφέροντά τους». Καί εύχονταν «οί ταπεινότεροι άπό σάς νά μή γίνουν άκόμη χειρότεροι καί οί καλύτεροι νά έχουν όσα δικαιούνται, γιατί προσπαθούσαν νά έκλογικεύσουν τίς σκέψεις σας καί όχι νά στερήσουν τήν πόλη άπό τήν παρουσία σας, άλλά νά σάς συμφιλιώσουν μέ τούς ομοφύλους σας, χωρίς νά σάς κάνουν έχθρούς μέ κανένα, άλλά μέ όλους γενικά νά έχετε φιλικές σχέσεις»41. Παράξενη δικαιολόγηση, μιά τήν άλήθεια! Έμφανώς, τό μόνο έπιχείρημα πού προβάλλεται στηρίζεται στό γεγονός ότι οί άπόψεις τών ολιγαρχικών τών Πλα- ταιών φαίνονται βάσιμες σέ ολιγαρχικούς, όπως ήταν οί Θηβαίοι. Οί Πλαταιεις ήταν στό σπίτι τους, πολίτες. ’Άνοιξαν στούς Θηβαίους τήν πόρτα τής πόλης τους. Τί περισσότερο φυσικό; Δέν γίνεται λόγος οϋτε γιά τούς άλλους Πλαταιεις ούτε γιά τά δικαιώ- ματά τους. Τήν ύπάρχουσα έξουσία τήν άψήφησαν. Ά ν ύπηρετεΐ κάποιος τή σωστή παράταξη, όλα στό έξής γίνονται νόμιμα.

Παρεμφερή στάση ξαναβρίσκουμε καί στό έπόμενο βιβλίο, όταν ό Λακεδαιμόνιος Βρασίδας εξηγεί στούς κατοίκους τής Τορώνης- μιας πόλης δημοκρατικής καί ώς τότε εξαρτημένης άπό τήν Αθήνα - ότι δέν πρέπει νά εΐναι θυμωμένοι μέ τούς ολιγαρχικούς, πού τόν έβαλαν μέσα στήν πόλη τους, αύτόν, ένα Λακεδαιμόνιο άρχηγό; «Δέν εΐναι σοοστό νά (τούς) θεωρούν οϋτε κακούς πολίτες οϋτε προδότες, γιατί αύτό δέν τό έκαναν γιά νά τούς υποδουλώσουν οϋτε γιατί δωροδοκήθηκαν, άλλά γιά τό καλό καί τήν έλευθερία τής πόλης»42. Ή μανία τής δικαιολόγησης, πού διέπει όλους αύτούς τούς 'Έλληνες, δείχνει άρκετά πόσο μικρή διάδοση εΐχε τότε τό αίσθημα τής πολιτειακής ενότητας, τής άνεξάρτητης άπό γνώμες καί πολιτεύματα: ό Αλκιβιάδης, οί Θηβαίοι, ό Βρασίδας καταθέτουν όλοι τή μαρτυρία τους πρός τήν ίδια κατεύθυνση. Καί άν όλες

41. III. 65, 2-3.42. IV, 114, 3.


οί δικαιολογήσεις δεν έχουν την ϊδια άξια, καθρεφτίζουν ώστόσο τή μοναδική - καί τήν ϊδια - κρίση.

Τό άλλο επιχείρημα πού προβλήθηκε από τούς Θηβαίους, όπως άναφέρεται στό III βιβλίο του Θουκυδίδη, άπεικονίζει λιγότερο άμεσα αύτή τήν κρίση, αλλά δεν είναι άσχετο με αύτή. Αύτή τή φορά τό θέμα είναι γι* αύτούς νά δικαιολογηθούν γιά τήν παλαιό- τερη πολιτική τής πόλης τους. Διαβεβαιώνουν ανοιχτά ότι μιά πόλη δεν θά μπορούσε νά δεσμευτεί από κάποια δεσποτική κυβέρνηση. Αύτή ή επιδέξια δικαιολογία φαίνεται, μέ τήν πρώτη ματιά, αντίθετη στήν προηγούμενη, γιατί αναγνωρίζει μεγαλύτερη σημασία στήν πόλη παρά στήν κυβέρνησή της. 'Ωστόσο, ή άρχή τής άποσύνδεσης είναι ή ϊδια. Καί τό πρόβλημα είναι, καί έδώ, νά οριστεί ή σχέση ανάμεσα στήν ομάδα πού κατέχει τήν εξουσία καί «στήν πόλη στό σύνολό της». Πραγματικά, θυμίζοντας τήν έποχή των μηδικών πολέμων καί τήν κακή επιλογή πού έκανε τότε ή Θήβα, δηλώνουν: «Στήν πόλη μας, συνέβαινε τότε τό καθεστώς νά μήν είναι ούτε ολιγαρχία μέ ισονομία ούτε δημοκρατία, άλλά κατείχαν τήν έξουσία αύταρχικά λίγοι άντρες, πράγμα πού είναι άκρως άντίθετο καί στή νομιμότητα καί στό πιό φρόνιμο πολίτευμα (ένν. τό ολιγαρχικό) καί μοιάζει όσο γίνεται περισσότερο μέ τό τυραννικό... καί ή πόλη μας στό σύνολό της43 τό έκανε αύτό χωρίς νά είναι κύρια του έαυτοϋ της, καί δέν πρέπει νά τήν κατηγορεί κάποιος γιά σφάλματα πού διέπραξε όταν δέν είχε έννομο πολίτευμα».

’Αργότερα, οί Θηβαίοι έπρεπε νά άπαλλαχθοΰν άπό τήν κατηγορία ότι στό τέλος του πολέμου είχαν ψηφίσει νά καταστραφει ή ’Αθήνα. Επικαλούνται, κατά τόν Ξενοφώντα, ότι ή ψήφος αύτή δέν ήταν έργο τής πόλης άλλά ενός ανθρώπου, του απεσταλμένου τους στό Συμβούλιο των συμμάχων τής Σπάρτης44. Κατά τόν ϊδιο τρόπο ορισμένοι ’Αθηναίοι ζητούσαν νά μάθουν άν οί άποσκιρτήσεις των πόλεων μπορούσαν νά καταλογιστούν παρά τή θέλησή τους45. "Ολα

43. 7 / ξνμπασα πόλις. Τό παράθεμα είναι άπό τό τρίτο βιβλίο, 62, 3-4.44. 'Ελληνικά, 111, 5, 8.45. Θουκ., III, 47, 3.

τ ο ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ 217

αύτά ήταν στενόχωρα πράγματα καί προσφέρονταν για ύποκριτική επιχειρηματολογία. Πώς νά έκπλαγει κανείς γ ι’ αύτό; Μήπως δεν είναι αύτό ακριβώς τό πρόβλημα πού σταματά τόν ’Αριστοτέλη, όταν, στά Πολιτικά του, προσπαθεί νά ορίσει τήν πόλη: «Πραγματικά, τώρα ύπάρχει αμφισβήτηση σχετικά με αύτόν τόν όρο, γιατί άλλοι μέν ισχυρίζονται ότι ή πόλη έκανε τήν τάδε πράξη, άλλοι όμως ότι δεν τήν εκανε ή πόλη αλλά ή ολιγαρχία ή ό τύραννος»46. «Πραγματικά, ορισμένοι αναρωτιούνται ποιά στιγμή δρά ή πόλη καί πότε δέν δρά ή πόλη». Μέ τή συνηθισμένη διαύγειά του ό ’Αριστοτέλης ξεχωρίζει τίς περιπτώσεις κατά τις όποιες ή κυβέρνηση έχει ως αντικείμενο τήν κυριαρχία μιάς ομάδας - έστω καί τής λαϊκής ομάδας - από τίς περιπτώσεις πού ή κυβέρνηση δρά στό όνομα του κοινού συμφέροντος. Καί καταλήγει στή διατύπωση του εκπληκτικού γιά μάς συμπεράσματος ότι ή πόλη δέν είναι πιά ή ϊδια, όταν τό πολίτευμά της μεταβάλλεται. Είναι πάρα πολύ φανερό, κάτω άπό τό φως τών προηγούμενων κειμένων, ότι αυτή ή ϊδια ή δυσκολία καί αύτή ή λύση εντάσσονται στήν παράταση τής στενόχωρης κατάστασης του πέμπτου αιώνα. Ή σύγκρουση τών κομμάτων μέσα στήν κατακερματισμένη πόλη τής εποχής εκείνης είχε πετύχει νά αμαυρώσει τήν ϊδια τήν έννοια τής ένότητας ή τής συνέχειας τοϋ Κράτους.

Καμιά άπό αύτές τίς αμφιβολίες καί κανένα άπό αύτά τά προσχήματα δέν ήταν έργο τής δημοκρατίας καθ’ έαυτής- τό άντίθετο μάλιστα. Όμως βεβαιώνουν τουλάχιστον ότι αύτή δέν είχε κατορθώσει νά έπιβάλει τήν εικόνα πολιτεύματος, στό όποιο ό λαός θά ταυτιζόταν μέ τήν πόλη. Τό ότι ή ολιγαρχία δέν τό πέτυχε αύτό είχε μικρή σημασία. Μπορεϊ νά μείνει κάποιος κατάπληκτος βλέποντας μιά μειοψηφία νά έπιβάλλει τό νόμο της. Μπορεϊ νά έξεγερθει εναντίον της. ’Αλλά δέν θά μπορούσε νά έκπλαγει γιά τό ότι αύτή δέν είναι τό καθεστώς όλων. "Αντίθετα, ή ϊση συμμετοχή όλων ήταν ή ϊδια ή άρχή τής δημοκρατίας καί μία άπό τίς αίτιες τής ύπαρξής της. Επομένως ή δημοκρατία όφειλε νά τήν έφαρμό-

46. Π ολιτικά , III, 1274d. Τό έπόμενο παράθεμα εϊναι άπό τό 1276a.


σει. Καί γιά τό σκοπό αυτό έπρεπε νά ξεπεράσει αύτή τήν πρώτη μορφή, γιά νά πάρει μορφή εύρύτερη. Αύτός είναι ό στόχος τόν όποιο προσπαθεί νά πετύχει, έστω καί ψηλαφητά, κατά τή διάρκεια του ϊδιου του Πελοποννησιακοϋ πολέμου.

Ή δημοκρατία, άπό τήν ϊδια τήν ούσία της, Βρίσκεται στήν άνάγκη νά ολοκληρώσει μιά προσπάθεια άκόμη δυσκολότερη άπό τήν προσπάθεια των άλλων πολιτευμάτων καί δέν μπορει νά τήν άποφύγει χωρίς νά άπαρνηθει τόν έαυτό της.

Η Ν Ο ΣΤΑΛΓΙΑ Μ ΙΑ Σ ΕΝ Ω Μ ΕΝ Η Σ Π Ο ΛΗ Σ

Ή μόνη λύση γιά τήν άθηναϊκή δημοκρατία ήταν νά καταφέρει νά θεωρήσει τήν πόλη ώς ένιαΐο σύνολο, όπου μειοψηφία καί πλειοψηφία θά ενώνονταν μέ συλλογική άλληλεγγύη.

Η ιδέα εμφανίζεται έξω άπό τήν ’Αθήνα

Είναι έρεθιστικό νά διαπιστώνεται ότι ό πρώτος πού άποπειρά- θηκε αύτή τήν ένοποίηση ήταν άκριθώς ό άντιπρόσωπος τής σπαρτιατικής ολιγαρχίας, πού φαινόταν πανέτοιμος - καί δικαιολογημένα! - νά συγχωρήσει τούς προδότες. Βέβαια, δέν δροϋσε μέ δημοκρατικό πνεύμα. Φροντίζοντας όμως νά κερδίσει μέ τό μέρος του τούς δημοκρατικούς, τούς πιστούς στήν ’Αθήνα, προσπάθησε νά βγει άπό τό άδιέξοδο καί νά προσφέρει στίς πόλεις τής άθηναϊ- κής ηγεμονίας άνεξαρτησία, πού θά τήν έκτιμοϋσαν όλοι. Διακό- πτοντας τήν παράδοση των βιαιοπραγιών άνάμεσα στήν ομάδα τής εξουσίας καί σ ’ αύτήν πού τήν άντικαθιστοϋσε, ήταν ό πρώτος πού θέλησε νά άκουστει άπό όλους.

Στούς πολίτες τής ’Ακάνθου λέει: «Κι άν τυχόν κάποιος, έπειδή φοβάται προσωπικά μήπως έγώ άναθέσω τή διοίκηση τής πόλης σ ’ ένα κόμμα, γ ι’ αύτό είναι άπρόθυμος, νά μέ εμπιστευτεί πιό πολύ άπό όλους τούς άλλους. Δέν είμαι, βέβαια, έδώ γιά νά πάρω τό μέρος του ένός ή του άλλου κόμματος ούτε πιστεύω ότι θά μπορούσα νά σάς φέρω πραγματική έλευθερία, άφοϋ άδιαφορήσω γιά τό πατροπαράδοτο πολίτευμά σας, ύποδουλώσω τήν πλειοψηφία


στη μειοψηφία ή τούς λίγους στό σύνολο»47. Τό σύνολο, «όλοι», «όλοι μαζί», οι πάντες: αυτές οί λέξεις θά συνδεθοϋν στό έξης μέ τήν καινούρια ιδέα πού διαμορφώνουν γιά τήν πόλη.

Στούς Τορωναίους λέει, επίσης, ότι πρέπει νά συγχωρήσουν τούς ολιγαρχικούς, αλλά συγχρόνως καί ότι δέν είναι σωστό «νά νομίζουν όσοι δέν πήραν μέρος στις επιχειρήσεις ότι δέν θά τύχουν ίσης μεταχείρισης, γιατί δέν είχε έλθει γιά νά καταστρέψει οϋτε καμιά πό/ ^ οϋτε κανένα άτομο (...) Τούς κάλεσε, λοιπόν, όλους (τους πάντας) νά πάρουν τά μέτρα τους, ώστε νά είναι σταθεροί σύμμαχοι καί (είπε) ότι άπό τήν παρούσα στιγμή καί μετά θά κατηγορηθοϋν γιά όποιο τυχόν λάθος διαπράξουν»48.

Αύτός ό τρόπος παρουσίασης τών πραγμάτων, πού έτεινε νά ύποκαταστήσει τήν έννοια τής έθνικής άνεξαρτησίας στίς συγκρούσεις μεταξύ διαιρεμένων πολιτών, γνώρισε τέτοια έπιτυ- χία, ώστε οί πόλεις άνεπιφύλακτα καί άνεξάρτητα άπό κόμματα49 άποστάτησαν καί ό κίνδυνος πού δημιουργήθηκε άνάγκασε τήν ’Αθήνα νά δεχτεί τήν ειρήνη.

Αύτή ή ιδέα τής πολιτικής ένότητας, πού ρίχτηκε άπό έναν ολιγαρχικό, μπορούσε φυσικά νά υιοθετηθεί άπό τούς οπαδούς τής δημοκρατίας, καί μάλιστα νά γίνει ένα άπό τά χαρακτηριστικά γνωρίσματα αύτοϋ του πολιτεύματος. Έ τσ ι αύτή ή ιδέα βρίσκει τήν πιό εντυπωσιακή της έκφραση σέ μιά δημοκρατία εχθρική άπέναντι στήν Αθήνα καί άπειλούμενη άπό τήν ’Αθήνα.

47. Θουκ., IV, 86, 3-4. ΓΗ συμμετρία θά απαιτούσε νά αναφέρει τό κείμενο γιά ύποδούλωση τής πλειοψηφίας στη μειοψηφία ή, αντίστροφα, τής μειοψηφίας στήν «πλειοψηφία». Πραγματικά, ολόκληρη σειρά μεταφραστών, άπό τόν Hobbes ώς τόν D. Roussel, εισάγει εδώ τόν όρο «πλήθος». ΓΗ αντικατάσταση τής «πλειοψηφίας» άπό τό «σύνολο» είναι ώστόσο χαρακτηριστική τής καινούριας έκφρασης. Καί ή έκφραση θά ξαναθρεθει σέ κείμενα μέ τήν ϊδια έμπνευση.

48. IV, 114, 3-5. Ό Βρασίδας διευκρινίζει ότι, γιά τήν προηγούμενη περίοδο, ή πόλη, έπειδή δέν ήταν ελεύθερη, δέν ήταν ύπεύθυνη. Αύτό συνδέεται μέ τίς άπόψεις πού άναφέρθηκαν πιό πάνω.

49. Πρ6λ. IV, 121, 1: « "Ολοι χωρίς διάκριση, άκόμη καί αυτοί πού ώς τώρα δέν επιδοκίμαζαν αύτά πού έκανε».


Πραγματικά, δημοκρατία ύπήρχε καί στις Συρακοϋσες. Ό Θουκυδίδης μάλιστα παρουσιάζει τό γεγονός ώς μία άπό τις δυσκολίες πού συνάντησε ή Αθήνα, γιατί δέν μπορούσε νά κάνει νά λειτουργήσει ή ελπίδα τής άλλαγής του καθεστώτος οϋτε νά στηριχτεί σέ ένα κόμμα, πού τήν εΐχε άνάγκη50. ’Αλλά αύτό δέν σημαίνει ότι δέν ύπήρχε καθόλου σύγκρουση μεταξύ άντίπαλων ομάδων, καί ϊσως γιά νά άναμετρήσει τόν κίνδυνο σέ όλες τίς έλληνικές πόλεις ό Θουκυδίδης φρόντισε νά άντιπαραθέσει στό βιβλίο VI τούς λόγους δύο Συρακοσίων, άπό τούς οποίους ό ένας, ό Έρμοκράτης, άνήκει στήν πολιτική ομάδα άπό τήν οποία έπρόκειτο νά προέλθει ό Διονύσιος τών Συρακουσών, ένώ ό άλλος, ό Άθηναγόρας, κατά τά άλλα άγνωστος, είναι ό άρχηγός του δημοκρατικού κόμματος. Ό Άθηναγόρας μιλάει εναντίον αυτής τής φιλόδοξης νεολαίας, πού ό Έρμοκράτης τήν άντιπροσωπεύει στίς Συρακοϋσες, όπως ό ’Αλκιβιάδης τήν άντιπροσωπεύει στήν ’Αθήνα. Ενάντια σ ’ αύτήν, επιδίδεται στήν ύπεράσπιση τής δημοκρατίας, πού τήν έμφανίζει ώς καθεστώς όλων. Ίσω ς μιά τέτοια ύπεράσπιση ήταν φυσιολογική σέ παρόμοια περίπτωση. ’Ίσως ή άνάγκη άντίστασης στούς ’Αθηναίους εξηγεί έν μέρει τήν επιμονή του ρήτορα σχετικά μέ τό είδος τής εθνικής ενότητας πού φαίνεται νά συνεπάγεται αύτό τό πολίτευμα. Ό λόγος του, οπωσδήποτε, άποτελει γιά μάς τήν πρώτη εμφάνιση αύτής τής συλλογικής, τής κοινής, τής καθολικής δημοκρατίας, πού έπρεπε νά άντικαταστήσει τήν παλαιά δικτατορία του λαϊκού κόμματος.

’Απευθυνόμενος σ ’ αύτούς τούς νέους, πού, όπως ό Έρμοκράτης, επωφελούνται άπό τήν κατάσταση γιά νά επιχειρήσουν νά επιβάλουν τήν έξουσία τους, τούς ρωτά τί θέλουν: «Νά άσκήσετε άπό τώρα τήν έξουσία; ’Αλλά αύτό δέν τό έπιτρέπει ό νόμος, καί ό νόμος θεσπίστηκε γιά νά σάς στερεί αύτή τήν τιμή περισσότερο γιατί είστε άνίκανοι παρά γιατί είστε ικανοί. Μήπως όμως δέν θέλετε νά έχετε ϊσα δικαιώματα μέ τούς πολλούς; ’Αλλά πώς είναι δίκαιο, όταν οί άνθρωποι είναι ϊδιοι, νά μήν έχουν τά ϊδια

50. V II, 55, 2.


δικαιώματα;»51. Ξαφνικά, ή μνεία τής ισότητας τόν οδηγεί στόν καινούριο ορισμό του γιά τή δημοκρατία καί τό λαό: «Θά πει ίσως κάποιος ότι ή δημοκρατία δέν είναι ούτε συνετή ούτε δίκαιη καί ότι όσοι έχουν τό χρήμα είναι καί οί πιό κατάλληλοι γιά νά κυβερνούν άριστα. Έγώ όμως ισχυρίζομαι καταρχήν ότι δήμος έχει ονομαστεί τό σύνολο {ξύμπαν) των πολιτών καί ολιγαρχία μόνο ένα μέρος· έπειτα, ότι οί πλούσιοι είναι μέν πολύ καλοί φύλακες τών χρημάτων, οί συνετοί όμως άνθρωποι μπορούν νά δώσουν άριστες συμβουλές καί οί πολλοί νά αποφασίσουν, άφοϋ προηγουμένως ενημερωθούν, καί ότι αύτά τά τρία μέρη χωρίς διάκριση, καί τό καθένα χωριστά καί τά τρία μαζί (ξνμπαντα)52 έχουν ισα δικαιώματα στή δημοκρατία. ’Αντίθετα, ή ολιγαρχία μοιράζεται μέν τούς κινδύνους μέ τούς πολλούς, άπό τά ώφελήματα όμως δέν άρκεΐται μόνο νά έχει τά περισσότερα, άλλά, άφοϋ τά πάρει όλα, τά κρατά»53.

Είναι φανερό ότι αύτό τό πάρα πολύ ώραΐο κείμενο φέρνει στή δημοκρατία έναν άσυνήθιστο ορισμό («έγώ όμως ισχυρίζομαι...»). Ή πρωτοτυπία του είναι ότι έπιμένει στήν άνοιχτή καί συλλογική άποψη αύτοϋ του πολιτεύματος. Ό Άθηναγόρας ξεκινά άπό κριτικές πού κατηγορούν τή δημοκρατία ότι άφήνει ύπερβολικά λίγο χώρο στή σύνεση, στήν ικανότητα τών πλουσίων καί στήν ισότητα (προφανώς στή γεωμετρική ισότητα, πού τόσο πολύ τήν άντιπαράθεσαν στήν άδικία τής άριθμητικής ισότητας). Καί έπα- ναλαμβάνει αύτούς τούς διάφορους όρους γιά νά δείξει ότι όλοι έχουν τή θέση τους στή δημοκρατία: οί πλούσιοι μπορούν νά

51. VI, 38, 5. ’Ά ς συσχετιστούν αύτά μέ ο,τι λέει ό Νικίας στό VI, 12, 2 κατά τών νεαρών φίλων του ’Αλκιβιάδη.

52. rH έκφραση «κατά μερη και ξνμπαντα» προκάλεσε σύγχυση. Στά σχόλια του Κ. J. Dover διαβάζουμε ότι θά άναμενόταν: «καθ’ έκαστον». Ή άντικατά- σταση ενός όρου άπό άλλον έχει μεγάλη σημασία: Πρβλ. τήν ύποσημ. 47. Ξαναβρίσκουμε «ξύμπαντα» στό τέλος τής φράσης, κατά τρόπο λιγότερο ενδιαφέροντα άλλά πάντοτε γιά τήν άντιπαράθεση αύτοϋ πού είναι συλλογικό, σέ αύτό πού είναι εργο ένός μέρους.

53. VI, 39, 1-2.


άγρυπνουν γιά τήν οικονομία (όπως καί γινόταν στήν Αθήνα), οί συνετοί μπορούν νά δίνουν τίς συμβουλές τους καί οί πολλοί κρατούν τό ρόλο νά αποφασίζουν, ό όποιος κατεξοχήν ανήκει σ ’ αύτούς. Επομένως, όλοι έχουν τή συμμετοχή τους. Καί, τό σπουδαιότερο, αύτή ή συμμετοχή είναι ίση άνάμεσα στίς διάφορες ομάδες καί συνδέει τούς πολίτες σέ γενική συνεργασία. Ή έπανά- ληψη τής λέξης ξυμπαν, πού συνενώνει σέ σφιχτοδεμένο όλο διάσπαρτα καί συχνά άντιτιθέμενα στοιχεία, είναι, άπό τήν άποψη αύτή, εύγλωττη.

Στήν επόμενη παράγραφο ό Άθηναγόρας δείχνεται τό ίδιο έπί- μονος, καθώς καλει τούς συμπολίτες του νά αύξήσουν «αύτό πού, μέσα στήν πόλη, είναι κοινό άγαθό γιά όλους άνεξαιρέτως» (μέ τήν ίδια λέξη ζύμπασι, πού είναι τόσο περισσότερο έκπληκτική όσο είναι λιγότερο άναγκαία) καί τούς ύπενθυμίζει ότι άπό τά πλεονεκτήματα πού παρέχει ή δημοκρατία οί καλύτεροι θά έχουν τό μερίδιό τους «εξίσου άν όχι περισσότερο άπό όσο τό πλήθος τής πόλης»54.

Επομένως αύτός ό πλατύς ορισμός καί του λαοϋ καί τής δημοκρατίας συμπληρωνόταν κατά τρόπο πολύ φυσικό μέ τήν επίκληση στήν άφοσίωση όλων. Χωρίς άμφιθολία, δέν άποκλείεται τό συναίσθημα του κινδύνου, πού ό άθηναϊκός στόλος έκανε νά βαραίνει άπειλητικά πάνω άπό τίς Συρακοϋσες (έστω καί άν ό Άθηναγόρας άρνειται τήν πραγματικότητά του), νά συνέβαλε στήν άνάπτυξη τέτοιων έννοιών. Ά λλά μέ τή δύναμη καί τήν άκρίβειά της ή θεωρία ύπερβαίνει εδώ τό ρήτορα καί τήν εύκαιρία.

Η ιδέα επεκτείνεται στήν ’ΑθήναΠραγματικά, ή άθηναϊκή δημοκρατία παρουσιάζει, άκριβώς τήν

ίδια εποχή, ισοδύναμες θεωρίες, πού έκφράζονται μέ παρεμφερείς όρους.

54/Η έκφραση ξεχωρίζει στα έλληνικά χάρη σέ δύο σπάνιες εκφράσεις, πολύ χτυπητές, πού όμως μπορει νά είναι επίσης τρόπος δήλωσης τής επιμονής. Ό Άθηναγόρας συμπεραίνει ότι, θέλοντας κάτι άλλο, κινδυνεύει κανείς νά χάσει τά πάντα.


Τό έργο του Θουκυδίδη δείχνει ότι μέ κανένα τρόπο δέν ήταν εντελώς καινούριες. Ά πό τήν εποχή του Περικλή καί μετά, τό προσχέδιό τους συναντιέται μέ τή μορφή τής ύπαγωγής τών ιδιωτικών συμφερόντων στα συμφέροντα τής κοινότητας. Δέν πρόκειται ακόμη γιά ένα ιδιαίτερο γνώρισμα τής δημοκρατίας. Ή συναίσθηση όμως του κοινού συμφέροντος, πού διέπει τόν Περικλή καί γεμίζει τίς νουθεσίες του, βρίσκει τή θέση της σ ’ αύτή τή δημοκρατία πού αύτός τήν ενσαρκώνει τώρα, στή δημοκρατία πού τόν κάνει, κατά έναν ορισμένο τρόπο, Πρόεδρο όλων τών Αθηναίων. Μιλώντας γ ι’ αύτόν, ό Θουκυδίδης έπισημαίνει ότι, άφοϋ δυσαρέ- στησε καί τά δύο στρατόπεδα, τό λαό καί τούς πλούσιους, τόν κάλεσαν όλοι ξανά: «γιατί άφε^ός ήταν λιγότερο πιά έντονος ό πόνος γιά τά άτομικά τους παθήματα καί άφετέρου, γιατί πίστευαν ότι ήταν ό πιό άξιος γιά όσα είχε άνάγκη ολόκληρη ή πόλη {ή ξύμπασα πόλις)»55. ’Ακόμη καί στόν τελευταίο λόγο πού τοΰ αποδίδει ό Θουκυδίδης ζητεί άκριβώς νά θυσιάσουν τά πάντα στό κοινό συμφέρον τής πατρίδας.

Ό πω ς ό βασιλιάς Κρέων στήν ’Αντιγόνη τοΰ Σοφοκλή, ό Περικλής έξαίρει τή σημασία τής πόλης σέ σχέση μέ τό άτομο. ’Αλλά, διαφοροποιούμενος άπό τόν Κρέοντα, επιμένει ότι αύτή ή σημασία προέρχεται άπό τό συλλογικό χαρακτήρα της, πού περικλείει τή μοίρα όλων τών πολιτών: « Έγώ βέβαια νομίζω ότι ένα Κράτος έξυπηρετει καλύτερα τά συμφέροντα τών ιδιωτών όταν άκμάζει στό σύνολό του (πόλιν ζύμπασαν όμθουμένην), άπό όσο όταν εύημερεί ώς πρός τόν κάθε πολίτη του άλλά παραπαίει ώς σύνολο»56. Ό λ ο ι οί πολίτες ένωμένοι γιά τήν ύπεράσπιση, όπως λέει πιό κάτω, «τοΰ κοινού τής σωτημίας», τοΰ κοινοΰ συμφέροντος, συνιστά ιδεώδες ένότητας, πού δέν θά τό είχε άπορρίψει ό ’Αθηναγόρας. Απλώς ή θεωρία είναι λιγότερο προωθημένη, λιγότερο άκριβής, γιατί δέν άνταποκρίνεται άκόμη σέ μιά κρίση, όπως εκείνη πού έπρόκειτο νά άρχίσει, κατά τή διάρκεια τοΰ πολέμου, μέ τή λαϊκή τυραννία καί τήν κομματική πάλη.

55. II, 65, 4.56. II, 60, 2.


Κατά τήν έποχή ομο>ς τής σικελικής έκστρατείας συναντάμε στους λόγους ’Αθηναίων ρητόρων, τούς οποίους βάζει νά μιλούν ό Θουκυδίδης, λέξεις καί ιδέες πού άπηχοϋν πραγματικά τή διδασκαλία του ’Αθηναγόρα. Αύτή, ιδιαίτερα, είναι ή περίπτωση τών δύο λόγων του ’Αλκιβιάδη.

Ό πρώτος είναι ό λόγος πού ό ’Αλκιβιάδης έκφωνει γιά χάρη τής έκστρατείας. Ό πω ς καί στίς Συρακοϋσες, ή συζήτηση διεξάγεται μέσα σέ κλίμα προσωπικών αγώνων καί σέ ζωηρή αντίθεση μεταξύ τών νέων, πού τούς παρασύρει ή φιλοδοξία, καί τών έμπειρων ανθρώπων. Ό πω ς καί στίς Συρακοϋσες, ή έννοια τής πόλης, όπου όλα τά στοιχεία συνεργάζονται, τό καθένα στή θέση του, δίνει τήν απάντηση σ ’ αύτόν τόν άνταγωνισμό. ’Αλλά οί συνθήκες είναι διαφορετικές καί αύτή ή συνεργασία δέν παρουσιάζεται ώς χαρακτηριστικό γνώρισμα τής δημοκρατίας! Πραγματικά, ό ’Αλκιβιάδης λέει: «Καί άς μή σάς άποτρέψει (ένν. άπό τήν επιχείρηση) ή άπραξία, πού συνιστά μέ τούς λόγους του ό Νικίας, καί ό διαχωρισμός, πού επιχειρεί άνάμεσα στούς νέους καί στούς γεροντότερους, άλλά μέ τή συνηθισμένη εύκοσμία57, όπως άκριβώς καί οί πατέρες μας έφεραν τό Κράτος σέ άκμή συσκεπτόμενοι μαζί οί νέοι μέ τούς γεροντότερους, έτσι καί σεις νά προσπαθείτε τώρα μέ τόν ϊδιο τρόπο νά τήν κάνετε καλύτερη, καί πιστέψτε ότι ή νεότητα καί τά γηρατειά χωριστά δέν έχουν καμιά δύναμη, άν όμως ένωθοϋν σ ’ ένα σύνολο ή άπερισκεψία τών νέων καί ή μετριοπάθεια τών μεσηλίκων καί ή μεγάλη σύνεση τών γερόντων μποροϋν νά έχουν πάρα πολύ μεγάλη δύναμη»58.

Αύτές οί περίεργα άφηρημένες εκφράσεις* θυμίζουν θέματα, πολύ τής μόδας τότε, σχετικά μέ τό κράμα πού άποτελεΐ ή πόλη καθώς καί τήν ποικιλία τών συνδυασμών πού αύτή επιτρέπει. 'Ως

57. Είναι αύτή τής δημοκρατίας, πράγμα πού ήδη συνδέει καλύτερα τή σκέψη μέ τό πρόβλημά μας. Θά έπισημάνουμε ότι αύτή ή ιδέα τής συνεργασίας τών πάντων επεμβαίνει έδώ ύπέρ τών νέων, ενώ στίς Συρακοϋσες ήταν μιά απάντηση στίς αξιώσεις τους.

58. Θουκ.. VI, 18, 6.*Σημ. μετ.: Ό Θουκυδίδης χρησιμοποιεί τίς λέξεις φαολον, μέσον, πάνν ακριβές γιά τή νεότητα, τούς μεσήλικες καί τούς γεροντότερους αντίστοιχα.


πρός τί όμως τό «φαύλον» μπορει νά βελτιώσει ένα κράμα ή νά έμπλουτίσει μιά συνεργασία; "Η ιατρική δέν είναι ϊσως ξένη σέ παρόμοιες σκέψεις. Μήπως δέν έπέμενε σχετικά μέ τήν ισορροπία τών φυσικών στοιχείων ή τών οργανικών ύγρών; Μήπως δέν έπέμενε σχετικά μέ τήν ανάγκη διατροφής πού νά συνδυάζει άρκετές ιδιότητες (τό γλυκό, τό πικρό, τό ξινό κτλ.), ένώ τό κάθε στοιχείο χωριστά θά ήταν έπιβλαβές; Αύτά τά διάφορα στοιχεία πρέπει νά είναι «ανακατεμένα», όπως ακριβώς οφείλουν νά συνδυάζονται οί διάφορες τάσεις στήν πόλη59. Στήν ύπεράσπισή του γιά τή δημοκρατική διαβούλευση ό ’Αριστοτέλης θά έπαναλάβει ιδέες παρόμοιες πρός έκεινες πού εκφράζει έδώ ό ’Αλκιβιάδης. ’Έτσι στό κείμενό του συναντάμε τή σύγκριση μέ τή διατροφή (πού λέει ότι τροφή μή καθαρή, ανακατεμένη μέ τροφή καθαρή, τήν κάνει χρησιμότερη άπό μιά μικρή ποσότητα εντελώς καθαρή) καί ξαναβρίσκουμε τήν ϊδια έλληνική λέξη, πού σημαίνει «τούς. λιγότερο καλούς»60. Πραγματικά, έπιμένοντας στό συλλογικό χαρακτήρα, πού μόνο αύτός δικαιολογεί τήν άρμοδιότητα ή οποία παραχωρει- ται στό λαό, ό ’Αριστοτέλης δέν διστάζει νά δεχτεί τήν ιδέα ότι οί «λιγότερο καλοί» μπορούν νά συμμετάσχουν έπωφελώς σέ κρίση πού έκφέρεται γιά τούς καλύτερους. ’Αναπτύσσει αύτή τήν ιδέα πολύ περισσότερο άπό όσο ό ’Αλκιβιάδης καί συζητει γιά τή δημοκρατία. ’Αλλά τά δύο κείμενα παραπέμπουν έκδηλα στήν ϊδια παράδοση καί ό λόγος του ’Αλκιβιάδη περιέχει σπερματικά τή μελλοντική άνάλυση του ’Αριστοτέλη.

Ή θεωρία πού εκφράζει αύτός ό λόγος μπορει, έξάλλου, πολύ καλά νά άνταποκρινόταν σέ ένα ειλικρινές συναίσθημα έκ μέρους του ’Αλκιβιάδη. Ό τελευταίος είχε τόσο πολύ έλιχθεΐ άνάμεσα στό κόμμα του λαού καί στό κόμμα τών ολιγαρχικών ώστε, χωρίς νά του άποδίδει κανείς πάρα πολύ σταθερές ιδέες, του άναγνωρίζει

59. Βλ. π.χ. Ancienne Medecine, 14. Γιά τήν ιδέα, γενικά, θά 6ρεΐ κάποιος χρήσιμες παραπομπές στόν Η. Kalchreuter, Die Μεσάτης bei und vor Aristote- les, Diss. Tubingen 1911.

60. ΓΓ αύτή τήν ανάγκη, πρβλ. Άριστ., Πολιτικά, 1282a, 25: τούς φαύλους. Βλ. παρακάτω, σ. 250.


τουλάχιστον τήν έλλειψη κομματικού πνεύματος, ή οποία συμφωνούσε μέ τήν τάση τών μετριοπαθών καί τόν παρακινούσε νά συνεννοηθεί μέ τά δύο άκρα. Μήπως άλλωστε δέν είχε συγκρατή- σει τούς δημοκρατικούς, όταν ήταν έτοιμοι γιά εμφύλιο πόλεμο; Όπωσδήποτε, ό ϊδιος στό λόγο του στή Σπάρτη παρουσιάζει κάτω άπό αύτό τό πρίσμα τήν πολιτική στάση του. Πραγματικά, του χρειαζόταν νά δικαιολογηθεί ένώπιον τών Λακεδαιμονίων όχι μόνο γιά τό γεγονός ότι πολεμούσε εναντίον τής πατρίδας του, άλλά καί γιά τό ότι ήταν γιά πολύ καιρό δημοκράτης καί είχε ύποστηρίξει αύτό τό πολίτευμα, πού μέ τόσο κακό μάτι τό έβλεπε ή Σπάρτη. ΓΥ αύτό τό σκοπό, άντιτάσσει τή δημοκρατία, όπως τήν εννοεί ό ϊδιος, στή δημοκρατία τών άλλων δημοκρατικών ήγετών καί άπο- δίδει στή λέξη δήμος τό ευρύτερο δυνατό νόημα: « ’Ανέκαθεν βέβαια (ένν., οί πρόγονοί μου καί εγώ) είμαστε εχθροί τών τυράννων, καί όσοι είναι άντίθετοι στήν άπόλυτη έξουσία έχουν πάρει τήν ονομασία λαός (<δήμος)6Ν άπό τότε είμαστε άρχηγοί του λαού». Μετά άπό τό de facto επιχείρημα ότι ή ’Αθήνα είχε δημοκρατικό πολίτευμα, ό ’Αλκιβιάδης ορίζει τόν πολιτικό του ρόλο: « Άλλά, παρά τήν άταξία πού επικρατεί, προσπαθούσαμε (ένν., οί πρόγονοί μου καί εγώ) νά άκολουθοϋμε μετριοπαθέστερη πολιτική. "Υπήρχαν άλλοι πού καί στό παρελθόν καί στίς μέρες μας εξωθούσαν τή μάζα62 σέ άθλιότητες* αύτοί άκριβώς εξόρισαν καί μένα. Έμεις όμως ήμαστε άρχηγοί τού λαού στό σύνολό του (ζυμπαντος), γιατί νομίζαμε δίκαιο νά συμβάλουμε στή διατήρηση μιας μορφής διακυβέρνησης, μέ τήν οποία ή πόλη γνώριζε τήν πιό μεγάλη δύναμη

61. Σημ. μετ.\ Η συγγραφέας σημειώνει ότι στή γαλλική έκδοση του 6ι6λίου της διόρθωσε τή μετάφραση τών εκδόσεων Coll. des Univ. de France «γιά νά παρουσιαστεί μέ περισσότερη σαφήνεια ή σχέση μέ τό κείμενο του Άθηνα- γόρα». Έτσι μεταφράζει: «or, tout ce qui fait opposition au pouvoir absolu a re^u le nom de peuple» τή φράση του Θουκ. «παν δε τό εναντιουμενον τφ όυναστενοντι δήμος ώνόμασται», αντί «or, tout ce qui fait opposition au pouvoir absolu est, d’un mot, democratic», τών εκδόσεων Coll. des Univ. de France.

62. Οί λέξεις εδώ είναι χαρακτηριστικές τής άκραίας δημοκρατίας: π.χ. «ει τά πονηρότερα» καί «ί-ςήγον τόν όχλον».

ΊΌ ΚΟΜΜΑ ΚΑΙ Η ΠΑΤΡΙΔΑ 227

καί τόν πιό μεγάλο βαθμό ελευθερίας, καί πού ήταν, επίσης, μιά κληρονομιά γιά τόν καθένα»63.

Αισθάνεται λύπη κανείς γιά τό γεγονός ότι ένας άνθρωπος τόσο ύποπτος γιά τίς προθέσεις του είναι συνήγορος μιας τόσο ώραίας ύπόθεσης. Τουλάχιστον ή ύπόθεση ύπάρχει. Καί τό γεγονός είναι ότι αύτή ή ιδέα μιας δημοκρατίας διευρυμένης, καί ένωμένης άπό τήν κοινή συναίσθηση του κρατικού συμφέροντος, είναι αύτό άπό τό όποιο θά πιαστούν, στίς ώρες τής κρίσης, οί περίφημοι εκείνοι μετριοπαθείς, πού μπόρεσαν επανειλημμένος νά άποφύγουν τόν εμφύλιο πόλεμο.

Τότε, επίσης, είδαμε νά εμφανίζεται στήν άθηναϊκή πολιτική ζωή μιά καινούρια λέξη, προορισμένη νά παίξει εδώ μεγάλο ρόλο, ή λέξη ομόνοια.

Τό 411, μετά τήν πρώτη άπόπειρα βίας, οί ’Αθηναίοι τής Σάμου ξαναβρίσκουν τήν αύτοκυριαρχία τους καί ορκίζονται ότι «θά ζήσουν καί μέ δημοκρατία καί μέ ομόνοια καί ότι θά εξακολουθήσουν μέ προθυμία τόν πόλεμο έναντίον τών ΓΙελοποννησίων». Λίγο άργότερα, ό ’Αλκιβιάδης συγκρατεΐ αυτούς τούς ίδιους ’Αθηναίους μιλώντας τους γιά τήν «πόλη». ’Εκείνοι, πάλι, πού βρίσκονται στήν ’Αθήνα σταματούν στό χείλος του έμφύλιου πολέμου, γιατί φοβούνται γιά «τήν όλη πολιτική κατάσταση»64. ’Αποφασίζουν, λοιπόν, νά ξανασυναντηθοϋν σέ έκτακτη εκκλησία μέ θέμα τήν ομόνοια (περί ό μονοί ας)65.

Τό άποτέλεσμα είναι ή εγκαθίδρυση, γιά λίγο καιρό, είναι άλήθεια, αύτοϋ τοϋ πολιτεύματος, πού ό Θουκυδίδης τό έπαινει

63. Θουκ., VI, 89, 5-6.64. VIII, 93, 3: περί του παντός πολιτικοί). rH έκφραση είναι μοναδική καί γι’

αύτόν ακριβώς τό λόγο επισύρει τήν προσοχή. Τά δύο χωρία πού άναφέρθηκαν προηγουμέντος προέρχονται άπό τά VIII, 75, 2, καί VIII, 86. 3 καί 4.

65. Θά μπορούσε νά προστεθεί ότι ό Θουκυδίδης, σέ προσωπικό του σχόλιο, δηλώνει ότι, άν οί Πελοποννήσιοι είχαν επιτεθεί τότε, ή θά είχαν επιτείνει άκόμη περισσότερο τή διαίρεση τής πόλης ή θά είχαν έξαναγκάσει τό στόλο «παρά τήν εχθρότητά του πρός τήν ολιγαρχία, νά έρθει νά βοηθήσει τίς οικογένειες τών άνθρώπων του καί ολόκληρη τήν πόλη» (96, 4: τη ξυμπαση πόλει).


γιατί, όπως λέει, «έγινε κάποιος συνετός συγκερασμός ολιγαρχίας καί δημοκρατίας (ές τους ολίγους και τους πολλούς ξύγκρασις), καί αύτό καταρχήν συνέβαλε νά ξεφύγει ή πόλη από τή δύσκολη κατάσταση πού είχε δημιουργηθεΐ»66.

Αύτό τό κράμα δέν έμφανίζεται στό κείμενο ώς συμφιλίωση μεταξύ προσώπων άλλά εκφράζεται στό έπίπεδο τών θεσμών μέ τήν υιοθέτηση ένδιάμεσων μέτρων. Τά τελευταία συνδύαζαν τή δημοκρατία μέ τήν άριστοκρατία καί συνέδεαν στή διακυβέρνηση τής πόλης τά δύο στρατόπεδα πού, ώς τότε, έτειναν νά άποκλείσουν τό ένα τό άλλο. Αύτή είναι ή πρώτη εμφάνιση του περίφημου μεικτού πολιτεύματος, πού έπρόκειτο νά καταλάβει τόσο μεγάλη θέση στήν ελληνική πολιτική σκέψη, άπό τό Θουκυδίδη ώς τόν Πολύβιο καί άκόμη πιό πέρα, μέ ένδιάμεσους σταθμούς τόν Τσο- κράτη, τούς Νόμους του Πλάτωνα καί τόν ’Αριστοτέλη. ’Αν οί συνταγματικές λεπτομέρειες τών μέτρων πού υίοθετήθηκαν δέν ενδιαφέρουν παρά μόνο άπό άποψη τεχνικής, είναι ωστόσο άξιο- σημείωτη ή διαπίστωση ότι ή γενική ιδέα είχε γεννηθεί άπό τήν ϊδια τήν κρίση τής πόλης, πού προσπαθούσε νά τήν άντιμετωπίσει έγκαθιδρύοντας δημοκρατία, στήν οποία οί άριστοκράτες θά είχαν τή θέση τους, δηλαδή καθολική δημοκρατία, άντί τής λαϊκής δικτατορίας67.

Τά γραμματειακά έργα τής εποχής επιβεβαιώνουν ότι τήν άνάγ- κη προσπάθειας αύτοϋ τοϋ είδους τήν είχαν αισθανθεί πολλοί ’Αθηναίοι.

Ή Λυσιστράτη τοΰ ’Αριστοφάνη προηγήθηκε κατά μερικούς μήνες άπό τήν εγκαθίδρυση τής ολιγαρχίας τοΰ 411. Ή ταν ή πιό σκοτεινή φάση τοΰ πολέμου καί οί έσωτερικοί άγώνες προαναγγέλλονταν μέ τή μορφή εντάσεων καί πολλαπλών δολοπλοκιών. Ή

66. VIII, 97, 3.67. ’Αναμφίβολα κατάργησαν τήν ολιγαρχία. Ά λλά ανάμεσα στά μέτρα πού

έπισημάνθηκαν πρώτα πρώτα άπό τό Θουκυδίδη περιλαμβάνεται ό περιορισμός τοϋ άριθμοΰ τών πολιτών μέ πλήρη δικαιώματα καί ή επίσημη κατάργηση τών αποζημιώσεων γιά τά δημόσια καθήκοντα. Αύτά τά δύο μέτρα, έπομένως, άπομάκρυναν τίς λαϊκές τάξεις άπό τίς διάφορες εξουσίες τοϋ κράτους.


ήρωίδα λοιπόν του έργου συμβουλεύει ακριβώς τήν εθνική ένωση, πού τήν εκφράζει - καθώς ταιριάζει σέ γυναίκα - μέ εικόνες μαλλιού, γνεσίματος καί ύφανσης: «Πρώτα πρώτα θά έπρεπε, όπως κάνουν γιά τό ακατέργαστο μαλλί, άφου ξεπλύνετε στό λουτρό τήν κοπριά πού κόλλησε πάνω τους άπό τήν πόλη, νά χτυπάτε μέ τόν κόπανο πάνω σ’ ένα κρεβάτι τούς κακούς καί νά ξεδιαλέξετε τά άγκάθια, καί αυτούς, βέβαια, πού συσπειρώνονται68 καί γίνονται μιά μάζα γιά νά άρπάξουν τά άξιο>ματα νά τούς ξεκολλήσετε καί νά τούς μαδάτε τρίχα τρίχα τό μαλλί του κεφαλιού τους. ’Έπειτα νά λαναρίσετε σ ’ ένα καλαθάκι τήν κοινή καλή θέληση, άνακατεύ- οντας όλους, καί τούς μετοίκους, καί άν κάποιος στό έξωτερικό είναι φίλος σας, καί τούς τυχόν οφειλέτες του δημοσίου, καί αύτούς άκόμα νά τούς βάλετε μαζί. Καί, μά τόν Δία, οί πόλεις πού είναι άποικίες αύτής τής χώρας νά καταλάβετε ότι είναι γιά μάς σάν κάποιες άκρες μαλλιού πού έπεσαν κάτω καί βρίσκονται χωριστά ή καθεμιά. ’Ακολούθως, άφου πάρετε άπό όλο αύτό τό μαλλί τίς άκρες, νά τό μαζέψετε έδώ καί νά κάνετε ένα μεγάλο κουβάρι καί μετά νά ύφάνετε βαρύ χειμωνιάτικο ρούχο γιά τό λαό» (574-586). Ή μεταφορά προοριζόταν νά περάσει άργότερα καί λίγο τροποποιημένη στόν Πολιτικό του Πλάτωνα, όπου ή τέχνη τής πολιτικής είναι ή τέχνη του βασιλικού ύφαντή. Τό γεγονός αύτό προσδίδει σπουδαιότητα στό κείμενο τού ’Αριστοφάνη. ’Αλλά ό συγχρονισμός του μέ τήν έμφάνιση αύτής τής πρώτης έννοιας τής «ομόνοιας» του δίνει τόν τόνο τής έπικαιρότητας.

Τέλος, γιά νά επιβεβαιωθεί άκόμη καλύτερα ή πλήρης σημασία αύτοΰ τού άνοδικού σκιρτήματος, μπορεί νά προστεθεί ότι οί Φοίνισσες του Εύριπίδη, πού παίχτηκαν λίγο μετά τό 411, άνασυν- θέτουν τήν ύπόθεση τών 'Επτά επί Θήβας του Αισχύλου, γιά νά περιγράψουν τή φιλονικία μεταξύ δύο άδερφών καί μιά πόλη πού βαδίζει στήν καταστροφή της, επειδή τής λείπει ή συμφιλίωση

68. Αύτούς δηλαδή πού συμμετέχουν σέ σχηματισμούς πολιτικών συνεργατών, όπου οί οπαδοί τής ολιγαρχίας έβρισκαν πρόσφορο ύλικό γιά τίς άντιδη- μοκρατικές δολοπλοκίες τους.


πού θά τήν έσωζε. Οί λέξεις πού σημαίνουν «συμφιλίωση» ή «συμφιλκόνομαι» χρησιμοποιούνται μέ έπιμονή69. Καί τό κυριό- τερο, ένας νέος εισάγεται στό έργο μέ ένα είδος άντίθεσης, επειδή αύτός προσφέρει τή ζωή του γιά τό καλό τής πατρίδας. Είναι μάλιστα, άπό όλους τούς νέους ήρωες τοϋ Εύριπίδη πού δέχονται έτσι τό θάνατο, ό μόνος ό όποιος τόν δέχεται στό όνομα τοϋ κοινοΰ καλοΰ70. ’Έτσι καταλήγει δηλώνοντας συμπερασματικά ότι « Ά ν , 6έ6αια, ό καθένας, άφοϋ άσχοληθεΐ μέ ό,τι καλό μπορει, τό τελειώσει καί τό προσφέρει στήν πατρίδα ώς κοινό άγαθό, τότε οί πολιτείες, δοκιμάζοντας λιγότερες συμφορές, θά μπορούσαν πιά νά εύτυχοϋν»71.

Αύτές οί έπικλήσεις, αύτές οί συμβουλές, αύτές οί άπόπειρες έπιχειρηματολογίας ή πρακτικής εφαρμογής δείχνουν ότι ή σοβαρότητα τής κρίσης έπέβαλλε τήν άνακάλυψη τοϋ γιατρικοϋ. ’Έτσι δέν εκπλήσσεται κανείς βλέποντας αύτή τήν έπιδίωξη νά έκφράζε- ται άκόμη πιό έκδηλα κατά τή σοβαρότερη κρίση πού, τό 411, συνδύασε τήν ήττα μέ τόν έμφύλιο πόλεμο.

Ή ιδέα θριαμβεύει τό 404

Αύτή τή φορά είχαν στ’ άλήθεια νικηθεί άλλά ή δημοκρατία είχε θριαμβεύσει. 'Υπέγραψαν συμφωνία μέ τήν ύποστήριξη τοϋ ’ίδιου τοΰ βασιλιά τής Σπάρτης καί τό πραγματικά καινούριο είναι ότι αύτή ή συμφωνία έπέφερε πραγματική συμφιλίωση, θεμελιωμένη στήν ιδέα τής ομόνοιας.

Ή συμφωνία προέβλεπε ότι οί ολιγαρχικοί θά μπορούσαν νά έπωφεληθοϋν άπό μιά προθεσμία, άν ήθελαν νά έγκατασταθοΰν στήν Ελευσίνα. " Αλλά προέβλεπε επίσης ότι στή δημοκρατία, πού

69. Στή συζήτηση μεταξύ τής Ίοκάστης καί τών δύο παιδιών της βρίσκονται οχτώ παραδείγματα στούς στίχους 436, 443, 445. 450, 468. 515, 587, 590. Πρβλ. τή μελέτη μας γιά τό έργο, ή οποία άναφέρεται εδώ στήν ύποσημ. 22.

70. Οί λέξεις πόλις καί πατρις επαναλαμβάνονται οχτώ φορές σέ είκοσι πέντε στίχους.

71. 1015-1018. Σημ. μκτ.: ΊΗ συγγραφέας στή γαλλική έκδοση σημεκόνει ότι χρησιμοποίησε μετάφραση τής Marie Delcourt.


είχε άποκατασταθεϊ, κανείς δέν θά είχε τό δικαίωμα νά έπιτεθεΐ σέ κανέναν, γιά νά του «προσάψει τό παρελθόν»72. Καί έδωσαν όρκο: « Ορκίζομαι νά λησμονήσω τίς έχθρες...».

Αύτή ή φράση δέν ήταν καινούρια καί είχε ήδη χρησιμοποιηθεί στό παρελθόν κατά τίς εφήμερες συμφιλιώσεις μεταξύ κομμάτων. Έ τσ ι βλέπουμε στό έργο του Θουκυδίδη τούς Μεγαρεις, τούς πιό μετριοπαθείς άπό όλους έκείνους πού ή ’Αθήνα καί ή Σπάρτη διεκδίκησαν νά προσχωρήσουν στή συμμαχία τους73, νά ύπόσχον- ται ότι δέν θά «κατηγορήσουν γιά τό παρελθόν» καί ότι θά σκε- φτοϋν μόνο τό καλό τής πόλης74. Ά λλά, άφου έδωσαν αύτό τόν όρκο, οί ολιγαρχικοί έσφαξαν άμέσως μετά όλους αύτούς πού φαίνονταν ότι είχαν περισσότερο άπό τούς άλλους έκτεθει μέ τούς ’Αθηναίους. Ή πρωτοτυπία, έπομένως, αύτοΰ πού συνέβη στήν ’Αθήνα τό 403 δέν βρίσκεται κυρίως στή διατύπωση του όρκου75 άλλά στό γεγονός ότι ό όρκος τηρήθηκε. Διηγούνται ότι κάποιος μετριοπαθής δημοκράτης, ό ’Αρχίνος, έδωσε τό παράδειγμα, πετυχαίνοντας τή θανάτωση ένός πολίτη πού ήθελε νά τά βάλει μέ έναν άλλον γιά νά «τόν κατηγορήσει γιά τό παρελθόν». Μετά άπό αύτή τήν πράξη τής σταθερότητας, ό κανόνας έπιβλήθηκε: ή ’Αθήνα «είχε συμφιλιωθεί»76.

Ή ’Αθήνα είχε γρήγορα τήν εύκαιρία, κάτω άπό περιστάσεις

72. «Μέ έξαίρεση τούς Τριάκοντα, τούς Δέκα, τούς "Ενδεκα καί τούς πρώην διοικητές τού Πειραιά, καί μάλιστα ούτε καί αύτούς, άν λογοδοτήσουν» ( Άρι- στοτ., ΆΟην. Πολιτ., 39, 6’ Ξενοφ., 'Ελληνικά, I, 4, 43). Ή συμφιλίωση καί ό όρκος έπεκτάθηκαν τό 401 καί στούς 'Αθηναίους τής Ελευσίνας, μετά τήν παράδοσή τους.

73. "Ακόμη καί κατά τή διάρκεια ένοπλου αγώνα οί Μεγαρεις ολιγαρχικοί άποφεύγουν νά ριχτούν σέ πρόωρη δράση πού θά κατέστρεφε «τήν πόλιν» (IV, 68, 6, καί 71, 1).

74. IV, 74, 2.75. Πρβλ. άλλωστε, ήδη στόν Ηρόδοτο, III, 49, 2, καί VIII, 29, 2. Τό 411

μπόρεσαν νά ξαναθυμηθοϋν αύτή τή φράση, γιατί στίς Φοίνισσες διαβάζουμε μιά πολύ παραπλήσια έκφραση πού λέει ότι δέν πρέπει «νά θυμάται καθόλου τά κακά πού έγιναν πρίν» (464).

76. Ό "Αριστοτέλης επαινεί τόν Ά ρχίνο γιά τή στάση του ( Άθην. Πολ., 40,2).


πού θά παρέμεναν όνομαστές, νά μεταβάλει σέ πραγματικότητα τήν επιθυμία της γιά ομόνοια. Πραγματικά, έπρόκειτο νά έπιστρα- φοϋν τά χρήματα πού είχε δανείσει ή Σπάρτη στούς ολιγαρχικούς. Ή συμφωνία προέβλεπε ότι κάθε στρατόπεδο* θά πλήρωνε τά χρέη του. Ό λαός όμως, κρίνοντας ότι αύτό θά ήταν τό πρώτο δείγμα τής όμονοίας, αποφάσισε νά συμμετάσχει στήν επιστροφή τών χρημάτων, πού έτσι θά γινόταν άπό κοινού (κοινή).

Αύτό ήταν πρωτάκουστο. Ή ταν ή άπάντηση σέ όλες τίς ά6ε6αιό- τητες πού είχαν γεννηθεί μέσα στούς κλυδωνισμούς τοϋ πολέμου. Ή πόλη θεωροΰσε τόν έαυτό της ύπεύθυνο άκόμη καί γιά μιά αύταρχική καί μισητή κυβέρνηση. Ή πόλη θεωρούσε τόν έαυτό της ένιαιο καί άδιαίρετο. Ό λαός ταυτιζόταν τελικά μέ τό σύνολο τής πόλης καί ή πατρίδα είχε τήν προτεραιότητα σέ σχέση μέ τά κόμματα.

Ό λο ι οί συγγραφείς τοϋ τέταρτου αιώνα έμειναν κατάπληκτοι άπό αύτή τή συμβολική καί καινούρια ενέργεια. Ό ’Αριστοτέλης έπισήμανε τήν πρωτοτυπία της καί είπε ότι αύτή άποτελοΰσε συμπεριφορά εξαιρετικά ώραία καί «πολιτική». Ή λέξη είναι άποκαλυπτική. Συχνά τή μεταφράζουν «πολιτειακή» (civique) καί σημαίνει, πραγματικά, πώς αύτή ή συμπεριφορά ταιριάζει σέ πολίτες, ταιριάζει στήν πόλη77. Ό Δημοσθένης είναι, επίσης, γεμάτος θαυμασμό καί σέ αύτή τή συμπεριφορά θέλει νά διαβάσει τόν ίδιο τό χαρακτήρα τής πόλης™. Ό Ισοκράτης άφιερώνει μιά ολόκληρη άγόρευση - Πρός Καλλίμαχον - γιά νά έξάρει αύτές τίς συμφωνίες. Επανέρχεται στόν Άρεοπαγιτικό (68) στό θέμα τής επιστροφής τών χρημάτων, πού τή θεωρεί μιά άπό τίς ώραιότερες ενέργειες πού συντελέστηκαν ποτέ καί ή οποία, κατά τήν άποψή του, άποδει- κνύει τήν ύπεροχή τής δημοκρατίας άπέναντι στήν ολιγαρχία. Καί οί τρεις συνδέουν μέ αύτό τό επεισόδιο τή λέξη «ομόνοια»', είχε

* Σημ. μετ.\ «άποδιδόναι χωρίς, τούς τ’ εκ τοϋ άστεως και τούς έκ τοϋ Πειραιέως» ( Άριστοτ., ΆΟην. Πολιτ., 40, 3).

77. ΆΟην. Πολ., 40, 3.78. Πρός Λεπτίνην, 11. Ό Δημοσθένης δηλώνει τήν εποχή κατά τήν όποια

συνέβη τό γεγονός λέγοντας:,«όταν ή πόλη ενώθηκε», («εις εν ήλΟεν»).


άποτελέσει τό σύνθημά του καί έπρόκειτο νά παραμεΐνει ένα άπό τά συνθήματα του πολιτεύματος.

Ό ’Ισοκράτης έξηγει μέ τόν άκόλουθο τρόπο τήν άνόρθωση τής ’Αθήνας: « ’Από τότε όμως πού ένωθήκαμε καί δώσαμε μεταξύ μας ένορκες διαβεβαιώσεις, έχουμε πολιτική ζωή τόσο ώραία καί σύμφωνη μέ τό κοινό συμφέρον, σάν νά μή μάς είχε συμβεΐ καμιά συμφορά. Καί ένώ προηγουμένως όλος ό κόσμος μάς θεωρούσε τελείως παράλογους καί δυστυχισμένους, τώρα μάς θεωρούν ότι είμαστε οί πιό εύτυχισμένοι καί οί πιό φρόνιμοι "Ελληνες»79.

Θεμελιωμένη στήν ομόνοια, ή καινούρια δημοκρατία έπρόκειτο νά είναι σταθερή. Ή λύση του προβλήματος τής λαϊκής τυραννίας είχε βρεθεί καί είχε μπει σέ έφαρμογή: στήν όξύτερη δυνατή κρίση άπαντοΰσε ή ύγιέστερη καί γονιμότερη άντΐδραση80. Ή σύγχρονη, έπομένως, ιδέα μας γιά δημοκρατία μέ τήν εύρύτερη σημασία του όρου, γιά δημοκρατία όλων τών πολιτών, φαίνεται ότι γεννήθηκε στήν ’Αθήνα, κατά τή διάρκεια βίαιων σπασμών, γιά τό καλό τών μελλοντικών αιώνων.

II. Η ΑΝΑΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ ΣΕ ΘΕΩΡΙΕΣ

"Ωστόσο, παραμένουμε άνήσυχοι βλέποντας πόσα χρωστούσε αύτό τό ώραιο άποτέλεσμα στήν κρίση τής στιγμής. Καί δέν έχουμε καθόλου τήν έντύπωση ότι, άφου πέρασε ή εύφορία τής συνεννόησης καί τής άπελευθέροκιης, ή άθηναϊκή πολιτική ζωή άλλαξε σέ βάθος. ’Άν είναι άλήθεια ότι τό 401 ό ’Ισοκράτης μπορούσε νά δηλώσει: «μάς θεωρούν ότι είμαστε οί πιό εύτυχισμέ- νοι καί οί πιό φρόνιμοι 'Έλληνες», σαράντα ή πενήντα χρόνια

79. ΙΊρός Καλλίμαχον, 46.80. Έτσι δέν θεωρούμε σοχττό νά χρησιμοποιήσουμε ένα κείμενο, όπως ό

λόγος του ’Αλκιβιάδη στή Σπάρτη, γιά νά δείξουμε ότι τό πολιτικό ήθος δέν ύπήρχε στήν άρχαία Ελλάδα (πρβλ. Pusey, στό Harvard Studies in Class. Phil., 51 (1940), σσ. 215-231). Αύτό τό πολιτικό ήθος ύπέστη, όπως όλα τά πράγματα στό κύλισμα του χρόνου, κρίσεις καί αναγεννήσεις.


αργότερα απείχε πολύ άπό τό νά λέει παρόμοια πράγματα. ’Έβρισκε τήν κατάσταση ολέθρια, τό πολίτευμα μή ικανοποιητικό, τή συνεννόηση μεταξύ τών πολιτών άνεπαρκή. Στόν Άρεοπαγιτικό άναπολεΐ μέ νοσταλγία τή χαμένη άρμονΐα: «Πραγματικά, δέν συμφωνούσαν μόνο γιά τις δημόσιες ύποθέσεις (κατά λέξη: περϊ τών κοινών ώμονόουν) άλλά καί στόν ιδιωτικό τους βίο φρόντιζε τόσο πολύ ό ένας τόν άλλο όσο, βέβαια, πρέπει νά φροντίζουν οί άνθρωποι πού είναι φρόνιμοι καί έχουν τήν ϊδια πατρίδα»81. Οί πιό φτωχοί πολίτες, λέει: «τόσο πολύ άπεΐχαν άπό τό νά φθονούν τούς πλούσιους, ώστε μεριμνοΰσαν τό ίδιο γιά τίς πλούσιες οικογένειες όπως καί γιά τις δικές τους, γιατί θεωρούσαν ότι ή εύημερία τών τελευταίων ήταν γΓ αύτούς μιά διέξοδος». Κατά τόν ίδιο τρόπο οί πλούσιοι, άντί νά περιφρονούν τούς πολίτες πού βρίσκονταν σέ δυσκολότερη κατάσταση, τούς βοηθούσαν. Ά λλά αύτές οί εποχές έχουν περάσει. Τό κείμενο είναι σέ παρατατικό καί άναπολεΐ μακρινό καί άκαθόριστο παρελθόν. Ή συμφιλίωση τού 404 δέν είχε επιβάλει τήν ομόνοια καί στά ήθη. ’Έτσι είναι γεγονός ότι οί άμφιταλαντεύσεις τής άθηναϊκής πολιτικής άνάμεσα στήν παράταξη τών μετριοπαθών, πού διευθυνόταν άπό τόν Εύβουλο, καί στήν παράταξη τών δημοκρατικών, πού διευθυνόνταν άπό τό Δημοσθένη, δέν φέρνουν καθόλου στή σκέψη μιά άρμονική ή άνέφελη συνεργασία.

Δέν ύπήρχαν πιά εμφύλιοι πόλεμοι. Δέν ύπήρχαν κάν πραγματικοί ολιγαρχικοί οϋτε ελπίδα πρός αύτή τήν πλευρά. Ά λλά ό άγώνας άναβίωνε άνάμεσα στίς διάφορες τάσεις τής δημοκρατίας. Επομένως τό πρόβλημα ύπήρχε, έστω καί άν διατυπωνόταν μέ έκφράσεις λιγότερο έντονες.

Οί μεταρρυθμιστές

Στήν Α θήνα τού τέταρτου αιώνα ή φυσιολογικότερη πρακτική λύση συνίστατο στό νά έπιδιωχθεΐ ή μίμηση τής πολιτικής ζωής καί τού πολιτεύματος πού είχε γνωρίσει ή Αθήνα πρίν άπό τήν

81. Άρεοπαγιτικός, 31 κ.έ.


κρίση. Τό πάτριο πολίτευμα ή ή μετριοπαθής δημοκρατία μπορούσε νά προσφέρει τό φάρμακο στίς διχόνοιες, ακριβώς όπως καί στή λαϊκή τύφλωση ή στή δημοκρατική αναρχία. Ό λο ι οί ύποστη- ρικτές του έπέμειναν σ ’ αύτή τήν ιδέα, άπό τόν Θρασύμαχο82 ώς τόν Ισοκράτη καί τόν Ξενοφώντα. Ό Ισοκράτης άναπολεΐ τήν ομόνοια στόν Άρεοπαγιτικό , όπου ζητεί τήν επιστροφή στή δημοκρατία τοΰ παρελθόντος. Ό Ξενοφών τή μνημονεύει επανειλημμένος στά ’Απομνημονεύματα83, συνδέοντάς την μάλιστα, καί αύτός, μέ τόν εύεργετικό ρόλο τοΰ ’ Αρειου Πάγου84. Ό ταν οί φιλόσοφοι, τέλος, θά θελήσουν νά διαλέξουν άνάμεσα σέ πολιτεύματα ύπαρκτά καί γνοστά, πάντοτε θά προσχορήσουν τελικά στό μεικτό πολίτευμα ή στή μετριοπαθή δημοκρατία, μέ τή μιά ή τήν άλλη μορφή.

ΓΩστόσο οί εύθραυστες άπόπειρες πού έγιναν πρός αύτή τήν κατεύθυνση δέν μπορούσαν νά ικανοποιήσουν τόν αύστηρό στοχασμό. Τό πρόβλημα πού είχε τεθεί ήταν τόσο πολύ σοβαρό ώστε οί φιλόσοφοι δέν μπορούσαν νά μήν τό ξαναπιάσουν άπό τή βάση του, ζητώντας νά ξανασκεφτοΰν τίς συνθήκες τής άληθινής πολιτικής ένοσης καί νά καθορίσουν σέ ποιό μέτρο ή δημοκρατία μπορούσε νά τίς έκπληρώσει. Αύτό τό πρόβλημα, πού κανένας δέν μπορούσε νά τό παρακάμψει, άπασχόλησε τή σκέψη τοϋ Πλάτονα καί τή σκέψη τοϋ ’Αριστοτέλη. Γιά μιά άκόμη φορά, ή στάση τους άπό τήν άποψη αύτή βρίσκεται σέ άντίθεση, γιατί οί λύσεις πού προσφέρουν εΐναι, τοϋ ένός κοινονιοκρατική καί τοϋ άλλου φιλελεύθερη.

Ο Π Λ Α ΤΩ Ν Κ Α Ι Η ΕΝΟΤΗΤΑ Μ Ε ΚΑΘΕ ΘΥΣΙΑ

Ό Πλάτον φαίνεται ότι ξεκίνησε άπό τήν έπιχειρηματολογία πού

82. Ό Θρασύμαχος, στό μοναδικό άπόσπασμα πού κατέχουμε άπό αύτόν καί πού φαίνεται ότι άναφέρεται στήν κρίση τοΰ 411, μιλάει γιά τήν ομόνοιαν. Καί δηλώνει ότι οί δύο παρατάξεις, στήν πραγματικότητα, συνενώνονται καί ότι ή πάτριος πολιτεία είναι ή «περισσότερο κοινή» σέ όλους τούς πολίτες, σέ σύγκριση μέ όλα τά πολιτεύματα.

83. IV, 4, 16· IV, 6, 14.84. 111, 5, 16 καί'20.


ήταν τότε τής μόδας, καί σύμφωνα μέ τήν όποια ή ομόνοια δίνει δύναμη στίς πόλεις. Τήν αναπαράγει στό Βιβλίο I τής Πολιτείας καί στόν "Αλκιβιάδη Α ’*\ χωρίς νά ύπολογίσουμε τόν διάλογο πού έχει τό όνομα ενός άπό τούς ύποστηρικτές τής μετριοπαθούς δημοκρατίας άλλά πού προφανώς δέν είναι δικός του, τόν Κλειτο- φώντα86. "Ωστόσο αύτή ή έπιχειρηματολογία προκαλεΐ κάθε φορά ένα φιλοσοφικό πρόβλημα: ή ομόνοια, ώς μέσο ένωσης καί δύναμης, μπορεϊ νά τεθεί στήν ύπηρεσία όποιουδήποτε σχεδίου. Ε π ο μένως, ή φύση της έχει άνάγκη νά προσδιοριστεί87. Γιά ποιου είδους ομόνοια πρόκειται στίς διάφορες περιπτώσεις; Ποιά είναι αύτή πού ζητεί κάποιος γιά ένα κράτος καί πώς θά τήν πετύχει;

Επομένως, ό Πλάτων θέτει ένα ζήτημα άρχής. Δέν μπορει νά ικανοποιηθεί μέ συμφωνίες λίγο-πολύ μακροχρόνιες μεταξύ άντι- τιθέμενων στρατοπέδων. Στήν πραγματικότητα προσπαθεί νά προσδιορίσει μιά πόλη συγκροτημένη κατά τέτοιον τρόπο, ώστε ή ομόνοια νά είναι σ ’ αύτήν φυσική καί προγενέστερη άπό κάθε διαίρεση.

Παραμένει πεπεισμένος ότι τά διάφορα πολιτεύματα χάθηκαν όλα άπό τίς συνέπειες τών κοινωνικών διαιρέσεων τίς όποιες γέννησαν. Ή ολιγαρχία χάνεται, επειδή σ ’ αύτό τό καθεστώς ύπάρχουν στήν πραγματικότητα δύο πόλεις άντί γιά μία: « ’Αναγκαστικά, ένα τέτοιο κράτος δέν είναι ένα άλλά δύο, τό κράτος τών φτωχών καί τό κράτος τών πλουσίων, πού κατοικούν στό ϊδιο έδαφος καί επιβουλεύονται άδιάκοπα οί μέν τούς δέ»88. Ή δημοκρατία γεννιέται τότε άπό τό θρίαμβο αύτών τών φτωχών, πού έξεγείρονται κατά τών πλουσίων, καί χάνεται, μέ τή σειρά της, όταν αύτοί οί ϊδιοι οί φτο^χοί, ζηλεύοντας καί κακομεταχειριζόμε- νοι πολύ τούς πλούσιους, τούς στρέφουν κατά του καθεστώτος. Αόγω του φόβου τους, έμπιστεύονται τότε τήν ύπεράσπισή τους σέ

85. Πολιτεία, I, 351c-352c· Αλκιβιάδης, I, 126c-127d.86. Πρ6λ. σχετικά μέ τήν ομόνοια 409d-410a.87. Αύτό τό πρόβλημα εμφανίζεται, επίσης, μέ τήν εύκαιρία τής ομόνοιας

τών Λακεδαιμονίων, στόν Παναθηναϊκό του ’Ισοκράτη, 226.88. Πολιτεία, 551 d. Βλ. πιό κάτ(ο, 556e.


έναν προστάτη πού σύντομα γίνεται τύραννός τους. Επομένως, ή ϊδια διαίρεση επιφέρει διαδοχικά τήν ανατροπή τών δύο κομμάτων, πού τό καθένα τους ασκούσε τήν εξουσία του ένάντια στή θέληση τοϋ άλλου: στήν άρχή τό κόμμα τών πλουσίων καί έπειτα τών φτωχών. Πώς μπορει, λοιπόν, νά άποφευχθει αύτή ή διαίρεση;

Γιά τό σκοπό αύτό πρέπει, κατά τόν Πλάτωνα, νά ξεκινήσει ή προσπάθεια μέ τήν ίδρυση μιας πόλης, όπου ό καθένας θά σταθεί στή θέση του καί θά είναι ικανοποιημένος άπό αύτήν: όλη ή πορεία τής Πολιτείας άποβλέπει στό νά ορίσει αύτή τήν άρμονία, πού ταυτίζεται μέ τή δικαιοσύνη.

Σέ πολίτευμα τέτοιου είδους, ή φρόνηση ή σωφροσύνη «έπεκτεί- νεται ολοκληρωτικά πάνω σέ όλη τήν πόλη έπιφέροντας τή συμφωνία στό ϊδιο σημείο καί τών άσθενέστερων καί τών πάρα πολύ ισχυρών καί τών μεσαίων, όπου τούς κατατάσσει, π.χ., ή σύνεσή τους ή, άν θέλεις, ή δύναμή τους ή ό άριθμός τους, ό πλοΰτος τους ή κάποιο άλλο πλεονέκτημα αύτοϋ τοϋ είδους. Επομένως, θά μπορούσαμε νά ισχυριστούμε πάρα πολύ σωστά ότι σωφροσύνη είναι αύτή ή ομόνοια, ή συμφωνία δηλαδή τοΰ κατά φύση κατώτερου καί άνώτερου μέρους ώς πρός τό ποιό άπό τά δύο πρέπει νά έχει τήν εξουσία καί στό κράτος καί στόν καθένα χωριστά»89.

Γιά νά σχεδιάσει ένα κράτος σύμφωνο πρός αύτή τήν άρχή, ό Πλάτων οφείλει, άπό τήν πρώτη στιγμή, νά εμποδίσει τήν άνά- πτυξη τών κοινωνικών διαφορών πού προκαλοΰν τή γέννηση τών διαιρέσεων. Έ τσ ι ό κομμουνισμός τής Πολιτείας δέν έχει κανέναν άλλο σκοπό.

Ό κομμουνισμός αύτός δέν έπρόκειτο νά είναι μιά μεμονωμένη λύση. Ά πό τό 392 ό ’Αριστοφάνης φαντάζεται στις Έκκλησιάζου- σες τήν άνοδο στήν έξουσία τών γυναικών, πού άμέσως προτείνουν δύο μεταρρυθμίσεις: τήν κοινοκτημοσύνη τών άγαθών καί τήν κοινοκτημοσύνη τών γυναικών. ’Αστειεύεται φανταζόμενος τίς

89. 432a. 1'ημ. μι:τ.\ Ή συγγραφέας σημειώνει δτι στή γαλλική έκδοση τοϋ βιβλίου της άποκαθιστά τή λέξη «concorde» (ομόνοια) στή μετάφραση τοΰ Chambry (αντί γιά τή λέξη concert), «γιά νά γίνει πιό αισθητή ή συγγένεια τής πλατωνικής ιδεολογίας μέ τήν προηγηθείσα ανάπτυξη τής έννοιας».


ξεκαρδιστικές συνέπειες αύτών τών δύο μέτρων, πού προφανώς δέν είναι ό εφευρέτης τους. Πραγματικά, φαίνεται ότι τήν εποχή έκεΐνη είχε ύπάρξει ύπεραφθονία θεωριών ή ούτοπιών, στίς όποιες ή κοινωνικοποίηση ήταν λίγο-πολύ κανόνας. Αύτές οί θεωρίες μπορούσαν νά δανειστούν στοιχεία άπό τήν πυθαγόρεια πολιτική, όπου ή κοινότητα καί ή άρμονία κατείχαν σπουδαία θέση, καί ύπάρχει τουλάχιστον ή δυνατότητα νά σχηματίσουμε κάποια γνώμη γ ι’ αύτές άπό τίς κριτικές στίς όποιες τίς ύποβάλλει ό ’Αριστοτέλης στά Πολιτικά. Έ τσ ι θυμίζει ότι στό δικό του σχέδιο πολιτεύματος ό Φαλέας ό Χαλκηδόνιος ζητούσε γιά τούς πολίτες ιδιοκτησίες αύστηρά ϊσες, καί ότι ό Ίππόδαμος ό Μιλήσιος, στό δικό του, μοίραζε τόν πληθυσμό σέ τρεις τάξεις καί διαιρούσε τή γή σέ τρία μέρη, πού τό ένα ήταν ιερό, τό άλλο δημόσιο καί μόνο τό τελευταίο ιδιωτικό, γιά τούς γεοοργούς90. Αύτά τά διάφορα σχέδια χρειάστηκε νά γεννηθούν όλα άπό ένα είδος άντίδρασης εναντίον τών διχονοίων, πού στό τέλος του πέμπτου ακόνα λίγο έλειψε νά έκμηδενίσουν τήν αίσθηση τού πολιτικού ήθους καί τήν ενότητα τής πόλης91. Αύτό είναι προφανές σχετικά μέ τόν Πλάτωνα, πού δέν άρκεΐται νά άντιπαραθέσει στό ιδανικό πολίτευμά του τήν εικόνα αύτών τών διχονοιών, άλλά καί θυμίζει σέ κάθε σταθμό τής έκθεσής του τό σκοπό πού έχει τάξει.

Πραγματικά, ό κομμουνισμός τής Πολιτείας δέν προθάλλει τό δικαίωμα τού καθενός γιά όμοια άγαθά άλλά τήν άνάγκη συνεννόησης μεταξύ όλων. Αύτό είναι τόσο άληθινό, ώστε ή κοινοκτημοσύνη τών άγαθών, σ ’ αύτή τήν ιδανική πολιτεία, περιορίζεται στούς φύλακες, πού δέν θά κατέχουν τίποτα δικό τους. Έ τσ ι θά μάθουν νά ύπηρετοϋν χωρίς φροντίδα ή πειρασμό τό κοινό άγαθό. Ή μικρότερη ιδιοκτησία θά τούς έκανε, άντί γιά προστάτες τής

90. II, 1266 κ.έξ.91. Όπωσόητιοτε. ή ήρωίδα τών Έκκλησιαζονσών άναφέρεται στίς κοινωνι

κές διαιρέσεις πού παραλύουν τήν πόλη: «Πρέπει νά ριχτούν τά πλοία στή θάλασσα; Ό φτωχός άποφαίνεται καταφατικά άλλά οί πλούσιοι καί οί γεωργοί άποφαίνονται αρνητικά» (197-198). "Αντίθετα, ό νέος τρόπος ζωής θά είναι «κοινός σέ όλους».


πόλης, τυράννους «πού μισούν καί μισούνται, επιβουλεύονται άλλους καί αύτοΐ οί άλλοι έπιθουλεύονται αύτούς» (417a). Αύτό τό πρώτο μέτρο είναι συνεπώς μερικό καί άποβλέπει άπλώς νά εξασφαλίσει έμμεσα τό καλό τής συλλογικότητας.

’Αλλά ό Πλάτων προχωρεί τολμηρά πιό μακριά: στό V βιβλίο έκθέτει τά τρία μέτρα, τά περισσότερο δύσκολα, κατά τή γνώμη του, νά γίνουν άποδεκτά, άλλά πού τά θεωρεί ότι είναι ή άναγκαία προϋπόθεση γιά τήν ύπαρξη τής τέλειας πόλης. ’Από αύτά τά τρία «κύματα» πού οφείλει νά διασχίσει, τό πρώτο είναι ή κοινότητα έκπαίδευσης μεταξύ κοριτσιών καί άγοριών καί τό δεύτερο ή κοινοκτημοσύνη τών γυναικών καί τών παιδιών. Είναι, λοιπόν, σαφές ότι ό σκοπός αύτών τών μέτρων είναι πάντοτε ή ένωση. Χάρη σ’ αύτά θά ύπάρξει μεταξύ όλων άρμονία καί κοινότητα ηδονών καί πόνων, καί αύτό γιά τό μεγαλύτερο δυνατό καλό τοϋ κράτους: «Μπορούμε, λοιπόν, νά άναφέρουμε κάποιο μεγαλύτερο κακό γιά ένα κράτος άπό αύτό πού τό διασπά καί άπό ένα καί μόνο δημιουργεί πολλά, καί ένα μεγαλύτερο άγαθό άπό ο,τι τό ένώνει καί τό κάνει ένα; —Δέν μπορούμε. —Ή κοινότητα, λοιπόν, τής χαράς καί τής λύπης δέν ένώνει όταν όσο τό δυνατό περισσότερο όλοι οί πολίτες χαίρουν καί θλίβονται μέ όμοιο τρόπο γιά τίς ϊδιες έπιτυχίες καί τίς ϊδιες άντιξοότητες; —’Ασφαλώς ναί, είπε. —Ή άντίληψη όμως αύτών ώς ιδιωτικών πραγμάτο)ν δέν διαιρεί (...); —Συμβαίνει, λοιπόν, νά διαιρείται τό κράτος, όταν όλοι οί πολίτες δέν λένε τίς ϊδιες λέξεις, αύτό είναι δικό μου καί αύτό δέν είναι δικό μου;»92.

Ό κομμουνισμός, στόν Πλάτωνα, είναι συνεπώς ό όρος τής ένότητας, πού μόνο αύτή θά άποτρέψει τήν έσωτερική τυραννία μιας ομάδας σέ μιά άλλη, τυραννία πού γεννιέται άπό άμοιβαιες έριδες καί άμοιβαίους φόβους.

’Από τήν άποψη αύτή, ή χρήση τής λέξης «κομμουνισμός» δέν πρέπει νά μάς έξαπατά, υποδηλώνοντας προσεγγίσεις έντελώς άδι- καιολόγητες. Ό άρχαιος κομμουνισμός, έτσι όπως τόν βλέπουμε

92. 462a-c.


στόν Πλάτωνα, δέν συνδέεται μέ τό σεβασμό του λαοϋ καί τών δικαιωμάτο)ν του. ’Αντίθετα, αποβλέπει στό νά εμποδίσει τή δικτατορία του, πού θά συνδύαζε τά προκαλούμενα άπό τή διάσπαση δεινά μέ τά δεινά πού προκαλεΐ ή άνικανότητα. Επιπλέον, αύτή ή κοινωνικοποίηση δέν είναι γ ι’ αύτόν αύτοσκοπός: άπλώς οφείλει νά έπιτρέψει νά στραφούν τά πνεύματα, άφου χειραφετηθούν άπό τίς άτομικές μικρότητες, πρός τήν άναζήτηση τών άληθινών σκοπών καί τήν άσκηση τής άρετής σέ όλα τά επίπεδα. Τά δύο πρώτα «κύματα» τής Πολιτείας δέν έχουν, πραγματικά, κανένα νόημα άν δέν συνδυαστεί μέ αύτά τό τρίτο, πού έγκαθιστά στήν έξουσία τούς φιλοσόφους. Έ τσ ι ό πλατωνικός κομμουνισμός καταλήγει στή δημιουργία τής ένωσης τών πολιτών κάτω άπό τήν καθοδήγηση φιλοσόφων, πού επί πολύ χρόνο έκπαιδεύτηκαν γ ι’ αύτό τό σκοπό. Καί, κατά συνέπεια, τείνει όχι πρός τήν ίσοπέδωση άλλά πρός τήν εγκαθίδρυση άρμονικής καί άποδεκτής ιεραρχίας.

Ο Π Λ Α ΤΩ Ν Σ Ε Α Ν Α Ζ Η Τ Η Σ Η Μ ΙΑ Σ Α ΡΜ Ο Ν ΙΑΣ

Ό ϊδιος ό Πλάτων δέν άγνοοϋσε ότι φιλοτεχνούσε ιδανικό καί σχεδόν μή πραγματοποιήσιμο πίνακα. Ά λλά ή προτεραιότητα πού δόθηκε στήν ένωση όλων ξαναβρίσκεται στά ρεαλιστικότερα σχέδια, πού έδωσε στή συνέχεια στόν Πολιτικό ή στούς Νόμους.

Στόν Πολιτικό ό Πλάτων ορίζει ένα πρότυπο τής τέχνης τού κυβερνάν. Δέν πρόκειται πιά γιά πλούσιους καί φτωχούς πού άντιπαρατάσσονται σέ μιά κοινο)νία, άλλά γιά άρετές πού πρέπει νά συμπράξουν στήν επιδίωξη τής πολιτικής δράσης. Ή ιδέα, λοιπόν, τής άρμονίας καί τής ομόνοιας παραμένει ό ούσιαστικός στόχος καί ή τέχνη τού κυβερνάν ορίζεται ώς άμάλγαμα καί ώς κράμα. Αύτό άπεικονίζει ή περίφημη παρομοίωση μέ τήν ύφαν- τική, πού έγκειται στό συνδυασμό τού στημονιού μέ τό ύφάδι, τής σταθερότητας μέ τήν εύκαμψία, καί στήν άποφυγή τών ύπερβολών στίς όποιες θά κινδύνευαν νά πέσουν, άν ήταν άπομονωμένοι, οί άντίθετοι χαρακτήρες τού θάρρους καί τής μετριοπάθειας. Ή τέχνη τού πολιτικού «προσπαθεί νά τούς συνενώσει καί νά τούς διασταυρώσει». Τούς άνακατεύει — όπως ό Αλκιβιάδης, στό Θου


κυδίδη, ανακάτευε νέους καί γέρους — καί ύφαίνει μέ αύτούς όχι ένα ρούχο γιά τό λαό, όπως στόν ’Αριστοφάνη, αλλά ένα εύλύγι- στο καί στέρεο ύφασμα, πού είναι ή ϊδια ή ύλη τής πόλης. «Αύτό, βέβαια, είναι τό ένα καί μοναδικό έργο τής βασιλικής ύφαντικής τέχνης, νά μήν αφήνει δηλαδή ποτέ νά χωρίζουν οί φρόνιμοι χαρακτήρες άπό τούς άνδρείους, άλλά συνυφαίνοντάς τους μέσα άπό κοινές γνώμες, τιμές, ποινές καί δόξες καί μέσα άπό άμοιβαία άνταλλαγή εγγυήσεων νά κάνει άπό αύτούς ύφασμα ομαλό στήν αφή καί, όπως λένε, καλοϋφασμένο». Έ τσ ι «τελειώνει τό ύφασμα τής πολιτικής πράξης, άφού ύφάνθηκε μέ ομαλό τρόπο ό χαρακτήρας τών άνδρείων καί τών φρονίμων άνθρώπων, όταν ή βασιλική τέχνη ένώνοντας μέ ομόνοια καί φιλία τή ζωή τους, άφού έφτιαξε τό πιό μεγαλόπρεπο καί εξαιρετικό άπό όλα τά ύφάσματα, περιβάλλοντας καί όλους τούς άλλους — δούλους καί έλεύθερους — τούς συγκρατει μέ αύτό τό πλεγμένο ύλικό καί τούς κυβερνά καί τούς διευθύνει, έξασφαλίζοντας στήν πόλη τήν πρέπουσα εύτυχία, χωρίς νά παραλείπει τίποτε καί σέ καμιά περίπτωση»93.

Ή μεταφορά τοποθετείται σέ έπίπεδο πού δέν είναι πιά τό επίπεδο τής κοινωνικής πάλης, όπως συνέβαινε κατά τή διάρκεια τοϋ Πελοποννησιακοϋ πολέμου. Ά λλά καί ό σκοπός πού επιδιώκει ό Πλάτων είναι μιιά άπάντηση σ’ αύτές τίς κρίσεις, κατά τό μέτρο πού φαίνεται νά θέλει νά ενώσει ολοένα καί περισσότερο σφιχτά τά διάφορα στοιχεία τής πόλης γιά νά συγκροτήσει άπό αύτά ένα άξεδιάλυτο όλο, ένωμένο, όπως λέει, όχι πιά μόνο μέ τήν ομόνοια άλλά μέ «τήν ομόνοια καί τή φιλία». Απομακρυνόμαστε, λοιπόν, άπό τή συγκεκριμένη έμπειρία, άλλά ή άρχική κίνηση καί ή εσωτερική ορμή σχηματίστηκαν άκριβώς άπό τήν επαφή μέ αύτή τήν έμπειρία.

Άλλωστε τήν ξαναβρίσκουμε άμεσότερα στούς Νόμους, όπου επανεμφανίζονται, σέ χαμηλότερο έπίπεδο, οί δύο όψεις τής διδα-

93. 311c. Σημ. μετ.: "Η συγγραφέας σημειώνει ότι στή γαλλική έκδοση τοϋ 6ι6λΐου της τροποποίησε έλαφρώς τή μετάφραση τής Coll. des Univ. dc France καί ότι τό προηγούμενο χωρίο προέρχεται άπό τό 310e.


σκαλΐας τής Πολιτείας: ή κριτική τής διχόνοιας καί ή αναζήτηση τής αρμονίας.

Ή κριτική τής διχόνοιας παρουσιάζεται στό 6ι6λίο III. Έδώ δέν πρόκειται πια γιά κάποια άφηρημένη περιγραφή αύτοϋ πού καταστρέφει τά καθεστώτα άλλά γιά τήν ιστορική άνάκληση αύτοΰ πού πράγματι κατέστρεψε τά διάφορα ύπολογίσιμα στήν έλληνική ιστορία κράτη. Αύτό πού δημιούργησε τό μεγαλείο τους ήταν ή έναρμόνιση τών διαφόρων στοιχείων τής πόλης. Αύτό πού τά κατέστρεψε ήταν πάντοτε ή διχόνοια.

Ή έναρμόνιση ϊσχυε στή Σπάρτη μέ τή μορφή τού μεικτού καθεστώτος, όπου οί διάφορες έξουσίες μέτριαζαν ή μία τήν άλλη94. Ό έπαινος τού Πλάτωνα ύπενθυμίζει εδώ, κατά τρόπο πιό συγκεκριμένο, τόν έπαινο τού Θουκυδίδη γιά τό καθεστώς τής συμφιλίωσης πού έγκαθιδρύθηκε τό 411.

Ή έναρμόνιση ϊσχυσε, επίσης, στήν Περσία τού Κύρου, χάρη στή σωστή «άναλογία ύποτέλειας καί ελευθερίας», πού έπέτρεψε τή γρήγορη άνάπτυξη τής χώρας, γιατί τότε ύπήρχε μόνο φιλία μεταξύ τών στρατιωτών καί τών στρατηγών, μεταξύ τών ύπηκόων καί τού βασιλιά: «έτσι, ώστε έκεΐνον τόν καιρό τά πάντα εύημεροϋ- σαν σ ’ αύτούς χάρη στήν ελευθερία, στήν ένότητα καί στήν κοινότητα τών άπόψεων» (Νόμοι, 694b, νον κοινωνίαν).

Τέλος, ϊσχυσε καί στήν ’Αθήνα τών μηδικών πολέμων, όταν ή εύπείθεια στούς νόμους ύπαγορεύθηκε άπό τόν κίνδυνο, πού επέβαλε μεγάλη «φιλία» μεταξύ τών πολιτών (698c: φιλία).

Ά πό τό άλλο μέρος, τά πελοποννησιακά Κράτη καταστράφηκαν άπό τή διχόνοια. Ά λλά καί ή Περσία, όταν παραδόθηκε στήν άπολυταρχία, είδε τή δική της άρμονία νά διαλύεται: οί κυβερνών- τες έπαψαν νά τάσσουν ώς σκοπό τους τό συμφέρον τών κυβερνω- μένων, μέ άποτέλεσμα, κατά τή στιγμή τού κινδύνου, νά μή βρίσκουν πιά στούς λαούς τους «καμιά ένότητα στό νά θέλουν νά διακινδυνεύουν καί νά πολεμούν μέ προθυμία»95. Ά πό έλλειψη

94. Νόμοι, 691d-692d.95. 697d-e.


κοινής βούλησης — αύτοϋ πού ό Πλάτων ονομάζει «τό φίλον και τό κοινόν» — φτάνει κανείς στήν καταστροφή. Οί ύπερβολές τής ελευθερίας προκαλοϋν έπίσης τήν καταστροφή τής Αθήνας, όπως οί ύπερβολές τοΰ δεσποτισμοΰ είχαν γκρεμίσει τήν Περσία96. Γιά νά έπιτευχθει συνοχή μεταξύ τών πολιτών, χρειάζεται ισορροπία μεταξύ τών άρχών, ή οποία νά συνδυάζει τήν κυριαρχία μέ τήν έλευθερία.

Επομένως ή ιδέα είναι αύτή πού βρίσκαμε στό VIII βιβλίο τής Πολιτείας, μέ τή διαφορά ότι ή εφαρμογή της εϊναι συγκεκριμένη. Έπίσης, τό πρόγραμμα τών Νόμων σκοπεύει νά πλησιάσει, όσο τό δυνατόν περισσότερο, τή θαυμαστή ένότητα τής ιδανικής πόλης πού είχε έκτεθεΐ στήν Πολιτεία.

Ποιά θά είναι λοιπόν ή ϊδια ή θεμελιώδης άρχή τοΰ καθεστώτος καί τών νόμων; Τό καθεστώς αύτό δέν θά είναι κανένα άπό τά συνηθισμένα καθεστώτα, πού είναι άπλώς «πολιτικές συναθροίσεις, όπου ένα μέρος τών πολιτών κυριαρχείται καί ύποδουλώνε- ται». Γιά τήν άποφυγή αύτοΰ τοΰ κακού, πρέπει νά οριστεί τό πνεΰμα μέ τό όποιο θά θεσπιστοΰν οί νόμοι καί θά άποτελέσει ξανά ή πόλη άντικείμενο σκέψης. Πραγματικά, τίς περισσότερες φορές, όταν «ή έξουσία γίνεται άντικείμενο διαμάχης, οί νικητές ιδιοποιούνται τόσο πολύ τά δημόσια πράγματα, ώστε δέν έπιτρέ- πουν τήν παραμικρή συμμετοχή στήν έξουσία στούς νικημένους, ούτε στούς ίδιους ούτε στούς άπογόνους τους, καί ζοΰν παραφυλάγοντας ό ένας τόν άλλο, μή τυχόν ποτέ, άφού άποκτήσει έξουσία, επαναστατήσει κάποιος πού θυμάται τίς συμφορές τοΰ παρελθόντος. Έμεις, βέβαια, λέμε τώρα κατηγορηματικά ότι αύτά δέν είναι πολιτεύματα ούτε είναι σωστοί όσοι νόμοι δέν θεσπίστηκαν γιά τό κοινό καλό ολόκληρης τής πόλης (όσοι μή συμπάσης τής πόλεως

96.rΗ περιγραφή αύτών τών ύπερβολών γίνεται πολύ χαριτωμένα, άλλά τό κακό άποτέλεσμά τους στήν πράξη άναφέρεται μόνο ύπαινικτικά, μέ ύποθέσεις γιά τήν έποχή τών μηδικών πολέμων (699c), μέ τόν ύπαινιγμό στις διαρκείς βιαιότητες πού σημαδεύουν τή ζοτή τών Τιτάνων (701c) ή, άκόμη, μέ τή διαβεβαίωση ότι ή άκραΐα συμπεριφορά «δέν ωφέλησε» αύτούς πού τήν υιοθέτησαν (70 le). Κατά τήν άποψη τοϋ Πλάτωνα, ή άναρχία είναι κακή «καθ’ έαυτήν».


'ένεκα του κοινού ετέθησαν)’ άλλά όσοι θεσπίστηκαν γιά χάρη μόνο κάποιων, λέμε ότι αύτοί είναι φατριαστικοί καί δέν αφορούν όλους τούς πολίτες, καί όσα ισχυρίζονται ότι είναι δίκαια, τά ισχυρίζονται μάταια»97. Ά ρα δέν ύπάρχουν πολίτες παρά μόνο όταν πρόκειται γιά ανθρώπους πού έχουν τήν αίσθηση τής πόλης. Καί δέν ύπάρχουν έγκυροι νόμοι εκτός άπό αύτούς πού άποβλέπουν στό καλό όλων.

Επομένως αύτή ή φροντίδα νά ύπερισχύσει τό κοινό συμφέρον - πού θά τήν ξαναβρούμε σέ όλη τήν έκταση τής πραγματείας τών Νόμων ~ συνδέεται, άπό τό ξεκίνημα κιόλας, μέ τήν έπίμονη επιθυμία νά ξεπεραστεΐ ή σύγκρουση τών πολιτικών κομμάτων γιά νά ιδρυθεί μιά ένωμένη πόλη.

Χωρίς νά ύπεισέλθουμε εδώ στίς λεπτομέρειες τών νόμων πού προτάθηκαν γιά νά άνταποκριθούν σ ’ αύτή τή φροντίδα, πρέπει τουλάχιστον νά ύπενθυμίσουμε ότι ό Πλάτων, άφου έθεσε τίς μεγάλες θρησκευτικές καί ήθικές άρχές άπό τίς όποιες θά έμφο- ρούνται οί πολίτες, επανέρχεται μέ κάποια έμφαση στήν ιδέα τής ιδανικής πόλης καί τής θαυμαστής ένότητάς της. Έ τσι, άριστη είναι ή πόλη στήν οποία «όσο είναι δυνατό, μέ κάποιο όποιοδή- ποτε μέσο, έχουν γίνει κοινά καί αύτά πού άπό τή φύση τους είναι άτομική ιδιοκτησία τού καθενός, όπως λ.χ. τά μάτια, τ άφτιά καί τά χέρια, ώστε οί πολίτες νά δίνουν τήν εντύπωση ότι βλέπουν καί άκούν καί ένεργούν άπό κοινού καί ότι έπίσης επαινούν καί κατακρίνουν τό καθετί όλοι μαζί ένωμένοι, χωρίς καμιά εξαίρεση, γιατί χαίρουν καί λυπούνται γιά τά ϊδια πράγματα' καί (άριστοι είναι) οί νόμοι πού κατά τό δυνατό συντελούν κυρίως στήν ένότητα τής πόλης καί άπό τούς οποίους ποτέ κανένας, άφοϋ προτείνει, δέν θά θεσπίσει κάποιον άλλο ορθότερο ή καλύτερο κανόνα»98.

Ά λλά, έπειδή πρέπει νά περιγράψει μιά πόλη λιγότερο ώραία καί ταυτόχρονα πλησιέστερη πρός εμάς, μιά σειρά νομοσχεδίων θά τείνει νά προφυλάξει τουλάχιστον τίς κυριότερες άρετές της. Θά

97. 7 i 5a-b.98. 739c-d.


ύπάρχουν περιουσίες άλλά κάτω άπό σοφές προϋποθέσεις. Κανένας δέν θά έχει οϋτε χρυσό οΰτε άργυρο. Ή γή θά μοιραστεί κατά τόν πιό ϊσο δυνατό τρόπο καί κανένας δέν θά μπορει οΰτε νά αύξήσει οϋτε νά μειώσει τίς έγγειες ιδιοκτησίες πέρα άπό ορισμένα πάρα πολύ αύστηρά όρια. ’Έτσι θά άποφευχθει «ή χειρότερη μάστιγα, πού ή σωστή ονομασία της θά ήταν μάλλον διχόνοια παρά συνωμοσία» (744δ: διάστασιν μάλλον παρά στάσιν) καί πού όφείλεται στήν άντίθεση τοΰ πλούτου καί τής φτώχειας. Θά ύπάρ- ξουν έπίσης γάμοι, πού όμως θά είναι έλεγχόμενοι καί διευθυνόμε- νοι. Ή έκπαίδευση τών παιδιών θά γίνει καί αύτή, έπίσης, σύμφωνα μέ άκριβεΐς καί ύποχρεωτικές άρχές καί θά είναι ή ϊδια γιά όλους. Τά κορίτσια θά δεχτούν, ομοίως, άγωγή άνάλογη πρός εκείνη τών άγοριών. Αύτά δέν είναι στήν εντέλεια ή ολοκληρωτική κοινωνικοποίηση τής Πολιτείας, άλλά τήν πλησιάζουν όσο γίνεται περισσότερο.

Ώ ς πρός τούς διάφορους θεσμούς πού περιγράφει ό Πλάτοον, γίνεται προσπάθεια νά συνδυαστούν καί νά συνενωθοΰν οί διάφορες άρχές μέ τήν κλήρωση, τήν εκλογή, τή συνεκτίμηση καί πολλούς άλλους τρόπους". Αύτή ή άνάμειξη τών μέσων θά έπρεπε νά ικανοποιεί καί τούς μέν καί τούς δέ. Ό Πλάτων τό λέει μέ τήν εύκαιρία τών θρησκευτικών λειτουργών καί τοΰ όρισμοΰ τους. ’Έτσι θά άναμείξουν, «γιά νά τίς κάνουν φίλες μεταξύ τους, τίς λαϊκές καί τίς άλλες τάξεις σέ κάθε περιοχή τής πόλης ώστε νά ύπάρχει πάντα ή μεγαλύτερη δυνατή ομόνοια»100.

Τό καθεστώς τών Νόμων άπομακρύνεται άπό τόν κομμουνισμό, μέ τή σύγχρονη σημασία τοΰ όρου, άκόμη περισσότερο άπό όσο τό καθεστο')ς τής Πολιτείας. Πρώτα πρώτα είναι ένα καθεστώς μεικτό, πού δανείζεται άπό τήν ολιγαρχία τό σύστημα τών τιμοκρατικών

99. Ό ϊδιος ό Πλάτων εξηγεί δτι αύτό τό σύστημα είναι ένα «μέσον» μεταξύ τής μοναρχίας καί τής δημοκρατίας (756e κ.έ.).

\0(). Σημ. μετ.: Η συγγραφέας σημεκόνει ότι άποκατέστησε στή γαλλική έκδοση τοϋ βιβλίου της τή λέξη concorde (ομόνοια) στή μετάφραση τοϋ Chambry (αντί τής λ. union) γιά νά γίνει «πιό αισθητή ή μονιμότητα τοϋ θέματος καί τοΰ όρου».


τάξεων. Έπειτα, τό πνεύμα του είναι βαθιά θρησκευτικό, άφου ό πρώτος άπό όλους τούς προτεινόμενους στόχους είναι ή μίμηση τού θείου νόμου καί ή έπιθυμία νά κερδηθεΐ ή άγάπη τών θεών μέ τήν άσκηση τών άρετών. Επομένως, ή ένωση τής πλατωνικής πόλης θεμελιώνεται, σέ τελευταία άνάλυση, λιγότερο στήν άλλη- λεγγύη τών άνθρώπων καί περισσότερο στήν ιδέα τής ένότητας τού ’Αγαθού, πού ή ούσία του είναι θεϊκή.

Ό ιδιαίτερος τρόπος ζωής πού εγκαθιδρύει ή πραγματεία τών Νόμω\\ προτείνοντάς τον γιά μιά πόλη άπό τή φύση της άτελή, έχει ώστόσο ώς άντικείμενο τήν ένότητα. Καί αύτή ή ένότητα, τόσο δύσκολη στήν πραγμάτωσή της, τόσο άπειλούμενη κάθε στιγμή, άπαιτεΐ αύστηρά μέσα ελέγχου γιά νά προλάβει ή νά κολάσει τίς παραβάσεις. Τό καθεστώς είναι ολοκληρωτικό, αύστηρά έπιτηρούμενο καί χωρίς έπικοινωνία μέ τό έξωτερικό. Αύτές οί προφυλάξεις είναι κατανοητές καί συνδέονται πάντοτε μέ τό γεγονός ότι τό καθεστώς πού πρέπει νά προστατευτεί - τό καθεστώς πού τείνει πρός μιά αύστηρή ένότητα - δέν μπορεϊ, γιά τό λόγο αύτό, νά άνεχτει τήν παραμικρή διαφωνία. Αύτό έπιβεβαι- ώνει τό γεγονός ότι ή συνοφρυωμένη έπίβλεψη τής πόλης τών Νόμων είναι περισσότερο προφύλαξη αύτής τής άρχής τής ένότητας καί λιγότερο άγώνας έναντίον τής άναρχίας101.

Επομένως ή περιπλάνησή μας στά κείμενα τής Πολιτείας καί τών Νόμων έπιβεβαιώνει τή σημασία τού προβλήματος πού είχαν θέσει οί διαφωνίες καί οί συγκρούσεις τής άθηναϊκής δημοκρατίας. Σύγχρονα όμως μάς άπομακρύνει άπό αύτό, κατά τό μέτρο πού ή πλατωνική άπάντηση δέν προστατεύει τήν ένότητα παρά μόνο άρνούμενη τή δημοκρατία καί έγκαθιστώντας πολίτευμα σχεδόν άντίθετό της. Καί σ ’ αύτήν άκόμη τήν περίπτωση έπρόκειτο νά έπιφυλαχθει στόν ’Αριστοτέλη ή έξέταση τού θέματος κάτω άπό ρεαλιστικότερο πρίσμα καί ή παροχή λύσης ικανής νά συμφιλιώσει τήν πρωταρχικότητα τής πατρίδας σέ σχέση πρός τά κόμματα μέ βάση τίς ϊδιες τίς άρχές τής δημοκρατίας.

101. Βλ. πιό πάνω, σ. 175.


Ο Α Ρ ΙΣ ΤΟ ΤΕ Λ Η Σ Κ Α Ι Η ΤΕΧΝΗ ΤΟ Υ Σ ΥΓΚ Ε Ρ Α Σ Μ Ο Υ

Ό ’Αριστοτέλης άσκησε αύστηρή καί σέ βάθος κριτική τής πλατωνικής λύσης. Κατά τή γνώμη του, δέν άληθεύει ότι μιά πόλη μπορεϊ ή πρέπει νά άποσκοπει στήν έπιδιωκόμενη άπό τόν Πλάτωνα πλήρη ένότητα οϋτε ότι τά ύποδεικνυόμενα μέσα μπορούν νά συμβάλουν στή σύσφιξη τών δεσμών μεταξύ τών πολιτών. Ή ένότητα τής πόλης ζει μέ τίς διαφορές καί ό ’Αριστοτέλης, άπό τήν άποψη αύτή, είναι φιλελεύθερος.

Ενότητα καί πολλαπλότηταΈ τσι, άρνεΐται νά δεχτεί ότι ή ένότητα κάποιας πόλης στηρίζεται

στήν ομοιότητα όλων. Μιά πόλη στήν οποία όλοι θά ήταν όμοιοι, όπως τό θέλει ό Πλάτων, δέν θά ήταν πιά πόλη, γιατί «ή πόλη, άπό τή φύση της, είναι πολλαπλή»102. Άποτελειται άπό πολλαπλότητα άτόμων καί αύτά τά άτομα είναι διαφορετικά μεταξύ τους. «Ή πόλη δέν είναι φτιαγμένη άπό άτομα όμοια μεταξύ τους». Τόσο τό καλύτερο, γιατί μόνο αύτές οί διαφορές επιτρέπουν τήν ύπαρξη τών ποικίλων ικανοτήτων πού εξασφαλίζουν στό κράτος τή δυνατότητα νά είναι αϋταρκες.

Αύτό τό συναίσθημα τής πολλαπλότητας, καί μάλιστα τής διαφοροποίησης, πού είναι ούσιαστική γιά τήν πόλη, δέν τό άγνο- ούσε ό Πλάτων ούτε σέ ό,τι άφορά τά επαγγέλματα οϋτε άκόμη σέ ό,τι άφορά τήν ιδιαίτερη ιδιοσυγκρασία τού καθενός103, άλλά είχε θελήσει νά τό καταργήσει ώς πρός τά συναισθήματα καί τούς δεσμούς μεταξύ τών άτόμων. ’Αντίθετα, ό ’Αριστοτέλης δέν έπαψε ποτέ νά τό έπικαλειται. Στό βιβλίο III θυμίζει ξανά: «Ή πόλη άποτελειται άπό άνόμοια στοιχεία». Επομένως αύτό συνεπάγεται

102. Πολιτικά, 1261a, 18. Τό χωρίο πού ακολουθεί προέρχεται άπό τή γραμμή 24.

103. Πρθλ. σχετικά μέ τήν πολλαπλότητα τών επαγγελμάτων, Πολιτεία, 369 κ.έ., καί σχετικά μέ τήν πολλαπλότητα τών ιδιοσυγκρασιών, Πολιτικά, 309 b κ'.έ. Αύτή ή πολλαπλότητα τών επαγγελμάτων καταλήγει, στόν ’Αριστοτέλη, στήν πολλαπλότητα τών αρμοδιοτήτων, πού εκπληρώνονται στό κράτος (Πολιτικόu 1328b κ.έ.).


αναγκαστικά ότι «δέν ύπάρχει μία καί μοναδική τελειότητα γιά όλους τούς πολίτες, όπως ακριβώς στά μέλη τοϋ χοροΰ δέν είναι ϊδια ή τελειότητα τοϋ κορυφαίου καί τοϋ άπλοϋ χορευτή»104. Ή διαφορά είναι σημαντική καί αποδείχνει ότι ό ’Αριστοτέλης, αντίθετα πρός τούς προηγούμενους στοχαστές καί πρός τόν ίδιο τόν Πλάτωνα, αναγνώρισε τόν ειδικό χαρακτήρα τοϋ πολιτικοϋ γεγονότος. Έ τσι, ενώ ή παλιά ελληνική παράδοση αναζητούσε πάντοτε λύσεις καί άρχές πού νά ισχύουν έξίσου γιά τό άτομο καί γιά τό κράτος, ή σύνθετη φύση τοϋ κράτους είναι πάντοτε παρούσα στόν ’Αριστοτέλη.

Τελικά, δέν νομίζει ότι μέ τήν κατάργηση όλων τών διαφορών, όπο:>ς ήθελε ό Πλάτων, δημιουργεΐται ή άληθινή άλληλεγγύη. Αύτό πού είναι άληθινό γιά τόν καθένα άτομικά δέν ισχύει γιά όλους συλλογικά, οϋτε vice versa*. Η κοινοκτημοσύνη τών παιδιών, ιδιαίτερα, δέν θά οδηγούσε στό νά δοκιμάζουν όλοι γιά τούς νέους τήν ϊδια πατρική άφοσίωση άλλά θά έκανε τόν καθένα νά άδιαφο- ρήσει, γιατί φροντίζει κανείς γιά τά δικά του άγαθά, καί σχέση τόσο διευρυμένη γίνεται ταυτόχρονα σχέση πιό χαλαρή: « Ό κάθε πολίτης έχει χίλια παιδιά. Τό καθένα όμως άπό αύτά δέν άνήκει σέ κάποιον χωριστά, άλλά τό πρώτο τυχόν είναι παιδί τοϋ πρώτου τυχόντος. Επομένως, όλοι θά άδιαφορήσουν μέ τόν ϊδιο τρόπο»105. Καί ό ’Αριστοτέλης συμπεραίνει: «Καλύτερα, πραγματικά, νά είναι κάποιος άληθινός άνεψιός παρά γιός αύτοϋ τοϋ είδους». Τό άποτέλεσμα μιας τέτοιας κοινωνικοποίησης είναι ή καταστροφή τής τόσο ούσιαστικής γιά τό κάθε κράτος φιλίας μεταξύ τών πολιτών. Αύτή ή φιλία, κατά κάποιο τρόπο, διαλύεται, γιατί «ό άνθρωποί έχει δύο ούσιαστικά κίνητρα φροντίδας καί φιλίας, τήν ιδιοκτησία καί τή στοργή. ’Αλλά ούτε τό ένα οϋτε τό άλλο έχουν θέση στούς πολίτες ενός τέτοιου κράτους», όπως τό πλατοονικό

104. 1277a.* αντιστρόφους.105. 1261 b τέλος - 1262a 1. Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας σημειώνει ότι παραθέ

τει δική της μετάφραση στή γαλλική έκδοση τοϋ Βιβλίου της καί οτι «τό συμπέρασμα βρίσκεται στό 1262a 14».


κράτος. Ό ’Αριστοτέλης, όπως βλέπουμε, έπιμένει σέ ψυχολογικές θεωρήσεις πού ήταν ξένες στόν Πλάτωνα. Αύτές τόν οδηγούν νά άποκρούσει τήν μέ κάθε θυσία έξομοίωση: δέν μπορούμε νά σκε- φτούμε τήν πόλη ώς άπλή διεύρυνση τού ατόμου καί ή συνεννόηση μεταξύ τών άτόμων δέν στηρίζεται στήν κατάργηση τών άτομικών συναισθημάτων άλλά στήν οξυδερκή χρήση τους.

Αύτό συνεπάγεται τήν εγκατάλειψη τού πλατωνικού κομμουνισμού. Ά λλά αύτή ή ϊδια ή έγκατάλειψη όφείλεται στή φροντίδα νά πραγματωθει στούς κόλπους τού κράτους μιά άκόμη καλύτερη συνεργασία.

Ό Αριστοτέλης, πού όρισε τόν άνθρωπο ώς «πολιτικό ζώο», δηλαδή ώς όν πού δημιουργήθηκε γιά νά ζεΐ σέ πόλεις106, κάθε άλλο παρά άδιαφορει γιά τήν άληθινή πολιτική ένωση. Άκόμη καί στήν κριτική τού πλατωνικού συστήματος, τήν οποία κάνει, δηλώνει: «Θεωρούμε τή φιλία ώς τό μεγαλύτερο άγαθό γιά τίς πόλεις, γιατί είναι τό καλύτερο μέσο νά άποφεύγονται οί διχόνοιες»107. Καί όλη ή σκέψη του μοιάζει νά κατευθύνεται άπό τήν ιδέα αύτοϋ του συλλογικού χαρακτήρα, πού διαφοροποιεί τά πολιτικά γεγονότα καί οφείλει νά ύπάρχει καί στούς σκοπούς τους.

Μπορέσαμε ήδη νά έχουμε μιά ιδέα επί του προκειμένου, όταν άναφέρθηκαν εδώ, μέ τήν εύκαιρία τής λαϊκής άνικανότητας, τά κείμενα τού Αριστοτέλη πού δικαιολογούν τήν ύπεροχή τού λαού, 0)ς συνόλου, σέ σχέση μέ όποιοδήποτε άτομο ή ομάδα άτόμων108. Έκει παρουσιάζονταν, στήν κατάλληλη θέση, όλοι αύτοί οί όροι πού οδηγούν στήν ιδέα ενός λαού στήν ολότητά του καί τούς οποίους ό στοχασμός τού πέμπτου αιώνα τούς είδε νά έπεκτείνον- ται. Έ τσι ή ύπεροχή τών λαϊκών άποφάσεων έμφανίζεται όχι στό επίπεδο του καθενός χωριστά άλλά όλων μαζί (σύμπαντας)109. Όμοίχος, αύτό πού επιτρέπει στό λαό νά συμμετέχει επωφελώς στίς διαβουλεύσεις καί στίς κρίσεις είναι τό γεγονός ότι όλοι παίρνουν

106. 1253 a3.107. 1262 57.108. Πρβλ. πιό πάνω, σσ. 113-115.109. 1281 b2.


μέρος σ ’ αύτές. Τό άτομο μπορει νά είναι κατώτερο χωρίς νά είναι κατώτεροι «όλοι, ένωμένοι»110. Τίποτα δέν έμποδίζει τή μάζα νά είναι άνώτερη, όχι άτομικά άλλά «συνολικά»111. Ό ταν ξαναδιαβαστούν αύτά κάτω άπό τό πρίσμα τών προηγούμενων κειμένων, στά όποια σιγά σιγά γεννιόταν ή ιδέα τής δημοκρατίας μέ τήν πλατιά σημασία, τά χωρία τοϋ ’Αριστοτέλη φαίνεται ότι τοποθετούνται στήν ϊδια παράδοση. Ό ’Αριστοτέλης δέν λέει, έπίσης, περίπου όπως ό Άλκιθιάδης τοϋ Θουκυδίδη, ότι τό μείγμα είναι προτιμότερο άπό ένα ύπερβολικά άπαιτητικό ξεδιάλεγμα; «Πραγματικά, όλοι συγκεντρωμένοι έχουν ικανοποιητική άντίληψη καί άνακατε- μένοι μέ τούς καλύτερους ώφελοΰν τό κράτος, όπως άκριβώς ή μή άγνή τροφή μαζί μέ τήν καθαρή καθιστά τό σύνολο πιό χρήσιμο άπό τή λίγη (καθαρή)»112. Καί σάν νά ήθελε νά πλησιάσει μέ περισσότερη άκρίβεια τά λόγια τοϋ ’Αλκιβιάδη, ό ’Αριστοτέλης δικαιολογεί άκόμη καί τό ρόλο τών «φαύλων» σέ μείγμα, όπως τό πολιτικό σώμα: «Φαίνεται ότι είναι παράλογο νά άποφασίζουν γιά τά σημαντικότερα ζητήματα άνθρωποι κατώτεροι καί όχι οί καλύτεροι»113. Ά λλά αύτό συμβαίνει γιατί κάθε άτομο άποτελει άπλώς τμήμα σέ ένα πολιτικό σώμα... Σέ όλες αύτές τίς διαβεβαιώσεις είναι προφανές ότι ό Αριστοτέλης υιοθετεί τήν ιδέα τής δημοκρατίας, στήν οποία συνεργάζονται όλοι καί ότι σ ’ αύτή τήν ιδέα θεμελιώνει τήν άπάντησή του στις κατηγορίες τοϋ Πλάτωνα κατά τής άνικανότητας τοϋ λαοϋ. 'Ένας λαός είναι συλλογικό όν, στά πλαίσια τοΰ οποίου ό καθένας έχει τή θέση του καί άντλει άπό αύτό τήν άξια του.

Έπίσης, γιά νά άποφύγει τή δημοκρατική άναρχία, ειπώθηκε ότι ό Αριστοτέλης συνιστοϋσε νά άποφεύγεται καθετί πού έκανε τή δημοκρατία μιά δημοκρατία μέ τή στενή σημασία, συλλογική δηλαδή τυραννία τοϋ ύπέρτερου άριθμητικά λαοϋ, πού επέβαλλε

110. 1282a 17.111. 1283b 34.112. 1281b 35 κ.έ.113. 1282a 26. Πρ0λ. πιό πάνω, σ. 225.


τή θέλησή του μέ ψηφίσματα1'4. Ό σεβασμός του νόμου εΐναι, επίσης, ό σεβασμός του συμφέροντος όλων. Ή καλή δημοκρατία λαμβάνει ύπόψη της τό σύνολο.

"Αλλά ό Αριστοτέλης δέν άρκεΐται νά εκφέρει αύτή τήν ιδέα στή ρύμη τού λόγου, όπως ένα έφικτό φάρμακο έναντίον αύτής ή τής άλλης ύπερβολής. Ή καινοτομία του έγκειται στό γεγονός ότι τή μετατρέπει σέ κριτήριο, πού ξεχωρίζει τά καλά πολιτεύματα άπό τά άσχημα. Αύτή είναι ή άρχή πού θέτει στό βιβλίο III τών Πολιτικών. « Επομένως είναι σαφές ότι όσα πολιτεύματα άποβλέ- πουν στό γενικό συμφέρον είναι, πραγματικά, σωστά σύμφωνα μέ τήν άπόλυτη δικαιοσύνη. Ό σ α όμως άποβλέπουν μόνο στό προσωπικό συμφέρον τών κυβερνώντων είναι έλαττωματικά καί όλα παρουσιάζουν άποκλίσεις άπό τά σωστά πολιτεύματα* είναι μορφές δεσποτισμού. "Αλλά ή πόλη είναι κοινότητα έλεύθερων άν- θρώπων»115.

Έ τσ ι εξηγείται ή διαφορά μεταξύ τού πολιτεύματος, πού τό ονομάζει πολιτεία, καί τής δημοκρατίας, στήν οποία ύπερισχύει τό συμφέρον μιας μόνο παράταξης· τό συμφέρον τού λαού. « "Οταν, λοιπόν, ό ένας ή οί λίγοι ή τό πλήθος (οι πολλοί) κυβερνούν άποβλέποντας στό γενικό συμφέρον, αύτά τά πολιτεύματα είναι άναγκαστικά σωστά, όταν όμως άποβλέπουν στό ιδιαίτερο συμφέρον εϊτε τού ένός άτόμου είτε τών λίγων εϊτε τής μάζας (τού πλήθους), τότε πρόκειται γιά έκτροπές». Πράγματι, όταν οί πολλοί (τό πλήθος) κυβερνούν άποβλέποντας στό κοινό συμφέρον, τό πολίτευμα ονομάζεται μέ τό κοινό όνομα όλων τών πολιτευμάτων πολιτείαΙ|6. "Αντίθετα πρός αύτή τήν πολιτεία, τό καθεστώς πού ό

114. 1292a. ΓΙρθλ. πιό πάνω, σ. 184.115. 1279a 17 κ.έ.116. Τήν έκλογή του όρου τήν είχε -επιτρέψει ή χρήση (πρβλ. Ίσοκρ..

Πανηγυρικός, 125, Δημοσθ., Β' Φιλιππικός, 21). Άλλά κρατώντας αυτόν τό γενικό όρο, ό "Αριστοτέλης άφήνει νά εννοηθεί ότι αύτό τό καθεστώς σχετίζεται στενά μέ διάφορες άρχές καί κατά τήν άποψή του άντιπροσωπεύει τό κατ’ εξοχήν καθεστώς. Αύτό έπι6ε0ακύνει άκόμη τή σημασία πού έχει γι’ αύτόν ή αίσθηση τής κοινότητας.


Αριστοτέλης ονομάζει «δημοκρατία» άποτελει παρεκβατική μορφή, γιατί αποβλέπει στό συμφέρον μιας μόνο ομάδας, τής ομάδας τών φτωχών117.

Ή διαχωριστική, έπομένως, γραμμή μεταξύ τών ύγιών καί τών παρεκβατικών πολιτευμάτων έχει χαραχτεί κατά τρόπο σαφή. Χαράζοντάς την, ό ’Αριστοτέλης συναντά τή διάκριση πού έκανε ό Πλάτων στούς Νόμους11*, άλλά τής δίνει εμβέλεια πολύ μεγαλύτερη, κατά τό μέτρο πού αύτό τό κριτήριο καθορίζει στό εξής όλη τήν άνάλυση.

Μέ άλλα λόγια, μέ όλη τή διαύγεια πού δίνει ή άναδρομή, ό ’Αριστοτέλης συνέλαβε καί όρισε κατά τρόπο τέλειο τό κακό άπό τό όποιο έπί τόσον πολύ καιρό είχε ύποφέρει ή ’Αθήνα. Ή ταν τό κακό πού είχε έπισημάνει ό Πλάτων, άλλά, άντί νά άντιδράσει μέ βίαιη καταδίκη τής διεφθαρμένης άπό αύτό τό κακό δημοκρατίας, ό ’Αριστοτέλης προσπάθησε νά ξεχωρίσει καί νά άντιπαραθέσει τίς καλές καί τίς κακές μορφές τών καθεστώτων γενικά καί αύτοϋ εδώ ειδικότερα, γιά νά εντοπίσει τίς συνθήκες τίς όποιες έπρεπε αύτό νά εκπληρώνει γιά νά μή διαφθαρεί. Ή άπάντηση είναι, άκριβώς, ότι ό λαός οφείλει νά λαμβάνει ύπόψη του τό σύνολο τών πολιτών.

Τό κοινό συμφέρον

Ότιδήποτε κάνει ό λαός γιά τό δικό του τό συμφέρον, όλοι οί νόμοι πού θεσπίζει μόνο γιά τό δικό του τό καλό άποτελοϋν επίφαση δικαιοσύνης, στό μέτρο πού έκφράζουν τή βούληση τοϋ κυριάρχου. Δέν είναι ώστόσο δίκαιοι, γιατί ή δικαιοσύνη ορίζεται στό έπίπεδο ολόκληρης τής πόλης. « Ά ν οί φτωχοί, επειδή είναι περισσότεροι, μοιράζονται τά άγαθά τών πλουσίων», είναι αύτό δίκαιο; Μπορει νά τό πιστέψει κανείς, όσο δέν βλέπει τά πράγματα άπό τήν άποψη τοϋ συνόλου. Πραγματικά, γιά τό σύνολο, άν ύποθέσουμε ότι «άφοϋ δημευτούν όλα, οί περισσότεροι μοιράζονται

117. 1279b X118. ΓΙρ6λ. πιό πάνω, σ. 244.


τά άγαθά τών λιγότερων119, είναι φανερό ότι καταστρέφουν τήν πόλη. Ά λλά ή αρετή, βέβαια, δέν καταστρέφει ό,τι τήν στηρίζει οϋτε τό δίκαιο είναι στοιχείο φθαρτικό τής πόλης, ώστε είναι φανερό ότι καί αύτός ό νόμος δέν μπορει νά είναι δίκαιος. Ε π ιπλέον, άν είναι, καί οί πράξεις, όσες πράττει ό τύραννος, είναι άναγκαστικά δίκαιες, γιατί έπιβάλλει τή βία, καθώς είναι ισχυρότερος, όπως άκριβώς καί τό πλήθος τήν επιβάλλει στούς πλούσιους»120.

Ή άληθινή δικαιοσύνη, άπό τό άλλο μέρος, πρέπει νά λαμβάνει ύπόψη της όλους: «τό άγαθό, στήν πολιτική, είναι ή δικαιοσύνη, δηλαδή τό γενικό συμφέρον»121, καί οί νόμοι, γιά νά είναι δίκαιοι, οφείλουν νά τείνουν στό καλό όλων ή, όπως λέει πιό κάτω ό Αριστοτέλης, «νά σκοπεύουν τό κοινό συμφέρον ολόκληρης τής πόλης καί τό κοινό άγαθό τών πολιτών»122.

Ό Πλάτων είχε, βέβαια, άνοίξει τό δρόμο, άλλά είχε συλλάβει μόνο τίς όψεις μέ τίς όποιες ή δημοκρατία εμφανιζόταν ώς ένα κομματικό καθεστώς παραδομένο στίς ύπερβολές πού συνεπάγεται αύτό τό είδος τών καθεστώτων. Τό είχε, επομένως, καταδικάσει μέ πάθος. 'Η έφεύρεση άπό τόν Αριστοτέλη τής πολιτείας μάς έπιτρέ- πει νά Βάλουμε δίπλα τή δυνατότητα μιας δημοκρατίας μέ τήν

119. "Η δεύτερη περίπτωση είναι ή ϊδια μέ τήν πρώτη, άλλά έχει εκφραστεί άριθμητικά, άρα τό δίκαιο του ίσχυροτέρου. Καί οί είσαγοογικές λέξεις δείχνουν ότι ή καινούρια άποψη είναι ή άποψη του σώματος τών πολιτών στό σύνολό του.

120. 1281a 15 κ.έ. Σημ. μβτ.: ΓΗ συγγραφέας σημειώνει οτι παραθέτει στή γαλλική έκδοση του βιβλίου της τή μετάφραση του Tricot τροποποιημένη σέ δύο σημεία.

121. 1282b 17.122. 1283b 40-42. Σέ αύτό τό τόσο λίγο λογοτεχνικό έργο διαπιστοόνεται ή

έπιμονή στίς λέξεις όλη - κοινόν. Ό ίδιος ορισμός τού δικαίου ξαναβρίσκεται στά ’Ηθικά Νικομάχεια VIII, 1160a 11 κ.έ.: « Ή πολιτική κοινότητα φαίνεται ότι συγκροτείται λόγω του συμφέροντος.... Αύτό, 6έ6αια, έχουν ώς στόχο καί οί νομοθέτες καί γΓ αύτό ισχυρίζονται οτι δίκαιο είναι τό κοινό συμφέρον». Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας σημειώνει στή γαλλική έκδοση τοϋ θιθλίου της ότι παραθέτει τή μετάφραση τοϋ Tricot: «Cette utilite commune est le but vise par les legislateurs, qui appellent juste ce qui est a l’avantage de tous».


πλατιά σημασία, ή οποία ζεί σύμφωνα μέ τό νόμο. ’Έτσι αίρεται ή καταδίκη πού διατύπωσε ό Πλάτων. Επομένως, ό ορισμός τής πολιτείας άποτελει, στό έπίπεδο τών θεωριών, διεύρυνση καί κατά- κτηση πού μπορούν νά συγκριθοϋν πρός αύτό τό όποιο ήταν, στό έπίπεδο τών γεγονότων, ή συμφιλίωση πού είχε διομολογηθει στήν ’Αθήνα τό 403.

Ά πό δώ καί πέρα, όλα τά θέματα τά σχετικά μέ τήν ένωση μεταξύ τών πολιτών μπορούν νά έπανεμφανιστούν χωρίς νά περιορίζονται στήν περιγραφή ένός ιδανικού πολιτεύματος, πού θά ήταν απλώς μιά διανοητική κατασκευή, απομακρυσμένη άπό τήν πραγματικότητα τής πολιτικής ζωής.

Αύτή π.χ. είναι ή περίπτωση σχετικά μέ τή φιλία μεταξύ πολιτών. Κανένας δέ μίλησε καλύτερα γιά τή φιλία άπό τόν Αριστοτέλη. Στά ’Ηθικά Νικομάχεια, δηλώνει άπό τήν άρχή κιόλας μιας μελέτης πού δέν έχει τίποτα τό πολιτικό: «Φαίνεται όμως ότι ή φιλία άποτελει συνεκτικό δεσμό καί τών πόλεων καί γ ι’ αύτό οί νομοθέτες άποδίδουν σ ’ αύτή μεγαλύτερη σημασία άπό όση στήν ίδια τή δικαιοσύνη. Πραγματικά, ή ομόνοια φαίνεται ότι είναι κάτι συγγενικό πρός τή φιλία καί αύτήν επιδιώκουν μέ ζήλο, ενώ προσπαθούν κυρίως \ά άπομακρύνουν τό φατριαστικό πνεύμα, πού είναι έχθρός της»123. Ή φιλία τών Νόμων, επομένως, ξαναβρίσκεται στή σκέψη τοΰ Αριστοτέλη άλλά συνταιριασμένη μέ τήν άνάλυση τής ιδιαιτερότητας τών άτόμων καί συνοδευόμενη άπό τή διαυγή έμπιστοσύνη στή δυνατότητα έπιτυχίας συγκεκριμένων στόχων. Ανάμεσα στήν άπλή «ομόνοια», πού διαδέχεται τούς εμφύλιους πολέμους, καί στήν ιδανική κοινωνία τής πλατωνικής πόλης, αύτή ή φιλία άποτελει μέσο όρο στηριζόμενο σέ έλλογη άνάλυση.

Ό μως αύτή ή σκέψη θά παρέμενε άκόμη θεωρητική καί άφηρη- μένη, άν ό Αριστοτέλης δέν είχε έπίσης προσφέρει ολοκληρωμένο σκεπτικό σχετικά μέ τίς καλύτερες προϋποθέσεις πού θά

123. VIII, 1155a 22 κ.έ. Σημ. μκτ.\ Ή συγγραφέας σημειώνει οτι παραθέτει στή γαλλική έκδοση τοϋ θιβλΐου της μετάφραση τοΰ Tricot.


έπέτρεπαν νά εξασφαλιστεί ή ύπαρξη τής περίφημης πολιτείας του.Αύτό τό σκεπτικό φωτίζεται μέ καινούριο φως, άν τό τοποθετή

σουμε στό πλαίσιο τών προηγούμενων εμπειριών. Στή θέση τής τυραννικής δημοκρατίας, πού ή ’Αθήνα είχε γνωρίσει τά έλαττώ- ματά της στό τέλος τού πέμπτου αιώνα, ό Πλάτων είχε προτείνει τό φάρμακο τής άπόλυτης ένότητας, καταργώντας τίς διαφορές. Ό ’Αριστοτέλης, άφού άποκατέστησε τό νόημα τής πολλαπλότητας, βρίσκει μόνο ένα έπαρκές καί άναγκαΐο φάρμακο γιά τόν άγώνα κατά τών άκρων. Αύτό τό φάρμακο συνίσταται στήν ισορροπία τή θεμελιωμένη στό ρόλο πού μπορεϊ νά παίξει τό κέντρο, ό μέσος όρος, ή μεσότητα. Καί αύτό ισχύει γιά τόν τομέα τών θεσμών, γιά τόν τομέα τής κοινωνίας καί γιά τόν ϊδιο τόν προσανατολισμό τής πολιτικής ζίοής.

Ή «ορθή πολιτεία»Πραγματικά, ή πολιτεία δέν ορίζεται μόνο ώς ή βασιλεία τού

νόμου καί ή φροντίδα γιά τό κοινό συμφέρον. Ό πω ς τό καθεστώς πού έπαινει ό Θουκυδίδης στό βιβλίο VIII, λέγοντας οτι άντιπρο- σώπευσε τήν έποχή τής πρώτης συμφιλίωσης μετριοπαθή συγκερασμό μεταξύ τών ολίγων καί τών πολλών124, όπο)ς τό καθεστώς τών προγόνων πού τό είχε ύποστηρίξει ό Θρασύμαχος τό 411, λέγοντας ότι ήταν «τό περισσότερο κοινό σέ όλους» καί τό είχε επαινέσει ό ’Ισοκράτης γιά τήν ’Αθήνα καί ό Πλάτων γιά τή Σπάρτη - ό τελευταίος έλεγε πώς ήταν «μετρημένο κράμα τών στοιχείων πού έπρεπε»125 -, έτσι καί τό πολίτευμα, πού έπαινει ό ’Αριστοτέλης, είναι μεικτό πολίτευμα, όπου συνδυάζονται τά στοιχεία τής ολιγαρχίας καί τής δημοκρατίας126. Ό ’Αριστοτέλης μάλιστα φτάνει στό σημείο νά άναλύσει τίς διάφορες μορφές κράματος πού μπο-

124. VIII, 97, 2: μέτρια... ξύγκρασις· πρθλ. πιό πάνω, σ. 228.125. Νόμοι, 692a: σύμμεικτος... καί μέτρον έχουσα.126. Γ1ρ6λ. 1293b, πού τό παραθέσαμε πιό πάνω, σ. 94. Θά μπορούσε νά

προστεθεί ότι τό καλύτερο καθεστώς τηρεί δίκαιη στάση καί άποτελεΐ κράμα μεταξύ τής άπόλυτης ισότητας καί τής άπόλυτης άνισότητας (1280a 13 κ.έ., 1283a 26, 1301a 25 κ.έ.). Πρ6λ. πιό πάνω, σσ. 90-91.


ροϋν νά επικρατήσουν στή σύνθεσή του, ένώ ή τελειότητα Βρίσκεται στό νά έπιτευχθεΐ ένα πολίτευμα τό όποιο νά έχει τόσο εύστοχα άναμειχθει, ώστε νά μπορει νά ονομάζεται εξίσου δημοκρατία καί ολιγαρχία. Πραγματικά, στό μέσον βρίσκονται τά γνωρίσματα τών δύο άκρων127.

Αύτό τό ιδεώδες τοϋ μεικτού πολιτεύματος, τό όποιο έπρόκειτο νά διαδραματίσει τόσο μεγάλο ρόλο στή μεταγενέστερη πολιτική σκέψη, συμπληρώνεται καθ’ οδόν μέ διάφορα μέτρα έπίσης «μεσαία». ’Έτσι, λ.χ., γιά τήν ιδιοκτησία, ό ’Αριστοτέλης συνδυάζει τήν ιδέα τής ιδιωτικής ιδιοκτησίας καί τής κοινότητας, διευκρινίζοντας ότι τό καλύτερο είναι νά διατηρηθεί μέν ή ιδιωτική ιδιοκτησία, άλλά ή χρήση της, χάρη στήν άλληλοβοήθεια, νά είναι κοινή128. Κυρίως όμως αύτές οί θεωρήσεις γιά τά πολιτεύματα δέν παραμένουν άφηρημένες. Ό ’Αριστοτέλης προσθέτει σέ αύτές ένα άλλο μέσον, σχετικό μέ τήν κοινωνία: οί μεσαίες τάξεις, κατά τήν άποψή του, είναι έγγυήτριες τής σταθερότητας τών Κρατών.

7 / μεσαία τάξηΌ κοινωνικός άγοόνας είχε παρουσιαστεί στήν Ελλάδα μέ τή

μορφή τής σύγκρουσης μεταξύ πλουσίων καί φτωχών. Ό Εύριπί- δης, ένώ παραπονιόταν γιά τίς ύπερβολές καί τών δύο, είχε ήδη ύμνήσει τίς άρετές τής ομάδας πού βρίσκεται στό μέσο: « ’Από τίς τρεις όμως τάξεις, ή μεσαία σώζει τά κράτη, γιατί αύτή διατηρεί όσους τυχόν θεσμούς δημιουργήσει τό κράτος»129. Ό Θουκυδίδης είχε καί αύτός έκφράσει τή λύπη του γιά τό γεγονός ότι οί εμφύλιοι πόλεμοι ήταν τόσο σκληροί πρός τά ένδιάμεσα στοιχεία (μέσα), πού σφάζονταν καί άπό τά δύο στρατόπεδα130. Πώς νά μάς προκαλέσει, λοιπόν, έκπληξη ό ’Αριστοτέλης, γιά τόν όποιο κάθε άρετή είναι ένα «μέσον» μεταξύ δύο άκρων, όταν ύπερασπίζεται τό

127.1294b 18.128. 1263a 38.129. Ίκέτιόες, 238-245. Οί στίχοι αύτοί θεωρούνται άπό κάποιους ώς μεταγενέ

στερη προσθήκη. Κανένας όμως δέν αμφιβάλλει ότι τούς έγραψε ό Εύριπίδης.130. III, 82, 8.


ρόλο τής μεσαίας αύτής τάξης, πού δέν είναι άπό τή φύση της οϋτε άρκετά πλούσια, ώστε νά παραδοθεΐ στή φιλοδοξία, οϋτε άρκετά φτωχή, ώστε νά έξεγερθει; «Σέ όλα, λοιπόν, τά κράτη ύπάρχουν τρεις ομάδες πολιτών: οί πάρα πολύ πλούσιοι, οί πάρα πολύ φτωχοί καί αύτοί πού Βρίσκονται στό μέσο. Επειδή, λοιπόν, κατά κοινή παραδοχή, ή μετριοπάθεια είναι πάρα πολύ καλό άγαθό, καί έπομένως καί ή μεσότητα, είναι προφανές ότι κατά τόν ϊδιο τρόπο καί γιά τά άγαθά τής τύχης τό καλύτερο είναι νά τά έχει κάποιος σέ μέτριο βαθμό, γιατί έτσι είναι πάρα πολύ εύκολη ή πειθαρχία στή λογική»131. Ό Αριστοτέλης, περιγράφοντας τή συμπεριφορά αύτών τών μεσαίων πολιτών, λέει ότι είναι λιγότερο άπό τούς άλλους εύεπίφοροι στά έγκλήματα καί στίς παρανομίες, δοκιμάζουν, έπίσης, λιγότερο τόν πειρασμό νά άπαλλαγοϋν άπό τά καθήκοντα ή νά τά έπιζητήσουν μέ ύπερβολικό ζήλο, καί είναι καταλληλότεροι νά ύπακούουν, χωρίς νά ξεπέφτουν στή δουλικότητα. Μέ τίς δύο άκραιες ομάδες βρισκόμαστε διαρκώς σέ κόσμο άποτε- λούμενο άπό άφέντες καί δούλους, άπό τούς οποίους «οί μέν είναι γεμάτοι φθόνο οί δέ γεμάτοι περιφρόνηση, συναισθήματα πάρα πολύ άπομακρυσμένα άπό τή φιλία καί τήν πολιτική κοινωνικότητα- αύτή, βέβαια, ή κοινωνικότητα είναι κάτι τό φιλικό»132. Ή πόλη θέλει νά άποφύγει αύτή τήν άντίθεση: «Θέλει νά άποτελειται όσο τό δυνατόν περισσότερο άπό ϊσους καί άπό όμοιους, πράγμα πού συναντάται προπάντων στή μεσαία τάξη» (τούτο δ 3 υπάρχει μάλιστα τοϊς μέσοις). Αύτή ή μεσαία τάξη έχει δικές της άρετές καί μπορεϊ νά παίξει τό ρόλο τού διαιτητή, άποτρέποντας τό ένδεχό- μενο νά κάνει μιά άπό τίς δύο άλλες νά γείρει ή πλάστιγγα πρός τό μέρος της. Ή άπουσία τής μεσαίας τάξης μπορεϊ νά οδηγήσει στήν άκραία δημοκρατία ή στήν άχαλίνωτη ολιγαρχία, καθεστώτα πού καί τά δύο κινδυνεύουν νά καταλήξουν στήν τυραννία. ’Αντίθετα, «έκεϊ όπου ή μεσαία τάξη είναι πολυάριθμη, έκεϊ έπίσης γεννιούνται οί λιγότερες συνωμοσίες καί διχόνοιες μεταξύ τών

131. 1295b 1 κ.έ.132. 1295b 21-24.


πολιτών»133. Έ να μάλιστα άπό τά σημεία ύπεροχής τής δημοκρατίας εϊναι τό ότι διευκολύνει τήν άνάπτυξη τής μεσαίας τάξης.

Τέλος, όποιοι καί άν είναι οί θεσμοί καί όποια καί άν είναι ή κοινωνική κατάσταση, ή πολιτική, γιά τόν Αριστοτέλη, πρέπει νά τείνει πρός τό θρίαμβο τοϋ όρθοϋ μέτρου.

Πολιτική ισορροπίας

Ή πολιτική οφείλει όχι μόνο νά άποφεύγει τίς διαρπαγές καί τά τυραννικά μέτρα τής μιας ομάδας σέ βάρος τής άλλης άλλά οφείλει επίσης, κατ’ αντίθεση πρός τά παρεκβατικά πολιτεύματα, νά άναζητά, γενικά, τό μέσον134. Επανερχόμενος, μέ έξαίρεση κάποιες λεπτομέρειες, σέ μιά πλατωνική μεταφορά εύστοχα επινοημένη γιά νά ύπενθυμίζει τήν πρωταρχική σημασία τοϋ συνόλου καί τοΰ όλου, ό ’Αριστοτέλης μιλάει γιά τή μύτη ένός προσώπου, πού μιά ύπερβολική παραμόρφωσή της θά μπορούσε νά τήν κάνει άγνώριστη: «Πρώτα πρώτα θά χάσει κανείς τήν άρμονική άναλο- γία αύτοϋ τοΰ μέλους τοΰ προσώπου καί τελικά δέν θά έχει έστω καί επίφαση μύτης»135. ’Από αύτή, λοιπόν, τή μεταφορά συνάγει τό

133. 1296a 5-9. Τελικά, είναι μιά ιδέα στήν οποία ό ’Αριστοτέλης άρέσκεται νά επανέρχεται, έπισημαίνοντας ανάμεσα στις αιτίες τών έπαναστάσεων τή δυσανάλογη αύξηση ένός άπό τά «μέρη» άπό τά όποια άποτελείται ή πόλη (1302b 33 κ.έ.). Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας σημειώνει ότι στή γαλλική έκδοση τοϋ 6ι6λίου της χρησιμοποίησε μετάφραση τοϋ Tricot.

134. 1309b, 19.135. Ό ’Αριστοτέλης χρησιμοποιεί καί στή Ρητορική τή σύγκριση τής μύτης,

πού παύει νά είναι μύτη άν γίνει ύπερβολικά λεπτή καί κυρτή ή ύπερβολικά συμπιεσμένη (I, 4, 1360a, 27 κ.έ.). Έδώ έχουμε μιά άδέξια άλλά άποκαλυπτική σύγκριση μεταξύ τής ιδέας αύτής καί τής ιδέας πού εκφράζει ό Πλάτων στήν Πολιτεία (420b κ.έ.), δείχνοντας ότι ή εύτυχία τών άτόμων πρέπει νά ύποτάσσε- ται στήν εύτυχία τοΰ συνόλου, άκριβώς όπως ένας ζωγράφος άποφεύγει νά ζωγραφίσει κατακόκκινα μάτια μόνο καί μόνο επειδή είναι ώραία, οπότε θά τά έκανε «τόσο ώραΐα, ώστε νά μήν είναι πιά μάτια». - 'Ήδη στό 1281b, 12 κ.έ. τών Πολιτικών σημειώνει ότι ή ομορφιά ένός όντος δέν ταυτίζεται μέ τήν ομορφιά ένός μεμονωμένου μέλους. Καί στό 1302b γίνεται σύγκριση ένός Κράτους μέ ένα σώμα πού, αν ένα μέρος του αύξηθεΐ ύπέρμετρα, στό τέλος άλλάζει ζωικό είδος.


πολιτικό συμπέρασμα: «Πραγματικά, μπορεϊ νά συμβει ή δημοκρατία καί ή ολιγαρχία νά είναι ανοικτές μορφές, μολονότι απομακρυσμένες άπό τήν καλύτερη πολιτική τάξη. "Αν όμως τονίσει κάποιος τήν ιδιαίτερη τάση τής καθεμιάς άπό αύτές, θά κάνει καταρχήν τό πολιτικό καθεστώς χειρότερο άπό πρίν καί τελικά δέν θά έχει καθόλου πολίτευμα».

Τό καλύτερο είναι, όποιο καί άν είναι τό καθεστώς, νά ύπάρχει φροντίδα γιά τή μειοψηφία: «Πρέπει στίς δημοκρατίες νά φέρον- ται καλά (ένν., οί άλλοι πολίτες) στούς πλούσιους, άποφεύγοντας όχι μόνο νά κάνουν άναδασμό τών κτημάτων τους άλλά οϋτε καί τών εισοδημάτων τους» καί «στά ολιγαρχικά καθεστώτα πρέπει νά ύπάρχει πολλή φροντίδα γιά τούς φτωχούς καί νά τούς παραχω- ροϋνται άξιώματα, άπό τά όποια θά μπορούν νά άποκομίσουν κάποιο κέρδος». Θά ύπάρξει μάλιστα δυνατότητα νά έπιδιωχτεΐ ή συνεργασία τους στή διακυβέρνηση τοϋ κράτους καί νά τούς έξασφαλιστεΐ έκτίμηση. Ό ’Αριστοτέλης ύπήρξε τό ίδιο αύστη- ρός στή διατύπωση αύτής τής άρχής όσο καί στόν καθορισμό τών ορίων τής εφαρμογής της: «Στή δημοκρατία άλλά καί στήν ολιγαρχία είναι χρήσιμο νά παραχωρειται σέ όσους έχουν μικρότερο μερίδιο στό καθεστώς - στούς πλούσιους στή δημοκρατία, στούς φτωχούς στήν ολιγαρχία - εϊτε ή ισότητα εϊτε ή πρωτοκαθεδρία, εκτός άπό τά ύπέρτατα άξιώματα τοϋ πολιτεύματος, πού πρέπει νά βρίσκονται στά χέρια τών άνθρώπων τού καθεστώτος, εϊτε πρόκειται περί άτόμων εϊτε περί ομάδων»136.

Ό ’Αριστοτέλης είναι, επομένως, ό εισηγητής όλων τών ερευνών τής σύγχρονης σκέψης πού άποσκοπούν νά κατοχυρώσουν μέσα

136. 1309a, 27-31. Σημ. μετ.: Ή συγγραφέας σημειώνει οτι στή γαλλική έκδοση τοϋ 6ι6λίου της παραθέτει δική της μετάφραση τοϋ έλληνικοϋ κειμένου καί διευκρινίζει οτι μετέφρασε τή λέξη πολιτεία δύο φορές μέ τή λέξη regime, άποδίδοντας στήν έκφραση «τοϊς εκ τής πολιτείας» τό ίδιο νόημα πού διαθέτει καί στό χωρίο VIII, 75, 2 τοϋ Θουκυδίδη. Προσθέτει επίσης ότι «είναι χαρακτηριστικό τής έλληνικής πολιτικής ζωής τό γεγονός ότι ή ϊδια έκφραση ορίζει ταυτόχρονα τήν ένταξη (έκ) σέ μιά κοινοτική καί σέ μιά ιδεολογική ομάδα, άλλά επίσης καί σέ κάποια πολιτική δραστηριότητα, πού συνδέε,ται μέ τήν επιτυχία αύτής τής ομάδας».


στις δημοκρατίες τή θέση τών μειοψηφιών, έπιφυλάσσοντας ταυτόχρονα στό κόμμα τής πλειοψηφΐας τίς κύριες θέσεις.

Μπορει, βέβαια, απλώς νά έκπλαγεΐ κάποιος γιά τό γεγονός ότι χρειάστηκε νά περιμένουμε τόσο πολύ καιρό γιά νά δοϋμε νά έπανεμφανίζεται στίς πολιτικές θεωρίες τό πρόβλημα πού είχαν προσδιορίσει τά Πολιτικά. Ά λλά ή χρονική αύτή περίοδος έξηγεΐ- ται άπό τίς συνθήκες μέσα στίς όποιες εϊχε τεθεί αύτό τό πρόβλημα στούς Έλληνες.

Τά κείμενα έδειξαν ότι ή οξύτητα τής άθηναϊκής κρίσης όφειλό- ταν στό γεγονός ότι οί δύο ομάδες, οί πολλοί καί οί ολίγοι, δέν διέφεραν μόνο ώς πρός τά πολιτικά προγράμματά τους στούς κόλπους ένός καί τοϋ αύτοϋ πολιτεύματος. Όπωσδήποτε, ώς τό τέλος τοΰ πέμπτου αιώνα ή καθεμία άπό τίς ομάδες ήθελε ένα διαφορετικό καθεστώς, μέ τό δικό του πολίτευμα καί μέ μιά σχετική πρός αύτό κοινωνία. Ή καθεμία άπό τίς δύο ήθελε νά άνατρέψει τήν άλλη γιά νά ξεκινήσει άπό καινούριες βάσεις. Γιά μεγάλο όμως χρονικό διάστημα ή κατάσταση αύτή δέν ύπήρξε πλέον στίς σύγχρονες δημοκρατίες. Μόνο ή άναδιοργάνωση τής πολιτικής ζωής σέ δύο ομάδες, πού τίς φέρνει σέ άντίθεση τή μία μέ τήν άλλη όχι πιά μόνο ή επιλογή μιας πολιτικής άλλά καί ή έπιλογή ένός καθεστώτος, θά μπορούσε νά προκαλέσει τήν επιστροφή τοϋ άθηναϊκοϋ κλίματος καί τών προβλημάτων του.

Τό άθηναϊκό μάθημα, όσον άφορά αύτά τά προβλήματα, είναι σαφές: μάς ύπενθυμίζει ότι επιβάλλεται ή φροντίδα γιά όλους, διαφορετικά ή τιμωρία θά είναι ό εμφύλιος πόλεμος μέ τούς κινδύνους πού συνεπάγεται γιά τή δημοκρατία. Ή άνάλυση τοΰ προηγούμενου κεφαλαίου οδηγούσε στόν κίνδυνο τής τυραννίας. Ή τελευταία οδηγεί σέ έναν άλλο κίνδυνο, πού είναι, άπλούστατα, ή πτώση τοΰ καθεστώτος καί τών άξιών του.

Εναντίον αύτοϋ τοΰ κινδύνου, οί στοχαστές τοΰ τέταρτου αιώνα πρότειναν, όπως είδαμε, διάφορα φάρμακα, πού όλα τους, άνάλογα μέ τίς έποχές, βρήκαν άργότερα οπαδούς. Ά λλά τό νά σταθοΰμε σέ αύτή τήν έκθεση τών καθαρά πολιτικών λύσεων θά ίσοδυναμοϋσε μέ προδοσία τών θεωριών τους. Γιά τούς 'Έλληνες ή πολιτική δέν


ύπήρχε ποτέ μόνη της. Επομένως, ή ανάλυση δέν θά είναι πλήρης, παρά μόνο άν συνδυάσουμε τό στοχασμό σχετικά μέ τά πολιτεύματα μέ μιά άλλη άνάλυση, πού, κατά τήν άποψή τους, δέν χωριζόταν άπό αύτά καί τά έκανε νά άξίζουν. Ή άνάλυση αύτή άναφέρεται στόν πολιτικό ρόλο πού είχε άνατεθει στήν παιδεία.

Συμπέρασμα: Δημοκρατία καί παιδεία

Με τόν Αριστοτέλη έγκαταλεΐπουμε τό πλαίσιο τής ελληνικής πόλης-κράτους. Ό ϊδιος δέν ήταν ’Αθηναίος καί χάρη στό μαθητή του ’Αλέξανδρο συνδέεται ήδη μέ τόν άπεΐρως εύρύτερο κόσμο τής έλληνιστικής εποχής. Ά πό αύτόν καί μετά, ό πολιτικός στοχασμός θά συνεχίσει νά σκύβει πάνω στά ϊδια προβλήματα, ξαναπιά- νοντας ένα θέμα εδώ καί ένα άλλο έκεϊ, συζητώντας, διορθώνοντας, χωρίς όμως νά τρέφεται - τουλάχιστον όσον άφορά τή δημοκρατία - μέ τούς φόβους καί τίς έλπίδες τής καθημερινής έμπει- ρίας.

Καθώς αύτός ό στοχασμός γινόταν θεωρητικότερος, έχανε τήν επαφή μέ μιά ολόκληρη πλευρά τής έλληνικής σκέψης, πού ώστόσο συνέθαλλε γιά μακρό χρονικό διάστημα στήν έξασφάλιση τής συνοχής της: τά διάφορα προβλήματα τής άθηναϊκής δημοκρατίας έθεταν ύπό κατηγορία τήν παιδεία.

Έ τσι, ορισμένοι είχαν έκφράσει τή λύπη τους γιά τήν άγνοια, τήν άνικανότητα καί τήν τύφλωση τού λαού, κατηγορώντας τον ότι δέν είχε καταρτιστεί γιά νά άσχοληθει μέ τήν πολιτική. Αύτό ήταν θέμα παιδείας. Οί άριστοκράτες γνώριζαν μόνο τή μόρφωση τών μεγάλων οικογενειών. Ό λαός όμως; Οί δημοκρατικοί, άπό τό άλλο μέρος, προέβαλλαν τή φυσική καί άνεπαίσθητη παιδεία, χάρη στήν οποία ό λαός τρέφεται μέ τίς άρχές τής πόλης, όπως μέ τόν άέρα πού άναπνέει. Ή Αθήνα καί ή Σπάρτη δέν διέφεραν ώς πρός τά ήθη τους καί ώς πρός τή «μόρφωσή» τους; Ή Αθήνα δέν ήταν, σύμφωνα μέ τήν περίφημη φράση τοϋ Περικλή, τό «ζωντανό

264 ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ7----------------------

μάθημα γιά τήν Ελλάδα»; Ό μως ή ανάγκη γιά μιά καινούρια παιδεία γινόταν αισθητή, καί αύτή ή τελευταία έμφανίστηκε πραγματικά. Ή ταν ή παιδεία τών σοφιστών, πού προοριζόταν ειδικά γιά τούς πολιτικούς άγώνες. Επειδή όμως στοίχιζε πολύ, ήταν προσιτή μόνο σέ μιά χούφτα προνομιούχους, καί επειδή ήταν προσανατολισμένη στήν έπιτυχία, έδινε τά μέσα γιά νά ικανοποιηθούν χωρίς ένδοιασμούς οί προσωπικές φιλοδοξίες. Αύτή ή καινούρια ικανότητα, κατά συνέπεια, συνετέλεσε άπλώς στό νά αναπτυχθεί, παράλληλα μέ τήν άνικανότητα τοϋ λαοϋ, ή αταξία, ή παρανομία καί, τελικά, ή αναρχία. Ά ν , έπομένως, ή δημοκρατία δέν πήγαινε καλά, ύπόλογη γ ι’ αύτό, σέ τελευταία άνάλυση, ήταν ή παιδεία. ’Ίσως ήταν καί αύτή, ή μόνο αύτή, πού θά μπορούσε νά μάθει στούς πολίτες νά κυριαρχούν στά κομματικά πάθη τους γιά νά ύπηρετοϋν καλύτερα τήν πατρίδα τους. Αύτό εξηγεί τό γεγονός ότι τόν τέταρτο αιώνα όλοι οί θεωρητικοί τής πολιτικής έπέμειναν προπάντων στό ρόλο τής παιδείας. Οί τρεις συγγράφεις πού άνα- φέρθηκαν τις πιό πολλές φορές, όταν γινόταν λόγος γιά τή δημοκρατία, ό Πλάτων, ό Ισοκράτης καί ό Αριστοτέλης, ύπήρξαν καί οί τρεις διδάσκαλοι: οί συζητήσεις τους πραγματεύτηκαν περισσότερο εκπαιδευτικά προγράμματα καί λιγότερο κυβερνητικά σχέδια.

Ό Ισοκράτης ήταν ό πρώτος πού άνοιξε σχολή, ή οποία χαρακτηριζόταν ώς αντίθετη πρός τίς σοφιστικές σχολές, καί θέλησε ή ρητορική νά είναι επίσης φιλοσοφία, δηλαδή πνευματική καί ήθική καλλιέργεια. Κατά τήν άποψή του, τό νά μάθει κάποιος νά μιλάει σωστά σήμαινε, επίσης, νά μάθει νά σκέφτεται σωστά, νά καλλιεργεί τή φρόνιμη γνώμη. Σκόπευε νά καταθέσει, γιά χρήσιμα θέματα, μιά λογική γνώμη καί νά διαδώσει «τόν άληθινό λόγο του, σύμφωνο μέ τό νόμο καί τή δικαιοσύνη»1. Διαλέγοντας, γιά τό σκοπό αύτό, ύψηλά θέματα, έδινε στή διδασκαλία του προσανατολισμό πού νά μπορει νά τήν καταστήσει χρήσιμη στήν πόλη καί στήν Ελλάδα. Τά πολιτικά του έργα είναι παραστατικές άπεικονί-

1. Τό λέει στόν έπαινο τοϋ «λόγου», πού έμφανίζεται δύο φορές στό έργο του (Νικοκλής, 5-9 = Περι άντιδόσεως, 253-257).

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ: ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΠΑΙΔΕΙΑ 265

σεις τής προσπάθειας πού είχε ορίσει: διδάσκαλος ώς τό τέλος, θέλησε νά γίνει στήν πολιτική παιδαγωγός τών συμπολιτών του.

Έ τσ ι δέν έκπλήσσει τό γεγονός οτι στή μοναδική πραγματεία του γιά τήν εσωτερική πολιτική, στόν Άρεοπαγιτικό, έπέμεινε κυρίως στό ρόλο τής παιδείας, πού είχε προφυλάξει τήν αρχαία Αθήνα άπό τήν άταξία τής άκραίας δημοκρατίας. Συνέπεια τής κακής «παιδείας» είναι νά έκλαμβάνεται ή άπειθαρχία καί ή άσυδοσία ώς δημοκρατική ελευθερία2. ’Αντίθετα, στήν άρχαία ’Αθήνα οί άνθρωποι είχαν «έκπαιδευτει» γιά νά εργάζονται καί νά άποταμιεύουν3, κτλ... Ή διαπαιδαγώγησή τους συνεχιζόταν καί πέρα άπό τήν άνδρική ήλικία, καί ό ρόλος του ’Άρειου Πάγου ήταν, άκριθώς, νά έπαγρυπνει γ ι’ αύτή τή διαπαιδαγώγηση, γιατί, περισσότερο άπό τούς νόμους, ή συναίσθηση τής δικαιοσύνης επιτρέπει τήν άπο- φυγή τής άναρχίας. Οί άνθρωποι πού «άνατράφηκαν» μέ τήν άρετή μπορούν νά ύπακούουν καί στούς πιό άσαφεις νόμους4. ’Ιδιαίτερα οί ψυχές τών νέων έχουν μεγάλη άνάγκη άπό ισχυρή ήθική μόρφωση, όφειλόμενη στήν άσκηση τών χρηστών ήθών καί σέ προσπάθειες πού φέρνουν κάποια εύχαρίστηση5. Γενικά, ό ’Άρειος Πάγος προειδοποιούσε, νουθετούσε, τιμωρούσε, καί έτσι γεννιόνταν οί άρετές πού έξασφάλιζαν τήν εύταξία τού κράτους καθώς καί τίς έπιτυχίες του, γιατί «ή εύταξία τού παρελθόντος δίδασκε τόσο καλά τήν άρετή στούς πολίτες, ώστε άφενός μέν νά μή στενοχωρούν ό ένας τόν άλλον άφετέρου δέ νά νικούν στή μάχη όλους τούς εισβολείς»6. "Αν ή προτεινόμενη άπό τόν ’Ισοκράτη πολιτική μεταρρύθμιση φαίνεται άπλοϊκή καί άκαθόριστη, αύτό όφείλεται στό ότι τό ούσιαστικό, κατά τήν άποψή του, ήταν ή μεταρρύθμιση στήν παιδεία, πού συνδεόταν μέ αύτήν, καί, άφοϋ ή άριστοκρατική παράδοση δέν έπιτρέπει πιά τή διατήρηση τών άξιων τού παρελθόντος, άρμόζει στό κράτος, κατά τή γνώμη του,

2. Άρεοπαγιτικός, 20.3. Άρεοπαγιτικός, 24: μεμαθηκότες ή σαν.Λ. Άρεοπαγιτικός, 41: πεπαιδευμένους.5. Πρθλ. 43: παιόευθήναι, καί, λίγο πιό κάτω, τούς ελευθέρους τεθραμμένους...6. Άρεοπαγιτικός, 82.


νά έπαγρυπνεΐ, ώστε όλοι νά μάθουν νά σέβονται τίς αρετές τοϋ καλοΰ πολίτη7.

Ή παιδεία πού συνιστά ό Πλάτων είναι περισσότερο φιλόδοξη. Ό μως έχει καί αύτός, όπως καί ό Ισοκράτης, τήν ιδιότητα τοϋ παιδαγωγού καί έπίσης συνείδηση τής σημασίας τής παιδείας γιά τήν πολιτική ζωή.

Σέ συνάρτηση μάλιστα μέ τήν πολιτική δραστηριότητα γράφτηκαν πολλοί άπό τούς πρώτους διαλόγους. Χτυπώντας τή μόρφωση πού παρείχαν οί σοφιστές, έθετε ύπό άμφισβήτηση τό νόημα καί τούς σκοπούς της. Καί άκριβώς, όπως ό Ισοκράτης είχε εξαπολύσει τίς πρώτες διακηρύξεις του κατά τών σοφιστών (εϊτε πρόκειται γιά τήν 'Ελένη, τόν Βουσιριν ή, άκόμη πιό άποφασιστικά, γιά τόν Κατά τών σοφιστών λόγο του), έτσι καί ό Πλάτων γράφει τόν Πρωταγόρα καί τόν Γοργία καί βγάζει συχνά τούς σοφιστές στή σκηνή, στούς οποίους άντιτάσσει τίς ιδέες τού Σωκράτη καί τίς δικές του. Σέ πολλούς άπό τούς διαλόγους του τό Θέμα είναι οί σκοποί τής πολιτικής. Τί είναι αύτή ή έπιστήμη, γιά τήν οποία καυχιέται ό Πρωταγόρας καί τήν οποία ονομάζει «πολιτική τέχνη»; Μπορει στ’ άλήθεια νά πλάσει καλούς πολίτες; Αύτό διδάσκεται; Καί ό Γοργίας τί διδάσκει; Αύτή ή τέχνη τής πειθοϋς, πού τήν έκανε τέχνη του, είναι λοιπόν καλή; Ή πολιτική δέν θά έπρεπε νά τάξει ώς σκοπό της τό νά κάνει τούς πολίτες καλύτερους, άντί νά τούς ικανοποιεί καί νά έπωφελειται ικανοποιώντας τους; Καί ό ’Αλκιβιάδης τί ξέρει λοιπόν, ώστε νά θέλει νά ριχτεί στήν πολιτική; Ποιός τοϋ έμαθε αύτό, πού θά έπρεπε νά ξέρει; Ό άγώνας μεταξύ τοΰ Σωκράτη καί τών σοφιστών άναφέρεται πάντοτε στό νόημα πού θά έπρεπε νά άποκτήσει μιά καλή παιδεία, πηγή τής καλής πολιτικής.

Έχοντας ριχτεί σ ’ αύτό τό δρόμο, ό Πλάτων δέν θά σταματούσε

7. Ό ρόλος πού έπαιξε ή παιδεία ενισχύει, έπίσης, τήν επιχειρηματολογία τοϋ Ισοκράτη γιά τήν πνευματική καλλιέργεια (Περί άντιδόσεως, 167 κ.έ.). Πρβλ. 174: « Έξαιτίας αύτοϋ τοϋ συνεχώς έπαναλαμθανόμενου γεγονότος, είναι αναγκαίο νά έκπαιδευτοϋν οί νεότεροι έτσι, ώστε νά συνεχίσει τό κράτος νά ενεργεί κατ’ αύτόν τόν τρόπο».


έκεϊ όπου σταμάτησε ό Ισοκράτης οϋτε θά τόν ικανοποιούσαν γνώμες πού είχαν γίνει άποδεκτές. Κατά τήν άποψή του, ύπάρχουν πολλά εϊδη παιδείας, πού όλα πρέπει νά τείνουν στήν έγκαθίδρυση τοϋ καλύτερου κατά τό δυνατόν κράτους. ’Έτσι φτάνει σ ’ αύτό τό φανερά παράδοξο, τό σχέδιο τής Πολιτείας νά παρουσιάζει καί νά έπαναλαμβάνει προγράμματα ιδεώδους παιδείας. Τό τέλος τού βιβλίου II καί σχεδόν ολόκληρο τό βιβλίο III περιγράφουν μέ λεπτομέρειες τήν εκπαίδευση τών φυλάκων καί άναφέρονται στό ρόλο τής μουσικής καί τής γυμναστικής, πού μετριάζουν ή μία τήν άλλη γιά νά παραγάγουν φρόνηση καί θάρρος. Έπειτα, τό μισό VI βιβλίο καί ολόκληρο τό βιβλίο VII περιγράφουν τήν άγωγή τού φιλόσοφου-κυβερνήτη μέ τήν άργή άνάβαση πρός τό Άγαθό, τό ρόλο τών διαφόρων επιστημών, οί όποιες κορυφώνονται στή διαλεκτική, καί, μέ λίγα λόγια, μιά μόρφωση πού διακόπτεται μέ ξεδιαλέγματα καί διαλογές καί πού διαρκεΐ άπό άναβαθμό σέ άναβαθμό ώς τήν ήλικία τών πενήντα ετών. Έδώ δέν πρόκειται καθόλου γιά τήν παιδεία όλων. Είναι όμως ή μόνη πού μπορεϊ νά έπιτρέψει τήν τέλεια μύηση στό Άγαθό, χωρίς τήν οποία καμιά κυβέρνηση δέν θά μπορούσε νά έκπληρώσει άξιοπρεπώς τήν άπο- στολή της.

Αναμφίβολα, αύτή είναι ή ιδεώδης παιδεία γιά νά διαπλάσει τόν βασιλιά-φιλόσοφο. "Οταν όμως ό Πλάτων, στούς Νόμους, επανήλθε σέ περισσότερο πραγματικά προβλήματα, δέν λησμόνησε γιά τό λόγο αύτό τήν παιδεία - κάθε άλλο μάλιστα! Μπορούμε μάλιστα νά ποΰμε ότι τό πιό εντυπωσιακό καί τό πιό γόνιμο γιά τόν σύγχρονο άναγνώστη τών Νόμων είναι, σ ’ αύτή τήν πραγματεία, τό τμήμα τό σχετικό μέ τήν Παιδεία. Επειδή σκοπός κάθε νομοθεσίας είναι ή άρετή, είναι φυσικό οί νόμοι ή οί έντολές σχετικά μέ τήν παιδεία νά είναι έπίσης τά σημαντικότερα θέματα. Τό βιβλίο I, λοιπόν, τών Νόμων άρχίζει μέ κριτική τών άρετών πού έπιδιώκον- ται στή Σπάρτη καί προσδιορίζουν γενικά τήν έννοια τής άρετής. Ή κριτική αύτή καταλήγει σέ ορισμό τής παιδείας, πού «θά οδηγήσει μέ τό παιχνίδι, όσο γίνεται καλύτερα, τήν ψυχή τού παιδιού νά άγαπήσει μέ πάθος εκείνο στό όποιο θά χρειαστεί εκ τών πραγμά


των, όταν γίνει άντρας, νά είναι τέλειος»8. Στή συνέχεια, τό βιβλίο II άφιερώνεται ολόκληρο σέ ορισμένες όψεις τής παιδείας, όπως τά διάφορα είδη χορών καί οί οινοποσίες. Οί χοροί πλάθουν, στήν κατάσταση χαράς, τήν ορθή συναίσθηση τοϋ ωραίου καί οί οινοποσίες, στήν κατάσταση τής έξαρσης, βάζουν σέ δοκιμασία τή σωφροσύνη. Πώς νά προκαλέσει, επομένως, έκπληξη τό γεγονός ότι, άφοϋ ιδρύθηκε ή πόλη τών Νόμων, οί νόμοι οί σχετικοί μέ τήν παιδεία κατέχουν σ ’ αύτήν τόσο σημαντική θέση; Καταλαμβάνουν ολόκληρο τό βιβλίο VII, πού άρχίζει μέ τά βρέφη καί τελειώνει μέ τίς δραστηριότητες τών έφήβων, άπό τίς φιλολογικές ή έπιστημο- νικές ώς τό κυνήγι, πού τό άγαπά ό Ξενοφών. Μέσα άπό τίς διάφορες αύτές πρακτικές, τό θέμα είναι πάντοτε, μέ τόν έπαινο ή τόν ψόγο, νά έγχαραχτει σιγά σιγά στούς νέους ή συναίσθηση τών άληθινών άξιών, πού θά τούς κάνει πλήρεις άνθρώπους καί καλούς πολίτες. Θά μποροΰσε νά προστεθεί ότι οί νόμοι καί οί εισηγητικές εκθέσεις τους συμβάλλουν κάθε στιγμή σ’ αύτή τήν παιδεία, πού οί άρχοντες καί τά άνώτερα συμβούλιά τους τήν ελέγχουν καί τήν τελειοποιούν. Βρίσκεται παντού. Πραγματικά, τά πάντα έξαρτών- ται άπό αύτήν. Είναι χαρακτηριστικό τό γεγονός ότι στό βιβλίοIII, στήν ιστορική έξέταση τών άτελών καθεστώτων πού κάνει ό Πλάτων, ή ποιότητα τής παιδείας παρουσιάζεται συχνά ώς ή αιτία τών επιτυχιών καί τών άτελειών. Ό Κύρος ήταν μετρημένος καί άγαπημένος βασιλιάς άλλά «δέν ήξερε καθόλου τί είναι καλή παιδεία»9. Εμπιστεύτηκε τά παιδιά του στίς γυναίκες, οί όποιες τά χάλασαν. Επειδή ό ίδιος ήταν άπασχολημένος μέ πολέμους, «άγνοούσε ότι αύτοί στούς οποίους θά τά έμπιστευόταν δέν είχαν έκπαιδευτεί μέ τήν πατροπαράδοτη άγωγή, τήν περσική - γιατί οί Πέρσες είναι βοσκοί, παιδιά τραχιάς γής -, άγωγή σκληρή καί κατάλληλη νά διαμορφώσει ρωμαλέους βοσκούς, ικανούς νά ζουν στήν ύπαιθρο, νά ξαγρυπνοϋν καί νά πηγαίνουν στόν πόλεμο, όταν χρειάζεται νά εκστρατεύουν. Παρέβλεψε ότι τά παιδιά του μορφώ

8. Νόμοι, 643b.9.694c. ,


νονταν άπό γυναίκες καί εύνούχους μέ τή διεφθαρμένη άπό τή θεωρούμενη εύδαιμονία μηδική άγωγή, καί έτσι έγιναν τέτοια όπως ήταν φυσικό νά γίνουν, άφοϋ άνατράφηκαν μέ άγωγή χωρίς φραγμούς»10. Ή παιδεία εϊναι ή προϋπόθεση τής άρετής, πού μόνο αύτή επιτρέπει τήν εύτυχία καί τήν έλευθερία τών κρατών.

Ό λη αύτή ή πλατωνική, περιγραφή άφορά έλάχιστα τή δημοκρατική παιδεία. ’Αντίθετα, ή δημοκρατία συνδέεται στήν Πολιτεία καί στό θιβλίο III τών Νόμων μέ τήν άνυποταξία καί τήν άπόρ- ριψη τών καλών άρχών. ’Αλλά όποιο καί άν είναι τό καθεστώς, εΐναι σαφές, κατά τόν Πλάτωνα, ότι ή ποιότητα καί ή διάρκειά του είναι πάντοτε άμεση συνάρτηση τής παιδείας. Αύτό εΐναι τό μάθημα άπό τό όποιο κάθε καθεστώς θά έπρεπε νά έπωφεληθει, κυρίως στό σύγχρονο κόσμο, όπου ή παιδεία είναι εθνική.

Τό ϊδιο μάθημα συνάγεται καί άπό τό έργο τού ’Αριστοτέλη. Τά Πολιτικά του, όπως μάς παραδόθηκαν, τελειώνουν μέ ένα ήμιτελές 6ιβλίο, ολοκληρωτικά άφιερωμένο στήν παιδεία, πού άρχίζει ώς εξής: «Κανένας δέν θά μπορούσε νά άμφισβητήσει ότι ό νομοθέτης οφείλει νά άσχοληθει κυρίως μέ τήν παιδεία τών νέων. Πραγματικά, όταν αύτό δέν συμβαίνει στίς πόλεις, βλάπτεται τό πολίτευμα»11.

Ό ’Αριστοτέλης πάει πιό μακριά. Πιστός στήν άρχή τής πολλαπλότητας, πού πάντοτε τή σεβάστηκε, εξηγεί ότι ή παιδεία πρέπει νά παρέχεται σύμφωνα μέ τό πολίτευμα, γιατί «τό πνεΰμα πού προσιδιάζει σέ κάθε πολίτευμα, αύτό συνήθως διατηρεί καί έξαρ- χής έγκαθιστά τό πολίτευμα» (δ.π.).

’Επειδή αύτή ή πολλαπλότητα δέν άποκλείει, σέ κάθε περίπτωση, τήν κοινότητα καί τήν ένότητα τού έπιδιωκόμενου σκοπού, ή παιδεία πρέπει νά είναι μία γιά όλους τούς πολίτες ένός συγκεκριμένου κράτους. Καί, επιπλέον, οι φροντίδες πού καταβάλλονται γιά κάθε μέρος πρέπει νά καταβάλλονται σέ συνάρτηση μέ τό όλο.

Δέν είναι άναγκαΐο νά άκολουθήσουμε βήμα πρός βήμα τήν

10. 695a-b. Πρ6λ. έπίσης 695e-697a.11. 1337a, 11. Σημ. μετ.: rH συγγραφέας σημειώνει οτι στή γαλλική έκδοση

τοϋ 6ι6λίου της χρησιμοποίησε δική της μετάφραση.


ανάλυση τοΰ ’Αριστοτέλη. Παραμένοντας ρεαλιστικότερη άπό τήν άνάλυση τοΰ Πλάτωνα, άποδίδει τήν ϊδια σημασία στά θέματα τής παιδείας καί ξεχωρίζει άπό αύτήν μόνο ώς πρός τή φροντίδα νά προσαρμοστεί ή παιδεία στό καθεστώς τής πόλης.

Αύτό τό διπλό γνώρισμα δέν εμφανίζεται μόνο στό βιβλίο VIII τών Πολιτικών. Ό ρόλος τής παιδείας παρουσιάζεται ώς ούσιαστι- κός καί στά 5Ηθικά Νικομάχεια12. Καί χοορίς νά έγκαταλείψει κανείς τά Πολιτικά , μπορει νά διαπιστώσει ότι, άπό τό βιβλίο V καί μετά, ό ’Αριστοτέλης εκθέτει έπίσης τίς δύο ϊδιες ιδέες μέ τήν ϊδια σταθερότητα. Μελετώντας τά μέσα σωτηρίας τών καθεστώτων, άπαριθμει διάφορα μέτρα πολιτικού χαρακτήρα καί προσθέτει: «Τό πιό σημαντικό όμως άπό όσα έχουν άναφερθει γιά τήν εξασφάλιση τής σταθερότητας τών πολιτευμάτων, αύτό πού όλοι σήμερα τό παραμελούν, είναι νά παρέχεται έκπαίδευση σύμφωνα μέ τό πολίτευμα. Πραγματικά, δέν προκύπτει καμιά ώφέλεια οϋτε άπό τούς πιό χρήσιμους νόμους, έστω καί άν έχουν έγκριθει άπό όλους εκείνους πού μετέχουν στήν πολιτική ζωή, άν οί πολίτες δέν έχουν συνήθειες καί έκπαίδευση σύμφωνα μέ τό πνεύμα τοϋ πολιτεύματος, δημοκρατικού χαρακτήρα, άν οί νόμοι εϊναι δημοκρατικοί, όλιγαρχικοΰ, άν είναι ολιγαρχικοί»13. ’Άρα πρέπει τό Κράτος νά μορφώνει πολίτες ικανούς νά ζοΰν σύμφωνα μέ τις δικές του άρχές.

Σ’ αύτό τό σημείο όμως δέν πρέπει νά άπατάται κανένας. Δέν δημιουργοΰνται μέ κανέναν τρόπο οπαδοί άλλά προβάλλονται άξίες καί διδάσκεται ή καλύτερη κατανόησή τους. Ή συνέχεια τοΰ κειμένου τοΰ ’Αριστοτέλη τό διευκρινίζει: «Τό νά έχουν έκπαιδευ- τει σύμφωνα μέ τό πολίτευμα δέν σημαίνει νά κάνουν όσα εύχαρι- στοϋν τούς ολιγαρχικούς ή αύτούς πού επιθυμούν τή δημοκρατία, άλλά εκείνα μέ τά όποια θά μπορέσουν νά ζήσουν μέ ολιγαρχία οί μέν καί μέ δημοκρατία οί άλλοι» (δ.π.). Επομένως, αύτή ή παιδεία ή σύμφωνη μέ τό καθεστώς δέν πρέπει νά συγχέεται καθόλου μέ

12. 'Ηθικά Νικομάχεια, 1103b, 1180a, 27. Πρβλ. Ρητορική, 1360a, 19.13. 1310a, 12 κ.έ.


τήν «ολιγαρχική» ή τή «δημοκρατική» παιδεία, πού ό Πλάτων τις είχε περιγράψει μέ τόση αύστηρότητα. Ό Αριστοτέλης δείχνει σαφώς ότι ή περισσότερο αντίθετη πρός τό συμφέρον τού δημοκρατικού κράτους παιδεία είναι αύτή πού, ορίζοντας άσχημα τήν ελευθερία, τή συγχέει μέ τήν άσυδοσία: «Συνεπώς, στίς δημοκρατίες αύτοϋ τού είδους ό καθένας ζεΐ όπως θέλει καί, όπως λέει κάπου ό Εύριπίδης, σύμφωνα μέ τίς άνάγκες του. Αύτή όμως είναι λανθασμένη άποψη. Πραγματικά, δέν πρέπει νά θεωρούμε ότι τό νά ζούμε σύμφωνα μέ τό πολίτευμα είναι δουλεία άλλά, άντίθετα, σωτηρία»14.

Ή φράση είναι σαφής καί άμετάκλητη. Τό νά διδάξουμε ότι ή έλευθερία έπιβάλλει τό σεβασμό τών νόμων εΐναι τό μόνο μέσο γιά νά πετύχουμε νά διαρκέσει ή έλευθερία.

Ά πό όλους τούς στοχασμούς πού μάς άφησε ή αρχαία Ελλάδα σχετικά μέ τά προβλήματα τής δημοκρατίας ό τελευταίος εΐναι ι'σως ό πιό επίκαιρος καί ό περισσότερο πλούσιος σέ νόημα. Έ τσι ό άναγνοοστης θά συγχωρήσει τή συγγραφέα, γιά τήν οποία ή παιδεία ήταν συνεχώς ή δουλειά της, γιά τό γεγονός οτι αύτή ήταν τό έπίκεντρο τής προσοχής της. Ή εξέλιξη, άλλωστε, τής εκπαίδευσης στή Γαλλία προσδίδει στήν προσοχή της κάποιο τόνο άγωνΐας. Τό τελικό μάθημα τής έλληνικής εμπειρίας εΐναι πραγματικά σαφές. Η δημοκρατία πού άφήνει τήν εκπαίδευση νά πέσει στά χέρια τών έχθρών τού καθεστώτος, ή δημοκρατία πού δέν προσπαθεί κάν νά διατηρήσει γιά τήν παιδεία τό χαρακτήρα όχι τής πολιτικής μόρφωσης άλλά τής μόρφωσης πολιτικού ήθους, αύτή ή δημοκρατία είναι χαμένη. Ό Αριστοτέλης τό προειπε. ’Ίσως, άν βιαστούμε, νά ύπάρχει άκόμη καιρός νά λάβουμε ύπόψη μας τίς γνώμες του, τίς όποιες ή έμπειρία, πού ώρίμασε στήν Αθήνα γιά δύο αιώνες καί καθρεφτίζεται σέ ολόκληρη σειρά διαφορετικών έργων, τίς παρουσιάζει άκόμη περισσότερο άνά- γλυφα.

14. 1310a, 35. Σημ. μν.τ.: Η συγγραφέας 6ηλ(όνει o n στή γαλλική έκδοση παρέθεσε μετάφραση τοϋ Tricot.

Πίνακας τών μνημονευόμενων αρχαίων έλληνικών κειμένων

Στά δεξιά κάθε στήλης:- Οί αριθμοί με όρθια στοιχεία παραπέμπουν σέ σελίδες του βιβλίου.- Οί αριθμοί με πλάγια στοιχεία παραπέμπουν σέ υποσημειώσεις.- Οί άριθμοί μέ έντονα μανρα στοιχεία παραπέμπουν σέ σελίδες, στίς όποιες το

αρχαίο κείμενο σχολιάζεται εκτενέστερα.

Α ΙΣ Χ ΙΝ Η Σ

Κατά Τιμάρχου, 178-189 . . . . 164ΑΙΣΧΥΛΟ Σ

'Αγαμέμνων, 1452 ................. 201Ευμενίδες ........................ 201 - 203525 κ.έξ., 690 κ.έξ................... 127

690-691 ............................ 173, 105Πέρσαι ................................... 200Έπτά επί Θήβας .................... 201792 κ.έξ., 804, 814 κ.έξ......... 201,9

Ίκέτιδες .......................... 201,202906 120, 3

ΛΝ ΛΟ ΚΙΛΗΣ

Περί τών Μυστηρίων, 67 . 137, 358 7 .............................................. 165Κατά "Αλκιβιάδου, 1 9 ........... 14322 ........................................... 68, 40

ΑΝΤΙΦΩΝ

’Απόσπασμα 4 4 b .................... 140'Απόσπ. 6 1 .............................. 148

ΑΝΩΝΥΜΟΣ

τ ο υ Ιά μ β λ ι χ ο υ ............. 149,190-191

ΑΡΙΣΤΟ ΤΕΛΗΣ

’Αθηναίων πολιτεία .................. 923, 1 και 6 .............................. 25, /6 ......................................... 231,7212......................................... 126, 1412, 1 ....................................... 196, 41 2 ,4 ....................................... 196. 3

20, 3 ..................................... 209, 2920, 3 καί 5 ................................. 4328, 3 .....................................132, 28

29, 5 ................................. 42-43· 9830, 2 ................................. 39· 43, 253 1 ,1 ........................................... 3932, 1 ....................................... 38, 1433, 1-2 ............................ 43* 98, 9935, 1 ........................................... 3940, 2 ..................................... 231, 7640, 3 ......................................... 232

4 1 ....................................... 186, 12841,3 62,2 ........... .................42. 19

’Ηθικά Εύδήμεια1241 b, 1242 b ......................90, 83

274 ΠΡΟ ΒΛ ΗΜ ΑΤΑ ΤΗΣ Ε Λ Λ Η Ν ΙΚ Η Σ ΔΗ Μ Ο ΚΡΑ ΤΙΑ Σ

’Ηθικά Νικομάχεια . . . . . 189, 1361103 b ..................................... 2701131 a ...................................90. <S31155a ..................................... 2541160a .............................. 253, 1221160 b .............................. 110. 120Πολιτικά, 1180a............... 91 2701253 a ..................................... 2491261 a ................................... .. 2471261 b-1262 a .......................... 2471262 b .....................................2491263 a ..................................... 2561266 κ.έξ............................ 238-2391274 b .............................. 216-2171276 a .....................................2171277 a ..................................... 2481279 a-b .......................... 251-1521280 a ............................. 255, 1261280 b ..................................... 2531281 a-1282 a . . 112-115· 249-251 1281b .............................. 258, 1351282 a ..................................... 2251282 b ..................................... 2531283 a ......................135· 255, 1261283 b ..................................... 2531286 a .............................. 113,1251289 a .............................. 1 10. 1201289 b ..................................... Ill1291b ..................................... 1981292 a ............... 183-184· 187· 2511293 a ..................................... 1861293 b ........................95· 255, 1261294 a ...... .............................. 1881294 b ................................. 37 2561295 b ..................................... 2571296 a ............. 193' 194, 150' 2581297-1298 ................................. 951299 b .......................... 42. 20- 1861301a ........................ 91255 ,126

1301b ....................................... 911302 b ............. 188· 258· 258, 1351304 b ..................................... 1931305 a . . . 185, 124’ 186, 127' 193 1309 a ..................................... 2591309 b ..................................... 2581310 a ..................... 187· 270' 2711316 a ...................................... 1931317 b ................................... 37 421318 b, 1319 a - b .....................1881328 b κ.έξ......................... 247, 1031337 a ..................................... 269Ρητορική, 1360 a .................... 258,

135· 188, 12 1365 b ....................................... 37

ΑΡΙΣΤΟΦΑΝΗΣ

’Αχαρνείς .......................... 58. 170630-632 ..................................... 57636-640 ................................. 84-85Έκκλησιάζουσες ................. 237197-198 ............................... 238, 91292 ......................................... 42, 19303-310 ..................................... 42433 73, 49Ί π π εΐς ....................................... 58128-145 ............................... 40,132134-385 ............................ 132-133137 ....................................... 132, 29178-193 ..................................... 50256,274,275,286 ............. 132.29751-755 ..................................... 551 I 1 4 ...................................185, 1251114-1120 ................................. 821160 κ.έξ..................................... 831323 ....................................... 84, 721339-1355 ............................ 82-83Βάτραχοι, 1076 ....................122, 7Σφήκες, 596 ........................133, 31605 κ.έ£....................................... 42

Π ΙΝ Α Κ Α Σ ΕΛ Λ Η Ν ΙΚ Ω Ν Κ ΕΙΜ ΕΝ Ω Ν 275

Λυσιστράτη, 574-586 . . . 228-229Νεφέλαι. 116-118 ................. 139961 κ. ές............................. 139-1401040 ......................................... 141

2 31 ....................................... 161, 85235-236 ................................... 167Κατά Άνόροτκονο: ......... 1635 1 .......................................161· 1715 7 .............................................. 1715 9 .............................................. 1 58Κατά Άριστοκ'ράτυυς........... 16286 ......................................... 166. 89

1077-1078 .............................. 1401079-1082 .............................. 1411331-1437 ........................ 139-1411412......................................... 146Όρνιθες .............................. 54. 121022 ....................................... 38, 14Ειρήνη ..................................... 76314 ....................................... 133, 31

ΛΡΧΥ ΓΛΣ

Άπόσπ. 2 ................................. 89ΓΟΡΓΊΑΣ

Ε λ έ ν η .................................142, 48ΑΙΙΜ ΟΣΘΙ'ΝΜ Σ

Δημηγορίες:Περί τών έν Χερρονήσο), 33.. 161.

84 καί 8570-71 ......................................... 83'Υπέρ Μεγαλοπολιτών . . . 161. 85'Ολυνθιακός III, 2 ........ 78, 6013........................................... 83, 7/

31-32 7832 ........................................... 83, 7/

Περί συντάξε(ος, 17 ...........161, 85Κατά Φιλίππου I, 4 0 ............... 785 1 ............................................83, 71II, I .....................................161. 852 1 ....................................... 251, 116III. 3 -4 ............................ 78· 83. 71

5 4 ................................................ 7763 ........................................... 83, 7/Πολιτικοί λόγοι:Περί τής παραπρεσΒείας 163-1643 5 ......................................... 161, 8439,95, 104, 220,315 ...........161, 85

Περί του στεφάνου............... 163

156.......................................161. 85Κατά Άριστογείτοντος ... 158-159*

1711. Λ() .............................. 169. 951 Ιρός Λεπτίνην. II . . . . ->-ρ

91-91 ............................ 166Κατά ΜεκΜου............. 156-15757. 184 .......................... 161. 85Κατά Τιμοκράτους Ι6Ί· 1663 0 ................................... 166. 8951, 6 9 ............................ 161, 85I P ................................. 35. 915Λ.............................. 1 166, 90· 167163................................ 161· 171170, 175, 190, 192, 193, 218... 161,

85Ί 111 \ΙΙΣ

Άνόρομά/η. 474 ........ "Μ)4. 19Ήλεκτρα. 3 8 ............... . . . 205. 2/386-387 ........................ Ί05939 ................................ ^05, 2/ΕκαΒη. 131-133........... 81· "Μ)3

........... 81606-609 ........................ ρ-»

607 ................................ ___ 55, 18866 ................................ '*031188-1191 ................... 81. 66'Ηρακλής, 273. 543, 588 ___ 204778 ................................ 14λ 47Ιππόλυτος. 482-489, 986-989 81. 66 Ίίον. 595-606 .......................... 204


Ιφιγένεια έν Αύλίδι ...........73,49449 ......................................... 82, 68

450,517 ................................... 203525-526 203, 17915 ..................................... 122-1231012......................................... 2031095 ..................................... 142, 471269-1272 ............................ 82,6#

1358 ..................................... 203, 17Μήδεια, 580 κ.έξ...................81, 66

Ό ρέστης, 696-703 ............. 59· 203709-710 ................................... 203772-773 ..................................... 79885-956 ................................... 206905 ................................. 72, 49- 203

907 κ.έξ...................................81-82909 ......................................... 73, 49920 20692 1 .............................. 73,49Φ οίνισσαι........................ 205· 229464 ....................................... 231, 75526-527 ............ 81,661015-1018 ........................ 230-231Ίκέτιδες ............................ 38’ 202238-245 ............................ 204· 256352 ....................................... 202, 114 1 1 ......................................... 55, 17

411 κ.έξ....................................... 81417-422 ..................................... 52Τρωάδες, 948-951 ................. 142’Απόσπ. 200 Ν ......................52-53433Ν, 840 Ν ......................142,47

920 Ν ....................................... 142ΗΡΑΚΛ ΕΙΤΟ Σ

’Απόσπ. 29, 104 ........................ 48ΗΡΟΔΟΤΟΣ

1 ,5 9 ............................................ 62111,49 231,7580 ............................................ 37-50

82 ........................109-110· 190-191IV, 79, V, 49 ........................67, 38

5 1 ................................................ 626 6 ...................... ...........61,26· 1976 9 ...................... ............. 33,3* 19772, 73 ............... ................. 209, 297 8 ...................... ........................ 619 0 ...................... ................... 67, 389 1 ......................9 7 ...................... ........................ 62VI, 109___ ....................38, 14VII, 103-104, ...................... 121228 .................... ....................121,6VIII, 2 9 ........... ................. 231, 75IX, 23 ............. ....................120, 3

ΗΣΙΟΔΟΣ

’Έργα, 723 . . . . ............... 113, 125Θ ΕΟ ΓΝΙΣ

39-40 ............... ............... 190. 13743 κ . έ ξ ................... ........................ 4845-51 ................ ...................... 190

Θ Ο ΥΚΥΔΙΔΗΣ

1 ,2 4 ,5 ................ 196, 2· 209, 3067, 2 ................... ................... 67, 3870, 3 ................... ................... 54, 1275. 3- 76, 2 ............. 74, 52· 7684,2-3 ............... ..................... 147

1 1 ,2 ,3 .................. ................67,3811, 7-8- 0̂, 2 ........................ 6521, 3 ................... ................... 65, 322? 1 ........................ 6536-46 ................. ...................... 3837, 1 .................... ............... 88-17037, 2 ............. . . . ___ 147· 16137, 3 .................... ............... .. 13141, 1 .................... 74, 52· 26344, 3 .................... ................. 97. 935 3 ........................ .................... 13559, 3 .................... ................. 65-66

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 277

60, 2 ................................... 222-22361. 2 ....................................... 56-57

63, 1 ................................. 74· 74, 5264, 2 καί 3 ............................ 74, 5265, 1 ....................................... 196, 2

65, 4 ..................................... 56 22365, 8-10 ................................. 79-8065,9-11 ................................. 63-6487-88 ....................................... 123

III, 36, 2 καί 6 ................................. 663 8 ................................................ 8438,4-7 ....................................... 5742, 1 · 44, 1 ............................ 66, 3447.1 196,2

47, 3 ......................................... 21661-68 .................................213-214

62.3-4 ........................ 21665, 2-3 ................. 97· 147, 55· 21572, 1 74, 1 75,4-5 ............... 196,2

82, 1-6 .............................. 136-13782.2 ............. 1378 2 ,4 ......................................... 177

82, 8 ....................147· 208· 255-256IV, 3, 1 .....................................66,35

5, 1· 9, 1· 13, 4 14, 3 ...........66, 3517.4-5 . ................... 70-73, 5021, 2 ............................................ 6727, 3 ....................................... 81, 63

27, 4 ................... 68-69, 42■ 70, 4528, 3 ........................................... 5665, 4 ....................................... 73, 5066, 3 ..................................... 209, 3168, 6 ..................................... 231, 73

7 1 ,1 ........................196, 2· 231, 7374, 2 ......................................... 23175, 1 ..................................... 209,3/86,3-4 219

114, 3-5 ............................ 215· 219121, 1 ...................................219,49

V, 4, 1 ....................................... 196,24, 2 ....................................... 209, 3043. 2 ....................................... 81,6346, 5 ........................................... 6982, 1 ....................................... 196,2

VI, 1, 1 ......................................... 696, 1 ...................................69· 70. 456, 2 ....................................... 209, 308, 2 .............................................. 7011. 5 38, 5012........................................... 81,631 2 ,2 .....................................221,5/15, 1-3 ......................67,3#· 81,6315, 2 ........................................... 7015. 4 71-81,63· 13418. 6 11115319, 1 ............... ............................ 7020, 1 ................................. 70 καί 4524, 2 ....................................... 67, 3824, 3 ....................................... 70-9524, 3-4 ....................................... 5438.5 22139, 1-2 ................... 96-97· 220-22140, 1 ................................... 221-2226 0 ................................................ 7163, 2 ........................................... 5689 κ .έ ξ ................................. 233, 8089,4-6 100· 148· 226-22791 κ.έξ.....................................69,4391,2-4 .............................. 209-210

VII, 8, 2 ............. ....................... 55. 1755, 2 ............... .......................... 220

VIII, 1 , 3 ..................................... 1481 ,4 ..............................................< 5648 . 6 .. 151,6350 κ.έξ.....................................81, 6353, 3 ......................................... 14866, 1 ............. ......................... 38, 1466, 5 ........................................... 55


67, 3 ............................................ 4375, I ......................................... 21275. 2 .......................... 227· 259. 13686, 3-5 ........... 55, /7· 72· 121· 22689. 3-4 ...................................81,63

9 1 . 3 ......................................... 21392. 8 ......................................... 21292, 1 1 ..................................... 55, 17

93. 3 .......................... 212' 213· 22796, 4 ..................................... 227. 6597 .......................... 44 93· 228· 255

ΘΡΑΣΥ Μ Α Χ Ο Ι

Άπόσπ. I ................. 235, 82' 256Ι Ι Ι Ι ΙΟ Κ Ρ Α Ι I I I

Ilr.pi <ii':p(ov, ύδάτο)ν καί τόπων 61 Περί αρχαίας ιατρικής, 14 . 225,

59ΙΣ Ο Κ Ρ Α Τ ΙΙΣ

Άρεοπαγιτικός . . . . 179-183 23516................................................ 93

2 0 .................................161. S3' 28521-22 ..................................... 36-882 3 5524 2652 7 ................................................ 9431 κ.έξ....................................... 2343 7 ................................................ 944 1 .............................................. 26543 .......................... 148-149· 265, 568 .............................................. 23282 .............................................. 265I Ιερί του ζεύγους, 12-15 . . 211 ,34Βούσιρις ................................. 266Πρός Καλλίμαχον ............... 23246 ....................................... 232-233Κατά τών σοφιστών ............. 266Περί άντιδόσείος, 167 κ.έξ. 266. 7253-257 ................................... 264Ή λεν η ..................................... 266

Νικοκλής, 5 -9 ........................ 26414................................................ 89Περί ειρήνης, 77. 96, 102 . . . 179Παναθηναϊκός, 55 ...........179, 115131............................................ 181226 ..................................... .. 236, 87Πανηγυρικός. 39 ............... 127, 15114..................................... 179, 115125 180, 116

ΑΥΣΙ ΛΣ

I Ιερί τραύματος, 9 ................. 153Κατά Ά λκιβιάδου................. 1559 κ.έξ......................................... 155I I 160, 80- 169, 952 9 .............................................. 15432-34 211,34Κατ’ Άνδοκίδου ................. 154Υπέρ Μαντιθέου, 9 ............. 39,1713.............................................. 154Πρός Σίμωνα.................... 153-1546, 7 ............................................ 153Κατά Θεομνήστου .........155' 170

ΞΕΝΟΦΩΝ

Απολογία Σωκράτους, 20 . 143, 49 Ελληνικά, I, 7, 12 ................. 144II, 3, 19 .................................98, 9748-49 4,40-41 .......................... 9943 ......................................... 231, 72III, 5, 8 ................................... 216Απομνημονεύματα................. 921, 2, 9 ......................................... 38III, 5, 16 και 20· IV, 4, 16· 6, 14

235|ΞΕΝΟΦΩΝ |

Αθηναίων πολιτεία. 1,1 . . . 197, όI, 2 .................................123, 197, 61 ,4 ......................................... 197,0I. 5 .............................................. 49I, 1 0 .......................... 123· 174, 107

ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 279

I, 1 8 ........................................... 74Frag. Com. Κ III, 1242 . . . . 122,#

ΟΜΗΡΟΣ

Ίλιάς, Β, 144-149 ...................... 58203-205 ................................... 120209-210,394-397 ................. 58, 22703 ......................................... 120, 3Μ, 2 1 3 ...................................196, I

ΠΙΝΔΑΡΟΣ

"Απόσπ. 76, Snell ..................84, 72ΠΛΑΤΩΝ

'Αλκιβιάδης I ........................ 266106 d, 109 d, 113 b . . . . 102, 106126 c-127 d .............................. 236Γοργίας........... 101* 191, I4l· 266481 d-482 c ......................101, 104481 c ....................................... 151484 a ....................................... 141488 d ............................... 115, 127

508 a ......................................... 90517 b, 518 c .....................101, 104519 a. 521 d .....................102, 105

Νόμοι . . 92· 94· 245-246· 268-269691 d-692 ............................... 242

692 a ....................................... 255694 b .................................. .. . 242

694 c ....................................... 268695 a - b .....................................269

695 c-696 a ..................... 269, 10697 d - c .....................................242698 b ..................................94, 90698 c ....................................... 242

699 c ............................... 243,96701 b - c ............................. 174-175701 c, e .............................. 243, 96705 a . ............................. 123-124706 c, 707 a-b ........................ 124

712 d-713 a, 715 a-b .............244739 c - d ............................. 244· 252

741 b ......................................... 35744 d .......................... .............245744 c ..........................................90745 d .....................................33, 4756 c κ.έξ............................. 245. 99757 b - c ....................................... 90759 b ............................... 34· 245942 a - c ............................... 120, 3Π ολιτικός.............................. 229292 a-298 a ..................... 106-109300 d .................................107, 113303 a ....................................... 110309 b κ.έξ........................... 247, 103310 c-311 c . ...................... 240, 241Πρίοταγόρας.......................... 266319 a ....................................... 101Π ολιτεία................. 103-105· 268338 c ....................................... 140345 c ......................................... 44351 c-352 c .............................. 236357 d .....................................44, 27369 c κ.έξ........................... 247, 103413 c .................................106, 110417 a ....................................... 240420 a ......................................... 44420 b κ.έξ........................... 258, 135420 b καί c ........................ 103-104432 a ....................................... 237434 b ................. ..................... 104451 c κ.έξ.................................. 238462 a -c .............................. 238-239473 d ....................................... 105492 b-d ....................................... 60493 a -b ....................................... 59503 a ............................ .. . 106, 110551 d ....................................... 236556 c ................................... 236, <S<S557 a-558 c ........................ 169-171557 a ......................................... 39


558 c ......................................... 90560 d -c ..................................... 177562 a ....................................... 192

562 e-563 a ..................... 172-175565 a-566 a .......................... .. 192

576 c .................................110, 118Επιστολή VII, 352 c-c ......... 152

| ΠΛΑΤΩΝ |

Κλειτοφών, 409 d-410 a . . . . 236Π ΛΟΥΤΑΡΧΟ Σ

’Αλκιβιάδης, 16. 6 ................68, 401 7 ,2 .......................... 53, 11' 69, 43

Νικίας,8 ................................. 13212, 1 ........................................... 69Περικλής, 9, 3 .......................... 4312................. .......... ...............77, 5720, 3 ....................................... 69, 43

20,4 .......... 53, / /27 ............................................ 38, 14Σόλων .................................126, 14

5, 6 ........................ ! ................... 48Quacst. Conv. VIII, 2 , 4 ......... 89

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

’Απόσπ. 4 ................................. 139

ΣΟΛΩΝ

Άπόσπ....................................... 1265 ,5 ............................................ 196

10, 3 ....................................... 196, 311, 5 ............................................ 54

24 ............................ 126, 14’ 196, 3

ΣΟΦΟΚΛΗΣ

Α ϊας.......................... 130-131· 155667 ............................................ 1311073-1083 ........................ 129-130

1081___ 144-145· 160, 169, 951246-1247 .......................... 130, 23

’Αντιγόνη.......................... 128-12959 ......................................... 129, 20

188 κ.έξ..................................... 223213, 382 .............................. 129, 20

449-455 ................................... 129449,452,481,663 .............129,20

663-676 ................................... 128672 ................................... 148847 ....................................... 129, 20

ΥΠ ΕΡΕΙΔΗ Σ

Κατά ’Αθηνογένους, 22 . . . 165, 88

Ή δημοκρατία, πού εφευρέθηκε άπό τούς Έλληνες κατά τήν Αρχαιότητα, εδραιώθηκε γρήγορα στούς Αθηναίους, πού πάντα κατέχονταν άπό τό πάθος τής συζήτησης καί τών πολιτικών διαμαχών, στίς όποιες ερχόταν σέ άντιπαράθεση ή ομορφιά της μέ τίς δυσκολίες της,

Τό βιβλίο αυτό επιχειρεί νά καταγράψει τήν ιστορία αυτών τών άντιδράσεων, διαλέγοντας γι' αύτόν τόν σκοπό κάποια προβλήματα στά όποια επανέρχονται άδιάκοπα οι συγγράφεις. Είτε πρόκειται γιά τύφλωση τού λαού, εϊτε γιά δημοκρατική άναρχία, εϊτε γιά κομματικές διενέξεις πού μεταβάλλουν μιά κυβέρνηση όλου τού λαού σέ δικτατορία τού όχλου, ή συγκεκριμένη έμπειρία τής μικρής άθηναϊκής πόλης άντανακλάται, τόν τέταρτο καί πέμπτο π.Χ. αιώνα, σέ διάφορα φιλολογικά κείμενα, προτού νά μετατραπει σέ συστήματα ιδεών καί καταλήξει στίς υψηλές άναλύσεις τού Πλάτωνα καί τού Αριστοτέλη. Από τό ένα κείμενο στό άλλο, άπό τόν ένα αιώνα στόν άλλον, τά επιχειρήματα παίρνουν τήν απάντησή τους καί συγκεκριμενοποιούνται, ορίζοντας τά στάδια μιας πραγματικής πνευματικής περιπέτειας.

Αύτή ή περιπέτεια παραμένει συνδεδεμένη μέ μιά μορφή δημοκρατίας πολύ διαφορετική άπό όσες γνωρίζει ό σύγχρονος κόσμος. Ή έλληνική σκέψη, όμως, διαρκώς έπιδιώκει νά εγκλωβίσει τό ούσιώδες. Έτσι έξηγεϊται τό ότι πολύ συχνά ή άνάλυση συναντά προκαταλήψεις, πού άκόμα παραμένουν καί δικές μας στόν σημερινό κόσμο.

Προβλήματα Της Aρχαίας Eλληνικής Δημοκρατίας.

Documents

Transcript of Προβλήματα Της Aρχαίας Eλληνικής Δημοκρατίας.