Αφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο, 7 ημέρες Καθημερινή

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999

2-32 AΦIEPΩMA� Aρ�αί� αμιθέατρ�.Mια αρ�ιτεκτ�νική μ�ρ�ή π�υ δεν �επεράστηκε.

T�υ Bασίλη Aγγελικ�π�υλ�υ� T� κ�ιν� στην κλασική Aθήνα.Συμμετ��ή, σύνθεση και συμπερι��ρά των θεατών στ� αρ�αί� θέατρ�.

T�υ Nίκ�υ X. X�υρμ�υ�ιάδη� Δημι�υργία μιας αθάνατηςμ�ρής. H αρ�ιτεκτ�νική τ�υ αρ�αί�υ ελληνικ�ύ θεάτρ�υ.

T�υ Aναστασί�υ Π�ρτελάν�υ� H ακ�υστική τ�υ αρ�αί�υ θεάτρ�υ. Π�ύ ��είλεται η ε�αιρετική α-κ�υστική των αρ�αίων θεάτρων.

T�υ Eμμαν�υήλ Γ. T�εκάκη� Oπ�υ Eλληνες, και θεατρικ�ί�ώρ�ι. Kαταγρα�ή των αρ�αίων ελληνικών θεάτρων π�υ σώ!�νται σήμερα.Tων Kωνσταντίν�υ Mπ�λέτη– Mι�άλη Πιτένη� Eνας �άρτης - παν�ραμα τ�υκ�σμ�υ των αρ�αίων θεάτρων.T�υ Bασίλη Aγγελικ�π�υλ�υ� Θέατρα μνήμης ά$ια.. Mια περιήγηση στα αντιπρ�σω-πευτικ"τερα απ" τα σω!"μενααρ�αία ελληνικά θέατρα.

T�υ Δημήτρη Mπ�σνάκη� Oψις και σκεύη. Σκηνικά, μη�ανισμ�ί και κ�στ�ύμια στ� αρ�αί� θέατρ�.Tων Kωνσταντίν�υ Mπ�λέτη– Mι�άλη Πιτένη� Aναστήλωση – τ� άλλ�θι της �ρήσης; Eκτεταμένες επεμ$άσεις απ�κα-τάστασης αρ�αίων θεάτρων, κυ-ρίως με σκ�π" τη �ρήση.

T�υ Kωνσταντίν�υ Mπ�λέτη� Tα αρ�αία θέατρα σήμερα:Mνημεία ή �ωνταν�ί θεατρικ�ί�ώρ�ι; Πρ�$λήματα απ" τη �ρήση ή την κατά�ρήσή τ�υς.

Γιατί κινδυνεύ�υν π�λύ τα μνημεία

T�υ Xαράλαμπ�υ Mπ�ύρα

Oι «π�ιητές» και �ι στεν�κέ�αλ�ι...

T�υ Σπύρ�υ A. Eυαγγελάτ�υ

E�ώ�υλλ�: T� θέατρ� της Aιγείρας στηνAκράτα A�αΐας (�ωτ.: «Iταν�ς»)

Yπεύθυνη «Eπτά Hμερών»EΛEYΘEPIA TPAΪOY

T� αρ�αί� ελληνικ θέατρ� πως ήταν στη �άση πια της �λ�κλήρωσής τ�υ. Γρα�ική αναπαράσταση απ τ� θεμελιώ-δες τρίτ�μ� έργ� «Teatri – Greci e Romani», ed. Seat, Roma 1994.

Aρ�αί� αμ�ιθέατρ�Mια αρ�ιτεκτνική μρ�ή πυ δεν �επεράστηκε

AMETPHTOI είναι �ι τύπ�ι κτιρίωνκαι �ικ�δ�μημάτων πάσης �ύσεωςπ�υ μη�ανεύτηκε � άνθρωπ�ς κα-τά τ�ν ρ�υν της ιστ�ρίας τ�υ. Eλά-�ιστες απ� τις αρ�ιτεκτ�νικές αυ-τές μ�ρ�ές δεν �επεράστηκαν, α-νταπ�κρίθηκαν στις νέες ανάγκεςκαι, διασ�ί��ντας τ�υς αιώνες,��υν και σήμερα. T� αρ�αί� ελλη-νικ� αμ�ιθέατρ� είναι μία απ� τιςελά�ιστες αυτές, τις αθάνατες αρ-�ιτεκτ�νικές μ�ρ�ές. Σήμερα,2.500 �ιλιάδες �ρ�νια μετά την «α-νακάλυψή» τ�υ στην αρ�αία Aθή-να, συνε�ί��υν να �τί��νται, σε �-λα τα μήκη και τα πλάτη, αμ�ιθέα-τρα π�υ λίγ� π�λύ αντιγρά��υν τ�αρ�αί� ελληνικ� πρ�τυπ�.

Πρέπει ε� αρ�ής να διευκρινίσ�υ-με �τι τ� α�ιέρωμα αυτ�, �πως καιτ� δίδυμ� τ�υ, την επ�μενη Kυρια-κή, δεν ανα�έρεται καθ�λ�υ στ�αρ�αί� θέατρ� ως δραματική τέ�νηή π�ίηση. Eδώ μας ενδια�έρει απ�-κλειστικά και μ�ν� τ� κτίρι� τ�υ αρ-�αί�υ θεάτρ�υ, τ� αμ�ιθέατρ�. Aυ-τή την αειθαλή αρ�ιτεκτ�νική μ�ρ-�ή –δημι�ύργημα αντά�ι� τ�υ π�λι-τισμ�ύ π�υ τ� γέννησε– επι�ειρ�ύ-με να γνωρίσ�υμε καλύτερα με τ�δίπτυ�� αυτ� α�ιέρωμα.

T� εύρ�ς των θεμάτων π�υ πρέ-πει να θιγ�ύν για να σ�ηματίσει κα-νείς ικαν�π�ιητική εικ�να, αλλά και� (πρ�κλητικά ενδια�έρων) εικ�ν�-γρα�ικ�ς πλ�ύτ�ς, �δήγησε την

«K» στην απ��αση να α�ιερώσει �-�ι ένα, αλλά δύ� διαδ��ικά τεύ�ητων «Eπτά Hμερών» στ�ν αρ�αί�θεατρικ� �ώρ�.

T� πρώτ� α�ιέρωμα, στ� παρ�ντεύ��ς, α��ρά τ�ν αρ�αί� ελληνι-κ� θεατρικ� �ώρ� –τ� πρ�τυπ�.T� δεύτερ�, την επ�μενη Kυρια-κή, θα α��ρά τ� ρωμαϊκ� θεατρι-κ� �ώρ� –συνέ�εια και ε�έλι�ητ�υ ελληνικ�ύ.

Kάθε τεύ��ς έ�ει την αυτ�τέλειάτ�υ, αλλά ταυτ��ρ�να τ� ένα συ-μπληρώνει τ� άλλ�, α��ύ �ρισμέναάρθρα α��ρ�ύν τ�σ� τα ελληνικά�σ� και τα ρωμαϊκά θέατρα –�πωςλ.�. τα σ�ετικά με τις αναστηλώ-σεις, τα πρ�$λήματα απ� τη �ρήσητων αρ�αίων θεάτρων σήμερα, τηνεπίδραση τ�υ αρ�αί�υ πρ�τύπ�υστη σύγ�ρ�νη αρ�ιτεκτ�νική κ.ά.

Στην πρ�σπάθειά μας να συμπε-ριλά$�υμε �λες τις $ασικές πληρ�-��ρίες γύρω απ� τα αρ�αία θέατρα–ακ�μη και για πτυ�ές π�υ δεν έ-��υν ψα�τεί και τ�σ�–, εί�αμε συ-μπαραστάτες μια πλειάδα εκλεκτώνεπιστημ�νων, �ι �π�ί�ι πρ�ίκισαντ� α�ιέρωμα με τα κείμενά τ�υς.

Eυ�αριστ�ύμε ιδιαίτερα τ�υς αρ-�ιτέκτ�νες Kωνσταντίν� Mπ�λέτηκαι Mι�άλη Πιτένη, �ι �π�ί�ι π�ικι-λ�τρ�πως $�ήθησαν, καθώς καιτ�ν Σπύρ� Mερκ�ύρη, π�υ μας διέ-θεσε τ� �άρτη των αρ�αίων θεά-τρων και �,τι άλλ� �ρειαστήκαμε α-π� τ�ν ε�αιρετικ� κατάλ�γ� τηςέκθεσης «Mια σκηνή για τ�ν Δι�νυ-σ� – Θεατρικ�ς �ώρ�ς και αρ�αί�δράμα» (Eκδ�σεις Kαπ�ν), η �π�ίατα�ιδεύει, και θριαμ$εύει, ανά τ�νκ�σμ�.

H εικ�ν�γρά�ηση τ�υ δίδυμ�υ α-�ιερώματ�ς πρ�έρ�εται απ� π�ικί-λες πηγές, αλλά ��είλ�υμε �άριτεςστην έκδ�ση: «APXAIA ΘEATPA–...θέατρα θέας ά�ια...», Φωτ�γρα-�ίες Judith Lange – Maρία Στέ�ω-ση, Kείμενα Δημήτρης Mπ�σνάκης– Δημήτρης Γκαγκτ�ής, εκδ�σεις«Iταν�ς» (στις λε�άντες συντ�μ�-γρα�ικά: «Iταν�ς»).

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

BAΣIΛHΣ AΓΓEΛIKOΠOYΛOΣ

KYPIAKH 25 IOYΛIOY 1999 - H KAΘHMEPINH 3

T� κ�ιν� στην κλασική AθήναΣυμμετ��ή, σύνθεση και συμπερι��ρά των θεατών στ� αρ�αί� θέατρ�

T�υ Nίκ�υ X. X�υρμ�υ�ιάδη

Oμ�τιμ�υ καθηγητή τ�υ Tμήματ�ς Φιλ�λ�γίαςτ�υ Aριστ�τελεί�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσαλ�νίκης

EΠEIΔH την πι� παραπλανητική επί-δραση στις πρ�σεγγίσεις τ�υ θεατρι-κ�ύ �αιν�μέν�υ της ελληνικής αρ-�αι�τητας μπ�ρεί να πρ�καλέσει ησύγ�υση με αντίστ�ι�ες, υπ�τίθεται,

δραστηρι�τητες της δικής μας επ�-�ής, σκ�πιμ� είναι να αρ�ί�ει κανείςεπισημαίν�ντας τις ρι�ικ�τερες δια-��ρές. H πρώτη π�υ θα έπρεπε, ί-σως, να μνημ�νευθεί α��ρά ένα�ρ�νικ� στ�ι�εί�. Eνώ τ� θέατρ�στην κλασική Aθήνα, �π�υ τ� είδ�ςγεννήθηκε και διαμ�ρ�ώθηκε, απ�-τελ�ύσε εκδήλωση καθαρά λαϊκή, με

πάνδημη συμμετ��ή των π�λιτών,δεν ήταν, εν τ�ύτ�ις, πρ�σιτ� παράμ�ν�ν ως έκτακτ� κ�ινωνικ� γεγ�-ν�ς, �ργανωμέν� απ� τ� κράτ�ς σεσυγκεκριμένες ευκαιρίες δύ� ��ρέςτ� �ρ�ν�, στ� πλαίσι� δύ� δι�νυσια-κών ε�ρτών, των Ληναίων (τέλη Δε-κεμ#ρί�υ – αρ�ές Iαν�υαρί�υ) καιτων Mεγάλων Δι�νυσίων (τέλη Mαρ-

τί�υ – αρ�ές Aπριλί�υ). Oσ� για τηδιάρκεια των παραστάσεων, αυτήδεν υπερέ#αινε τ� τριήμερ� για τηνπρώτη και τ� πενθήμερ� για τη δεύ-τερη περίπτωση. Mπ�ρ�ύμε μάλιστα,με αρκετή #ε#αι�τητα να υπ�θέσ�υ-με �τι τ�υλά�ιστ�ν κατά τ�ν 5� αι.,την περί�δ� δηλαδή των μεγάλων

Στ� Θέατρ� τ�υ Δι�νύσ�υ, στην Aθήνα, διαμ�ρ�ώθηκαν �ι �ασικές γραμμές της αρ�ιτεκτ�νικής των αρ�αίων θεάτρων και διδά�τηκαν για πρώτη ��ρά τα έρ-γα των μεγάλων π�ιητών τ�υ αρ�αί�υ δράματ�ς (�ωτ.: «Iταν�ς»).

Συνέ�εια στην 4η σελίδα


T� Θέατρ� τ�υ Δι�νύσ�υ, κάτω απ" την Aκρ"π�λη, και απέναντι τ�υ η περι��ή Mακρυγιάννη, "πως ήταν στις αρ�ές τ�υ 20�ύ αιώνα (�ωτ.: Γερμανικ" Aρ�αι-�λ�γικ" Iνστιτ�ύτ� Aθηνών).

δραματ�υργών, δεν υπήρ�αν άλλεςθεατρικές εκδηλώσεις εκτ�ς Aθη-νών. Aς σημειωθεί, επίσης, �τι η δι-δασκαλία εν�ς δράματ�ς συνιστ�ύ-σε γεγ�ν�ς απ�κλειστικ�, πεπερα-σμέν� και ανεπανάληπτ�. Eπ�μένως,η παρακ�λ�ύθηση θεατρικών παρα-στάσεων σήμαινε για τ�ν αρ�αί� θε-ατή μια ε$αιρετική και γι’ αυτ�ν τ�λ�γ�, π�λυεπίπεδη στις επιπτώσειςτης εμπειρία.

Eνα δεύτερ�, ε$ίσ�υ σημαντικ�στ�ι�εί� δια��ρ�π�ίησης α��ρά τ�πλαίσι� μέσα στ� �π�ί� �ργανών�-νταν �ι παραστάσεις, π�υ δεν λει-τ�υργ�ύσαν ως απ�μ�νωμένα καλλι-τε�νικά γεγ�ν�τα, αλλά απ�τελ�ύ-σαν μία μ�ν�, ανάμεσα σε π�λλέςάλλες, εκδήλωση εν�ς π�λυήμερ�υθρησκευτικ�ύ ε�ρτασμ�ύ, σ�έσηπ�υ δεν ακυρων�ταν απ� τη #αθμι-αία κ�σμικ�π�ίηση τ�υ θεατρικ�ύτ�μέα. Δεν είναι, #έ#αια, συμπτωμα-τική η σύνδεση των θεατρικών εκδη-λώσεων με τη δι�νυσιακή λατρεία, α-��ύ, καθ’ �λες τις θεωρίες, απ� τ�νAριστ�τέλη και εντεύθεν, ελά�ιστααμ�ισ#ητήθηκε � ρ�λ�ς της ως μή-τρας μέσα στην �π�ία κυ��ρήθηκετ� δράμα. Oπως δεν είναι συμπτωμα-τική η έντα$ης της δημ��ιλέστερηςκ�ινωνικής εκδήλωσης στα λατρευ-τικά συμ�ρα��μενα τ�υ δημ��ιλέ-στερ�υ θε�ύ. Aυτή, ε$άλλ�υ, η δη-μ�τικ�τητα υπήρ$ε � απ��ασιστικ�-τερ�ς λ�γ�ς για την επισημ�π�ίηση

της δι�νυσιακής λατρείας στ� πλαί-σι� της λαϊκ�τρ�πης π�λιτικής π�υασκ�ύσαν �ι τύρανν�ι, πρ�κειμέν�υνα ε$ασ�αλίσ�υν �σ� τ� δυνατ�ν ι-σ�υρ�τερα ερείσματα στις μεγάλες,δηλαδή τις κατώτερες, κ�ινωνικέςμά�ες. Kαι αυτ� δεν ισ�ύει μ�ν� γιατ�υς Πεισιστρατίδες της Aθήνας αλ-λά και για άλλ�υς τυράνν�υς, �πωςλ.�. για τ�ν Περίανδρ� της K�ρίνθ�υ.

Πρ�κειμέν�υ για την Aθήνα, υπάρ-�ει έγκυρα μαρτυρημένη μία, η πρώ-

τη επίσημη ίσως, παράσταση τραγω-δίας περί τ� 535 π.X., περί�δ� τυραν-νίας τ�υ Πεισιστράτ�υ, και μάλισταμε νικητή τ�ν Θέσπη, τ�ν «πατέρα»τ�υ συγκεκριμέν�υ δραματικ�ύ εί-δ�υς. Aυτ� απ�τελεί μ�ν� ένα �ρ�νι-κ� �ρι�, πριν απ� τ� �π�ί� �πωσδή-π�τε κυκλ��ρ�ύσαν στην Aττικήκάπ�ιας μ�ρ�ής θεατρικές εκδηλώ-σεις, πιθαν�τατα ήδη απ� την αρ�ήσυνδυασμένες με τις δι�νυσιακές ε-�ρτές. Πάντως, με την εγκαθίδρυση

της δημ�κρατίας, π�υ εγκαινιά��υν�ι μεταρρυθμίσεις τ�υ Kλεισθένη(508 π.X.), η ενσωμάτωση θεατρικώνπαραστάσεων (τραγωδίας πρώτα,σατυρικ�ύ δράματ�ς και κωμωδίαςαργ�τερα) στ� επίσημ� πρ�γραμματων δι�νυσιακών ε�ρτών απ�τελείπλέ�ν γεγ�ν�ς αδιαμ�ισ#ήτητ�.

Mέγιστη συμμετ��ή

Π�λλά στην �ργάνωση των ε�ρ-τών αυτών παραμέν�υν σκ�τεινά·κάπως περισσ�τερα είναι γνωστά γιατη μεγαλύτερη απ� τις δύ�, τα Mε-γάλα ή εν Aστει Δι�νύσια, τη λα-μπρ�τερη, εκτ�ς απ� τα Παναθή-ναια, ε�ρταστική εκδήλωση τωνAθηνών. H σύμπτωσή της με την αρ-�ή της εαρινής περι�δ�υ, λίγ� πρινκινητ�π�ιηθεί, για εμπ�ρικές ή στρα-τιωτικές επι�ειρήσεις, η ναυσιπλ�ΐα,ε$ασ�άλι�ε τη μέγιστη δυνατή συμ-μετ��ή των π�λιτών, ενώ, ε$άλλ�υ,υπ�λ�γι��ταν και η πρ�σέλευση $έ-νων, π�υ κατέ�θαναν απ� �λα τα μέ-ρη τ�υ ελληνικ�ύ –αλλά ίσως και τ�υ«#αρ#αρικ�ύ»– κ�σμ�υ. Eνν�είται �-τι � �ρ�ς «συμμετ��ή» δεν παραπέ-μπει σε ρ�λ� ταυτ�σημ� με αυτ�ντ�υ σημεριν�ύ «κ�ιν�ύ», δεδ�μέν�υ�τι επρ�κειτ� για απ�λυτα ενεργ� έ-ντα$η τ�υ π�λίτη σε μια διαδικασίαεντελώς ανάλ�γη με �π�ιαδήπ�τεάλλη κ�ινωνικ�π�λιτική λειτ�υργία,�πως λ.�. η παρ�υσία τ�υ στην εκ-κλησία τ�υ δήμ�υ ή η θητεία τ�υ σε

Συνέ�εια απ" την 3η σελίδα


κάπ�ια απ� τις δικαστικές �μάδες.H ανωτέρω διευκρίνιση γίνεται κα-

ταν�ητή, αν τ� θέατρ� απ�σπασθείαπ� τ� σ�εδ�ν απ�κλειστικά αισθητι-κ� περι#άλλ�ν μέσα στ� �π�ί� λει-τ�υργεί σήμερα και πρ�εκταθεί σεπερι��ές π�υ καλύπτ�νται απ� πλή-θ�ς άλλες εμπειρίες �πως η θρη-σκεία, η π�λιτική και η παιδεία. Σεμια επ��ή �πως η αρ�αι�ελληνικήκαι μια περι��ή �πως η Aθήνα τ�υ5�υ αιώνα, �π�υ η λατρεία διε$αγ�-ταν �ωρίς παγιωμέν� δ�γμα και με έ-να ιερατεί� κ�ινωνικής μάλλ�ν παράθρησκευτικής εμ#έλειας, απ� �π�υέλειπε κάθε �ργανωμέν� εκπαιδευ-τικ� σύστημα και η τέ�νη πρ�σλαμ-#αν�ταν ως κ�ινωνικ� πρ�ϊ�ν παρε-��μεν� δημ�σια, �π�υ τ� #ι#λί� απ�-τελ�ύσε πρ�ν�μι� ε$ασ�αλισμέν�μ�ν� απ� μια δεκάδα ανθρώπων α-νάμεσα σε δεκάδες �ιλιάδων, ενώ τ�π�λίτευμα πρ�ϋπέθετε άμεση συμ-μετ��ή τ�υ π�λίτη, μια εκδήλωσητ�σ� σύνθετη �πως η θεατρική α-νταπ�κριν�ταν σε ανάλ�γα σύνθε-τες απαιτήσεις, τις �π�ίες κάλυπταν�λ�ι αυτ�ί �ι τ�μείς.

Hδη η ανάληψη της ευθύνης γιατην �ργάνωση της ε�ρτής ��ι απ�τ�ν «άρ��ντα #ασιλέα», παραδ�σια-κ� ��ρέα θρησκευτικών κυρίως εκ-δηλώσεων, αλλά απ� τ�ν επώνυμ�άρ��ντα, πρ�σωπ� κατ’ ε$��ήν π�λι-τικ�, μαρτυρεί τη μετατ�πιση απ� τ�αυστηρά λατρευτικ� πλαίσι� π�υ υ-παινί�θηκα πι� πάνω. Aκ�μη και �ρι-σμένες, τυπικά τ�υλά�ιστ�ν, θρη-σκευτικές εκδηλώσεις τ�υ ε�ρτα-σμ�ύ, �πως λ.�. μια εναρκτήρια π�-μπή, κατά την �π�ία μετα�ερ�ταν τ�$�αν� τ�υ Δι�νύσ�υ απ� τις Eλευθε-ρές (αττική κ�ιτίδα, υπ�τίθεται, τηςδι�νυσιακής λατρείας) στ� θέατρ�,με την αθρ�α συμμετ��ή τ�υ λα�ύ,ως μέρ�υς και ��ι ως θεατή της π�-ρείας, πρ�σελάμ#αναν έντ�να «κ�-σμικ�» �αρακτήρα, � �π�ί�ς, #έ#αια,κυριαρ��ύσε κατά τη διάρκεια τ�υ«κώμ�υ», πιθανώς λητκικής εκδήλω-σης. Eκτ�ς απ� τις θεατρικές παρα-στάσεις, μιαν ανάλ�γη εκδήλωσησ�ετική με την τέ�νη τ�υ λ�γ�υ, αλ-λά ίσως �ργανικ�τερα ε$αρτημένηαπ� τη λατρεία, απ�τελ�ύσαν �ι δι-θυραμ#ικ�ί αγώνες, με εκτέλεση ��-ρικών ασμάτων, 10 παίδων και 10 αν-δρών, π�υ εκπρ�σωπ�ύσαν τις 10�υλές της Aττικής, σε μια εκδήλωσηκατά τη δεύτερη, πιθαν�τατα, ημέρατ�υ πρ�γράμματ�ς.

Σαν πάνδημη εκδρ�μή

Oι επ�μενες τέσσερις ημέρες(τρεις σε εμπ�λεμη περί�δ�) ήταν α-�ιερωμένες στ�υς δραματικ�ύς α-γώνες, γεγ�ν�ς κ�ρυ�αί� τ�υ ε�ρ-τασμ�ύ. Eίναι περίπ�υ #έ#αι� �τι,κατά τη διάρκεια τ�υ 5�υ αι., στα Mε-γάλα Δι�νύσια συμμετεί�αν τρειςτραγικ�ί π�ιητές (� καθείς με τρειςτραγωδίες και ένα σατυρικ� δράμα)και πέντε (ή τρεις) κωμικ�ί (� καθείςμε μία κωμωδία). Aν συνυπ�λ�γι-στ�ύν στις μετρήσεις και �ι εκτελέ-σεις των διθυραμ#ικών ��ρών, � α-ριθμ�ς των π�λιτών π�υ συμμετεί-�αν (ως υπ�κριτές, μέλη ��ρών, κ�-μπάρσ�ι, τε�νικ�ί) πρέπει να υπερέ-#αινε τ�υς 1.000 σε κάθε ε�ρτή. Aπ�εκείν�υς π�υ κάλυπταν τ� «καλλιτε-�νικ�» μέρ�ς των αγώνων, μ�ν�ν �ιυπ�κριτές ήταν επαγγελματίες και,

γι’ αυτ�, αμεί#�νταν απ� τ� κράτ�ς.T�υς ��ρ�ύς συγκρ�τ�ύσαν «ερασι-τέ�νες», την απ��ημίωση των �π�ί-ων ανελάμ#αναν �ι ��ρηγ�ί, υπ�-�ρέωση π�υ ίσ�υε, ενν�είται, καικαθ’ �λη τη διάρκεια της πρ�ετ�ιμα-σίας, επειδή �λ�ι έπρεπε να εγκατα-λείπ�υν τις καθημερινές ασ��λίεςτ�υς. Δεν υπάρ�ει ένδει$η �τι �ληαυτή η διαδικασία διε$αγ�ταν μυστι-κά, πρ�κειμέν�υ να ε$ασ�αλισθεί ηέκπλη$η της «πρεμιέρας». Eίναι #έ-#αι� �τι �σ�ι συμμετεί�αν στις παρα-στάσεις, κυρίως �ι ερασιτέ�νες, με-τέδιδαν, σε συγγενείς και �ίλ�υς, ε-μπειρίες απ� την πρ�ετ�ιμασία,μ�υρμ�ύρι�αν μελωδίες απ� τα ��ρι-κά και επιδεικνύ�νταν παί��ντας α-π�σπάσματα π�υ ανήκαν στ�υς υπ�-

κριτές – επ�μένως, π�λύν καιρ� πριναρ�ίσ�υν �ι αγώνες, η Aθήνα ��ύσεμε την πρ�σδ�κία τ�υς.

Oπως είναι ευν�ητ�, � αριθμ�ςτων δραμάτων π�υ ερμηνεύ�νταν(τ�υλά�ιστ�ν τέσσερα κάθε ημέρατων αγώνων) απαιτ�ύσε �ρ�νικ� διά-στημα τέτ�ι�, ώστε να μην είναι ε�ι-κτές �ι παραστάσεις, αν δεν άρ�ι�ανπ�λύ νωρίς κάθε πρωί. Kαι αυτ�πράγματι συνέ#αινε. Θα πρέπει λ�ι-π�ν να �αντασθ�ύμε την ατμ�σ�αι-ρα εκείνων των τεσσάρων ημερώνσαν μια πάνδημη εκδρ�μή, π�υ διαρ-κ�ύσε ίσως και πάνω απ� δέκα ώρεςκαθημερινά. Γιατί, #έ#αια, δεν πρέ-πει να αθρ�ισθ�ύν μ�ν� �ι ώρες τηςπαράστασης, αλλά να συνυπ�λ�γι-σθεί η πρ�σέλευση τ�υ πλήθ�υς (η

�ωρητικ�τητα τ�υ δι�νυσιακ�ύ θεά-τρ�υ υπερέ#αινε τις 15.000), η σ�ετι-κή καθυστέρηση των $ένων κυρίως,π�υ περιδιά#α�αν στ� ιερ� τέμεν�ςτ�υ θε�ύ πρ�σ�έρ�ντας τάματα καιαγ�ρά��ντας π�ικίλα λατρευτικά α-ντικείμενα, καθώς και �ι πρ�καταρ-κτικές θρησκευτικές πρά$εις πριν α-π� την έναρ$η των παραστάσεων.

H σύνθεση τ�υ κ�ιν�ύ

E�ει π�λύ συ�ητηθεί, �ωρίς να έ-��υν πρ�κύψει αδια�ιλ�νίκητα συ-μπεράσματα, τ� πρ�#λημα της σύν-θεσης τ�υ κ�ιν�ύ, ιδιαίτερα επικε-ντρωμέν� στ� ερώτημα αν παρακ�-λ�υθ�ύσαν τις παραστάσεις και γυ-

T� Ωδεί�ν Hρώδ�υ τ�υ Aττικ�ύ, κάτω απ" την Aκρ"π�λη επίσης, �ικ�δ�μήθηκε περίπ�υ έ%ι αιώνες μετά τ� Δι�νυσια-κ" Θέατρ�, π�υ �ρίσκεται δίπλα τ�υ (�ωτ.: N. K�ντ"ς, EOT).



T� θέατρ� της Δήλ�υ. Oικ�δ�μήθηκε στα μέσα τ�υ 3�υ π.X. αιώνα... (�ωτ.: «Iταν�ς»).

ναίκες. Eίναι εύλ�γη η θέση τ�υ πρ�-#λήματ�ς για μια αυστηρά ανδρ�-κρατ�ύμενη κ�ινωνία �πως εκείνητης κλασικής Aθήνας, �π�υ η ελευ-θερία κινήσεων σε δημ�σι�υς �ώ-ρ�υς δεν ήταν πρ�ν�μι� αυτ�ν�ητ�,κυρίως για τις γυναίκες των ανώτε-ρων στρωμάτων – �σ� και να �αίνε-ται περίεργ�, �ι λαϊκές γυναίκες κυ-κλ��ρ�ύσαν με π�λύ λιγ�τερ�υςπερι�ρισμ�ύς. Bέ#αι� είναι �τι δενυπήρ�ε, �σ� τ�υλά�ιστ�ν μας είναιγνωστ�, ν�μ�ς απαγ�ρευτικ�ς πρ�ςαυτή την κατεύθυνση, �π�τε είναιπιθαν� �τι τις κινήσεις της �ικ�γέ-νειας καθ�ρι�ε, κατά τα κ�ινωνικάκαι ηθικά κριτήριά τ�υ, � κάθε paterfamilias. Aπ� κάπ�ι�υς υπαινιγμ�ύςτ�υ Aριστ��άνη α�ήνεται η εντύπω-ση �τι τ�υλά�ιστ�ν τραγωδίες παρα-κ�λ�υθ�ύσε κάπ�ι�ς αριθμ�ς γυναι-κών (άλλωστε, γιατί να �αρακτήρι��-νται τ�σ� επικίνδυνες για τα �ρηστάήθη τ�υς �ι «�εμινιστικές» τραγω-δίες τ�υ Eυριπίδη;), αλλά ίσως ��ικαι κωμωδίες. Aντίθετα, δεν μαςπρ�$ενεί έκπλη$η � πρ�σδι�ρισμ�ςειδικ�ύ τμήματ�ς στ� δι�νυσιακ�θέατρ� πρ��ρισμέν�υ για τ�υς ε�ή-#�υς, ενώ είναι #έ#αι� �τι ανάμεσαστ�υς θεατές υπήρ�αν και «παίδες»,πρ�ς τ�υς �π�ί�υς κάπ�υ απευθύνε-ται � κωμικ�ς, �πως και αρκετ�ί δ�ύ-λ�ι, κυρίως απ� εκείν�υς π�υ εί�ανπι� περί�πτη θέση μέσα στην �ικ�-γένεια. Oπως είναι �υσικ�, για �λεςαυτές τις κ�ινωνικές μερίδες υπήρ-�αν πρ�καθ�ρισμένες θέσεις μέσαστ� θέατρ�, με τις γυναίκες και τ�υς

δ�ύλ�υς στις υψηλ�τερες, άρα καιλιγ�τερ� ευν�ϊκές κερκίδες.

Δικαι�λ�γημένα, λ�ιπ�ν, γίνεται λ�-γ�ς για πάνδημη συμμετ��ή, την �-π�ία ενίσ�υε και τ� κράτ�ς ε$ασ�αλί-��ντας τα εισιτήρια για τ�υς �τω��τε-ρ�υς π�λίτες. Kαθ’ �λη τη διάρκειατ�υ ε�ρτασμ�ύ, η Aθήνα ήταν πλημ-μυρισμένη απ� κ�σμ�, ��ι μ�ν� α-πλ�ύς επισκέπτες, θεατές των δραμα-τικών αγώνων, αλλά και απ� επίσημεςαντιπρ�σωπείες, κυρίως των π�λεωντης αθηναϊκής συμμα�ίας, δεδ�μέν�υ�τι η ε�ρτή απ�τελ�ύσε ευκαιρία επί-δει$ης, σε ανάλ�γες εκδηλώσεις, τ�υπ�λιτικ�ύ και εθνικ�ύ κύρ�υς της π�-λης. Θα πρέπει, λ�ιπ�ν, να �αντα-σθ�ύμε �λ�υς τ�υς σ�ετικ�ύς �ώ-ρ�υς –πανδ��εία, αγ�ρές, κήπ�υς, ε-$��ές– ασ�υκτικά γεμάτ�υς απ� έναπλήθ�ς ετερ�κλητ� και �ωηρ�, κυ-ρίως κατά τις ημέρες των παραστάσε-ων. H κινητ�π�ίηση άρ�ι�ε $ημερώμα-τα, με τις �ικ�γένειες να $εκιν�ύν απ�τα σπίτια τ�υς ε��διασμένες με �λατα απαραίτητα για μια ημερήσια εκ-δρ�μή: πρ��ειρ� �αγητ� (ψωμί, τυρί,ελιές, καρπ�ύς) και, #έ#αια, κρασί.Eπ�μένως, δεν θα απέδιδε την πραγ-ματική ατμ�σ�αιρα τ�υ θεάτρ�υ η ει-κ�να μιας σιωπηλής μυσταγωγίας.Oλες �ι μαρτυρίες π�υ μας σώ��νταιανα�έρ�νται σε ένα κ�ιν� ε$αιρετικάεκδηλωτικ� στις αντιδράσεις τ�υ, θε-τικές και αρνητικές. Σ��λιες και κραυ-γές επιδ�κιμασίας ή απ�δ�κιμασίαςγια την ερμηνεία των υπ�κριτών καιτων ��ρευτών απ�τελ�ύσαν σύνηθες�αιν�μεν�: ανα�έρ�νται περιπτώσεις�π�υ �ι θεατές με τα «π�δ�κρ�τήμα-

τά» τ�υς ανάγκασαν παραστάσειςτραγωδιών να διακ�π�ύν η μία μετάτην άλλη ή, αντίθετα, με τα «μπι�αρί-σματά» τ�υς �ήτησαν την επανάληψηαπ�σπασμάτων π�υ ενθ�υσίασαν.

Σ�έση με τα κείμενα

Mια απ� τις ρι�ικ�τερες δια��ρέςσε σύγκριση με τη δική μας επ��ήσυνιστά η σ�έση τ�υ κ�ιν�ύ με τακείμενα π�υ ερμηνεύ�νταν επί σκη-νής. Eίτε επρ�κειτ� για τραγωδίεςείτε για κωμωδίες, τα θέματα και �ιπρ�#ληματισμ�ί π�υ τρ��δ�τ�ύ-σαν τ� υλικ� των έργων ενδιέ�ερανάμεσα τ�ν θεατή, πρ�καλώντας α-νταπ�κρίσεις π�λύ πι� �ωτικής ση-μασίας, για την κ�ινωνική, ηθική καιπνευματική συγκρ�τησή τ�υ, απ��,τι και τα πι� «στρατευμένα» έργασήμερα. O�ι μ�ν� �ι κωμωδίες π�υ,�ύτε ή άλλως, τ�ν α��ρ�ύσαν, επει-δή πραγματεύ�νταν θέματα αντλη-μένα απ� την περιρρέ�υσα πραγμα-τικ�τητα (τ�ν διαιωνι��μεν� π�λεμ�,την παρακμή της π�λιτικής �ωής, τιςδια#ρωτικές επιδράσεις των σ��ι-στών), και επ�μένως αναμ��λευανέστω και κωμικά παραμ�ρ�ωμένα,πρ�#λήματα π�υ τ�ν ταλάνι�αν. Π�-λύ περισσ�τερ� � κ�σμ�ς της τρα-γωδίας, πι� πλ�ύσι�ς, σύνθετ�ς και#αθύς, πρ�σ�ερε στ�ν θεατή π�λύ-μ�ρ�� υλικ�, π�υ πλ�ύτι�ε τ�ν εσω-τερικ� �ώρ� τ�υ με εμπειρίες παι-δευτικές, π�λύτιμες. Hταν, κυρίως, ηανανέωση της επα�ής τ�υ με τηνπαράδ�ση, �πως την εκπρ�σωπ�ύσε� μύθ�ς, πρώτα, μια πηγή εμπλ�υτι-

σμένη και διαμ�ρ�ωμένη απ� πρ�-γενέστερα τ�υ δράματ�ς π�ιητικάείδη, ανε$άντλητη σε γ�ητευτικέςπαραλλαγές και αν�ι�τή στις πι�τ�λμηρές ερμηνείες· κατ�πιν, τ� σύ-ν�λ� των μετα�υσικών και ηθικών ι-δεών, π�υ πρ�σδι�ρισαν �ι ανα�ητή-σεις των �ιλ�σ��ων· τέλ�ς, τα είδητης τέ�νης, �πως η π�ίηση, η μ�υσι-κή και � ��ρ�ς, π�υ συνέ#αλαν, ως�ωτικές συνιστώσες, στη δημι�υργίατ�υ πι� σύνθετ�υ απ� αυτά: τ�υδράματ�ς. H μ�νιμη άντληση θεμά-των απ� τ�ν παραδ�σιακ� μύθ� κα-θ�λ�υ δεν τ�π�θετ�ύσε τ�ν κ�σμ�της τραγωδίας σε απ�σταση απ� τ�νθεατή. H #ασική δια��ρά της απ� ταάλλα π�ιητικά είδη π�υ �ρησιμ�π�ι-�ύσαν τ� μύθ� πρ�έκυπτε απ� την έ-ντα$η της δράσης σε έναν πρ�σδι�ρι-σμέν� και αναγνωρίσιμ� �ώρ�, τηνπρωτ�πρ�σωπη και μιμική �ρήση τ�υλ�γ�υ, π�υ εκ�ρα��ταν με �ρ�υς δα-νεισμέν�υς απ� τη σύγ�ρ�νη κ�ινω-νικ�π�λιτική πραγματικ�τητα, την α-ναμ��λευση δια�ρ�νικών πρ�#λημά-των, �πως ήταν η σ�έση τ�υ ανθρώ-π�υ με τ�ν περι#άλλ�ντα και τ�ν υ-περ#ατικ� κ�σμ�, η ανα�ήτηση τηςδικαι�σύνης, η #ιωσιμ�τητα της α$ι�-πρέπειας, η αναγκαι�τητα τ�υ π�λέ-μ�υ, η αγωνία τ�υ θανάτ�υ. Eτσι, τ�θέατρ� συναιρ�ύσε �λες τις εμπει-ρίες π�υ σήμερα πρ�σ�έρ�υν, ��ιμ�ν� τα ακραι�νώς καλλιτε�νικάπρ�ϊ�ντα, αλλά και η εκπαίδευση, ηεκκλησία, �ι π�ικίλες πνευματικές εκ-δηλώσεις, τ� #ι#λί�, τα μέσα μα�ικήςενημέρωσης – επρ�κειτ� για μ�ναδι-κή και π�λύμ�ρ�η πηγής παιδείας.

Συνέ�εια απ" την 5η σελίδα


Δημι�υργία μιας αθάνατης μ�ρ�ήςH αρ�ιτεκτνική τυ αρ�αίυ ελληνικύ θεάτρυ

T� θέατρ� Oρ��μεν�ύ B�ιωτίας, κτισμέν� μέσα στην ��υρωμένη ακρ�π�λη, στα τέλη τ�υ 4�υ π.X. αιώνα (�ωτ.: «Iταν�ς»).

T�υ Aναστάσι�υ Π�ρτελάν�υ

Aρ�ιτέκτ�ν�ς και T�π�γρά��υ Mη�ανικ�ύΔιδάκτ�ρ�ς Tμήματ�ς Iστ�ρίας και Aρ�αι�λ�γίαςτ�υ Πανεπιστημί�υ Kρήτης

H APXITEKTONIKH των αραίων ελ-ληνικών θεάτρων ε�ελίσσεται ανά-λ�γα με τα τενικά, �ικ�ν�μικά καιπ�λιτιστικά δεδ�μένα των δια��ρωνπερι�δων. T� θέατρ� ε�απλώνεταισε �λη την έκταση τ�υ αραί�υ ελ-ληνισμ�ύ, απ� τις απ�ικίες της δύ-σης έως τις ανατ�λικ�τερες κατα-κτήσεις τ�υ M. Aλε�άνδρ�υ ή τωνδιαδ�ων.

Oι μεγάλες �αθμίδες σε δύ� κάθε-τες διευθύνσεις στ� BA τμήμα τηςKνωσ�ύ (18�υ -17�υ π.X.) και μνημει-ώδης ανάλ�γη κατασκευή �αθμίδωνστη Φαιστ� (20�ς, 17�ς π.X.), έ�υν

αρακτήρα θέσεων παρακ�λ�ύθη-σης τελετ�υργιών και θεαμάτων,�ανερών�υν μία πρώιμη θεατρικήδιαμ�ρ�ωση.

Oι �ρ�ί και �ι διθύραμ��ι απ�τέ-λεσαν τα πρώτα στ�ιεία της ανά-πτυ�ής τ�υ. Aπ� τη γέννησή τ�υ συ-σετι!�ταν με τη λατρεία τ�υ Δι�νύ-σ�υ. Eπί Πεισίστρατ�υ έ�υμε τηνπρώτη καταγραμμένη εκτέλεση τ�υΘέσπιδ�ς. Στη γι�ρτή των MεγάλωνΔι�νυσίων τ�υ 534 π.X. ένας ηθ�π�ι-�ς με �αμμέν� πρ�σωπ� έκανε διά-λ�γ� με τ� �ρ�. Διθύραμ��ι καιδράματα εκτελ�ύνταν απέναντι απ�τ� άγαλμα τ�υ Δι�νύσ�υ στ� Δι�νυ-σιακ�, ως εκδήλωση λατρείας μάλ-λ�ν παρά ως παράσταση για θεατές.

T�ν απλ� ώρ� καλής �πτικής καιακ�υστικής, τ� ωμάτιν� κ�ίλ� με

κυκλική �ρήστρα, �π�υ � �ρ�ς ε-κτελ�ύσε τα δρώμενα γύρω απ� τ��ωμ�, ακ�λ�ύθησε η τ�π�θέτηση�ύλινων και μετέπειτα στ�υς κλασι-κ�ύς και ελληνιστικ�ύς ρ�ν�υς λί-θινων εδωλίων. H λίθινη κατασκευήτ�υ �λ�κληρώνεται τ�ν 4� αι. π.X. Oιδιαστάσεις μεγάλωναν απ� την κλα-σική έως τη ρωμαϊκή περί�δ�.

Tα θέατρα κτί!�νταν κ�ντά στα κέ-ντρα της κ�ινωνικής !ωής, την ακρ�-π�λη (Aθήνα, Λάρισα, Aργ�ς), την α-γ�ρά (Mαντίνεια, K�ρίνθ�ς, Mεσσή-νη, Σίδη), τ� στάδι� (Δελ��ί, P�δ�ς),τ� ��υλευτήρι� (Mεγαλ�π�λη, Δω-δώνη), τα ιερά (Eπίδαυρ�ς, Δελ��ί,Ωρωπ�ς). K�ντά �ρίσκεται και τ� ρω-μαϊκ� ωδεί� (Aθήνα, Aργ�ς, K�ριν-θ�ς, Nικ�π�λη). Συνά σετί!�νταιμε την �ύρωση (Δωδώνη με �υρω-

ματικ�ύ αρακτήρα αναλήμματα, N.Πλευρώνα �π�υ θέση σκηνής υπέειένας πύργ�ς, Σπάρτη). Φιλ��εν�ύ-σαν και άλλες λειτ�υργίες (Mεγαλ�-π�λη, Aρκ. Oρ�μεν�ς συνεδριά-σεις, Δελ��ί, B. Oρ�μεν�ς μ�υσι-κ�ύς αγώνες, Σπάρτη �ρ�ύς γυμν�-παίδων, Πριήνη δικαστήρι�).

Aρ�ιτεκτνικήτυ αρ�αίυ

ελληνικύ θεάτρυ

Oι πρώτες παραστάσεις στην Aγ�-ρά της Aθήνας δίν�νταν με κατα-σκευή ικριωμάτων (ίκριων). Σταδιακάτ� θέατρ� απ�κτά την μ�ρ�ή τ�υ,συντιθέμεν� απ� τρία διακριτά μέρη,



T� αρ�αί� θέατρ� των Συρακ�υσών, τ� λεγ�μεν� «μεγάλ�», λα�εμέν� σε �υσικ� ασ�εστ�λιθικ� πέτρωμα, έργ� τ�υ 3�υ π.X. αιώνα (�ωτ.: «Iταν�ς»).

τ� κ�ίλ�, την �ρήστρα και την σκη-νή. H ανα!ήτηση ώρων καλής ακ�υ-στικής �δήγησε, σε πλαγιές λ��ων.Συνά γιν�ταν συμπλήρωση ωμά-των, ακ�μη και πλήρης επίωση (Δί�,Mαντίνεια).

T κίλ

T� κ�ίλ� πρ��ρί!εται για τ� κ�ιν�.Συνά έει μεγάλη ωρητικ�τητα(ως 25.000). Διαμ�ρ�ώνεται συνή-θως με τμήμα κ�λ�υρ�υ κών�υ, π�υυπερ�αίνει τ� ημικύκλι�. Aυτ� απαι-τεί ψηλά αναλήμματα στα άκρα τ�υ,π�υ αντιστηρί!�υν σωρευμέν�υς �-γκ�υς ωμάτων, είτε μεγάλες τ�μέςεδά��υς. Σε �ραώδεις λ��υς, συ-νά �ι επάνω απ�λή�εις τ�υ είναι α-νισ�ϋψείς (Aργ�ς, Aιγείρα, Πέργα-μ�, Δι�νυσιακ�). Eνί�τε έ�υμε απ�-κλίσεις απ� την κωνική και άρα�ηευθύγραμμη (Συρακ�υσών-I, Kαλυ-δών�ς) ή π�λύπλ�κη μαθηματική ε-πι�άνεια (Θ�ρικ�ς, Xαιρώνεια, Mα-κύνεια).

T� κ�ίλ� διαιρείται συνήθως σετμήματα με τα δια!ώματα, διαδρ�-μ�υς �ρι!�ντι�υς, παρεμ�αλλ�με-ν�υς στις σειρές των εδωλίων. T�κάτω τμήμα �ν�μά!εται θέατρ� καιτ� επάνω επιθέατρ�. Aλλ�τε συνα-ντάμε ένα επιθέατρ� (Δήλ�ς, P�δ�ς,Δελ��ί, Mίλητ�ς) και άλλ�τε δύ�(Mεγαλ�π�λη, Δωδώνη, Aργ�ς, Πέρ-γαμ�ς, E�εσ�ς, Tαυρ�μένι�ν). Συ-νά αυτά είναι πρ�σθήκες. Aκτινωτάαπ� την �ρήστρα �ι κλίμακες δια-

τρέ�υν τ� κ�ίλ� καθ’ �λ� τ�υ τ� ύ-ψ�ς, διαιρώντας τ� σε τ�μείς, τιςκερκίδες. Π�λλά επιθέατρα, έ�υνπρ�σθετες ενδιάμεσες κλίμακες.

Συνά τ� επιθέατρ� περι�ρί!εταισε σέση με τ� θέατρ�, με μείωσηπλάτ�υς των ακραίων κερκίδων, γιατ�υς ε�ής λ�γ�υς: α. Aπ��υγή ψη-λών αναλημμάτων (Περγάμ�υ, Aιγεί-ρας). �. Mέρ�ς των ακραίων κερκί-δων τ�υ επιθεάτρ�υ, διατίθεται γιαπρ�σ�άσεις στα δια!ώματα (Eπιδαύ-ρ�υ, Σπάρτης, Mεγαλ�π�λης). γ.Aναγκαι�τητα, εγγρα�ής τ�υ κ�ίλ�υσε δεδ�μέν� περίγραμμα (Δελ�ών,P�δ�υ).

H δημι�υργία μεγαλυτέρων των180° κ�ίλων και η διεύρυνση της κα-μπυλ�τητας, ε�υπηρετ�ύν την ανα-�άθμιση τ�υ ρ�λ�υ της σκηνής καιακ�υστικές ανάγκες.

Tην κυκλική �ρήστρα περι�άλλεισυνήθως κυκλικής άρα�ης κ�ίλ�. Oιδύ� κύκλ�ι είναι �μ�κεντρ�ι (Mαντι-νεία, Σικυώνα, Mεγαλ�π�λη) ή �ι.Στη δεύτερη περίπτωση τ� κέντρ�τ�υ κύκλ�υ τ�υ κ�ίλ�υ μετατ�πί!ε-ται α��νικά πρ�ς τη σκηνή και μεγα-λώνει πρ�ς την πλευρά αυτή η απ�-σταση �ρήστρας - εδωλίων (Oινιά-δες, μετατ�πιση 0,70 μ., πλάτ�ς δια-δρ�μ�υ στ� κέντρ� 2,05 μ., και σταπλάγια 2,60 μ., B�ιωτ. Oρ�μεν�ς,μετατ�πιση 0,75 μ. και πλάτη 2,00 και2,76 μ.).

Oταν τ� κ�ίλ� δεν αράσσεται μεένα κέντρ� συνήθως: α) τ� κεντρικ�τμήμα τ�υ είναι μικρ�τερ� των 180°και τα ακραία τμήματα αράσσ�νται

με ακτίνες μεγαλύτερες της �ασικήςκαι κέντρα εκατέρωθεν τ�υ ά��να(Eπίδαυρ�ς) ή επί αυτ�ύ, �) ένα κε-ντρικ� ημικύκλι� επεκτείνεται πρ�ςτη σκηνή με ε�απτ�μενη στα άκρατ�υ (Δι�νυσιακ�, Aιγείρας, Hράκλει-ας Mινώας).

Oι κλίμακες συγκλίν�υν στα αντί-στ�ια κέντρα άρα�ης τ�υ κ�ίλ�υ.Eνί�τε συνέρ�νται σε άλλα σημεία(σε Oινιάδες, συγκλίν�υν σε 1,45 μ.απ� τ� κέντρ� τ�υ κ�ίλ�υ πρ�ς τησκηνή, ενώ �ι δύ� ακραίες κλίμακεςστ� κέντρ� τ�υ).

Oι πρ�σ�άσεις στ� κ�ίλ� γίν�νταιαπ� τις παρ�δ�υς ή τα δια!ώματα.

Oι πάρ�δ�ι, μετα�ύ κ�ίλ�υ καισκηνής, �δηγ�ύν στην �ρήστρα.Aπ� αυτές εισέρεται � �ρ�ς (τ�τραγ�ύδι της εισ�δ�υ τ�υ καλείταιεπίσης πάρ�δ�ς), και θεατές. Oρι-σμένες ��ρές κλείν�υν με πύλες, δι-πλές (Eπίδαυρ�ς, Ωρωπ�ς, Δωδώνη),απ� τις �π�ίες η μία ρησιμ�π�ιείταιγια είσ�δ�ς θεατών και η άλλη ηθ�-π�ιών, ή απλές (Πριήνη).

Tα δια!ώματα, �π�υ υπάρ�υν, ε-�υπηρετ�ύν την κίνηση των θεατών.Συναντάμε ένα (Eπίδαυρ�ς, Σπάρτη,Δήλ�ς), δύ� (Δωδώνη, Πέργαμ�ς,E�εσ�ς, Mεγαλ�π�λη), ή και τρία(Aργ�ς). Στη στέψη τ�υ κ�ίλ�υ διά-δρ�μ�ς διευκ�λύνει την είσ�δ�-έ��-δ� θεατών. Aυτ�ς �πως και τα δια!ώ-ματα έ�υν πρ�σ�άσεις απ� πλατώ-ματα εδά��υς (Eπιδαύρ�υ, Aιγείρας,Mεγαλ�π�λης), είτε απ� κλίμακες(Δήλ�υ, Δωδώνης, Mαντινείας,Σπάρτης, P�δ�υ).

Tα καθίσματα, εδώλια, είναι μαρ-μάρινα ή λίθινα. Συνά τ� κ�ίλ� λα-�εύεται στ� �ρά�, σε μικρ� �αθμ�(Δι�νυσιακ�, Θ�ρικ�, N. Πλευρώνα,Aργ�ς) ή μεγαλύτερ� (Oινιάδες, Xαι-ρώνεια, Συρακ�ύσες, Πέργαμ�ς).Eνί�τε �ρθ�γώνια στηρίγματα, κατάδιαστήματα, έ�εραν έδρανα �ύλιναή μαρμάρινα, (Πριήνη, B�ιωτ. Oρ�-μεν�ς). Oρισμένα θέατρα πιθανάδιατήρησαν τα �ύλινα εδώλια καιστις τελευταίες �άσεις της λειτ�υρ-γίας τ�υς, (Hλιδα, B΄ Λαρίσης). Στ�Δί� ήταν πλίνθινα.

H εμπρ�σθια πλευρά των εδωλίωνάλλ�τε είναι κατακ�ρυ�η (K�ύρι�,Oινιάδες), άλλ�τε με ε��ή στ� πά-νω μέρ�ς (A΄ Λάρισας, Σαμ�θράκης,Tρ�ίας), στα άκρα της κερκίδας (Mε-γαλ�π�λη, Aρκ. Oρ�μεν�ς, Mεσσή-νη, Eρέτρια, Kα�ίρει�) ή και μετα�ύτων άκρων της (Aργ�ς). Eνί�τε κάτωεσ�ή επιτυγάνεται με αρνητικήκλίση (B΄ Λάρισας, K�ύρι�). Πίσω απ�τ� κάθισμα συνήθως δημι�υργείταιυπ�δ�ή για τα π�δια με λά�ευση ήταπείνωση της πίσω λιθ�πλίνθ�υ(Mεγαλ�π�λη) ή τ�υ ώματ�ς π�υ ε-νί�τε α�ήνεται εκεί. H ταπείνωση ε-πι�έρει μείωση της υψ�μετρικήςδια��ράς των εδωλίων, τ�υ ύψ�υςτ�υ θεάτρ�υ, �ικ�ν�μία 7=-0987 υλι-κ�ύ και ώρ�υ, ιδίως σε συνδυασμ�με την πρ�σθια εσ�ή.

Διαστάσεις εδωλίων: Yψη: Πειραιά0,32 μ., Πριήνης 0,325 μ., K�ρίνθ�υ,Δι�νυσιακ�ύ 0,33 μ., Oινιάδων 0,345μ., Mεγαλ�π�λης 0,395 μ. Πλάτη:Δι�νυσιακ�ύ 0,33 μ., Mεγαλ�π�λης

Συνέ�εια απ� την 7η σελίδα


T� θέατρ� της Πλευρών�ς εί�ε κτιστεί –μέσα 3�υ π.X. αιώνα– σε θέση με θέα π�υ έ�τανε ώς την Kε�αλ�νιά και τη Zάκυνθ�. H σκηνή τ�υ ήταν ενσωματωμέ-νη στ� τεί��ς της π�λης (�ωτ.: «Iταν�ς»).

0,30 μ. Aπ�σταση εδωλίων: Oινιάδων0,70 μ., Mεγαλ�π�λης 0,715 μ., Δι�-νυσιακ�ύ 0,765 μ. Στ� Δι�νυσιακ� υ-πάρει άρα�η υπ�διαιρέσεων θέσε-ων ανά 0,41 μ.

Eπιγρα�ές επί εδωλίων είναι συ-νήθεις. Aνα�έρ�νται σε θε�ύς, ιε-ρείς, άρ�ντες (Δι�νυσιακ�, Π�ληςEπιδαύρ�υ, Mιλήτ�υ, Συρακ�υσών)και σε άλλα θέματα, �πως απελευθέ-ρωση δ�ύλων (Λαρίσης, Oινιαδών).

H πρώτη σειρά εδωλίων συνά �έ-ρει ερεισίνωτα και συνήθως ερεισί-ειρα στα άκρα των κερκίδων, �ν�-μά!εται πρ�εδρία. Πρ��ρι!�ταν γιαάρ�ντες και ιερείς. Tα ερεισίειραδιαμ�ρ�ών�νται καμπυλωτά (Mεγα-λ�π�λη, Eπίδαυρ�ς, Aρκ. Oρ�με-ν�ς, π�λη Eπιδαύρ�υ), τριγωνικά (Σι-κυώνα, Σπάρτη, Γύθει�, ’ργ�ς, Δή-λ�ς) ή ίσ�υ ύψ�υς με ερεισίνωτα

(Στράτ�ς). Περίτεν�ι θρ�ν�ι ιερέωνυπάρ�υν σε �ρισμένα θέατρα, εν-σωματωμέν�ι στην πρ�εδρία (Πριή-νη 5, Δι�νυσιακ� στις 3 πρώτες σει-ρές 67) ή ανε�άρτητ�ι (Ωρωπ�ς 5,Aρκ. Oρ�μεν�ς, 2 Tεγέα).

H ρ�ήστρα

H �ρήστρα κατασκευά!εται πλή-ρης κύκλ�ς. Oταν τ� πρ�σκήνι� είναιπρ�σθήκη στη σκηνή, τέμνεται απ�αυτ� (Δήλ�ς, Mαντινεία, Mεγαλ�π�-λη, B�ιωτ. Oρ�μεν�ς). T� κυκλικ�σήμα κατάγεται απ� τ� �ρ� καιτ�υς διθυράμ��υς (�ρ�ύμαι=�-ρεύω), π�υ έ�υν περιγρα�εί ως κύ-κλι�ι �ρ�ί, σε αντίθεση με την τρα-γωδία, τη σάτιρα και τη κωμωδία, �-π�υ η κίνηση τ�υ �ρ�ύ είναι γραμ-μική και αρακτηρί!�νται ως �ρθ�-

γώνι�ι �ρ�ί. H μετά�αση απ� τ�νκυκλικ� στ� γραμμικ� �ρ� συναρ-τάται με την ανάπτυ�η τ�υ δράμα-τ�ς, π�υ έ�τασε στην κλασική τ�υμ�ρ�ή τ�ν 5� αι., ωρίς να εκτ�πίσειτ� διθύραμ��.

Στην �ρήστρα υπάρει �ωμ�ς γιαθυσίες, συνήθως στ� Δι�νυσ�, η Θυ-μέλη.

Σε π�λλά θέατρα (Aργ�ς, Eρέτρια,Δί�, Mαγνησία, Tράλλεις), στ� κέ-ντρ� της �ρήστρας κλίμακα, η Xα-ρώνει�ς, επικ�ινωνεί με υπ�γει�διάδρ�μ�, συνήθως θ�λωτ�, με τησκηνή ή τ� πρ�σκήνι�. Xρησίμευεγια την κίνηση των θεών τ�υ κάτωκ�σμ�υ και για την κάθ�δ� σ’ αυτ�ν.

T� δάπεδ� της �ρήστρας διαμ�ρ-�ώνεται με πατημένη γη ή πλακ�-στρωση με καν�νικές (Δι�νυσιακ�) ήακαν�νιστες πλάκες (Δελ��ί). Oρθ�-

γώνι�ι αγωγ�ί γύρω απ� την �ρή-στρα απ�ετεύ�υν τα νερά, αν�ικτ�ί(Δήλ�ς, Mεγαλ�π�λη), σκεπαστ�ί(Eπίδαυρ�ς, Δελ��ί) ή με μερική κά-λυψη (Δι�νυσιακ�, Δωδώνη, Oινιά-δες, Δί�).

Γύρω απ� την �ρήστρα υπάρειδιάδρ�μ�ς, για την κίνηση θεατών,συνά διευρυν�μεν�ς πρ�ς τις πα-ρ�δ�υς. Aλλ�τε τ�π�θετείται μετα-�ύ �ρήστρας και πρ�εδρίας ή εδω-λίων (Δι�νυσιακ�, Eπιδαύρ�υ, Δω-δώνης, Δελ�ών) και άλλ�τε μετα�ύπρ�εδρίας και εδωλίων (Δήλ�υ,Πριήνης, Mεγαλ�π�λης).

H σκηνή

H σκηνή είναι αμηλ� �ρθ�γωνικ�κτίρι�, ανε�άρτητ�, στ� πίσω μέρ�ς



H μ�ρ�ή π�υ εί�ε τ� θέατρ� της Eπιδαύρ�υ (Aσκληπιεί�ν) και η σκηνή τ�υ σε δύ� �άσεις της �ικ�δ�μησής τ�υ. Aριστερά η πρώτη μ�ρ�ή τ�υ, στην κλα-σική επ��ή, και δε�ιά �πως διαμ�ρ�ώθηκε στην ελληνιστική περί�δ�, με την πρ�σθήκη Eπιθεάτρ�υ (κ�ινώς, άνω δια"ώματ�ς) κ.λπ. (Σ�έδια N. Παπα�α-τ"ής, «Παυσανί�υ Περιήγησις» 2, 209, εικ. 234–237).

της �ρήστρας. T� αρικ� θέατρ�δεν είε ανάγκη σκηνής. Tην επέ�α-λε η πρ��δ�ς τ�υ δράματ�ς. Στηναραϊκή περί�δ� υπήρε ένας ηθ�-π�ι�ς (υπ�κριτής), � �π�ί�ς συνδε�-ταν με τ� �ρ� ή ανταπ�κριν�ταν. OAισύλ�ς αύ�ησε τ�υς ηθ�π�ι�ύς σεδύ� και � Σ��κλής σε τρεις. Bαθμι-αία � λ�γ�ς σε �άρ�ς τ�υ λυρικ�ύμέρ�υς και �ι ρ�λ�ι αυ�άν�νται, α-παιτ�ύνται πλέ�ν κ�στ�ύμια, πρ�-σωπεία, κ.λπ., και μία εγκατάστασηδίπλα στην �ρήστρα.

Kατ’ αρήν �ύλινες, αντικαταστά-θηκαν αργ�τερα, κυρίως τ�ν 3� και2� αι. κατά τ� πλείστ�ν με λίθινες.Tα ερείπια δείν�υν π�ικιλία σκη-νών, με δύ� επικρατέστερ�υς τύ-π�υς.

Eνας, παλαι�τερ�ς, με συνήθως ε-λα�ρά υπερυψωμένη ε�έδρα και πα-ραπλεύρως παρασκήνια.

Δεύτερ�ς αυτ�ς με πρ�σκήνι�,�ρθ�γωνική ε�έδρα πρ�ς την �ρή-στρα, στ� επάνω επίπεδ� της �π�ίαςανέ�αιναν �ι ηθ�π�ι�ί. Στ�υς κλασι-κ�ύς ρ�ν�υς �ι υπ�κριτές έπαι!ανστην �ρήστρα μα!ί με τ� �ρ�. Kα-θιερώνεται απ� την σταδιακή υπ�-�άθμιση τ�υ �ρ�ύ, μέρι και την α-π�υσία τ�υ με τη νέα κωμωδία. Mετάτ� 350 π.X. επι�άλλεται για καλύτερηπρ��λή των ηθ�π�ιών. Eπιπλέ�ντων παραστάσεων της νέας κωμω-δίας, π�λλές κλασικές τραγωδίες α-να�ίωσαν. Eτσι η ελληνιστική σκηνήπρέπει να παρέει π�λλές δυνατ�τη-τες.

H �ψη της σκηνής πρ�ς τ� πρ�-σκήνι� �ν�μά!εται και αυτή σκηνή.T� ισ�γει� έει τρεις π�ρτες, π�υδεν ρησιμ�π�ι�ύνται πάντα. O �ρ�-��ς �ν�μά!εται λ�γεί�ν, η �ψη τ�υέει μία ή τρεις π�ρτες ή διαμ�ρ�ώ-νεται με πεσσ�ύς ή κί�νες (θυρώμα-τα), επί των �π�ίων στερεών�νταισκηνικά. Oρισμένες ��ρές υπάρει

και 3�ς �ρ��ς, τ� θε�λ�γεί�. O Eυ-ριπίδης απ’ αυτ�, εμ�άνι!ε τ�υς θε-�ύς, π�υ παρενέ�αιναν στην υπ�θε-ση. O Aισύλ�ς παρ�υσία!ε ηθ�π�ι-�ύς απ� επίπεδη �ρ��ή της �ύλινηςσκηνής.

H σκηνή �έρει δίπλα παρασκήνια,ώρ�υς απ�θήκευσης και ε�υπηρέ-τησης των ηθ�π�ιών (KασσώπηHπείρ�υ, Nέα Πλευρών, Oινιάδες).

Eνί�τε η σκηνή απ�κτά ειδική δια-μ�ρ�ωση. Στη Σπάρτη κινητή επίτρ�ών, με πλινθ�κτιστη υπ�στεγησκην�θήκη. Στη Mεγαλ�π�λη τ�πρ�στώ� τ�υ Θερσιλί�υ έει θέσησκηνής. Στ� Kα�ιρεί� στo κέντρ�της υπάρει να�ς. Nα� πλησί�ν τηςσκηνής, συνήθως δυτικά της, συνα-ντάμε συνά (Δι�νυσιακ�, Θ�ρικ�ς,Πέργαμ�ς).

H διώρ��η σκηνή πρ�ς την �ρή-στρα �έρει στεν� �ρθ�γωνικ� πρ�-σκήνι�, μήκ�υς περίπ�υ �σ� η διάμε-τρ�ς της, ύψ�υς �σ� � πρώτ�ς �ρ�-

��ς. Aυτ� �έρει πρ�ς την �ρήστρακι�ν�στ�ιία. Aρικά �ύλιν�, π�υ κα-τά �ρισμέν�υς στ�υς κλασικ�ύςρ�ν�υς α�αιρείτ� κατά τη διδασκα-λία της τραγωδίας. Aπ� τ�ν 3� αι. κα-θιερώνεται και στην τραγωδία. Σταελληνιστικά ρ�νια ήταν λίθιν�. Mεκι�ν�στ�ιία στην �ψη, συνήθως μεημικί�νες σε �ρθ�γωνικ�ύς πεσσ�ύς(Eπίδαυρ�ς, Ωρωπ�ς, Θάσ�ς, Δελ-��ί, Δί�, Oινιάδες, Πριήνη, N. Πλευ-ρώνα, Δήλ�ς), στα αν�ίγματα της �-π�ίας τ�π�θετ�ύνται πίνακες. Φέρειεπιστήλι� και !ω��ρ�, συνά με επι-γρα�ές (Θάσ�υ, Oινιαδών). O αριθ-μ�ς των μετακι�νίων ήταν μ�ν�ς. T�κεντρικ� και δύ� ακραία έμεναν α-ν�ικτά. Στ� θριγκ� εδρά!�νταν �ύλι-νες ή λίθινες (Πριήνη) δ�κ�ί, π�υ έ-�εραν τ� δάπεδ� τ�υ πρ�σκηνί�υ, �-π�υ η πρ�σ�αση ηθ�π�ιών γίνεταισυνά απ� τα πλάγια, με κεκλιμέναεπίπεδα (Ωρωπ�ς, Eπίδαυρ�ς, K�-ρινθ�ς, Δελ��ί, Στράτ�ς, Tιτάνη).

Eνί�τε πίσω απ’ τη σκηνή υπάρειστ�ά (Δι�νυσιακ�, Aργ�ς).

Tα σκηνικάτυ αρ�αίυ θεάτρυ

Aπ� τ�υς ρ�ν�υς τ�υ Aισύλ�υ έ-ει ρησιμ�π�ιηθεί τ� εκκύλισμα, κυ-κλική πλατ��ρμα, π�υ μετα�έρει ε-κτ�ς σκηνής τα δρώμενα. O Aισύλ�ςρησιμ�π�ίησε ένα �αρ�ύλκ�, σανμηανή πετάγματ�ς, την �π�ία ρη-σιμ�π�ίησε αργ�τερα � Eυριπίδηςκαι διακωμώδησε � Aριστ��άνης. Hκωμωδία ρεια!�ταν �σ� και η τρα-γωδία π�ικιλία μηανισμών σκηνής.

T� αραί� ελληνικ� θέατρ� ρησι-μ�π�ιεί ευρέως σκην�γρα�ία. H κι�-ν�στ�ιία τ�υ πρ�σκηνί�υ και θυρώ-ματα πληρ�ύνται με σκηνικά. Mεγά-λ�ς αριθμ�ς κινητών σκηνικών έειεπιν�ηθεί, απ� κιν�ύμενα με τρ�-�ύς παράλληλα στην �ψη, π�υ έρ-�νται απ� τις δύ� πλευρές, ή τη μία(Mεγαλ�π�λη), μέρι την κίνηση επίτρ�ών �λ�κληρης της σκηνής(Σπάρτη).

Aλλά και σε πρώιμες περι�δ�υς τασκηνικά στη ωρίς πρ�σκήνι� σκηνήείαν �ασική παρ�υσία. Tα πρώταρ�νια της τραγωδίας τ� σκηνικ� ή-ταν απλ�. Eνας �ωμ�ς, ένα σπήλαι�,ένας τά��ς, μία τέντα, διά��ρα ιεράαντικείμενα, �ρι!αν αυτ�. T� σατιρι-κ� έργ� τ�ν 5�υ αι. τακτ�π�ιεί τ� θέ-μα με απλά αντικείμενα στ� κ�ίλ�.

H πρ��πτική αριτεκτ�νική είεπαρ�υσία στη σκην�γρα�ία. O Bι-τρ�ύ�ι�ς (7.1.11) ανα�έρει �τι � Aι-σύλ�ς είε καλέσει τ�ν Σάμι� Aγά-θαρ� για να !ωγρα�ίσει μία πρ��-πτική σκην�γρα�ία. O Σ��κλής ε-�ήρμ�σε την πρ��πτική σκην�γρα-�ία απ� τ� 460 π.X.

Στις Συρακ�ύσες σε πρώιμη �άσηπίνακες σκην�γρα�ίας υψών�νται α-π� μία τά�ρ�, με απλά μέσα, πρ� τηςσκηνής.

Aναπαράσταση τ�υ θεάτρ�υ της Πριήνης, στη Mικρά Aσία (Πηγή: Freya Stark,«Ionia A. Quest», London, 1954, fot. face 152).



T� θέατρ� της Eπιδαύρ�υ (Aσκληπιεί�ν), �ημισμέν� απ� τα αρ�αία �ρ�νια για την ακ�υστική τ�υ. (�ωτ.: «Iταν�ς»).

H ακ�υστική τ�υ αρ�αί�υ θεάτρ�υΠ�ύ ��είλεται η ε αιρετική ακ�υστική των αρ�αίων θεάτρων

T�υ Eμμαν�υήλ Γ. T�εκάκη

Kαθηγητή Aριστ�τελεί�υ Πανεπιστημί�υ Θεσσαλ�νίκης

H AΠΛOTHTA και τ� μεγαλεί� απ�τε-λ�ύν τη συν�πτικ�τερη ίσως περι-γρα�ή των �αρακτηριστικών τωνμνημείων τ�υ αρ�αί�υ ελληνικ�ύ κ�-σμ�υ. Kαι τ� θέατρ� απ�τελεί τ�μνημεί� εκείν� στ� �π�ί� τα δύ� αυ-τά �αρακτηριστικά συνδυά��νται μετ�ν καλύτερ� τρ�π�.

H αλήθεια αυτή δεν ��είλεται μ�-ν� στην απλ�τητα της μ�ρ�ής τ�υ,σε σύγκριση με άλλα, αναγκαστικά ί-σως συνθετ�τερα μνημεία. O�είλε-ται περισσ�τερ� στην απλ�τητα τηςλειτ�υργίας τ�υ. O�είλεται στ� δια-�ρ�νικ� �αρακτήρα αυτής της λει-τ�υργίας π�υ επιτρέπει την α!ι�π�ί-ησή τ�υς �ιλιάδες �ρ�νια μετά τη δη-μι�υργία τ�υς. O�είλεται τέλ�ς στηναντ��ή της άπ�ψης των δημι�υργώντ�υς, π�υ ανταπε!έρ�εται στις σύγ-�ρ�νες απαιτήσεις τ�σ� της �ρήσηςτων ίδιων των μνημείων σήμερα �σ�και τ�υ σ�εδιασμ�ύ νέων. Kαι η αντ�-�ή αυτή αναδεικνύει τ� μεγαλεί�.

Γι’ αυτ� η ανανέωση της γνωριμίαςμας με τ� αρ�αί� θέατρ�, σαν θεα-

τές, σαν επισκέπτες, σαν επιστήμ�-νες, σαν σ�εδιαστές νέων θεάτρων,είναι αναγκαία και πρέπει να είναι συ-νε�ής.

Tρία στ�ι�εία συνθέτ�υν τ� αρ�αί�ελληνικ� θέατρ�, η �ρ�ήστρα, τ� κ�ί-λ� και η σκηνή.

O κύκλ�ς της �ρ�ήστρας απ�τελείτ�ν πυρήνα της μ�ρ�ής τ�υ αρ�αί�υελληνικ�ύ θεάτρ�υ. Eίτε πρ�κειταιγια κύκλ� ��ρευτών, είτε πρ�κειταιγια κύκλ� ��ρωδών, ένα είναι $έ$αι�.O κύκλ�ς απ�τελεί τ� $έλτιστ� σ�ή-μα για να μπ�ρεί να $λέπει και να α-κ�ύει άνετα ένας μεγαλύτερ�ς αριθ-μ�ς θεατών. Aκ�μη περισσ�τερ� �κύκλ�ς απ�τελεί τ� �υσικ� σ�ήμαπ�υ δημι�υργείται και σήμερα γύρωαπ� έναν �μιλητή.

T� κ�ίλ�ν τ�υ θεάτρ�υ, δηλαδή τ�ίδι� τ� θέατρ�, αναπτύ�θηκε αρ�ικάμε τη $�ήθεια !ύλινων κατασκευών.Kαταστρ��ές κατέδει!αν τ� επικίν-δυν� των κατασκευών αυτών και �-δήγησαν στην επιν�ηση πι� ασ�αλώνλύσεων, αρ�ικά κ�ντά σε λ��υς γιατη δημι�υργία τ�υ κ�ίλ�υ με εκσκα-�ή και τελικά σε κατασκευές απ� πέ-τρα, π�υ διασώ��νται μέ�ρι τις μέρεςμας. H κυκλική διάτα!η σε συνδυα-

σμ� με τη μεγάλη υπερύψωση μετα-!ύ σειρών καθισμάτων δίνει έναν μ�-ναδικ� συνδυασμ� απρ�σκ�πτης θέ-ας και ακρ�ασης.

Aντίθετα με τ�ν κύκλ� της �ρ�ή-στρας και τ�υ κ�ίλ�υ η ευθεία απ�τε-λεί τ� $ασικ� σ�ήμα της σκηνής. Hσκηνή είναι τ� κτίσμα μέσα στ� �π�ί�συντελ�ύνται �λες �ι πρ�ετ�ιμασίεςκαι ταυτ��ρ�να είναι τ� ��ντ� μπρ�-στά στ� �π�ί� διαδραματί�εται η θε-ατρική δράση. Aλλ�τε καν�νικ� πέ-τριν� κτίρι�, άλλ�τε πρ��ειρ� ελα-�ρύ κατασκεύασμα, σκηνικ�, παρ�υ-σιά�ει μεγάλες δια��ρ�π�ιήσεις ωςπρ�ς τη μ�ρ�ή, τ� μέγεθ�ς και τηθέση. Kυρίως τη θέση ως πρ�ς την�ρ�ήστρα και την απ�σταση απ� αυ-τή. Kρίν�ντας απ� την κατάλη!η τηςμ�ρ�ής τ�υ κτιρί�υ της σκηνής, �-πως μας παρ�υσιά�εται σε ένα κ�ρυ-�αί� δείγμα θεάτρ�υ, στην Eπίδαυ-ρ�, �αίνεται �τι μετά απ� παλινδρ�-μήσεις διαμ�ρ�ώθηκε ως ένα διώρ�-�� κτίσμα στην ε�απτ�μένη τ�υ κύ-κλ�υ της �ρ�ήστρας, με τ� �π�ί�κλείνει η μία πλευρά τ�υ θεάτρ�υ.

H απλή επίλυση των τριών καθ�ρι-στικών αυτών στ�ι�είων τ�υ θεατρι-κ�ύ �ώρ�υ, απ�τελεί τ� μεγαλεί� τ�υ

αρ�αί�υ ελληνικ�ύ θεάτρ�υ. Mε �λατα μέσα στην διάθεσή τ�υ, � σύγ�ρ�-ν�ς σ�εδιαστής �άνει π�λλές ��ρέςαυτ� τ� ν�ημα και �δηγείται σε λύ-σεις θεατρικών �ώρων π�υ δεν στη-ρί��υν την παράσταση αλλά αναλί-σκ�νται στ� �ώρ�. Γι’ αυτ� τ� μήνυ-μα π�υ μας μετα�έρ�υν τα αρ�αίαελληνικά θέατρα ε!ακ�λ�υθεί να εί-ναι επίκαιρ� και δεν έ�ει γίνει ακ�μηκαταν�ητ� στ� σύν�λ� τ�υ.

H ακ�υστικήτ�τε και σήμερα

H ακ�υστική π�ι�τητα των αρ�αί-ων ελληνικών θεάτρων είναι τ�σ�γνωστή �σ� και α!ι�θαύμαστη, με α-π�τέλεσμα να παίρνει �αρακτήραμυστικισμ�ύ. Στην πραγματικ�τηταγια π�λλά στ�ι�εία της ακ�υστικήςαυτής έ��υμε συγκεκριμένες απα-ντήσεις. Aυτές δεν θα πρέπει να τιςδ�ύμε σαν απ�μυθ�π�ίηση. Γιατί δενείναι πλήρεις, δεν απαντ�ύν σε �λατα �ητήματα. Aλλά κυρίως γιατί η ε-πιτυ�ία των θεάτρων αυτών ��είλε-ται ��ι μ�ν� στην ακ�υστική αλλά και



στη μ�ρ�ή και τη λειτ�υργία τ�υς.Παράλληλα η κυκλική διάτα!η υ-

π��ρεώνει σε μία συγκέντρωση �λ�υτ�υ θεάτρ�υ στα δρώμενα, στ�ι�εί��ωτικ� για τ�ν θεατρικ� �ώρ�, για τ�σ�εδιασμ� τ�υ και για την μετα��ράτων θεατών απ� τ�ν πραγματικ� στ�θεατρικ� �ώρ�.

Kαμιά άλλη μ�ρ�ή �ώρ�υ δεν δη-μι�υργεί τέτ�ια αίσθηση συγκέντρω-σης της πρ�σ��ής �λων στην παρά-σταση. Kαμιά άλλη μ�ρ�ή δεν δημι-�υργεί τέτ�ια αίσθηση συμμετ��ήςστη μεγάλη �μάδα των θεατών. Γι’αυτ� και παρά τα �τω�ά συνήθως τε-�νικά μέσα, σε σύγκριση με ένα πλή-ρες σύγ�ρ�ν� θέατρ�, τ� αίσθηματης μέθε!ης είναι πανίσ�υρ�. Eίναιστ� �έρι τ�υ σκην�θέτη να μας με-τα�έρει ακ�μη και σήμερα, πίσω στ��ρ�ν�. T� θέατρ� παρέ�ει �λα τα α-ναγκαία στ�ι�εία.

Γνωρί��υμε �τι η ακ�υστική δεν υ-πήρ�ε ως επιστήμη στ�ν αρ�αί� ελ-ληνικ� κ�σμ�. Oι πρ�γ�ν�ί μας ήτανπερισσ�τερ� �ιλ�σ��ι και λιγ�τερ�επιστήμ�νες. Ως �ιλ�σ��ι εί�αντην ικαν�τητα να παρατηρ�ύν τ� πε-ρι$άλλ�ν τ�υς και να ε!άγ�υν συ-μπεράσματα. Kαι ακ�μη πι� σπ�υ-δαί�, εί�αν τ�ν κ�ιν� ν�υ να τα μετα-�έρ�υν και να τα ε�αρμ��υν στη�ωή τ�υς, στα έργα τ�υς.

H πρώτη παρατήρηση είναι η σ�ε-δ�ν �μ�ι�μ�ρ�η καταν�μή της η�η-τικής ενέργειας της �ωνής γύρω α-π� έναν �μιλητή, μία παρατήρησηπ�υ μπ�ρ�ύσε να γίνει και να επαλη-θευτεί αμέτρητες ��ρές σε συγκε-ντρώσεις �μιλητών στην αγ�ρά. Aπ�αυτή πρ�κύπτει � κυκλικ�ς �αρακτή-ρας τ�υ κ�ίλ�υ.

H δεύτερη παρατήρηση είναι η πα-ρεμπ�διση της άνετης ακρ�ασης, �-ταν � ακρ�ατής δεν $λέπει τ�ν �μι-λητή. Παρατήρηση π�υ πρ�ήλθε επί-σης απ� την αγ�ρά, και π�υ �δήγησεστην κλίση τ�υ κ�ίλ�υ.

H τρίτη παρατήρηση είναι η ανά-κλαση, μία παρατήρηση π�υ γίνεταιστη �ύση, μπρ�στά σε ένα $ρά��. Hενίσ�υση της �ωνής απ� την ανά-κλαση �δήγησε στη θέση των ηθ�-π�ιών πίσω, μπρ�στά στη σκηνή με ι-σ�υρές ανακλάσεις πίσω και κάτω.

H τελευταία παρατήρηση είναι η α-νάγκη για ησυ�ία. H μεγάλη ησυ�ίακαθιστά τη �ωνή ικανή να ακ�υστείσε μεγάλες απ�στάσεις. Γι’ αυτ� �ιθέσεις των αρ�αίων θεάτρων είναι ε-πιλεγμένες για τη μεγάλη ησυ�ία τ�υπερι$άλλ�ντ�ς �ώρ�υ (σε π�λλέςπεριπτώσεις ακ�μη και σήμερα).

T� μ�ν� �ήτημα στ� �π�ί� �ι συν-θήκες τ�τε ήταν �ειρ�τερες για τ�υςηθ�π�ι�ύς, ήταν �ι θεατές. O επι-σκέπτης τ�υ θεάτρ�υ έμενε εκείπ�λλές ώρες, σε συνθήκες κάθε άλ-λ� παρά σύγ�ρ�ν�υ θεάτρ�υ καισυμμετεί�ε με αντιδράσεις, σε αντί-θεση με τ� σημεριν� θεατή π�υ σέ-$εται τ� �ώρ� και την τέ�νη.

Συμπεράσματα γιατ� σύγ�ρ�ν� θέατρ�

H πρ�σκληση για τ�ν αρ�ιτέκτ�ναπ�υ σ�εδιά�ει ένα σύγ�ρ�ν� θέατρ�είναι να πρ��ωρήσει, να δώσει δηλα-δή λύσεις π�υ να $ελτιών�υν τιςσυνθήκες σε σ�έση με τα γεμάτα έ-νταση και πρ�σωπικ�τητα θεατρικάμνημεία τ�υ παρελθ�ντ�ς. Στ� δύ-

σκ�λ� αυτ� εγ�είρημα, μπ�ρεί κα-νείς να συμ$άλει με μία σειρά απ�σύγ�ρ�νες τε�νικές πρ�σεγγίσεις.

O σ�εδιασμ�ς με υπ�λ�γιστές καιτα μ�ντέλα πρ�σ�μ�ίωσης, με �λεςτις αδυναμίες τ�υς, παρέ��υν στ�ι-�εία π�υ μπ�ρ�ύν να $�ηθήσ�υν. O�ιμ�ν�ν μπ�ρ�ύμε να πρ�$λέπ�υμε τιςσυνθήκες σε κάθε θέση τ�υ θεά-τρ�υ, μπ�ρ�ύμε ακ�μη να πρ�$λέ-π�υμε τι θα συμ$εί �ταν � ηθ�π�ι�ςστρα�εί αλλ�ύ ή σκύψει τ� κε�άλι. Oσύγ�ρ�ν�ς σ�εδιασμ�ς έ�ει έτσι τηδυνατ�τητα να !ε�ύγει απ� τ�ν απ�-λυτ� κύκλ� και απ� τη σταθερή κλίσηώστε να δώσει στ� κ�ίλ� πι� δυναμι-κές μ�ρ�ές, πρ�σαρμ�σμένες στιςδυνατ�τητες της �ωνής και στηνπρ�σπάθεια για $έλτιστη ρύθμισητων ακ�υστικών παραμέτρων.

Eλά�ιστα στ�ι�εία κτιρίων σκηνής,κυρίως στ�ι�εία θεμελίωσης, έ��υνδιασωθεί ώς τις μέρες μας, με απ�-τέλεσμα τα σημαντικ�τερα και ακ�-μη �ρησιμ�π�ι�ύμενα αρ�αία ελλη-νικά θέατρα να έ��υν τ�ν κύκλ� της�ρ�ήστρας αν�ι�τ� πρ�ς τα πίσω,�ωρίς πλάτη. T� γεγ�ν�ς αυτ� έ�ειαλλ�ιώσει τη μ�ρ�ή των παραστάσε-ων. H θέση τ�υ ηθ�π�ι�ύ στ� πίσωμέρ�ς της �ρ�ήστρας, κ�ντά στ� κτί-ρι� της σκηνής, π�υ τ�ν $�ηθάει μεδύ� πρ�σθετες ανακλάσεις, �άνεται.O ηθ�π�ι�ς πλησιά�ει τ�υς θεατές,στ� άλλ� άκρ� της �ρ�ήστρας, σεμια πρ�σπάθεια να ακ�υστεί και να�ανεί καλύτερα. Eτσι, η αναστήλωσηεν�ς αρ�αί�υ θεάτρ�υ με τη σκηνήτ�υ, θα δημι�υργ�ύσε μάλλ�ν πρ�-$λήματα στη σύγ�ρ�νη παράσταση.

Aν και τα σκηνικά (στη θέση τηςσκηνής) $�ηθ�ύν στην καλύτερη α-κ�υστική, σε σύγκριση με την έλλειψηκάθε κάθετης ανακλαστικής επι�άνει-ας, η τ�π�θέτηση μ�νιμ�υ κτιρί�υσκηνής $ελτιώνει τις συνθήκες, ανα-γκά��ντας τ�υς ηθ�π�ι�ύς να κιν�ύ-νται στ� $άθ�ς της �ρ�ήστρας (μέ�ρι8 m απ� τη σκηνή). Σε εκείνη τη θέσηέ��υν ��ι μ�ν�ν τη στήρι!η της σκη-νής με την ανάκλασή της αλλά τηνπλήρη στήρι!η της �ρ�ήστρας με τηνπι� σημαντική ανάκλασή της στ� έδα-��ς, �σ� και μία ακ�μη διπλή ανάκλα-ση. O ηθ�π�ι�ς π�υ κινείται κ�ντάστ�υς ακρ�ατές τελικά δεν ακ�ύγεταιπέρα απ� τις πρώτες σειρές.

Eπίλ�γ�ς

Π�λλά μπ�ρεί κανείς να απ�κ�μί-σει και ��ι μ�ν�ν ιστ�ρική γνώση α-π� τη μελέτη των μνημείων τ�υ αρ-�αί�υ ελληνικ�ύ κ�σμ�υ. Iδιαίτεραστα θέατρα, η πρ�σέγγιση με τα σύγ-�ρ�να επιστημ�νικά εργαλεία συ-μπληρώνεται απ� την εμπειρία τηςσυμμετ��ής στη �ωντανή λειτ�υργίατ�υ μνημεί�υ, κάτι π�υ δεν είναι δυ-νατ� σε άλλα μνημεία. Στ�ν πρώτ�αιώνα της σύγ�ρ�νης �ωής της, τ�ν20�, η επιστήμη της ακ�υστικής απέ-σπασε π�λλά στ�ι�εία απ� τ� αρ�αί�ελληνικ� θέατρ�. Παρά τη �θ�ράτων αιώνων, �ι διατεταγμένες αυτέςπέτρες π�υ απ�τελ�ύν τ� αρ�αί� ελ-ληνικ� θέατρ� έ��υν κι άλλα να μαςπ�υν. Oι σιωπηλ�ί αυτ�ί μάρτυρεςτ�υ παρελθ�ντ�ς, δεν έ��υν πει α-κ�μη την τελευταία τ�υς λέ!η. Aς ταγνωρίσ�υμε καλύτερα, ας ακ�ύσ�υ-με τ� μήνυμά τ�υς και κυρίως αςπρ�σδώσ�υμε τ� σε$ασμ� π�υ απαι-τεί τ� μεγαλεί� τ�υς.

Oι ανακλάσεις της �ρ�ήστρας και της σκηνής καλύπτ�υν �λ� τ� θέατρ�.

O ηθ�π�ι�ς μπρ�στά, �ωρίς ανάκλαση.

O ηθ�π�ι�ς πίσω, με την ανάκλαση της �ρ�ήστρας, της σκηνής και τη διπλή ανά-κλαση �ρ�ήστρας–σκηνής. (Tα σ�έδια της σελίδας είναι τ�υ καθηγητή E. T�εκάκη).

O ηθ�π�ι�ς πίσω, με την ανάκλαση της �ρ�ήστρας.



Oπ�υ Eλληνες, και θεατρικ�ί �ώρ�ιKαταγρα�ή των αραίων ελληνικών θεάτρων π�υ σώ��νται σήμερα

T� θέατρ� των Δελ ών (μέσα 4�υ π.X. αιώνα), μ�ναδικά ενταγμέν� στ� τ�πί�. (Φωτ.: «Iταν�ς»).

Tων Kωνσταντίν�υ Mπ�λέτη – Mι�άλη Πιτένη

Aρ�ιτεκτ�νων

TA σω��μενα αραία θέατρα, ως α-ντικείμενα αραι�λ�γικής έρευνας,επι�ε�αιών�υν σήμερα την άρρηκτησέση της αριτεκτ�νικής σύλληψηςκαι της ρήσης τ�υ ώρ�υ. Tα ίδιαως πρ�στατευ�μενα μνημεία απ�τε-

λ�ύν μία �εωριστή κατηγ�ρία αρ-αι�τήτων π�υ, �ταν η κατάστασήτ�υς τ� επιτρέπει, μπ�ρ�ύν να !ιλ�-�ενήσ�υν κάπ�ια νέα ρήση π�υ ναπαραπέμπει, έστω και με δια!�ρ�-π�ιήσεις, στην αρική τ�υς λειτ�υρ-γία. Παράλληλα με την α�ία της ενδυνάμει ρηστικής ικαν�τητ�ς, η ί-δια η αριτεκτ�νική μ�ρ!ή τ�υς ταδια!�ρ�π�ιεί καθ�ριστικά απ� τ�υς

άλλ�υς τύπ�υς αραίων �ικ�δ�μη-μάτων. Eίναι εκείνη π�υ τα καθιστάκατά καν�να αναγνωρίσιμα απ� τ�ευρύ κ�ιν�, κάτι π�υ δεν ισύει συ-νήθως για τα ερείπια των περισσ�τέ-ρων άλλων αραίων κτιρίων. Oι πα-ραπάνω ιδι�τητες πρ�καλ�ύν ένα ι-διαίτερ� επιστημ�νικ�, κ�ινωνικ�και π�λιτικ� ενδια!έρ�ν για τη μελέ-τη, διατήρηση και ενδε�μενη ενσω-

μάτωση των αραίων θεάτρων στησύγρ�νη �ωή.

Στην επιστημ�νική καταγρα!ή π�υπαρ�υσιά�εται συν�πτικά, περιλαμ-�άν�νται 730 αραίες θεατρικές κα-τασκευές, τεκμηριωμένες απ� τασω��μενα τμήματά τ�υς, τις αραίεςπηγές (επιγρα!ές, κείμενα κ.λπ.), τησύγρ�νη έρευνα ή την πρ�!�ρική



παράδ�ση. Bρίσκ�νται διεσπαρμέ-νες σε ένα ευρύ, γεωγρα!ικά, ώρ�π�υ �ρί�εται ανατ�λικά απ� τ� ελλη-νιστικ� θέατρ� της Aλε�άνδρειαςΩ�ειανής στ� A!γανιστάν, δυτικά α-π� τα ημισκαμμένα, ανάμεσα σε σύγ-ρ�νες �ικ�δ�μές, λείψανα τ�υ ρω-μαϊκ�ύ θεάτρ�υ της Λισσα�ώνας,��ρεια απ� τ� θέατρ� της π�ληςCatterick στη B�ρεια Aγγλία π�υ ε-ντ�πίστηκε απ� αερ�!ωτ�γρα!ίες,και ν�τια απ� τ� θέατρ� της Πτ�λε-μαΐδ�ς στη N�τια Aίγυπτ�, η ύπαρ�ητ�υ �π�ί�υ επι�ε�αιώθηκε έμμεσααπ� σω��μενη επιγρα!ή. Kέντρ� τ�υώρ�υ αυτ�ύ απ�τελεί η Mεσ�γει�ςΘάλασσα, κ�ιτίδα τ�υ ελλην�ρωμαϊ-κ�ύ π�λιτισμ�ύ.

Θέατρ�

και Eλληνικ� Πνεύμα

Στ� πρώτ� αυτ� τμήμα της παρ�υ-σίασης περιλαμ�άν�νται θέατρα,των �π�ίων � ρ�ν�ς πρώτης !άσηςκατασκευής και λειτ�υργίας τ�υς α-νάγεται στην «ελληνική περί�δ�»,απ� τ�υς πρώιμ�υς ρ�ν�υς μέρικαι την υστερ�ελληνιστική επ�ή.Σημειώνεται �τι κατά την επικρατέ-στερη επιστημ�νική άπ�ψη τ� ρ�-νικ� �ρι� μετά�ασης απ� την ελλη-νιστική στη ρωμαϊκή περί�δ�, �σ�να!�ρά στη μ�ρ!ή και διάρθρωσητων θεάτρων, τ�π�θετείται γενικάστα μέσα περίπ�υ τ�υ 1�υ αιώναπ.X. Ωστ�σ� στ�ν ευρύτερ� ώρ�της Mεσ�γεί�υ συναντώνται π�ικί-λες ρ�νικές δια!�ρ�π�ιήσεις και �ρ�λ�ς των τ�πικών παραδ�σεων και«ιδιωμάτων» υπήρ�ε καθ�ριστικ�ςστις μετέπειτα ε�ελί�εις.

Στ�ν πρώτ� κατάλ�γ� περιλαμ�ά-ν�νται τα θέατρα και τα ελάιστα ω-δεία της «ελληνικής περι�δ�υ», ταμετα�ατικής μ�ρ!ής θέατρα τηςKαμπανίας και της Mεγάλης Eλλά-δας π�υ !έρ�υν σα!είς επιδράσειςαπ� την ελληνική αριτεκτ�νική πα-ράδ�ση, καθώς και �ι ώρ�ι συγκέ-ντρωσης κ�ιν�ύ αδιευκρίνιστης μέ-ρι σήμερα ρήσης (θεατρικά δρώ-μενα, μ�υσικές εκδηλώσεις, τελε-τ�υργίες). Δεν έ�υν εισαθεί �ιώρ�ι συγκέντρωσης π�υ ρησιμ�-π�ιήθηκαν απ�κλειστικά για π�λιτι-κές συγκεντρώσεις (π.. ��υλευτή-ρια). Eπίσης περιλαμ�άνεται και έ-νας αριθμ�ς θεατρικών ώρων π�υέ�υν ανα!ερθεί ως θεατρικές σεσω��μενες γραπτές πηγές, αλλά εί-τε καταστρά!ηκαν �λ�σερώς σεκάπ�ια υστερ�τερη ιστ�ρική τ�υς!άση είτε δεν έ�υν ακ�μη εντ�πι-στεί και διερευνηθεί αραι�λ�γικά.H ρ�ν�λ�γηση της πρώτης !άσηςκατασκευής τ�υς έει γίνει συγκρι-τικά και με τη ��ήθεια των παραπά-νω πηγών.

/εωριστά και για συστηματικ�ύςλ�γ�υς έ�υν απ�γρα!ηθεί κάπ�ι�ισω��μεν�ι θεατρικ�ί ώρ�ι των �-π�ίων τα λείψανα είναι τ�σ� λίγαπ�υ δεν επιτρέπ�υν κάπ�ια, έστωκαι σετικής ακρί�ειας, ρ�ν�λ�γη-ση. Παρ�υσιά��νται στ� δεύτερ� κα-τάλ�γ� με τίτλ� «Θέατρα μη ε�ακρι-�ωμένης ρ�ν�λ�γησης». Στην ίδιακατηγ�ρία έει περιλη!θεί και έναςαριθμ�ς θεατρικών ώρων για τ�υς�π�ί�υς δεν υπάρει σα!ώς ε�ακρι-�ωμένη, αραι�λ�γικά, ρ�νική πε-

ρί�δ�ς πρώτης !άσης κατασκευής.Aπ� τα συν�λικά στ�ιεία της έ-

ρευνας διαπιστώθηκε η ύπαρ�η 189θεάτρων «ελληνικής περι�δ�υ», εκτων �π�ίων τα 159 έ�υν απ�καλυ-!θεί σε ένα π�ικίλ� �αθμ� διατήρη-σης. H ύπαρ�η των υπ�λ�ίπων τεκ-μηριώνεται μ�ν� απ� πηγές. T�υλά-ιστ�ν τα 34 απ� τα 159 θέατρα α-ρακτηρί��νται σήμερα απ� την ευ-καιριακή ή συστηματική στέγασησύγρ�νων π�λιτιστικών δραστηρι�-τήτων. Tα υπ�λ�ιπα σω��μενα θέα-τρα απ�τελ�ύν απλ�ύς αραι�λ�γι-κ�ύς ώρ�υς, επισκέψιμ�υς ή μη α-π� τ� ευρύ κ�ιν�. Πρώτη στ�ν αριθ-μ� των θεάτρων «ελληνικής περι�-δ�υ» π�υ έ�υν !ιλ��ενήσει ή !ιλ�-�εν�ύν π�λιτιστικές δραστηρι�τητεςείναι η Eλλάδα και ακ�λ�υθ�ύν ηIταλία, η Kύπρ�ς και η T�υρκία.

H συν�πτική παρ�υσίαση της έ-ρευνας για τ�ν αρακτήρα και την ε-�άπλωση των αραίων θεάτρων θα�λ�κληρωθεί στ� α!ιέρωμα της ε-π�μενης Kυριακής, π�υ θα α!�ράστα θέατρα και τα ωδεία της Pωμαϊ-κής Περι�δ�υ. O �ασικ�ς κ�ρμ�ςτης επιστημ�νικής εργασίας πραγ-ματ�π�ιήθηκε για τη δημι�υργία ε-ν�ς άρτη μεγάλων διαστάσεων,π�υ πρωτ�παρ�υσιάστηκε στην έκ-θεση «Mία Σκηνή για τ�ν Δι�νυσ�»στη Θεσσαλ�νίκη και ακ�λ�ύθωςστ� Λ�νδίν�, στις Συρακ�ύσες καιστη Φιλιππ�ύπ�λη (Plovdiv) τηςB�υλγαρίας.

Για τη συγκέντρωση των απαιτ�ύ-μενων στ�ιείων ρησιμ�π�ιήθηκανπ�λυάριθμ�ι τίτλ�ι της γενικής καιειδικής �ι�λι�γρα!ίας, περι�δικά,μ�ν�γρα!ίες, �δηγ�ί κ.λπ. Γίνεται ι-διαίτερη ανα!�ρά στ� θεμελιώδεςέργ� των P.C.Rossetto - G. P.Sartorio «Teatri Antichi Greci eRomani», στην «The PrincetonEncyclopedia of Classical Sites»,στις ετήσιες εκδ�σεις τ�υ«Performing Arts Yearbook», σταπρακτικά τ�υ συνεδρί�υ «LeTheatre Antique et ses Spectacles»(Lattes Γαλλίας, 1989), στ� πάντα ε-πίκαιρ� έργ� της M. Bieber «TheHistory of the Greek and RomanTheatre», στ� τετράτ�μ� έργ�«Teatri Classici in Asia Minore» τηςDaria de Bernardi Ferrero και στ�νκατάλ�γ� «Teatri Greci e TeatriIspirati all’Architettura Greca inSicilia e nell’Italia Meridionale c.350-50 a.C.» της Karina Mitens. Ση-μαντικές πληρ�!�ρίες συγκεντρώ-θηκαν απ� ελληνικ�ύς και διεθνείς!�ρείς, �ργανισμ�ύς, καθώς και α-π� επιτ�πιες επισκέψεις σε ώρ�υςή συνενν�ήσεις με τ�υς υπευθύ-ν�υς. Oπως είναι !υσικ� η π�ι�τητακαι η π�σ�τητα των πληρ�!�ριώντης �ασικής απ�δελτίωσης π�ικίλ-λ�υν σημαντικά ανά μνημεί�. O κα-τάλ�γ�ς παραμένει πάντ�τε αν�ι-κτ�ς σε διεύρυνση απ� τις νεώτε-ρες ανακαλύψεις της αραι�λ�γι-κής έρευνας και υπ�κειται σε συνε-ή ανανέωση.

T� θέατρ� Φιλίππων, συνδεδεμέν� με τ�ν Φίλιππ�

τ�ν B΄ της Mακεδ�νίας, ανάγεται (η α΄ άση) τ�υ

στα μέσα τ�υ 4�υ π.X. αιώνα ( ωτ.: Γ. Xατ!ησπύρ�ς, EOT).

Συνέ�εια απ# την 13η σελίδα


T�υ Bασίλη Aγγελικ#π�υλ�υ

O XAPTHΣ αυτ�ς, � πρώτ�ς στ� είδ�ςτ�υ π�υ δημι�υργείται, καταγρά!ει �-λα τα μέρι σήμερα γνωστά αραία ελ-ληνικά και ρωμαϊκά θέατρα –απ� τ�A!γανιστάν ώς τη Bρετανία και απ� τηνOυκρανία ώς τ� Mαρ�κ�. Eει διαστά-σεις 6x3,20 και κατασκευάστηκε ειδικάγια την έκθεση «Mια σκηνή για τ�ν Δι�-νυσ� – Θεατρικ�ς ώρ�ς και αραί�δράμα» τ�υ Iδρύματ�ς Mερκ�ύρη, η �-π�ία τα�ιδεύει ανά τ�ν κ�σμ� εδώ και

δύ� ρ�νια. Συνετέθη �άσει των στ�ι-είων π�υ συνέλε�αν �ι επιστημ�νικ�ίεπιμελητές της έκθεσης αριτέκτ�νεςKωνσταντίν�ς Mπ�λέτης και MιάληςΠιτένης και καταγρά!ει, με ειδικέςρωματικές κ.ά. σημάνσεις π�υ δενδιακρίν�νται εδώ, λ�γω σμίκρυνσηςτ�υ άρτη, π�λλά και ενδια!έρ�ντα.Aπ� την επε�εργασία των στ�ιείωνπ�υ έθεσαν υπ�ψη μας �ι δημι�υργ�ίτ�υ άρτη πρ�κύπτ�υν τα ε�ής:

� Tα 728 αραία ελληνικά και ρωμαϊ-κά θέατρα π�υ έ�υν καταγρα!εί

απλών�νται σε 32 σημερινές ώρες. � Tα περισσ�τερα αραία θέατρα έει

η Iταλία (169) και ακ�λ�υθεί η T�υρκία(140), περι�ές �π�υ κατά την αραι�-τητα ήκμα�αν, ως γνωστ�ν, πλήθ�ς ελ-ληνικές π�λεις –της Mεγάλης Eλλάδ�ς,της Iωνίας κ.λπ. Tρίτη έρεται η Eλλάδαμε 134 θέατρα, και ακ�λ�υθ�ύν: Γαλλίαμε 98, Tυνησία 27, Iσπανία 24, Aλγερία13, I�ρδανία και Λι�ύη απ� 12, Aλ�ανία11, Συρία 10, Iσραήλ 9, Γερμανία και Aί-γυπτ�ς απ� 8, Kρ�ατία 7, απ� 5 Kύπρ�ς,Λί�αν�ς, Eλ�ετία και Bρετανία, απ� 4

B�υλγαρία και FYROM, 3 η P�υμανία, α-π� 2 Παλαιστίνη, Oυκρανία, Λ�υ�εμ-��ύργ�, Iράκ και Mαρ�κ� και απ� 1 Aυ-στρία, Oυγγαρία, Iράν, A!γανιστάν καιΠ�ρτ�γαλία.

� Aπ� τα 728 θέατρα, ελληνικά είναιτα 190 και ρωμαϊκά τα 461, ενώ 77 μέ-ν�υν ατα�ιν�μητα γιατί δεν υπάρ�υνεπαρκή στ�ιεία.

� Tα περισσ�τερα ελληνικά θέατρα�ρίσκ�νται !υσικά στη σημερινή Eλλά-δα (103) και ακ�λ�υθ�ύν: T�υρκία 46ελληνικά, Iταλία 24, Aλ�ανία 4, Λι�ύη 3,

EEÓÓÙÙˆ̂

EEÓÓÙÙˆ̂


απ� δύ� ελληνικά έ�υν Kύπρ�ς, Iράκκαι Oυκρανία και απ� 1 Aίγυπτ�ς, Λί�α-ν�ς, A!γανιστάν και Iράν (Eκ�άτανα).

� Tα περισσ�τερα ρωμαϊκά έει �έ-�αια η Iταλία (120) και ακ�λ�υθ�ύν:Γαλλία 98, T�υρκία 65, Eλλάδα 30, Tυνη-σία 27, Iσπανία 23, I�ρδανία και Aλγερίααπ� 12, ενώ �ι υπ�λ�ιπες έ�υν απ� 9 έ-ως 1.

� Aπ� τα 728 θέατρα τα 154 είναιγνωστά μ�ν� απ� πηγές και δεν έ�υνεντ�πισθεί ακ�μη. Aπ� τα 574 π�υ έ-�υν �ρεθεί, μ�ν� τα 85 ρησιμ�π�ιή-

θηκαν στα νεώτερα ρ�νια για ευκαι-ριακές ή τακτικές π�λιτιστικές εκδηλώ-σεις. Πρώτη στη ρήση αραίων θεά-τρων (τιμή, αλλά και �νειδ�ς ταυτ�ρ�-να, λ�γω της πρ�ειρ�τητας με την �-π�ία συνήθως συνέ�η αυτ�) η Eλλάδα,με 30 θέατρα. Aκ�λ�υθ�ύν Iταλία με 25εν ρήσει, Γαλλία 8, Iσπανία 6, Kύπρ�ς3, απ� 2 T�υρκία, I�ρδανία, Συρία καιTυνησία και απ� 1 B�υλγαρία, Bρετανία,Iσραήλ, Λι�ύη και FYROM.

� Oι Iταλίδες ερευνήτριες PaolaCiancio Rossetto και Giuseppina Pisani

Sartorio, δημι�υργ�ί τ�υ σημαντικ�ύτρίτ�μ�υ έργ�υ Teatri Antichi Greci eRomani (Pώμη, 1994), υπ�λ�γί��υν σε790 τα θέατρα, περιλαμ�άν�ντας �-μως και ώρ�υς συγκέντρωσης κ�ιν�ύγια μη θεατρικ�ύς σκ�π�ύς. Kατά τις ί-διες ερευνήτριες, τα θέατρα αυτά θαμπ�ρ�ύσαν τυπ�λ�γικά και ρ�ν�λ�γι-κά να τα�ιν�μηθ�ύν ως ε�ής: 167 ελ-ληνικά, 311 ρωμαϊκά, 48 ωδεία, 89«γαλλ�ρωμαϊκά», 16 ελλην�ρωμαϊκά(«ιταλικά»), 14 θέατρα–ωδεία, 14 ελλη-νικά κ�ίλα με ρωμαϊκή σκηνή (συνα-

ντώνται στη Mικρά Aσία) και 123 μη ε-ντ�πισμένα.

� Oι K. Mπ�λέτης και M. Πιτένης, με-λετώντας κατά τη συγκέντρωση τωνστ�ιείων τ�υς τη διεθνή �ι�λι�γρα-!ία, ρησιμ�π�ίησαν ευρέως τ� θεμε-λιώδες έργ� των Iταλίδων επιστημ�-νων, �ι �μως ωρίς δι�ρθώσεις, πρ�-σθήκες και συμπληρώματα, ιδίως σε�,τι α!�ρά τα ελληνικά θέατρα, έτσιπ�υ η καταγρα!ή την �π�ία παρ�υσιά-��υν στην έκθεση να είναι η πληρέστε-ρη μέρι σήμερα.

ÓÓ··˜̃ ¯̄¿¿ÚÚÙÙËË˜̃ –– ··ÓÓfifiÚÚ··ÌÌ·· ÙÙÔÔ˘̆ ÎÎfifiÛÛÌÌÔÔ˘̆ ˆ̂ÓÓ ··ÚÚ¯̄··››ˆ̂ÓÓ ııÂÂ¿¿ÙÙÚÚˆ̂ÓÓ

ÓÓ··˜̃ ¯̄¿¿ÚÚÙÙËË˜̃ –– ··ÓÓfifiÚÚ··ÌÌ·· ÙÙÔÔ˘̆ ÎÎfifiÛÛÌÌÔÔ˘̆ ˆ̂ÓÓ ··ÚÚ¯̄··››ˆ̂ÓÓ ııÂÂ¿¿ÙÙÚÚˆ̂ÓÓ


T� θέατρ� τ�υ Aργ�υς, λα�ευμέν� στις υπώρειες τ�υ λ��υ κατά τ� μεγαλύτερ� μέρ�ς τ�υ, τέλ�ς 4�υ – αρ�ές 3�υ π.X. αιών�ς (�ωτ.: «Iταν�ς»).

Θέατρα μνήμης ά�ια...Mια περιήγηση στα αντιπρ σωπευτικ�τερα απ� τα σω��μενα αρ�αία ελληνικά θέατρα

T�υ Δημήτρη Mπ�σνάκη

Δρ. Aρ�αι�λ�γίας

T� θέατρ� με απ�κρυσταλλωμένα τα�ασικά �αρακτηριστικά τ�υ γνωρί�ειως κατασκευή μεγάλη διάδ�ση σταελληνιστικά και ρωμαϊκά �ρ�νια καισε αυτή την κατεύθυνση θωρείται α-π��ασιστική η συμ��λή τ�υ Mεγά-λ�υ Aλε�άνδρ�υ. O υπαίθρι�ς �ώ-ρ�ς τ�υ θεάτρ�υ στην ελληνική π�-λη, αρμ�νικά πάντ�τε ενταγμέν�ςστ� �υσικ� τ�πί�, απ�τέλεσε σταδια-κά τ� κέντρ� της καλλιτε�νικής καιπ�λιτικής �ωής.

1. Θέατρα

τ υ ελλαδικ ύ �ώρ υ

Στ� θέατρ� τ�υ Δι�νύσ�υ στηνAθήνα, σε άμεση συνάρτηση με τιςανάγκες παρ�υσίασης τ�υ δράμα-τ�ς, δ�κιμά��νται για πρώτη ��ρά �-λες �ι μ�ρ�ές της κτιριακής εγκατά-στασης τ�υ θεάτρ�υ. Aπ� τις δύ�πρώτες �ικ�δ�μικές �άσεις τ�υ 6�υκαι 5�υ αι. σώ��νται ελά�ιστα τμήμα-

τα. Tα �ύλινα ικρία στ� κ�ίλ� μετά τ�θανατη��ρ� ατύ�ημα, π�υ πρ��ένη-σε η πτώση τ�υς (498 π.X.), αντικατά-σταθηκαν απ� λίθινα εδώλια στα�ρ�νια τ�υ ρήτ�ρα και π�λιτικ�ύ Λυ-κ�ύργ�υ (340/330 π.X.) και επιπλέ�ν�λ�κληρ� τ� θέατρ� έγινε λίθιν�.Eπίσης, τ� σκηνικ� �ικ�δ�μημα απέ-κτησε μ�νιμ� �αρακτήρα, ενώ γύρωαπ� την �ρ�ήστρα κατασκευάστηκεαγωγ�ς για την απαγωγή των �μ-"ρίων υδάτων. Kατά την ελληνικήπερί�δ� η σκηνή είναι διώρ��η, ενώτ� πρ�σκήνι� και τα παρασκήνια εί-ναι μαρμάρινα.

T� θέατρ� της Eρέτριας θεωρείταιως ένα απ� τα αρ�αι�τερα, ενώ μι-μείται κατά π�λύ τ� θέατρ� τ�υ Δι�-νύσ�υ. H αρ�αι�τερη �άση τ�υ με τησκηνή να θυμί�ει περσικ� ανάκτ�ρ�ανάγεται στ� 5� αι. π.X. Aπ� τα αρ-�αι�τερα σω��μενα τ�υ είδ�υς, είναιτ� λίθιν� πρ�σκήνι� με ιωνικ�ύ ρυθ-μ�ύ κι�ν�στ�ι�ία στην πρ�σ�ψη, π�υκατασκευάστηκε στ�ν πρώιμ� 4� αι.

Eνα αρκετά ασυνήθιστ� σ�ήμαστην κάτ�ψη παρ�υσιά�ει τ� θέατρ�τ�υ Θ�ρικ�ύ π�υ κτίστηκε γύρω στα

μέσα τ�υ 5�υ αι. π.X. H �ρ�ήστρα εί-ναι τραπε�ι�σ�ημη με καμπυλωμέ-νες γωνίες και τ� κ�ίλ� επίσης έ�εικαμπυλ�γραμμη ακαν�νιστη διάτα-�η, με ευθύγραμμη διάτα�η των εδω-λίων στ� κεντρικ� τμήμα. O μικρ�ςιωνικ�ς να�ς τ�υ Δι�νύσ�υ στη δυτι-κή πάρ�δ� τ�υ θεάτρ�υ με τ� "ωμ�μέσα στ� �ώρ� της �ρ�ήστρας επι-"ε"αιώνει τ�υς δεσμ�ύς τ�υ θεά-τρ�υ με τη δι�νυσιακή λατρεία. Tαμακρ�στενα δωμάτια στην ανατ�λι-κή πάρ�δ� με τα λα�ευτά στ� �υσικ�"ρά�� έδρανα �ρησίμευαν ως σκη-ν�θήκη.

T� θέατρ� της Eπιδαύρ�υ, ένα α-π� τα σημαντικ�τερα μνημεία τηςκλασικής αρ�αι�τητας �ε�ωρί�ει γιατην π�λύ καλή π�ι�τητα της ακ�υ-στικής τ�υ και τις συμμετρικές τ�υαναλ�γίες. Σύμ�ωνα με τις γραπτέςπηγές � αρ�ιτέκτων τ�υ έργ�υ είναι� Π�λύκλειτ�ς � νεώτερ�ς. T� θέα-τρ� κτίστηκε στα μέσα τ�υ 4�υ αι.και κατά μία άλλη άπ�ψη μετά τ� 300π.X.

Λίγ� μετά τ� 370 π.X. κτίστηκε τ�θέατρ� της Mεγαλ�π�λης, ένα απ�

τα μεγαλύτερα σε �ωρητικ�τητα θέ-ατρα τ�υ ελλαδικ�ύ �ώρ�υ, π�υ ε-κτ�ς απ� τα θεατρικά έργα �ιλ��ε-ν�ύσε και τις μεγάλες γι�ρτές τωνAρκάδων. A�ι�μνημ�νευτη είναι ημ�ρ�ή τ�υ σκηνικ�ύ �ικ�δ�μήμα-τ�ς, α��ύ �ι παραστάσεις δίν�νταιμπρ�στά απ� τη στ�ά τ�υ Θερσιλί�υ.Eνα �ύλιν� πρ�σκήνι� στην�τανμπρ�στά απ� τη στ�ά για τις ανάγκεςτ�υ δράματ�ς, π�υ στη συνέ�εια �υ-λασσ�ταν σε ένα στέγαστρ� στη δε-�ιά πάρ�δ� τ�υ θεάτρ�υ, τη σκην�-θήκη.

Στ� τέλ�ς τ�υ 4�υ ή στις αρ�έςτ�υ 3�υ αι. π.X., �ρ�ν�λ�γείται τ�θέατρ� τ�υ Aργ�υς με την κυκλική�ρ�ήστρα. Στ� �ώρ� �ιλ��εν�ύνταν�ι καλλιτε�νικ�ί αγώνες κατά τη με-γάλη γι�ρτή των Nεμέων. T� κ�ίλ��ωρι��ταν απ� δύ� δια�ώματα, ενώπέντε κλίμακες αν�δ�υ δημι�υργ�ύ-σαν τέσσερις κερκίδες, π�υ αντι-στ�ι��ύσαν στις �υλές τ�υ Aργ�υς.Kατά τα ρωμαϊκά �ρ�νια ένα σκέπα-στρ� απ� ύ�ασμα (velum) πρ�στά-τευε τ�υς θεατές απ� τις κακές και-ρικές συνθήκες.


H πρώτη �ικ�δ�μική �άση τ�υ θεά-τρ�υ της Δωδώνης συνδέεται με τ�ν"ασιλιά Πύρρ� (αρ�ές 3�υ αι. π.X.).T� σκηνικ� �ικ�δ�μημα είναι διώρ�-�� με δωρική στ�ά στη ν�τια πλευράκαι τετράγωνα παρασκήνια. H είσ�-δ�ς των θεατών πρ�ς τα ανώτεραδια�ώματα γιν�ταν με μεγάλα κλιμα-κ�στάσια ε�ωτερικά τ�υ κ�ίλ�υ, ενώη απ��ώρησή τ�υς διευκ�λυν�ταν μεπλατιά έ��δ� στην κεντρική κερκίδαπ�υ έκλεινε με κινητ� κιγκλίδωμα.

T� θέατρ� των Δελ�ών, με τη θαυ-μάσια έντα�ή τ�υ στ� �υσικ� περι-"άλλ�ν, κατασκευάστηκε στ�ν 4� αι.αλλά γνώρισε π�λλές επισκευές καιαλλαγές στ� 2� αι. π.X., π�υ συνε�ί-στηκαν ώς και τα ρωμαϊκά �ρ�νια.Iδιαίτερ� ενδια�έρ�ν έ�ει η μ�ρ�ήτ�υ κ�ίλ�υ, π�υ έ�ει περισσ�τερ�"άθ�ς παρά πλάτ�ς.

O ίδι�ς ιδι�ρρυθμ�ς σ�εδιασμ�ςμε διευρυμέν� τ�ν ά��να τ�υ "ά-θ�υς παρά τ�υ πλάτ�υς, παρατηρεί-ται και στ� θέατρ� της Δήλ�υ, π�υ�ικ�δ�μήθηκε σταδιακά μέσα στ�ν3� αι. π.X. Iδι�ρρυθμ� είναι και τ�

σκηνικ� �ικ�δ�μημα. Mια �ρθ�γώνιακατασκευή έ�ει τέσσερις θύρες, μιαστη δυτική και τρεις στην ανατ�λική,πίσω απ� τ� πρ�σκήνι� με τ�υς δω-ρικ�ύς ημικί�νες. Oι άλλες πλευρέςπερι"άλλ�νται απ� στ�ές.

Aπ� τα θέατρα π�υ "ρίσκ�νται στ�"�ρει� ελλαδικ� �ώρ� α�ί�ει να ανα-�έρ�υμε αυτ� της Bεργίνας, π�υσυνδέεται με τ� ανάκτ�ρ� και τηνAγ�ρά και μέσα στ� �π�ί� τ� 336 π.X.δ�λ��νήθηκε � Φίλιππ�ς. T� θέα-τρ� τ�υ Δί�υ, π�υ "ρίσκεται εκτ�ςτων �ρίων της π�λεως και έ�ει "�-ρει�ανατ�λικ� πρ�σανατ�λισμ� (τ�νπλέ�ν κατάλληλ�, σύμ�ωνα και μετις μεταγενέστερες υπ�δεί�εις τ�υBιτρ�ύ"ι�υ, για τ�ν αερισμ� τ�υ �ώ-ρ�υ) κατασκευάστηκε στ�υς �ρ�-ν�υς τ�υ Φιλίππ�υ E΄ (221–179 π.X.).Mε την π�λη τ�υ Δί�υ �μως σ�ετί��-νται και πρ�γενέστερ�ι σκηνικ�ί α-γώνες, απ� την επ��ή τ�υ Aρ�ελά�υ(413–399 π.X.), στ�υς �π�ί�υς συμ-μετεί�ε και � Eυριπίδης. Mε τ�ν Φί-λιππ� B΄ σ�ετί�εται και τ� θέατρ�των Φιλίππων, τ�υ �π�ί�υ η αρ�αι�-

τερη �άση ανάγεται στα μέσα τ�υ4�υ αι. T� θέατρ� της Θάσ�υ, π�υγια πρώτη ��ρά ανα�έρεται απ� τ�νIππ�κράτη, εδρά�εται μερικώς στηνπαρειά τ�υ τεί��υς της π�λης. :ε�ω-ριστ� ενδια�έρ�ν παρ�υσιά�ει ημαρτυρία �τι κατά τ�ν 5� αι. έ�ησεστην π�λη � δημι�υργ�ς τ�υ θεατρι-κ�ύ είδ�υς της παρωδίας, � κωμικ�ςηθ�π�ι�ς Hγήμων. T� θέατρ� τηςMαρώνειας π�υ �ρ�ν�λ�γείται στηνπρώιμη ελληνιστική περί�δ�, �αρά-�τηκε με τρία κέντρα, αρ�ή π�υ συ-νιστ�ύσε και � Bιτρ�ύ"ι�ς.

Aπ� τα θέατρα στ�ν υπ�λ�ιπ� ελ-λαδικ� �ώρ� ιδιαίτερα α�ι�λ�γα ήταντης Λάρισας (4�ς / 3�ς αι.), της Kασ-σώπης στην Hπειρ�, π�υ συγγενεύειτυπ�λ�γικά με της Δωδώνης (3�ς αι.),της Δημητριάδ�ς (μετά τ� 294 π.X.),των Oινιάδων (4�ς αι.), της Στράτ�υστην Aιτωλ�ακαρνανία (τέλ�ς 4�υαι.), της Πλευρών�ς (μέσα 3�υ αι.), �-π�υ έ�ει �ρησιμ�π�ιηθεί ως σκηνικ��ικ�δ�μημα ένας ψηλ�ς πύργ�ς της��ύρωσης, της Θήρας (3�ς / 2�ς αι.),της Aιγείρας (μέσα 3�υ αι.), της Σι-

κυών�ς (3�ς αι.), και της Mαντίνειας(μετά τ� 371 π.X.). Iδιαίτερα σημαντι-κ� ήταν και τ� ελληνιστικ� θέατρ�της Mυτιλήνης, α��ύ σύμ�ωνα μετ�ν Πλ�ύταρ��, �ρησιμ�π�ιήθηκε ωςπρ�τυπ� απ� τ�ν Π�μπήι� για την κα-τασκευή τ�υ πρώτ�υ λίθιν�υ θεά-τρ�υ στη Pώμη (55 π.X.).

2. Θέατρα της Mικράς Aσίας

Aπ� τα μνημειακά θέατρα της μι-κρασιατικής ακτής �ε�ωρί�ει τ� θέα-τρ� της E�έσ�υ με τα τρία δια�ώμα-τα, π�υ ήταν απ� τα μεγαλύτερα τ�υαρ�αί�υ κ�σμ�υ. H αρ�αι�τερη �άσητ�υ ανάγεται στην ελληνιστική επ�-�ή (γύρω στ� 200 π.X.).

Στ� θέατρ� της Πριήνης διατηρ�ύ-νται π�λλά �αρακτηριστικά τ�υ θεά-τρ�υ τ�υ 3�υ αι. π.X. Eίναι ενταγμέν�στ� ιππ�δάμει� σύστημα της π�ληςκαι σε κεντρικ� σημεί�. H γενική �ά-ρα�η είναι ημιελλειπτική. H �ρ�ήστρα

T� εντυπωσιακ� θέατρ� της Περγάμ�υ, στη Mικρά Aσία, �ικ�δ�μημέν� στην πλαγιά της ακρ�π�λης (�ωτ.: «Iταν�ς»).



T� θέατρ� τ�υ K�υρί�υ στην Kύπρ�, απ� τα αρ�αι�τερα της μεγαλ�νήσ�υ, αναστηλώθηκε τ� 1961 και �ρησιμ�π�ιείται για παραστάσεις (�ωτ.: «Iταν�ς»).

Θέα στ� πέλαγ�ς, �υσικά, έ�ει τ� θέατρ� της Θήρας, �ικ�δ�μημέν� σε πλαγιά τ�ν 3� ή 2� π.X. αιώνα, στη θέση πα-λαι�τερ�υ �ύλιν�υ – �πως και τα περισσ�τερα αρ�αία θέατρα (�ωτ.: «Iταν�ς»).

είναι πεταλ�σ�ημη απ� πατημέν� �ώ-μα. T� σκηνικ� �ικ�δ�μημα είναι έναμακρ�στεν� διώρ�� κτίρι�. Στηνπρ�σ�ψη τ�υ πρ�σκηνί�υ, π�υ διατη-ρείται σ�εδ�ν ακέραι�, υπήρ�ε τ� πά-τωμα τ�υ λ�γεί�υ, ενώ σ�ηματι��τανκι�ν�στ�ι�ία 12 δωρικών ημικι�νωνμε τρεις θύρες ε��δ�υ των υπ�κρι-τών. Στα υπ�λ�ιπα μετακι�νια δια-στήματα ήταν τ�π�θετημέν�ι �ι πίνα-κες. Iδιαίτερ� ενδια�έρ�ν παρ�υσιά-�ει και τ� ελληνιστικ� θέατρ� της Mι-λήτ�υ με τ� διώρ�� σκηνικ� �ικ�δ�-μημα, τ� �αρδύ τραπε�ι�σ�ημ� λ�-γεί� και τα επτά δωμάτια ανά �ρ��.

Mετα�ύ των υπ�λ�ίπων θεάτρωντης περι��ής �ε�ωρί��υν τ� θέατρ�της Περγάμ�υ (απ� τ�ν 3� αι.), τ�υΛητώ�υ (177 π.X.), τα ρωμαϊκά θέατρατης A�ρ�δισιάδ�ς (1�ς αι.), των Πατά-ρων (14–37 μ.X.), της Nύσσας ("΄ ήμισυ1�υ αι.), της Iεραπ�λεως (117–138μ.X.), της Aσπένδ�υ (161–180 μ.X.),π�υ εντυπωσιά�ει με την ε�αιρετικήακ�υστική τ�υ, των Mύρων (μετά τ�141 μ.X.), και της Σίδης (2�ς αι. μ.X.).

3. Θέατρα

της Kάτω Iταλίας

T� θέατρ� τ�υ Mεταπ�ντί�υ θεω-ρείται απ� τα πλέ�ν α�ι�λ�γα μνη-μεία της Mεγάλης Eλλάδ�ς. Kατα-σκευάστηκε τ�ν 4� αι. π.X. T� κ�ίλ�έ�ει διαμ�ρ�ωθεί ε� �λ�κλήρ�υ σετε�νητή επί�ωση. Δύ� αναλημματι-



T� θέατρ� τ�υ Tαυρ�μενί�υ (σημερινής Tα�ρμίνας) στην Kάτω Iταλία, γνώρισε π�λλές και εκτεταμένες ρωμαϊκές επεμ$άσεις (�ωτ.: «Iταν�ς»).

κ�ί τ�ί��ι περιέ"αλαν τ� κ�ίλ�, εκτων �π�ίων � ε�ωτερικ�ς έ�ερεπλ�ύσι� αρ�ιτεκτ�νικ� διάκ�σμ�.Στις Συρακ�ύσες έ��υν "ρεθεί δύ�θεατρικά �ικ�δ�μήματα. Στ� αρ�αι-�τερ� (6�ς/5�ς αι.), έργ� τ�υ αρ�ι-τέκτ�να Δημ�δ�κ�υ, �π�υ πιθανώςδίδα�ε τις τραγωδίες τ�υ � Aισ�ύ-λ�ς, τα ευθύγραμμα εδώλια είναι ε��λ�κλήρ�υ λα�ευμένα στ� �υσικ�"ρά��.

T� μεγάλ� θέατρ� στη μ�ρ�ήπ�υ σώ�εται σήμερα σ�ετί�εται μετ�ν Iέρωνα B΄ (238–216 π.X.). T� κ�ί-λ� έ�ει σ�ήμα πετάλ�υ. K�ντά στ�πρ�σκήνι� εί�ε δημι�υργηθεί ένας"αθύς υπ�γει�ς �ώρ�ς π�υ ε�υπη-ρετ�ύσε τ�υς τε�νικ�ύς της παρά-

στασης, ενώ στ� �ώρ� εντ�πίστηκεκαι μια εγκατάσταση ανε"άσματ�ςκαι κατε"άσματ�ς της αυλαίας.

Mετα�ύ των υπ�λ�ίπων θεάτρωντης περι��ής �ε�ωρί��υν τ� θέατρ�τ�υ Tαυρ�μενί�υ (Tα�ρμίνα), π�υ α-π� την ελληνιστική �άση τ�υ σώθη-καν μ�ν� �ρισμένα ενεπίγρα�α εδώ-λια, της Kατάνης με την τραπε�ι�-σ�ημη μ�ρ�ή τ�υ 5�υ αι., των Aκρων(3�ς/2�ς αι.), π�υ συνδε�ταν με τ�B�υλευτήρι� μέσω εν�ς σκεπαστ�ύδιαδρ�μ�υ, της M�ργαντίνας, π�υκατά την αρ�αι�τερη �άση τ�υ (4�ςαι.) �ρ�ήστρα και κ�ίλ� ήταν τραπε-�ι�σ�ημα, της Eγέστης (τέλη 3�υ αι.),της Hράκλειας (4�ς/3�ς αι.), τ�υ Σ�-λ�ύντ�ς ("΄ ήμισυ 4�υ αι.), της Tυν-

δαρίδ�ς (4�ς/3�ς αι.), και της Iαιτίας(τέλη 4�υ αι.).

4. Θέατρα της Kύπρ υ

T� θέατρ� τ�υ K�υρί�υ είναι απ�τα αρ�αι�τερα μέ�ρι στιγμής θέατρατης μεγαλ�νήσ�υ. H αρ�ική �άσητ�υ ανάγεται στα τέλη τ�υ 2�υ αι. T�κ�ίλ� έ�ει κτιστεί σύμ�ωνα με τα ρω-μαϊκά πρ�τυπα.

T� κεντρικ� τμήμα θεμελιώνεταιστ� �υσικ� "ρά��, ενώ �ι πτέρυγεςσε τε�νικές επι�ώσεις. Στην άνω α-π�λη�η έ�ει δημι�υργηθεί περιμετρι-κή στ�ά, π�υ �θάνει μέ�ρι τ� συ-γκρ�τημα της σκηνής.

T� θέατρ� της Σαλαμίν�ς �ρ�ν�-

λ�γείται την επ��ή τ�υ Aυτ�κράτ�-ρα Aυγ�ύστ�υ. T� κ�ίλ� ήταν και ε-δώ διαμ�ρ�ωμέν� σε τε�νητή επί-�ωση. T� σκηνικ� �ικ�δ�μημα εί�εκτιστεί σύμ�ωνα με τα ρωμαϊκά πρ�-τυπα και απ�τελ�ύνταν απ� επτάδωμάτια και διάδρ�μ� με μνημειακήπρ�σ�ψη σε δύ� επίπεδα.

T� κ�ίλ� τ�υ ρωμαϊκ�ύ θεάτρ�υτ�υ Σ�λων (2�ς/3�ς αι. μ.X.) έ�ει κα-τά τ� μεγαλύτερ� τμήμα των εδω-λίων λα�ευτεί στ� �υσικ� "ρά��, �-πως και η ημικυκλική �ρ�ήστρα, ενώτ� υπ�λ�ιπ� στηρί�εται σε τε�νητήεπί�ωση. T� κυρίως σκηνικ� �ικ�δ�-μημα εί�ε π�λλά δωμάτια και ένα με-γάλ� υπ�γει� πέρασμα π�υ τ� διέ-σ�ι�ε σε �λ� τ� μήκ�ς τ�υ.


Zωγρα�ική αναπαράσταση σκηνής θεάτρ�υ �πως εί�ε απ�τυπωθεί, για διακ�σμητικ�ύς λ�γ�υς, σε τ�ί�� της �ίλας Boscoreale, μέσα τ�υ 1�υ π.X. αιώνα(Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� Nάπ�λης).

Oψις και σκεύηΣκηνικά, μη�ανισμ�ί και κ�στ�ύμια στ� αρ�αί� θέατρ�

Tων: Kωνσταντίν�υ Mπ�λέτη –Mι�άλη Πιτένη

Aρ�ιτεκτ�νων

ΣTO δεύτερ μισ τυ 4υ και καθ’ λη τη διάρκεια τυ 3υ π.X. αιώνα�ρνλγύνται μεγάλες αλλαγέςστη δμή και στ �αρακτήρα τυσκηνικύ ικδμήματς τυ ελλη-νικύ θεάτρυ. Aυτές απτελύν ταστάδια μετάλλα�ης απ έναν πρώιμτύπ κτιρίυ ελα�ρ τερης κατα-σκευής, για τν πί η έλλειψηστι�είων δεν επιτρέπει σήμερα γε-νικεύσεις και ασ�αλή συμπεράσμα-τα, σε ένα μνιμ τερ διώρ� κτί-σμα, �αρακτηριστικ της ελληνιστι-κής περι δυ.

Kατά την επικρατέστερη επιστη-μνική άπψη η ικδμική αυτήδραστηρι τητα �ειλ ταν στην επι-θυμία να ανταπκριθεί τ κτίρι στησυνε�ή ε�έλι�η τυ θεατρικύ γί-

γνεσθαι και στη ραγδαία αύ�ηση τωναπαιτήσεων τυ θεαματικύ και τε-�νικύ μέρυς μιας παράστασης. Γι’αυτ και συμ"αδί#ει με την εισαγω-γή καιντμιών στ θέατρ ως λ γκαι τέ�νη. Eιδικά στη Nέα Kωμωδία,πυ πρωτεμ�ανί#εται τ 330 π.X.,υπάρ�ει ένα δεδμέν σύστημα κί-νησης μέσα και έ�ω απ τη σκηνήπρς τη π λη, την αγρά, τ λιμάνι ήτην ε��ή. Tα ανίγματα τυ σκηνι-κύ ικδμήματς απκτύν ιδιαί-τερη δραματική λειτυργία, πως εί-ναι π.�. η έναρ�η τυ έργυ ή εν ςεπιμέρυς μνλ γυ τυ. Στπλαίσι των νέων θεατρικών συμ"ά-σεων η �ρήση της σκηνγρα�ίας καιτων ε�ελιγμένων απ την πρηγύ-μενη περίδ σκηνικών μη�ανημά-των γενικεύεται.

Oι περισσ τερι αρ�ιτεκτνικί -ρι των επιμέρυς τμημάτων της ελ-ληνιστικής σκηνής έ�υν διασωθεί

σε ικδμικές επιγρα�ές (E�εσς,Δήλς, Ωρωπ ς κ.λπ.). Mεταγενέ-στερι συγγρα�είς, πως Bιτρύ-"ις ή Πλυδεύκης, μας παρέ�υναναλυτικ τερα στι�εία για ένα σύ-νλ ιδιαίτερων θεατρικών κατα-σκευών και σκηνικών "ηθημάτωνπυ επιστρατεύνταν για την καλύ-τερη και πληρέστερη παρυσίασητης παράστασης.

Σκην�γρα�ία –

Θεατρικ�ί μη�ανισμ�ί

H ανακάλυψη της πραγματικήςσκηνγρα�ίας απδίδεται απ τνAρισττέλη στν Σ�κλή ενώ, κατάτν Bιτρύ"ι, η #ωγρα�ική σαν μέ-σ διαμ ρ�ωσης τυ σκηνικύ �ώ-ρυ εί�ε �ρησιμπιηθεί και απ τνAισ�ύλ. O Bιτρύ"ις μάλιστα μαςπληρ�ρεί για τρία είδη σκηνικών

εικ νων πυ αντιστι�ύν στα τρίαείδη θεάματς, την τραγωδία, τηνκωμωδία και τ σατυρικ δράμα. T -σ στν κάτω ρ� της ελληνιστι-κής σκηνής, στα μεσδιαστήματατων ημικι νων πυ συνέθεταν τηστά τυ πρσκηνίυ σ και στνάνω ρ�, στα κενά πυ δημιυρ-γύσαν μεγάλα ανίγματα, γνωστάμε τν ρ θυρώματα, υπήρ�ε η δυ-νατ τητα παρεμ"λής ελα�ρώνσκηνγρα�ικών στι�είων. Tέτια ή-ταν, κατά τν Πλυδεύκη, τα κατα-"λήματα, με μρ�ή είτε υ�ασμάτι-νων παραπετασμάτων είτε #ωγρα�ι-σμένων πινάκων. I�νη στερέωσηςτων τελευταίων έ�υν απκαλυ�θείσε πλλά μνημεία της ελληνιστικήςπερι δυ, ενώ πλλί ερευνητές ταέ�υν εισαγάγει σε ανίγματα γρα-�ικών απκαταστάσεων πρσ ψεωνσκηνών ακ μη και πρωιμ τερων �ά-σεων.


Στ� θέατρ� της Σπάρτης η σκηνή ήταν κυλι�μενη και την έ�γα!αν μ�ν� τις ημέρες των παραστάσεων απ� τ� �ίκημα π�υ την πρ�στάτευε. (Γρα�ική αναπαράσταση H.Bulle, «Das Theater zu Sparta», Bayerische Akademie der Wissenschaften, 1937. Aπ�δ�ση τρισδιάστατ�υ μ�ντέλ�υ «DG Dimension – K. Aλε#�π�ύλ�υ, A. Φασ�ης»).

H αναγκαία εισαγωγή στη σκηνικήδράση τυ εσωτερικύ εν ς �ώρυ,η εμ�άνιση εν ς θεύ ή εν ς πρ-σώπυ τυ ε�ωσκηνικύ �ώρυ ή ηθεατρική αναπαράσταση εν ς �υσι-κύ �αινμένυ, ήταν δυνατά μ νμε τη "ήθεια ειδικών μη�ανισμών.H ύπαρ�η των �αρακτηριστικών αυ-τών επινήσεων επι"ε"αιώνεται τ -σ απ τα σω# μενα κείμενα αρ�αί-ων τραγωδιών και κωμωδιών σ καιαπ σ�ετικές ιστρικές πραγματείες.Πλύτιμες πληρ�ρίες, αν και σε α-�αιρετική σ�εδ ν σ�ηματική μρ�ή,λαμ"άννται απ αναπαραστάσειςθεατρικών σκηνών σε αγγεία. Oι με-λέτες πυ εκ�ρά#υν τις επικρατέ-στερες επιστημνικές απ ψεις γιατα μη�ανήματα αυτά συ�νά αντι-κρύνται με εντελώς αντίθετεςγνώμες πυ έ�υν κατά καιρύς δια-τυπωθεί απ ρισμένυς σημαντι-κύς ερευνητές και �θάνυν σε ση-μεί αμ�ισ"ήτησης ακ μη και της ύ-παρ�ής τυς. H διαπίστωση τι στιςπεριγρα�ές των αρ�αίων θεατρικώνμη�ανισμών αναγνωρί#εται σήμερα ηκεντρική ιδέα πλλών στι�είων τηςσύγ�ρνης σκηνικής τε�νλγίας εί-ναι πωσδήπτε ιδιαίτερυ ενδια�έ-ρντς.

T εκκύκλημα απτελύσε ένα �α-μηλ τρ�� ρ �ημα επί τυ -πίυ εμ�ανί#νταν ή ε�α�ανί#-νταν, απ την κεντρική είσδ τηςσκηνής, πρ σωπα ή και τ εσωτερικ εν ς �ώρυ. Πιθανή ήταν και η περι-στρ�ική κίνηση τυ εκκυκλήματς,ανάλγη με τη σημερινή �ρήση τηςπεριστρ�ικής σκηνής πάνω σε "α-γνέτ. Παρ μις μη�ανισμ ς ήταν

και η ε�ώστρα για την έ�δ τυ ε-σωτερικύ τυ σκηνικύ.

Eνας άλλς σημαντικ ς και εύ-�ρηστς μη�ανισμ ς ήταν η μη�α-νή, ένα ανυψωτικ μη�άνημα για τημετα�ρά στη σκηνή καθριστικώνγια τη δράση πρσώπων, πως ι ή-ρωες ή ι θεί. H εμ�άνιση θεών σεκρίσιμα σημεία αρκετών τραγωδιώντυ Eυριπίδη, με την επιστράτευσητυ συγκεκριμένυ μη�ανισμύ,πρσδι ρισε τν �αρακτηρισμ «απ μη�ανής θε ς» (deus exmachina) και απτέλεσε α�ρμήγια έντνη παρωδία απ τν Aρι-στ�άνη. Kατά τν Πλυδεύκη ημη�ανή ε�ρησιμπιείτ στην τρα-γωδία, ενώ στην κωμωδία εμ�ανί-#ετ η κράδη. H μη�ανή μπρεί ναθεωρηθεί πρ δρμς των ανυψω-τικών μη�ανισμών υψηλής τε�ν-λγίας τυ σημερινύ θεάτρυ καιλειτυργύσε ως γεραν ς με σ�ι-νί, πυ νμα# ταν αιώρα.

Για την άμεση εμ�άνιση και απ-μάκρυνση πρσώπων ή αντικειμένωνστ αρ�αί ελληνικ θέατρ �ρησι-μπιύνταν επίσης τα λεγ μενα α-ναπιέσματα, ένα είδς καταπακτώνπυ λειτυργύσαν πως ι αντί-στι�ες καταπακτές των σύγ�ρνωνθεατρικών σκηνών.

Eνας ιδιαίτερα συνήθης θεατρικ ςμη�ανισμ ς για την άμεση αλλαγήσκηνικών εικνγρα�ικών στι�είωναπτελύσαν ι περίακτ�ι, πρισματι-κής μρ�ής περιστρε� μενες κατα-σκευές πυ τπθετύνταν σε κα-τάλληλα σημεία τυ σκηνικύ ικ-δμήματς. H μρ�ή και �ρήση τυς

Στη �ίλα τ�υ Kικέρων�ς, στην Π�μπηία, υπάρ�ει τ� μωσαϊκ� αυτ� τ�υ Δι�-σκ�υρίδη, στ� �π�ί� εικ�νί!εται σκηνή απ� την κωμωδία τ�υ Mενάνδρ�υ «Συ-ναριστώσαι». H �αμηλή πλατ��ρμα με τα τρία σκαλ�πάτια, κάτω, ερμηνεύεταιως εκκύκλημα π�υ �γαίνει στη σκηνή (Aρ�αι�λ�γικ� M�υσεί� της Nάπ�λης). Συνέ�εια στην 24η σελίδα


ε�ελί�θηκε δια�ρνικά ώς τις μέρεςμας. H σκηνική παρυσίαση έντνων�υσικών �αινμένων επιτυγ�άνετμε τη "ήθεια τυ κεραυν�σκ�πεί-�υ, εν ς τύπυ περιάκτυ πυ διέ-θετε είτε πλευρές με σ�έδια κεραυ-νών, είτε μία γυαλιστερή επι�άνειαεπί της πίας αντανακλύσε τ�ως τυ ήλιυ. Για την παραγωγήτυ �αρακτηριστικύ ή�υ της "ρ-ντής ε�ρησιμπιείτ τ �ρ�ντεί�ν,άλλτε μεταλλικ δ�εί με �αλίκιαγια την παραγωγή θρύ"υ και άλ-λτε τεμά�ι τεντωμένυ δέρματςεπί τυ πίυ πρσέκρυαν μλύ-"δινα σ�αιρίδια. T σ σε θέατρα τηςελληνιστικής σ και της ρωμαϊκήςπερι δυ εικά#εται η ύπαρ�η κινη-τών σκηνικών κατασκευών πυ σύ-ρνταν επί τρ�ών ή ε� λκλήρυσυρ μενες #ωγρα�ικές συνθέσειςπυ έ�υν τν λατινικ ρ scaenaductilis.

Δεν είναι ωστ σ "έ"αι εάν σταθέατρα της σημαντικής περι δυτυ Aρ�αίυ Δράματς ήταν γενι-κευμένη και η �ρήση κάπιυ είδυςμεγάλυ υ�άσματς με τν λειτυρ-γικ �αρακτήρα αυλαίας, παρά τ γε-γν ς τι η ανάγνωση ρισμένων έρ-γων σήμερα δεί�νει τι θα έπρεπε ναε�υπηρετύντ ιδιαίτερα απ τηνενδε� μενη παρυσία της. Y�άσμα-τα για την κάλυψη επιμέρυς κενών, �ι μως με �αρακτήρα αυλαίας, δια-κρίννται σε μία μεγάλη πικιλίαμρ�ής, διακ σμυ και τρ πυ α-νάρτησης σε α�αιρετικής απ δσηςπαλκσένικα των αγγείων των �λυά-κων. Σε επιγρα�ή της E�έσυ έ�ειδιασωθεί η λέ�η σεί�αρ�ς πυ ετυ-μλγικά παραπέμπει σε έναν μη�α-νισμ ανάρτησης και κίνησης υ�ά-σματς.

Λίγυς αιώνες αργ τερα τα ρω-μαϊκά siparia απτελύσαν κυρτί-νες πυ κινύνταν με σύνθετ μη-�ανισμ και κάλυπταν επιμέρυςτμήματα της πρ σψης τυ πλύπι σύνθετυ και γκώδυς σκηνι-κύ ικδμήματς της ρωμαϊκήςπερι δυ. H �ρήση τυς κατά τηδιάρκεια της παράστασης συσ�ετι-# ταν με αλλαγές πρά�εων τυ έρ-γυ πυ μπρεί να συμπεριλάμ"α-ναν και τρππιήσεις τυ σκηνι-κύ διακ σμυ. Ωστ σ, πριν απ την έναρ�η της παράστασης η μεγά-λη ε�ωτερική κυρτίνα πυ κάλυπτε

πλήρως την πρ σψη της σκηνής, ηaulaeum, έπε�τε με την ενεργπί-ηση εν ς ιδιαίτερυ μη�ανισμύ, σεένα στεν υπ γει αύλακα μπρστάαπ τη σκηνή. H λειτυργία της πα-ραπέμπει στη σημερινή αυλαία τωνσύγ�ρνων θεάτρων, της πίας ω-στ σ η διεύθυνση κίνησης είναι�αρακτηριστικά διά�ρη. Eτσι, η εκνέυ ανύψωση της aulaeum σήμαι-νε τη λή�η της παράστασης για τρωμαϊκ ακρατήρι. O Kικέρων γιανα τνίσει την παράλληλη ύπαρ�ητης aulaeum μπρστά και τωνsiparia πίσω απ τη σκηνή, επιτείνει

τν �αρακτήρα των δεύτερων �ρη-σιμπιώντας την έκ�ραση postsiparia. T ρωμαϊκ θέατρ υιθέ-τησε τα περισσ τερα απ τα σκηνι-κά μη�ανήματα τυ αρ�αίυ ελληνι-κύ θεάτρυ (εκκύκλημα, μη�ανή,"ρντείν κ.λπ.).

Tα ενδύματα

H παρυσίαση και η σκηνική λ-κλήρωση εν ς έργυ στ αρ�αί ελ-ληνικ θέατρ περιλάμ"ανε και τησκευή των υπκριτών (κστύμι,μάσκα, υπ δημα), απαραίτητ στι-

�εί της διδασκαλίας πυ ανάγεταιστη λατρεία τυ Δινύσυ και εν-σωματώθηκε στην παράσταση ωςσημασιλγικ και λειτυργικ στι�εί της. O σκευπι ς, κατα-σκευαστής της σκευής, ήταν κατάτν Aρισττέλη σημαντικ τερς γιατην πρετιμασία της « ψης» και α-π τν ίδι τν πιητή.

H πατρ τητα της υσιαστικής α-να"άθμισης της σκευής στην αρ-�αία τραγωδία ανήκει στν Aισ�ύλ,πυ πιστεύεται τι διακ σμησε μεμεγαλπρεπή τρ π τ θέατρ καιπρσδι ρισε συγκεκριμένα κστύ-μια στυς ηθπιύς. T �αρακτη-ριστικ είναι τι ενώ τα τραγικά έρ-γα ανα�έρνταν σε πρηγύμενεςεπ�ές και σε μυθλγικά κατά "ά-ση θέματα, η θεατρική σκευή ήτανκατά καν να σύγ�ρνη της επ�ήςπυ παί�τηκαν ι τραγωδίες.

Tα "ασικ τερα κστύμια τηςτραγωδίας ήταν τα επι"λήματα (ιμά-τιν, �λαμύς κ.λπ.) και ι πλύ�ρω-μι �ιτώνες. T ιμάτιν συνίσταταπ ένα επίμηκες ύ�ασμα μετασ�η-ματι# μεν σε ένα σ�ετικά μακρύένδυμα πυ ενίτε κάλυπτε και τα�έρια, κιν για άντρες και γυναί-κες. H �λαμύς, πι κντή και με π ρ-πη στυς ώμυς, συνηθι# ταν κυ-ρίως ως κστύμι ε�ή"ων.

O τραγικ ς �ιτών ήταν ένα μεγα-λπρεπές πλύ�ρωμ ένδυμα πυέ�θανε έως τν αστράγαλ ή κά-λυπτε ακ μη και τα π δια (σύρμα).O Σ�κλής ακλύθησε τις "ασι-κές ενδυματλγικές αρ�ές τυAισ�ύλυ, ενώ Eυριπίδης εισήγα-γε τ �τω� έως και ε�αθλιωμένένδυμα σε πλλά έργα τυ, δε� -μενς τη σκωπτική κριτική τυ Aρι-στ�άνη.

Στην Aρ�αία και Mέση Kωμωδία ε-�ρησιμπιείτ συνήθως τ σωμά-τι�ν, ένα ε�αρμστ μάλλιν ρύ�στ �ρώμα τυ δέρματς με παρα-γεμίσματα στην κιλιά και στα πί-σθια και με ενσωματωμέν ένα δερ-μάτιν �αλλ . Σε άλλες περιπτώ-σεις �ρύσαν #ω μρ�α ενδύμα-τα ( ρνιθες, σ�ήκες, "άτρα�ικ.λπ.) ως κληρνμιά απ τις δινυ-σιακές γιρτές, ενώ σπανι τερα εμ-�ανί#νταν κωμικ ς �ιτών, η ε�ω-μίς και τα κωμικά επι"λήματα. Aργ -τερα στις αρ�ές τυ 3υ π.X. αιώναστην Kάτω Iταλία ήκμασε ένα ιδιαί-τερ θεατρικ είδς, η κωμωδία


Στη !ωγρα�ιά εν�ς αγγεί�υ απ� τ�ν Tάραντα (4�ς π.X. αι.) �λέπ�υμε έναν η-θ�π�ι� να κρατά τ� πρ�σωπεί� τ�υ τραγικ�ύ ήρωα π�υ υπ�δύεται.

Σε θραύσμα αγγεί�υ �ρέθηκε !ωγρα�ισμένη η �ψη σκηνής θεάτρ�υ, με τ�υς ηθ�π�ι�ύς στ� πρ�σκήνι�. Mε �άση τ� απ�σπασμα αυτ�, � B. Otto �λ�κλήρωσετην εικ�να της αγγει�γρα�ίας (αριστερά) και αναπαράστησε τ� πίσω μέρ�ς τ�υ σκηνικ�ύ και τ�υ εσωτερικ�ύ τ�υ σκηνικ�ύ �ικ�δ�μήματ�ς.


Γρα�ική αναπαράσταση της σκηνής τ�υ θεάτρ�υ της Πριήνης, με !ωγρα�ισμέν�υς πίνακες ανάμεσα στ�υς κί�νες τ�υ πρ�σκηνί�υ και περίακτ�υς, υπ� τημ�ρ�ή περιστρε��μενων πρισμάτων, στα θυρώματα της σκηνής. (A. Von Gerkan, «Das Theater von Priene», München 1921. Aπ�δ�ση τρισδιάστατ�υ μ�ντέ-λ�υ «DG Dimension – K. Aλε#�π�ύλ�υ, A. Φασ�ης»).

των �λυάκων, της πίας τα �αλλι-κά κστύμια έμια#αν αρκετά με ε-κείνα της αρ�αίας αττικής κωμω-δίας. Aπ τις λιγστές πληρ�ρίεςγια τα κστύμια τυ σατυρικύδράματς έ�ει διατυπωθεί η άπψη τι συνδύα#αν ενδύματα τραγωδίαςμε κντά ε�αρμστά παντελ νια(περι#ώματα) πυ έ�εραν �αλλ καιυρά.

Tυπικ στι�εί υπ δησης των η-θπιών της αρ�αίας τραγωδίας ή-ταν γνωστ ς κ�θ�ρν�ς. Aρ�ικά α-πτελύσε ένα μαλακ υπ δημα μελεπτ τακύνι και κρδ νια πυμπρύσε να �ρεθεί αδιάκριτα είτεστα αριστερά είτε στα δε�ιά π δια.Στην ε�έλι�ή τυ απκτύσε λ καιυψηλ τερη σ λα για να καταλή�ειστη ρωμαϊκή περίδ πανύψηλς.

Σύμ�ωνα με τυς περισσ τερυςμελετητές κ θρνς στην τραγω-δία νμά#εται και εμ"άτης καιστην κωμωδία εμ"άδα, σε αντίθεσηπρς τν Πλυδεύκη πυ ανα�έρειως εμ"άτες τα υπδήματα της κω-μωδίας.

Oι ενδυμασίες τυ ρωμαϊκύ θεά-τρυ, με την πλυτέλεια και τηνπλυ�ρωμία πυ τις �αρακτήρι#ε, έ-παι#αν κυρίαρ� ρ λ στν εντυ-πωσιασμ των θεατών και τυπλγι-κά απτελύσαν συνέ�εια των εν-

δυμάτων τυ αρ�αίυ ελληνικύθεάτρυ.

Πρ�σωπεία

Σύμ�ωνα με την αρ�αία παράδ-ση, πρώτς Θέσπις, τ δεύτερμισ τυ 6υ π.X. αιώνα, έ"αψε ταπρ σωπα των υπκριτών με διά�-ρες �ρωστικές υσίες και πρωτει-σήγαγε τα πρσωπεία απ λιν ύ-�ασμα. Ωστ σ η �ρήση των πρ-σωπείων ανάγεται σε τ σ πρώιμηεπ�ή σ στις απαρ�ές της λα-τρείας τυ Δινύσυ και της επι-"αλλ μενης σε αυτήν μεταμ�ίεσηςτυ ανθρώπυ με σκπ την υπέρ-"αση της ανθρώπινης �ύσης τυ.

Mε την αύ�ηση των απαιτήσεωντυ δράματς κατά τν 5 π.X. αιώ-να τ πρσωπεί "ηθύσε τν η-θπι να υπερ"εί την ατμική τυπρσωπικ τητα και να εναλλάσσειδια�ρετικύς ανδρικύς και γυ-ναικείυς �αρακτήρες στα τρία δια-κεκριμένα δραματικά είδη. Kατάτην παράδση Aισ�ύλς πρσέ-δωσε στα πρσωπεία σημαίνυσα"αρύτητα και τα απάλλα�ε απ τνγκρτέσκ �αρακτήρα της αρ�αϊ-κής επ�ής. Mε τη σταδιακή επέ-κταση των κίλων και την κατα-σκευή μεγάλων θεάτρων κατά τυς

επ μενυς αιώνες τα πρσωπείαδιευκ λυναν την απ δση της έκ-�ρασης σε δυσμενέστερα πτικάδεδμένα και ενδε�μένως "ελτίω-ναν τα ακυστικά απτελέσματα.

Mία πρώτη διαμ ρ�ωση κάπιωνσταθερών τύπων πρσωπείων πρέ-πει να ανα�θεί στν 5 π.X. αιώνα,παράλληλα με τη μεγάλη άνδ τηςδραματικής τέ�νης. Tν 4 αιώναωστ σ τ υψηλ επίπεδ της δρα-ματικής γρα�ής άρ�ισε σταδιακάνα πέ�τει, συμπαρασύρντας καιτ ενδια�έρν για τα πρσωπεία,για να αντισταθμιστεί απ την αύ-�ηση τυ ενδια�έρντς για την ί-δια την υπκριτική τέ�νη. Tην ίδιαπερίδ, για πρώτη �ρά, η πρσω-πικ τητα των δραματυργών καιτων ηθπιών τυς εμ�ανί#εται καιμέσω τυ πρσωπείυ. H Mέση Kω-μωδία ωστ σ απέ�ευγε ιδιαίτερεςπρσωπικές μι τητες. Kατά τνΠλατώνι τα πρσωπεία της κωμω-δίας υπερέ"αλαν τ σ στα �αρα-κτηριστικά τυ πρσώπυ ώστε ναμην μιά#υν σε κανένα.

O γνωστ ς στις μέρες μας τύπςαρ�αίυ τραγικύ πρσωπείυ απ-κρυσταλλώνεται στα μέσα τυ 3υπ.X. αι. Tα τραγικά πρσωπεία της ελ-ληνιστικής περι δυ �έρυν γενικώςμια πι #ωντανή έκ�ραση απ εκεί-

νες της κλασικής, �αρακτηριστικ πυ διακρίνεται και στην ε�έλι�η τηςρεαλιστικής πρσωπγρα�ίας της ί-διας επ�ής. O Πλυδεύκης, "ασι# -μενς κατά πάσα πιθαν τητα σε πη-γές πληρ�ριών της ελληνιστικήςπερι δυ, παραθέτει συνλικά ε"δ-μήντα έ�ι δια�ρετικά πρσωπείαπυ κατατάσσνται σε είκσι κτώτραγωδίας, σαράντα τέσσερα κωμω-δίας και τέσσερα σατυρικύ δράμα-τς. Kατά την επικρατέστερη επιστη-μνική άπψη μάλλν περιγρά�ει τσύνηθες απ θεμα πρσωπείων πυ �ειλε να �έρει μα#ί της μία περι�ε-ρ μενη μάδα ηθπιών. Kατά τυςπρώιμυς ρωμαϊκύς �ρ νυς ι υ-πκριτές δεν έ�εραν ενδε�μένωςπρσωπεία, αλλά μ νν περύκες,λευκές ι ηλικιωμένι άνδρες, μαύ-ρες ι νέι και κ κκινες ι σκλά"ι.Mία "έ"αιη �ρήση πρσωπείων τεκ-μηριώνεται, σύμ�ωνα με ανα�ρέςτων Διμήδη και Δνάτυ, στην επ-�ή τυ Tερέντιυ. Tα πρσωπεία τωνPωμαίων διαιρύντ σε τραγικά καικωμικά και κάλυπταν �ι μ ν τπρ σωπ, αλλά και τ πίσω μέρςτης κε�αλής. Tέλς, στα κωμικά πρ-σωπεία των ψιμων ρωμαϊκών �ρ -νων τα �νδρειδή στι�εία αυ�άν-νται, αντανακλώντας τ ύ�ς τωνθεαμάτων πυ ήταν τ τε πρσ�ιλή.


T� θέατρ� τ�υ Mαρκέλλ�υ στη Pώμη με εμ�ανείς τις δια��ρές μετά τ�υς πρ�σ�ατ�υς καθαρισμ�ύς της πρ�σ�ψής τ�υ (�ωτ.: Kων. Mπ�λέτης).

Aναστήλωση – τ άλλθι της �ρήσης;Eκτεταμένες επεμάσεις απ�κατάστασης αρ�αίων θεάτρων, κυρίως με σκ�π� τη �ρήση

T�υ Kωνσταντίν�υ Mπ�λέτη

Aρ�ιτέκτ�ν�ς-Aναστηλωτή

TA KΛAΣIKA ΠPOBΛHMATA συντή-ρησης των μνημείων παρ�υσιά��νταιπι� ��υμένα στα αρ�αία θέατρα γιαδια��ρ�υς λ�γ�υς. Πρ�κειται γιασύνθετες κατασκευές τριμερ�ύς �α-ρακτηριστικής διάρθρωσης (σκηνή,κ�ίλ�, �ρ�ήστρα), συ�νά με αλλε-πάλληλες ιστ�ρικές �άσεις, π�υσπάνια έ��υν διατηρήσει τα αρ�ικάμεγέθη τ�υς.

Tα σκηνικά �ικ�δ�μήματα υπήρ�αντα κατ’ ε��ήν επιρρεπή στην «ε�α-�άνιση», ακ�λ�υθώντας τ�υς #ασι-κ�ύς καν�νες ερείπωσης και των άλ-λων τύπων αρ�αίων κτιρίων, υπ�κεί-μενα σε ανάλ�γ�υς κινδύν�υς κατα-στρ��ής ή διαρπαγής τ�υ αρ�ιτεκτ�-νικ�ύ υλικ�ύ τ�υς. Στα σω��μενακ�ίλα τα πρ�#λήματα εμ�ανί��νταιπι� ε�ειδικευμένα και πρ�έρ��νταικυρίως απ� την κακή κατάσταση δια-τήρησης των αναλημματικών τ�ί�ωνκαι τη συ�νή αστάθεια των υπ�κείμε-νων �ερ�υσών κατασκευών, στηνπερίπτωση των ελευθέρως ισταμέ-νων ρωμαϊκών θεάτρων.

Στα περισσ�τερα σω��μενα θέα-τρα, ήδη απ� την αρ�αι�τητα, εί�ε υ-

πάρ�ει μία αλληλ�υ�ία �ικ�δ�μικώνπεριπετειών π�υ τ�υς ά�ησε �αρα-κτηριστικά σημάδια. Tα σημάδια αυ-τά απ�τελ�ύν σήμερα πηγή αρ�αι�-λ�γικών και ιστ�ρικών πληρ��ριών.Aρ�αί�ι θεατρικ�ί �ώρ�ι επανήλθανστ� �ως μετά την κατεδά�ιση μεμ�-νωμένων κτιρίων ή π�λε�δ�μικώνσυν�λων μεταγενέστερων επ��ών,π�υ εί�αν αν�ικ�δ�μηθεί στ� �ώρ�τ�υς και π�υ με τη σειρά τ�υς δενστερ�ύνταν καλλιτε�νικής και ιστ�-ρικής α�ίας. Σε �ρισμένες περιπτώ-σεις μάλιστα αρ�αία θέατρα, λ�γωτ�υ σ�ήματ�ς τ�υς, εί�αν μετα#λη-θεί σε μεταγενέστερη ιστ�ρική πε-ρί�δ� σε �ρ�ύρια. Σε άλλες πάλι,τμήματα μεσαιωνικών π�λεων, παλά-τια, μ�ναστήρια, εκκλησίες κ.ά. εί�ανκτιστεί επάνω τ�υς. H μετα�είρισητων μεταγενέστερων κτιρίων σ�ετι-��ταν άμεσα απ� την εκάστ�τε δια-μ�ρ�ωμένη επιστημ�νική και θεω-ρητική πρακτική, αλλά και τ� είδ�ςτ�υ νεώτερ�υ κτιρί�υ.

Aλλ� είδ�ς πρ�#λημάτων απ�ρρέ-ει απ� την �ωρ�τα�ική και περι#αλ-λ�ντική έντα�η των ιστ�ρικών μνη-μείων γενικ�τερα στις σύγ�ρ�νεςπ�λεις. E� αιτίας της συνέ�ειας τωνιστ�ρικών πυρήνων των π�λεων, τα

θέατρα συ�νά απ�τελ�ύν τμήματααρ�αι�λ�γικών �ώρων στ� εσωτερι-κ� εν�ς αστικ�ύ πλέγματ�ς, τ� �-π�ί� στις περισσ�τερες περιπτώσειςέ�ει σε#αστεί τα ίδια, �ωρίς ωστ�σ�να μεριμνήσει και για τ� περι#άλλ�ντ�υς.

H τελική απ�κατάσταση εν�ς αρ-�αί�υ θεάτρ�υ, ιδωμένη ως ισ�υρ�μέσ� επικ�ινωνίας τ�υ μνημεί�υ μετ� κ�ιν�, δεν αρκείται στην πρ�#�λήμ�ν� της διδακτικής διάστασής τ�υ,αλλά υπ�#άλλει και την ιδέα της με-τατρ�πής τ�υ σε σύγ�ρ�ν� λειτ�υρ-γικ� �ώρ�. Διεθνώς υπερα�θ�ν�ύν�λέθρια παραδείγματα επεμ#άσεωνσε αρ�αία θέατρα, π�υ, μέσα απ� τηνπρ�σπάθεια ή καλύτερα τη μη πρ�-σπάθεια συγκερασμ�ύ της αναστη-λωτικής δε�ντ�λ�γίας με τις κ�ινω-νικές πρ�σδ�κίες, κυμαίν�νται απ�τ�ν στείρ� αρ�αι�λ�γικ� τ�υρισμ�μέ�ρι την πλήρη υπαγωγή τ�υ αρ�αί-�υ θεάτρ�υ στις ανάγκες τ�υ τ�υρι-σμ�ύ και κυρίως των σύγ�ρ�νων πα-ραστάσεων.

H Iταλία

H Iταλία έ�ει να επιδεί�ει μεγάληςκλίμακας επεμ#άσεις θεατρικών �ώ-

ρων, π�υ συνέτειναν στη μεταμ�ρ-�ωση τ�υ μνημειακ�ύ πλ�ύτ�υ της�ώρας και κινήθηκαν ανάμεσα στιςεκτεταμένες στερεώσεις-ανασυνθέ-σεις επιμέρ�υς σημείων και σε ανα-κατασκευές. Στ� πρώτ� μισ� τ�υ αι-ώνα μας μεγάλ�ς αριθμ�ς ιταλικώνθεάτρων και θεατρικών �ώρων απ�-καταστάθηκε, συντηρήθηκε και απ�-δ�θηκε στ� κ�ιν�. Tων εργασιών συ-νήθως πρ�ηγ�ύνταν μεγάλα ανα-σκα�ικά πρ�γράμματα, ενώ σε μερι-κές περιπτώσεις δεν υπήρ�ε συνέ-�εια μετά την ανασκα�ή. Παραδείγ-ματα είναι η ανακατασκευή τ�υ θεά-τρ�υ της Gubbio (περί τ� 1900), η α-νασκα�ή και δημ�σίευση τ�υ θεά-τρ�υ της Ventimiglia, �ι απ�κατα-στάσεις των αμ�ιθεάτρων τηςPozzuoli και της Cagliari, των θεά-τρων της Cassino (1936), της Tα�ρμί-νας, της Tεργέστης, τ�υ μικρ�ύ θεα-τρικ�ύ �ώρ�υ π�υ απ�καλείται «Γυ-μνάσι�» των Συρακ�υσών (απ�κατά-σταση 1944), τ�υ «αρ�αϊκ�ύ» θεά-τρ�υ των Συρακ�υσών, της Bερ�νας(1930-32), τ�υ ευρύτερ�υ περι#άλ-λ�ντ�ς �ώρ�υ τ�υ teatro marittimoτης Villa Hadriana στ� Tivoli (1955-56) κ.α. Oρισμένα απ� τα παραπάνωθέατρα, με πρώτα εκείνα των Συρα-


κ�υσών και της Tα�ρμίνας, �ιλ��ε-ν�ύσαν ήδη θεατρικές παραστάσειςμε μεγάλη απή�ηση στ� κ�ιν�, πρα-κτική π�υ ε�αρμ�στηκε και σε άλλα,�πως σε εκείνα της Bερ�νας και τηςOστιας.

Oρισμένες απ� αυτές τις επεμ#ά-σεις, π�υ πραγματ�π�ιήθηκαν στηνIταλία των ’20 και ’30, εντάσσ�ντανστ� μεγαλύτερ� ίσως πρ�γραμμα α-νασκα�ών και απ�καταστάσεων αρ-�αίων μνημείων π�υ έλα#ε �ώρα σεσύγ�ρ�ν� κράτ�ς. Για τ� θέατρ� τηςOστιας, ανακατασκευασμέν� σ�εδ�νεκ θεμελίων τ� διάστημα 1927-29, �αρ�αι�λ�γ�ς Armin von Gerkan έ-γραψε: H Oστια δεν μπρεί πλέν ναπεριλαμ�άνεται στις σπυδές τωναρ�αίων θεάτρων και την απώλειάτης θα μπρύσε μ�ν να ε�ισρρ-πήσει η �ρησιμ�τητά της ως παρά-δειγμα πρς απ�υγή.

T� διάστημα 1930-1933 πραγματ�-

π�ιήθηκαν εργασίες απ�κάλυψης, α-π�κατάστασης και μερικής στερέω-σης τ�υ θεάτρ�υ τ�υ Mαρκέλλ�υ στηPώμη, τ� �π�ί� κατά τ�ν Mεσαίωναεί�ε μετατραπεί σε �ρ�ύρι�. Oι ανα-κατασκευασμένες αψίδες ακ�λ�ύθη-σαν πιστά τ� αρ�ικ� σ�έδι� και �ι ι-στ�ρικά μεταγενέστερες πρ�σθήκεςδεν απ�μακρύνθηκαν. T� πρ�γραμματης κατεδά�ισης των μεταγενέστε-ρων ιστ�ρικών κτιρίων για την απ�-κάλυψη τ�υ θεάτρ�υ τ�υ Π�μπήι�υστη Pώμη, π�υ εκπ�νήθηκε τη δεκα-ετία τ�υ ’30, δεν εκτελέστηκε μεκέρδ�ς τη διατήρηση των υπερκείμε-νων μεταγενέστερων σημαντικώνμνημείων. Tην ίδια περί�δ� των ανα-στηλωτικών υπερπαραγωγών, τη δε-καετία τ�υ ’30, ως τμήμα των εκτετα-μένων εργασιών αναστήλωσης και α-νακατασκευής των επιμέρ�υς μνη-μείων της Π�μπηίας, π�υ εί�αν �εκι-νήσει ήδη απ� τ� 1875, έγιναν συστη-

ματικές εργασίες συντήρησης σταδύ� θέατρα της αρ�αίας π�λης. Mε-γάλης κλίμακας επεμ#άσεις εκτελέ-στηκαν απ� τ�υς Iταλ�ύς και στα θέ-ατρα της Leptis Magna και τηςSabratha στη Λι#ύη τα διαστήματα1939-1948 και 1934-1937 αντίστ�ι�α.

H Γαλλία

H ιστ�ρία των γαλλικών αναστη-λώσεων παρ�υσιά�ει επίσης σημα-ντική δραστηρι�τητα και εμπειρίαστ�ν τ�μέα της απ�κατάστασης τωναρ�αίων θεάτρων, π�υ συ�νά �δήγη-σε σε εκτεταμένες επεμ#άσεις ανα-κατασκευής, τ�σ� κατά τ� 19� �σ�και κατά τ�ν 20� αι. H πρώτη παρά-σταση στ� θέατρ� της Orange πραγ-ματ�π�ιήθηκε π�λύ νωρίς (1869), ε-νώ � �ώρ�ς ανασκά�τηκε και απ�κα-ταστάθηκε σταδιακά κατά τ� 19� αι-ώνα με �ρ�σημo τις εκτεταμένες α-

νακατασκευές τ�υ κ�ίλ�υ π�υ �εκί-νησαν τ� 1882 απ� τ�υς επι�ανείςαρ�ιτέκτ�νες-αναστηλωτές Formig(πατέρα και γι�) και συνε�ίστηκαν έ-ως και τις πρώτες δεκαετίες τ�υ αιώ-να μας. Σήμερα εκτιμάται �τι �ι κερ-κίδες τ�υ μνημεί�υ απ�τελ�ύνταικατά 99% απ� καιν�ύργι� υλικ�.

Oι εργασίες απελευθέρωσης τ�υθεάτρ�υ της Arles απ� διαδ��ικέςκατασκευές και επι�ώσεις μεταγενέ-στερων ιστ�ρικών �άσεων �εκίνη-σαν τ� 1823, επαναλή�θηκαν τ�1833 για να συνε�ιστ�ύν έως τ� 1908με στ�� την αναστήλωση των απ�-καλυ�θέντων τμημάτων και την ανα-κατασκευή τμήματ�ς τ�υ κ�ίλ�υ.Aπ� αυτ� διασώ��νταν μ�ν�ν πέντεσειρές καθισμάτων, ενώ �ι πραγμα-τ�π�ιηθείσες εργασίες ανακατα-σκευής κάλυψαν μέ�ρι και την 20ή.

Aπ� τ� 1909 και έως τ� 1927 διε�ή-

T� θέατρ� της Λυών μετά τις εργασίες απ�κατάστασής τ�υ (πηγή: B. Mandy, E. Hernandez, R. Mar, «Plaidoyer pour de Nouvelles Recherches», D. Hist.Arch., 134, Iαν. 1989, σελ. 35).



H σκηνή τ�υ θεάτρ�υ της Eπιδαύρ�υ (σύμ�ωνα με γρα�ική αναπαράσταση των A. von Gerkan και W. Müller Wiener) σε τρισδιάστατη ηλεκτρ�νική επε!εργα-σία υπ� ε!έλι!η. Aπ�δ�ση τρισδιάστατ�υ μ�ντέλ�υ: «DG Dimension–K. Aλε!�π�ύλ�υ, A. Φασ�ης».

�θησαν συστηματικές ανασκα�έςστ� θέατρ� της Vaison-la-Romaine,π�υ �δήγησαν τ� διάστημα 1932-1934 σε συστηματική απ�κατάστα-ση-ανακατασκευή τ�υ μνημεί�υ απ�τ�ν Jules Formig. Eτήσιες καλλιτε-�νικές ε�ρτές στ� μνημεί� εί�αν �ε-κινήσει ήδη τ� 1927. H αναστήλωσηκατηγ�ρήθηκε για ε�απάτηση με τε-�νητ�ύς ακρωτηριασμ�ύς, απ�λα-�εύσεις των λίθων για τη δημι�υργίαεντύπωσης #ανδαλισμών, επιτηδευ-μένες κατεργασίες με λιθ��ϊκά ερ-γαλεία σε καιν�ύργι�υς κί�νες κ.α.

Σημαντικές εργασίες απ�κατάστα-σης πραγματ�π�ιήθηκαν τ� διάστημα1933-1938 και στ� �ρησιμ�π�ι�ύμεν�σήμερα θέατρ� της Autun, τ� μεγαλύ-τερ� ρωμαϊκ� θέατρ� της Γαλατίας.

T�σ� στ� θέατρ�, �σ� και στ� ωδεί�της Λυών �ι εκτεταμένες απ��ωματώ-σεις �εκίνησαν τ� 1933. T� θέατρ� α-π�καταστάθηκε σε διά��ρες �άσεις,π�υ συνε�ίστηκαν έως και τη δεκαε-τία τ�υ ’60, ενώ �ι εργασίες συνίστα-ντ� στη στερέωση και ανακατασκευήτων κερκίδων με νέες τ�ι��π�ιίες, κα-θώς και στη διδακτική παρ�υσίασητων υπ�λειμμάτων τ�υ σκηνικ�ύ �ικ�-δ�μήματ�ς. T� ωδεί�, π�υ εί�ε παρα-μεληθεί κατά τ�ν B΄ Παγκ�σμι� Π�λε-μ� σε τέτ�ι� σημεί� π�υ παρ�υσία�εεικ�να �αλάσματ�ς, απ�καταστάθηκεεπίσης τα επ�μενα �ρ�νια.

H ελληνική εμπειρία

H ιστ�ρία των �υσιαστικών ανα-στηλώσεων των αρ�αίων θεάτρων�εκινάει στην Eλλάδα μετά τ�ν B΄

Παγκ�σμι� Π�λεμ�, ως συνέπεια τωνσυστηματικών πιέσεων για επανα-�ρησιμ�π�ίησή τ�υς. Oι πιέσεις γιατα αθηναϊκά μνημεία εί�αν σ�#αράαπασ��λήσει τις ελληνικές κυ#ερνή-σεις ήδη απ� τα τέλη τ�υ πρ�ηγ�ύ-μεν�υ αιώνα και κυρίως κατά τηνπρ�ετ�ιμασία των Oλυμπιακών Aγώ-νων τ�υ 1896, επ��ή π�υ �δήγησεκαι στην πλήρη ανακατασκευή τ�υΠαναθηναϊκ�ύ Σταδί�υ. T� 1920πραγματ�π�ιήθηκαν εργασίες μερι-κής απ�κατάστασης τμήματ�ς τ�υωδεί�υ της Γ�ρτυνας για τη στέγασηκαι πρ�στασία εντ�ι�ισμέν�υ αρ�αι-�λ�γικ�ύ ευρήματ�ς. Mέ�ρι τ�ν B΄Παγκ�σμι� Π�λεμ� στ�ν ελλαδικ��ώρ� υλ�π�ιήθηκε η αναστήλωσητ�υ ωδεί�υ της Kω ενώ κατά τη διάρ-κεια της Iταλικής Kατ��ής της Δωδε-κανήσ�υ έγινε και η ανακατασκευήτ�υ μικρ�ύ θεάτρ�υ της ακρ�π�ληςτης P�δ�υ. Tα �ρ�νια π�υ μεσ�λά-#ησαν απ� τις παραστάσεις των Σι-κελιανών στ�υς Δελ��ύς και έωςτ�ν B΄ Παγκ�σμι� π�λεμ�, �αρακτη-ρίστηκαν απ� μία σειρά μεμ�νωμέ-νων παραστάσεων π�υ απ�σκ�π�ύ-σαν στην «ανα#ίωση» και άλλων αρ-�αι�λ�γικών �ώρων.

H δεκαετία τ�υ ’50 �εκίνησε δυνα-μικά με την �λ�κλήρωση των εργα-σιών εσωτερικής και ε�ωτερικής α-π�κατάστασης τ�υ ωδεί�υ τ�υ Hρώ-δ�υ τ�υ Aττικ�ύ. H σκέψη της ανα-κατασκευής και επανα�ρησιμ�π�ίη-σής τ�υ εί�ε σ�#αρά απασ��λήσειτις ελληνικές κυ#ερνήσεις τ�υλά�ι-στ�ν απ� τ� 1920, �ταν δ�θηκε στ��ώρ� τ�υ μνημεί�υ παράσταση των«Περσών» τ�υ Aισ�ύλ�υ. T� θέμα ε-

πανήλθε τ� 1936 και διατυπώθηκανδημ�σια διά��ρες γνώμες. Mέ�ρι �-μως τ� 1947, π�υ �εκίνησαν �ι εργα-σίες στ� μνημεί�, υπερίσ�υαν �ι α-π�ψεις κατά της επέμ#ασης.

T� καλ�καίρι τ�υ 1954 πραγματ�-π�ιήθηκε τ� πρώτ� �ργανωμέν��εστι#άλ θεάτρ�υ στ� αρ�αί� θέα-τρ� της Eπιδαύρ�υ, στη μ�ρ�ή π�υεί�ε μετά τις ανασκα�ές και τις μι-κρ�επεμ#άσεις απ�κατάστασης τ�υτέλ�υς τ�υ 19�υ αι. και των αρ�ώντ�υ 20�ύ. Aπ� την αμέσως επ�μενη�ρ�νιά τ� �εστι#άλ καθιερώθηκεως ετήσι�ς θεσμ�ς αρ�αί�υ δράμα-τ�ς. Mε τ� �εκίνημα των «Eπιδαυ-ρίων» πραγματ�π�ιήθηκαν απ� τηντ�τε Yπηρεσία Aναστηλώσεων τ�υYπ�υργεί�υ Παιδείας, στ� διάστημα1954 έως 1963, μεγάλης κλίμακαςεργασίες μερικής ανακατασκευήςκαι απ�κατάστασης τ�υ μνημεί�υ,υπ� τύπ�ν στερέωσης, με στ��την ασ�αλή �ρησιμ�π�ίησή τ�υ γιαπαραστάσεις. Παράλληλα, λα�εύτη-καν αρ�ιτεκτ�νικά μέλη για την α-ναστήλωση τμήματ�ς τ�υ πρ�σκη-νί�υ, επέμ#αση π�υ τελικά δεν υλ�-π�ιήθηκε.

T� καλ�καίρι τ�υ 1960 έγινε δυνα-τή η �ργάνωση γι�ρτών στ� αρ�αί�θέατρ� της Δωδώνης με πρωτ�#�υ-λία της Eταιρείας Hπειρωτικών Mε-λετών. H πλήρης απ��ωμάτωση τ�υμνημεί�υ εί�ε �λ�κληρωθεί τ� �θι-ν�πωρ� τ�υ 1959, ενώ μέ�ρι την πα-ρ�υσίαση των παραστάσεων πραγ-ματ�π�ιήθηκε τα�ύτατη ανατ�π�θέ-τηση εδωλίων σε διά��ρες θέσειςστα δύ� κατώτερα δια�ώματα τ�υμνημεί�υ. Eργασίες έγιναν τ� διά-

στημα 1957-1960 και στ� αρ�αί� θέα-τρ� των Φιλίππων και έδωσαν τη δυ-νατ�τητα έναρ�ης τ�υ «�εστι#άλ Φι-λίππων-Θάσ�υ» τ� 1959. Συνίσταντ�στην ανασύνθεση των σειρών τ�υκ�ίλ�υ με νέες λιθ�δ�μές, αμελ�ύςκατασκευής και δυσάρεστ�υ τελικ�ύαπ�τελέσματ�ς.

Στις αρ�ές της δεκαετίας τ�υ ’60�λ�κληρώθηκε η πλήρης ανακατα-σκευή τ�υ ωδεί�υ της Πάτρας, ενώστα τέλη της δεκαετίας τ�υ ’ 50 καικατά τις δεκαετίες τ�υ ’60 και ’70 έ-γιναν μικρ�τερης κλίμακας επεμ#ά-σεις σε μεγάλ� αριθμ� θεάτρων, ��ιαπαραίτητα με στ�� την επανα�ρη-σιμ�π�ίησή τ�υς. Tέτ�ιες ήταν η α-ναστήλωση τ�υ πρ�σκηνί�υ τ�υ θε-άτρ�υ τ�υ Ωρωπ�ύ, �ι επανατ�π�θε-τήσεις εδωλίων σε μικρ�τερα μνη-μεία, �πως τ� «ωδεί�» της Mεσσή-νης, �ι ανασυστάσεις, στερεώσειςκαι συγκ�λλήσεις σε θεατρικ�ύς �ώ-ρ�υς �πως τ� ωδεί� της Nικ�π�λεωςγια τη �ρησιμ�π�ίησή τ�υ απ� τ�νOργανισμ� T�υρισμ�ύ, τ� ωδεί� τηςΘεσσαλ�νίκης (1975), καθαρισμ�ί,συμπληρωματικές απ��ωματώσεις,μικρ�συντηρήσεις-στερεώσεις σταθέατρα της Δημητριάδ�ς (1957-59),Mεγαλ�π�λης, Kασώπης, Hλιδ�ς(1975), Mυτιλήνης κ.α. Oρισμένες α-π� αυτές τις επεμ#άσεις εί�αν τ� �α-ρακτήρα εργασιών συντήρησης καιδιευθέτησης, π�υ γίν�νταν παράλ-ληλα με τη συμπληρωματική ανα-σκα�ική διερεύνηση των μνημείωνκαι διευθύν�νταν κυρίως απ� αρ�αι-�λ�γ�υς.

Π�λλές απ� τις παραπάνω επεμ-#άσεις έγιναν �ωρίς συστηματικές



T� θέατρ� της Mέριδα, στην Iσπανία, μετά την αναστήλωσή τ�υ. (�ωτ: «Memoria del Futuro», Exposizione Universale di Siviglia, 1992, εκδ. Graf–Roma s.n.c.)

μελέτες και αρ�αι�λ�γική πρ�σπά-θεια τεκμηρίωσης. Tα ωδεία της Πά-τρας και της Aθήνας, πρ��ρισμέναγια ευρύτατη �ρησιμ�π�ίηση, ανακα-τασκευάστηκαν απ� τ�ν Aναστάσι�Oρλάνδ� σε αντίθεση πρ�ς τ� άρθρ�2 της Xάρτας των Aθηνών π�υ έκανεήδη απ� τ� 1931 έμμεση έκκλησηπρ�ς �λες τις συμμετέ��υσες �ώρεςνα εγκαταλείψ�υν την ιδέα των ανα-κατασκευών. Oι επεμ#άσεις μεγάληςκλίμακας, �ωρίς πλήρεις μελέτες,άρ�ισαν να εγκαταλείπ�νται μετά ταμέσα της δεκαετίας τ�υ ’60, ύστερακαι απ� τη διατύπωση τ�υ Xάρτη τηςBενετίας (1964), αλλά και την ανα-διάρθρωση της τ�τε αρμ�διας Διεύ-θυνσης Aναστηλώσεων τ�υ Yπ�υρ-γεί�υ Παιδείας κατά τ� 1960-1961.

H απ�κατάσταση,τ� άλλ�θι της �ρήσης

Σημαντικές εργασίες αναστήλω-σης έ��υν πραγματ�π�ιηθεί σε ένα

μεγάλ� αριθμ� αρ�αίων θεάτρωνστ�ν ευρύτερ� μεσ�γειακ� �ώρ�,�ι περισσ�τερες σε συνδυασμ� μετην ανα#ίωσή τ�υς. Σ’ αυτές μ�ν�ενδεικτικά μπ�ρεί κανείς να ανα-�ερθεί.

Σε σημαντικά θέατρα �πως εκεί-να της Kαρ�ηδώνας, της Dugga,τ�υ Aμμάν, της Bosra, της E�έσ�υ,της Aσπένδ�υ κ.α. παρ�υσιά��νταισήμερα σύγ�ρ�να καλλιτε�νικάθεάματα. H παρ�υσίαση παραστά-σεων στ� θέατρ� της Merida στηνIσπανία �εκίνησε τη δεκαετία τ�υ’30. T� θέατρ� απ�καλύ�θηκε σεδιά��ρες ανασκα�ικές περι�δ�υςπ�υ διήρκεσαν, με διακ�πές, απ�τ� 1910 έως τ� 1953. Tη σημερινήτ�υ μ�ρ�ή ��είλει στις μεγάληςκλίμακας επεμ#άσεις π�υ �εκίνη-σαν τ� 1964, ενώ η εντυπωσιακήδι�ρ��η σκηνή τ�υ έ�ει ανασυντε-θεί απ� 2.700 τεμά�ια αρ�ιτεκτ�νι-κών μελών.

H ανάγκη �ιλ��ενίας μεγάλων α-κρ�ατηρίων �δηγεί συ�νά σε λύ-

σεις π�υ πρ�κύπτ�υν απ� την αρ-�ιτεκτ�νική αντιμετώπιση τ�υ πρ�-#λήματ�ς της έλλειψης των αρ�αί-ων καθισμάτων και ��ι απ� μίασύγ�ρ�νη αρ�αι�λ�γική απ�κατά-σταση.

Σε περιπτώσεις κατεστραμμέ-νων κ�ίλων �ι ανάγκες καλύπτ�-νται απ� νέα καθίσματα, στερεω-μένα σε ειδικ�ύς υπ�δ��είς καισ�εδιασμένα, τις περισσ�τερες��ρές, για τις ανάγκες των συγκε-κριμένων μνημείων.

Oι νέες κατασκευές άλλ�τε κα-λύπτ�υν σω��μενα υπ�λείμματακαι άλλ�τε αναπτύσσ�νται απ�κλει-στικά και μ�ν� σε σημεία των μνη-μείων στα �π�ία δεν υ�ίσταται κα-νένα λείψαν� θεμελίων ή αρ�αίωνκαθισμάτων. Aκραί� παράδειγμα α-π�τελεί η κάλυψη τ�υ κ�ίλ�υ τ�υθεάτρ�υ της Hράκλειας Mινώας μεδια�ανές υλικ� π�υ δημι�ύργησεστ� �ώρ� των υπ�κείμενων λίθωνπερι#άλλ�ν θερμ�κηπί�υ. H κάλυ-ψη των �ώρων των ερειπίων των

σκηνικών �ικ�δ�μημάτων και της�ρ�ήστρας με #ατά στέγαστρα, γιαλειτ�υργικ�ύς και κυρίως πρ�στα-τευτικ�ύς λ�γ�υς, συ�νά δημι�υρ-γεί πρ�#λήματα στην καταν�ησητων μνημείων απ� τ� κ�ιν�.

Tα τελευταία �ρ�νια έ�ει παρ�υ-σιαστεί ενδια�έρ�ν στην Eλλάδαγια την πλήρη μελέτη και δημ�σίευ-ση αρ�αίων θεάτρων, γνωστών καιανασκαμμένων, πλην �μως �υσια-στικά αδημ�σίευτων εδώ και δεκα-ετίες.

Σε ένα αριθμ� έ�ει επίσης εκδη-λωθεί ενδια�έρ�ν για την έντα�ήτ�υς σε πρ�γράμματα �ρηματ�δ�-τησης επεμ#άσεων και μελετών.Στ�ν ευρύτερ� μεσ�γειακ� �ώρ�παρατηρείται έντ�νη αναστηλωτικήδραστηρι�τητα στα αρ�αία θέατρασε �ώρες �πως η Iταλία, η Γαλλίακαι η Iσπανία, π�υ συνδυά�εται μετην επανα�ρησιμ�π�ίησή τ�υς, αλ-λά και των άλλων αρ�αίων �ώρωνΘέασης και Aκρ�ασης (αρένες,στάδια, ιππ�δρ�μ�ι κλπ.).


Σε π�λλά, πλέ�ν, αρ�αία θέατρα �ργανών�νται κάθε καλ�καίρι καλλιτε�νικές εκδηλώσεις, πρ�καλώντας τις �ωηρές ανησυ�ίες των αρ�αι�λ�γων... (�ωτ.: Har. Bilios).

Γιατί κινδυνεύ υν π λύ τα μνημείαT�υ Xαράλαμπ�υ Mπ�ύρα

Kαθηγητή τ�υ Eθνικ�ύ Mετσ��ι�υ Π�λυτε�νεί�υ

«Eπειτα, στ� αρ�αί� θέατρ�. Παρατηρώμια τυπική αντίδρασή μ�υ �ταν �ρεθώ στ�κ��ύλι εν�ς τέτ�ι�υ θεάτρ�υ: κ�ιτά�ω τ�τ�πί� πέρα, πάντα τ�σ� καλά διαλεγμέν�,κι αμέσως έπειτα ψά�νω τριγύρω μ�υ τ�υςθεατές, πρ�σπαθώ να ιδώ τα μάτια τ�υς·�ιλιάδες μάτια, σειρές, καρ!ωμένα σε μιαλεπτ�μέρεια, σε μια στιγμή π�υ δεν κληρ�-ν�μιέται· ��ι μια συγκεκριμένη δράση π�υθα μπ�ρ�ύσα εύκ�λα να υπ�θέσω. Tα μά-τια σ�ήν�υν μα�ί με τη συγκίνησή τ�υς �-πως πεθαίν�υν τ’ άστρα και μένει τ�ύτ� τ�άδει� διάστημα, τ�ση ερημιά...».

Γ. Σε�έρης. «Mέρες»(Δευτέρα, 26 I�υνί�υ 1950.

Στην Στρατ�νίκεια τ�υ Aντι��υ Σωτήρ�ς)

TH συγκίνηση π�υ αισθαν�ταν � π�ι-ητής μέσα στα ερειπωμένα ελληνικάθέατρα, �ώρ�υς αρμ�νικ�ύς και��ρτισμέν�υς απ� την ιστ�ρία, μπ�-

ρεί, υπ� �ρισμένες συνθήκες, να τηνιώσει κάθε ευαίσθητ�ς επισκέπτης.Eίναι αυτή π�υ τα κάνει ανεκτίμηταπ�λιτιστικά αγαθά καθ’ αυτά. Tη νιώ-θ�υν επίσης �ι άνθρωπ�ι τ�υ θεά-τρ�υ· είναι ένα μεγάλ� πλε�νέκτημαπ�υ θα ήθελαν να τ� �ικει�π�ιηθ�ύν�ργανών�ντας τις παραστάσεις τ�υςμέσα στα αρ�αία κελύ�η και μάλισταανε�αρτήτως της κεντρικής ερμη-νευτικής ιδέας της διδασκαλίας, κα-θώς και των δυνατ�τήτων της. Aλλάη ύλη, αυτή π�υ κάνει αισθητή τηναρ�ιτεκτ�νική ιδέα, ενώ πάνω τηςδεί�νει τα τεκμήρια τ�υ περάσματ�ςτης ιστ�ρίας, έ�ει «παραδ�θή τη�θ�ρά», απ� π�λλ�ύς αιώνες και δεναντέ�ει περισσ�τερ�. Eκείθεν ταπρ�!λήματα.

Σ�εδ�ν κάθε καλ�καίρι στηνEλλάδα και στις άλλες μεσ�γειακές�ώρες τα πρ�!λήματα συ"ητ�ύνται

για μια ακ�μα ��ρά. H έμμ�νη ιδέαπ�υ αναπτύ�θηκε σε �λη την Eυρώ-πη κατά τις δεκαετίες τ�υ ’60 καιτ�υ ’70 �τι � μ�ν�ς τρ�π�ς διατήρη-σης των μνημείων είναι να �ρησιμ�-π�ι�ύνται, πέρασε και για τα αρ�αίαθέατρα. H ιδέα αυτή εί�ε ως α�ετη-ρία της την υπ�!άθμιση μεγάλωνσυν�λων νεώτερης αρ�ιτεκτ�νικήςστις ευρωπαϊκές �ώρες για τα �π�ίαετίθετ� τ� δίλημμα επανά�ρηση ήκατεδά�ιση· δεν σ�ετί"εται με τα δι-κά μας πρ�!λήματα. H ανα!ίωση άλ-λωστε τ�υ κλασικ�ύ δράματ�ς μέσασε αρ�αία κελύ�η εί�ε αρ�ίσει π�λύπαλαι�τερα τ�σ� στην Iταλία �σ�και στην Eλλάδα. Aλλά η τάση για ε-πανά�ρηση των μνημείων συνδυά-σθηκε στ�ν τ�π� μας κατά τις ίδιεςακρι!ώς δεκαετίες με την αλ�γιστητ�υριστική ανάπτυ�η και την απ�κέ-ντρωση των π�λιτιστικών πρωτ�-

!�υλιών, �ωρίς την απαραίτητη επι-στημ�νική και τε�νική υπ�στήρι�η.T� απ�τέλεσμα είναι σήμερα σ�ε-δ�ν σε �λα τα αρ�αία ελληνικά θέα-τρα ή ρωμαϊκά ωδεία να �ργανών�-νται κάθε καλ�καίρι �εστι!άλ απ�δήμ�υς, κ�ιν�τητες, θιάσ�υς καισυλλ�γ�υς, πρ�καλώντας τις "ωη-ρές ανησυ�ίες των ν�μίμων και υ-πευθύνων δια�ειριστών των μνημεί-ων, των υπαλλήλων δηλαδή τηςAρ�αι�λ�γικής Yπηρεσίας, αλλά και�σων σέ!�νται την π�λιτιστική κλη-ρ�ν�μιά τ�υ αρ�αί�υ κ�σμ�υ.

Oι ανησυ�ίες αυτές είναι απ�λύ-τως εύλ�γες και αν αναλυθ�ύν σ�ε-τί"�νται με τις α�ίες π�υ εκ�ρά"�υντα αρ�αία αυτά κτίρια. Kαι καθώςκάθε μνημεί� απ�τελεί μια ιδιαίτερηπερίπτωση, �πως επίσης και κάθε α-νέ!ασμα θεατρικ�ύ έργ�υ απ�τελεί�ε�ωριστή κατάσταση, �ι γενικεύ-

Tα αρ�αία θέατρα σήμερα:Mνημεία ή �ωνταν ί θεατρικ ί �ώρ ι;

Πρ��λήματα απ� τη ρήση ή την κατά ρησή τ�υς


σεις απ�κλεί�νται. Θα μπ�ρ�ύσεκανείς �μως να διακρίνει τέσσερις�μάδες κατα�ρήσεων π�υ πρ�κα-λ�ύνται απ� τη σύγ�ρ�νη θεατρικήδράση και τις πρακτικές της ε�αρ-μ�γής της.

1. H γενική �θρά. Π�λλά απ� ταθεάτρα έ��υν �άσει τα καθίσματάτ�υς και τ�υς πλάγι�υς αναλημμα-τικ�ύς τ�ί��υς π�υ συγκρατ�ύσανστα δύ� τ�υ άκρα τ� κ�ίλ�ν. Aπ� τακτίρια της σκηνής σώ"�νται μ�ν�θεμέλια και σκ�ρπια αρ�ιτεκτ�νικάμέλη. O,τι απέμεινε είναι ευαίσθη-τ�· δεν αντέ�ει στις �υσικές αιτίες�θ�ράς (νερά και παγετ�), π�λύ πε-ρισσ�τερ� δε σε !ήματα των θεα-τών, μετακινήσεις λίθων και τα πα-ρ�μ�ια. Mερικά έ��υν τ�σες ανω-μαλίες στ� κ�ίλ�ν, ώστε η �ρήσητ�υς είναι επικίνδυνη για τ�υς θεα-τές, ιδίως κατά τη νύκτα (θέατραAργ�υς, Δελ�ών, Δι�νυσιακ� Aθη-νών, κ.ά.). Στα θέατρα αυτά έπρεπενα απαγ�ρεύεται η είσ�δ�ς και ναδημ�υργηθ�ύν στέγαστρα πρ�στα-σίας �π�υ �ρειά"εται. H αρ�αι�λ�γι-κή τ�υς α�ία είναι π�λύ πι� σημαντι-κή απ� την �ρηστική.

2. Bιαστικές απκαταστάσεις μεσκ�π� τη �ρήση. Oπως κάθε κτίρι�της αρ�αι�τητ�ς π�υ �έρνει στ��ως η αρ�αι�λ�γική ανασκα�ή, έτσικαι τα θέατρα πρέπει εγκαίρως ναδημ�σιεύ�νται. Nα δίδεται δηλαδήμε εικαστική τεκμηρίωση (σ�έδια και�ωτ�γρα�ίες) και με αναλυτικά κεί-μενα ��ι μ�ν�ν η περιγρα�ή τ�υς,αλλά και η αναπαράσταση και η ιστ�-ρική τ�υς ερμηνεία. Πριν απ� την ε-�αντλητική μελέτη και τη δημ�σίευ-ση, κάθε επέμ!αση είναι αντιδε�ντ�-λ�γική. Π�λλά αρ�αία θέατρα άλλω-στε έ��υν περισσ�τερες απ� μία �ι-κ�δ�μικές �άσεις και αυτ� περιπλέ-κει τα πράγματα.

Στην Eλλάδα π�λλά θέατρα �ρησι-μ�π�ι�ύνται ήδη �ωρίς π�τέ να με-λετηθ�ύν (Oρ��μεν�ύ, Φιλίππων,Θάσ�υ, Πειραιώς, Δημητριάδ�ς, π�-λεως Eπιδαύρ�υ) και μερικά συμπλη-ρώθηκαν !ιαστικά �ωρίς να τηρηθείη δε�ντ�λ�γία των αναστηλώσεων(Monte Smith P�δ�υ, Δωδώνης,Ωδεί�ν Nικ�π�λεως κ.ά.). Oι μη ανα-στρέψιμες ενέργειες εις ��ελ�ς τωνπαραστάσεων και εις !άρ�ς της αρ-�αίας ύλης τ�υ μνημεί�υ καταστρέ-��υν ανεπαν�ρθωτα την αρ�αι�λ�-γική τ�υ α�ία.

3. Mη συμ�ατές νεώτερες πρ�σω-ρινές κατασκευές. Πρ�κειται για τασκηνικά τα �π�ία θεωρ�ύνται απα-ραίτητα για τ� ανέ!ασμα εν�ς έρ-γ�υ. Oι άνθρωπ�ι τ�υ θεάτρ�υ, εν �-ν�ματι της σύγ�ρ�νης δημι�υργίαςστήν�υν στα αρ�αία θέατρα μεγάλεςκατασκευές, παραμ�ρ�ωτικές τ�υαρ�ιτεκτ�νικ�ύ μνημεί�υ, συνήθωςμέσα στην �ρ�ήστρα. Eίναι �αρακτη-ριστικ� �τι τ� πρ�σκήνι� τ�υ θεά-τρ�υ της Eπιδαύρ�υ, τ� �π�ί� ανα-στηλώθηκε τ� 1960, απ�μακρύνθηκεαμέσως, μετά απ� απαίτηση των αν-θρώπων τ�υ θεάτρ�υ γιατί εμπ�δι"ετα σύγ�ρ�να σκηνικά. Mεγά�ωνα,καλώδια, στύλ�ι και καμπίνες �ειρι-σμ�ύ των �ώτων, καμαρίνια, �ώρ�ιαπ�θηκεύσεως και κάθε μ�ρ�ής ε-�υπηρετήσεις παραμ�ρ�ών�υν κατάτ� διάστημα των παραστάσεων (και��ι μ�ν�ν) τα αρ�αία θέατρα.

4. Παρεμπ�διση της �ρήσεως τωνθεάτρων ως σπ�υδαίων αρ�ιτεκτ�νι-

κών εκθεμάτων. Θα μπ�ρ�ύσε κα-νείς να ισ�υρισθεί �τι π�λλές απ� τιςπαραπάνω δυσμενείς καταστάσειςείναι επί τέλ�υς αναστρέψιμες.E��υν �μως �ρ�νική διάρκεια, η �-π�ία απ�!αίνει συνήθως κρίσιμη.

H εντατική �ρήση των αρ�αίωνκελυ�ών, ιδίως κατά τ� θέρ�ς, πα-ρεμπ�δί"ει την ανάδει�ή τ�υς ωςμνημείων και την πρ�!�λή των καλ-λιτε�νικών τ�υς α�ιών. Περισσ�τε-ρ� ίσως και απ� ένα να�, τ� κ�ίλ�νκαι η �ρ�ήστρα εν�ς θεάτρ�υ κερ-δί"�υν την πρ�σ��ή και τ�ν θαυμα-σμ� τ�υ επισκέπτη, κυρίως αυτ�ύπ�υ �έρει τι θέλει να δει στ�υς αρ-�αι�λ�γικ�ύς �ώρ�υς. Oι μελετη-

μένες και έντε�νες αναστηλώσεις(�πως λ.�. τ�υ πρ�σκηνί�υ τ�υAμ�ιαραεί�υ τ�υ Ωρωπ�ύ) συμ!άλ-λ�υν σε αυτ�, �πως άλλωστε και ηδιατήρηση τ�υ �υσικ�ύ περι!άλλ�-ντ�ς, �ωρίς θ�ρύ!�υς και παρασιτι-κές νέες κατασκευές.

Tα πρ�!λήματα π�υ πρ�καλ�ύνστ�υς μνημειακ�ύς �ώρ�υς θεαμά-των και ακρ�άσεων, τ�σ� �ι αλ�γι-στες θεατρικές �ρήσεις, �σ� και ταμεγάλα τ�υριστικά πλήθη, απασ��-λ�ύν τ�υς δια�ειριστές της αρ�ιτε-κτ�νικής κληρ�ν�μιάς, αλλά καιτ�υς συνειδητ�π�ιημέν�υς π�λί-τες σε �λες τις �ώρες γύρω απ�την Mεσ�γει�. Eτσι, με την ευκαι-

ρία εν�ς ειδικ�ύ συνεδρί�υ στηνEγεστα της Σικελίας τ� 1995 κατέ-λη�αν σε μια διακήρυ�η, η �π�ίαενθαρρύνει την ανα!άθμιση τωνκαλλιτε�νικών, αρ�αι�λ�γικών καιιστ�ρικών α�ιών, καθώς και την εκ-παίδευση, ενώ πρ�σπαθεί να μειώ-σει τις επιπτώσεις των �ρήσεων.Aλλά η π�λυπλ�κ�τητα τ�υ θέμα-τ�ς, η αντίθεση των καλλιτε�νώντ�υ θεάτρ�υ σε κάθε μ�ρ�ής πει-θάρ�ηση και η αμάθεια των ενθ�υ-σιωδών τ�πικών παραγ�ντων, σεσυνδυασμ� με τ�ν διά�υτ� λαϊκι-σμ�, δεν δικαι�λ�γ�ύν αισι�δ��ίαγια την κατάσταση των ελληνικώνθεάτρων στ� εγγύς μέλλ�ν.

Oι «π ιητές» και ι στεν κέ�αλ ι...Σκηνή απ� τ�ν «Πρ�μηθέα Δεσμώτη» τ�υ Aισ�ύλ�υ, απ� τ� Aμ�ι–θέατρ� τ�υ Σπύρ�υ Eυαγγελάτ�υ (�ωτ.: «Δέλτα»).

T�υ Σπύρ�υ A. Eυαγγελάτ�υ

Σκην�θέτη και καθηγητή τ�υ Πανεπιστημί�υ Aθηνών

TO Aρ�αί� Θέατρ� της Eπιδαύρ�υείναι ένα αριστ�υργηματικ� αρ�ιτε-κτ�νικ� μνημεί� και παράλληλα ένας�ώρ�ς στ�ν �π�ί� �ργανών�νται ε-δώ και μισ� περίπ�υ αιώνα –αν ε�αι-ρέσ�υμε κάπ�ιες πρ�δρ�μικές πα-λαι�τερες παραστάσεις– συστηματι-κά θερινές παραγωγές αρ�αί�υ δρά-ματ�ς. Συγ�ρ�νως με τις �εστι!αλι-κές παραστάσεις –�πως και καθ’ �λητη διάρκεια κάθε έτ�υς– τ� μνημεί�επισκέπτ�νται �ιλιάδες Eλληνες εκ-δρ�μείς ή �έν�ι τ�υρίστες για να α-π�λαύσ�υν την �μ�ρ�ιά τ�υ, την τ�-σ� «δεμένη» με τ� τ�πί�, και την εκ-πληκτική ακ�υστική τ�υ.

Oυδέπ�τε στ� απώτερ� παρελθ�ν–ενν�ώ μέ�ρι πρ� δεκαπενταετίαςπερίπ�υ– εί�ε τεθεί θέμα καλλιτε�νι-κής �ρήσης (κατά κάπ�ι�υς αρ�αι�-λ�γ�υς κατά�ρησης) τ�υ �ώρ�υ. Γύ-

ρω στ� 1985 εμ�ανίστηκαν κάπ�ιεςσκην�θετικές–σκην�γρα�ικές πα-ρεμ!άσεις στην �ρ�ήστρα της Eπι-δαύρ�υ –και στ� �ώρ� τ�υ λ�γεί�υ–π�υ ε��ργισαν σ�!αρ�ύς αρ�αι�λ�-γ�υς τ�υ Kεντρικ�ύ Aρ�αι�λ�γικ�ύΣυμ!�υλί�υ τ�υ YΠΠO. T� KAΣ "ήτη-σε να πρ�εγκρίνει τις μακέτες τωνσκηνικών. Σκην�θέτες και σκην�-γρά��ι αντέδρασαν, θεωρώντας υ-π�τιμητική την απ��αση αυτή, η �-π�ία ωστ�σ� παραμένει, αλλά παρα-!ιάσθηκε συ�νά απ� υπ�υργικές πα-ρεμ!άσεις π�υ πρ�κλήθηκαν «υπ�την πίεση των γεγ�ν�των».

Eτσι ετέθη τ� δίλημμα: σε!ασμ�ςστ� μνημεί� ή σε!ασμ�ς στην ελευ-θερία έκ�ρασης τ�υ καλλιτέ�νη;

Aπ�τελεί πεπ�ίθησή μ�υ τ� �τιμπ�ρεί ένας καλλιτέ�νης να σε!α-σθεί τ� μνημεί�, μη απεμπ�λώνταςτ� δικαίωμά τ�υ στην ελεύθερη καλ-λιτε�νική έκ�ραση. N�μί"ω �τι έ-μπρακτα έ�ω απ�δεί�ει αυτά τα 28�ρ�νια π�υ αδιάλειπτα σκην�θετώ

στην Eπίδαυρ� πως αυτ� είναι ε�ι-κτ�. Yπάρ��υν –διεθνώς– κάπ�ι�ιθεατρικ�ί �ώρ�ι π�υ λ�γω της αι-σθητικής τ�υς, της ιστ�ρικής ��ρτι-σης π�υ τ�υς συν�δεύει, λ�γω τ�υπερι!άλλ�ντ�ς αυτ�ύς τ�πί�υ υπ�-!άλλ�υν, πρ�!άλλ�υν και τελικά–έμμεσα– επι!άλλ�υν μια δια��ρετι-κή αντιμετώπιση. K�ρυ�αί� παρά-δειγμα είναι η Eπίδαυρ�ς. Kυκλ��-ρεί ακ�μη μια «ρήση», π�υ υπήρ�ε α-π� τη γενιά τ�υ Mινωτή, δηλαδή απ�την ένδ��η γενιά π�υ «έ�τισε» τ�Φεστι!άλ Eπιδαύρ�υ (Γρυπάρης, P�-ντήρης, Πα�ιν�ύ, Mινωτής, Σ�λ�μ�ς,M�υ"ενίδης, Συν�διν�ύ, Kωτσ�π�υ-λ�ς, Kατσέλη, Xατ"ηαργύρη, B�κ�-!ιτς, Kλώνης, Φωκάς, X�ρς, Θε�δω-ράκης, Xατ"ιδάκις και άλλ�ι και άλλ�ι– αργ�τερα και � Kάρ�λ�ς K�υν):«Στ� αρ�αί� θέατρ� της Eπιδαύρ�υ�ταν μπει ένα θέαμα �μ�ρ��, � �ώ-ρ�ς τ� αναδεικνύει ως ακ�μη ωραι�-τερ�· αν μπει ένα άσ�ημ�, � �ώρ�ς



Λ�γω �θ�ρών και άλλων πρ�#λημάτων δεν θα δ�θ�ύν �έτ�ς παραστάσεις στ� αρ�αί� θέατρ� της Δωδώνης... (�ωτ.: «Iταν�ς).

τ� εκδικείται και �αντά"ει ακ�μη �ει-ρ�τερ�». H ρήση αυτή θα μπ�ρ�ύσενα παραλλα�τεί: «έ�ε την ε�υπνάδανα σε!αστείς τ� �ώρ� αυτ�ν και θα!γεις κερδισμέν�ς».

Mπ�ρεί να θέσει κάπ�ι�ς τ� ερώτη-μα: Kαι αυτ�ί π�υ θα ήθελαν να είναιπρωτ�π�ρ�ι, να γκρεμίσ�υν –εν �ν�-ματι τ�υ �π�ι�υ �ράματ�ς τ�υς– κά-θε ένν�ια συμ!ατικ�ύ σε!ασμ�ύ καισύγ�ρ�νης αισθητικής, πρ��ωρώνταςπρ�ς διερεύνηση νέων μ�ρ�ών;

Aπάντηση: πιστεύω �τι μπ�ρ�ύννα γίν�υν –και έ��υν γίνει– πρωτ�-π�ριακής αισθητικής παραστάσειςστην Eπίδαυρ� �ωρίς να έ��υν ωςστ�� τ�υς την «πρ�σ!�λή» τ�υ �ώ-ρ�υ. T� «στ�ί�ημα» είναι π�λύ πι� ε-ρεθιστικ�, �ταν συμπεριλαμ!άνειτ�ν �ρ�: να εκμεταλλευθείς την «α-κτιν�!�λία» τ�υ μνημεί�υ. Σε αντί-θετη περίπτωση υπάρ��υν π�λλάάλλα θέατρα εκτ�ς Eπιδαύρ�υ, �π�υμπ�ρεί � καθένας ανε�έλεγκτα νακάνει �,τι θέλει.

Θα κλείσω με μια διαπίστωση, π�υτην έ�ω διατυπώσει συ�νά. Διεθνώς–��ι μ�ν� στην Eλλάδα– �ι σκην�θέ-τες π�υ δ�κιμά"�υν τις δυνάμειςτ�υς στ� αρ�αί� δράμα �ωρί"�ντανσε δύ� κατηγ�ρίες (ασ�έτως τηςκαλλιτε�νικής ικαν�τητας τ�υ καθε-ν�ς): Σ’ αυτ�ύς π�υ πιστεύ�υν �τι ταν�ήματα τ�υ αρ�αί�υ δράματ�ς, �ι�αρακτήρες και �ι καταστάσεις τ�υςμπ�ρεί σήμερα να ενδια�έρ�υν τ�νσύ�ρ�ν� θεατή και στ�υς άλλ�υς,π�υ θεωρ�ύν τα κείμενα αυτά ως α-

��ρμή για δε�ι�τε�νική σκην�θετικήεπίδει�η και μ�ν�ν. Kατά καν�να ε-κείν�ι π�υ δεν σέ!�νται τα κείμεναείναι �ι ίδι�ι π�υ δεν σέ!�νται �ύτετ�υς «ιερ�ύς» �ώρ�υς.

Oπως υπάρ��υν στεν�κέ�αλ�ικαλλιτέ�νες, αλλά και «π�ιητές», έ-τσι υπάρ��υν «π�ιητές» αρ�αι�λ�-γ�ι, αλλά και στεν�κέ�αλ�ι. Oι παρα-πάνω απ�ψεις μ�υ σε καμιά περίπτω-ση δεν πρέπει να εκλη�θ�ύν ως «άλ-λ�θι» για τ�υς στεν�κέ�αλ�υς κάθεκατηγ�ρίας.


Αφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο, 7 ημέρες Καθημερινή

Education

Transcript of Αφιέρωμα στο αρχαίο θέατρο, 7 ημέρες Καθημερινή