ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΩΝ...

ΜΑΡΤΙΟΣ-ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2005 ΤΕΧΝΙΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ 1

ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

ΜΑΡΙΛΕΝΑ ΜΕΝΤΖΙΝΗΠολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.,δρ Πολεοδόμος- Χωροτάκτης Ε.Μ.Π.

Επιβλέπων Καθηγητής: ΙΩΣΗΦ ΣΤΕΦΑΝΟΥ

Μέλη Τριμελούς Συμβουλευτικής Επιτροπής:

ΙΩΣΗΦ ΣΤΕΦΑΝΟΥ, Καθηγητής Ε.Μ.Π.

ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΚΑΣΣΙΟΣ, Καθηγητής Ε.Μ.Π.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΟΥΛΙΑΤΟΣ, Καθηγητής Ε.Μ.Π.

Κεραμεικός


Buenos Aires, Pere Lachaise

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ο αδιαμφισβήτητος σύνδεσμος, που ενώνει τις ανθρώπινες υπάρξεις σε όλα τα μήκη

και τα πλάτη της γης, είναι η Γνώση της κοινής μοίρας, του αναπόφευκτου και φυσικού

τέλους αυτού, που αποκαλούμε Ζωή.

Όλοι μας έχουμε μνήμες από το θάνατο κάποιου, που κάποτε μοιράστηκε τη ζωή μας.

Και όταν θέλουμε μια συνάντηση μαζί του, την επιδιώκουμε στον τόπο της τελευταίας και

παντοτινής κατοικίας του, στη δική του πόλη, στο κοιμητήριο, την Πόλη των Νεκρών.

Τα κοιμητήρια όντας ορατές εκδηλώσεις της ανθρώπινης θνητότητας επιδρούν σε

ένα πολύ προσωπικό επίπεδο, θυμίζοντάς μας ότι εδώ είμαστε προσωρινοί. Αν και τόσο

σημαντικά όμως, αποτελούν ένα συχνά αγνοημένο αρχιτεκτονικό τύπο. Κι αυτό, γιατί ο

σχεδιασμός τους είναι απο τους πιο δύσκολους, καθώς προσπαθεί να συμπυκνώσει με

σύμβολα μια αμετάκλητη και πρωταρχική ιδέα, όπως ο Θάνατος.


Σήμερα, ιδίως στο μοντέρνο κόσμο, τα κοιμητήρια ακόμα και των μόλις λίγων δε-

καετιών, είναι κορεσμένα ή «ξεχασμένα», αφού οι επισκέψεις έχουν κατά πολύ αραι-

ώσει. Απο ιεροί τόποι μετατράπηκαν σε «τόπους εμπορίου», όπου η εξασφάλιση μιας

θέσης, της πρέπουσας μνημονευτικής διαδικασίας και των αντικειμένων στολισμού ή

λατρείας,αποτελεί είδος εκμετάλλευσης απο μια αλυσίδα εμπορικών κυκλωμάτων.

Όσο για τα νεοσύστατα λαμβάνεται μέριμνα να απομακρυνθούν, με την επιζήτηση

κατ‘ ουσία, της εξαφάνισής τους ως άχρηστα ή ενοχλητικά στοιχεία για το κοινωνικό

γίγνεσθαι, εξασφαλίζοντας με την υπεκφυγή αυτή την απρόσκοπτη δίχως συναίσθημα ή

στοχασμό ροή του.

Το φαινόμενο αυτό αρχίζει να αποκτά πια διαστάσεις και στον Ελλαδικό χώρο.

Ήδη πριν τριάντα περίπου χρόνια ο Αndré Malraux αναρωτήθηκε μέσα στο

«Antimemoires»:

Είμαστε ο πρώτος πολιτισμός ικανός να κατακτήσει όλη τη γη, αλλά όχι να δημιουρ-

γήσει κατάλληλους ναούς και τάφους ;

Το κοιμητήριο σήμερα απεκδύθηκε από δύο στοιχεία μεγάλης πολιτισμικής αρμοδιότητας:

Το εξωτερικό στοιχείο της αρμονίας με την πόλη και το εσωτερικό στοιχείο με την ιστορία.

2. ΓΝΩΣΙΟΛΟΓΙΑ, ΣΥΝΤΟΜΗ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΔΙΑΔΡΟΜΗ

Θα ακολουθήσει μια πρώτη προσπάθεια συσχέτισης της θέσης και της μορφής του κοι-

μητηρίου με το σύστημα αξιών που διέπει κάθε εποχή. Με τον τρόπο αυτό αναζητούνται

η ανακάλυψη και ο καθορισμός ενός τρόπου ανάγνωσης /αναγνώρισης /ερμηνείας των

αξιών μέσω του σχήματος του τόπου ταφής και το αντίστροφο.

Σαν παραδείγματα εφαρμογής (case studies) χρησιμοποιούνται ο ελλαδικός χώρος και

ο δυτικός κόσμος.

2.1. Ελλάδα1 έως 24

προ του 3000 π.Χ. έως και Μυκηναϊκή Εποχή (1200 περ. π.Χ.)

α) Μεμονωμένες ταφές – απλοί λάκκοι


β) Τάφοι συγκεντρωμένοι χωρίς σήμα ή περίβολο.

γ) Χώρος ταφής ανάμεσα σε οικισμό και Ακρόπολη.

δ) Μυκήνες: Απαντάται αρχικά ανάμιξη ζωντανών και νεκρών και στη συνέχεια δημιουρ-

γία ειδικού χώρου για τους δεύτερους. Οριοθέτηση του τόπου ταφής με σήματα και

κυκλικό τοίχωμα ανάμεσα σε οικισμό και Ακρόπολη (εικ. 2).

ε) Ταφή δίπλα στην ακτή για τους θαλασσινούς λαούς. Παρατηρείται διαχωρισμός νε-

κρών – ζωντανών από ποταμούς / ρέμα / ωκεανό. Στη μυθολογία εμφανίζεται έντο-

νη η παρουσία του υγρού στοιχείου στον τόπο των νεκρών (Χάροντας – Αχέροντας

– Νησιά Μακάρων).

Παρατηρήσεις : Διαφαίνεται η ύπαρξη ενός αρχικού σταδίου, όπου εμφανίζονται οι

μεμονωμένες ταφές και η ανάμιξη των ζωντανών με τους νεκρούς, γεγονός που χαρακτη-

ρίζει μια μη καλά δομημένη κοινωνία. Η συγκρότηση κοινωνικής δομής οδηγεί σε συγκέ-

ντρωση τάφων - σχηματισμό του τόπου ταφής. Ως σχήμα χώρου ταφής επιλέγεται συνή-

θως ο κύκλος. Το κυκλικό σχήμα υποδεικνύει ένωση – προσπάθεια δημιουργίας ισχυρών

δεσμών. Η προστασία, που παρέχει η συγκεντρωτική εξουσία, δείχνεται με την τοποθέ-

τηση του τόπου ταφής ανάμεσα στην ακρόπολη και στην πόλη. Η θάλασσα, στοιχείο που

δίνει ζωή ως τροφός, είναι κοντά στον τόπο ταφής και ο νεκρός κοιτά προς αυτή.

Εικόνα 2: Μυκήνες, Ταφικός κύκλος Α


Εικόνα 3: Κεραμεικός

2.1.1. Υπομυκηναϊκή - Πρωτογεωμετρική - Γεωμετρική Εποχή(1200-700 περ. π.Χ.)

Οι τάφοι, συγκεντρωμένοι σε ένα μέρος, είναι απλοί λάκκοι, κιβωτιόσχημοι, που κα-

λύπτονται από χωμάτινους λόφους (τους τύμβους) κι έτσι συμπεραίνονται η παρακμή, η

φτώχεια αλλά και η ύπαρξη κοινότητας. Στην Πρωτογεωμετρική επικρατεί το έθιμο της

καύσης, ενώ στη Μακεδονία δημιουργούνται σχηματισμοί συστάδων τύμβων (κοινωνική

ομάδα με στενό δεσμό) και σιγά - σιγά ο τόπος ταφής πλησιάζει την πόλη, ενώ παρατη-

ρείται διαχωρισμός από αυτή με νερό. Συνεχίζεται η ύπαρξη συγκεκριμένου τόπου ταφής

και γίνεται σηματοδότηση. Η πόλη των νεκρών πλέον απαντάται και στις παρυφές της

πόλης των ζώντων.

2.1.2. Αρχαϊκή Εποχή (700-480 περ. π.Χ.)

Οι τύμβοι γίνονται όλο και μεγαλύτεροι (σαν επίδειξη πλούτου και υλικών αγαθών).

Στην Αθήνα η αριστοκρατία και η τυραννίδα δείχνουν την επιβολή τους με το μέγεθος

και την πολυτέλεια των τάφων.

Μοναχικοί τύμβοι (εικ. 3) σηματοδοτούν την παρουσία των δύο αυτών πολιτευμάτων.


Η επερχόμενη δημοκρατία καταργεί τις διακρίσεις στον τρόπο ταφής. Θεσπίζονται νόμοι

κατά της πολυτέλειας των τάφων. Η ισονομία μετατρέπει τους μοναχικούς τύμβους σε

νεκρόπολη για απλούς πολίτες.


2.1.3. 5ος – 4ος αιώνας π.Χ.

Στην Αθήνα παρουσιάζεται παροδικά κίνδυνος καταπάτησης της πόλης των νεκρών

από την επέκταση της πόλης των ζώντων. Δεν επιτρέπονται διά νόμου, ταφές μέσα στην

περιοχή της πόλης. Επέρχεται αύξηση του μεγέθους των ταφικών περιβόλων. Γίνεται ση-

ματοδότησή τους με επιτύμβιες στήλες και παρουσιάζεται έντονος πλαστικός διάκοσμος

(εικ. 4). Η πόλη των νεκρών είναι προπομπός (υποδέχεται αλλά και ξεπροβοδίζει) της

πόλης των ζωντανών και δραστηριότητες της κοινωνίας λαμβάνουν χώρα σε αυτή: Γίνο-

νται επιτάφιες τελετές, με αγώνες προς τιμή των ατόμων που στήριξαν τη δομή της κοι-

νωνίας με συμμετοχή των ζώντων (των συνεχιστών δηλαδή της δομής της) σε δρώμενα

στο κοιμητήριο. Οι νεκροί των πολέμων καταλαμβάνουν ειδικό τιμητικό χώρο στον τόπο


ταφής (εικ. 5). Ισχυροποιείται η ενότητα της πόλης των ζωντανών μέσω της διαδρομής,

πραγματικής και πνευματικής, από την πόλη των νεκρών.Η θέση της πόλης των νεκρών

καταλαμβάνει τις παρυφές της πόλης.

Εικόνα 5: Κεραμεικός, ο Δρόμος

Από αυτήν τη σύγκλιση, επιτυγχάνεται η υπενθύμιση του αδιάσπαστου της κοινωνίας,

άρα και της αέναου συνέχειάς της. Το υγρό στοιχείο βρίσκεται παρόν (εικ. 6).

Μακεδονία. Ύπαρξη τύμβων. Το μεγάλο μέγεθός τους υποδεικνύει την ταφή ηγεμόνα.

Τα κτερίσματα αποτελούν τεκμήρια πραγματικής (και όχι ιδεατής ή επιθυμητής) ζωής.

Κάθε τάφος παρουσιάζεται με διαφορετική πρόσοψη (εικ. 7). Όλα αυτά είναι αξιοσημεί-

ωτα γιατί δείχνουν μια κοινωνία που, αν και είναι πλήρως οργανωμένη, διατηρεί ακέραια

τα ατομικά χαρακτηριστικά, την προσωπικότητα της μονάδας και δεν υφίσταται χειραγώ-

γηση (χαρακτηριστικά που αληθεύουν για τους Μακεδόνες).

Η μια ταφή με την άλλη μπορεί να είναι κοντά, αλλά δεν είναι δίπλα (ενισχύεται το

προηγούμενο συμπέρασμα). Παρατηρείται γειτνίαση του τόπου ταφής με νερό και θέση

κοντά στον οικισμό.



Εικόνα 7: Ο τάφος του Φιλίππου


2.1 4. 3ος – 1ος αιώνας π.Χ.

Οι τάφοι χάνουν την επιβλητικότητά τους στην ηπειρωτική Ελλάδα, γεγονός που οδη-

γεί στο συμπέρασμα ότι η κοινωνία είναι σε παρακμή. Στην ευρύτερη περιοχή της Μακε-

δονίας, όμως, η κοινωνία βρίσκεται σε άνοδο. Αυτό δηλώνεται με την εξέλιξη της μορφής

της ταφής, λόγω δε των κατακτήσεων ο τύπος αυτός μεταδίδεται στο ανατολικό τμήμα

της Μεσογείου έως τις μεσημβρινές ακτές της Ρωσίας. Η θέση των τάφων είναι πάλι δίπλα

στην πόλη (ενωμένη, ισχυρή κοινωνία). Ο προσανατολισμός τους στις μεγάλες, οδικές

αρτηρίες, που συνέδεαν την πόλη με τον υπόλοιπο κόσμο, υποδεικνύει επίσης την τάση

αυτής της κοινωνίας για εξάπλωση – κυριαρχία, αναζήτηση, εξερεύνηση.

2.1.5. 1ος π.Χ. – 6ος μ.Χ. αιώνας

Αθήνα. Η άνθηση της πόλης με την εύνοια των Ρωμαίων προκαλεί την επαναφορά

της διακόσμησης των τάφων (χαρακτηριστικό της ρωμαϊκής κοινωνίας η επίδειξη). Στον

ελλαδικό χώρο εμφανίζεται η κατακόμβη (λόγοι θρησκευτικοί, πολιτικοί, θέση στα όρια

της πόλης).

Συνοψίζοντας: Η συγκρότηση της κοινωνικής δομής προκαλεί συγκέντρωση τάφων

και οριοθέτηση της πόλης των νεκρών. Η εξέλιξη της κοινωνικής δομής και η ισχυροποί-

ηση του ρόλου του πολίτη οδηγούν τη θέση ταφής να πλησιάσει την πόλη.

Τελούνται υπόγειες ταφές αλλά με σηματοδότηση που δείχνει προς τα πάνω, όπως

τύμβοι, επιτύμβιες στήλες, κιονίσκοι, τράπεζες (μίμηση – μεταφορά του θαμμένου άνω,

ώστε να γίνει διάμεσο γης και ουρανού ;). Το σχήμα του τύμβου, επίσης, παραπέμπει σε

κύκλο που συμβολίζει την ομόνοια αλλά και την ατέρμονη επανάληψη.

2.1.6. Βυζαντινοί –Μεσαιωνικοί Χρόνοι μέχρι το 19ο αιώνα

Χαρακτηρίζονται από την επιρροή τόσο των αρχαίων χρόνων, όσο και της «νέας» θρη-

σκείας του χριστιανισμού, με αποτέλεσμα την ύπαρξη συνοθυλεύματος ή μεταποίησης

χαρακτηριστικών που αφορούν στη διαδικασία ταφής και τους τόπους της. Πολλά από


Εικόνα 8: Στο Μετόχι του Αγ.Γεωργίου του Κρημνού υπάρχουν και τάφοι Πατριαρχών των Ιεροσολύμων

τα στοιχεία αυτά μεταφέρθηκαν ώς τις μέρες μας.

Οι πρώτοι χρόνοι υφίστανται καταφανώς την επίδραση συνηθειών των αρχαίων, με

τη θέση του τόπου ταφής να βρίσκεται έξω από την πόλη δίπλα σε οδό. Ακολούθως η

κοινωνία δεν παρουσιάζει σταθερό προφίλ, αφού επηρεάζεται από τις εθνικές συνήθειες

αλλά και από τη νέα θρησκεία και δεν έχει βρει ακόμα την οριστική της ταυτότητα. Ως

συνακόλουθο η θέση της πόλης των νεκρών απαντάται προ – εκτός – της πόλης των ζώ-

ντων αλλά και μέσα σε αγρό. Σιγά – σιγά διαμορφώνεται μια πιο συγκροτημένη εικόνα,

που χαρακτηρίζεται από ισχυρή νομοθεσία που καλύπτει πλήρως και τα σχετιζόμενα με

τον τρόπο και τον τόπο ταφής. Στο Μεσαίωνα αρχικά με πολιτική απόφαση (για λόγους

προστασίας της δημόσιας υγείας) απαγορεύεται ρητώς η ταφή εντός της πόλης. Με την

πάροδο των χρόνων τα μέτρα ατονούν, η αύξηση του πληθυσμού οδηγεί σε επέκταση

των πόλεων, με αποτέλεσμα να περικλείονται οι προ των τειχών ταφές και έτσι, αυτές να

επιτρέπονται εντός και εκτός της πόλης. Η ενδυνάμωση της κυριαρχίας του κλήρου επι-

φέρει τιμητικές ταφές μέσα στην εκκλησία (εικ. 8). Σημειώνεται η ύπαρξη χώρων ταφής

κάτω από το δάπεδο των ναών ή δίπλα στην εκκλησία και η ύπαρξη διώροφων ναών των

οποίων ο κάτω χώρος είναι νεκρικός ή ταφικός (εικ. 9). Πραγματοποιείται επέκταση του

τύπου αυτού στη Δύση. Ο έντονος κοινωνικός - ταξικός ιστός προκαλεί διακριτοποίηση

στη θέση – μορφή του τάφου.


Εικόνα 9

2.1.7. 19ος αιώνας

Η επίδραση της Αναγέννησης και του Κλασικισμού δημιουργεί κοιμητήρια με τη μορ-

φή του ειρηνικού τοπίου κήπου, του τόπου ανάπαυσης, του Ηλύσιου πεδίου (εικ. 10). Ο

Θάνατος παρομοιάζεται με ύπνο.

Οι τόποι ταφής συναντώνται στα όρια της πόλης και είναι φυτεμένοι ως άλση - μια

καταφανής επιρροή από την Ευρώπη. Η εσωτερική τους διάταξη βασίζεται σε κάνναβο,

όπως οι πόλεις, και παρουσιάζουν κεντρικό άξονα που οδηγεί εντός, από την είσοδο, με

χαρακτηριστικά τονισμένο πρόπυλο - στο ναό (εικ. 11). Είναι σημαντική η συνδρομή της

τέχνης στη διακόσμηση (εικ. 12). Η διάκριση των τάξεων γίνεται αντιληπτή τόσο από τη

μορφή του τάφου όσο και από τη θέση του στο χώρο (γειτονιές πλουσίων, άξιων μελών

της κοινωνίας, απλού λαού). Ο τάφος είναι οίκος, άρα έχει σαφή ιδιοκτησιακά χαρακτη-

ριστικά – το επάγγελμα και η ιστορία της ζωής του νεκρού προβάλλονται.


Εικόνα 10 α: Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών

Εικόνα 10 β: Δημοτικό Κοιμητήριο Αιγίου


Εικόνα 11: Δημοτικό Κοιμητήριο Αιγίου

Εικόνα 12: Κοιμητήριο Ερμούπολης


2.2. Μετασχηματισμός του Κοιμητηρίου στη Δύση25 έως 32

2.2.1.Προϊστορικοί χρόνοι

Η χαλαρή κοινωνική δομή έχει ως αποτέλεσμα την ανάμιξη ζωντανών και νεκρών.

Με την πάροδο των αιώνων και την εξέλιξη του κοινωνικού συστήματος τα κοιμητήρια

συγκροτούν ξεχωριστές πόλεις οριοθετημένες από τάφρους και τέλος καταλήγουν να

καταλαμβάνουν συγκεκριμένο χώρο έξω από τα όρια (τείχη) της πόλης. Στο απόγειο της

κυριαρχίας της Ρώμης εκτείνονται περίβλεπτα κατά μήκος των κυρίων οδών (εκτός του

πυρήνα της πόλης αλλά σε πλήρη ανταπόκριση με αυτόν) (εικ. 13).

Εικόνα 13: Ρώμη, η νεκρόπολη στη Via Ostiense

2.2.2. Μεσαίωνας

Τίθενται οι πρώτες πολεοδομικές ρυθμίσεις, πραγματοποιείται καθορισμός χρήσεων

γης και το κοιμητήριο αποκτά το δικό του μερίδιο χώρου «εντός των τειχών». Η μεγάλη

κυριαρχία της Εκκλησίας επιβάλλει μια συνεχή υπενθύμιση θνητότητας μέσα στην πόλη.

Η «μωρία» της ανθρώπινης ματαιοδοξίας και η ατομικότητα πρέπει να παταχθούν, με

αποτέλεσμα να δημιουργούνται ομαδικοί τάφοι μέσα στην πόλη με επίδειξη των οστών

σε κοινή θέα (εικ. 14).


Εικόνα 14: Παρίσι, το κοιμητήριο των St.Innocents

2.2.3. 17ος – 18ος αιώνας

Η ταφή γίνεται μέσα ή κοντά στην εκκλησία, για να επιτευχθεί καθαγίαση νεκρού. Οι

πλούσιοι και ισχυροί καταλαμβάνουν τις καλλίτερες θέσεις ταφής. Υπάρχει ισχυρή διά-

κριση κοινωνικών τάξεων. Η ανεπάρκεια χώρου οδηγεί στη μετάθεση των τόπων ταφής

σε γειτονικά εδάφη.

2.2.3.1. Γαλλία

Η Εκκλησία χάνει τον κυρίαρχο ρόλο της, η Διαφώτιση οδηγεί στο να αναπτυχθεί το

ενδιαφέρον για την αστική υγεία με συνέπεια το διαχωρισμό των δραστηριοτήτων των

ζωντανών και αυτών που αφορούν στην ταφική διαδικασία. Για να εμποδιστούν οι τα-

φές μέσα στην πόλη, γίνεται επίκληση αρχαίων παραδόσεων. Ακολούθως, η εξέλιξη της

πολεοδομίας (ορισμός ύψους κτιρίων και πλάτους δρόμων) προκαλεί τη μεταφορά των

δημοτικών κοιμητηρίων στην περιφέρεια της πόλης. Δημιουργείται πεδίο αντιπαραθέσε-


ων ανάμεσα σε αρχιτέκτονες και επιχειρηματίες και έτσι δημιουργούνται δύο τάσεις που

δίνουν κύρια προσοχή στην υγιεινή :

Ακαδημαϊκοί: Συνδυάζουν τη συνύπαρξη δύο παραδόσεων, της χριστιανικής και της

ουμανιστικής και καθιερώνουν βραβεία. Το κοιμητήριο συλλαμβάνεται ως ανυψούμε-

νος χώρος αντί του βυθισμένου παλαιοτέρων εποχών και μέσω αυτού τιμάται η αρετή

(εικ.15). Παρατηρείται μια ασυνείδητη επανάληψη του προτύπου του Κεραμεικού.

Εικόνα 15: Κοιμητήριο, αρχιτέκτων Leon Dufourny(1778)

Επιχειρηματίες: Ενδιαφέρονται για τη συνέχιση των κοινωνικών διαφορών στις ταφές

για κερδοσκοπικούς λόγους. Το αντιπροσωπευτικό σχέδιο, που χαρακτηρίζει τις προτιμή-

σεις τους, είναι η υπόγεια στοά που περιλαμβάνει οικογενειακές περιοχές. Τα κοιμητήριά

τους χαρακτηρίζονται από αυστηρότητα και εγκράτεια χωρίς, όμως, το μακάβριο στοιχείο

του παρελθόντος (εικ. 16).

Η επιστημονική ανακάλυψη ότι η βλάστηση αποδίδει οξυγόνο, οδηγεί στη χρήση της

στους τόπους ταφής και συνακόλουθη είναι η υιοθέτηση χαρακτηριστικών του σχεδια-

σμού κήπων.


Η αρχιτεκτονική του νεκροταφείου αρχίζει να εναρμονίζεται με τη φύση. Η θνητότητα

παρομοιάζεται με το θάνατο της φύσης και την αναγέννησή της κι έτσι γίνεται χρήση

αρχαίων συμβόλων, όπως του τύμβου και της πυραμίδας (εικ. 17). Ο θάνατος αντιστοιχεί

με το χειμώνα και την κάθοδο στη γη και αυτό μεταφράζεται με την επανεμφάνιση για

λίγο της κατακόμβης και μάλιστα σε ανενεργά λατομεία.

Εικόνα 16: Κοιμητήριο, αρχιτέκτων Pierre Patte (1769)

Με την ανάδυση της αρχιτεκτονικής τοπίου στην Αγγλία και το κίνημα του ρομαντι-

σμού εμφανίζονται λογοτεχνικές επιρροές στη σύλληψη των τόπων ταφής. Αρχικά γίνε-

ται χρήση του χώρου του κήπου για να στεγάσει τους νεκρούς της οικογένειας. Επικρατεί

η τάση του διαλογισμού πάνω στον τάφο. Γενικεύονται οι ταφές σε ιδιωτικά κτήματα

και σε νησιά. Ακολουθεί πρόταση κατασκευής δημόσιου κοιμητηρίου διευθετημένου

στο ίδιο μοντέλο στα περίχωρα της πόλης, στο οποίο θα ενταφιάζονται ανεξαιρέτως

όλοι οι πολίτες.


Εικόνα 17: Αρχιτέκτων Etienne Louis Boullee, κοιμητήριο, είσοδος στο φεγγαρόφωτο (1785)

Εικόνα 18


Pere Lachaise 19ος αιώνας: Τα γενικά χαρακτηριστικά του κοιμητηρίου αυτού, που

υπήρξε πρότυπο για μια ολόκληρη εποχή, είναι οι ατομικοί τάφοι περιορισμένης διάρκει-

ας, οι οικογενειακοί τάφοι (παραχώρηση στην αιωνιότητα), οι τόποι για δωρεάν ταφή,

ο προσανατολισμός γύρω από την κορυφή λόφου στην άκρη της πόλης, με σημαντική

είσοδο και άξονες που συναντώνται σε μνημεία (εικ.18, 19, 20). Εμφανίζεται ένα ποικίλο

τοπίο κήπου των νεκρών: περίβολοι με ξύλινο διαχωριστικό ή σιδερόφραχτοι, πλημμυ-

ρισμένοι με λουλούδια και θάμνους. Η επίσκεψη στο κοιμητήριο γίνεται τρόπος επικοι-

νωνίας με τους επιφανείς νεκρούς και λαμβάνει το χαρακτήρα προσκυνήματος, με απο-

τέλεσμα την ύπαρξη ακόμα και χαρτών περιήγησης του τόπου ως αξιοθεάτου. (εικ. 21).

Το κοιμητήριο αποτελεί πια αναπόσπαστο μέρος της πνευματικής και κοινωνικής ζωής

της εποχής εκείνης. Με την πάροδο του χρόνου επέρχεται συνωστισμός από την πυκνή

δόμηση. Η επερχόμενη παρακμή του συμπίπτει με την εγκόλπωσή του στον αστικό ιστό.

Εντούτοις εξακολουθεί να παραμένει σημείο αναφοράς και αποτελεί τον πρόδρομο και

το πρότυπο πολλών ευρωπαϊκών αλλά και αμερικάνικων ομολόγων του.

Εικόνα 19Α : κυρία είσοδοςB : παρεκκλήσι – σταθμόςC : μεγάλο παρεκκλήσι για την τελετήD : παλιά είσοδοςΕ : οικία θυρωρούF : εβραϊκό κοιμητήριοG : ομαδικές (δημόσιες) ταφέςH : θέσεις ενταφιασμών για ορισμένο χρόνοJ : θέσεις για μνημεία – σήματαΚ : μικρά παρεκκλήσια


Εικόνα 20

Εικόνα 21


2.2.3.2. Αμερική – Αγγλία

Ακολουθούνται ίδια στάδια μεταρρύθμισης με τη Γαλλία με κάποια χρονική υστέρηση.

Άλλωστε η Αγγλία έθεσε τη βάση για το μοντέλο του κοιμητηρίου κήπου, που εξέλιξε η

Γαλλία. Στην αυγή του 19ου αιώνα εμφανίζεται μια νέα τάξη πραγμάτων όσον αφορά στον

τόπο ταφής με σαφείς αναφορές στον Pere Lachaise.

Τα κοιμητήρια λόγω της ποικιλίας τους μπορούν να ομαδοποιηθούν συνοπτικά σε διά-

φορες κατηγορίες με κυριότερες τις ακόλουθες:

Εικόνα 22: Spring Grove, Cincinnati Ohio

α) Επιρροή από τον Pere Lachaise : Εδώ ανήκουν τα αγροτικά κοιμητήρια. Αυτά αποτε-

λούν αρχικά είδος μετοχικών εταιρειών, που τελικά γίνονται και δημοτικά. Αφ‘ ενός

λειτουργούν εκλεκτικά στις ταφές με σαφή διαχωρισμό των τάξεων, αφ‘ ετέρου υπάρ-

χει έντονο λαϊκό προφίλ, αφού είναι επισκέψιμα από τα πλήθη για ψυχαγωγία, όπως

οι πρώτοι μεγάλοι δημόσιοι χώροι για περιπάτους. Καταλαμβάνουν μεγάλη έκταση,

τις πιο θεαματικές τοποθεσίες και περιλαμβάνουν ποικιλία δένδρων και θάμνων, που


φύονται με ανεμπόδιστη αγριότητα. Στην ίδια κατηγορία περιλαμβάνονται οι τόποι

ταφής σε σχεδιασμό λειμώνα και τα Μνημονευτικά πάρκα, που αποτελούν την «εξε-

λιγμένη» έκδοση των αγροτικών (εικ. 22).

β) Κοιμητήρια με λεπτομερή σχεδιασμό και ιπποδάμειο σύστημα. Είναι ιδιωτικά και απα-

ντώνται στο κέντρο της πόλης. Εισήγαγαν την ιδέα της εξαγοράς γης για ταφή. Δια-

θέτουν καθορισμένες θέσεις ταφής με σηματοδοτήσεις. Έχουν αφομοιωθεί σε τέτοιο

βαθμό από τον αστικό ιστό που η εγκόλπωσή τους σε αυτόν έγινε μια ασφυκτική

αγκαλιά με αποτέλεσμα να τα διασχίζουν ακόμα και βασικοί οδικοί άξονες (εικ.23)!

Εικόνα 23: Calvary, Queens Manhattan

γ) Αστικά και εξοχικά κοιμητήρια: Ιδρύονται στα περίχωρα των κωμοπόλεων και των

χωριών. Συντηρούνται καλά και, όταν η γη για ταφή εξαντλείται, η διατήρησή τους

εξασφαλίζεται από έσοδα που προκύπτουν από τη διοργάνωση διαγωνισμών φωτο-

γραφίας με θέμα τα μνημεία, μαθήματα κηπουρικής και διεξαγωγή γαμήλιων τελετών

στα εδάφη τους.

Σήμερα οι επικρατούσες τάσεις μπορούν να συνοψιστούν ως εξής: Επιθυμία μετατρο-

πής της γης όπου υπάρχουν -ή προορίζεται να γίνουν- κοιμητήρια, επειδή βρίσκονται σε


στρατηγικές τοποθεσίες με μεγάλη οικονομική αξία και αντίστοιχα χρησιμοποίηση υπο-

βαθμισμένων περιοχών για τόπους ταφής. Επακόλουθη άνοδος της ταφής σε μαυσωλεία

και κολουμπάρια, που ελαχιστοποιούν την κατάληψη χώρου. Κατασκευή κοινοτικών συ-

γκροτημάτων με πολλά πατώματα ως διαμερίσματα πολυκατοικίας και δημοσίων κτιρίων

που σχηματίζουν συμπλέγματα. Δημιουργία επιθετικών επιχειρήσεων που μιμούνται τη

λογική των αλυσίδων καταστημάτων (εικ. 24).

Εικόνα 24: Αριστερά Trinity Cemetery, Manhattan – δεξιά Queen of Heaven Cemetery, Hillside Illinois

2..2.3.3. Σύγχρονη Ευρώπη33 έως 67

Επικρατούν δύο κυριαρχούσες τάσεις:

Βορράς (κοιμητήριο - κήπος: Αγγλία, Σκανδιναβία κ.λπ.)

Νότος (κοιμητήριο - αρχιτεκτονική κατασκευή: Ιταλία, Ισπανία κ.λπ.) και

η ενδιάμεση αυτών που, χωρίς να εντάσσεται σε κατηγορία, δανείζεται στοιχεία και

από τις δύο: (Γαλλία ίσως και Ελλάδα). Η αναφορά σε κοιμητήριο - κήπο έχει γίνει ήδη,

υπάρχει επιρροή από τους προηγούμενους αιώνες.

Στην Ιταλία το κοιμητήριο αποτελεί άσκηση αρχιτεκτονικής και αντανάκλαση του προ-

σωπικού στυλ του δημιουργού. Μπορεί κανείς να διαπιστώσει συνδυασμό φύσης με αρχι-

τεκτονική και έμπνευση από κατασκευές του τόπου, τις ανάγκες του οποίου προορίζεται

να καλύψει (εικ. 25, 26).


Εικόνα 25: Επέκταση του κοιμητηρίου San Felice del Benaco στην Brescia (αρχιτέκτονας Fausto Bontempi)

Γενική κάτοψη στο επίπεδο της Viale Italia1. υπάρχον κοιμητήριο2. νέα εδάφη ταφής3. νέα περιοχή εισόδου4. πλατεία – πρόναος τελετών5. εσωτερικός δρόμος προσέγγισης6. ράμπα εισόδου από Via delle Gere7. είσοδος υπηρεσίας – κάτω επίπεδο8. νεκροτομείο9. νεκροφυλάκειο10. παρεκκλήσι11. οστεοφυλάκιο12. νέος χώρος ταφών14. δάσος18. λειμώνας

Εικόνα 26: Επέκταση του κοιμητηρίου Nomi, Trento (αρχιτέκτονας Francesco Cocco)


Στην Ισπανία το σχέδιο λειτουργεί σε αντίστιξη με την τοποθεσία. Διαπιστώνονται

αναφορές σε πριμιτίβ φόρμες (εικ. 27).

Στη Γαλλία σήμερα το σχέδιο του κοιμητηρίου προκύπτει στην πλειοψηφία από ένα

καθαρά πολεοδομικό σχήμα. Αντιμετωπίζεται και εδώ το πρόβλημα του συνωστισμού με

αποτέλεσμα, να ακολουθούνται παρόμοιες πολιτικές με αυτές του νέου κόσμου (ίδρυση

νέων τόπων ταφής σε υποβαθμισμένες περιοχές).

Εικόνα 27: Κοιμητήριο στην Igualada, Βαρκελώνη (αρχιτέκτονες Enric Miralles και Carme Pinos)

Στην Ελλάδα το νομοθετικό πλαίσιο υπαγορεύει την ίδρυση των κοιμητηρίων σε από-

σταση όχι μικρότερη από τα όρια της πόλης και σε περιοχές με συγκεκριμένη σύσταση

εδάφους και θέση υδροφόρου ορίζοντα. Πριν από την καθιέρωση νομοθεσίας, η χωροθέ-

τησή τους γινόταν στα όρια της πόλης, με προτίμηση τα υψώματα, όπου με την πάροδο

του χρόνου και τη διεύρυνση του πολεοδομικού ιστού εγκλωβίζονταν σε αυτόν. Συνακό-

λουθη είναι η αδυναμία επέκτασης των νεκροταφείων που σχηματίζουν θύλακες, με όλο

και πυκνότερη δόμηση ανάλογη με αυτήν της αντίστοιχης πόλης. Παρατηρείται έντονη

εμπορευματοποίηση. Επιβάλλεται από την Πολιτεία σύνταξη σχεδίου. Προκύπτουν ανέ-

μπνευστα σχέδια βασισμένα σε ιπποδάμειο, που περιλαμβάνουν απλώς τα απαραίτητα για

τις ταφικές διαδικασίες κτίρια. Το μόνο στοιχείο, το οποίο προβάλλεται, είναι η είσοδος.

Η μορφολογική έκφραση είναι φτωχή (εικ. 28 - 31).


Εικόνα 28: Α’: Νεκροταφείο Αθηνών- “άλιωτα”

Εικόνα 29: Α’ Νεκροταφείο Αθηνών κορεσμός

Εικόνα 30: Κοιμητήριο Χολαργού


Εικόνα 31: Κοιμητήριο Σχιστού

Συμπεράσματα : Υπάρχει μια αξιοσημείωτη αντιστοιχία του μετασχηματισμού του κοι-

μητηρίου στη Δύση με την πορεία του τόπου ταφής στην Ελλάδα.

Η ασταθής κοινωνική δομή έχει ως αποτέλεσμα την ανάμιξη ζωντανών – νεκρών. Η

εξέλιξη του κοινωνικού συστήματος δημιουργεί συγκρότηση / οριοθέτηση της πόλης των

νεκρών, η οποία πλησιάζει την πόλη των ζωντανών και καταλήγει να βρίσκεται σε πλήρη

ανταπόκριση με αυτήν, όταν η κοινωνία αγγίξει το υψηλότερο σημείο της πολιτιστικής

της διαδρομής.

Στους ζοφερούς χρόνους της ιστορίας, είτε αυτοί προκύπτουν από πνευματική απαξί-

ωση και ηθική αλλοτρίωση, είτε από άλογη υπερφυσική ανάπτυξη (που δημιουργεί υπό-

γεια ρήγματα στη συνοχή της εκάστοτε κοινωνίας), οι τόποι ταφής παρουσιάζονται να

εγκλωβίζονται μέσα στον αστικό ιστό και το επόμενο πιθανό βήμα είναι ο εξορισμός τους

και η περιθωριοποίησή τους.


3. ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΟΥ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝΦΙΛΟΣΟΦΙΑ, ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑ, ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΕΠΙΔΙΩΚΟΜΕΝΕΣ ΠΟΙΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ

Ας δούμε στη συνέχεια πως μια κοινωνία ανταποκρίνεται στο θάνατο, ώστε να γίνει

κατανοητός ο συμβολισμός του κοιμητηρίου, άρα καθώς και η επιλογή του τόπου και του

τρόπου σχεδιασμού του.

Η μελέτη των πρωτόγονων θρησκειών έχει αποδείξει, ότι η εμφάνιση του θανάτου

θεωρήθηκε συμπτωματική, ξένη από κάθε έννοια πεπρωμένου. 68

Ο Όμηρος, εν μέσω μιας μυθολογίας γεμάτης από το φως της ζωής, είναι ο πρώτος

στη δυτική παράδοση που έθεσε το πρόβλημα του θανάτου με τη σημερινή μορφή. Ο

άνθρωπος παραμένει αβοήθητος απέναντι στη θνητή μοίρα του. Μόνο εδώ, σε πλήρη

αντίθεση με τη χριστιανική θρησκεία που ταυτίζει την έννοια του Θεού με την κατίσχυση

του θανάτου, ακόμα και οι αθάνατοι είναι ανήμποροι απέναντί του.

Τέσσερις αιώνες μετά ο Πλάτων δεν «επιτρέπει» στον άνθρωπο να πεθάνει. 69 Το

ορφικό δόγμα της αθανασίας της ψυχής και της αναγέννησης -μια διαφωτισμένη θρη-

σκεία και φιλοσοφία, που εξασκείτο στην Ελευσίνα αλλά και στην υπόλοιπη αρχαία

Ελλάδα - υιοθετήθηκε απο τους Πυθαγορείους επηρεάζοντας τους Σωκρατικούς και Πλα-

τωνιστές. Ένα μεγάλο τμήμα του απορροφήθηκε απο το Χριστιανισμό και είναι ακόμα

εμφανέστατο στην εμποτισμένη απο το Βυζάντιο, σημερινή ελληνική κουλτούρα. Οι πε-

ρισσότερες απο τις νεκρικές τελετουργίες της Ορθοδοξίας είναι αναμεμιγμένες με αρχαίες

προχριστιανικές ιεροτελεστίες, οι οποίες αφομοιώθηκαν ή απλά μετονομάστηκαν.

Πρέπει να σημειωθεί ότι η ευλάβεια απέναντι στους νεκρούς και ο σεβασμός των τά-

φων, όπως εμφανιζόταν στην αρχαιότητα, είχαν χαθεί και μόνο προς το τέλος του 18ου

αιώνα μια νέα ευαισθησία άρχισε να αντιδρά απέναντι σε αυτήν την αδιαφορία και εμφα-

νίστηκε μια ευσέβεια τόσο λαϊκή, τόσο διαδεδομένη, που θεωρήθηκε προαιώνια. 32

Στο δυτικό κόσμο κατά τους Παλαιοχριστιανικούς χρόνους, ο καθένας είχε το πεπρω-

μένο του, που δεν μπορούσε ούτε επιθυμούσε να αλλάξει.

Στη στάση αυτή, που διακρίνεται από μια ειλικρινή παραίτηση μπροστά στη μοίρα και

τη φύση, αντιστοιχεί μια ανάλογη απέναντι στους νεκρούς, στην οποία διαφαίνεται η ίδια

αδιάφορη οικειότητα με τους τάφους και τα επικήδεια πράγματα.


Η συμπεριφορά αυτή εμφανίζεται καθαρά περί τον 5ο αιώνα και εξαφανίζεται ολοκλη-

ρωτικά στο τέλος του 18ου αιώνα.

Τα κύρια χαρακτηριστικά της, όπως μεταφράζονται στους τόπους ταφής, είναι η

συσσώρευση των σωμάτων στο εσωτερικό της πόλης σε μικρούς χώρους, ιδίως στις εκ-

κλησίες που λειτουργούν ως νεκροταφεία συγχρόνως με τα υπαίθρια, η μεταφορά των

οστών από τη γη στα οστεοφυλάκια και η καθημερινή παρουσία των ζώντων εν μέσω

των νεκρών.

Το μεσαιωνικό νεκροταφείο δεν ήταν μόνο τόπος ταφής. Ήταν μαζί με την εκκλησία

πυρήνας της κοινωνικής ζωής, επείχε θέση αγοράς - forum.* Χρησίμευε ως κεντρική

πλατεία, χώρος περιπάτου και πανηγύρεων. Η ανυπαρξία άλλων τόπων συνάντησης

κατέστησε το κοιμητήριο το κέντρο της συλλογικής ζωής. Μ’ αυτόν τον τρόπο, όμως,

χάνει την ταυτότητά του, αφού αποτελεί τμήμα των ναών ή συγχέεται με το δημόσιο

χώρο. Οι νεκροί είναι αγνοημένοι παρά την έντονη παρουσία τους. Ετσι μπορεί να ιδω-

θεί ότι ο πολιτισμός του Μεσαίωνα τουλάχιστον ως το 17ο αιώνα είναι ένας πολιτισμός

χωρίς νεκροταφείο.

Από το 14ο έως το 16ο αιώνα, οι άνθρωποι της Εκκλησίας επεδίωξαν να γεννήσουν το

φόβο και η επίκληση του τρόμου της σήψης του θανάτου ήταν ένα μέσο χειραγώγησης

της λαϊκής μάζας και της αστικής τάξης. Το κοιμητήριο ήταν το πρόσφορο έδαφος γι‘

αυτήν την τακτική. Το μακάβριο, που αναπτύχθηκε τότε, αποτελεί κατά μια άποψη70,71

την έκφραση του φόβου του επέκεινα σε μια εποχή υψηλής θνησιμότητας και σοβαρής

οικονομικής κρίσης. Κατ‘ άλλους32,72 οι μακάβριες εικόνες είναι σημάδι της επώδυνης

συνειδητοποίησης ότι η ζωή κάθε ανθρώπου είναι καταδικασμένη σε αποτυχία, αφού

ο θάνατος αλλοίωνε τη χαρά που έδιναν τα πράγματα, σε μια εποχή πλήρως υλιστική

(εικ. 32).

Αρχίζει τότε να διαφαίνεται ένα νέο πρότυπο : είναι ο θάνατος αυτού που σκέφτεται

ελάχιστα το σωματικό θάνατο, όταν τον πλησιάζει, γιατί τον σκεφτόταν σε όλη του τη

ζωή. Η γαλήνια αυτή αντιμετώπιση –τόσο αντίθετη με την προηγούμενη- χρησιμοποιή-

θηκε εντέλει από τους ουμανιστές και τους μεταρρυθμιστές. Το αίσθημα του θανάτου,

* Καθ’ όλον το Μεσαίωνα και ως το τέλος του 17ου αιώνα, η λέξη cimeterium είχε διπλή σημασία. Κάλυπτε τόσο την ιδέα της αγοράς, όσο και την έννοια του κοιμητηρίου.


που συμπυκνωνόταν στην ώρα της πραγματικής επέλευσής του, διαχύθηκε σε ολόκληρη

τη ζωή, χάνοντας έτσι την έντασή του. Το μακάβριο εισβάλλει στην καθημερινή ζωή και

αποδυναμωμένο μετατρέπεται σε μελαγχολία. Είδαμε ότι αρχίζει μια αλλαγή στη σχέση

του ανθρώπου με το κοιμητήριο (16ος – 17ος αιώνας). Αφ‘ ενός η μεταβολή του χώρου

που οφειλόταν στη μεγέθυνση των ναών (με αποτέλεσμα την κατάργηση ή τη σμίκρυνση

των τόπων ταφής) και αφ‘ ετέρου το πλαίσιο μιας ευρύτερης πολιτικής για τη δημόσια

υγεία προκαλούν το θέμα της μεταφοράς του νεκροταφείου στην περιφέρεια της πόλης.

Ο χωρισμός αποσκοπεί στο να αποκαταστήσει την ευπρέπεια τόσο των χώρων λατρείας

των ζώντων, όσο και του τόπου διαμονής των νεκρών. Έτσι επήλθε ο «χωρισμός» εκ-

κλησίας και νεκροταφείου.

Εικόνα 32: Bregel “Ο θρίαμβος του θανάτου” (περ. 1550)

Η συνειδητοποίηση του ατόμου, η επιθυμία να είναι κανείς ο εαυτός του, η ανακάλυψη

την ώρα του θανάτου ή τη στιγμή που τον σκέφτεται της προσωπικής του ταυτότητας

και ιστορίας, οδηγούν στην εγκατάλειψη της ανωνυμίας των τάφων και τη μεταμόρφωσή

τους σε μνημεία. 32

Στην αρχή του 18ου αιώνα η μελαγχολία μετατρέπεται εν μέρει σε μηδενισμό.

Η τάση αυτή πρέπει να παραλληλιστεί με την πρόοδο της δοξασίας για τη διπλή σύνθε-

ση του «είναι» και των μικρών διαστάσεων του ανθρώπου μπροστά στην απεραντοσύνη


του χρόνου. Έτσι τέλη του 17ου και κατά το 18ο αιώνα εμφανίζεται ο «αποχριστιανισμός»

και ανοίγουν οι πόρτες της φύσης και της ύλης. Τέλος και αρχή του ανθρώπου είναι η

Φύση. Γι‘ αυτό τα κοιμητήρια συλλαμβάνονται με τις δύο όψεις της, αφ‘ ενός ως ένας

πανθεϊστικός εορτασμός της, ως σκοτάδι, νύχτα, σκιά, γη, χειμώνας, πέτρα, αυστηρό-

τητα, απογύμνωση, και σχεδόν αμέσως η φύση δεν αναπαρίσταται διά του τάφου, αλλά

ο τάφος μεταφέρεται στη φύση, συναντώντας την άλλη μορφή της, το ειρηνικό τοπίο

κήπου (εικ. 33).

Εικόνα 33: Mereville, Hubert Robert, Κενοτάφιο για τον Captain Cook

Τις εποχές αυτές είναι σχεδόν κοινώς αποδεκτό ότι η καταστροφική βία είναι ένα από

τα χαρακτηριστικά της φύσης που διασφαλίζει την ίδια της τη συνέχεια. Η ύλη αλλάζει

μορφή, επιστρέφοντας στη φύση, η οποία την αποδίδει πάλι και εντάσσεται στο αέναο

έργο της καταστροφής και της αναδημιουργίας. Έτσι θα ιδωθεί η δυνατότητα να κυρι-

αρχήσει ο άνθρωπος σ’ αυτήν και να τη μετατρέψει σε ευεργετική. Γι‘ αυτό αντέταξε την

κοινωνία. Το σύστημα άμυνας είχε δύο αδύναμα σημεία: τον έρωτα και το θάνατο, αφού

η βία και η απρόβλεπτη δράση της φύσης παρουσιάζεται τόσο διά του θανάτου, όσο και

διά του πάθους (εσώτερη φύση του ανθρώπου). 32


Από το 18ο αιώνα «εφευρίσκεται» ένας νέος Παράδεισος, όπου οι προβλέψεις της

Εσχατολογίας συγχέονται με τις πραγματικότητες της ανάμνησης. Για τους χριστιανούς

αυτές επικαλύπτονται, ενώ αποτελούν διακριτές έννοιες για τους θετικιστές ή τους αγνω-

στικιστές, οι οποίοι όμως καλλιεργούν την ανάμνηση των νεκρών με την ίδια συναισθη-

ματική ένταση. Η λατρεία των κοιμητηρίων και των τάφων είναι η θρησκευτική εκδήλω-

ση της νέας ευαισθησίας που από τα τέλη του ιδίου αιώνα και μετά κατέστησε αβάσταχτο

το θάνατο του άλλου.

Ο θάνατος, όμως, δεν είναι μόνο χωρισμός από τον άλλο αλλά προσέγγιση του ανε-

ξιχνίαστου, του άπειρου του Σύμπαντος, που συμβολίζεται με τις εικόνες της απεραντο-

σύνης της γης, της θάλασσας ή του ουρανού. Ετσι ο Θεός του ρομαντισμού συγχέεται

με την οικουμενική φύση, όπου όλα χάνονται και όλα αναδημιουργούνται. Η άγρια φύση

εισβάλλει στο φρούριο του πολιτισμού, όπου συναντά την εξανθρωπισμένη φύση και

συγχέεται μαζί της στο συμβιβασμό της Ωραιότητας. 32

Σε όλα τα επόμενα στάδια της «μεταρρύθμισης» των κοιμητηρίων παρατηρήθηκε ότι

πρωταρχικός στόχος είναι να δοθεί μέσω αυτών μια συμβολική εικόνα της κοινωνίας, να

πραγματωθεί ένας χώρος, όπου το έθνος συντηρεί τη μνήμη, και τέλος να παρουσιαστεί

ένα μουσείο Τέχνης, το οποίο να προσφέρεται σε όλα τα μέλη της μέσα στη φύση με την

κορύφωση της επιζήτησης της επικοινωνίας με το νεκρό. Δημιουργούνται λοιπόν τόποι

ταφής, που είναι τόσο τόποι επίσκεψης των εκλιπόντων προσφιλών προσώπων, όσο και

προσκυνήματος των νεκρών άξιων μελών της κοινωνίας και έτσι έπρεπε να προσαρμο-

σθούν στη λειτουργία αυτή ή να κατασκευαστούν βάσει αυτής.

Το 19ο αιώνα το νεκροταφείο είναι φιλοσοφικό. Διδάσκει ότι ο θάνατος δεν είναι κατα-

στροφή, αλλά το μέρος ενός αιώνιου κύκλου αναπαραγωγής. Γι αυτό το λόγο τοποθετεί-

ται στη φύση και γίνεται περισσότερο τόπος οργανωμένος για προσευχή και στοχασμό.

Η λατρεία των νεκρών είναι πια καθεστώς στη συλλογική ευαισθησία.

Η Εκκλησία βέβαια εκχριστιάνισε αυτή τη λατρευτική πρακτική, ακριβώς όπως κατά

τον πρώιμο Μεσαίωνα είχε ενσωματώσει τις παγανιστικές λατρείες, προσφέροντας ένα

σύστημα σημείων που εξέφραζαν τις προερχόμενες από το βάθος του είναι τάσεις της

συλλογικής συμπεριφοράς.


Το κλίμα αυτό διατηρήθηκε εν μέρει και κατά τον 20ο αιώνα.

Το γεγονός του Θανάτου μπορεί να ειδωθεί από διάφορες πλευρές φιλοσοφικές /

κοινωνιολογικές ή ψυχολογικές ως μια παρέκκλιση από τη Ζωή, ως παραμόρφωση της

κοινωνικής διαδικασίας, ως μια καταστροφή της Δομής. 73

Ο Robert Hertz δήλωσε ότι τα θρησκευτικά πιστεύω και οι πρακτικές που σχετίζονται

με το θάνατο, βοηθούσαν στην επαναδόμηση μιας κοινωνίας που διαταράχτηκε από το

χαμό ενός από τα μέλη της. 74

Ο Arnold van Gennep75 ανέπτυξε την κοινωνική ανάλυση των νεκρικών τελετουργι-

κών, ως μετάβαση στην προσωπική ζωή, που τείνουν να συνοδεύονται από συλλογικές

πρακτικές. Οι νεκρικές ιεροτελεστίες της “διέλευσης” διαβεβαιώνουν, ότι ο εκλιπών συ-

νεχίζει να περιέχεται μέσα στην κοινότητα ως ένα κοινωνικό μέλος και αποτελούνται από

τρία στάδια : ιεροτελεστίες αποχωρισμού, μετάβασης ή ανήκουσες στο “κατώφλι συνεί-

δησης” και εγκόλπωσης (ολοκλήρωσης στη νέα κατάσταση / κόσμο).

Οι τελετές του αποχωρισμού εστιάζονται στη σωρό, τη μεταφορά της έξω από το σπίτι

και τη διάθεσή της (έκθεση, ταφή). 76

Στο στάδιο της μετάβασης, στο οποίο τόσο οι πενθούντες, όσο και ο νεκρός βρίσκο-

νται σε ένα σύνορο ανάμεσα στη ζωή και το θάνατο, οι πενθούντες “αρνούνται” την

ταξινόμηση, αφού δεν ταιριάζουν σε καμιά κατηγορία ή θέση της κοινωνικής δομής και

θα επιδείξουν τελετουργικές πρακτικές, όπως χρήση χρωματικού συμβολισμού, ειδική

μεταχείριση των μαλλιών κ.λπ. 75 έως 83

Στο τέλος της μεταβατικής περιόδου οι ιεροτελεστίες της “διέλευσης” ολοκληρώνονται

με τα τελετουργικά της εγκόλπωσης. Συνήθως παίρνουν το σχήμα ενός γεύματος μετά

την κηδεία και του μνημόσυνου, που ενώνουν τους επιζώντες σε ομάδα αλλά μπορεί

επίσης να κατανοηθούν ως συμμετοχή του νεκρού.

Η ίδια όμως η επανεγκόλπωση του εκλιπόντος στη συνεχιζόμενη κοινωνική ζωή της

κοινότητας μπορεί να συμβολιστεί από τα Κοιμητήρια, που κρατούν τη μνήμη του προ-

σώπου ζωντανή και μέσω αυτών του επιτρέπουν να ζει ως κοινωνικό πρόσωπο σε μια

πολιτισμική υπέρβαση του θανάτου. 74,79,82

Το Κοιμητήριο αποτελεί τον κύριο δημόσιο χώρο, όπου αποτίεται φόρος τιμής προς το


νεκρό, ο οποίος ενώνει στέρεα την οικογενειακή και κοινωνική αλληλεγγύη και συνοχή.

Ο Danforth αναγνωρίζει στους θρήνους που λαμβάνουν χώρα στα κοιμητήρια, μια

εγχώρια θεωρία της κάθαρσης και θεωρεί ότι λειτουργούν ως τελετουργικά συστήματα

ψυχοθεραπείας. 79

Ο Μερακλής84 βλέπει το Κοιμητήριο ως το συγκλίνοντα χώρο, όπου προκύπτουν δύο

αντίθετες καταστάσεις : η ένταση των δυνατών αισθημάτων και η τελετουργική ηρεμία

μέσω των νεκρικών ιεροτελεστιών.

Μέσω αυτού επιτυγχάνεται η συμφιλίωση της επίγνωσης των τραγικών ορίων με την

αναζήτηση της ευτυχίας, ως αναζήτηση αθανασίας μέσω της συλλογικής επιβίωσης δη-

λαδή του ενδιαφέροντος, της φροντίδας και της υπευθυνότητας για μια άλλη ανθρώπινη

ύπαρξη.

Από τον 20ου αιώνα όμως, άρχισε να διαφαίνεται η δημιουργία ενός ψυχολογικού μη-

χανισμού που απομάκρυνε το θάνατο από την κοινωνία, αφαιρούσε το χαρακτήρα της

δημόσιας τελετής και τον μετέτρεπε σε ιδιωτική πράξη. Στις μεγάλες πόλεις η λατρεία

των νεκρών ακολούθησε μια περίοδο σύγχυσης, ανάλογης με αυτή της εποχής του Με-

σαίωνα, όπου η αρχική οικειότητα μεταβλήθηκε σε ωμή αδιαφορία. 32 Ο σεβασμός του

19ου και των αρχών του 20ου αιώνα για τους νεκρούς, μεταφράστηκε σε απόσταση που

οικειοποιήθηκε την ομόλογή της στην κοινωνία. Η έννοια της γειτονιάς, της συντροφικό-

τητας και της αλληλεγγύης είχαν αρχίσει να ξεθωριάζουν.

Πώς εξηγείται αυτή η παραίτηση της κοινότητας ; Είναι γιατί αισθάνεται ότι ο θάνα-

τος ενός μέλους της την αφορούσε όλο και λιγότερο, αφού δεν θεωρούσε αναγκαίο να

αμυνθεί ενάντια στη φύση που είχε εξημερωθεί από την τεχνική πρόοδο. Η εξαφάνιση

ενός ατόμου δεν απειλεί τη συνέχειά της.Ο θάνατος επιπλέον προκαλεί δυσφορία κι αυτό

οφείλεται στην ολοκληρωτική κατάργηση του “κακού”, που ταυτίζεται με την κόλαση

και την αμαρτία του 19ο αιώνα, με τον πόνο και την ασθένεια του 20ου. Η συνεχιζόμενη

παρουσία του είναι σκάνδαλο, αφού θα έπρεπε να ακολουθήσει το “κακό”, με το οποίο

ανέκαθεν συνδεόταν στις κοινές δοξασίες και να χαθεί. 85, 32

Η κοινότητα έχει αντικατασταθεί με ένα τεράστιο άθροισμα μεμονωμένων ατόμων,

που στην αίσθηση του κινδύνου εμφανίζει μια πρόσκαιρη ενότητα θεμελιωμένη στην


επιθετικότητα και την άρνηση. Έτσι παρήγαγε αποτελεσματικά μέσα για να προστατευθεί

από τις καθημερινές τραγωδίες του θανάτου και να μπορέσει να συνεχίσει το έργο της

χωρίς συγκινήσεις και εμπόδια.85 Τα δύο πιο χαρακτηριστικά είναι η υποβάθμιση των κοι-

μητηρίων και η απόρριψη του πένθους.

Στην εποχή μας βρεθήκαμε να ζούμε χωρίς μύθους, δηλαδή χωρίς το υπόβαθρο των

βαθύτερων εκδηλώσεων του Λόγου. Στη θέση των μύθων (δηλαδή στη θέση της Μετα-

φοράς) αναδύεται και επικρατεί σήμερα η Μετωνυμία (η μετονομασία, το καλύπτειν με

θελκτική πρόσοψη). 86

Ο θάνατος έχει υποβιβαστεί σε μια τυπική πραγματικότητα των ποσοτήτων, έχει απω-

θηθεί από την ψυχικά καθαρτήρια συντριπτική επίγνωση και λόγω της απώθησης αυτής

επανέρχεται με διαφορετική μορφή (άρα χρησιμοποιεί αυτός τη Μεταφορά μέσω της

Μετωνυμίας) και ανακηρύσσεται νικητής κατακλύζοντας την κοινωνική ζωή (ως τεχνητή

νοημοσύνη, κλωνισμός, κρυονική, είδος τέχνης). 86

�� 18

� ��84 �� µ�� , �� : � �� µ�� µ�� µ�� .�� µ�� µ� �� , �� µ�� , �� µ�� .�� 20�� . �µ��, �� µ�� µ��µ�� µ�� ,�� µ�� µ�� . �� µ�� µ�� , �� µ� �� , �� µ�� µ� ��. 32 � ��µ�� 19�� 20�� . �� , µ�� µ�� . � �� , �� .�� ; �� µ�� , �� µ�� µ�� . � �� µ�� .� �� , �� µ� �� µ�� 19� ��., µ� �� 20��. ��µ�� , �� µ� �� . 85,32

� �� µ� �� µ� µ�µ��µ��µ��, �� µ�� µ�� µ��µ�� . �� µ�� µ�� µ�� µ�� , �� µ��.85 �� µ�� µ�� .�� µ�� µ� �� µ� �� µ��, �� . �� µ��(��. �� ) �� µ�� µ�� (� µ��µ��, �� µ� �� ). 86

� �� µ�� µ�� , �� , �� µ� ��µ�� (�� µ�� µ�� µ��)�� (�� µ��, ��µ��, ��, �� ). 86

�� µ�, (�� , �� µ��, �� µ��µ�� , �� , �� µ�, �� , �� µ��)(��.34) �� (�� «�� ») �� , �� µ�� µ��

�� Memento mori� ��

�� 34 �� , ��µ� �� µ��

Εικόνα 34: Γκίντερ Φον Χάαγκεν, γλυπτική με νεκρά σώματα

Το πένθιμο (το νεκρικό, το μακάβριο, που το παρατηρεί κανείς στη μεταμοντέρνα τέ-


χνη, τη λογοτεχνία, το σινεμά, τη ζωγραφική, τη μόδα) (εικ.34) πρέπει να νοηθεί ως το

αντίθετο του πενθητικού (της «ειρηναίας αποδοχής του Θανάτου») της αγωγής δηλαδή,

προς μια υποδειγματική συμφιλίωση με τον πεπερασμένο χαρακτήρα των όντων και των

πραγμάτων. Το πένθιμο και το πενθητικό συνιστούν μια πολικότητα. Το άτομο (ανώνυ-

μο, μάζα, υπόδουλο) φέρεται από το θάνατο, Το πρόσωπο τον φέρει (τον μετα-φέρει),

και όταν τον μεταφέρε,ι πενθεί. 86

Παρατηρείται, λοιπόν, στις μέρες μας η επανεμφάνιση του μακάβριου, του χαρακτηρι-

στικού αυτού στοιχείου του Μεσαίωνα. Θα γίνει μια σύντομη προσπάθεια ανάλυσης του

φαινομένου σε αντιστοιχία με τις δύο απόψεις που το ερμηνεύουν στην πρωτογενή του

μορφή, για να δειχτεί ο κοινός τόπος των δύο εποχών, άρα και η αναλογία στην ποιότητα

αξιών που τις διέπουν.

Παρουσιάζει ο αιώνας μας μακάβριες εικόνες, που προκαλούνται από την αίσθηση

καταστροφής; Η απάντηση σε αυτήν την υπόθεση είναι καταφατική, αφού μπορεί θεω-

ρητικά να έχουν «νικηθεί» η αρρώστια και ο θάνατος, αλλά ξαφνικά άγνωστες επιδημίες

εμφανίζονται που η επιστήμη αδυνατεί να τις εξηγήσει και συνακόλουθα να τις γιατρέψει.

Έτσι για τη διαφημιστική εκστρατεία της Benetton, ο φωτογράφος Oliver Toscani χρη-

σιμοποιεί την εικόνα του πραγματικά ετοιμοθάνατου από AIDS περιβαλλόμενου από την

οικογένειά του, που μιμείται τους πίνακες με το νεκρό στο κρεβάτι του όψιμου Μεσαίωνα

(εικ. 35). Εικόνες επίσης φυσικών καταστροφών, πολέμου και ατυχημάτων, σκηνές φρί-

κης, τόσο αντίθετες με την προβαλλόμενη υπεροχή του ανθρώπου έναντι της φύσης και

των ενστίκτων του, παρουσιάζονται σε έναν παροξυσμό θανατολαγνείας στον έντυπο και

ηλεκτρονικό τύπο, επιδιώκοντας να σοκάρουν το θεατή.

Όσο για τη δεύτερη ερμηνεία του μακάβριου, η αίσθηση της αποτυχίας, που εμφα-

νίζεται σήμερα, δεν συναρτάται με τα υλικά αγαθά με τον τρόπο που σχετιζόταν τότε.

Η επιθυμία για κερδοσκοπία εξακολουθεί να υπάρχει, αλλά δεν υφίσταται αισθησιακός

δεσμός μεταξύ του ανθρώπου και του πλούτου.

Τα πράγματα έχουν γίνει αντικείμενα προς κατανάλωση και όχι θησαυρός. Έχει ανα-

δυθεί όμως ένας άλλος δεσμός, αυτός μεταξύ του ανθρώπου και της προβολής του, της

εφήμερης δόξας. Η επιτυχία είναι συνώνυμη της φήμης και όχι της υστεροφημίας και


αυτή διακόπτει το τέλος της ζωής.

Το μεγάλο, όμως, γεγονός της σύγχρονης ιστορίας του θανάτου είναι η κατάργηση του

πένθους. Περί τα μέσα του 20ου αιώνα εμφανίζεται ένας νέος κανόνας σε εκείνες τις πε-

ριοχές της Δύσης, όπου ο ατομικισμός και ο αστικός πολιτισμός ήταν καλά εδραιωμένοι.

Οι άνθρωποι πιστεύουν ότι η δημόσια εκδήλωση του πένθους, καθώς και η ιδιωτική, όταν

είναι ιδιαίτερα έντονη και μακρά, είναι νοσηρή και αποκαλύπτει αδυναμία χαρακτήρα.

Σήμερα ο άνθρωπος διακατέχεται από την αίσθηση της παντοδυναμίας και αντιστέκε-

ται σε κάθε τι, που έχει τη δυνατότητα να τον διαψεύσει.

Ετσι ο επιζών συνθλίβεται ανάμεσα στο βάρος της οδύνης του και την απαγόρευση της

κοινωνίας να την εκφράσει. 32

Εικόνα 35

Θα έλεγε κανείς λοιπόν, ότι η σύγχρονη κοινωνία παρουσιάζει όλα τα σημάδια μιας

οντότητας που πάσχει από μελαγχολία (με τον ψυχαναλυτικό ορισμό, που της έδωσε

ο Φρόιντ). 87

Η συνεχιζόμενη καταστροφή του πλανήτη με την υποβάθμιση του περιβάλλοντος, τη

μόλυνση (δηλαδή η αυτοκαταστροφή της ανθρωπότητας παρά την αναζήτηση της «ψευ-

δοαθανασίας»), η επίφαση αδιαφορίας ή η αδιαφορία εντέλει για το θάνατο και το νεκρό,

θυμίζουν την αντίδραση στην απώλεια ενός προσώπου ή μιας Ιδέας, όχι με πένθος, αλλά

με μελαγχολία.


Εικόνα 36: Νεκροταφείο “Κρεμαστός Λαγός”, Βούλα

Διαπιστώνεται δηλαδή ότι στη θέση του πένθους υπάρχει η ψυχογενής πάθηση, μανι-

οκατάθλιψη, ένδειξη ότι η κοινωνία του 21ου αιώνα νοσεί.

Στις μέρες μας η αρχαία παραδοσιακή στάση μπροστά στο θάνατο, που τον θεωρεί οι-

κείο, κοντινό και συγχρόνως, τον ελαχιστοποιεί, τον απονευρώνει, είναι ριζικά αντίθετη

προς τη δική μας. Εμφανίζεται η ίδια μεσαιωνική αδιαφορία για τους νεκρούς και τα επι-

κήδεια πράγματα, με αποτέλεσμα τα υφιστάμενα κοιμητήρια να περιχαρακώνονται μέσα

στην πόλη, όπου παύοντας να είναι το σκηνικό της συλλογικής ζωής αποτελούν μάλλον

έναν «αποθηκευτικό» χώρο (εικ. 36).

Αντί να συσχετίζονται με πολιτιστικά δεδομένα, τοποθετούνται σε ένα αυθύπαρκτο

επίπεδο και τα νεοσύστατα “υποβιβάζονται” σε μια απομονωμένη και απομακρυσμένη

τοποθεσία, που η ησυχία της διαταράσσεται μόνο στις επετείους και στα γεγονότα “νο-

σηρής αναγκαιότητας”.

Ο αιώνας μας είναι επίσης ένας αιώνας χωρίς κοιμητήριο.

Το κοιμητήριο ήταν μια σημαίνουσα αυθεντική υποθήκη της μνήμης. Σ’ αυτόν το χώρο

επιτυγχανόταν μια συνεχής διαπραγμάτευση αξιών, έτσι ώστε να γίνεται αντιληπτή η

συνάφεια του πραγματικού με το ιδεατό. 88

Το σχεδιαστικό πρότυπο του Κεραμεικού συνδυάζει ως παραδοξολόγημα, “ζωντανή”

την ιστορία της πόλης με την πολιτιστική αξία. Εκεί ξετυλίγονται μέσα απο το σχήμα του

τάφου, τη διακόσμησή του, τα επιγράμματα, τη θέση του και μέσω του προσώπου στο

οποίο ανήκει, η Σκέψη, τα ήθη, τα έθιμα, τα γεγονότα, που σημάδεψαν ένα λαό. Στον


ίδιο χώρο πραγματοποιούνται όχι απλά μνημόσυνα αλλά και εορτασμοί και αγώνες προς

τιμή των άξιων νεκρών, που κρατούν αδιασάλευτη τη συνέχεια της κοινωνίας. Ενώνει

άρρηκτα μέσω των αξόνων της Ιεράς Οδού και του Δρόμου τους δύο κόσμους νεκρών

και ζωντανών (η Ελευσίνα, σημείο προσέγγισης της μετά θάνατο ζωής, συνδέεται με την

Αγορά και την Ακρόπολη, σύμβολα της ύψιστης έκφρασης ζωής, ενώ οι τελευταίες πάλι

μέσω του κοιμητηρίου με την πνευματική ζωή, την Ακαδημία του Πλάτωνα), καθρεφτίζο-

ντας μια κοινωνία βασισμένη στις αξίες, που ανυψώνεται από το έδαφος προς τα ουράνια

μέσα σε ένα ειδυλλιακό τοπίο, που μετατρέπεται στον απόλυτο Τόπο. 89,90

Ο εορτασμός αυτός της φύσης ως εκδήλωση του Θείου, ο τόπος ανάπαυσης ως κή-

πος με το σχήμα ενός κοιμητηρίου και ο χώρος περισυλλογής, όπου αναδεικνύεται ένα

επικοινωνιακό σύστημα, που καλλιεργεί μια ιδανική αναπαράσταση του γεγονότος της

ταφής και της σύνδρομης προσφοράς στην ιστορία, τη φιλοσοφία και την τέχνη επα-

νέρχονται ακούσια κάθε φορά, που ο Θάνατος κατέχει τη φυσική πνευματική του θέση

μεταξύ των ζωντανών.

Αν γίνει μια πρώτη σύγκριση της θέσης και του σχήματος των κοιμητηρίων με την έκ-

φραση της κοινωνικότητας της πόλης διαπιστώνεται ότι το κοιμητήριο παρουσιάζεται ως

κέντρο της συλλογικής ζωής και στον ύστερο Μεσαίωνα.

Το ίδιο βλέπουμε να επαναλαμβάνεται αργότερα στα ειδυλλιακά τοπία των κοιμητηρί-

ων κήπων και των αγροτικών του 18ου αιώνα με μια σημαντική διαφορά:

Από το 16ο έως το 18ο αιώνα οι κάτοικοι των πόλεων επεδίωκαν να εγκλωβίσουν τη

δημόσια ζωή σε περίκλειστους χώρους (τετράγωνες πλατείες με στοές ολόγυρα – επίγο-

νοι των αρχέτυπων κοιμητηρίων) ή στα ίδια τα κοιμητήρια.

Ο συγχρωτισμός αυτός, που φτάνει στα όρια του συνωστισμού, αποδεικνύει την επι-

θυμία των ανθρώπων της εποχής να επιβεβαιώσουν και να κατανοήσουν την ύπαρξή

τους απτώς μέσω του άλλου. Η αίσθηση του “είναι” τους δεν πραγματοποιείται με στρο-

φή προς τα έσω, με το «γνώθι σαυτόν», αλλά επιζητείται για την απόκτησή της η σωμα-

τική επαφή. Τα κοιμητήρια αποτελούν θύλακες στην πόλη, όπου ο νεκρός συνιστά μια

αγνοημένη οντότητα.

Από το 18ο αιώνα και κυρίως το 19ο αιώνα εμφανίζεται μια σπουδαία αλλαγή και η


κοινωνικότητα μεταμορφώνεται, προτιμώντας τον ανοιχτό χώρο της λεωφόρου ή τον

απέραντο χώρο των μνημονευτικών πάρκων.

Ο νους στη θέα των πλατιών οριζόντων και της φύσης ταξιδεύει και ο άνθρωπος με-

τέχοντας στη διαδικασία αυτή αρχίζει να ονειροπολεί. Είναι το πρώτο βήμα για τη σκέψη

και το στοχασμό και ο χώρος των νεκρών μετατρέπεται όχι μόνο σε διάμεσο αλλά σε

συστατικό του διαλογισμού για το νόημα του υπάρχειν.

Δηλαδή το κοιμητήριο στην πρώτη περίπτωση λειτουργεί απλώς ως χώρος υποδοχής,

ως ένα σκηνικό της συλλογικής ζωής, ενώ στη δεύτερη μετέχει αυτής, μεταλλαγμένο

σε Τόπο. 89,90

Η φύση ανακτά το πρόσωπο της παγκόσμιας μήτρας και γίνεται η Πύλη της διεύρυν-

σης της σκέψης, αποτελώντας το καταλληλότερο περιβάλλον γι‘ αυτό.

Είναι λοιπόν επακόλουθο η παρουσία της γης, του αέρα, της φωτιάς και του νερού, των

τεσσάρων βασικών φυσικών στοιχείων που είναι σύμβολα αταβιστικά, να ανιχνεύεται σε

όλες τις φάσεις της προσπάθειας προσέγγισης των λαών με το μυστήριο του θανάτου.

Η γη παίζει το ρόλο της μητέρας, η οποία δέχεται στον κόρφο της το νεκρό, για να του

δώσει την ελπίδα ότι με την εναπόθεσή του ως σπόρος, θα δημιουργηθούν οι προϋποθέ-

σεις της βλάστησης - ανάστασης.

Ο τύμβος δεν αποτελεί παρά μια συσσώρευση ποσότητας γης πάνω σε ένα σώμα, ενώ

παράλληλα αποτελεί μια φυσική κλίμακα, μια προσπάθεια ένωσης της μάνας Γαίας - γης

με τον πατέρα Ο(ο)υρανό.

Στην ελληνική μυθολογία η θεότητα Γαία είναι η Γη στην απόλυτη υλική της υπό-

σταση ή κατά τον Ησίοδο είναι μια πρωτόγονη κοσμική δύναμη.5 Επίσης η θεά Δήμητρα

είναι η Γη με την ειδική έννοια του εδάφους κι από αυτό πηγάζει και ο χαρακτήρας της

ως χθόνια θεότητα: γνωστά είναι τα αφιερωμένα σε αυτήν Ελευσίνια Μυστήρια.

Αν ο θάνατος είναι το σκοτάδι του Πλούτωνα, θα υπάρχει πάντα για την Περσεφόνη ο

διάμεσος, η μητέρα, η θεά γη Δήμητρα, που θα την καλεί στο φως να ξαναζήσει. Κι αυτή

η πεποίθηση εμφανίζεται υπέροχα στο ακόλουθο αρχαίο επιτύμβιο επίγραμμα: 91

“Ει θεός εσθ΄ η γη, καγώ θεός ειμί δικαίως.

εκ γης γαρ βλαστών γενόμην νεκρός, εγ δε νεκρού γη.”


Το αέρινο στοιχείο είναι ένα κατ‘εξοχήν αδιάστατο στοιχείο που απαντάται έμμεσα στα

τελετουργικά του θανάτου και τους τόπους ταφής. Τα φαινόμενα του αέρα μας δίνουν

σημαντικά μαθήματα της ανάτασης, της ανύψωσης.

Για να γνωρίσουμε τα ψυχικά αισθήματα (ελπίδα, φόβο, ηθική δύναμη κ.λπ.), η

πρώτη μας ασχολία συνίσταται στο να καθορίσουμε σε ποιο μέτρο μας βαρύνουν ή μας

ελαφρύνουν. Είναι η διαφορική καθετότητα θετική ή αρνητική, που υποδεικνύει το ψυ-

χικό τους πεπρωμένο. Το αέρινο ρευστό υποδεικνύει την κίνηση, την ψυχική μεγέθυνση,

την ανάληψη. 92

Η «χειρονομία» του δένδρου στο περιβάλλον του κοιμητηρίου, η καθετότητά του οπτι-

κοποιείται με την ταλάντευσή του από τον αέρα (το δάσος στις ανατολικές φιλοσοφίες

αποτελεί το πέμπτο στοιχείο).

Ο αέρας δίνει επίσης τα μηνύματά του μέσω ερεθισμάτων των αισθήσεων που η πα-

ρουσία τους απαιτεί τη συμβολή του: Των ήχων και των οσμών από λιβάνι και μύρα ως

σημειολογικά συνοδευτικά του κοιμητηρίου και της ταφής. Προσευχές, ύμνοι, μουσική,

καμπάνες χρησιμοποιούνται στα τελετουργικά για να συμβολίσουν την κίνηση από τη

ζωή στο θάνατο.

Το στοιχείο της φωτιάς αποτελούσε πάντοτε το πνευματικό καθαρτήριο στοιχείο, μια

και, αφού ομογενοποιεί, εξαγνίζει. Είδαμε μέσα στους αιώνες λαούς να αποδίδουν το

νεκρό στην πυρά. Στο ύψος της φλόγας, εκεί που το κόκκινο διαλύεται σε μια αόρατη

δόνηση, αποβάλλει την ύλη της και γίνεται πνεύμα.

Αλλά η φωτιά είναι και το φως, πηγή ζωής και όρασης, που με την ποιότητα και την

έντασή του αποτελεί συστατικό της ίδιας της ανθρώπινης συμπεριφοράς. Η φωτιά ενώ

μας καίει, ξαφνικά μας φωτίζει. Ανάμεσα σε όλα τα στοιχεία είναι το μόνο που μπορεί να

εκπροσωπήσει τις δύο αντίθετες αξίες: το καλό και το κακό. 93 Λάμπει στον παράδεισο

– καίει στην κόλαση.

Είναι αμφιλεγόμενη γι‘ αυτό αποτελεί μια παγκόσμια αρχή ερμηνείας. Οφείλει λοιπόν

να παραμένει ως σύμβολο άσβεστη και στην κατοικία αυτών που μετείχαν στην αέναη

πάλη του ανθρώπου, ως άλλος Προμηθέας (στην «τέλεια» δηλαδή ανυπακοή). Ακόμα και

σε τόπους που δεν υφίσταται ως τρόπος διάλυσης του νεκρού σώματος, εξακολουθεί να


είναι παρούσα, έχει πάρει τη μορφή του φωτός απο τα κεριά και τα καντήλια, ή και της

“άσβεστου” λυχνίας, που ακριβώς υπενθυμίζει το διηνεκή σύνδεσμο ζωντανών - νεκρών

και αποτρέπει τη λησμονιά, τον απόλυτο θάνατο.

Όσον αφορά στο στοιχείο του νερού, το συναντήσαμε πολλές φορές να σηματοδοτεί

τους τόπους ταφής. 2, 3,4 ,94, 95, 96 Είναι το διαβατάρικο στοιχείο. Η ανθρώπινη ύπαρξη φέρ-

νει στα βάθη της το πεπρωμένο του νερού που κυλάει.

Από την άλλη το νερό με τη μορφή της λίμνης (στάσιμο νερό) υφίσταται μια απώλεια

ταχύτητας, που είναι απώλεια ζωντάνιας και μετατρέπεται σε ένα είδος μεσολαβητή με-

ταξύ ζωής και θανάτου (Αχερουσία λίμνη, λίμνες σε τόπους ταφής). Το νερό μπορεί να

πεθάνει ακίνητο διατηρώντας την ομορφιά του. Με τις ανταύγειές του αντιγράφει τον

Κόσμο, φέρνει κοντά την ουράνια πατρίδα97 (εικ. 37).

Εικόνα 37: αριστερά Ile des Peupliers, Ermenonville,τάφος Jean Jacques RousseauΔεξιά τάφος πριγκ. Νταϊάνα στο Άλθορπ

Υπάρχει επίσης και εδώ η έννοια της μητρότητας, η μητρότητα των νερών. Το νερό

φουσκώνει τους σπόρους. Η πηγή είναι μια συνεχής γέννηση. Η υπέρτατη μάνα για τη

χριστιανική θρησκεία αποκαλείται Ζωοδόχος Πηγή.

Αν η γη είναι μητέρα, ακόμα πριν από αυτή, μητέρα είναι το νερό. 98 Η θάλασσα και

γενικότερα το υγρό στοιχείο είναι η παγκόσμια αρχή, από την εμφάνιση της πρώτης ζωής

μέσα σε αυτή μέχρι το αμνιακό υγρό, που περιβάλλει το έμβρυο.


Σημειώνεται ότι ο πρώτος ταξιδευτής ήταν ο νεκρός, που ριχνόταν με το φέρετρο στο

νερό. Ο πρώτος ζωντανός, που στάθηκε τόσο θαρραλέος, όσο ένας νεκρός είναι ο πρώ-

τος θαλασσοπόρος.

Με αυτήν την οπτική το φέρετρο δεν ήταν η στερνή βάρκα αλλά η πρώτη και ο θά-

νατος το πρώτο αληθινό ταξίδι και όχι το τελευταίο. Η βαθύτερη φαντασία θέλει το νερό

παρόν στο θάνατο για να διαφυλάξει την έννοια του ταξιδιού. 97

Η βάρκα του Χάροντα εξακολουθεί να υπάρχει, ακόμα και όταν αυτός μπροστά στον

πρώτο ζήλο του Χριστιανισμού είχε εξαφανιστεί. Κάτω από το βλέμμα του Πάπα, ο Μιχα-

ήλ Άγγελος την παρουσίαζε στην τοιχογραφία της Δευτέρας Παρουσίας. Για το Δάντη το

Καθαρτήριο «είναι ένα βουνίσιο νησί στο νότιο ωκεανό, όπου ο άγγελος φέρνει τις ψυχές

με μια βάρκα».99,4

Συνοψίζοντας τα συμπεράσματα που βγαίνουν από τη χρήση των τεσσάρων βασικών

στοιχείων, γης, αέρα, νερού και φωτιάς, καλούμαστε να τα επαναφέρουμε ως σημαίνο-

ντα του χώρου, αναδεικνύοντάς τον με τη συμμετοχή τους σε σύμβολο επίγνωσης του

συλλογικού πόνου.

Η σύλληψη του κοιμητηρίου ως το διάμεσο της ένωσης και της επιστροφής μέσω του

γεγονότος του θανάτου του ανθρώπου στην αιώνια μητέρα - Φύση οδηγεί σε έναν τέτοιο

σχεδιασμό του, ώστε το πράσινο και ο ουρανός να σχηματίζουν τη βάση ενός νέου χώ-

ρου διαρκούσας Συλλογικής Μνήμης.

Ο θάνατος σε αυτό το φως εμφανίζεται ως στοιχείο της ζωής, ως κάτι το οποίο δεν

χρειάζεται να εξαφανιστεί ή να κρυφτεί, αλλά αντίθετα να συμβιώσει μαζί μας ως μια

παράμετρος της εξέλιξης και της περισυλλογής. Η παρουσία του κοιμητηρίου μέσα στο

τοπίο υπογραμμίζει μια ώριμη σύλληψη της ύπαρξης, στην οποία ο φόβος του θανάτου

αντικαθίσταται από μια από τις επαναπροσεγγιζόμενες εκδοχές του, αυτή της ζωντανής

ανάμνησης.

Οδηγούμαστε λοιπόν στη δημιουργία ενός αρχιτεκτονικού διαστήματος, στο οποίο το

βάρος της παράδοσης, της μνήμης και της αντιμετώπισης του θανάτου ισορροπείται από

κατασκευές, δρόμους, υλικά και σχήματα, που να δείχνουν προς το μέλλον ή τουλάχι-

στον να εκχύνουν μια βαθιά αίσθηση εγκόσμιας ζωτικότητας.


Άλλωστε το «δημιουργείν» δεν είναι παρά μια υπαρξιακή κατάσταση, μια αντίληψη και

κατανόηση, η οποία υποδηλώνει την ικανότητα να συμβολίζονται νοήματα μέσω των έρ-

γων, τα οποία δεν καλύπτουν μόνο πρακτικές, αλλά ψυχικές και πνευματικές ανάγκες.Ο

χώρος με τα δικά του νοητικά και ψυχολογικά μέσα έκφρασης, με τα οποία μπορεί να δι-

ατυπώσει την ξεχωριστή, δική του ιδεολογία και συναισθηματισμό γίνεται συγκεκριμένος

τόπος και από περιέχων μετατρέπεται σε περιεχόμενο. 89, 90, 100, 101

Η δομή του Τόπου συνδέεται με έννοιες, όπως το εσωτερικό – εξωτερικό, το περί-

κλειστο – η επέκταση, το περίγραμμα, ο χαρακτήρας, το άνω – κάτω (ως Ουρανός – Γη,

οριζόντια – κατακόρυφη γραμμή), το ανάμεσα (ως δρόμος, μονοπάτι), το εντός – εκτός

δηλαδή το περίκλειστο σε σχέση με το ανοιχτό. 101

Το περίκλειστο προσδιορίζεται από ένα όριο για να καλυφθεί η ανάγκη της συγκεκρι-

μενοποίησης. Το μοντέρνο κίνημα στράφηκε προς τη συνέχεια, την επέκταση, τη ρευ-

στότητα και παραμέρισε την έννοια του οριοθετημένου.

Στο κοιμητήριο η συγκεκριμενοποίηση συνιστάται να μην υλοποιηθεί με την ύπαρξη

ενός συμπαγούς ορίου. Η επιζήτηση του εντός – εκτός, στην οποία στηρίζεται η έννοια

της γειτνίασης, που είναι σημαντική για την ιδιοποίηση του χώρου οφείλει να καταλάβει

πρωταρχικό ρόλο.

Η ενοποίηση του χώρου με το τοπίο ως μια φυσική ακολουθία σε ισότιμη συνδιαλλαγή,

η προετοιμασία του επισκέπτη μέσω της διαδρομής προσέγγισης, μπορούν να σχηματο-

ποιήσουν το περίκλειστο δίχως την ανάγκη πρακτικής οριοθέτησης.

Η κατεύθυνση από (προς) την πόλη στο (από το) κοιμητήριο, πρέπει να αντιγράφει

την πλαστικότητα του γήινου φλοιού, μεταφέροντας την ανησυχία της κίνησης και του

χρόνου, με δύο λόγια την εντύπωση του περάσματος, έτσι ώστε ο οδοιπόρος να γίνεται

κάθε στιγμή μέτοχος της γνώσης, ότι εγκαταλείπει την πόλη των ζώντων διεισδύοντας

στην αντανάκλασή της, την πόλη των νεκρών και το αντίθετο.

Υποδειγματική εκμετάλλευση της τοποθεσίας γίνεται στο κοιμητήριο του Orvieto με

πλήρη ανταπόκριση και μέσω της διαδρομής (από – προς) και μέσω της χωροθέτη-

σης των δύο πόλεων, που «δίδυμες» αντικρίζουν η μία την άλλη από τους απέναντι

λόφους (εικ.38).


Εικόνα 38: Επέκταση στο Κοιμητήριο του Orvieto (Terni, 1984-1991), αρχιτέκτονας Massimiliano Fuksas

Το περίγραμμα, η σιλουέτα του κοιμητηρίου, το σχήμα της μορφής του στηρίζουν τη

μνήμη της εικόνας του, μιας εικόνας ενός ανοιχτού κελύφους, που ταυτόχρονα «λογχί-

ζει» τα ουράνια.

Τέλος, ένα διάτρητο διάφραγμα, φυτικό ή τεχνητό, εναλλασσόμενο με ένα φυσικό

αδιαφανές ή τη μίμηση αυτού και μια είσοδος – Πύλη, που να έχει ένα εισαγωγικό αλλά

συνάμα και συνδετικό ρόλο για μια προετοιμασία σωματική και ψυχολογική, πραγματώ-

νουν τη σύγκλιση των δύο κόσμων.

Η αυτονόητη ιερότητα του χώρου «στεγάζει» την ψυχολογική ανάγκη του ανθρώπου

για υπέρβαση των ορίων του, της φθοράς και του θανάτου, με συνέπεια την επανένταξή

του στην παγκόσμια ζωή. Η ιερότητα αυτή δεν θα πρέπει να υποβληθεί με την αυστη-

ρότητα και την απόσταση αλλά να δηλωθεί με τέτοιο τρόπο, μέσω τόσο των φυσικών

όσο και των ανθρωποποίητων στοιχείων, ώστε να προσεταιριστεί την οικειότητα και

τη γαλήνη.

Γεννιέται τότε ένα πεδίο, που το θείο και το ανθρώπινο, το ουράνιο και το γήινο μπο-

ρούν να συναντηθούν και να συνδιαλαγούν, μια ανάπλαση του εξωτερικού κόσμου σε

μια πλατύτερη και πιο αφηρημένη διάσταση του ορατού, που αγκαλιάζει τη δημιουργική


ανταπόκριση της ανθρώπινης φαντασίας.

Σημεία, γραμμές, καμπύλες, επίπεδα, όγκοι συνταιριάζονται, έτσι ώστε να επιτευχθεί

αλληλεπίδραση μορφής και περιεχομένου σε ένα συνδυασμό ενόρασης, στοχασμού, φα-

ντασίας και λογικής, πάθους και σοβαρότητας.

Κάθε τάφος αποτελεί ένα σημείο, δηλαδή ένα στοιχείο πρωταρχικό, που κρύβει μέσα

του την παύση και την εκκίνηση, 102 το τέλος και την αρχή, ενώ μια συστάδα διάσπαρτων

τάφων, παρουσιάζει τόσο το μικρόκοσμο όσο και το σύμπαν.

Οι γραμμές -στοιχεία με δυναμική τάση, όντας σημεία σε κίνηση- ως διαδρομές μπορεί

να δώσουν μακρινές φυγές αλλά μια οριζόντια γραμμή αποδίδει μια «ψυχρή» κίνηση,

102 που συνδέεται με την ανάπαυση και την ακινησία, ενώ μια κατακόρυφη εμπεριέχει

ένα θερμό δυναμισμό, 102 ενάντιο στην οριζοντιότητα του θανάτου και μετατρέπεται σε

ένα κατακόρυφο αγωγό – άξονα, του άνω με το κάτω, της επίγειας με την ουράνια

χώρα (ας θυμηθούμε, ότι τα κυρίως απαντώμενα συμβολικά σχήματα με τα οποία απο-

δίδει κάθε πολιτισμός το Ιερό είναι το όρος, η στήλη, το δένδρο, ο τύμβος, το μενίρ,

ο οβελίσκος…).

Ανάγλυφα στοιχεία συντελούν στη διαμόρφωση της αντιληπτικής δομής και της αι-

σθητικής απόδοσης. Οι καμπύλες γίνονται απεικονίσεις του ουράνιου θόλου ή δημιουρ-

γούν ξαφνιάσματα στην ακολουθία των θεάσεων του περιπατητή, ενώ ο κύκλος δίνει την

αίσθηση της αέναης επανάληψης.

Η ύπαρξη μνημείων – σημείων αναφοράς συγκροτεί πυκνωτές αντίληψης (άλλωστε το

ίδιο το κοιμητήριο πρέπει να λειτουργεί ως πυκνωτής), ενώ μέσω αυτών μπορεί να γίνει

μια αξιοποίηση χαρακτηριστικών του νοήματος, όπως της μνήμης και της μεταφοράς για

την ανάγνωση του χώρου. Η κατάλληλη εκμετάλλευση και διοχέτευση του φυσικού φω-

τός με τη δημιουργία εστιάσεών του ή σκιάσεων, υλοποιούν ένα Όλον πραγματικό και

φανταστικό, δηλαδή νοητικό, που εμπεριέχει συγχρόνως τον ψυχολογικό, το συναισθη-

ματικό, το συμβολικό χώρο, το χώρο του μύθου 2 και του ονείρου.

Με τη χρήση παραδοσιακών υλικών ή ακόμα με σχεδιαστικές αναφορές σε πριμιτίβ

φόρμες με χρήση νέων υλικών και τη μίμηση του ιστορικού κτιστού και φυσικού περι-

βάλλοντος μέσα σε ένα κοιμητήριο κήπο, ένα κοιμητήριο ενσάρκωση της φύσης με το νε-


κρό να “επιστρέφει” όχι απλά στη γη, αλλά στη γη του και με την επιθυμία για κατάργηση

της απομόνωσης του χώρου και των φραγμάτων, τεχνητών και ψυχολογικών ανάμεσα

σε “ζωή” και “θάνατο” θα οδεύσουμε στην επίτευξη του “θανάτω θάνατον πατήσας και

τοις εν τοις μνήμασιν ζωήν χαρισάμενος”.

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Το γράφημα, το οποίο μπορεί να αποδώσει τη σχέση της θέσης της πόλης των ζω-

ντανών με αυτής των νεκρών, συναρτήσει των ιστορικών – πολιτισμικών σταδίων κατά

σειρά εξέλιξης είναι : (όπου Π.Ζ. = Πόλη Ζωντανών, Π.Ν. =Πόλη Νεκρών, κύκλος =

οριοθέτηση)

Α΄ ΣΤΑΔΙΟ Ανάμιξη = ταύτιση. Δεν υπάρχει οριοθετημένη πόλη των νεκρών.

Αποτελεί μέρος της κοινωνικής ζωής, υπάρχει φυσική προσέγγιση

�� 26

�� µ� µ� �� µ�� µ�� µ� �� µ�µ�� µ�� µ�� , ��µ�� µ� �� , �� µ� �� µ�� µ�� µ��, �� µ�� µ� �� µ��µ�� µ��.

��

�� µ�, �� µ�� µ� �� , �� µ�� : (�� .�. = ��, �.�. =�� , �� = ��)

� �� µ�� = ��. �� µ��

�� µ�� .��, ��

�.�.�.�.

�� :�) �� / �� )�� µ�µ�� µ�� ) �� . �� µ�� µ�� µ�� µ� �� . �� ,��, �� µ��.�) �� µ�� (�� µ�� ). �� µ�� µ��. �� µ�� . � �� µ� �� µ�� , �� µ�� µ��.

� �� . ��

�.�. �.�.�� ~�� . ��

�.�. �.�.

�� . ��

Χαρακτηρίζει :

α) Προϊστορικούς / πρωτόγονους λαούς.

β) Μη καλά δομημένη ή ιεραρχημένη κοινωνία.

γ) Μια κοινωνία, που ψάχνει να βρει την ταυτότητά της. Βρίσκεται στην αρχή της δια-

μόρφωσης του προφίλ της και αντλεί δυνάμεις από την άμεση επαφή με τον πρόγονο.

Με αυτόν τον τρόπο αποδεικνύει ότι έχει παρελθόν, ρίζες, άρα και μέλλον.

δ) Μια κοινωνία που αναζητά ένα σημείο αναφοράς για να αισθάνεται ασφαλής (τα-

φές μέσα στην εκκλησία). Παρουσιάζεται μια χωρίς διάκριση αποδοχή της μοίρας.

Δεν υφίσταται αναγνώριση του εαυτού μέσα από το θάνατο. Ο άνθρωπος δεν έχει

κατακτήσει ακόμα την επίγνωση της μοναδικότητάς του, την αίσθηση της ατομικής

του μοίρας.


Β΄ ΣΤΑΔΙΟ Διακριτός ρόλος. Οριοθέτηση της πόλης των νεκρών

�� 26

�� µ� µ� �� µ�� µ�� µ� �� µ�µ�� µ�� µ�� , ��µ�� µ� �� , �� µ� �� µ�� µ�� µ��, �� µ�� µ� �� µ��µ�� µ��.

��

�� µ�, �� µ�� µ� �� , �� µ�� : (�� .�. = ��, �.�. =�� , �� = ��)

� �� µ�� = ��. �� µ��

�� µ�� .��, ��

�.�.�.�.

�� :�) �� / �� )�� µ�µ�� µ�� ) �� . �� µ�� µ�� µ�� µ� �� . �� ,��, �� µ��.�) �� µ�� (�� µ�� ). �� µ�� µ��. �� µ�� . � �� µ� �� µ�� , �� µ�� µ��.

� �� . ��

�.�. �.�.�� ~�� . ��

�.�. �.�.

�� . �� Διακριτός ρόλος της πόλης των νεκρών όπως και διακριτοί κοινωνικοί ρόλοι. Σιγά

– σιγά πλησιάζει την πόλη των ζωντανών όσο η κοινωνία ευημερεί και ισχυροποιείται ο

ρόλος του πολίτη έμμεσα (ανάπτυξη τέχνης / επιστήμης, ο πολίτης καθίσταται αναγκαί-

ος για τον ηγεμόνα) ή άμεσα (μετατρέπεται αυτός σε ηγεμόνα). Οι ιδιαιτερότητες κάθε

ζωής, κάθε βιογραφίας, εμφανίζονται στο φως της καθαρής συνείδησης.

Γ΄ ΣΤΑΔΙΟ όριο - επαφή. Ένα βήμα μετά το Β΄ ΣΤΑΔΙΟ αλλά και μετά το Δ΄ ΣΤΑΔΙΟ

�� 27

��µ�� µµ�� (�� /��µ��, � �� µ��) � �µ��(µ�� µ��). �� , ��, �µ�� .

� �� - �� µ� µ�� µ��

�.�. �.�.

� �� - ��

�.�.�.�.

� �� µ� ��, �� µ� �� .

� �� . ��µ�� µ�� / ��µ��

�.�.�.�.

�� : �� (�� ) µ�� µ�� µ�� .�. ��µ�� , �� µ�� µ��, �� µ�� µ�� : �� .�. �� . �� , �� µ�� .�. �� µ��µ�� µ��, µ�� µ�� .�� µ�� µ�� ,�� µ��µ� �� µ�� µ�� µ�� µ�� µ��.��µ�� µ�� (��) �� µ� �� µ�, � �� µ��

Δ΄ ΣΤΑΔΙΟ ανταπόκριση - διείσδυσηΗ κοινωνία στο απαύγασμά της, είσοδος – πέρασμα από την πόλη των νεκρών

�� 27

��µ�� µµ�� (�� /��µ��, � �� µ��) � �µ��(µ�� µ��). �� , ��, �µ�� .

� �� - �� µ� µ�� µ��

�.�. �.�.

� �� - ��

�.�.�.�.

� �� µ� ��, �� µ� �� .

� �� . ��µ�� µ�� / ��µ��

�.�.�.�.


Χ΄ ΣΤΑΔΙΟ εγκόλπωση . Σημείο παρακμής της κοινωνίας / καμπή

�� 27

��µ�� µµ�� (�� /��µ��, � �� µ��) � �µ��(µ�� µ��). �� , ��, �µ�� .

� �� - �� µ� µ�� µ��

�.�. �.�.

� �� - ��

�.�.�.�.

� �� µ� ��, �� µ� �� .

� �� . ��µ�� µ�� / ��µ��

�.�.�.�.


Μπορεί να ακολουθεί το ΣΤΑΔΙΟ Β : Όταν ο διαισθητικός φόβος της εξουσίας (υποσυ-

νείδητος ή όχι) μπροστά στην επερχόμενη εξέλιξη της κοινωνίας επιζητεί τη χειραγώγη-


ση του πνεύματος η Π.Ν. χρησιμεύει ως ασφαλιστική δικλείδα, ως τρόπος επίδειξης της

μελλοντικής τιμωρίας, άρα γίνεται μέσο πνευματικής υποδούλωσης ή

Μπορεί να ακολουθεί το ΣΤΑΔΙΟ Γ : καταβρόχθιση της Π.Ν. από την πόλη των ζωντα-

νών λόγω υπερβολικής ανάπτυξης της δεύτερης. Η κοινωνία αρχίζει να χάνει την ταυ-

τότητά της, αφού μένει αναποφάσιστη για το ρόλο που θα παίξει η Π.Ν. Βρίσκεται στο

μεταίχμιο του πριν και του μετά, μετέωρη στο αν θα δεχτεί ότι το Στάδιο Χ θα επανέλθει

στο Στάδιο Γ και από εκεί στο Δ ή αν θα ακολουθήσει την αντίστροφη ακριβώς πορεία

οδηγούμενη στο Στάδιο Β.

Και οι δύο προηγούμενες περιπτώσεις μπορεί να παρουσιαστούν επίσης, ως σύμπτωμα

αδιαφορίας εξ‘ αιτίας ενός πνευματικού τέλματος και μιας υλιστικής αντιμετώπισης των

πραγμάτων.

Δημιουργείται λοιπόν μια απεικόνιση (συνάρτηση) της σχέσης των Σταδίων με το χρό-

νο στην ιστορική διαδρομή, η οποία θα μπορούσε να παρασταθεί ως εξής :

�� 28

�� :

��

�� µ�� , �� .��µ� �� µ��µ��µ�� µ�� , � �� µ� �� µ�� µ��(�� ), ��µ�� µ�� . �� µ�� µ�� µ�� .�� µ�� µ�� µ�� , �� µ�� µ� �� , �� µ�� µ� ��µ�� (�� µ��/ �� µ��).�� µ�� µ�� µ� �� µ�µ�� .�� µ�� µ�� µ�� µ�� , µ��µ�� µ��µ� �� µ� �� µ� �� µ�� .��µ�� µ� �� , �� µ�� µ�� µ�� .� �� µ�� µ� ��µ��,�� µµ��, �� µ�µ�� .

��

�� µ�� µ� �� (µ��µ�� µ��) 103, ��

Η συνάρτηση αυτή απεικονίζει την ποιότητα του συστήματος αξιών, που διέπει κάθε

περίοδο. Παρατηρούμε ότι η αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία ανάμεσα στα Στάδια και το

χρόνο, η οποία παρουσιάζει το βαθμό των πολιτισμικών δεδομένων (αξίες ζωής), επανα-

λαμβάνεται δημιουργώντας αυτή τη φορά κατιόντα κλάδο. Το μέγιστο παρουσιάζεται στο

σημείο που έχει ως τεταγμένη το Στάδιο Δ.

Στις μέρες μας γίνεται προσπάθεια για την απομάκρυνση της πόλης των νεκρών από

την πόλη των ζωντανών. Ακολουθείται δηλαδή, μια αντίστροφη διαδρομή του Β Σταδίου,

ενώ εξακολουθεί μερικώς να ισχύει ακόμα το προηγούμενο Στάδιο Χ (στάδιο πνευματι-


κού/ χωροταξικού εγκλωβισμού). Μέχρι στιγμής, αποδείχθηκε προηγούμενα η ανοδικό-

τητα ως προς το βαθμό της ποιότητας των αξιών του πρώτου τμήματος της συνάρτησης.

Με δεδομένη την ύπαρξη του κατιόντος κλάδου αυτής που φτάνει μέχρι τις μέρες μας εφ‘

όσον η σχέση διατηρείται πλήρως σε αναλογία, μπορούμε να ερμηνεύσουμε το αποτέλε-

σμα και να προβούμε στην παρατήρηση μιας φθίνουσας πορείας αξιών.

Συμπεραίνεται με τον τρόπο αυτό, ότι Σήμερα η κοινωνία γυρίζει προς τα πίσω στο

σημείο μηδέν της πολιτιστικής της εξέλιξης.

Η ανακοπή της πτωτικής τάσης θα πραγματοποιηθεί με αναστρεψιμότητα, αλλαγή του

διαγράμματος, και επανάληψη του πρώτου τμήματος της συνάρτησης.

�� 28

�� :

��

�� µ�� , �� .��µ� �� µ��µ��µ�� µ�� , � �� µ� �� µ�� µ��(�� ), ��µ�� µ�� . �� µ�� µ�� µ�� .�� µ�� µ�� µ�� , �� µ�� µ� �� , �� µ�� µ� ��µ�� (�� µ��/ �� µ��).�� µ�� µ�� µ� �� µ�µ�� .�� µ�� µ�� µ�� µ�� , µ��µ�� µ��µ� �� µ� �� µ� �� µ�� .��µ�� µ� �� , �� µ�� µ�� µ�� .� �� µ�� µ� ��µ��,�� µµ��, �� µ�µ�� .

��

�� µ�� µ� �� (µ��µ�� µ��) 103, ��

Σε όλα αυτά τα σχήματα των Σταδίων αναγνωρίζουμε δύο περίκλειστα (με περιεχόμε-

νους δύο κόσμους) 103, όπου η θέση τους και η σχέση τους οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η

θέση της Π.Ν. αποτελεί ένα χαρακτηριστικό αναγνωρισιμότητας του επιπέδου των αξιών

της πόλης.

Η απόσταση του κοιμητηρίου από την πόλη συναρτάται απο το πολιτιστικό επίπεδο και

χαρακτηρίζει τη στάση της κοινωνίας ως προς το θάνατο και το βαθμό συμφιλίωσής της

μαζί του. Η ύπαρξη του κοιμητηρίου σε γειτονία και ανταπόκριση με την πόλη υποδεικνύ-

ει το μέγιστο των πολιτισμικών αξιών.

Καλούμε την κοινωνία σε εξοικείωση με τις Πόλεις των Νεκρών, στη διείσδυση αυτών

στο καθημερινό γίγνεσθαι με την κατάργηση των συνόρων, με την απόρριψη της μιαρό-

τητας και του τρομακτικού, με την αποδοχή τους - με τη βοήθεια της αρχιτεκτονικής και

της Πολεοδομίας - ως ένα ειρηνικό τοπίο περισυλλογής που να υφίσταται δίπλα μας.


Να θεωρηθούν ως ο γειτνιάζων Τόπος89, 90 σε πλήρη ανταπόκριση με την Πόλη (εμ-

βληματικός και συνάμα οικείος χαρακτήρας του κοιμητηρίου), που να αποτελέσει χώρο

συγκέντρωσης, εξοικείωσης, επικοινωνίας. Δόθηκαν:

α) κατευθύνσεις του αρχιτεκτονικού σχεδιασμού μέσα σε πανανθρώπινο πλαίσιο κίνη-

σης ανεξάρτητα δηλαδή, των οποιονδήποτε θρησκευτικών ή φιλοσοφικών πιστεύω.

Καταλήξαμε :

β) Στο συμπέρασμα ότι το θεραπευτικό αίτημα της συμφιλίωσης με το θάνατο μπορεί

να επιτευχθεί δια του κοιμητηρίου, με την ένταξή του στη διαδικασία της ζωής μέσω

της εγκαθίδρυσής του ως σύμβολο, ως εξέχον χαρακτηριστικό της φυσιογνωμίας της

πόλης,100, 104 ως σημείο σύνδεσης, σύγκλισης και ενότητας σε πλήρη αρμονία με αυτή

(στοιχείο ταυτότητας).

γ) ότι το κοιμητήριο ως πόλη των νεκρών, η οποία «οραματίζεται, συμπληρώνει και συμ-

βολίζει» 105 φέρνει σε γειτνίαση το εδώ και το επέκεινα, συνδέει το χώρο με το χρόνο

κάνοντας την πόλη των ζωντανών (το περιβάλλον) να μεταβάλλεται σε ενοποιημένο

όλον, 106 συγκεντρώνοντας το «υπάρχειν» σε μια θέση.

δ) Αποδείχτηκε η ύπαρξη συνάρτησης που υποδεικνύει ότι η θέση της Πόλης των Νε-

κρών ως προς την Πόλη των Ζωντανών αποτελεί μέτρο ανάγνωσης της ωριμότητας,

της σοφίας και της ποιότητας μιας κοινωνίας και αντίστροφα, με αποτέλεσμα το Κοι-

μητήριο να χαρακτηρίζεται όχι μόνο από υψηλή συμβολική αξία αλλά να γίνεται το

ίδιο ρυθμιστής των αξιών Ζωής.

ε) Η ιδανική τοποθεσία του κοιμητηρίου σε σχέση με την Πόλη για την επίτευξη των

ανωτέρω, καθώς και για την προσπάθεια της πραγματοποίησης των βέλτιστων αξιών

Ζωής μιας κοινωνίας, αποδεικνύεται ότι είναι οι παρυφές της ώστε να υπάρχει πλήρη

ανταπόκριση με αυτή. Το ίδιο το κοιμητήριο σχηματίζει «Πύλη» επικοινωνίας αποτε-

λώντας τον Προάγγελο – Προπομπό της Πόλης.

Ας αντλήσουμε απο τα στοιχεία του παρελθόντος, απο τα αρχέγονα σχήματα και τις

μορφές, ας σκύψουμε πάνω στους μύθους και στη μοναδική Αλήθεια της φύσης.

Καλή Ανάσταση, ότι και αν σημαίνει για τον καθένα. Η Πυθία ούτε έλεγε, ούτε έκρυ-

πτε. Σήμαινε μόνο κατά τον Ηράκλειτο.107


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

1. Ηροδότου: «Ιστορίαι» (Κλειώ - Ευτέρπη / Θάλεια - Μελπομένη, Τερψιχόρη) Τόμοι

Α, Β, μτφρ. Α.Βλάχος, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1987, 1988.

2. Δημητροκάλλης Γεώργιος : «Οι Δίκογχοι Χριστιανικοί Ναοί», εκδ. Γρηγόρης,

1976.

3. Χρ. Τσούντα: «Κυκλαδικά Ι», Αρχαιολογική Εφημερίς, 1898.

4. Π. Λεκατσά: «Η Ψυχή. Η ιδέα της ψυχής και της αθανασίας της και τα έθιμα του θα-

νάτου», Αθήναι 1957.

5. Jean Richepin: «Μεγάλη Ελληνική Μυθολογία», εκδ. Φυτράκης, 1966.

6. Ursula Knigge: «Ο Κεραμεικός της Αθήνας», εκδ. Κρήνη, 1990.

7. Wace Alan J.B.: “Mycenae”, Princeton University Press, 1949 και Μυλωνάς Γεώρ-

γιος: “Mycenae and the mycenaean age”, Princeton, NJ, Princeton University Press,

1966.

8. Μ. Ανδρόνικου : «Οι Βασιλικοί Τάφοι», εκδ. Αθηνών Α.Ε., Αθήνα 1992.

9. Σοφοκλή: «Αντιγόνη», μτφρ. Κ.Χ. Μύρης, εκδ. Κάκτος, 1994.

10. Θουκυδίδης: «Ιστορία» τόμος 2ος, «Τα γεγονότα απο το 431 ως το 428 π.Χ.»,

μτφρ. Αναστάσιος Γεωργοπαπαδάκος, εκδ. Κάκτος.

11. Στέλλα Δρούγου – Γιάννης Τουρατσόγλου: «Ελληνιστικοί Λαξευτοί Τάφοι Βέ-

ροιας», ΥΠΠΟ Γεν. Δν/ση Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως, Αρχ. Δελτίο Αρ. 28,

Αθήνα 1980.

12. ΥΠΠΟ:«Αναστήλωση - Συντήρηση - Προστασία Μνημείων και Συνόλων», Μ.

Αρβανιτάκη Πολ. –Μηχ. : «Συνοπτική παρουσίαση μελετών και ερευνών για

τη στερέωση και αποκατάσταση των Παλαιοχριστιανικών Κατακομβών της

Μήλου», Τεχνική Περιοδική έκδοση, Τόμος Β’, Αθήνα 1987.

13. Κουκουλές Φαίδων: «Βυζαντινών Βίος και Πολιτισμός», Τόμος Δ’, εκδ. Παπαζή-

ση, Αθήνα 1951.

14. Εμμανουηλίδης Νίκος: «Το δίκαιο της ταφής στο Βυζάντιο», εκδ. Σάκκουλας,

(εξαντλ.).

15. Κομνηνού Μ.Κ.: «Τα μοιρολόγια του Καστελόριζου», Αθήναι 1971.


16. Μουζάκης Στέλιος Α.: «Οι Βρικόλακες» (Στους Βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς

Νομοκανόνες και στις παραδόσεις του ελληνικού λαού), εκδ. «Βιβλιοπωλείο των

βιβλιόφιλων», Αθήνα 1989.

17. Ράλλης και Ποτλής: «Σύνταγμα Ιερών κανόνων», εκδ. Γρηγόρης, Αθήνα 2003.

18. Ηλίας Πετρόπουλος: «Οι ταφόπλακες του Μπαλουκλί», Περ. «Το Τέταρτο»,

Τεύχος 31, Νοε.1987.

19. A.Grabar: “Martyrium. Recherches sur le Culte des Reliques et l’Art Chretien

Antique», Vol I (Architecture), Paris 1946.

20. Ε. Αγγελομάτη - Τσουγκαράκη, Δ.Τσουκλίδου - Πέννα: “Μητρώον Α’ Νεκροτα-

φείου Αθηνών”, εκδ. Δήμος Αθηναίων, Αθήνα 1972.

21. Γαβαλά Π., Γαρέζου Ε.: “Τα γλυπτά μνημεία του κοιμητηρίου Αγ. Γεωργίου

Ερμούπολης”, εκδ. Γνώση, Υπ. Αιγαίου, Δήμος Ερμούπολης 1995.

22. Κόκκου Α., Τραυλού Ι. “Ερμούπολη”, εκδ. Εμπορ. Τράπεζας Ελλάδας, Αθήνα

1980.

23. Ηλίας Πετρόπουλος: “The Graves of Greece”, “Study in Greece”, 1979.

24. Δ. Φιλιππίδης: “Νεοελληνική Αρχιτεκτονική”, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984.

25. Ivana Della Portella: “Subterranean Rome”, Konemann, 2000.

26. Χ. Θ. Μπούρας: “Μαθήματα Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής”, Πρώτος Τόμος, εκδ.

Ε.Μ.Π., Αθήνα 1980.

27. Lavedan Pierre: “ Histoire d’Urbanisme”, ed. Henri Laurens, Paris 192.

28. Εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης Ε.Μ.Π., Καθ. Ι. Στεφάνου : «Ο χώρος των

νεκρών», Ε.Μ.Π., Αθήνα 2000.

29. Richard A. Etlin: “The Architecture of Death - The transformation of the

cemetery in 18thcentury – Paris”, εκδ. MIT Press, 1987.

30. Kenneth T. Jackson & Camilo Jose Vergara: “Silent Cities -The Evolution of the

American Cemetery”, Princeton Architectural Press, 1989.

31. P. Aries: «Δοκίμια για το θάνατο στη Δύση», εκδ. Γλάρος, 1988.

32. P. Aries: «Ο άνθρωπος ενώπιον του θανάτου» - Η εποχή των κοιμωμένων I, Ο

εξαγριωμένος θάνατος II, εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1999.


33. Sibylle Vincendon: «J’ irai cacher vos tombes», Liberation 24, Octobre 199.

34. Roger Sacrain: «J’ irai planer sur vos tombes», Actuel No 64, Fevr.1985.

35. Nicolin Perluigi: «La sua opera pius importante Carlo Scarpa, Cimitero-

tomba Brion a San Vito d’Altivole», Rev. Lotus International No 38, 1983.

36. Vittorio de Feo: «Les concours d’Architecture l’ arma ultime de l’intellectuel ?»,

Revue Architecture d’Aujourd’hui No 181, Sept.1975.

37. L’ Architecture d’ Aujourd’ hui No 265, 1989: «La necropole de Nice», conception :

G.X.Marguerita architecte, Nice.

38. GA Document No 32, 1992, Miralles – Pinos: «Park and Cemetery, Igualada,

Barcelona, Spain».

39. Λίνα Στεργίου: «Έφυγε νωρίς ο αρχιτέκτων της μυθοπλασίας», Σεμινάριο

«Αστικά Αποσπάσματα», Δημοσίευση Αφιέρωμα, Εν. Δελτίο ΤΕΕ 2116, 11/11/

2000.

40. Architettura Cronache e Storia, Vol 33, No 2 (376), 1987: “Nuovo Cimitero

di Reggio Emilia”, architetti: Enea e Alberto Manfredini, ingegnere: Giovanni

Manfredini, presentazione di Marco Dasso.

41. Architettura Cronache e Storia, Vol 39, (458), 1993: “memoria nel paesaggio

– Ampliamento del cimitero San Felice del Benaco, Brescia” architetto :

Fausto Bontempi.

42. Architettura Cronache e Storia, Vol 38, (439), 1992: «un tunnel, un ponte

Ampliamento del cimitero, Nomi, Trento», architetto : Francesco Cocco.

43. “Da una Casa ...a un’Altra”, Massimiliano Fuksas, Anna-Maria Sacconi, edizioni

Carte Segrete, Roma, Giugno 1986.

44. “Fuksas Blue Town”, Antonella Greco, edizioni Carte Segrete, Roma 1990.

45. Massimiliano Fuksas, «Oscillazioni E Sconfinamenti», Ruggero Lenci per

Universale di Architettura (Collana diretta da Bruno Zevi), edita da Graf Art -

Officine Grafiche Artistiche, Venaria (Torino), Luglio 1996.

46. L’ Architecture d’ Aujourd’ hui No 222, Sept.1982, Patrice Goulet : «Massimiliano

Fuksas, Anna-Maria Sacconi».


47. Hinterland No 29-30, Giugno 1984, «Il luogo della morte tra memoria e

immaginario», di Massimiliano Fuksas e Anna-Maria Sacconi.

48. Massimiliano Fuksas, Anna-Maria Sacconi: «Architetture 1971-1983», Facolta di

Architettura di Lille, 1983.

49. Artics Settembre/Novembre 1986, Intervista a Massimiliano Fuksas, di Mario

Pisani.

50. “La Modernite ou l’Esprit du Temps», Catalogo della XII Biennale di Paris

–Sezione Architettura, edizioni de l’Equerre, 1982.

51. «Fuksas, Architetto», Mario Pisani, Gangemini, Roma, Giugno 1988.

52. L’ Architecture d’ Aujourd’hui No 240, Sept.1985, Patrice Goulet: Fuksas &

Sacconi : «.. Et tout le reste est litterature».

53. A+U Architecture And Urbanism No 179, Aug.1985: “The cemetery of Acuto”

54. City No 22, Mai 1986, Jean – Pascal Billaud: “La verve de Fuksas”.

55. Ultime Dimore, Catalogo dell’esposizione, Vincenzo Pavan, Ente Autoomo Fiere di

Verona, Arsenalle editrice, Venezia 1987.

56. «Fuksas, Massimiliano Fuksas 60 Projets», Patrice Goulet, Institut Francais

d’Architecture, edizioni Carte Segrete, Roma 1992.

57. Contraspazio, No 1-2, Gennaio 1985, «Cooperativa di abitazioni a Anagni,

Nuovo cimitero di Orvieto».

58. Modulo, Gennaio/Febbraio 1991, “L’ultima dimora”, di Fabio Carria.

59. L’Architecture d’Aujourd’hui No 290, Dec.1993, Armelle Lavallou: «Oeuvres,

Massimiliano Fuksas, extension du cimitiere d’Orvieto».

60. SD Space Design, No 9408, Agosto 1994, Doriana Mandrelli: «Anarchitettura».

61. Arte Contemporanea La linea del modello, volume quarto, Novembre 1996, Giunti

Gruppo Editore, “Massimiliano Fuksas”.

62. LA & Ailleurs, «Vingt–cinq annees d’architecture, Massimiliano Fuksas»,

Jean-Marie Sens & Hubert Tonka, Photos : Doriana O.Mandrelli, Ombre Vive,

Pandora Editions, Paris 1991.

63. ”Fuksas, Downtown, 1992-94”, Conception et realisation: Giovanna Bellanti,


edizioni Carte Segrete, Roma 1994.

64. Massimiliano Fuksas, “Neue Bauten und Projekte/ Recent Buildings and

Projects Massimiliano Fuksas”, Introduction by John Welsh, Artemis Verlag AG

Editions, Zurich 1994.

65.A rca No 74 (1993), Maurizio Vita: “L’ ampliamento del cimitero di Orvieto”.

66.L’Architecture d’Aujourd’hui No 269, 1990, «Civita Castellana : Une ellipse

funebre en Italie”.

67. Mario Torelli: “Necropoli dell’ Italia antica”, εκδ. Touring Club Italiano, 1982

68. E. Cassirer : «Δοκίμιο για τον άνθρωπο», εκδ. Κάλβος, 1985.

69. Κ. Παπαγιώργης: «Ζώντες και τεθνεώτες», εκδ. Καστανιώτης, 1991.

70. J.Huizinga: “Le Declin du Moyen Age”, Paris, Payot, 1975.

71. P. Michault: «Raisons de Dame Atropos» στο «Anthologie poetique francaise du

Moyen Age», Paris, Garnier-Flammarion, 1967.

72. A. Tenenti: «Il Senso della morte e l’amore della vita nel Rinascimento»,

Torino, Einaudi, 1957.

73. Cf. Chris Davis: “Topic Guide and Supplementary Reading List for Comparative

Studies in Society and Culture”, “Death : Life gone awry and life renewed and

harmony restored”, 1990-1991.

74. Robert Hertz: “Death and the Right Hand”, trans.Rodney and Claudia Needham

(London : Cohen and West), 1960.

75. Arnold van Gennep: “The Rites of Passage” (1909), trans. Monika B. Vizedou and

Gabrielle L. Gaffee (Chicago : University of Chicago Press), 1960.

76. Chidester David: “Patterns of Transcendence : Religion, Death and Dying”,

(Wadsworth, California), 1990.

77. Cf.Victor Turner: “The Forest of Symbols : Aspects of Ndembu Ritual”, (Ithaka,

New York : Cornell University Press), 1967.

78. Leach Edmund: “Culture and Communication”, Cambridge University Press,

1986

79. Danforth Loring M. “The Death Rituals of Rural Greece”, Princeton University


Press, 1982.

80. Douglas Mary: “Purity and Danger : An Analysis of the Concepts of Pollution

and Taboo”, (London : Routlege and Kegan Paul), 1966.

81. R.Needham: “Percussion and Transition”, MAN, 1967.

82. Huntington, Richard and Metcalf : “Celebrations of Death : The Anthology of

Mortuary Ritual”, Cambridge University Press, 1987.

83. E.Leach 1958: “Magic Hair”, JRAI.

84. Μερακλής Μιχάλης: “Ελληνική Λαογραφία : Κοινωνική Συγκρότηση”, εκδ.

Οδυσσέας, Αθήνα 1984.

85. S.Levine, N.A.Scotch: “The Dying Patient” συλλογικό σύγγραμμα υπό τη διεύθυν-

ση του O.G.Brim, Russel Sage Foundation, N.York 1970.

86. Ε.Αρανίτση: «Παράδοξα : Η εκδίκηση της βιβλιογραφίας», εφ. «Κυρ. Ελευθε-

ροτυπία», 14/01/01.

87. Σίγκμουντ Φρόϋντ : «Δοκίμια Μεταψυχολογίας (1915), V Πένθος και Μελαγ-

χολία», εκδ. Καστανιώτης 2000.

88. Μ.Μπίρης: «Α’ Κοιμητήριο – Κλίμακες Αξιών για μια ολοκληρωμένη Διατήρη-

ση», ομιλία σε Ημερίδα υπό την αιγίδα του Δήμου Αθηναίων με θέμα: «Η προστα-

σία των Μνημείων της Αθήνας -Α’ Κοιμητήριο Αθηνών», Αθήνα 13/12/2000.

89. J. Stefanou: “Le paysage: Image d’un espace de reve”, Intervention

au «Sosiologie de la vie quotidienne», Paris Sorbonne, Mai 1988.

90. Ι. Στεφάνου: «Ψυχολογία των τόπων. Από τον πραγματικό χώρο στο φα-

νταστικό τόπο», Inst. Francais d’Athenes, πρακτικά Colloque La terre – l’espace

– l’homme, Αθήνα 1994.

91. «Επιτάφιος λόγος», Αρχαία Ελληνικά Επιτύμβια Επιγράμματα, Μετάφραση

– επίμετρο Παντελής Μπουκάλας, εκδ. Άγρα, 1999.

92. Gaston Bachelard: “L’air et les songes”, Librairie Jose Corti, 1943.

93. Gaston Bachelard: “La psychanalyse du feu”, Gallimard, 1949.

94. Κ. Ρωμαίου: «Κοντά στις ρίζες. Έρευνα στον ψυχικό κόσμο του Ελληνικού

λαού», Αθήναι 1959.


95. Α.Ι.Φυτράκη: «Λείψανα και τάφοι μαρτύρων κατά τους τρεις πρώτους αιώ-

νας», Αθήναι 1955.

96. Μ.Κ.Κομνηνού: «Τα μοιρολόγια του Καστελόριζου», Αθήναι 1971.

97. Gaston Bachelard: “το Νερό και τα Όνειρα”, εκδ. Χατζηνικολή, 1985.

98. C.G.Jung: “Metamorphoses et symboles de la Libido”.

99. X.B.Saintine: “La Mythologie du Rhin et les contes de la mere - grand”,

1863.

100. Εργαστήριο Πολεοδομικής Σύνθεσης Ε.Μ.Π., Καθ. Ι. Στεφάνου : «Η φυσιογνω-

μία της ελληνικής πόλης», Ε.Μ.Π., Αθήνα 2000.

101. Schul(t)z C.N.: “Towards a phenomenology of architecture”, Academic Press,

London 1980.

102. Kandinsky: «Σημείο, γραμμή, επίπεδο», εκδ. Δωδώνη, 1996.

103. Ιουλία Στεφάνου: «Αρχιτεκτονική προσέγγιση του χώρου», Σεμινάριο Ανθρω-

πολογίας του χώρου, Κέντρο Συνεχιζόμενης Εκπαίδευσης Ε.Μ.Π., Αθήνα 1994.

104. J.Stefanou: “La physionomie des lieux. L’empreinte des specifites d’ une

societe a l’espace”, Revue Societes No 40, ed. Dunod, Paris 1993.

105. Schul(t)z C.N.: “Genius Loci”, Academic Press, London 1980.

106. Heidegger M.: “Language in Poetry, Language Thought”, ed. Albert Hofstradter,

N.Y.197.1

107. Γ.Σταματόπουλος: «Ο θάνατος, η επιστήμη και η θρησκεία», αφιέρωμα “Θά-

νατος”, εφ. «Ελευθεροτυπία», 28/04/00.

ΠΗΓΕΣ ΕΙΚΟΝΩΝ

1. Φωτογραφίες Μ.Μεντζίνη : εικ. 1 Κεραμεικός, Pere Lachaise, 3, 4, 5, 6, 10 κάτω,11,

18, 20, 21, 28, 29, 30, 31 και εικόνες προσωπικού αρχείου εικ.35, 37 δεξιά

2. Φωτογραφία Στέλιος Οικονομίδης αρχ. – μηχ. εικ. 1 Buenos Aires

3. Wace Alan J.B.: “Mycenae”, Princeton University Press, 1949, εικ. 2

4. Μ.Ανδρόνικου : «Οι Βασιλικοί Τάφοι», εκδ. Αθηνών Α.Ε., εικ. 7

5. Εν.Δελτίο ΤΕΕ 2077, 29/11/1999: «Επίσκεψη – αυτοψία στις σεισμόπληκτες περιοχές


της Τουρκίας», εικ. 8

6. Δημητροκάλλης Γεώργιος : «Οι Δίκογχοι Χριστιανικοί Ναοί», εκδ. Γρηγόρης, 1976,

εικ. 9

7. Δ.Φιλιππίδης : “Νεοελληνική Αρχιτεκτονική”, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1984, εικ. 10 άνω

8. Γαβαλά Π., Γαρέζου Ε. : “Τα γλυπτά μνημεία του κοιμητηρίου Αγ. Γεωργίου Ερμούπο-

λης”, εκδ. Γνώση, Υπ. Αιγαίου, Δήμος Ερμούπολης 1995, εικ. 12

9. Ivana Della Portella : “Subterranean Rome”, Konemann 2000, εικ. 13

10. Richard A. Etlin : “The Architecture of Death - The transformation of the cemetery

in 18thcentury - Paris”, εκδ. MIT Press, 1987, εικ. 14, 15, 16, 17, 19, 33, 37

αριστερά

11. Kenneth T. Jackson & Camilo Jose Vergara : “Silent Cities - The Evolution of the

American Cemetery”, Princeton Architectural Press, 1989, εικ. 22, 23, 24

12. Architettura Cronache e Storia, Vol 39, (458), 1993 : “memoria nel paesaggio

– Ampliamento del cimitero San Felice del Benaco, Brescia” architetto : Fausto

Bontempi, εικ. 25

13. Architettura Cronache e Storia, Vol 38, (439), 1992 : «un tunnel, un ponte

Ampliamento del cimitero, Nomi, Trento» architetto : Francesco Cocco, εικ. 26

14. GA Document No 32, 1992, Miralles - Pinos: «Park and Cemetery, Igualada,

Barcelona, Spain», εικ. 27

15. Οι Μεγάλοι ζωγράφοι, από την Αναγέννηση στο Γκρέκο : Bregel “Ο θρίαμβος του

θανάτου”, εκδ. Fabri – Μέλισσα, εικ. 32

16. Σ.Βανδώρου : «Είναι τέχνη αυτό;», Περιοδικό “Βημαgazino” 2002, εικ. 34

17. Κ.Κυριακόπουλου : «άντε γεια!», (φωτό: Π.Πετρόπουλος), Περιοδικό «Έψιλον», Νο

479, 11/6/00, εικ. 36

18. L’Architecture d’Aujourd’hui No 290, Dec.1993, Armelle Lavallou : «Oeuvres,

Massimiliano Fuksas, extension du cimitiere d’Orvieto», «Fuksas, Massimiliano

Fuksas 60 Projets», Patrice Goulet, Institut Francais d’Architecture, edizioni Carte

Segrete, Roma 1992, εικ. 38

ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΩΝ...

Documents

Transcript of ΟΙ ΠΟΛΕΙΣ ΤΩΝ...