Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

31
2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 A ΦIEPΩMA KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 2-32 AΦIEPΩMA Kινές ρίες Iυδαϊσμύ και Xριστιανισμύ. O Xρι- στιανισμς στην αετηρία τυ υιθέτησε αρκετά στι- εία των Iυδαίων. Συναγωγές στην Eλλάδα. Iστρία και αριτεκτνική μρή των πλυάριθμων ε- ραϊκών συναγωγών. Oι εραϊκές κιντητες. H μακραίωνη εραϊκή παρυ- σία στην Eλλάδα σεδν έ- σησε μετά τυς διωγμύς της Kατής. Πλήθς Eραίων μέγα... Mια εικνα απ τη ωή τυς στη Θεσσαλνίκη λίγ πριν απ την Aπελευθέρωση. Oι Eραίι της Θεσσαλ- νίκης. «Mητρπλη τυ Iσραήλ., απεκαλείτ για αιώ- νες η πλη καθώς συγκέ- ντρωνε καταδιωκμενυς Eραίυς. Aριτεκτνικς εκσυγ- ρνισμς. H συμλή της ε- ραϊκής κιντητας στην α- νανέωση και την εέλιη της Θεσσαλνίκης στ τέλς τυ 19υ αιώνα. Συμλή στην ελληνική ωή. H παρυσία των Eραί- ων στην κινωνική, ικνμι- κή και πλιτική ωή της ώ- ρας. Συμίωση Eραίων και Eλλήνων. H θρησκευτική διαρά και ικνμικς ανταγωνισμς καλλιέργησαν τη δυσπιστία, αλλά πτέ τ υλετισμ. T Eραϊκ Mυσεί. Συλλέγει, συντηρεί και πα- ρυσιάει τν πλιτισμ και την ιστρία των Eλληνε- ραίων. Shoah - H γενκτνία των Eλληνεραίων. Aπ τις ε- δμήντα πέντε ιλιάδες, ε- λάιστι διέυγαν απ τ μη- ανισμ εντωσης των ναί. Πρσωπα Eραίων στη λγτενία. Στη λγτενία επικράτησε κυρίως αρνητι- κς τύπς τυ Eραίυ. Γιωσέ Eλιγιά. Eνας πρω- τπρς Eλληνεραίς πι- ητής και διανύμενς της δεκαετίας τυ ’20. H μυσική των Iσπανε- ραίων. H σεαραδίτικη μυσική παράδση πυ καλ- λιεργήθηκε στα αστικά κέ- ντρα της Aνατλικής Mεσ- γείυ. Tύλι Kαΐμη. O απσιω- πημένς ωγράς και μελε- τητής της λαϊκής μας τένης. Eώυλλ: Eραίς υασματπώλης της Θεσσαλνίκης (ωτ.: απ τ λεύ- κωμα «Eνθύμιν. Aπ τη ωή της Eραϊκής Kιντητας. Θεσσαλνίκη 1897-1917». Eκδ. KAΠON, 1993). Yπεύθυνς «Eπτά Hμερών»: BHΣ. ΣTAYPAKAΣ H εραϊκή παρυσία στην Eλλάδα O TEΛEYTAIOΣ πλεμς επεύλαε δυνηρές δκιμασίες για την Eλλάδα. Oμως, για κάπιυς συμπλίτες μας, πυ είαν τη σραγίδα της μίρας να είναι Eραίι, αυτς π- λεμς ήταν δυνηρτερς -τυς αάνισε. T 87% των Eλλη- νεραίων εκληρίστηκε απ τυς ερύς μηανισμύς εντωσης των Nαί. Kαι σι γλίτω- σαν, σραγίστηκαν απ τη ερή ανά- μνηση των Στρατπέδων. Mε τη λήη τυ πλέμυ και τη διάλυση των Στρα- τπέδων, για τυς λίγυς πυ στάθηκαν τυερί, ι ανάγκες ήταν επιτακτικές. Eτσι, τ 1945 ιδρύθηκε τ Kεντρικ Iσραηλιτικ Συμύ- λι Eλλάδς (K.I.Σ.) με σκπ να περιμαέψει τυς διασω- θέντες. Πρείαν και ετίθεντ πιεστικά: η ανασύνταη τυ ανθρώπινυ δυναμικύ πυ απέμεινε, η περίθαλψη, η στέ- γαση, η έρευνα για τυς εκτπισθέντες, η απδση της περι- υσίας των εαανισθέντων απ τυς Γερμανύς, η συγκέ- ντρωση στιείων για τυς δσίλγυς και τυς εγκλημα- τίες πλέμυ. Λίγ αργτερα, τ K.I.Σ. ασλήθηκε και με την ανασυγκρτηση σων Eραϊκών Kιντήτων διέθεταν, σύμωνα με τ νμ, τ αναγκαί ανθρώπιν δυναμικ. Aν εαιρέσυμε τ περιδικ «Xρνικά», πυ εκδίδει εδώ και ρνια τ K.I.Σ. και ρισμένες σπραδικές μελέτες, μλις τα τελευταία ρνια, με την ίδρυση τυ Eραϊκύ Mυσείυ Eλλάδς και πρσατα, της Eταιρείας Mελέτης Eλληνικύ Eραϊσμύ, άρισε η πι συστηματική έρευνα μαρτυριών και πηγών γύρω απ την παρυσία των Eραίων στν ελλαδικ ώρ. Kαι πρ- κειται για παρυσία μακραίωνη. εκινά απ τν 2 π.X. αι. και συνείεται μέρι τν τελευταί π- λεμ. Aλλά και μετά, σι απέμειναν είαν πλήρη συμμετ- ή σε λυς τυς τμείς της εθνικής ωής. Yπάρυν πτυές τυ θέματς επίμαες, άλλες αδιερεύ- νητες ακμη, ή, περίδι της παλαιτερης ιστρίας και επί- σης, ακμάυσες άλλτε κιντητες, ή εέυσες υσιγνω- μίες Eλληνεραίων, πυ ένα δημσιγραικ αιέρωμα αυτής της μρής είναι αδύνατ να καλύψει. Kινές ρίες Iυδαϊσμύ και Xριστιανισμύ O Xριστιανισμς στην αετηρία τυ υιθέτησε αρκετά στιεία των Iυδαίων «Oι Ψαλ- μί τυ Δαίδ» με- ταρασμέ- νι σε στί- υς απ τα εραϊ- κά, με ει- σαγωγή και σλια τυ K. Φρι- λίγγυ. Xαρακτικά τυ A. Tάσσυ. H «Bίλς των Ψαλ- μών» ή «Oι Ψαλμί τυ Δα- ίδ», «T Ψαλτήρι» της ελλη- νικής Πα- λαιάς Δια- θήκης και Eκκλησίας, είναι η πι παλιά λυ- ρική συλ- λγή. Tα παλαιτε- ρα πιήμα- τά της, τα λεγμενα δαιτικά, έυν την αρή τυς στ 1000 π.X Σάα Aγυρίδη Oμτιμυ Kαθηγητή τυ Πανεπιστημίυ Aθηνών ΠPEΠEI κάπις να είναι αγράμμα- τς για να αγνεί πως αρικά ρι- στιανισμς ήταν μια ιυδαϊκή θρη- σκευτική μερίδα. Aνεάρτητη θρη- σκεία έγινε ριστιανισμς, κατά τυς ρισμύς της θείας πρνιας, κάτω απ πλύ γνωστές σε λυς μας συνθήκες, ι κυριτερες εκ των πίων ιδιαίτερς πρητικς δυ- ναμισμς τυ ριστιανισμύ, ι συν- θήκες πλήρυς περίπυ καταστρ- ής τυ ιυδαϊκύ έθνυς απ τη Pώμη κατά τις ιυδαϊκές επαναστά- σεις τυ 70 και 135 μ.X., η επικράτη- ση τυ ε εθνών στιείυ μέσα στις πρώιμες ριστιανικές εκκλησίες και για να αντιληθεί αναγνώστης για πι πράγμα μιλάμε, ταν παρυσιά- υμε τν ριστιανισμ ως αρικά μια αίρεση μεταρρυθμιστική τυ ιυ- δαϊσμύ, τυ πρτείνυμε να λάει υπψη κάπια κατ’ επιλγήν ασικά παραδείγματα επί τυ θέματς πυ μας απασλεί εδώ απ την ίδια την Kαινή Διαθήκη: O Παύλς π.., πως πλύ καθαρά αίνεται απ τα κε. 9- 11 της πρς Pωμαίυς επιστλής τυ στα μέσα τυ α΄ αι. μ.X. δεν μπ- ρεί να ανταστεί την εσατλγική λκλήρωση της Eκκλησίας ωρίς τυς Iυδαίυς. O ίδις μας πληρ- ρεί τι αυτή ήταν, έτι περισστε- ρ, η άπψη των λιπών Aπστλων και ηγετών. Eάλλυ, Mατθαίς πυ γράει τρεις δεκαετίες μετά τν Eπιμέλεια αιερώματς: K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

Transcript of Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

Page 1: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

2 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

AΦIEPΩMA

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

2-32 AΦIEPΩMA� K�ινές ρί�ες I�υδαϊσμ�ύκαι Xριστιανισμ�ύ. O Xρι-στιανισμς στην α�ετηρίατ�υ υι�θέτησε αρκετά στ�ι-�εία των I�υδαίων.� Συναγωγές στην Eλλάδα.Iστ�ρία και αρ�ιτεκτ�νικήμ�ρ�ή των π�λυάριθμων ε-�ραϊκών συναγωγών.� Oι ε�ραϊκές κ�ιν�τητες. Hμακραίωνη ε�ραϊκή παρ�υ-σία στην Eλλάδα σ�εδν έ-σ�ησε μετά τ�υς διωγμ�ύςτης Kατ��ής.� Πλήθ�ς E�ραίων μέγα...Mια εικνα απ τη !ωή τ�υςστη Θεσσαλ�νίκη λίγ� πριναπ την Aπελευθέρωση.� Oι E�ραί�ι της Θεσσαλ�-νίκης. «Mητρπ�λη τ�υIσραήλ., απεκαλείτ� για αιώ-νες η πλη καθώς συγκέ-ντρωνε καταδιωκμεν�υςE�ραί�υς.� Aρ"ιτεκτ�νικ�ς εκσυγ-"ρ�νισμ�ς. H συμ��λή της ε-�ραϊκής κ�ιντητας στην α-νανέωση και την ε"έλι"η τηςΘεσσαλ�νίκης στ� τέλ�ς τ�υ19�υ αιώνα.� Συμ��λή στην ελληνική�ωή. H παρ�υσία των E�ραί-ων στην κ�ινωνική, �ικ�ν�μι-κή και π�λιτική !ωή της �ώ-ρας.� Συμ�ίωση E�ραίων καιEλλήνων. H θρησκευτικήδια��ρά και � �ικ�ν�μικςανταγωνισμς καλλιέργησαντη δυσπιστία, αλλά π�τέ τ��υλετισμ.� T� E�ραϊκ� M�υσεί�.Συλλέγει, συντηρεί και πα-ρ�υσιά!ει τ�ν π�λιτισμ καιτην ιστ�ρία των Eλλην�ε-�ραίων.� Shoah - H γεν�κτ�νία τωνEλλην�ε�ραίων. Aπ τις ε-�δ�μήντα πέντε �ιλιάδες, ε-λά�ιστ�ι διέ�υγαν απ τ� μη-�ανισμ ε"ντωσης των να!ί.� Πρ�σωπα E�ραίων στηλ�γ�τε"νία. Στη λ�γ�τε�νίαεπικράτησε κυρίως � αρνητι-κς τύπ�ς τ�υ E�ραί�υ.� Γιωσέ% Eλιγιά. Eνας πρω-τ�πρ�ς Eλλην�ε�ραί�ς π�ι-ητής και διαν��ύμεν�ς τηςδεκαετίας τ�υ ’20.� H μ�υσική των Iσπαν�ε-�ραίων. H σε�αραδίτικημ�υσική παράδ�ση π�υ καλ-λιεργήθηκε στα αστικά κέ-ντρα της Aνατ�λικής Mεσ�-γεί�υ.� T��ύλι� Kαΐμη. O απ�σιω-πημέν�ς !ωγρά��ς και μελε-τητής της λαϊκής μας τέ�νης.

E�ώ�υλλ�: E�ραί�ς υ�ασματ�πώληςτης Θεσσαλ�νίκης (�ωτ.: απ� τ� λεύ-κωμα «Eνθύμι�ν. Aπ� τη �ωή τηςE�ραϊκής K�ιν�τητας. Θεσσαλ�νίκη1897-1917». Eκδ. KAΠON, 1993).

Yπεύθυν�ς «Eπτά Hμερών»:

BHΣ. ΣTAYPAKAΣ

H ε�ραϊκή παρυσία στην EλλάδαO TEΛEYTAIOΣ π�λεμ�ς επεύλα ε �δυνηρές δ�κιμασίεςγια την Eλλάδα. Oμως, για κάπ�ι�υς συμπ�λίτες μας, π�υεί�αν τη σραγίδα της μ�ίρας να είναι E�ραί�ι, αυτ�ς � π�-λεμ�ς ήταν �δυνηρ�τερ�ς -τ�υς αάνισε. T� 87% των Eλλη-ν�ε�ραίων εκληρίστηκε απ� τ�υς ��ερ�ύς μη�ανισμ�ύςε �ντωσης των Nα�ί. Kαι �σ�ι γλίτω-σαν, σραγίστηκαν απ� τη ��ερή ανά-μνηση των Στρατ�πέδων. Mε τη λή ητ�υ π�λέμ�υ και τη διάλυση των Στρα-τ�πέδων, για τ�υς λίγ�υς π�υ στάθηκαντυ�ερ�ί, �ι ανάγκες ήταν επιτακτικές.

Eτσι, τ� 1945 ιδρύθηκε τ� Kεντρικ� Iσραηλιτικ� Συμ��ύ-λι� Eλλάδ�ς (K.I.Σ.) με σκ�π� να περιμα�έψει τ�υς διασω-θέντες. Πρ�εί�αν και ετίθεντ� πιεστικά: η ανασύντα η τ�υανθρώπιν�υ δυναμικ�ύ π�υ απέμεινε, η περίθαλψη, η στέ-γαση, η έρευνα για τ�υς εκτ�πισθέντες, η απ�δ�ση της περι-�υσίας των ε αανισθέντων απ� τ�υς Γερμαν�ύς, η συγκέ-ντρωση στ�ι�είων για τ�υς δ�σίλ�γ�υς και τ�υς εγκλημα-τίες π�λέμ�υ. Λίγ� αργ�τερα, τ� K.I.Σ. ασ��λήθηκε και με

την ανασυγκρ�τηση �σων E�ραϊκών K�ιν�τήτων διέθεταν,σύμωνα με τ� ν�μ�, τ� αναγκαί� ανθρώπιν� δυναμικ�. Aνε αιρέσ�υμε τ� περι�δικ� «Xρ�νικά», π�υ εκδίδει εδώ και�ρ�νια τ� K.I.Σ. και �ρισμένες σπ�ραδικές μελέτες, μ�λις τατελευταία �ρ�νια, με την ίδρυση τ�υ E�ραϊκ�ύ M�υσεί�υ

Eλλάδ�ς και πρ�σατα, της EταιρείαςMελέτης Eλληνικ�ύ E�ραϊσμ�ύ, άρ�ισεη πι� συστηματική έρευνα μαρτυριώνκαι πηγών γύρω απ� την παρ�υσία τωνE�ραίων στ�ν ελλαδικ� �ώρ�. Kαι πρ�-κειται για παρ�υσία μακραίωνη. *εκινά

απ� τ�ν 2� π.X. αι. και συνε�ί�εται μέ�ρι τ�ν τελευταί� π�-λεμ�. Aλλά και μετά, �σ�ι απέμειναν εί�αν πλήρη συμμετ�-�ή σε �λ�υς τ�υς τ�μείς της εθνικής �ωής.

Yπάρ��υν πτυ�ές τ�υ θέματ�ς επίμα�ες, άλλες αδιερεύ-νητες ακ�μη, ή, περί�δ�ι της παλαι�τερης ιστ�ρίας και επί-σης, ακμά��υσες άλλ�τε κ�ιν�τητες, ή ε έ��υσες υσι�γνω-μίες Eλλην�ε�ραίων, π�υ ένα δημ�σι�γραικ� αιέρωμααυτής της μ�ρής είναι αδύνατ� να καλύψει.

K�ινές ρίες I�υδαϊσμ�ύ και Xριστιανισμ�ύ

O Xριστιανισμ�ς στην α�ετηρία τ�υ υι�θέτησε αρκετά στ�ι�εία των I�υδαίων

«Oι Ψαλ-

μ�ί τ�υ

Δα�ίδ» με-

τα�ρασμέ-

ν�ι σε στί-

��υς απ�

τα ε�ραϊ-

κά, με ει-

σαγωγή

και σ��λια

τ�υ K. Φρι-

λίγγ�υ.

Xαρακτικά

τ�υ A.

Tάσσ�υ. H

«Bί�λ�ς

των Ψαλ-

μών» ή «Oι

Ψαλμ�ί

τ�υ Δα-

�ίδ», «T�

Ψαλτήρι�»

της ελλη-

νικής Πα-

λαιάς Δια-

θήκης και

Eκκλησίας,

είναι η πι�

παλιά λυ-

ρική συλ-

λ�γή. Tα

παλαι�τε-

ρα π�ιήμα-

τά της, τα

λεγ�μενα

δα�ιτικά,

έ��υν την

αρ�ή τ�υς

στ� 1000

π.X

T�υ Σά��α Aγ�υρίδη

Oμ�τιμ�υ Kαθηγητή τ�υ Πανεπιστημί�υ Aθηνών

ΠPEΠEI κάπ�ι�ς να είναι αγράμμα-τ�ς για να αγν�εί πως αρ�ικά � �ρι-στιανισμ�ς ήταν μια ι�υδαϊκή θρη-σκευτική μερίδα. Aνε�άρτητη θρη-σκεία έγινε � �ριστιανισμ�ς, κατάτ�υς �ρισμ�ύς της θείας πρ�ν�ιας,κάτω απ� π�λύ γνωστές σε �λ�υςμας συνθήκες, �ι κυρι�τερες εκ των�π�ίων � ιδιαίτερ�ς πρ��ητικ�ς δυ-ναμισμ�ς τ�υ �ριστιανισμ�ύ, �ι συν-θήκες πλήρ�υς περίπ�υ καταστρ�-�ής τ�υ ι�υδαϊκ�ύ έθν�υς απ� τηPώμη κατά τις ι�υδαϊκές επαναστά-σεις τ�υ 70 και 135 μ.X., η επικράτη-ση τ�υ ε� εθνών στ�ι�εί�υ μέσα στιςπρώιμες �ριστιανικές εκκλησίες καιγια να αντιλη�θεί � αναγνώστης γιαπ�ι� πράγμα μιλάμε, �ταν παρ�υσιά-!�υμε τ�ν �ριστιανισμ� ως αρ�ικάμια αίρεση μεταρρυθμιστική τ�υ ι�υ-δαϊσμ�ύ, τ�υ πρ�τείν�υμε να λά"ειυπ�ψη κάπ�ια κατ’ επιλ�γήν "ασικάπαραδείγματα επί τ�υ θέματ�ς π�υμας απασ��λεί εδώ απ� την ίδια τηνKαινή Διαθήκη: O Παύλ�ς π.�., �πωςπ�λύ καθαρά �αίνεται απ� τα κε�. 9-11 της πρ�ς Pωμαί�υς επιστ�λήςτ�υ στα μέσα τ�υ α΄ αι. μ.X. δεν μπ�-ρεί να �ανταστεί την εσ�ατ�λ�γική�λ�κλήρωση της Eκκλησίας �ωρίςτ�υς I�υδαί�υς. O ίδι�ς μας πληρ�-��ρεί �τι αυτή ήταν, έτι περισσ�τε-ρ�, η άπ�ψη των λ�ιπών Aπ�στ�λωνκαι ηγετών. E�άλλ�υ, � Mατθαί�ςπ�υ γρά�ει τρεις δεκαετίες μετά τ�ν

Eπιμέλεια α�ιερώματ�ς:

K·ΣTHΣ ΛIONTHΣ

Page 2: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 3

T� Bι�λί� τ�υIώ� (κώδικας 3,�. 8). Tα π�ίμνιατ�υ Iώ� ��σκ�υνσε ειδυλλιακ� λι-�άδι. Παράστασηαπ� εικ�ν�γρα-�ημέν� �ειρ�-γρα�� τ�υ 11�υαιώνα. Bι�λι�θή-κη M�νής Σινά.

Παύλ�, παρ�υσιά!ει τ�ν �ριστιανι-σμ� ως μια ερμηνεία τ�υ ι�υδαϊσμ�ύσωστ�τερη απ� εκείνη π�υ πρ�τει-ναν άλλες ι�υδαϊκές θρησκευτικές�μάδες. Tέλ�ς, τ� Eυαγγέλι� τ�υ Iω-άννη και η A΄ Eπιστ�λή Iωάνν�υ δεί-�ν�υν πως, περί τ� τέλ�ς τ�υ α΄ αι.μ.X., σε �ρισμένες περι��ές της ρω-μαϊκής αυτ�κρατ�ρίας, εί�ε αρ�ίσειη ρή�η μετα�ύ Συναγωγής καιEκκλησίας γύρω απ� τ� θέμα τ�υπρ�τειν�μεν�υ απ� την Eκκλησία ε��υραν�ύ Mεσσία Iησ�ύ και της κ�ι-ν�τητάς τ�υ ως �ικ�υμενικής μυ-στηριακής κ�ιν�τητας, κάτι δηλαδήπ�υ έθιγε τις εθνικές επιδιώ�εις τ�υι�υδαϊσμ�ύ.

H ρή�η

Aπ� τα παραδείγματα π�υ ήδη α-να�έραμε, αντιλαμ"άνεται � καθέ-νας �τι αρ�ικά ι�υδαϊσμ�ς και �ρι-στιανισμ�ς δεν παρ�υσιά!�νταν ωςαντίπαλ�ι και �τι η ρή�η και � �ωρι-σμ�ς τ�υς συνιστά μια ιστ�ρική π�-ρεία π�υ άρ�ισε στ� δεύτερ� μισ�τ�υ α΄ αι. μ.X. και �λ�κληρώθηκε αρ-κετά αργ�τερα, πρ��ανώς απ� τ�γεγ�ν�ς �τι �λ� και περισσ�τερ�ι ε-θνικ�ί και λιγ�τερ�ι I�υδαί�ι ενδια-�έρ�νταν για τη �ριστιανική άπ�ψηπερί τ�υ Mεσσία και περί της "ασι-λείας τ�υ Θε�ύ.

Mέ�ρι και τ�ν 3� και 4� αι. μ.X. επι-"ιών�υν μέσα στην ευρύτερη ελλη-νί!�υσα �ριστιανική εκκλησία π�ικί-λες ι�υδαι��ριστιανικές �μάδες, �-

πως "λέπ�υμε απ� συγγράμματα κυ-ρίως τ�υ Iερωνύμ�υ και τ�υ Eπι�ανί-�υ επισκ�π�υ Σαλαμίνας της Kύ-πρ�υ.

Bασικά, � �ριστιανισμ�ς κληρ�ν�-μησε τη θε�λ�γία της Παλαιάς Δια-θήκης, την κεντρική περί τ�υ Θε�ύαντίληψη π�υ "ρίσκ�υμε στα ιστ�ρι-κά, πρ��ητικά και σ��ι�λ�γικά "ι-"λία τ�υ Iσραήλ. O Θε�ς δεν σ�ετί!ε-ται με κάτι π�υ � άνθρωπ�ς �έρει ή-δη εντ�ς τ�υ, �ύτε με μετα�υσικέςθεωρίες περί αισθητ�ύ και μη αισθη-τ�ύ κ�σμ�υ. O Θε�ς συναντάται μετ�ν άνθρωπ� και γνωρί!εται μα!ί τ�υμέσα στην ιστ�ρία, η �π�ία τ�τε, �-πως και σήμερα, είναι η ιστ�ρία τ�υέθν�υς και η ιστ�ρία τ�υ κ�σμ�υ. Mετην ένν�ια αυτή, � Θε�ς της Π. Δια-θήκης διακρίνεται σα�ώς απ� τ�υςθε�ύς της γ�νιμ�τητας άλλων θρη-σκειών και απ� τις θε�τητες τ�υ ελ-ληνισμ�ύ. Kι � �ριστιανισμ�ς υι�θέ-τησε αυτή την αντίληψη περί Θε�ύκαι της σ�έσης τ�υ πρ�ς την ιστ�ρία.Oλ�ι �ι δ�γματικ�ί αγώνες της εκ-κλησίας απ� τ�ν 4� έως τ�ν 8� μ.X.αιώνα εναντί�ν π�ικίλων νέων θε�-λ�γικών πρ�τάσεων απ� μέρ�υς κυ-ρίως τ�υ Eλληνισμ�ύ �αρακτηρί!�-νται απ� την πρ�σπάθεια διατήρη-σης της ελληνικής περί τ�υ Θε�ύ ά-π�ψης σε σ�έση με την ανθρώπινη ι-στ�ρία. T� γεγ�ν�ς �τι η Π. Διαθήκη,δηλαδή η Aγία Γρα�ή τ�υ ι�υδαϊ-σμ�ύ, απ�τελεί τμήμα της �ριστιανι-κής Aγίας Γρα�ής, καθώς και τ� �τιη υπεράσπιση τ�υ �ριστιανικ�ύ δ�γ-

ματ�ς στηρί�θηκε πάνω σε κείμεναπρ�ερ��μενα είτε απ� την Παλαιάείτε απ� την Kαινή Διαθήκη, μιλάειαπ� μ�ν� τ�υ για την κ�ινή περί Θε-�ύ αντίληψη των δύ� θρησκειών.

Γνωστικισμ�ς

Bέ"αια η σύνδεση αυτή δεν ��εί-λεται μ�ν� στ� �τι � Iησ�ύς, �ι Aπ�-στ�λ�ι, �ι αρ�ικ�ί θεμελιωτές τ�υ�ριστιανισμ�ύ ήσαν I�υδαί�ι. Oύτεσε μια ασυμ�ιλίωτη αντίθεση πρ�ςελληνικές θε�λ�γικές και �ιλ�σ��ι-κές απ�ψεις περί τ�υ θεί�υ, πρ�ς τις�π�ίες τ�σ� η Eκκλησία �σ� και κά-π�ι�ι κλάδ�ι τ�υ ι�υδαϊσμ�ύ, σιγά σι-γά πρ�σήγγισαν. O ιστ�ρικ�ς παρά-γ�ντας � �π�ί�ς κατ’ ε���ήν ενίσ�υ-σε την περί Θε�ύ αντίληψη της Π.Διαθήκης μέσα στην αρ�ική �ριστια-νική θε�λ�γία ήταν κυρίως η εμ�άνι-ση και η ε�άπλωση τ�υ Γνωστικισμ�ύακ�μα και μέσα στην Eκκλησία κατάτ�υς 3 και 4 πρώτ�υς αιώνες της εκ-κλησιαστικής !ωής. O Γνωστικισμ�ςπίστευε �τι � θεί�ς κ�σμ�ς είναι ε-�θρικ�ς πρ�ς τ� δικ� μας κ�σμ� καιπρ�ς την ανθρώπινη ιστ�ρία. H σω-τηρία για τ� Γνωστικισμ� εί�ε ιστ�ρι-κή διάσταση μ�ν� κατά τ�ύτ�, �τι ωςλύτρωση τ�υ ανθρώπ�υ εθεωρείτ� ηαπαλλαγή τ�υ απ� την ιστ�ρία και ημετά"αση σε έναν άλλ� θεί� και �υ-ράνι� κ�σμ�, έ�ω απ� την ιστ�ρία.Hταν εντελώς αντιιστ�ρικ�ς � Γνω-στικισμ�ς και η Eκκλησία κατά τ�υςτρεις πρώτ�υς αιώνες της π�ρείας

της στηρί�θηκε κυρίως στην ΠαλαιάΔιαθήκη και στην περί Θε�ύ και ιστ�-ρίας αντίληψή της για να απ�κρ�ύσειτ� Γνωστικισμ� απ� τ�υς κ�λπ�υςτης. Eτσι η Π. Διαθήκη και � Θε�ςτης έγινε � στύλ�ς και τ� εδραίωματης παραπέρα θε�λ�γικής ε�έλι�ηςτ�υ �ριστιανισμ�ύ.

Δεν επιτρέπ�υν τα �ρια, μέσα στα�π�ία γρά�εται αυτή η σύντ�μη τ�-π�θέτηση στ� θέμα, για να αναπτυ-�θ�ύν παραπέρα �ι σ�έσεις των δύ�θρησκειών σε άλλ�υς θε�λ�γικ�ύς�ώρ�υς. Iδιαίτερα, � ι�υδαϊσμ�ς ε-πηρέασε τ� �ριστιανισμ� με τ�νAπ�καλυπτικ� τελικά πρ�σανατ�λι-σμ� τ�υ, την πρ��ητικής έμπνευσηςηθική τ�υ κ.τ.λ.

Eκεί π�υ είναι �ανερή η διάστασημετα�ύ των δύ� θρησκειών είναι �τιστ� �ριστιανισμ� � Nέ�ς Iσραήλ, ηEκκλησία, πρ�σδι�ρί!εται ��ι εθνικάαλλά μυστηριακά· τ� ίδι� και � Mεσ-σίας. Δεν θα ανταπ�κριν�ταν �μωςστην ιστ�ρική αλήθεια � ισ�υρισμ�ςπως � ι�υδαϊσμ�ς είναι ένα μ�ν�με-ρές ν�μικ� ηθικ�θρησκευτικ� σύ-στημα �πως παρ�υσιάσθηκε συ�νάμέσα απ� �ρισμένες ιστ�ρικές εκ-�άνσεις τ�υ, γιατί δεν έλειψαν μέσαστ�υς κ�λπ�υς τ�υ και �ι μυστικί-!�υσες πηγές αυτ�ερμηνείας τ�υ.

Eυ�αριστ�ύμε τις κ. Φραγκίσκη Aμπα-τ��π�ύλ�υ, Aννα Λαμπρ�π�ύλ�υ καιτ�ν κ. Mωυσή Kωνσταντίνη για τη συν-δρ�μή τ�υς στ� α�ιέρωμα αυτ.

Page 3: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

4 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Συναγωγές στην EλλάδαIστ�ρία και αριτεκτ�νική μ�ρ�ή των π�λυάριθμων ε�ραϊκών συναγωγών

T�υ Hλία B. Mεσσίνα

Aρ�ιτέκτ�ν�ς

MΠOPEI να �ανεί απίστευτ�ς σεπ�λλ�ύς � αριθμ�ς των ε�ραϊκώνσυναγωγών π�υ λειτ�υργ�ύσανστην Eλλάδα μέ�ρι πρ�σ�ατα. Π�-σ�ι άραγε θυμ�ύνται ακ�μα τη «�ά-�ρα» κ�ντά στην αγ�ρά, στη γειτ�-νιά π�υ ��ύσαν �ι E�ραί�ι της π�-λης τ�υς; Π�σ�ι θυμ�ύνται ακ�μητις π�λυάριθμες συναγωγές π�υλειτ�υργ�ύσαν στη Θεσσαλ�νίκηπριν απ� τ�ν π�λεμ�, μία π�λη π�υ�ι E�ραί�ι ήσαν η θρησκευτικήπλει�ψη�ία για π�λλ�ύς αιώνες;

Oσ� περίεργ� και αν �αίνεται,συναγωγές λειτ�υργ�ύσαν σε κα-θημερινή �άση ακ�μα και σε μακρι-νές κ�ιν�τητες �πως αυτές τ�υ Δι-δυμ�τεί��υ και της Nέας Oρεστιά-δας. Oι ε�ραϊκές κ�ιν�τητες ήσανδιάσπαρτες σε �λη την Eλλάδα απ�την αρ�αι�τητα.

Aνα��ρές ύπαρ%ης �ργανωμέ-νων ε�ραϊκών κ�ιν�τήτων και κατ’επέκταση συναγωγών υπάρ��υν ή-δη απ� τ� 139 π.X. Kατά τ�ν Iώσιπ-π�, υπάρ�ει ε�ραϊκή παρ�υσία στιςΣπάρτη, Σάμ�, Kνίδ�, Kω, Kρήτη,P�δ� και αλλ�ύ. Στις ε�ραϊκές συ-ναγωγές των Φιλίππων, Θεσσαλ�νί-κης, Bέρ�ιας, Aθηνών και K�ρίν-θ�υ, ανα�έρεται � Aπ�στ�λ�ς Παύ-λ�ς στις επιστ�λές τ�υ. Eκεί δίδα%ετ� �ριστιανισμ� κατά τ� 50 μ.X.1.Eρείπια αρ�αίων συναγωγών σώ��-νται μέ�ρι σήμερα. Στη Δήλ� απ�τ�ν 1� αιώνα π.X., την Aίγινα απ� τ�300/350 μ.X. και στην Aθήνα, τηνAρ�αία Aγ�ρά, απ� τ� 400 μ.X.2.

Πριν και μετά την Kατ�ή

Πριν απ� την Kατ��ή και την ε%�-ντωση των E�ραίων απ� τ�υς να�ίλειτ�υργ�ύσαν στην Eλλάδα συνα-γωγές σε �λ�κληρη σ�εδ�ν τη �ώ-ρα. Στη B�ρεια Eλλάδα στη NέαOρεστιάδα, Διδυμ�τει��, Aλε%αν-δρ�ύπ�λη, K�μ�τηνή, (άνθη, Kα�ά-λα, Δράμα, Σέρρες, Θεσσαλ�νίκη,Bέρ�ια, Kαστ�ριά και Φλώρινα. Eπί-σης, μικρές κ�ιν�τητες υπήρ�αν σεΛαγκαδά και Θάσ�, �π�υ δεν υπάρ-��υν στ�ι�εία σ�ετικά με τη λει-τ�υργία συναγωγής.

Στη Δυτική και Kεντρική Eλλάδαστα Iωάννινα, Πρέ�ε�α, Aρτα, B�λ�,Λάρισα, Tρίκαλα. Eπίσης κ�ιν�τηταλειτ�υργ�ύσε στην Kαρδίτσα, η �-π�ία �ρησιμ�π�ι�ύσε τη συναγωγήτων Tρικάλων για τις λειτ�υργίεςτης. Στη Στερεά Eλλάδα στην Aθή-να και Xαλκίδα.

Στην Πελ�π�ννησ� στην Πάτρα.Στ� Aιγαί� στη P�δ�, Kω, Xανιά καιHράκλει� και στ� I�νι� στην Kέρκυ-ρα και Zάκυνθ�.

Kατά τη διάρκεια της Kατ��ής �ισυναγωγές υπέστησαν τη �αρ�αρ�-τητα των κατακτητών. Π�λλές κατα-στρά�ηκαν, άλλες λεηλατήθηκαν α-

π� τ�υς να�ί και εγκαταλεί�θηκαν.Aλλες μετατράπηκαν σε απ�θήκες,ενώ λίγες σώθηκαν �άρη στην πα-ρέμ�αση των τ�πικών αρ�ών.

Mετά τ�ν π�λεμ� π�λλές κ�ιν�-τητες επαναλειτ�ύργησαν, αλλάσύντ�μα �δηγήθηκαν σε αδράνειακαι διάλυση λ�γω μετανάστευσηςτων μελών τ�υς σε Aμερική, Γαλλίακαι Iσραήλ.

Σήμερα, �ι π�λεις στις �π�ίες λει-τ�υργ�ύν συναγωγές μπ�ρ�ύν ναμετρηθ�ύν στα δά�τυλα των �ε-ριών. Στην Aθήνα λειτ�υργ�ύν δύ�συναγωγές (Mπεθ-Σαλώμ και Γιαν-νιώτικη), στη Θεσσαλ�νίκη τρεις(συναγωγή των M�ναστηριωτών,Γιαντ ΛεZικαρ�ν και I. Σαλέμ στ�Γηρ�κ�μεί� Σ. M�διάν�), στη Λάρι-σα (Eτς-Xαίμ), Tρίκαλα (Για�ανίμ),Iωάννινα (Kαλ Kαδ�ς Γιασάν), B�λ�

Xαλκίδα, P�δ� και Kέρκυρα. Aπ�τε-λεί και αυτ� άλλη μια θλι�ερή μαρ-τυρία της καταστρ��ής π�υ υπέστηη π�λυάριθμη ε�ραϊκή κ�ιν�τητατης Eλλάδ�ς απ� τ�υς Nα�ί.

H αριτεκτ�νική

Oι περισσ�τερες συναγωγές πε-ρι�άλλ�νται απ� αυλές. Tις ανα-γνωρί�ει κανείς απ� τα ε�ραϊκάσύμ��λα και τις επιγρα�ές. Oι άν-δρες εισέρ��νται στ�ν κυρίως �ώ-ρ� λειτ�υργίας απ� την αυλή, ενώ�ι γυναίκες ανε�αίν�υν απ� %ε�ω-ριστή είσ�δ� στ�ν γυναικωνίτη.Στις μικρ�τερες κ�ιν�τητες �ι γυ-ναίκες πρ�σεύ��νται στ�ν κυρίως�ώρ�, �ωριστά απ� τ�υς άνδρες.Στ� εσωτερικ� �ι δύ� π�λ�ι της συ-ναγωγής είναι τ� �ήμα, απ’ �π�υ �Pα��ίν�ς ηγείται της λειτ�υργίας,

και η ιερά κι�ωτ�ς, απέναντί τ�υ,π�υ περιέ�ει τα ιερά �ι�λία.

H αρ�ιτεκτ�νική των συναγωγών�ασί�εται σε καν�νες της Aλα�ά3,π�υ �ρί��υν τ�ν τρ�π� κατασκευ-ής, εσωτερικής διαρρύθμισης, �ρή-σης, ιδι�κτησίας και διάθεσής τ�υς.Συ�νά περι�ρισμ�ί δεν επιτρέπ�υντην τήρηση των ν�μων αυτών. Γιαπαράδειγμα ενώ η Aλα�ά4 �ρί�ει �τιη συναγωγή πρέπει να είναι κτισμέ-νη στ� ψηλ�τερ� σημεί� της π�λης,λ�γω των περι�ρισμών π�υ ετίθε-ντ� κατά καιρ�ύς στις ε�ραϊκές κ�ι-ν�τητες, � ν�μ�ς δεν τηρήθηκε.

Aντίθετα, υπάρ��υν παραδ�σειςπ�υ έ��υν επικρατήσει κατά τηνπάρ�δ� των �ρ�νων, π�υ δεν �ρί-��νται απ� τ�υς θρησκευτικ�ύς ν�-μ�υς. Για παράδειγμα, η εγγύτητατης συναγωγής σε νερ� (θάλασσα ήπ�τάμι), πέρασε σαν παράδ�ση απ�γενιά σε γενιά5. H παλαι�τερη συνα-γωγή της Θεσσαλ�νίκης (Eτς-Xαίμ)ήταν �τισμένη, κατά τις πηγές6, δί-πλα στα παραθαλάσσια τεί�η, η συ-ναγωγή της Bέρ�ιας δίπλα στ�νTριπ�ταμ�, και της Aίγινας, κατάτ�ν Leake, δίπλα στ�ν «Kρυπτ� Λι-μένα»7.

O σ�εδιασμ�ς των συναγωγών α-κ�λ�υθεί την τ�πική αρ�ιτεκτ�νική,ενώ σύμ��λα επιγρα�ές και �ρω-ματιστά παράθυρα πρ�σδίδ�υν ιδι-αιτερ�τητα στ� κτίρι�. Mετά τις με-ταρρυθμίσεις τ�υ 1839, π�υ παύ�υννα ισ�ύ�υν �ι περι�ρισμ�ί τωντ�υρκικών αρ�ών8, αρ�ί��υν �ι συ-ναγωγές να απ�κτ�ύν επι�λητική�ψη και αρ�ιτεκτ�νικ� ενδια�έρ�ν.Συ�νά δέ��νται επιρρ�ές απ� τ� ε-%ωτερικ�. Για παράδειγμα η συνα-γωγή (άνθης παρ�υσιά�ει επιρρ�έςαπ� την συναγωγή της Aνδριαν�ύ-π�λης, ενώ η Mπεθ-Σα�ύλ Θεσσα-λ�νίκης, τ�υ Iταλ�ύ αρ�ιτέκτ�να V.Poselli9 παρ�υσιά�ει επιρρ�ές απ�συναγωγές στη Γαλλία10.

H κάτ�ψη των συναγωγών είναιδιαμ�ρ�ωμένη, στις περισσ�τερεςπεριπτώσεις, σε ρυθμ� �ασιλικής.O κύρι�ς ά%�νας περνάει κατά μή-κ�ς της συναγωγής, �π�υ τέσσεριςή περισσ�τερες κ�λ�νες �ωρί��υντ�ν εσωτερικ� �ώρ� σε τρία, κ.λπ.Σε σπάνιες περιπτώσεις �ι συναγω-γές έ��υν εμ�ανή �κταγωνικ�τρ�ύλ�, �πως στην K�μ�τηνή, ήτ�ν κύρι� ά%�να κατά πλάτ�ς τηςσυναγωγής, �πως στα Iωάννινα.

H είσ�δ�ς είναι συνήθως απ� τηναυλή. Eκεί υπάρ�ει � απαραίτητ�ς�ώρ�ς, �π�υ στην ε�ρτή τ�υ Σ�υ-κώθ11 στήνεται η Σ�υκά12. Στην αυλή�ρίσκεται επίσης τ� κλιμακ�στάσι�π�υ �δηγεί στ�ν �ρ��� τ�υ γυναι-κωνίτη ή E�ράτ Nασίμ. Παλαι�τερατα αν�ίγματα τ�υ γυναικωνίτη ήσανκαλυμμένα με %ύλιν� κα�ασωτ� �-πως στην K�μ�τηνή, τα Iωάννινακαι τα Tρίκαλα. Aργ�τερα � γυναι-κωνίτης πήρε τη μ�ρ�ή αν�ι�τ�ύμπαλκ�νι�ύ σε σ�ήμα «Π», �πωςστη συναγωγή M�ναστηριωτών της

Πρσ�ψη, η είσ�δ�ς της συναγωγής των Iωαννίνων.

Page 4: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 5

Θεσσαλ�νίκης, Mπεθ Σαλώμ καιΓιαννιώτικη της Aθήνας.

Eσωτερικά στ�ιεία

Στ� εσωτερικ� τα δυ� κυρι�τεραστ�ι�εία είναι τ� E�άλ ή Aρ�ν Aκ�-δες

13 και η Tε�ά ή Mπιμά14. Στ� E�άλ

�υλλάσσ�νται τα ιερά �ι�λία (Σε�α-ρίμ15). Kατά την Aλα�ά, �ρίσκεταιστ�ν τ�ί�� π�υ είναι πρ�σανατ�λι-σμέν�ς πρ�ς την Iερ�υσαλήμ (συνή-θως ν�τια, ν�τιανατ�λικά). Aπ� τηνTε�ά � Pα��ίν�ς ηγείται της λει-τ�υργίας και δια�ά��νται τα Σε�α-ρίμ. H Tε�ά �ρίσκεται πάντα απένα-ντι απ� τ� E�άλ. Kατά την Pωμανιώ-τικη παράδ�ση16 η Tε�ά �ρίσκεταιστ�ν τ�ί�� απέναντι απ� τ� E�άλ.Aντίθετα κατά την Σε�αραδίτικη πα-ράδ�ση17 η Tε�ά �ρίσκεται στην μέ-ση της αίθ�υσας. Kατά την αρ�αι�-τητα η Tε�ά ήταν τ�π�θετημένημπρ�στά στ� E�άλ18. H παράδ�ση αυ-τή επανήλθε κατά τ� τέλ�ς τ�υ 19�υαιώνα, παρά την σ��αρή αντίδρασητων Pα��ίνων της επ��ής19. H διάτα-%η αυτή υπάρ�ει σήμερα στην συνα-γωγή Bεθ Σαλώμ στην Aθήνα και M�-ναστηριωτών στη Θεσσαλ�νίκη.

Mετα%ύ τ�υ E�άλ και της Tε�ά, σεσταθερά ή κινητά καθίσματα, παίρ-ν�υν τις θέσεις τ�υς �ι πρ�σευ��με-ν�ι. H Aλα�ά �ρί�ει τις θέσεις δίπλα

στ� E�άλ, ως τιμητικές, για τ�υς γε-ρ�ντ�τερ�υς της κ�ιν�τητας. H πα-ράδ�ση αυτή συνε�ί�εται μέ�ρι τιςμέρες μας.

Tέλ�ς, κατά την Aλα�ά στη συνα-γωγή πρέπει να υπάρ�ει ά�θ�ν� �υ-σικ� �ως και � αριθμ�ς των παραθύ-ρων �ρί�εται σε δώδεκα20 (πιθαν�νσυμ��λί��ντας τις δώδεκα �υλέςτ�υ Iσραήλ).

H συναγωγή, πέρα απ� �ώρ�ς λα-τρείας, απ�τελεί και κ�ινωνικ� κέ-ντρ� για τις ε�ραϊκές κ�ιν�τητες.Πέρα �μως απ� την σημασία της γιατην εκάστ�τε κ�ιν�τητα, η συναγω-γή απ�τελεί α%ι�λ�γ� μνημεί� καισημεί� ανα��ράς για την π�λη γενι-κ�τερα.

Σήμεα, πενήντα �ρ�νια μετά τηνσ�εδ�ν �λ�κληρωτική ε%α�άνισητ�υ ελληνικ�ύ ε�ραϊσμ�ύ, αυ%άνεταιτ� ενδια�έρ�ν για την ιστ�ρία τ�υ.Oι εκδ�σεις και μελέτες για τις ε-�ραϊκές συν�ικίες και συναγωγέςτης Eλλάδ�ς πληθαίν�υν, ενώ �ήμα-τα γίν�νται για την διατήρηση καιπρ���λή τ�υς.

Πρ�σ�ατα %εκίνησε μια σημαντικήπρ�σπάθεια απ� τ� Kεντρικ� Iσραη-λιτικ� Συμ��ύλι� Eλλάδ�ς, σε συ-νεργασία με τ�ν δήμ� Xανίων για τηνδιατήρηση και ανάδει%η της συναγω-γής Xανίων. Παρ�μ�ια πρ�σπάθειαγίνεται και στη Bέρ�ια, �π�υ � Δή-

μ�ς σε συνεργασία με τ� Iνστιτ�ύτ�Getty (HΠA) και τ�ν υπ��αιν�μεν�,%εκίνησε την διαδικασία για την δια-τήρηση και ανάδει%η της συναγω-γής. Παράλληλα, με α%ιέπαινη πρω-τ���υλία τ�υ Δήμ�υ, έ�ει %εκινήσειπρ�σπάθεια για την απ�κατάστασηκαι ανάδει%η της ε�ραϊκής συν�ικίαςτης Bέρ�ιας.

T� μέλλ�ν δεί�νει να ευν�εί τηνδιατήρηση τ�υ μικρ�ύ αυτ�ύ δείγμα-τ�ς θρησκευτικής αρ�ιτεκτ�νικήςστ�ν τ�π� μας. Aργά αλλά σταθερά,τ� ελληνικ� ε�ραϊκ� στ�ι�εί� αρ�ί�εινα παίρνει τη θέση τ�υ, τ�σ� στηναρ�ιτεκτ�νική, �σ� και στην π�λιτι-σμική ιστ�ρία της Eλλάδ�ς.

Σημειώσεις:1. Acts «The New Testament» University

Press, Cambridge, 19662. Franz, A. «The Athenian Agora» Vol.

XXIV, The American School of ClassicalStudies Princeton, 1988.

3. Γραπτές απ��άσεις τ�υ Pα��ινικ�ύ N�-μ�υ.

4. Encyclopedia «Judaica»,τ�μ�ς, KeterPublishing House, Iερ�υσαλήμ, 1972, σ.592.

5. Josephus, F., «The complete works ofJosephus» Kregel Publications, GrandRapids 1993 Antiq., XiV, X, 23, σ. 302.

6. Nαρ., A. «Oι Συναγωγές της Θεσσαλ�νί-κης - τα τραγ�ύδια μας», Iσραηλιτική K�ι-ν�τητα Θεσσαλ�νίκης, Θεσσαλ�νίκη,1985, σ. 20 και Δημητριάδη, B. «T�π�γρα-

�ία της Θεσσαλ�νίκης κατά την επ��ή τηςT�υρκ�κρατίας 1430-1921., Eταιρεία Mα-κεδ�νικών Σπ�υδών, Θεσσαλ�νίκη, 1983,σ. 367.

7. K�υλικ�ύρδη, Γεωργία, Aίγινα I, Πιτσι-λ�ς, Aθήνα 1990, σε. 51.

8 Σ�υλτανιν� �ιρμάνι τ�υ 1559, περι�ρί$ει τ�ύψ�ς των �ριστιανικών και ε�ραϊκών σπι-τιών και �ώρων λατρείας έναντι των αντί-στ�ι�ων μ�υσ�υλμανικών και απαγ�ρεύειστ�υς �ώρ�υς λατρείας τ�υς να έ��υνπρ�σ�ψη πρ�ς τ� δρ�μ�.

9. K�λώνας, B., Παπαματθαιάκη, Λ. «O αρ-�ιτέκτων Vitaliano Poselli», Παρατηρητής,Θεσσαλ�νίκη, 1980, σ. 78.

10. Mαντ�π�ύλ�υ - Παναγιωτ�π�ύλ�υ, Θ.,«Θρησκευτική Aρ�ιτεκτ�νική στη Θεσσα-λ�νίκη κατά τη Φάση της T�υρκ�κρατίας(1839-1912)», Διδακτ�ρική διατρι�ήAΠΘ, Θεσσαλ�νίκη, 1989, σ. 594.

11. Γι�ρτή της Σκην�πηγίας.12. Παραδ�σιακή κατασκευή σε σ�ήμα πέρ-

γκ�λας.13. Iερά Kι�ωτ�ς.14. Bήμα.15. Πάπυρ�ι τ�υ Mωσαϊκ�ύ N�μ�υ.16. Pωμανιώτες �ν�μά$�νται �ι Eλλην��ω-

ν�ι E�ραί�ι π�υ $�υν στην Eλλάδα απ�την αρ�αι�τητα.

17. Σε�αραδίτες �ν�μά$�νται �ι Iσπαν��ω-ν�ι E�ραί�ι π�υ ήρθαν στην Eλλάδα μετάτ�ν διωγμ� τ�υς απ� την Iσπανία τ� 1492.

18. Mazur, B.D., «Studies on Jewry inGreece», I. Eστία, Aθήνα, 1935, σ. 27.

19. H διάτα+η αυτή α��ρίστηκε (�έρεμ) μεPα��ινική απ��αση τ� 1886.

20. Encyclopedia «Judaica», τ�μ�ς KeterPublishing House, Iερ�υσαλήμ, 1972, σ.592.

Aριστερά: Eσωτερικ της συναγωγής των Tρικάλων. Φωτ�γρα�ία τρα�ηγμένη απ τ� �ήμα (Tε�ά). Δε�ιά: Συναγωγή της Kέρκυρας, τ� �ήμα (Tε�ά).

Page 5: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

6 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Oι ε�ραϊκές κ�ιν τητεςH μακραίωνη παρυσία τυς στην Eλλάδα σ�εδ�ν έσ�ησε μετά τυς διωγμύς της Kατ�ής

T�υ Nίκ�υ Σταυρ�υλάκη

Iστ�ρικ�ύ Bυαντινής και Oθωμανικής Iστ�ρίας.Eπιτίμ�υ Διευθυντ�ύ τ�υ E�ραϊκ�ύ M�υσεί�υ Eλλάδ�ς.

OI EBPAΪKEΣ κ�ιντητες στην Eλλά-δα σήμερα, ελά�ιστα μ�ιά��υν με ε-κείνες π�υ υπήρ�αν πριν απ� τ�ν B΄Παγκσμι� Πλεμ�, τσ� σ�ν α��-ρά την καταν�μή τ�υς σ� και τηνπυκντητά τ�υς. Mετα�ύ 1943 και1945, την περί�δ� κατά την �π�ία έ-γιναν �ι εκτ�πίσεις στα στατπεδασυγκέντρωσης στην Π�λωνία, π�υ �-δήγησαν στ� θάνατ� την πλει�ντη-τα των Eλλήνων E#ραίων (94%), ημακραίωνη ε#ραϊκή παρ�υσία στηνEλλάδα σ�εδν έσ#ησε. Oταν τελεί-ωσε � πλεμ�ς, τ�ν �π�ί� ακ�λ�ύ-θησε � Eμ�ύλι�ς, �ι κ�ιντητες π�υεί�αν κατα�έρει να επι#ιώσ�υν υπέ-στησαν την α�αίμα�η της μετανά-στευσης ή και της α��μ�ίωσης. M-ν� μετά τ� 1950 άρ�ισαν �ι κ�ιντη-τες να αντιμετωπί��υν τη ��#ερήκαταστρ��ή π�υ εί�ε πλή�ει την ε-#ραϊκή θρησκευτική, κ�ινωνική καιπνευματική �ωή στην Eλλάδα. Σ�ε-δν λα τα ιδρύματα π�υ διατηρ�ύ-σαν ε#ραϊκή ταυττητα –συναγωγές,σ��λεία, �ρ�αν�τρ��εία, �ιλανθρω-πικά ιδρύματα, γηρ�κ�μεία και ν�σ�-κ�μεία– εί�αν καταστρα�εί, και σεπ�λλές περιπτώσεις η �ικ�ν�μικήδυσπραγία, η έλλειψη ικαν�ύ αριθ-μ�ύ ανθρώπων ή ακμα και η έλλει-ψη ενεργητικτητας, εμπδισαν τηνεπανίδρυσή τ�υς, α�ήν�ντας έτσιτ�υς E#ραί�υς �ωρίς τ� απαραίτητ�για τη διατήρηση της ταυττητάςτ�υς σύστημα υπ�στήρι�ης.

Πεντάτευ�ς

H ε#ραϊκή ταυττητα διατηρήθηκεγια αιώνες (πάνω απ 2.000 �ρνια)�άρη σε ένα π�λύπλ�κ� σύστημα ν-μων, παραδσεων και θρησκευτικώνυπ��ρεώσεων π�υ έ��υν την πηγήτ�υς στην T�ρά ή Πεντάτευ��.Πραγματικά, η καρδιά μιας ε#ραϊκήςκ�ιντητας #ρίσκεται στην ίδια την�υσική παρ�υσία της Πεντατεύ��υ,π�υ είναι γραμμένη σε περγαμηνή.Xωρίς αυτή την υλική υπενθύμισητης σπ�υδαιτητας τ�υ νμ�υ, η ε-#ραϊκή κ�ιντητα �υσιαστικώς παύεινα υ�ίσταται. Eίναι τ� πρώτ� αντι-κείμεν� π�υ θεμελιώνει μια νε�ϊ-δρυμενη κ�ιντητα, και ταν η T�-ρά α�αιρείται απ� μια κ�ιντητα, αυ-τή κατά #άση παύει να υπάρ�ει.

Σε ανα��ρά πρ�ς τ� νμ�, π�υπ�λλές ��ρές ερμηνεύεται μέσωτ�υ Tαλμ�ύδ, τ�υ πρ���ρικ�ύ ν-μ�υ, αντιμετωπί��νται λα τα �ητή-ματα π�υ α��ρ�ύν τη �ωή τωνE#ραίων. Δεν γίνεται διάκριση μετα-�ύ της θρησκευτικής και της κ�σμι-κής �ωής, καθώς είναι αναπσπασταδεμένες η μια με την άλλη. Mε παρ-μ�ι� τρπ�, ψυ�ή και σώμα συγκρ�-τ�ύν μια εντητα –�ωρίς σώμα δενμπ�ρεί να υπάρ�ει ψυ�ή, �ωρίς ψυ�ήδεν υπάρ�ει σώμα– τα δύ� μα�ί συνι-

στ�ύν τη �ωή. Kατά μια ένν�ια, η T�-ρά είναι η ψυ�ή της ε#ραϊκής κ�ιν-τητας και τα μέλη της τ� σώμα –τ� έ-να δεν έ�ει νημα �ωρίς την έκ�ρα-ση τ�υ άλλ�υ. T� ανα�έρω αυτ γιανα τ�νίσω την αρκετά ευάλωτη κατά-σταση τ�υ ε#ραϊκ�ύ στ�ι�εί�υ στησημερινή Eλλάδα.

Oι ε#ραϊκές κ�ιντητες π�υ επι-#ιών�υν στην Eλλάδα, καθώς �τάνειστ� τέλ�ς τ�υ � 20ς αιώνας, δεν εί-ναι παρά θλι#ερ απ�μεινάρι μιαςπαρ�υσίας η �π�ία επί αιώνες ήτανσ�ετικώς �μαλά κατανεμημένη σε -λη τη �ώρα. Oσ�ν α��ρά τις κ�ιν-τητες αυτές, π�υ έ��υν επι#ιώσει, ηθεμελίωσή τ�υς στην T�ρά και στηνδιατήρησή της μέσα σε μια συναγω-γή απ�τελεί καθ�ριστικ κριτήρι�για τ�ν �αρακτηρισμ τ�υς ως πραγ-ματικών «ε#ραϊκών κ�ιν�τήτων».Στ��ς αυτ�ύ τ�υ άρθρ�υ είναι να α-νι�νεύσ�υμε π�ιες κ�ιντητες έ-

��υν πράγματι επι#ιώσει και να δώ-σ�υμε μια ιδέα για τη σημασία αυτήςτης επι#ίωσης.

Aθήνα

Στην Aθήνα σίγ�υρα υπήρ�ε ε-#ραϊκή κ�ιντητα κατά την αρ�αι-τητα. Aνα�έρεται σ’ αυτήν � Aπ-στ�λ�ς Παύλ�ς, ενώ έ��υν #ρεθεί ε-ρείπια συναγωγής στην αρ�αία αγ�-ρά καθώς και υπ�λείμματα μιας συ-ναγωγής στην Aίγινα, π�υ εί�αν κα-τα�ύγει Eλληνες και E#ραί�ι κατά τηδιάρκεια των σλα#ικών επιδρ�μώνστην Eλλάδα. Φαίνεται, ωστσ�, τικατά τ�ν Mεσαίωνα η κ�ιντητα έ-σ#ησε. Tα �ρνια της T�υρκ�κρα-τίας, υπήρ�ε σημαντικς αριθμςE#ραίων στην περι��ή. T�υς εί�ανπρ�σέ�ει �έν�ι περιηγητές και �αί-νεται τι π�λλ�ί απ αυτ�ύς ��ύσανπάνω στην Aκρπ�λη, η �π�ία ττε

ήταν η ίδια μια μικρή πλη καλά ��υ-ρωμένη. Tίπ�τα δεν είναι γνωστ γιαεκείν�υς τ�υς E#ραί�υς και τ�υς α-π�γν�υς τ�υς, εκτς απ τ� τι δενεμ�ανί��νται να υπάρ��υν ταν συ-γκρ�τείται τυπικά τ� ελληνικ κρά-τ�ς, τ� 1831. Kατα περίεργ� τρπ�,ήταν στ�ν περίγυρ� τ�υ #ασιλιάOθωνα π�υ �ι πρώτ�ι E#ραί�ι τηςAθήνας κάν�υν την εμ�άνισή τ�υςκαι παίρν�υν ενεργ μέρ�ς στην κ�ι-νωνική �ωή. T�ν πρώτ� απ αυτ�ύς,τ�ν Mα� Pτσιλντ, τ�ν ακ�λ�ύθησανκαι άλλ�ι, κυρίως Eσκενά�ι (E#ραί�ιαπ� την Eυρώπη) στ�υς �π�ί�υςπρ�στέθηκαν και πρσωπα πως �περι#ητ�ς Δ�ν Πασί�ικ�, έναςE#ραί�ς απ τη Mάλτα, π�ρτ�γαλι-κής καταγωγής και Bρετανς υπήκ�-�ς. Yπήρ�αν επίσης και �ρισμέν�ιενδια�έρ�ντες συμπαθ�ύντες τωνE#ραίων της Aθήνας, πως η Σ��ίαντε Mαρμπ�υά, η Δ�ύκισσα της Πλα-

Xάρτης της Eλλάδ�ς, �π�υ σημειών�νται �ι ε�ραϊκές κ�ιν�τητες απ� την αρ�αι�τητα ώς σήμερα. K�ιν�τητες Pωμανιωτών:Oι κ�ιν�τητες σε αυτές τις περι��ές �ρ�ν�λ�γ�ύνται απ� τ�ν 2� αι. π.X. Tα μέλη τ�υς είναι ελλην��ων�ι και �ν�μά��νταιPωμανιώτες. Σε�αραδίτικες K�ιν�τητες: Iδρύθηκαν μετά τ�ν εκδιωγμ� τ�υς απ� την Iσπανία τ� 1492. Eγκαταστάθηκαν έ-πειτα απ� πρ�σκληση τ�υ Σ�υλτάν�υ Bαγια�ίτ II. Tα μέλη τ�υς μιλ�ύσαν την ισπαν�ε�ραϊκή διάλεκτ� μέ�ρι τ�ν B΄ Παγκ�-σμι� Π�λεμ� και καλ�ύνται Σε�αραδίτες.

Page 6: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 7

κεντίας. Eγιναν αρκετές αππειρεςμέ�ρι τ� 1840 για να συγκρ�τηθεί μιακ�ιντητα, λες μως απέτυ�αν. T�κύρι� πρ#λημα ήταν τι �ι E#ραί�ιτης Aθήνας ήσαν π�λύ αν�μ�ι�γε-νείς λγω δια��ρετικής πρ�έλευ-σης. Mερικ�ί ήσαν Eσκενά�ι, μερικ�ίPωμανιώτες –ελλην�ων�ι «ρωμι�ί»E#ραί�ι π�υ η καταγωγή τ�υς ανα-γταν την αρ�αιτητα, διά μέσ�υ της#υ�αντινής επ��ής– και άλλ�ι, τέ-λ�ς, Σε�αραδίτες –E#ραί�ι π�υ �ιπργ�ν�ί τ�υς εί�αν εκδιω�θεί απτην Iσπανία κατά τ�ν 15� αιώνα καιπ�υ διατηρ�ύσαν ι#ηρικά έθιμα, κα-θώς και μια μ�ρ�ή ισπανικών τ�υ16�υ αιώνα, τα «λαντίν�».

T� 1887 κατ�ικ�ύσαν ήδη στηνAθήνα περίπ�υ 300 E#ραί�ι και πρινπεράσει π�λύς καιρς συγκρ�τήθη-κε τυπικά, σύμ�ωνα με τ�ν ελληνικνμ�, η ε#ραϊκή κ�ιντητα, με δικτης νεκρ�τα�εί� και τα απαραίτητα�ρήματα για την �ικ�δμηση μιαςσυναγωγής. T� 1903 η κ�ιντητα ε-�ασ�άλισε ένα �ώρ�, στην �δ Mελι-δώνη 8, και σε λίγ� κτίστηκε μια συ-ναγωγή και ένα σ��λεί�.

Aπ� ττε αρ�ί�ει τυπικά να υπάρ-�ει η κ�ιντητα. Aλλά πριν περάσειπ�λύς καιρς �ι εθιμικές δια��ρέςανάμεσα στ�υς Σε�αραδίτες καιτ�υς Pωμανιώτες E#ραί�υς, καθώςκαι η αύ�ηση τ�υ μεγέθ�υς της κ�ι-

ντητας δημι�ύργησαν την ανάγκηνα �τιστεί μια δεύτερη συναγωγή. T�Πρώτ� Nεκρ�τα�εί� της Aθήνας ή-ταν � �ώρ�ς π�υ �ιλ��ενήθηκε τ�πρώτ� ε#ραϊκ κ�ιμητήρι�, και πα-ρέμεινε έτσι μέ�ρι την δημι�υργία ε-νς δεύτερ�υ κ�ιμητηρί�υ σε τμήμα

τ�υ Tρίτ�υ Nεκρ�τα�εί�υ, στη Nί-καια.

Kατά τη διάρκεια τ�υ B΄ Παγκ�σμί-�υ Π�λέμ�υ, λίγ� μετά την ιταλική ε-πίθεση, μεγάλ�ς αριθμς E#ραίωνμετανάστευσε στην Aθήνα, και μάλι-στα ήταν τσ� μεγάλ�ς π�υ τα μη-

τρώα της κ�ιντητας δεν ήταν σεθέση να καταγράψ�υν την παρ�υσίατ�υς. Σ’ αυτ τ� γεγ�νς ��είλεται,κατά ειρωνικ τρπ�, τ� τι μεγάλω-σε η αθηναϊκή ε#ραϊκή κ�ιντητα καιταυτ�ρ�να κατά�ερε να σωθεί λ-γω της έλλειψης �ργανωμένων αρ-�είων π�υ θα μπ�ρ�ύσαν να �ρησι-μ�π�ιηθ�ύν απ τ�υς να�ί για συλ-λήψεις και εκτ�πισμ�ύς.

Λίγ� μετά τη λή�η τ�υ π�λέμ�υ, ηκ�ιντητα άρ�ισε να αν�ικ�δ�μείταιμε τη #�ήθεια τ�υ American JointDistribution Committee και ενεργώνμελών της κ�ιντητας π�υ εί�αν επι-#ιώσει. H συναγωγή Mπεθ Σαλμ της�δ�ύ Mελιδώνη �λ�κληρώθηκε �ι-κ�δ�μικά και διακ�σμήθηκε, ένα ε-#ραϊκ δημ�τικ σ��λεί� ιδρύθηκεστ� Παλαι Ψυ�ικ, καθώς και μιαE#ραϊκή K�ινωνική Λέσ�η. Oι πνευ-ματικές ανάγκες της κ�ιντητας,π�υ αριθμεί σήμερα πάνω απ� 3.000μέλη, υπηρετ�ύνται απ δύ� ρα##ί-ν�υς π�υ τα καθήκ�ντά τ�υς είναιπ�λλαπλά, καθώς σ’ αυτά περιλαμ-#άν�νται περιτ�μές, γάμ�ι, δια�ύγιακαι π�λλά άλλα.

Xαλκίδα

H κ�ιντητα της Xαλκίδας, παρ’ -λ� τ� μικρ της μέγεθ�ς σήμερα, εί-

Aριστερά: Παρ��ετ, κ�υρτίνα π�υ σκεπά�ει τ� άν�ιγμα τ�υ E�άλ (τ� μέρ�ς στ� �π�ί� �υλάγ�νται �ι Kύλινδρ�ι τ�υ N�μ�υ). Mπλε �ελ�ύδ� με �ρυσ� κέντημα. A�ιε-ρωμέν� στ� �ν�μα τ�υ Iακώ� Aλκαλάι, 1857. Aπ� τη Συναγωγή στα Iωάννινα. Δε%ιά: T�ι��γρα�ία απ� τη Συναγωγή της P�δ�υ.

Συνέ�εια στην 9η σελίδα

Π�λεις με ε�ραϊκ� πληθυσμ� πρ�π�λεμικά

Aγρίνι�, Aθήνα, Aλε�ανδρ�ύπ�λη, Aρτα, Bέρ�ια, Bλ�ς, Διδυμτει��,Δράμα, Zάκυνθ�ς, Hράκλει�, Θεσσαλ�νίκη, Iωάννινα, Kα#άλα, Kαρδίτσα,Kαστ�ριά, Kέρκυρα, K�μ�τηνή, Kως, Λαγκαδάς, Λάρισα, Nέα Oρεστιάδα,<άνθη, Πάτρα, Πρέ#ε�α, Pέθυμν�, Pδ�ς, Σέρρες, Tρίκαλα, Φλώρινα,Xαλκίδα, Xανιά.

Σύμ�ωνα με την ελληνική ν�μ�θεσία Iσραηλιτικές K�ιντητες υπάρ-��υν σε πλεις π�υ κατ�ικ�ύν πάνω απ 20 ε#ραϊκές �ικ�γένειες. Στηναπαρίθμηση των παραπάνω πλεων περιλαμ#άν�υμε μως και τις πλειςπ�υ #άσει της ν�μ�θεσίας �ι E#ραί�ι δεν συνιστ�ύν K�ιντητα.

Π�λεις με ε�ραϊκ� πληθυσμ� μετά τ�ν π�λεμ�

Aγρίνι� (δεν ήταν K�ιντητα διτι απαρτι�ταν μν� απ 32 μέλη),Aθήνα, Aρτα, Bέρ�ια, Bλ�ς, Διδυμτει��, Δράμα, Zάκυνθ�ς, Θεσσαλ�-νίκη, Iωάννινα, Kα#άλα, Kαρδίτσα, Kαστ�ριά, Kατερίνη, Kέρκυρα, K�μ�-τηνή, Λάρισα, Nέα Oρεστιάδα, <άνθη, Πάτρα, Πρέ#ε�α, Tρίκαλα, Φλώρι-να, Xανιά (ελά�ιστα μέλη), Xαλκίδα.

K�ιν�τητες π�υ υπάρ��υν σήμερα (1996)

Eν ενεργεία: Aθήνα, Bλ�ς, Θεσσαλ�νίκη, Iωάννινα, Kέρκυρα, Λάρισα,Tρίκαλα, Xαλκίδα.

Eν αδρανεία (αριθμ�ύν λιγτερ� απ 20 �ικ�γένειες): Bέρ�ια, Kα#άλα,Kαρδίτσα, Pδ�ς.

Oι υπλ�ιπες K�ιντητες έ��υν διαλυθεί.

Page 7: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

8 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Mαθητές τ�υ ε�ραϊκ�ύ σ��λεί�υ της Xαλκίδας, ντυμέν�ι για θεατρική παράστασητ� 1928.

H συναγωγή της Πάτρας, κτίσμα τ�υ 1926. H �ωτ�γρα�ία είναι τ�ν N�έμ�ρη τ�υ1978, δύ� �ρ�νια πριν απ� την κατεδά�ιση. Kύρια είσ�δ�ς ήταν η δε%ιά, ενώ η άλ-λη, η αριστερή της �ωτ�γρα�ίας, �δηγ�ύσε στ� γρα�εί� και τ� σπίτι τ�υ ρα��ίν�υ.E�ραϊκ�ς γάμ�ς στη Xαλκίδα τ� 1929. Nε�νυμ��ι η Mαίρη και � Aλμπέρτ�ς K�έν.

Eσωτερικ� της συναγωγής τ�υ Διδυμ�τει��υ, τ� 1984. H συναγω-γή σε�αραδίτικη, ��μ�αρδίστηκε στ�ν π�λεμ� και για λ�γ�υς α-σ�άλειας κατεδα�ίστηκε πρ�σ�ατα. H K�ιν�τητα τ�υ Διδυμ�τει-��υ διατηρ�ύσε πάντα στεν�ύς δεσμ�ύς με τις K�ιν�τητεςAνδριαν�ύπ�λης, Kωνσταντιν�ύπ�λης και Σ��ιας. Στη δεκαετίατ�υ ’30 γνώρισε περί�δ� ακμής και �τίστηκαν Συναγωγή και Σ��-λή. Στις 8 Aπριλί�υ 1943 �λ�κληρη η K�ιν�τητα με 970 μέλη, �δη-γήθηκε απ� τ�υς Γερμαν�ύς στ� A�υσ�ιτς.

Παλαι� ε�ραϊκ� σπίτι στη Zάκυνθ� πριν απ� τ�υς σεισμ�ύς. H K�ιν�τητα τ�υ νησι�ύ απ�τελεί πα-ράδειγμα έμπρακτης κ�ινωνικής αλληλεγγύης. H κ�ιν�τητα αριθμ�ύσε 275 μέλη. Στη διάρκειατης Kατ��ής, με τη ��ήθεια των �ριστιανών κατ�ίκων σώθηκε ακέραια.

Page 8: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 9

ναι μια κ�ιντητα π�λύ ενεργή, έ��-ντας επικε�αλής έναν δραστήρι�πρεδρ�. E�ει σημαντική ιστ�ρία καιμάλιστα κάπ�ι�ι έ��υν υπ�στηρί�ειτι ιδρύθηκε αρ�ικά απ E#ραί�υςπ�υ έ�ερε στην Eλλάδα � MέγαςAλέ�ανδρ�ς – αν και αυτ �αίνεταινα είναι μάλλ�ν θρύλ�ς. Hταν μια α-π τις ελά�ιστες ε#ραϊκές κ�ιντη-τες στην Eλλάδα π�υ επέ�ησε τ�υ B΄Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ σ�εδν άθι-κτη, καθώς τα μέλη της πρ�στατεύ-τηκαν με τη #�ήθεια των �ριστιανώνγειτνων τ�υς, π�υ τ�υς έκρυψαν α-π� τ�υς Γερμαν�ύς, ή με τη �υγή.Σήμερα, η κ�ιντητα έ�ει μια καλ�-�ρ�ντισμένη συναγωγή, νεκρ�τα-�εί�, κ�ινωνικ κέντρ� και πραγμα-τ�π�ιεί κ�ινωνικές εκδηλώσεις γιατ�υς νέ�υς.

Kέρκυρα

T� αν υπήρ�ε ε#ραϊκή κ�ιντηταστην Kέρκυρα πριν απ τ�ν 12� αιώ-να απ�τελεί αντικείμεν� εικασιών.Σίγ�υρα μως μετά τ�ν 12� αιώνα υ-πήρ�ε κ�ιντητα, ελλην�ωνη καιστενά συνδεδεμένη με την Aρτα μέ-σω γάμων και εμπ�ρικών συναλλα-γών. Eπειτα απ την κατάληψη τηςνήσ�υ απ τ�υς Bενετ�ύς, τ� 1386,η κ�ιντητα συνδέθηκε εμπ�ρικά και�ικ�ν�μικά με τη Bενετία και με ε-#ραϊκές κ�ιντητες σε περι��ές ε-ντς των �ρίων της #ενετσιάνικηςθαλασσ�κρατ�ρίας, πως η Kρήτη, ηZάκυνθ�ς, τα νησιά τ�υ κεντρικ�ύAιγαί�υ και π�λλές παράκτιες πλειςτης Πελ�π�ννήσ�υ. Πρ�σήλκυσε αρ-κετά μεγάλ� αριθμ E#ραίων απτην Aπ�υλία, ίσως και απ την Σικε-λία, και με τ�ν καιρ μια ιταλική διά-λεκτ�ς αντικατέστησε τα ελληνικάως γλώσσα της κ�ιντητας. Λίγ�ιE#ραί�ι Σε�αραδίτες εγκαταστάθη-καν στ� νησί μετά τ� διωγμ τ�υς α-π την Iσπανία, και μέ�ρι την πρ�-σάρτηση της Kέρκυρας στην Eλλά-δα, τ�ν 19� αιώνα, η κ�ιντητα μεγά-λωνε και ευημερ�ύσε.

Kατά τ�ν B΄ Παγκσμι� Πλεμ�,την Kέρκυρα κατέλα#αν πρώτα �ιIταλ�ί και κατπιν �ι να�ί, και λησ�εδν η κ�ιντητα, 2.000 άνθρωπ�ι,εκτ�πίστηκαν στα στρατπεδα ε�-ντωσης της Π�λωνίας. Λίγ�ι επέ�η-σαν, και αυτ�ί είτε μετανάστευσανστ� Iσραήλ είτε επέστρεψαν στηνKέρκυρα για να επανιδρύσ�υν τηνκ�ιντητα.

Oι E#ραί�ι της Kέρκυρας είναι τώ-ρα γύρω στ�υς 75. Ως επί τ� πλεί-στ�ν ε�ακ�λ�υθ�ύν να μέν�υν στη«��υντέκα», τ� παλι γκέτ�. Mια π�-λύ ωραία συναγωγή, #ενετικ�ύ τύ-π�υ, έ�ει διασωθεί απ τις πέντε π�υυπήρ�αν πριν απ τη να�ιστική κατ�-�ή. Δεν υπάρ�ει ρα##ίν�ς μνιμ�ςκάτ�ικ�ς στην Kέρκυρα και σπανίωςγίν�νται λειτ�υργίες.

Iωάννινα

Tα Iωάννινα, πως η Xαλκίδα, έ�ειπαραδσεις σ�ν α��ρά την κατα-γωγή της ε#ραϊκής κ�ιντητας. Σύμ-�ωνα με μια απ αυτές, � MέγαςAλέ�ανδρ�ς έ�ερε E#ραί�υς απτην Παλαιστίνη για να εγκαταστα-θ�ύν στην πλη. Mια αλλη παράδ�σηυπ�στηρί�ει τι η κ�ιντητα ιδρύθη-κε απ E#ραί�υς π�υ εί�αν συλλη-

�θεί μετά την καταστρ��ή τ�υ Δεύ-τερ�υ Nα�ύ, τ� 71 μ.X., και μετα�έ-ρ�νταν στη Pώμη. Στη διαδρ�μή, ταπλ�ία π�υ τ�υς μετέ�εραν πρ�σά-ρα�αν κ�ντά στην Πάργα και �ιE#ραί�ι πρ��ώρησαν πρ�ς τα Iωάν-νινα π�υ δημι�ύργησαν κ�ιντητα.

Kατά τη Bυ�αντινή περί�δ� δεν α-κ�ύστηκαν π�λλά γι’ αυτ�ύς και ακ-μα και κατά τ�υς �ρν�υς της T�υρ-κ�κρατίας σπανίως ανα�έρ�νται, ανκαι γνωρί��υμε τι η κ�ιντητα ήταναρκετά μεγάλη, ήταν romaniot καιμιλ�ύσε μια π�λύ παλαιά ελληνική

διάλεκτ�. Στις αρ�ές τ�υ 19�υ αιώναη κ�ιντητα ήταν π�λύ ενεργή και εί-�ε στεν�ύς εμπ�ρικ�ύς δεσμ�ύς μετην Kαστ�ριά, την Kωνσταντιν�ύπ�-λη, την Aρτα και την Kέρκυρα. Πρ�ςτα τέλη τ�υ περασμέν�υ αιώνα η

Oικ�γένεια E�ραίων στα Xανιά της Kρήτης τ� 1900. H Kρήτη εί�ε απ� π�λύ παλιά ε�ραϊκές κ�ιν�τητες. Oι πρώτ�ι E�ραί-�ι �τάν�υν εδώ τ�ν 12� αι. Στις αρ�ές τ�υ αιώνα �ι περισσ�τερ�ι �ρίσκ�νται συγκεντρωμέν�ι στα Xανιά, σε συν�ικία π�υ�ν�μα��ταν O�ραϊκή και εί�ε δύ� συναγωγές. T� �ν�μα O�ραϊκή τ� συναντάμε και σε άλλες π�λεις, �σες εί�αν K�ιν�τη-τα E�ραίων.

Σ��λικές επιδεί%εις στ� παλαι� E�ραϊκ� Σ��λεί� της Iσραηλητικής K�ιν�τητας Aθηνών (1955-1960). Διακρίν�νται στη �ωτ�-γρα�ία (απ� αριστερά): O Pα��ίν�ς Aθηνών Hλίας Mπαρτ�ιλάι, � αντιπρ�εδρ�ς της Iσραηλιτικής K�ιν�τητας Kανάρης Kων-σταντίνης, � κ. Δανιήλ Aλ�ανάτης, τ�τε μέλ�ς της Σ��λικής Eπιτρ�πής και σημεριν�ς πρ�εδρ�ς της K�ιν�τητας κ.ά.

Συνέ�εια απ� την 7η σελίδα

Συνέ�εια στην 10η σελίδα

Page 9: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

10 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

κ�ιντητα άρ�ισε να �θίνει και τ�1945 εί�αν μείνει γύρω στ�υς 2.000.Oλ�ι σ�εδν συνελή�θησαν και πέ-θαναν στα στρατπεδα ε�ντωσηςστην Π�λωνία. Ωστσ� ένας αρκετάμεγάλ�ς αριθμς E#ραίων απ τα Iω-άννινα επέ�ησαν στην Aθήνα, π�υμως, η ισ�υρή ελληνική τ�υς ταυ-ττητα, η άνεσή τ�υς με τη γλώσσα,και � �ήλ�ς τ�υς να συμμετάσ��υνστην ελληνική κ�ινωνική �ωή, τ�υςέκανε λιγτερ� διακριτ�ύς απ τ�υς�ριστιαν�ύς Eλληνες.

Σήμερα η κ�ιντητα των Iωαννί-νων αριθμεί μν� 60 μέλη. Yπάρ�ειμια εντυπωσιακή συναγωγή αλλάδεν υπάρ�ει ρα##ίν�ς μνιμ�ς κά-τ�ικ�ς Iωαννίνων και έτσι σπανίωςγίν�νται θρησκευτικές τελετές.

Λάρισα

Π�λλ�ί απ τ�υς πρώτ�υς �ρι-στιαν�ύς της Λάρισας ισ�υρί��νταντι ήταν απγ�ν�ι E#ραίων π�υπρ�σηλυτίστηκαν στ�ν �ριστιανι-σμ απ τ�ν απστ�λ� Παύλ�, καιαυτ απ�τελεί ίσως ένδει�η για τηνύπαρ�η μιας αρ�αϊκής ε#ραϊκής κ�ι-ντητας στην πλη. Σύμ�ωνα με �-ρισμένα στ�ι�εία, κατά τ�ν 13� αιώ-να �ι E#ραί�ι της Λάρισας ήταν ρω-μανιώτες και εί�αν στεν�ύς δε-σμ�ύς με τις κ�ιντητες των Iωαννί-νων και της Θεσσαλ�νίκης. Στις αρ-�ές τ�υ 16�υ αιώνα εγκαταστάθη-καν στην πλη τσ� π�λλ�ί Σε�αρα-δίτες απ την Iσπανία, ώστε τα ι-σπανικά αντικατέστησαν τα ελληνι-κά ως κ�ινή γλώσσα των E#ραίωνπαρ’ λ� π�υ διατηρήθηκε μια ρω-μανιωτική συναγωγή δίπλα σε π�λ-λές σε�αρδικές. H πλη έ�αιρε με-γάλης εκτίμησης μετα�ύ των E#ραί-ων, π�υ τη �αρακτήρι�αν «Madre diIsrael», «Mητέρα τ�υ Iσραήλ». OιE#ραί�ι ήσαν ιδιαίτερα δραστήρι�ιστ� εμπρι� και εί�αν στενές σ�έ-σεις με τ� M�ναστήρι, τη Θεσσαλ�-νίκη και ακμα #�ρειτερα, μέ�ρι τ�Σεράγε#�.

Kατά τ�ν 19� αιώνα �ι E#ραί�ι τηςΛάρισας �ε�ώρι�αν για την ενεργήπνευματική �ωή τ�υς, ιδιαίτερα με-τά την ίδρυση τ�υ Iσραηλιτικ�ύΣ��λεί�υ της Alliance (AllianceIsraelite Universelle - Παγκσμι�ςIσραηλιτικς Σύνδεσμ�ς). Mέσωτ�υ εκπαιδευτικ�ύ αυτ�ύ ιδρύμα-

τ�ς �ι E#ραί�ι της Λάρισας έμαθαντη γαλλική γλώσσα και ήλθαν σεστενή επα�ή με την Eυρώπη και τασα συνέ#αιναν εκεί. H Λάρισα ήτανμια απ τις πρώτες ελληνικές ε-#ραϊκές κ�ιντητες π�υ εκδήλωσεενεργ ενδια�έρ�ν τσ� για τ�νΣιωνισμ σ� και για τα αριστερά κι-νήματα τ�υ 20�ύ αιώνα.

H κ�ιντητα ακ�λ�ύθησε �θίν�υ-σα π�ρεία, και μέ�ρι τ� 1945 εί�αν

μεινει γύρω στα 2.000 μέλη. Yπήρ-�αν επτά συναγωγές, άλλες σε�α-ραδίτικες, άλλες ρωμανιώτικες, καιμία για τ�υς E#ραί�υς Eσκενά�ι –πι-θαντατα απ�γν�υς Π�λωνών καιOύγγρων E#ραίων π�υ εί�αν ανα�η-τήσει κατα�ύγι� στην OθωμανικήAυτ�κρατ�ρία. Oταν �ι να�ί ε�απέ-λυσαν επι�είρηση σύλληψης τωνE#ραίων της Λάρισας, μν� 250 πιά-στηκαν για να σταλ�ύν στα στρατ-

πεδα ε�ντωσης, καθώς �ι υπλ�ι-π�ι εί�αν κατα�ύγει στα #�υνά καιπήραν ενεργ μέρ�ς στ� αντάρτικ�κίνημα.

Σήμερα η κ�ιντητα αριθμεί περίτα 350 μέλη. E�ει μια πρσ�ατα α-νακαινισμένη συναγωγή και ρα##ί-ν� π�υ �ει στην πλη. H νε�λαία τηςκ�ιντητας είναι ιδιαίτερα δραστή-ρια και υπάρ�ει η δυναττητα εκμά-θησης της ε#ραϊκής γλώσσας.

Tρίκαλα

H ε#ραϊκή παρ�υσία στα Tρίκαλαδεν μπ�ρεί να ανι�νευθεί απ�δε-δειγμένα πριν απ τ�ν 13� αιώνα.Φαίνεται τι ήταν πάντα υπ την κυ-ριαρ�ία της γειτ�νικής Λάρισας και�ι παλαιτερες ανα��ρές υπ�δει-κνύ�υν τι η κ�ιντητα ήτανromaniot.

Mετά τ�ν 16� αιώνα ήλθαν π�λλ�ίΣε�αρδίτες E#ραί�ι αλλά �ι τσ�π�λλ�ί ώστε να επι#άλ�υν την υι�-θέτηση της ισπανικής τ�υς διαλέ-κτ�υ στ�υς ρωμανιώτες. Yπήρ�ανπάντα στεν�ί δεσμ�ί με τα Iωάννινακαι τη Θεσσαλ�νίκη, ιδιαίτερα μέσωγάμων.

Oπως στην περίπτωση των E#ραί-ων της Λάρισας και τ�υ Bλ�υ, �ιE#ραί�ι των Tρικάλων ήσαν πρ�ε-τ�ιμασμέν�ι για την εναντί�ν τ�υςεπίθεση των να�ί στα 1943. Eλά�ι-στ�ι μν� συνελή�θησαν και �ι άλ-λ�ι #ρήκαν κατα�ύγι� κ�ντά στ�υςαντάρτες, στα #�υνά της περι��ής.

Σήμερα η κ�ιντητα είναι μικρή,γύρω στα 70 άτ�μα συν�λικά, ωστ-σ� είναι π�λύ δραστήρια. E�ει μιασυναγωγή, π�υ υπηρετείται απ τ�νρα##ίν� της Λάρισας. Eιναι αρμ�νι-κά ενσωματωμένη στην τ�πική �ρι-στιανική κ�ιντητα.

B�λς

Eίναι γνωστ τι �ι E#ραί�ι αντι-πρ�σωπεύ�νταν ως κ�ιντητα στ�Bλ� κατά την ύστερη μεσαιωνικήεπ��ή. Kατά τ�ν 16� αιώνα, στ�υςκλπ�υς της κ�ιντητας υπήρ�αντσ� σε�αρδίτες σ� και ρωμανιώ-τες E#ραί�ι και αργτερα η κ�ιντη-τα έγινε κατα�ύγι� για E#ραί�υςπ�υ έ�ευγαν απ την Πελ�πννησ�μετά τ� �έσπασμα της επανάστασηςτ�υ 1821. Πάντα ήταν μια πρ��δευ-τική κ�ιντητα.

T� πρώτ� σ��λεί� Alliance σταBαλκάνια ιδρύθηκε εδώ, τ� 1865,κάν�ντας δυνατή την πρ�σέγγισημε την ε#ραϊκή σκέψη της Δύσης.Kατά τ�ν μεσ�πλεμ�, η κ�ιντηταήταν επίσης αρκετά δραστήρια στηνπρ�ώθηση των σιωνιστικών πρ�σδ�-κιών.

Oι περισστερ�ι απ τ�υς 900 B�-λιώτες E#ραί�υς σώθηκαν κατά τηνα�ιστική κατ��ή, �άρις στην πρ�-ν�ητικτητα τ�υ ε�αίρετ�υ ρα##ί-ν�υ M�σέ Πεσά�, � �π�ί�ς διατήρη-σε στεν�ύς δεσμ�ύς με τ�υς αντάρ-τες τ�υ Πηλί�υ, κ�ντά στ�υς �π�ί-�υς κατέ�υγαν �ι E#ραί�ι τ�υ B-λ�υ τ� 1943.

H κ�ιντητα σήμερα απ�τελείταιμν� απ 150 άτ�μα περίπ�υ. Eίναιενεργή, διατηρεί μια συναγωγή καιένα κ�ινωνικ κέντρ� και είναι αρ-μ�νικά ενσωματωμένη στην κ�ινω-νική και �ικ�ν�μική �ωή της πλης.

Tικ (θήκη) με τ� �ι�λί� της Πεντα-τεύ��υ.

Tμήμα της ε�ραϊκής συν�ικίας της Bέρ�ιας, �τισμένη τ�ν 18� αιώνα. Στ� κέντρ�της �ωτ�γρα�ίας η συναγωγή.

T� Mνημεί� Oλ�καυτώματ�ς τ�υ Eλληνικ�ύ E�ραϊσμ�ύ. Eπιτύμ�ι�ς στήλη στ� ε-�ραϊκ� τμήμα τ�υ Γ΄ Nεκρ�τα�εί�υ Aθηνών. Aναγρά��νται, αλ�α�ητικά, κατά π�-λη �ι απώλειες τ�υ ε�ραϊκ�ύ πληθυσμ�ύ της Eλλάδ�ς κατά τ�ν γερμανικ� διωγ-μ� των ετών 1943-44.

Συνέ�εια απ� την 9η σελίδα

Page 10: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 11

Πλήθ�ς E�ραίων μέγα...Mια εικ�να απ� τη �ωή τ�υς στη Θεσσαλ�νίκη λίγ� πριν απ� την Aπελευθέρωση

T�υ Π. M. K�ντ�γιάννη *

(...) ΠPIN ακ�μη απ�ιασθή � τα-�ιδιώτης εις την απ�άθραν τ�υλιμέν�ς της Θεσσαλ�νίκης, αρ�ί-�ει να καταν�ή �τι εις την π�λινταύτην τ� πλήθ�ς των Eραίων εί-ναι μέγα. Oι αρκάρηδες, �ι �π�ί-�ι περικυκλών�υν τ� ατμ�πλ�ι�ν,είναι Eραί�ι. T� καταλαμάνεικανείς και απ� τας "υσι�γνωμίαςτων και απ� την ιδιά��υσαν ειςαυτ�ύς πρ�"�ράν, με την �π�ίαν�ρωματί��υν και τας �ένας γλώσ-σας, �ταν τας �μιλ�ύν. Mε την ι-δίαν πρ�"�ράν, την συρμένην καιτην έρριν�ν, �ρωματί��υν και τηνελληνικήν, την �π�ίαν �λ�ι �ιEραί�ι, �ι εργα��μεν�ι εις την α-γ�ράν, �μιλ�ύν, δι�τι επικ�ινω-ν�ύν με τ�υς Eλληνας της π�λε-ως και με τ�υς Eλληνας τ�υ εσω-τερικ�ύ, με τ�υς �π�ί�υς έ��υνπ�λλάς συναλλαγάς.

Kαι �ι α�θ�"�ρ�ι και �ι αμα�η-λάται και �ι καρραγωγείς και �ιλ�ύστρ�ι είναι ως επί τ� πλείστ�νEραί�ι. Eπίσης �ι περισσ�τερ�ιαπ� τ�υς καταστηματάρ�ας και α-π� �σ�υς συναντά κανείς ειςτ�υς δρ�μ�υς είναι Eραί�ι. H"υσι�γνωμία των τ� διαλαλεί. Aι"ωναί των, τα �ανθά των γένεια,η ενδυμασία των, �λα αυτά κατα-δεικνύ�υν, �τι �λίγ�ι δεν είναι �ιαπ�γ�ν�ι τ�υ Aραάμ εις την π�-λιν ταύτην.

Oι ίδι�ι Eραί�ι αναιά��υντ�υς �μ�"ύλ�υς των εις 100 ή 110�ιλιάδας. Bέαι�ν �μως σ�εδ�νείναι �τι περισσ�τερ�ι απ� τας 90�ιλιάδας δεν είναι. Aπ�τελ�ύνλ�ιπ�ν πλει�ν�τητα, αρκετά �-γκώδη και είναι εγκατεστημέν�ιεις την π�λιν ταύτην απ� τεσσά-ρων περίπ�υ αιώνων. Oταν � απ�-στ�λ�ς Παύλ�ς επέρασεν απ� τηνΘεσσαλ�νίκην κατά τας απ�στ�λι-κάς περι�δείας τ�υ, εκήρυ�ε τ�

Eυαγγέλι�ν κατά πρώτ�ν εις τ�υςEραί�υς. Aλλ’ �ι σημεριν�ίEραί�ι της Θεσσαλ�νίκης είναιαπ�γ�ν�ι των εκδιω�θέντων απ�την Iσπανίαν Eραίων επί Φερδι-νάνδ�υ και Iσαέλλας. T�τε �ύτ�ι,"εύγ�ντες τ�υς διωγμ�ύς τωνIσπανών, έπλευσαν εις τας �ώραςτης T�υρκίας, �π�υ ήλπι��ν �τι θαμείν�υν ανεν��λητ�ι, απειά-σθησαν δε και π�λλ�ί εις την Θεσ-σαλ�νίκην. Mε την πάρ�δ�ν τωναιώνων πρ�σετέθησαν και άλλ�ι,απ� την ελευθερωθείσαν Eλλάδα,απ� τας π�λεις της πρ�σαρτηθεί-σης Θεσσαλίας, απ� τη Pωσσίαν,απ� τη P�υμανίαν κατά τ�υςδιωγμ�ύς των τελευταίων ετών.Oι πρ�σ"υγες δε �ύτ�ι ε�ώγκω-σαν �πωσδήπ�τε τ�ν εραϊκ�ντης Θεσσαλ�νίκης συν�ικισμ�ν.

Oι Eραί�ι έ��υν πλήθ�ς συναγω-γών εις �λας σ�εδ�ν τας συν�ι-κίας της π�λεως και διατηρ�ύν ά-πειρα σ��λεία, σ��λεία δημ�τικά,εμπ�ρικά και �ένων γλωσσών,παρθεναγωγεία, σ��λεία ιερατικά,επαγγελματικά, ιδιωτικά, κ�ιν�τι-κά, σ��λεία της ισραηλιτικής αλ-ληλ��ηθείας –η αλληλ��ήθειαείναι μεγάλη εραϊκή εταιρεία, έ-��υσα την έδραν της εις τ�υς Πα-ρισί�υς. Eις τα σ��λεία ταύτα δι-δάσκ�νται μεν �ι εραι�παιδες τ�ισπαν�εραϊκ�ν ιδίωμα, τ� �π�ί�ν�μιλ�ύν, διδάσκ�νται �μως καιτην γαλλικήν και την τ�υρκικήν. Hανωτέρα μάλιστα τά�ις π�λύ �λί-γ�ν εκμανθάνει τ� ισπανικ�ν ιδίω-μα. T� αντικατέστησε με την γαλ-λικήν, την �π�ίαν π�λύ καλά γνω-ρί��υν αι μητέρες και μεταδίδ�υν

ως μητρικήν εις τα τέκνα των. Συ-�νά��υν δε �ι εραι�παιδες καιεις τα ευρωπαϊκά σ��λεία της π�-λεως, τα �π�ία δεν είναι �λίγα.Δι�τι και γερμανικά σ��λεία –δύ�–έ�ει η Θεσσαλ�νίκη και γαλλικάπ�λλά των γαλλικών πρ�παγαν-δών και της λαϊκής απ�στ�λής(mission laique) και ιταλικά –εκτων �ένων σ��λείων της Θεσσα-λ�νίκης τα αρ�αι�τατα είναι τα ι-ταλικά –και αγγλικ�ν παρθεναγω-γεί�ν. Eν γένει �ι Eραί�ι τηςΘεσσαλ�νίκης επιδίδ�νται π�λύεις τας �ένας γλώσσας, αι �π�ίαιείναι σήμερ�ν απαραίτητ�ι εις τ�εμπ�ρι�ν. Eπιδίδ�νται λ�ιπ�ν �ιEραί�ι της Θεσσαλ�νίκης εις τ�εμπ�ρι�ν. Δεν είναι �μως �λίγ�ικαι �ι ι�μή�αν�ι. Aπ� τ�ύτ�υς αςγίνη μνεία ενταύθα των αδελ"ώνAλλατίνη. Eίναι ιδι�κτήται μεγά-λ�υ αλευρ�μύλ�υ, �π�υ εργά��-νται και τετρακ�σι�ι �μ�γενείςεργάται και ανώτερ�ι ακ�μη υ-πάλληλ�ι.

Oλίγ�ι δεν είναι και �ι διακεκρι-μέν�ι επιστήμ�νες, ιατρ�ί και δικη-γ�ρ�ι, και �ι κτηματίαι και �ι τρα-πε�ίται. Aλλά απ� �λα τα τραπε�ιτι-κά καταστήματα των Eραίωνσπ�υδαι�τατ�ν είναι η Tράπε�ατης Θεσσαλ�νίκης. Iδρύθη πρ� εί-κ�σι �κτώ ετών, πρ�ή�θη με τ�νκαιρ�ν σημαντικώτατα, πρ�ήγαγεπ�λύ τας μετα�ύ της Eυρώπης–της Aυστρίας κυρίως– και της Mα-κεδ�νίας συναλλαγάς και έδωκενώθησιν μεγάλην εις τ� εραϊκ�ν ε-μπ�ρι�ν της Θεσσαλ�νίκης (...).

Σημείωση: Aναδημ�σίευση απ� τ� περι�δι-κ� ΠANAΘHNAIA, Aθήνα, Oκτώ�ρι�ς1912, απ�σπασμα. Στ� τέλ�ς τ�υ κειμέν�υδια�ά��υμε την ε�ής σημειωση: «ε� ανεκ-δ�των περί Θεσσαλ�νίκης σημειώσεων.Mάι�ς 1912».

H ψηλή καμινά-δα και �ι σε ώ-�ρα πρ�σ�ψειςστην πρ�κυμαίαείναι τ� νημα-τ�υργεί� τωναδελ�ών Σαΐας.Aπ� τα πλέ�νσύγ�ρ�να στηνεπ��ή τ�υς, ι-δρύθηκε τ�1873, απασ��-λ�ύσε γύρωστ�υς 470 ερ-γάτες. Kατα-στρά�ηκε στηνπυρκαγιά τ�υ1917.

Eίσ�δ�ς τ�υEλληνικ�ύ Στρα-τ�ύ στη Θεσαλ�-

νίκη: 26 Oκτω#ρί-�υ 1912, ε�ρτήτ�υ π�λι�ύ��υ

της π�λης.

Page 11: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

12 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Oι E�ραί�ι της Θεσσαλ�νίκης«Mητρ�π�λη τ�υ Iσραήλ» απεκαλείτ� για αιώνες η π�λη, καθώς συγκέντρωνε καταδιωκ�μεν�υς E�ραί�υς

O εικ�νι��μεν�ς ρα��ίν�ς ��ράει σαρίκι π�υ επιτρεπ�ταν να τ� ��ρ�ύν μ�ν� �ιρα��ίν�ι και �έ�αια �ι ιμάμηδες. Στα ισπαν�ε�ραϊκά ήταν γνωστ� ως μπ�νέτα.

E�ραί�ς γέρ�ντας, με �αρακτηριστική γενειάδα και τ�υρμπάνι π�υ συ�νά τ� �ρη-σιμ�π�ι�ύσε για τ�ρ�ά ή για να δένει δέματα στην πλάτη.

Mικρά παιδιά, πωλητές της γαλλ��ωνης ε�ραϊκής ε�ημερίδας L’ Independant π��άρ�υν για �ωτ�γρά�ηση.

Tης Pένας M�λ��

Iστ�ρικ�ύ

EBPAIOI εγκαταστάθηκαν για πρώτη��ρά στη Mακεδ�νία τ� 513 π.X. �-ταν, υπ�δ�υλ�ι στη Mεσ�π�ταμία, ε-�αναγκάστηκαν απ� τ�ν Δαρεί� ναπ�λεμήσ�υν κατά των Σκυθών. Aντί-στ�ι�η μετανάστευση έγινε τ� 480π.X. στ� Kύτι� της N. Mακεδ�νίας.

T� 332 π.X. π�υ � Aλέ�ανδρ�ς κα-τέλα!ε τη Mεσ�π�ταμία, �ι E!ραί�ιτ�ν θεώρησαν ελευθερωτή. Στη συ-νέ�εια τ�ν ακ�λ�ύθησαν στην εκ-στρατεία τ�υ κατά της Aιγύπτ�υ. OAλέ�ανδρ�ς έδωσε στ�υς μέ�ρι τ�τευπ�δ�υλωμέν�υς E!ραί�υς (589-331π.X.) ισ�ν�μία και ισ�π�λιτεία. Π�λ-λ�ί E!ραί�ι εγκαταστάθηκαν τ�τεστη νε�σύστατη Aλε�άνδρεια. Aργ�-τερα, � Kάσσανδρ�ς �ρησιμ�π�ίησεκαι E!ραί�υς για τ�ν επ�ικισμ� τηςΘεσσαλ�νίκης.

Σύντ�μα �ι E!ραί�ι ε�ελληνίστη-καν και συμμετεί�αν στην π�λιτική$ωή, ιδιαίτερα στην Aλε�άνδρεια.Συ�νά μετ�ικ�ύσαν σε άλλες περι�-�ές της αυτ�κρατ�ρίας για π�λιτι-

Page 12: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 13

κ�ύς λ�γ�υς. Mεταναστεύσεις E!-ραίων στη Θεσσαλ�νίκη έγιναν τ�168 π.X. μετά την επανάσταση τωνMακκα!αίων στην Παλαιστίνη και �α-νά τ� 140 και τ� 103 π.X. μετά την ε-πικράτηση των Πτ�λεμαίων. Aρ�αίακείμενα και ευρήματα πιστ�π�ι�ύντην ύπαρ�η ε!ραϊκής κ�ιν�τηταςστη Mακεδ�νία τ�ν 1� π.X. αιώνα.

T� 52 μ.X., � εκ�ριστιανισθείς Saulαπ� την Tαρσ� ή Aπ�στ�λ�ς Παύλ�ςκήρυ�ε στη συναγωγή της Θεσσαλ�-νίκης. Oι Θεσσαλ�νικείς εκ�ριστιανί-στηκαν εύκ�λα επειδή γνώρισαν τ�μ�ν�θεϊσμ� απ� τ�υς E!ραί�υς συ-μπ�λίτες τ�υς. MεταναστεύσειςE!ραίων στη Mακεδ�νία έγιναν ακ�-μη τ� ’70 και τ� 132-135 μ.X., π�υ ηΠαλαιστίνη κατελή�θη απ� τ�υς Pω-μαί�υς. Στην ελλην�ρωμαϊκή Mακε-δ�νία �ι E!ραί�ι απ�λάμ!αναν δι�ι-κητικής και δικαστικής αυτ�ν�μίας.Γνωστ�ί ως Romaniotes (Pωμι�ί), δι-�ικ�ύνταν, απ� τ�ν αρ�ισυναγωγ�και τ�υς πρεσ!ύτερ�υς.

Στ� Bυ�άντι�

Oταν � Xριστιανισμ�ς θεσμ�θετή-θηκε ως επίσημη θρησκεία της αυτ�-κρατ�ρίας, η ανε�ιθρησκεία καταρ-γήθηκε. N�μ�ι �μως π�υ καταπίε$ανκ�ινωνικά τ�υ E!ραί�υς δύσκ�λα ε-�αρμ�$�νταν, καθώς εί�αν πλέ�ν ε-�ελληνισθεί.

Aντίθετα, απ� �,τι στ� Bυ$άντι�,στη Δύση �ι E!ραί�ι καταπιέ$�ντανσυστηματικά. H δια��ρά �άνηκε με-τά την 1η σταυρ���ρία �ταν � Aλέ-�ι�ς K�μνην�ς απάλλα�ε τ�υςE!ραί�υς απ’ τη ��ρ�λ�γία, για να α-νακάμψ�υν απ� τις ταλαιπωρίες π�υυπέστησαν απ� τ�υς σταυρ���-ρ�υς. Oι ευν�ϊκές συνθήκες δια!ίω-σης ώθησαν π�λλ�ύς E!ραί�υς να ε-γκατασταθ�ύν στη Bυ$αντινή επι-κράτεια. O Bενιαμίν της Tudela, π�υεπισκέ�θηκε τ� 1160 τη Θεσσαλ�νί-κη, ανα�έρει �τι υπήρ�ε μεγάλη ελ-λην�ε!ραϊκή κ�ιν�τητα, αλλά κι άλ-

λες μικρ�τερες π�υ συγκρ�τήθηκαναπ� Iταλ�ύς και Σικελ�ύς E!ραί�υς.

Oι Romaniotes ασκ�ύσαν τ� εμπ�-ρι�, τη ναυσιπλ�ΐα και την επε�εργα-σία δερμάτων. Oι Iταλ�ε!ραί�ι εισή-γαγαν στη Θεσσαλ�νίκη τη μετα-��υργία. Στην κ�ιν�τική δι�ίκησηγραμματείς επικύρωναν εμπ�ρικάσυμ!�λαια, πρά�εις δια$υγί�υ καισυμ!�λαια γάμ�υ ε�’ �σ�ν συντάσ-σ�νταν στα ε!ραϊκά ή στα ελληνικά.

T�υρκ�κρατία

H Oθωμανική διείσδυση στη Mακε-δ�νία συνέπεσε με μια ευρείας κλί-

μακας μετανάστευση E!ραίων απ�τη Δυτική Eυρώπη. H ανάκαμψη τηςΘεσσαλ�νίκης τ�ν 16� αιώνα απ�δί-δεται στη δημ�γρα�ική ανανέωσηκαι στις τέ�νες π�υ εισήγαγαν �ιE!ραί�ι έπ�ικ�ι: T� 1430 η Θεσσαλ�-νίκη εί�ε 2.000 κατ�ίκ�υς ενώ στ�τέλ�ς τ�υ 15�υ αιώνα 29.000, απ�τ�υς �π�ί�υς μισ�ί τ�υλά�ιστ�ν ή-ταν E!ραί�ι. H ίδια πληθυσμιακή α-ναλ�γία διατηρήθηκε ώς τ� 1912.

Aπ� τ�ν 14�-17� αιώνα ιδρύθηκαν31 συναγωγές με �ν�μασίες �αρα-κτηριστικές της πρ�έλευσης των νε-�α�ι�θέντων E!ραίων, π.�. «Mα-γι�ρκα», «Aπ�ύλια», «Πρ�!ηγκία»,

κ.λπ. Oι περισσ�τερ�ι απ’ αυτ�ύςδιώ�θηκαν απ� την Iσπανία τ� 1492με τ� διάταγμα της Γρανάδας.

Στην Oθωμανική αυτ�κρατ�ρία η$ωή των E!ραίων !ελτιώθηκε καθώςήταν πλέ�ν ελεύθερ�ι να ασκ�ύν ταθρησκευτικά τ�υς καθήκ�ντα και νααυτ�δι�ικ�ύνται. Διάσημ�ι Iσπαν�ε-!ραί�ι υπηρέτησαν τ�ν Σ�υλτάν� ως�ικ�ν�μ�λ�γ�ι, διερμηνείς, γιατρ�ίκαι διπλωμάτες. T� 1481 � Bαγια$ήτII επέτρεψε την εγκατάστασή τ�υςπρ�σ!λέπ�ντας στις γνώσεις τ�υςστην �αρμακευτική, στην υ�αντ�υρ-γία, στην τυπ�γρα�ία και στην κατα-σκευή πυρίτιδας και �πλων.

Oι Eλλην�ε!ραί�ι α��μ�ιώθηκαναπ� τ�υς Iσπαν�ε!ραί�υς, γιατί αυ-τ�ί ήταν περισσ�τερ�ι αλλά και υ-ψηλ�τερ�υ π�λιτιστικ�ύ επιπέδ�υ.Mετά την εγκατάστασή τ�υς τ�ν16� αι. η Θεσσαλ�νίκη ε�ελί�θηκεσε διεθνές εμπ�ρικ� κέντρ�, ενώ �ιπερισσ�τερες ελληνικές π�λεις πα-ρήκμα$αν.

Oργάνωση

Στην εσωτερική �ργάνωση αυτήςτης π�λυκ�ιν�τικής ε!ραϊκής κ�ινω-νίας συνέ!αλε σημαντικά � �θωμανι-κ�ς τρ�π�ς συλλ�γής των ��ρων γιατην �π�ία ευθυν�ταν � θρησκευτι-κ�ς ηγέτης της κάθε μει�ν�τητας.Kαθώς �μως η ε!ραϊκή παρ�ικία α-π�τελ�ύνταν απ� 32 δι�ικητικά ανε-�άρτητες κ�ιν�τητες, �ι ηγέτες τ�υςεπιν�ησαν ένα σύστημα καταν�μήςτ�υ π�σ�ύ σύμ�ωνα με τ�ν αριθμ�των μελών και τις �ικ�ν�μικές δυνα-τ�τητες της κάθε κ�ιν�τητας.

H αυτ�δι�ίκηση των κ�ιν�τήτων!ασι$�ταν στην κ�ιν�τική εισ��ράαλλά και σε άλλα έσ�δα π�υ πρ�έρ-��νταν απ� τις περιτ�μές, τ�υς γά-μ�υς, τις κηδείες ή απ� τ�υς ��ρ�υςειδών κατανάλωσης ή gabelles. Oικ�ιν�τικ�ί ��ρ�ι αναδιανέμ�ντανστα �τω��τερα μέλη της κ�ιν�τη-

Συν�ικία Σεμπί λεγ�ταν ένα μέρ�ς απ� τα γνωστά Λαδάδικα. Hταν συγκεντρωμέν� εκεί τ� εμπ�ρι� απ�ικιακών πρ�ϊ�ντωνκαι �ι περισσ�τερ�ι έμπ�ρ�ι ήταν E�ραί�ι.

Δρ�μ�ς στην περι��ή τ�υ Bαρδάρη. E�ραίες κάθ�νται σε ψάθινες καρέκλες μπρ�ς στην είσ�δ� τ�υ σπιτι�ύ τ�υς. Στην πε-ρι��ή αυτή υπήρ�ε ε�ραϊκή γειτ�νιά με �τω�ικά σπίτια και τρεις συναγωγές! Συνέ�εια στην 14η σελίδα

Page 13: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

14 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Συνέ�εια απ� την 13η σελίδα

Aριστερά: T� «Mέγα Kα�ε�υθ�πωλεί� Kρυστάλ» στ� ισ�γει� τ�υ Mεγάλ�υ &εν�δ��εί�υ της Aγγλίας στην πλατεία Eλευθερίας. Φημι��ταν για τη γερμανική τ�υ μπίρα.Aνήκε στ�ν M. Πεσά� και στη διάρκεια τ�υ A΄ Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ μα�ί με τα άλλα κα�ενεία της πλατείας απ�τελ�ύσαν π�λυεθνικ� στέκι. Δε*ιά: Nεαρ�ί E�ραί�ι μεπαραδ�σιακές ενδυμασίες.

O Iακώ� Mέιρ (1858-1935) � πρώτ�ς *έν�ς αρ�ιρα��ίν�ς της Θεσσαλ�νίκης. Γεν-νημέν�ς στα Iερ�σ�λυμα, σπ�ύδασε στη Γαλλία και τ� 1906 πρ�τάθηκε για τη θέ-ση τ�υ αρ�ιρα��ίν�υ της Παλαιστίνης. Kατηγ�ρήθηκε ως σιωνιστής και απεκλεί-σθη. Oι E�ραί�ι της Θεσσαλ�νίκης τ�ν επέλε*αν για τη θέση αυτή και ανέλα�εστις 14 Iαν�υαρί�υ 1908. H περί�δ�ς της ρα��ινίας τ�υ Mέιρ ήταν αρκετά ταραγ-μένη για την ε�ραϊκή κ�ιν�τητα της Θεσσαλ�νίκης: Eπανάσταση των Nε�τ�ύρ-κων, ιταλ�-τ�υρκικ�ς π�λεμ�ς, Bαλκανικ�ί Π�λεμ�ι, απελευθέρωση της π�λης, A΄Παγκ�σμι�ς Π�λεμ�ς, πυρκαγιά τ�υ 1917. Oι ηγετικές τ�υ ικαν�τητες τ�υ επέ-τρεψαν να αντεπε*έλθει με επιτυ�ία στις μετα�ατικές �άσεις και τις δυσκ�λίες.

τας. H συγκέντρωση ε!ραϊκ�ύ πλη-θυσμ�ύ στη Θεσσαλ�νίκη και τ� υ-ψηλ� επίπεδ� των E!ραίων διαν��ύ-μενων και ν�μ�διδασκάλων εμπλ�ύ-τισαν την ε!ραϊκή ν�μ�θεσία π�υσυ�νά ε�υπηρετ�ύσε και τις μικρ�-τερες ε!ραϊκές κ�ιν�τητες της δια-σπ�ράς.

Oι Iσπαν�ε!ραί�ι, μετέτρεψαν τηΘεσσαλ�νίκη σε πνευματικ� κέντρ�,καθώς γνώρι$αν �ένες γλώσσες καικατεί�αν την I�υδαϊκή παράδ�ση.Aπ� τ� 1520, ιδρύθηκαν κ�ιν�τικάσ��λεία, ακαδημαϊκά ιδρύματα,M�υσική Aκαδημία και Aνώτατη Θε-�λ�γική σ��λή. Δημι�υργήθηκαν !ι-!λι�θήκες και τυπ�γρα�εία ε�άμιλ-λα των ευρωπαϊκών.

Aπ� τ�ν 16� και ώς τα μέσα τ�υ20�υ αιώνα η Θεσσαλ�νίκη ήταν τ�κέντρ� τ�υ σε�αραδισμ�ύ στην Eυ-ρώπη και παράλληλα � εμπ�ρικ�ς�μ�αλ�ς της Aνατ�λικής Mεσ�γεί-�υ. Aντίθετα απ� τ�υς Bενετ�ύς, ωςμ�νιμ�ι κάτ�ικ�ι �ι E!ραί�ι ανέπτυ-�αν τ� ε�αγωγικ� εμπ�ρι�. Aπ� τ�1535 �ι Marranos (Iσπαν�ε!ραί�ι εκ-�ριστιανισθέντες δια της !ίας) εισή-γαγαν τις συναλλαγματικές και τις ε-πιταγές.

T�ν 17� αι. τ� εμπ�ρι� της Θεσσα-λ�νίκης περι�ρίστηκε, ενώ � πληθυ-

σμ�ς ασ��λ�ύνταν κυρίως με την υ-�αντ�υργία. Tην �ικ�ν�μική ακ�-λ�ύθησε η πνευματική παρακμή. T�1655 � ψευτ�μεσίας Shabtai Zvi πρ�-κάλεσε με τ� κήρυγμά τ�υ αντιδρά-σεις π�υ τ�ν �δήγησαν να ε�ισλαμι-στεί. Oι Θεσσαλ�νικείς �παδ�ί τ�υδημι�ύργησαν την ε!ραι�μ�υσ�υλ-μανική αίρεση των Nτ�νμέδων. H α-π�στασία απ�δ�θηκε στη διαίρεσητων κ�ιν�τήτων π�υ τ� 1680 ενώθη-καν κάτω απ� κεντρική δι�ίκηση. Aυ-τ�, �μως, δεν αρκ�ύσε καθώς τ� ε-μπ�ρι� ελεγ��ταν πλέ�ν απ� Γάλ-λ�υς, Eλληνες και Bλά��υς.

T�ν 19� αιώνα

Στα μέσα τ�υ 19�υ αιώνα ιδρύθη-καν απ� E!ραί�υς στη Θεσσαλ�νίκη!ι�μη�ανίες πλινθ�π�ιίας και αλευ-ρ�μυλων, σαπ�υν�π�ιίες, !αμ!ακ�-!ι�μη�ανίες, μετα��υργεία και με-ταλλ�!ι�μη�ανίες. Ωστ�σ�, �ι περισ-σ�τερ�ι E!ραί�ι της Θεσσαλ�νίκηςήταν �τω��ί, άνεργ�ι, α�θ���ρ�ικαι μικρ�πωλητές. H κατάσταση τωνE!ραίων !ελτιώθηκε μ�ν� μετά τ�1873, �ταν ιδρύθηκαν τα σ��λεία τηςAlliance Israélite Universelle. H �ι-λανθρωπική αυτή �ργάνωση ανανέ-ωσε την εκπαίδευση συνδυά$�νταςτη θρησκευτική με την κ�σμική παι-δεία, και την εκμάθηση τέ�νης στ�υς

Page 14: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 15

�τω��ύς E!ραί�υς. Eτσι, η Θεσσα-λ�νίκη απέκτησε ειδικευμέν�υς τε-�νίτες και εργάτες π�υ επάνδρωσαντη !ι�μη�ανία της. Παράλληλα, � εκ-συγ�ρ�νισμ�ς της π�λης, η σιδηρ�-δρ�μική της σύνδεση με την Eυρώπηκαι τ� νέ� λιμάνι συνέ!αλαν στην α-νάπτυ�η τ�υ εμπ�ρί�υ και της !ι�μη-�ανίας. H ίδρυση τραπε$ών, ε!ραϊ-κών κυρίως, αλλά και ελληνικών, δι-ευκ�λυνε τις συναλλαγές. T� �ιλε-λεύθερ� πνεύμα των Mεταρρυθμί-σεων �δήγησε τ�υς Θεσσαλ�νικείςE!ραί�υς να δημι�υργήσ�υν τη ση-μαντικ�τερη �θωμανική Σ�σιαλιστι-κή Oμ�σπ�νδία. Mε π�λιτιστικ�ύςσυλλ�γ�υς και 50 ε�ημερίδες (1865-1940), � ε!ραϊκ�ς πληθυσμ�ς απ�τε-λ�ύσε μια πλ�υραλιστική κ�ινωνίαπ�υ συνέ!αλε στην πνευματική ανά-πτυ�η της π�λης.

Mετά την απελευθέρωση

T� 1912, �ι 75.000 E!ραί�ι, μεγα-λύτερ� και διπλάσι� απ� κάθε άλλ�τμήμα τ�υ πληθυσμ�ύ, καθ�ρι$αντη �υσι�γνωμία της π�λης επειδήασκ�ύσαν �λα τα επαγγέλματα καιαντιπρ�σώπευαν �λες τις κ�ινωνι-κές τά�εις. Eπηρέα$αν την �ικ�ν�-μική λειτ�υργία και συμμετεί�ανστις κ�ινωνικές και π�λιτικές αλλα-γές. Eίναι �αρακτηριστικ� �τι τ� λι-μάνι παρέμενε κλειστ� τ� Σά!!ατ�μέ�ρι τ� 1923.

Mε την απελευθέρωση � !ασιλιάςΓεώργι�ς αναγνώρισε τ�υς E!ραί-�υς ως ισ�τιμ�υς Eλληνες π�λίτες.Oρισμένα αντισημιτικά επεισ�δια, ω-στ�σ�, τ�υς απ�θάρρυναν. Φ�!�ύ-νταν ακ�μη �τι η μετα!�λή της Θεσ-σαλ�νίκης σε συν�ριακή π�λη θα πε-ρι�ρι$ε τ� εμπ�ρι�. T� γεγ�ν�ς �μως�τι μετά τ� 1912, �ι �ένες πρ�παγάν-δες πρ�σπάθησαν να πρ�σεταιρι-σθ�ύν τις ανησυ�ίες των E!ραίων,ώθησε την κυ!έρνηση να ε�αρμ�σειμια �ιλ�ε!ραϊκή π�λιτική π�υ καθη-σύ�ασε τ�υς E!ραί�υς ενώ συγ�ρ�-νως απ�κάλυπτε τις επεκτατικές!λέψεις των ενδια�ερ�μένων �ω-ρών. T� 1915, η ά�ι�η τ�υ συμμα�ι-κ�ύ στρατ�ύ στην π�λη επαναδρα-στηρι�π�ίησε την εμπ�ρική της κίνη-ση. H υπ�στήρι�η της Eλλάδ�ς γιατην ίδρυση ε!ραϊκ�ύ κράτ�υς στηνΠαλαιστίνη αλλά και η �ρ�ντίδα τηςτ�πικής δι�ίκησης για τα θύματα τηςπυρκαγιάς τ�υ 1917, ενίσ�υσαν τησυμ�ιλίωση τ�υ ε!ραϊκ�ύ στ�ι�εί�υμε τη νέα τ�υ πατρίδα. Oι εθνικ�ίστ���ι των Eλλήνων �πως και τωνE!ραίων άλλωστε εστιά$�νταν στ�νδιαμελισμ� της �θωμανικής αυτ�-κρατ�ρίας.

H Mικρασιατική καταστρ��ή και ημα$ική εγκατάσταση 100.000 Eλλή-νων πρ�σ�ύγων στη Θεσσαλ�νίκηάλλα�ε τη δημ�γρα�ική της σύνθε-ση και ανέτρεψε τις π�λιτικές πρ�τε-ραι�τητες. Oι E!ραί�ι παραγκωνί-σθηκαν ενώ ν�μ�ς τ�υ 1924 κατέ-στησε υπ��ρεωτική την αργία τηςKυριακής. Eπιπλέ�ν πιέ$�νταν και��ρ�λ�γικά, καθώς �ι νέ�ι πρ�σ�υ-γες απαλλάσσ�νταν της ��ρ�λ�-γίας. E�υγαν τ�τε π�λλ�ί απ� τ�υςσημαντικ�τερ�υς E!ραί�υς με απ�-τέλεσμα να �άσει η κ�ιν�τητα τ�υςηγέτες της, αλλά και να υπ�!αθμι-στεί η π�λη �ικ�ν�μικά. Mε την κρί-

ση τ�υ 1927 π�λλές !ι�μη�ανίες έ-κλεισαν, επιτείν�ντας την ανεργία.

Oι ελληνικές ε�ημερίδες αντιπα-ρέ!αλλαν συστηματικά τ�υς E!ραί-�υς με τ�υς Eλληνες πρ�σ�υγεςκαι υπ�στήρι$αν την μα$ική απέλα-ση των «αλλ�γενών». T� 1931 τα μέ-λη της �ασιστικής «Eθνικής Eνω-σης Eλλάδ�ς», έκαψαν την ε!ραϊκήσυν�ικία Kάμπελ. Ως εκ τ�ύτ�υ10.000 E!ραί�ι μετανάστευσαν στηνΠαλαιστίνη.

Eπί Mετα�ά (1936-1941) !έ!αια �ιε�ημερίδες λ�γ�κρίν�νταν και ηEEE τέθηκε εκτ�ς ν�μ�υ. H κ�ιν�τη-τα �μως παρήκμα$ε παρ�λ�ν �τι πα-

ρέμεινε επικε�αλής τ�υ E!ραϊσμ�ύτης Aνατ�λής. T� ε!ραϊκ� στ�ι�εί�με 52.000 μέλη αντιπρ�σώπευε τώρατ� 1/6 τ�υ πληθυσμ�ύ και τ� 20% της�ικ�ν�μίας της π�λης. Mέ�ρι τη γερ-μανική κατάληψη διατηρ�ύνταν ακ�-μη 16 συναγωγές και 20 δημ�τικάσ��λεία.

Σήμερα, παρά τη δραματική κατα-στρ��ή της κ�ιν�τητας απ� τ�υςNα$ί, �ι 1.200 εναπ�μείναντες Θεσ-σαλ�νικι�ί E!ραί�ι διατηρ�ύν δύ�συναγωγές, ένα δημ�τικ� σ��λεί�,ένα γηρ�κ�μεί� και συμμετέ��υν ε-νεργά στην π�λιτιστική $ωή της π�-λης τ�υς.

Σημείωση: Περισσ�τερες λεπτ�μέρειες και�ι�λι�γρα�ία στα α�ιερώματα:

H πνευματική πρ�σ��ρά των E�ραίων τηςΘεσσαλ�νίκης, O ΠAPATHPHTHΣ,τεύ��ς 24-25, Θεσσαλ�νίκη, Xειμώνας1994.

E�ραί�ι στην Eλλάδα, ΣYΓXPONAΘEMATA, τεύ��ς 54-53, Aθήνα, I�ύλι�ς- Δεκέμ�ρι�ς 1994.

Oμάδα παιδιών σε ώρα συσσιτί�υ μπρ�στά σε ένα απ� τα σ��λεία της AIU. O ρα��ίν�ς A�ραάμ Γκατένι� και � γιατρ�ς Mω-ύς Aλλατίνι πρωτ�στάτησαν τ� 1873 στην ίδρυση τ�υ πρώτ�υ σ��λεί�υ της AIU στη Θεσσαλ�νίκη. Tα σ��λεία αυτά, εκτ�ς α-π� ακαδημαϊκή και τε�νική μ�ρ�ωση, πρ�σ�εραν και κ�ινωνικ� έργ�.

Eσωτερικ� ιταλιώτικης συναγωγής. Στη Θεσσαλ�νίκη υπήρ�αν τ�υλά�ιστ�ν τρεις ιταλικές συναγωγές και μάλιστα παλαιές.

Για τ�ν εραϊκ Tύπ�, π�υ ανθεί ιδιαί-τερα στη Θεσσαλ�νίκη, υπάρ�ει εκτε-ταμέν� άθρ� τ�υ Aλμπέρτ�υ Nαρ, στ�α�ιέρωμα των «Eπτά Hμερών»: O Tύ-π�ς της Θεσσαλ�νίκης, 26 Φερ�υαρί-�υ 1995. H επανάληψή τ�υ εδώ θα ή-ταν μάλλ�ν ταυτ�λ�γία.

Page 15: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

16 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Aρ�ιτεκτ�νικςεκσυγ�ρ�νισμς

H συμ��λή της ε�ραϊκής κ�ιν�τητας στην ανανέωση

και την ε�έλι�η της Θεσσαλ�νίκης στ� τέλ�ς τ�υ 19�υ αιώνα

T�υ Bασίλη K�λώνα

Aρ�ιτέκτ�να, Iστ�ρικ�ύ της Aρ�ιτεκτ�νικής,Διδάκτ�ρα τ�υ Tμήμ. Aρ�ιτεκτ�νων AΠΘ

H ΘEΣΣAΛONIKH, στ� τελευταί� τέ-ταρτ� τ�υ 19�υ αιώνα, σημαντικ� ε-μπ�ρικ� λιμάνι στην ανατ�λική Mε-σ�γει� και τ� μεγαλύτερ� αστικ� κέ-ντρ� στ� �ώρ� δυτικά της Kωνστα-ντιν�ύπ�λης, �ρίσκεται σε ιδιαίτεραπλε�νεκτική θέση για να εκμεταλ-λευθεί τα απ�τελέσματα των μεταρ-ρυθμίσεων π�υ επι�ειρ�ύνται απ� τ�1839 και μετά στην �θωμανική αυτ�-κρατ�ρία.

Bασικ�ς ά!�νας των μεταρρυθμί-σεων είναι η ��ρήγηση ίσων δικαιω-μάτων σε �λ�υς τ�υς κατ�ίκ�υς τηςαυτ�κρατ�ρίας, ανε!άρτητα απ� τ�θρήσκευμα και την εθνικ�τητά τ�υς,συγκεκριμένα, παρα�ώρηση σ’ αυ-τ�ύς τ�υ δικαιώματ�ς κυρι�τηταςκαι διάθεσης ακίνητης περι�υσίας ε-ντ�ς των �ρίων της αυτ�κρατ�ρίας.

H ε!ίσωση των εθνικών - θρησκευ-τικών μει�ν�τήτων με τ� μ�υσ�υλ-μανικ� στ�ι�εί�, η πρ�στασία της τι-μής και της περι�υσίας των μελώντ�υς, καθώς και η μεγαλύτερη ετ�ι-

μ�τητα απ�δ��ής εκ μέρ�υς τ�υςτης δυτικ�π�ίησης π�υ επι�ειρείταιστ� πλαίσι� των μεταρρυθμίσεων,τις τ�π�θετεί σε πλε�νεκτική θέση.

Ως #�ρείς ευρωπαϊκών ιδεών καιε!αιτίας των στενών σ�έσεων με �-μ�εθνείς κ�ιν�τητες στις δυτικές�ώρες, γνωρί%�υν τ�ν τρ�π� εκμε-τάλλευσης των νέων �ικ�ν�μικώνσυνθηκών και πρωτ�στατ�ύν στηνεισαγωγή νέων πρ�τύπων στ�υς τ�-μείς της εκπαίδευσης, της παρ��ήςκ�ινωνικών υπηρεσιών και της κ�ι-ν�τικής �ργάνωσης και πρ�γραμμα-τισμ�ύ.

Kύρια #ρ�ντίδα τ�υς εκτ�ς απ�την ανέγερση ναών, είναι η ανέγερ-ση σ��λείων, ν�σ�κ�μείων, �ρ#αν�-τρ�#είων και δι�ικητικών κτιρίων.Aπελευθερωμένα απ� τ�υς �ικ�δ�-μικ�ύς περι�ρισμ�ύς π�υ επέ�αλαν�ι παλαι�ί �θωμανικ�ί κώδικες, τακτίρια αυτά υψών�νται σε �λη τηνπ�λη ακ�μη και πέρα απ� τα θρη-σκευτικά ή πνευματικά κέντρα κάθεκ�ιν�τητας.

T� 1917 υπήρ�αν στη Θεσσαλ�νί-κη 33 περίπ�υ συναγωγές. Ως ση-μαντικ�τερες ανάμεσά τ�υς, τ�σ�

για τις διαστάσεις τ�υς �σ� και γιατην αρ�ιτεκτ�νική τ�υς, ανα#έρ�υ-με τη συναγωγή Tαλμ�ύδ T�ράAγκαδ�λ, την Iτάλια Γιασάν και τηνMπεθ Σα�ύλ.

H κεντρική συναγωγή τ�υ Tαλ-μ�ύδ T�ρά, π�υ εί�ε ιδρυθεί με τησυνδρ�μή �λων των E�ραίων τηςπ�λης αμέσως μετά την έ!�δ� τ�υςαπ� την I�ηρική �ερσ�νησ�, �ρισκ�-ταν στη θέση της σημερινής αγ�ράςBλάλη και εί�ε καταστρα#εί π�λλές#�ρές στ� παρελθ�ν.

H συναγωγή Mπεθ Σα�ύλ ήταν ημ�ναδική συναγωγή της Xαμηδιέ,της πρώτης εκτ�ς των τει�ών περι�-�ής επέκτασης της Θεσσαλ�νίκης,και εί�ε κτισθεί σε σ�έδια τ�υ Iταλ�ύαρ�ιτέκτ�να Bιταλιάν� Π�%έλι. Aνα-τινά�θηκε απ� τ�υς Γερμαν�ύς τ�1943.

Iδιαίτερ�ς %ήλ�ς κατα�άλλεται ε-πίσης για την ανέγερση σ��λείων, �-π�υ ανάμεσά τ�υς σημαντική θέσηκατέ�ει τ� λύκει� αρρένων MoiseAllatini, ένα απ� τα 7 σ��λεία π�υ εί-�ε ιδρύσει η Alliance IsraeliteUniverselle στη Θεσσαλ�νίκη. Kτί-στηκε τ� 1910 σε σ�έδια τ�υ μη�ανι-

Bίλα Aλλατίνι κτίστηκε τ� 1898 απ� τ�ν Kάρ�λ� Aλλατίνι σε σ�έδια τ�υ Iταλ�ύ αρ�ιτέκτ�να Bιταλιάν� Π��έλλι. Στα 1909-1912 �ρησιμ�π�ιήθηκε ως κατ�ικία τ�υ έκπτωτ�υ σ�υλτάν�υ A�δ�ύλ Xαμίτ τ�υ B΄. Tην περί�δ� 1926-1927 στέγασε τ� νε�ϊ-δρυθέν πανεπιστήμι� της Θεσσαλ�νίκης και απ� τ� 1979 στεγά�ει τη N�μαρ�ία Θεσσαλ�νίκης ($ωτ.: Aρ�εί� Γ. Mέγα).

O μύλ�ς Aλλατίνι. Kτίστηκε στα 1898-1900 σε σ�έδια τ

Bίλα Iντα. Kτίστηκε πριν απ� τ� 1890 σε σ�έδια τ�υ BKατεδα$ίστηκε στα 1959-1960 ($ωτ.: Aρ�εί� BDIC).

Page 16: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 17

T� ν�σ�κ�μεί� Hirsch ($ωτ.: Aρ�εί� Γ. Mέγα)

κ�ύ Eλί M�διάν� και σύμ#ωνα με τηνέκθεση τ�υ Eμ. Λαμπαδάρι�υ απ�τε-λ�ύσε ένα «υπ�δειγματικ�ν σ��λι-κ�ν κτίρι�ν καθ’ �λ�υς τ�υς καν�νεςτης υγιεινής».

Στα 1907 � αρ�ιτέκτων Πιέρ� Aρι-γκ�νι σ�εδιά%ει τ� ν�σ�κ�μεί�Hirsch, ένα εντυπωσιακ� κτίρι�, τ�-σ� για τη λειτ�υργικ�τητα, �σ� καιγια την επιμέλεια των �ψεων.

Kαιν�ύργιες τυπ�λ�γίες εισάγ�υνεπίσης �ι τράπε%ες, �ι εμπ�ρικέςστ�ές και τα μεγάλα καταστήματακαι � εκλεκτισμ�ς, αρ�ιτεκτ�νικ� κί-νημα και «διεθνές στιλ» της επ��ής,έρ�εται να καλύψει τις �ψεις των νέ-ων κτιρίων εκ#ρά%�ντας μέσα απ�την π�ικιλία των μ�ρ#�λ�γικών εκ-δ��ών π�υ πρ�σ#έρει, τη σημασίατ�υ νεωτεριστικ�ύ τ�υς ρ�λ�υ.

H Tράπε%α Θεσσαλ�νίκης κτίστηκετ� 1906 σε σ�έδια τ�υ B. Π�%έλι καιήταν πρώτη ιδιωτική τράπε%α της π�-λης. Eί�ε ιδρυθεί τ� 1888 απ� τ�υςαδελ#�ύς Aλλατίνι και τη συμμετ��ήαυστριακών και αργ�τερα γαλλικώνκε#αλαίων.

Σημαντικ�τερ�ς απ� τις εμπ�ρικέςστ�ές π�υ κτί%�νται απ� E�ραί�υςκε#αλαι�ύ��υς είναι η Cite Saul τ�υ�ίκ�υ Σ. M�διάν�, η στ�ά Aλατίνι, ηστ�ά Davidetto τ�υ �ίκ�υ Φερνάντε%και απ�τελ�ύν τ�υς πρ�δρ�μ�υςτων κτιρίων γρα#είων π�υ θα κατα-κλύσ�υν τ� εμπ�ρικ� κέντρ� της π�-λης στη διάρκεια τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ.

T� σημαντικ�τερ� απ� τα κατα-στήματα της Θεσσαλ�νίκης τα �-π�ία, με μικρές ε!αιρέσεις, εκπρ�-σωπ�ύν ευρωπαϊκ�ύς �ίκ�υς, ήταντ� μεγάλ� Stein στην πλατεία Eλευ-θερίας. Kτίσθηκε στα 1908 απ� τ�νμη�ανικ� Eρ. Λε�ή και απ�τελ�ύσεένα απ� τα πι� δυναμικά σημεία α-να#�ράς στην εικ�ν�γρα#ία τηςπ�λης.

Στην π�ρεία τ�υ ε!ευρωπαϊσμ�ύτης, η Θεσσαλ�νίκη παρ�υσιά%ει επί-

σης μια πλειάδα �ι�μη�ανικών μ�νά-δων και εγκαταστάσεων υπ�δ�μής,�αρακτηριστική για τη σημαντική θέ-ση π�υ κατεί�ε στην εμπ�ρική και �ι-κ�ν�μική %ωή της ανατ�λικής Mεσ�-γεί�υ.

Aπ� τα πρώτα και σημαντικ�τεραεργ�στάσια της Θεσσαλ�νίκης, είναιαυτά π�υ �#είλ�νται στην πρωτ�-��υλία E�ραίων κε#αλαι�ύ�ων: �μύλ�ς και τ� κεραμ�π�ιεί� Aλατίνι,τα νηματ�υργεία Σαΐας και T�ρρες,τ� %υθ�π�ιεί� Oλυμπ�ς των Mισρα-�ή-Φερνάντε%.

Στ� μετα!ύ η π�λη μετασ�ηματί-%εται και μα%ί μ’ αυτήν η %ωή των κα-τ�ίκων της. Για τη συν�ικία τωνE!��ών, �πως �ν�μάσθηκε η περι�-�ή επέκτασης εκτ�ς των NA τει�ών,κύρι�ς στ���ς ήταν η ανάπτυ!ημιας κατ’ ε!��ήν περι��ής κατ�ι-κίας, �ασισμένης σε νέες πρ�δια-γρα#ές, �π�υ η εγκατάσταση τωνκατ�ίκων δεν ακ�λ�υθ�ύσε τ� �ω-ρικ� δια�ωρισμ� της εντ�ς των τει-�ών π�λης, ανά εθνική-θρησκευτι-κή εν�τητα, αλλά υπάκ�υε σε κριτή-ρια καθαρά �ικ�ν�μικ�ύ ή κ�ινωνι-κ�ύ �αρακτήρα.

Aπ� της σημαντικ�τερες της συ-ν�ικίας των E!��ών ανα#έρ�υμε τιςεπαύλεις των �ικ�γενειών Σαλέμ,Mισρα�ή, M�ρπ�ύργ�, M�διάν�,Aλατίνι και Φερνάντε%, ευρύτεραγνωστής ως Casa Bianca.

Tα μέλη της ε�ραϊκής κ�ιν�τηταςτης Θεσσαλ�νίκης, ως #�ρείς παρα-γωγής αρ�ιτεκτ�νικ�ύ έργ�υ, εισά-γ�υν νέες τυπ�λ�γίες, �πως αυτήτ�υ σ��λεί�υ και τ�υ ν�σ�κ�μεί�υ,απευθύν�νται σ’ επώνυμ�υς αρ�ιτέ-κτ�νες για τ�ν σ�εδιασμ� των κτι-ρίων τ�υς, επενδύ�υν στ�ν τ�μέατης κατασκευής και συμμετέ��υνδυναμικά στ�ν κτιρι�λ�γικ� εκσυγ-�ρ�νισμ� και την αλλαγή της εικ�ναςτης π�λης στ� πέρασμά της απ� τ�ν19� στ�ν 20� αιώνα.

τ�υ Bιταλιάν� Π��έλλι ($ωτ.: Aρ�εί� Γ. Mέγα).

Bιταλιάν� Π��έλλι και �$είλει την �ν�μασία της στην Iντα, σύ�υγ� τ�υ τραπε�ίτη Λε�ή M�διάν�.

Page 17: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

18 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

O A�ραάμ Mπεναργια (1887 Λ υντ - X λν 1979), ίδρυσε μα�ί με άλλ υς την«Σ σιαλιστική Eργατική Oμ σπ νδία», γνωστή ως «Φεντερασιν». E�έ� υσα�υσι γνωμία της πρώτης γενιάς τ υ σ σιαλιστικ ύ κινήματ ς στην Eλλάδα. T 1978 ι εκδσεις «Oλκς» κυκλ �ρησαν τα απ μνημ νεύματά τ υ με τίτλ «Hπρώτη σταδι δρ μία τ υ ελληνικ ύ πρ λεταριάτ υ».

O Nτάρι Aλλατίνι. H δυναστεία της ικ γένειας �εκίνησε με τ ν γιατρ Eλιέ�ερπ υ εγκατέλειψε τ Λι�ρν και τ 1802 εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλ νίκη. Eί�ετρεις γι υς, ανάμεσά τ υς Nτάρι , και τέσσερις κρες. H ικ γένεια δημι ύρ-γησε πρωτ �ανή για την επ �ή επι�ειρηματικ κ λ σσ. (Bι μη�ανίες, δασικέςκαι αγρ τικές εκτάσεις, ρυ�εία και εμπρι ).

Συμ��λή στην ελληνική �ωήH παρ�υσία των E�ραίων στην κ�ινωνική, �ικ�ν�μική και π�λιτική �ωή της �ώρας

T�υ καθ. κ. Δι νύση K. Mαγκλι�έρα

K�ινωνι�λ�γ�υ - Συγγρα έα

H ΠAPOYΣIAΣH των E�ραίων τηςEλλάδ�ς, �ι �π�ί�ι με τη δραστη-ρι�τητά τ�υς συνέ�αλαν στην κ�ι-νωνική, π�λιτική και �ικ�ν�μική�ωή της �ώρας είναι δύσκ�λη, α-��ύ η συμ��λή αυτή είναι π�λυσή-μαντη και π�λυπρ�σωπη. Γι’ αυτ�τ� λ�γ� στ� σύντ�μ� αυτ� σημείω-μα δεν γίνεται καταγρα�ή αλλά ε-πιλεκτική, �ωρίς να είναι α#ι�λ�γι-κή, παρ�υσίαση μερικών �αρακτη-ριστικών πρ�σωπικ�τήτων κυρίωςτ�υ 20�ύ αιώνα, π�υ δεν �ρίσκ�-νται πια στη �ωή.

Kατά τ�υ απ�λυτρωτικ�ύς αγώ-νες, τ� 1878, � τ�τε πρ�εδρ�ς τηςIσραηλιτικής K�ιν�τητ�ς Iωαννί-νων Δαυίδ Mαταθία Λε�ή, γνωστ�ςκαι ως Δια�ισιών E�έντης, πρ�σω-π� με κύρ�ς και μεγάλη π�λιτικήκαι κ�ινωνική επιρρ�ή στην τ�τετ�υρκική δι�ίκηση, έσωσε απ� τ�νθάνατ� με παρεμ�άσεις τ�υ π�λ-λ�ύς Eλληνες �ριστιαν�ύς, παρα-σημ���ρήθηκε δε σ�ετικά απ� τ�νBασιλέα Γεώργι� A΄.

O Aρ�ιρα��ίν�ς B�λ�υ Mωυσής

Πέσσα� (1865-1955) ανέπτυ#ε με-γάλη κ�ινωνική, θρησκευτική καιπατριωτική δράση κατά τ�υς π�λέ-μ�υς τ�υ 1897, 1914-1918, τη Mι-κρασιατική Kαταστρ��ή, καθώς καιγια τη �υγάδευση στη Mέση Aνα-τ�λή, μετά τ� 1941, Eλλήνων καισυμμά�ων στρατιωτικών. Για τηδράση τ�υ αυτή παρασημ���ρή-θηκε κατ’ επανάληψιν απ� τ� ελλη-νικ� κράτ�ς και τ� αγγλικ� συμμα-�ικ� στρατηγεί�.

O Iωσή� Nε�αμά (1880-1971) απ�νεαρής ηλικίας ασ��λήθηκε με τημελέτη της ιστ�ρίας της Θεσσαλ�-νίκης. T� �ι�λί� τ�υ «La villeConvoitee, Salonique», π�υ ε#έδω-σε τ� 1913 στ� Παρίσι, γνώρισε συ-ν�λικά �κτώ εκδ�σεις. Kατά τ� πε-ρι�δικ� «Mακεδ�νικά» (τ�μ�ς IΓ΄):«O Iωσή� Nε�αμά διά των μελετώντ�υ μεγάλως πρ�ήγαγε τας περίΘεσσαλ�νίκης ερεύνας και δικαίωςθεωρείται διαπρεπέστατ�ς σκαπα-νεύς της μακραίων�ς ιστ�ρίαςτης».

O A�ραάμ Mπεναρ�για (1887-1979) υπήρ#ε ένας απ� τ�υς θεμε-λιωτές τ�υ σ�σιαλισμ�ύ στηνEλλάδα και στη Bαλκανική. Σε συ-

νεργασία με B�ύλγαρ�υς καιIσραηλίτες σ�σιαλιστές δημι�ύρ-γησε, τ� 1901, στη Θεσσαλ�νίκητην «Eργατική Λέσ�η» και ε#έδωσετην αρ�ικά τετράγλωσση (στα ισπα-ν�ε�ραϊκά, ελληνικά, ��υλγαρικάκαι τ�υρκικά) «E�ημερίδα τ�υEργάτ�υ». «H Eργατική Λέσ�η» ε-#ελί�θηκε στην «Eργατική Σ�σιαλι-στική Oμ�σπ�νδία» (η �π�ία έμεινεγνωστή ως Φεντερασι�ν).

T� 1918 � Mπεναρ�για έλα�ε μέ-ρ�ς στην ίδρυση τ�υ Σ�σιαλιστικ�ύEργατικ�ύ K�μματ�ς (ΣEE) και τηςΣ�σιαλιστικής Eνωσης Eλλάδ�ς(ΣEKE) της Θεσσαλ�νίκης, ενώ με-ταπ�λεμικά ε#ελέγη στην KεντρικήEπιτρ�πή τ�υ Σ�σιαλιστικ�ύ K�μ-ματ�ς EΛΔ.

O Σαμ M�ντιάν� (1895-1979), ι-δρυτής και διευθυντής της γαλλ�-�ωνης ημερήσιας ε�ημερίδας «LeProgres», δι�ρίστηκε τ� 1948 διευ-θυντής τ�υ Πρακτ�ρεί�υ P�ιτερστην Eλλάδα. Διετέλεσε επίσης α-νταπ�κριτής της «Daily Tele-graph». Σε κρίσιμες επ��ές επέδει-#ε ακρί�εια κι αντικειμενικ�τηταστην πληρ���ρηση ώστε κατέκτη-σε την εμπιστ�σύνη τ�υ π�λιτικ�ύ

κ�σμ�υ. Oταν � Στρατάρ�ης Παπά-γ�ς αι�νιδίασε τ�υς πάντες με τηναναγγελία της καθ�δ�υ τ�υ στηνπ�λιτική, � M�ντιάν� ήταν � πρώ-τ�ς π�υ τ� πληρ���ρήθηκε απ�τ�ν Παπάγ�.

O Kανάρης Kωνσταντινίδης(1889-1977) υπήρ#ε γενικ�ς επιθε-ωρητής τ�υ υπ�υργεί�υ T.T.T.(Tα�υδρ�μεία, Tηλέγρα��ι, Tηλέ-�ωνα), ευθύς δε μετά τ�ν Π�λεμ�και την Kατ��ή εργάστηκε δρα-στήρια για την ανασυγκρ�τησητ�υ τ�μέως των τηλεπικ�ινωνιών,γι’ αυτ� μετά την ίδρυση τ�υ OTEτ�π�θετήθηκε ως γενικ�ς επιθεω-ρητής των υπηρεσιών τ�υ. Για τιςυπηρεσίες τ�υ αυτές παρασημ�-��ρήθηκε.

O Aσερ Mωυσής (1899-1975), δι-κηγ�ρ�ς, υπήρ#ε ιστ�ρικ�ς ερευ-νητής και συγγρα�έας π�λλών �ι-�λίων, στα �π�ία κυρίως ε#έτασετις σ�έσεις μετα#ύ Eλληνισμ�ύ καιE�ραϊσμ�ύ. Mερικ�ί τίτλ�ι είναι εν-δεικτικ�ί: «Eλλην�ϊ�υδαϊκαί Mελέ-ται» (1958), «H �ιλία Eλλήνων καιIσραηλιτών διά μέσ�υ των αιώνων»(1953), «H �ν�ματ�λ�γία τωνE�ραίων της Eλλάδ�ς» (1973),

Page 18: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 19

«Eλληνικαί λέ#εις εις την ε�ραϊκήνγλώσσα και ε�ραϊκαί λέ#εις εις τηνκαθ�μιλ�υμένην ελληνικήν».Yπήρ#ε � πρώτ�ς (1964), � �π�ί�ςπαρ�υσίασε τα εδά�ια της ΠαλαιάςΔιαθήκης στα �π�ία κατα�αίνεταιη ελληνικ�τητα της Mακεδ�νίας.Tα εδά�ια αυτά �ρησιμ�π�ιήθηκαντ�σ� απ� ειδικ�ύς μελετητές, �σ�και απ� τις αρμ�διες κρατικές υπη-ρεσίες για την ισ�υρ�π�ίηση τωνελληνικών θέσεων στ� ε#ωτερικ�.

O Mίνως Λε�ής (1902-1986) διε-τέλεσε διευθυντής της Tραπέ�ηςτης Eλλάδ�ς και γενικ�ς διευθυ-ντής της I�νικής-Λαϊκής Tραπέ�ης.Mε την επίθεση κατά της Eλλάδ�ς,τ� 1941, � Λε�ής, κατ�πιν εντ�λήςτης Δι�ίκησης της Tραπέ�ης τηςEλλάδ�ς, μετέ�ερε στην Aίγυπτ�μέσω Ωρωπ�ύ και Kρήτης, τ�ν σε�ρυσ� θησαυρ� της Eλλάδ�ς. Oθησαυρ�ς αυτ�ς εί�ε τ�π�θετηθείσε 314 συσκευασμένα κι�ώτια καιπαρά τ�υς κινδύν�υς και τ�υς��μ�αρδισμ�ύς απ� τ�υς Γερμα-ν�ύς τ�υ καταδρ�μικ�ύ «Διδώ»π�υ τ�ν μετέ�ερε, έ�τασε σώ�ςστην Aίγυπτ�.

Π�λιτική �ωή

H συμμετ��ή των E�ραίων στηνπ�λιτική !ωή της Eλλάδ�ς άρ�ισε�υσιαστικά με τ�υς Bαλκανικ�ύςΠ�λέμ�υς, κατά τ�υς �π�ί�υς απε-λευθερώθηκε η Mακεδ�νία.

Στ�ν ευρύ N�μ� Θεσσαλ�νίκης(� �π�ί�ς κατά περι�δ�υς περιε-λάμ�ανε επίσης τ�υς σημεριν�ύςN�μ�ύς Kιλκίς, Xαλκιδικής καιHμαθείας) με τ�ν π�λυπληθή τ�τεε�ραϊκ� πληθυσμ�, κατά τις ��υ-λευτικές εκλ�γές της περι�δ�υ1915-1936 υπήρ#αν συν�λικά 47E�ραί�ι υπ�ψή�ι�ι. Oι υπ�ψή�ι�ι

αυτ�ί ανήκαν σ’ �λες τις π�λιτικέςπαρατά#εις απ� τ�υς Aρ�ει�μαρ#ι-στές μέ�ρι τ�υς Eλευθερ��ρ�νες(τ�υ I. Mετα#ά) αλλά κυρίως «στιςδιά��ρες εκ�ράσεις τ�υ Λαϊκ�ύκαι τ�υ K�μμ�υνιστικ�ύ K�μματ�ς.Aνα�έρω μερικά απ� τα �ν�ματατων κατά καιρ�ύς εκλεγέντων στησυγκεκριμένη περί�δ� ��υλευτών:

M. K��ινάς, X. K�έν, Iω. Mαλλά�,Δ. Mαταλών (στ�ν �π�ί� λέγεται �-τι � Δ. Γ�ύναρης, εί�ε πρ�σ�έρειτ� υπ�υργεί� Oικ�ν�μικών), Δ.Aλλαλ�ύ�, M. Mπενσαντσή, M. Kα-�ές, I. Σιακκής, Aλμπ. Tσενί�.

Kατά τα μέσα τ�υ 19�υ αιώνα �ιE�ραί�ι ήταν επικε�αλής της �ι�-μη�ανικής ανάπτυ#ης της Θεσσα-λ�νίκης. Oι �ι�μη�ανίες π�υ ίδρυ-σαν εκεί έγιναν �ν�μαστές στηνEυρώπη �πως τα εργ�στάσια πλιν-θ�π�ιίας και �ι αλευρ�μυλ�ι Aλλα-τίνι και τα εργ�στάσια π�υ παρή-γαγαν νήματα, μετα#ωτά, σαπ�ύνι,μεταλλικά αντικείμενα και έπιπλατων Φερναντέ!, M�διάν�, Mισρα�ήκ.ά. H συμμετ��ή στην �ικ�ν�μική�ωή της Θεσσαλ�νίκης συνε�ίστη-κε και στ�ν 20� αιώνα με απ�τέλε-σμα τ� 1940 �ι 75.000 E�ραί�ι τηςσυμπρωτεύ�υσας να κατέ��υν τις2.300 επι�ειρήσεις απ� τις 9.800π�υ ήταν εγγεγραμμένες στα ε-παγγελματικά σωματεία της. Ση-μειώνεται επίσης � Γι�υδά Pεκα-νάτη (1890-1945) � �π�ί�ς ίδρυσεστη Θεσσαλ�νίκη την Tράπε�αDiscount Bank, η �π�ία στην συνέ-�εια ε#ελί�θηκε σε μεγάλη εμπ�ρι-κή τράπε�α στην Eλ�ετία, στ�Iσραήλ κ.α.

O Mίνως Kωνσταντίνης (1886-1955) ίδρυσε τ� 1923 τη �ι�μη�ανία�υμαρικών MISCO, θεωρήθηκε δεπατέρας της πρ�ηγμένης ελληνι-κής �ι�μη�ανίας �υμαρικών στηνEλλάδα. Σημαντικ�ς παράγ�νταςτης εθνικής �ωής ανάλα�ε κατ’ ε-πανάληψιν εμπιστευτικές εθνικέςαπ�στ�λές για τις �π�ίες παραση-μ���ρήθηκε.

O Aνσέλμ�ς M�υρτ!�ύκ�ς (1899-1970) ίδρυσε στ� B�λ� μια απ� τιςμεγαλύτερες �ι�μη�ανίες ανδρι-κών και γυναικείων υ�ασμάτων.Στην περί�δ� της ακμής της η �ι�-μη�ανία αυτή απασ��λ�ύσε 900περίπ�υ εργάτες. T� 1938 η παρα-γωγή της έ�τασε τα 900.000 μέτραυ�ασμάτων.

T� σημείωμα αυτ�, με τις π�λλέςπαραλήψεις, πιστέυω �τι είναι τ�υ-λά�ιστ�ν αντιπρ�σωπευτικ� τηςδημι�υργικής ε�ραϊκής παρ�υσίαςστην Eλλάδα. H παρ�υσία αυτή συ-νε�ί�εται μέ�ρι τις μέρες μας με ε-νεργ� συμμετ��ή στα πρ��λήματακαι τα επιτεύγματα τ�υ Eλληνι-σμ�ύ.

Bι�λι�γραία:A�ρ. Mπεναρ�για «Eλπίδες και Πλάνες»

(«Στ��αστής», 1989).Σαμ. Xασσίδ., «E�ραί�ι στη B�υλή των

Eλλήνων 1915-1936», «Xρ�νικά, τ.140/Δεκ. 1995.

Σπ. Mαρκε�ίνη, «Σύγ�ρ�νη π�λιτική ιστ�ρίατης Eλλάδ�ς (1936-1975), τ. �΄, 1994.

B���λίνη, «Mέγα Eλληνικ�ν Bι�γρα ικ�νΛε#ικ�ν» τ�μ�ς Γ΄.

«Eνθύμι�ν απ� την �ωή της ε�ραϊκής κ�ιν�-τητας Θεσσαλ�νίκης 1897, 1917 (έκδ�σηKαπ�ν, 1993).

Pένα M�λ��, «H ε�ραϊκή παρ�υσία στηνΘεσσαλ�νίκη». O παρατηρητής, τ.25/26/1994.

O ηρωϊκς α�ιωματικς M ρντε�ά Φρι�ής. Γεννημέν ς στη Xαλκίδα, ήταν πρώ-τ ς α�ιωματικς τ υ ελληνικ ύ στρατ ύ π υ έπεσε στ ν ελλην ϊταλικ πλεμ στις 5.12.1940.

Θεσσαλ νίκη, 1904. Oικ γενειακή �ωτ γρα�ία. Λίγ πριν απ τ τέλ ς τ υ 19 υ αι., η πλη γνώρισε υψηλή ανάπτυ�η. Aυ-τή την άνθηση ευν ύσαν ι ίδι ι ι Oθωμαν ί. Oι E�ραί ι της πλης �ρίσκ νται στ κέντρ της ικ ν μικής δραστηριτη-τας, ισ�υρ ί παράγ ντες. Στην κ ινωνική �ωή υι θέτησαν τα ευρωπαϊκά πρτυπα π υ συ�νά έρ� νταν σε αντίθεση με τηθρησκευτικτητα. Στη �ωτ γρα�ία, η ικ γένεια Mπεν�ενίστε. Mν η μητέρα �έρει τ παραδ σιακ �ρεμα. Oι υπλ ιπ ιείναι ντυμέν ι σύμ�ωνα με τη μδα της επ �ής.

Page 19: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

20 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Συμ�ίωση E�ραίων και EλλήνωνH θρησκευτική δια��ρά και � �ικ�ν�μικ�ς ανταγωνισμ�ς καλλιέργησαν τη δυσπιστία αλλά π�τέ τ� �υλετισμ�

Tης Φραγκίσκης Aμπατ �π�ύλ�υ

Aν. Kαθηγήτριας Nε ελληνικής Φιλ λ γίας στ AΠΘ

H IΣTOPIA των εραϊκών κ�ιν�τήτωντης Eυρώπης είναι μια ιστ�ρία διωγ-μών. Oι Eραί�ι θεωρήθηκαν απ�γ�-ν�ι τ�υ I�ύδα και πρωταίτι�ι για τ�θάνατ� τ�υ Iησ�ύ. O �ριστιανικ�ςκ�σμ�ς, με α��ρμή την κατηγ�ρίατης θε�κτ�νίας, συνε�ώς ανατρ���-δ�τ�ύμενη απ� τα λατρευτικά τ�υ έ-θιμα, κατασκεύασε στ� πρ�σωπ� τ�υEραί�υ έναν έν��� για π�ικίλες ε-γκληματικές κατ’ επέκταση ενέργει-ες, θέτ�ντάς τ�ν μ�νίμως στ� στ�-�αστρ� και καθιστώντας τ�ν απ�δι�-π�μπαί� τράγ� σε επ��ές κρίσης. Oεγκλεισμ�ς των Eραίων σε γκέτ� α-π� τ�ν 14� αιώνα, � απ�κλεισμ�ςτ�υς απ� τα περισσ�τερα επαγγέλ-ματα, η επι�λή �αρακτηριστικής εν-δυμασίας και η συνε�ής δυσ�ήμισήτ�υς για εγκληματικές πρά!εις, κυ-ρι�λεκτικά και μετα��ρικά, είναι�αιν�μενα π�υ καθιστ�ύν ανάγλυ�ητη αθιά ε�θρ�τητα τ�υ �ριστιανι-κ�ύ κ�σμ�υ για τ�υς Eραί�υς, κ�-ρυ�αία εκδήλωση της �π�ίας υπήρ-!ε η να"ιστική γεν�κτ�νία.

O αντιι�υδαϊσμ�ς ή αντιεραϊσμ�ςτ�υ Mεσαίωνα και της Aναγέννησηςστηρι"�ταν σε θρησκευτικά αίτια.Aπ� τ�ν 19� αιώνα, η ανάπτυ!η τηςιατρικής επιστήμης και τ�υ κλάδ�υτης ευγ�νικής συνέτεινε στη δημι-�υργία τ�υ �υλετικ�ύ λ�γ�υ, � �π�ί-�ς υπ�στήρι"ε την ανωτερ�τητα τηςAρειας �υλής και έδινε «επιστημ�νι-κή» υπ�σταση στη δια��ρά τ�υEραί�υ, απ�δίδ�ντάς τ�υ εγγενή�υλετικά ελαττώματα και θεωρώ-ντας τ�ν εκ γενετής αλλά και κληρ�-ν�μικά κατώτερ�. Tην επ��ή αυτή �θρησκευτικ�ς αντιεραϊσμ�ς πρ�-σλαμάνει νέες διαστάσεις �υλετι-κής, συνεπώς ρι"ικής και αθεράπευ-της δια��ράς: πρ�κειται για την πι�ακραία μ�ρ�ή αντιεραϊσμ�ύ, τ�ν α-ντισημιτισμ� (� �ρ�ς ανήκει στ�νΓερμαν� �ιλ�σ��� Carl GustavCarus).

Δυσπιστία

H πλει�ψη�ία τ�υ ελληνικ�ύ λα�ύαντιμετώπισε πάντα τ�υς Eραί�υςμε δυσπιστία, �πως τ�υλά�ιστ�ν α-π�δεικνύ�υν τα αρνητικά τ�υς στε-ρε�τυπα, διαδεδ�μένα ευρύτατα σε�λη την Eλλάδα. Mικρ� δείγμα τ�υλαϊκ�ύ αντισημιτισμ�ύ είναι η ε!αι-ρετικά αρνητική μ�ρ�ή τ�υ Eραί�υστ�ν Kαραγκι�"η. Tην ίδια αντιπά-θεια δεί�νει ένα πλήθ�ς δημ�τικώντραγ�υδιών, �ι λαϊκές παραδ�σειςκαι δ�!ασίες, π�υ κ�ρυ�ών�νται μετην πεπ�ίθηση �τι �ι Eραί�ι είναι α-π�γ�ν�ι τ�υ I�ύδα και ευθύν�νταιγια τη σταύρωση τ�υ Xριστ�ύ. Mιαάλλη κατηγ�ρία κατά των Eραίων, ι-διαίτερα διαδεδ�μένη στην Eλλάδα,�πως και στην υπ�λ�ιπη Eυρώπη, υ-πήρ!ε η «συκ��αντία αίματ�ς», δη-λαδή η συκ��αντία �τι �ι Eραί�ι θυ-σία"αν �ριστιαν�π�υλα για να �ρησι-

μ�π�ιήσ�υν τ� αίμα τ�υς για τα ά"υ-μα τ�υ Πάσ�α.

Στην Eυρώπη τ�υ τέλ�υς τ�υ 19�υκαι των αρ�ών τ�υ 20�ύ αιώνα, η έκ-�ραση τ�υ λαϊκ�ύ μίσ�υς κατά τωνEραίων με τη μ�ρ�ή π�γκρ�μ γνώ-ρισε ιδιαίτερη έ!αρση, κυρίως στηPωσία και την Π�λωνία, ενώ σε πι��ιλελεύθερα π�λιτεύματα �πως αυ-τ� της Γερμανίας, η κατάργηση τωνγκέτ� και η άρση των π�λλαπλών α-παγ�ρεύσεων π�υ απέκλειαν τ�υςEραί�υς απ� διά��ρα επαγγέλμα-τα, δεν σήμαινε και την πλήρη ε!ίσω-σή τ�υς με τ�υς άλλ�υς π�λίτες, α-��ύ � αριθμ�ς των Eραίων στα πα-νεπιστήμια συνέ�ι"ε να είναι περι�-ρισμέν�ς (numerus clausus). Aντίθε-τα, τ� ελληνικ� σύνταγμα υπήρ!εευθύς ε! αρ�ής π�λύ πι� �ιλελεύθε-ρ�. Στηριγμέν� στ� πνεύμα της ανε-!ιθρησκείας, απ�δεί�θηκε ευν�ϊκ�-τερ� για τ�υς Eραί�υς απ� �,τι άλ-λα έθνη - κράτη της Eυρώπης, α��ύτ�υς αναγνώρισε πλήρη δικαιώματατ�υ π�λίτη. Oμως σε π�ι�υς Eραί-�υς; Mετά την επανάσταση τ�υ 1821,�ι εραϊκές κ�ιν�τητες τ�υ νε�σύ-στατ�υ ελληνικ�ύ κράτ�υς εί�αν α-π�δεκατιστεί απ� τα ελληνικά στρα-τεύματα. H σ�αγή των Eραίων π�υεί�αν συγκεντρωθεί στην Tρίπ�λη α-π�τελεί ένα μ�ν� απ� π�λυάριθμααιματηρά επεισ�δια στη διάρκειατ�υ αγώνα. Oι Eραί�ι θεωρ�ύνταν�ίλ�ι και σύμμα��ι των T�ύρκων καιτ� λαϊκ� μίσ�ς !έσπασε ασυγκράτη-τ�. Σ’ αυτ� συνέτεινε και η �ήμη �τι

E�ραί�ς τενεκετ ής. Oι E�ραί�ι της Θεσσαλ�νίκης επιδίδ�νταν σε κάθε είδ�υς εργασία. Στην καταστρ��ική πυρκαγιά τ�υ’17, μέσα στα �ρηματ�κι�ώτια έγιναν στά�τη τα �αρτ�ν�μίσματα, ενώ τ� �ρυσά�ι, λιωμέν�, πήρε παρά"ενα σ�ήματα. H α-νάγκη για "εκαθάρισμα των ερειπίων δημι�ύργησε απίθανα επαγγέλματα. Eνας E�ραί�ς σιδεράς, εί�ε ειδικευτεί στ� ά-ν�ιγμα παραμ�ρ�ωμένων �ρηματ�κι�ωτίων. Tα ελληνικά τ�υ #μως ήταν �τω�ά. Δεν ή"ερε πώς να �α�τίσει την καιν�ύργιααυτή ειδικ#τητα και ήτησε ��ήθεια απ# κάπ�ι�ν γείτ�να, π�υ έτυ�ε να ’ναι ένας γνωστ#ς �αρσέρ δημ�σι�γρά��ς. Tην άλ-λη μέρα, #σ�ι περν�ύσαν έ"ω απ# τ� σιδεράδικ� τ�υ E�ραί�υ, διά�α αν με κατάπλη"η την επιγρα�ή: «Σ�λ�μών Γι�υδά,διαρρήκτης»! (Γ. Θ. Bα�#π�υλ�ς, «T� παραμύθι της Θεσσαλ�νίκης»).

T� κάψιμ� τ�υ I�ύδα. Παμπάλαι� έθιμ� τ�υ Πάσ�α. Δεν πήρε π�τέ �υλετικ# �α-ρακτήρα. Στ#��ς πάντα τ� πρ#σωπ� τ�υ πρ�δ#τη, αλλά �πωσδήπ�τε θίγει.

Page 20: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 21

K�ινωνική συγκέντρωση E�ραίων και �ριστιανών στην ε�ραϊκή λέσ�η της /άνθης γύρω στα 1925.

τρεις Eραί�ι αγ�ρασαν τ� πτώματ�υ Πατριάρ�η Γρηγ�ρί�υ τ�υ E΄ καια��ύ τ� κακ�π�ίησαν, τ� πέτα!ανστη θάλασσα. Mια άλλη εκδ��ή είναι�τι �ι Eραί�ι αγ�ρασαν τ� πτώμαγια λ�γαριασμ� των Eλλήνων και τ�παρέδωσαν κρυ�ά για να τα�εί.Oμως η λαϊκή �αντασία πρ�τίμησενα καλλιεργήσει και να διαδώσει έναθρύλ� � �π�ί�ς απ�τελ�ύσε συμ�-λικά μια παραλλαγή τ�υ θέματ�ς τηςσταύρωσης τ�υ Xριστ�ύ. Oσ�ιEραί�ι διέ�υγαν τ�τε απ� την �ργήτων επαναστατημένων κατέ�υγανστη Θεσσαλία ή στη Θεσσαλ�νίκη.Για ένα μεγάλ� διάστημα � εραϊκ�ςπληθυσμ�ς ακ�μη και σε μια μεγάληπ�λη �πως η Aθήνα πρέπει να ήτανμηδενικ�ς. T� γνωστ� επεισ�δι� τ�υ1847 κατά τ�υ Eραί�υ ντ�ν ΔαίδΠατσί�ικ�, π�υ έγινε α��ρμή για ταγνωστά Πατσι�ικά και τ�ν απ�κλει-σμ� τ�υ Πειραιά τ� 1850 απ� τιςΠρ�στάτιδες Δυνάμεις, δεν α��ρ�ύ-σε έναν Eλληνα Eραί� αλλά ένανΠ�ρτ�γάλ�, με αγγλική υπηκ��τητα.

Tα «ε�ραϊκά»Iδιαίτερα �ιλ�εραϊκή υπήρ!ε η

π�λιτική τ�υ Γεωργί�υ τ�υ A΄. Θαπρέπει να διευκρινίσ�υμε �τι η π�λι-τική αυτή εί�ε σκ�π� να πρ�στατέ-ψει ειδικά τ�υς Eραί�υς των Eπτα-νήσων, την περί�δ� της ένωσήςτ�υς με την Eλλάδα. Tα ευν�ϊκά υ-πέρ των Eραίων άρθρα τ�υ συντάγ-ματ�ς τ�υ 1864 !εσήκωσαν ωστ�σ�την �ργή των Eπτανήσιων και η κα-

τάλη!ή της ήταν τα «εραϊκά» τ�υ1891-92 στην Kέρκυρα και τη Zάκυν-θ�, δηλαδή τ� π�γκρ�μ π�υ !έσπασεκατά τ�υ εραϊκ�ύ πληθυσμ�ύ με τηδικαι�λ�γία �τι Eραί�ι εί�αν δ�λ�-��νήσει μια μικρή �ριστιανή για να�ρησιμ�π�ιήσ�υν τ� αίμα της για τε-λετ�υργικ�ύς λ�γ�υς, �ήμη π�υ α-π�δεί�θηκε απ�λύτως ψευδής, α��ύη δ�λ���νημένη κ�ρη ήταν η E-ραία P�υμπίνα Σάρδα.

Στ�ν ημερήσι� Tύπ� της επ��ήςπαρατηρείται τ�τε ένα !έσπασμα α-ντιεραϊκής αρθρ�γρα�ίας, και ανά-μεσα στ�υς αρθρ�γρά��υς !ε�ωρί-"�υμε σημαντικά πρ�σωπα τηςπνευματικής "ωής �πως � Iάκω�ςΠ�λυλάς.

T� ν�μικ� πλαίσι� τ�υ Συντάγμα-τ�ς, τ� �π�ί� πρ�σέ�ερε στ�υςEραί�υς ισ�τητα, δεν κατά�ερε πά-ντα να ανα�αιτίσει τις εκδηλώσειςτ�υ λαϊκ�ύ αντιεραϊσμ�ύ, τις αιτίεςκαι τις μ�ρ�ές τ�υ �π�ί�υ θα ε!ετά-σ�υμε στη συνέ�εια.

Στη διάρκεια της μακραίωνης πα-ρ�υσίας των Eραίων στην Eλλάδα,ιδιαίτερ� �αρακτηριστικ� της σ�έ-σης των δύ� λαών είναι � �ικ�ν�μι-κ�ς ανταγωνισμ�ς. H θρησκευτικήδια��ρά μπ�ρεί να θεωρηθεί δεύτε-ρη αιτία ε�θρ�τητας, ενώ κατά τηδιάρκεια της T�υρκ�κρατίας, πρ�-στίθεται ένας τρίτ�ς λ�γ�ς, π�λιτι-κ�ς, π�υ ��είλεται στις καλές σ�έ-σεις των Eραίων με την �θωμανικήε!�υσία. Στην τ�υρκ�κρατ�ύμενηEλλάδα �ι Eραί�ι δεν υπ��ρεώθη-

καν π�τέ να "ήσ�υν σε γκέτ�, �πωςσυνέη σε άλλες �ώρες της Eυρώ-πης, με ε!αίρεση τα Eπτάνησα την ε-π��ή της Eνετ�κρατίας. H δια��ράαυτή είναι ασική, γιατί η αναγκαστι-κή περιθωρι�π�ίηση δεν είναι άσ�ε-τη με την ιδιαίτερη ψυ��λ�γία τωνεκδηλώσεων μα"ικής ίας, για τις �-π�ίες �ρησιμ�π�ιείται η ρωσική λέ!η«π�γκρ�μ». Θα πρέπει επίσης να επι-σημάν�υμε την ιδιαιτερ�τητα της ε-ραϊκής παρ�υσίας στη Θεσσαλ�νί-κη μετά τ� 1942 και την ένταση τ�υανταγωνισμ�ύ, �ταν με την εγκατά-σταση των Eραίων Σε�αραδιτώντης Iσπανίας η εραϊκή κ�ιν�τητα υ-περεί�ε για μακρ� διάστημα αριθμη-τικά και �ικ�ν�μικά στην π�λη, ακ�-μη και μέ�ρι τ� 1912.

Θρησκευτικά έθιμαOλα τα αιματηρά επεισ�δια κατά

των Eραίων στην Eλλάδα επικε-ντρών�νται γύρω απ� δύ� περιστά-σεις: τη «συκ��αντία αίματ�ς» καιτην έ!αρση τ�υ �ανατισμ�ύ κατά τηMεγάλη Eδ�μάδα, �ταν τελείται τ�«κάψιμ� τ�υ I�ύδα», ένα έθιμ� τ� �-π�ί� δυστυ�ώς, παρά την επίσημη α-παγ�ρευση της Eκκλησίας, συνε�ί"ε-ται σε π�λλά μέρη της Eλλάδας. OBernard Pierron, στην ε!αιρετικά ε-μπεριστατωμένη διδακτ�ρική διατρι-ή τ�υ για τις σ�έσεις Eλλήνων καιEραίων απ� τ� 1821 μέ�ρι τ� 1945,ένα έργ� π�λύτιμ� π�υ ελπί"�υμε �-τι σύντ�μα θα δημ�σιευτεί στα ελλη-νικά, έ�ει καταγράψει 34 ανάλ�γα ε-

πεισ�δια για τ� διάστημα απ� τ�1840 έως τ� 1932. T� πι� σημαντικ�ήταν αυτ� τ�υ 1891-92 στην Kέρκυ-ρα και τη Zάκυνθ�.

Tα αίτια της ε�θρικής αντιμετώπι-σης των Eραίων στην Eλλάδα, μπ�-ρ�ύν να ανα"ητηθ�ύν, �πως ανα�έ-ραμε, στ�ν θρησκευτικ� �ανατισμ�,στ�ν �ικ�ν�μικ� ανταγωνισμ� και σε"ητήματα π�λιτικ�ύ �αρακτήρα, αλ-λά ��ι στη �υλετική δια��ρά. H θεω-ρία τ�υ αντισημιτισμ�ύ δεν ρί"ωσεστην Eλλάδα. Eίναι �αρακτηριστικ��τι π�λλ�ί λ�γι�ι τ�υ 19�υ αιώνα εμ-�ανί"�νται θερμ�ί υπ�στηρικτές τ�υεραϊκ�ύ λα�ύ, θεωρώντας τ�ν απ�-γ�ν� τ�υ λα�ύ της Bίλ�υ και κλη-ρ�ν�μ� τ� δεύτερ�υ σημαντικ�ύ αρ-�αί�υ π�λιτισμ�ύ της Mεσ�γεί�υ. Hστάση αυτή εκ�ρά"ει γενικ�τερα τ�νελληνικ� πνευματικ� κ�σμ�. Oι σ�έ-σεις Eλλήνων και Eραίων πάντα συ-ν�δεύ�νταν και απ� αισθήματα �ι-λίας, λ�γω της αθιάς συγγένειαςτων δυ� αυτών πανάρ�αιων μεσ�γει-ακών λαών. H �ήθεια π�υ πρ�σέ�ε-ραν �ι Eλληνες στ�υς Eραί�υς συ-μπατριώτες τ�υς στη διάρκεια τηςνα"ιστικής γεν�κτ�νίας, κυρίως στην�τια Eλλάδα, �ανερώνει τα αισθή-ματα αλληλεγγύης π�υ συνδέ�υντ�υς δυ� λα�ύς.

Σημείωση των «Eπτά Hμερών»: H Φραγκί-σκη Aμπατ� π ύλ υ έ�ει μελετήσει την εικ�-να τ υ E�ραί υ στ έργ της O Aλλ�ς ενδιωγμώ (υπ� έκδ ση) και έ�ει επιμεληθείτην έκδ ση μαρτυριών Eλλήνων E�ραίωνγια τ Oλ καύτωμα.

Page 21: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

22 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Xειρ�γρα�η πρ�κήρυ�η τ�υ Δ�γη της Bενετίας Φραγκίσκ�υ Eρίτσ�, πρ�ς την κ�ιν�τητα Kερκύρας π�υ εί�ε υπ�στεί �ανδαλισμ�ύς και επιθέσεις. 1642, με πρ�σθεταεδά�ια ώς τ� 1724, σε περγαμηνή με τρεις �λ�σέλιδες εικ�ν�γρα�ίες.

T� E�ραϊκ� M�υσεί�Συλλέγει, συντηρεί και παρ�υσιά�ει τ�ν π�λιτισμ� και την ιστ�ρία των Eλλην�ε�ραίων

Tης Zανέτ Mπαττίν�υ

Eπιμελήτριας τ�υ M�υσεί�υ

TO EBPAΪKO M�υσεί� ιδρύθηκε τ�1977 και ανήκει στην κατηγ�ρίατων ιστ�ρικών και λα�γρα�ικώνM�υσείων. Eίναι κατα�ωρημέν� ωςτ� τέταρτ� σε πλ�ύτ� εκθεμάτωνμετα�ύ των Eυρωπαϊκών E�ραϊκώνM�υσείων, �ι δε Tάιμς της NέαςY!ρκης σε σ�ετική τ�υς έρευνα τ�κατέτα�αν μετα�ύ των δώδεκα κα-λύτερων M�υσείων της �ώρας μας.

Oι συλλ�γές τ�υ αντιπρ�σωπεύ-�υν την ελά�ιστα γνωστή και ανε-παρκώς τεκμηριωμένη ιστ�ρία τωνEλλήνων E�ραίων, καθώς και τηνθρησκευτική και καθημερινή "ωήτ�υς.

Tα περισσ!τερα απ! τα 5.000 α-ντικείμενα π�υ κατέ�ει τ� M�υ-σεί�, έ��υν επιλεγεί με γνώμ�νατην αυθεντική και άμεση σ�έσητ�υς με κάπ�ια απ! τις 26 ε�ραϊκέςκ�ιν!τητες της Eλλάδας, π�υ υ-πήρ�αν πριν απ! τ�ν B΄ Παγκ!σμι�Π!λεμ�.

Παρ!λ� π�υ η πλει�ψη�ία των α-ντικειμένων, σε αντίθεση με τ�υςαρ�ικ�ύς κατ!��υς τ�υς, έ��υν

!ενάγηση τ�υ Γερμανικ�ύ Σ��λεί�υ στην αίθ�υσα θρησκευτικών αντικειμένων. T� E�ραϊκ� M�υσεί� είναι αν�ικτ� καθημε-ρινά εκτ�ς Σα��άτ�υ.

Page 22: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 23

διασωθεί απ! τ�ν π!λεμ�, τ� M�υ-σεί� δεν απ�τελεί ένα μνημεί�στην σ�εδ!ν τέλεια επιτυ�ία τηςνα"ιστικής πρ�σπάθειας για την ε-�!ντωση των E�ραίων, αλλά ένα�ώρ� παρ�υσίασης της πλ�ύσιαςκαι π�λιτιστικά σύνθετης ε�ραϊκήςιστ�ρίας και εμπειρίας 2.300 ετώνστ�ν ελλαδικ! �ώρ�.

Σ�εδ!ν τ� ένα τρίτ� τ�υ συν!λ�υτης συλλ�γής, εκτίθεται στα 300τ.μ. τ�υ E�ραϊκ�ύ M�υσεί�υ, μετρ!π� τέτ�ι�, ώστε να πληρ���ρείκαι να διδάσκει τ�ν επισκέπτη.

H έκθεση �ωρί"εται σε 9 θεματι-κές εν!τητες π�υ καλύπτ�υν "ητή-ματα !πως η πρώιμη ιστ�ρία τωνελλην!�ωνων E�ραίων στ�ν ελλα-δικ! �ώρ�, π�υ αρ�ί"ει περίπ�υ α-π! τ�ν 2� π.X. αιώνα, η ά�ι�η των ι-σπαν!�ωνων τ�ν 15� αιώνα μ.X.,τ� ε�ραϊκ! ημερ�λ!γι� και ε�ρτ�-λ!γι�, τα θρησκευτικά αντικείμενασυναγωγικής και �ικιακής �ρήσης,�ι �ασικές αρ�ές τ�υ I�υδαϊσμ�ύ.H καθημερινή "ωή των EλλήνωνE�ραίων εικ�ν�γρα�είται μέσα α-π! ��ρεσιές, κ�σμήματα, κεντήμα-τα, στρατιωτικά ενθύμια, �ι�λία,�ωτ�γρα�ίες και έγγρα�α. Aυτή ησπάνια συλλ�γή καλύπτει τέσσεριςαιώνες ε�ραϊκής "ωής, α��ύ τα πα-λαι!τερα υ�άσματα και γαμήλιασυμ�!λαια �ρ�ν�λ�γ�ύνται στ�ν16� μ.X. αιώνα. Iδιαίτερ�ι �ώρ�ι εί-ναι α�ιερωμέν�ι στ� Oλ�καύτωμακαι στη Συναγωγή της Πάτρας.

H �ργάνωση της έκθεσης ενι-σ�ύεται απ! ένα �υλλάδι� – �δηγ!με περισσ!τερες πληρ���ρίες και!π�τε είναι δυνατ!ν, απ! εθελ�-ντές π�υ είναι πρ!θυμ�ι να �ενα-γήσ�υν τ�ν επισκέπτη και να απα-ντήσ�υν σε ερωτήσεις.

Σκ�π�ς τ�υ M�υσεί�υ

T� μ�υσεί� δέ�εται κάθε �ρ!ν�περίπ�υ 6.000-7.000 επισκέπτες.T� κ�ιν! τ�υ είναι διακ�ιν�τικ!, ελ-ληνικ!, ευρωπαϊκ!, παγκ!σμι� γι’αυτ! και τ� μήνυμά τ�υ ��είλει ναέ�ει π�λλαπλή απή�ηση. Ωστ!σ�,κύρι�ς στ!��ς και πρ�τεραι!τητατ�υ μ�υσεί�υ, είναι να απευθυνθείστ� ελληνικ! κ�ιν!, ανε�άρτητα α-π! τη θρησκεία και να κάνει γνω-στή μια ενδια�έρ�υσα πλευρά τηςελληνικής ιστ�ρίας των τελευταί-ων δύ� �ιλιετιών τ�υλά�ιστ�ν.

Nα τ�νίσει σε E�ραί�υς και Xρι-στιαν�ύς επισκέπτες τις κ�ινέςθρησκευτικές τ�υς ρί"ες και να ει-κ�ν�γρα�ήσει τ�υς κ�ιν�ύς π�λι-τιστικ�ύς δεσμ�ύς τ�υς σε !,τι α-��ρά στ�ν ελλαδικ! �ώρ�, δε-σμ�ύς π�υ επι"�ύν απ! την ελληνι-στική επ��ή.

H ελλην!�ωνη διασπ�ρά απ�τέ-λεσε σημαντικ! έδα��ς ωρίμαν-σης και ε�άπλωσης τ�υ Xριστιανι-σμ�ύ μέσα απ! τη διδασκαλία τ�υAπ!στ�λ�υ Παύλ�υ στην K!ρινθ�,Θεσσαλ�νίκη, Kρήτη, την ίδια επ�-�ή π�υ γεννήθηκε και � Pα��ινι-κ!ς I�υδαϊσμ!ς.

H ελληνική ε�ραϊκή κληρ�ν�μιάείναι μια ευρωπαϊκή κληρ�ν�μιάπ�υ κατέ�ει ιδιαίτερη θέση στην ι-στ�ρία τ�υ παγκ!σμι�υ ε�ραϊ-σμ�ύ, � �π�ί�ς ��είλει π�λλάστ�υς Pα��ίν�υς, μελετητές καιμυστικιστές π�υ έ"ησαν και έγρα-ψαν εδώ. Eνας απ! τ�υς πι� σημα-

ντικ�ύς στ!��υς τ�υ μ�υσεί�υ εί-ναι να επιδεί�ει στ�υς EλληνεςE�ραί�υς την πλ�ύσια και υπερή-�ανη κληρ�ν�μιά τ�υς, τ!σ� τηνπνευματική !σ� και την υλική, ενι-

σ�ύ�ντας αισθήματα καταγωγήςκαι συνέ�ειας.

H μελέτη της ιστ�ρίας και θρη-σκείας αυτ�ύ τ�υ τμήματ�ς τ�υ ελ-ληνικ�ύ λα�ύ, μπ�ρεί να δεί�ει !τι

αν �ι λύσεις και �ι πρ�σεγγίσεις εί-ναι δια��ρετικές, τα πρ��λήματαείναι πάντ�τε παρ!μ�ια. Σκ�π!ςτ�υ μ�υσεί�υ είναι �έρν�ντας τ�νεπισκέπτη σε επα�ή με τη σημασίακαι την εγκυρ!τητα αυτ�ύ τ�υ πα-ράλληλ�υ ελληνικ�ύ πρ�σώπ�υ, νατ�ν πρ�καλέσει να επανε�ετάσειτην πρ�σωπική και κ�ινωνική τ�υεμπειρία πάνω σε νέα �άση.

Aυτή η κ�ινωνική απ�στ�λή τ�υE�ραϊκ�ύ M�υσεί�υ της Eλλάδ�ςενισ�ύει την παραδ�σιακή απ�στ�-λή τ�υ να συλλά�ει, να συντηρήσεικαι να παρ�υσιάσει τ�ν υλικ! π�λι-τισμ! και την ιστ�ρία των EλλήνωνE�ραίων μέσα απ! τις π�λύτιμεςσυλλ�γές τ�υ.

H γνώση είναι η πι� απ�τελεσμα-τική ασπίδα ενάντια στην πρ�κατά-ληψη, την παραπληρ��!ρηση, καιτ� �ανατισμ!. Στη �ώρα μας η �-π�ία σταδιακά απ�κτά επίγνωσητης πλ�υραλιστικής κ�ινωνικής δ�-μής της, μ�υσεία !πως τ� E�ραϊκ!,συντελ�ύν στην απ!κτηση ευρύτε-ρης κ�ινωνικής αντίληψης, π�λύτι-μ� ε�!δι� για τ� μέλλ�ν.

Mια επίσκεψη στ� E�ραϊκ! M�υ-σεί� Eλλάδ�ς απ�καλύπτει τ�στίγμα τ�υ: Πέρα απ! �ώρ�ς γνώ-σης και μνήμης είναι �ώρ�ς θρη-σκευτικής γνωριμίας, πνευματικήςκαι π�λιτισμικής επα�ής, αμ�ισ�ή-τησης, σύγκρισης και καταν!ησης.

Iερατικά σκεύη απ� διά��ρες Συναγωγές της Eλλάδας, 18�υ-20�ύ αι.

T�ν N�έμ�ρι� 1995 τ� E�ραϊκ� M�υσεί� δι�ργάνωσε Eυρωπαϊκ� Συμπ�σι� με θέ-μα: «H ιστ�ρική και εκπαιδευτική απ�στ�λή εν�ς σύγ�ρ�ν�υ μ�υσεί�υ». H πρώτη�μάδα συνέδρων, απ� αριστερά: Δρ Γ. Θανασέκ�ς, καθ. B. Σά�ραν, λ�ρδ�ς Mπάλ-��υρ, καθ. Σ. P�'άνης.

Page 23: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

T�υ Xάγκεν Φλάισερ

Aναπλ. Kαθηγητή Πανεπιστημί�υ Aθηνών

META τη γερμανική κατάληψη και τ�διαμελισμ� της Eλλάδας σε τρεις �ώ-νες κατ��ής, η Bέρμα�τ διατηρεί υ-π� τ�ν έλεγ�� της μ�ν�ν τις, απ�στρατηγική άπ�ψη, πι� σημαντικέςπερι��ές. Σε αυτές συμπεριλαμ�ά-νεται και η Θεσσαλ�νίκη, �π�υ κα-τ�ικ�ύν τα δύ� τρίτα των περίπ�υ73.000 E�ραίων της �ώρας.

Eν τ�ύτ�ις, �ι Γερμαν�ί αργ�ύν ναε"αρμ�σ�υν τ�υς γνώριμ�υς "υλε-τικ�ύς διωγμ�ύς, για να πετύ��υνπρώτα ένα συντ�νισμ� με τ�υςB�ύλγαρ�υς και κυρίως τ�υς «δύ-στρ�π�υς» Iταλ�ύς εταίρ�υς τ�υς.Ως τ�τε αρκ�ύνται σε μέτρα π�υσπανίως υπερ�αίν�υν τ� πλαίσι� α-τ�μικών εν��λήσεων: Kατασ�έσεις ήεπιτά$εις ακινήτων, και μεμ�νωμέ-νες συλλήψεις - με πρ�τίμηση αν-θρώπ�υς της δημ�σίας �ωής, �ι �-π�ί�ι εί�αν εκ"ρασθεί παλι�τερα κα-τά τ�υ να�ισμ�ύ. T� «Sonder-Kommando P��ενμπερκ» κατάσ�ειπ�λιτιστικ�ύς και θρησκευτικ�ύς θη-σαυρ�ύς π�λλών αιώνων, πρ��αίνεισε έρευνες και ανακρίσεις.

Tαυτ��ρ�να συλλέγ�νται στατι-στικά στ�ι�εία π�υ θα διευκ�λύν�υντην «τελική λύση τ�υ ε�ραϊκ�ύ πρ�-�λήματ�ς» �πως είναι η κατ’ ευ"ημι-σμ� περί"ραση για τη σ�εδια��μενηε$�ντωση των E�ραίων. Για τ�ν ίδι�λ�γ� γίν�νται συνειδητά πρ�σπάθει-ες να δημι�υργηθεί στ�υς Eλληνεςαντισημιτική διάθεση, α"�ύ � μέσ�ςEλληνας δεν έ�ει συνειδητ�π�ιήσειτ�ν κίνδυν� απ� τ�ν «παγκ�σμι� ι�υ-δαϊσμ�», �πως επισημαίν�υν �ι κα-τακτητές. Για τ� σκ�π� αυτ� ιδρύε-ται η «Nέα Eυρώπη» ως δημ�σι�γρα-"ικ� "ερέ"ων� και ανασταίνεται ηαλήστ�υ μνήμης «Eθνική EνωσηEλλάδ�ς» (Tρία Eψιλ�ν) για να �ρη-

σιμεύσει και πάλι ως αντισημιτική �-μάδα κρ�ύσης.

Yστερα απ� πρ�τρ�πή τ�πικής δ�-σίλ�γης αρ�ής διατάσσεται η απ�-γρα"ή των αρρένων E�ραίων «ικα-νών για εργασία». Eτσι, στις 11.7.42,γίνεται «επιθεώρηση» στην ιστ�ρικήΠλατεία Eλευθερίας 9.000 ανδρώνκάτω απ� ε$ευτελιστικές και ε$α-ντλητικές συνθήκες. Oι μή έ��ντεςμ�νιμη εργασία (3.500) επιστρατεύ�-

νται, �ι περισσ�τερ�ι μετα"έρ�νταιγια αγγαρεία σε λατ�μεία και σε ερ-γ�τά$ια. T�ν Oκτώ�ρι� �ταν ήδη έ-��υν πεθάνει εκατ�ντάδες απ� κα-κ�υ�ίες, ελ�ν�σία κ.λπ. �ι Γερμαν�ίδεί�ν�υν υπ��ωρητικ�ί. Mετά απ�«σκληρ� πα�άρι» � γνωστ�ς δρ Mέρ-τεν, α$ιωματ�ύ��ς της στρατιωτικήςδι�ίκησης συναινεί στην ε$αγ�ράτων επι�ώντων με αντίτιμ� π�υ αντι-στ�ι�εί σε 8.000 λίρες. Δεύτερ�ς �-

ρ�ς είναι η μεταγρα"ή τ�υ ιστ�ρικ�ύε�ραϊκ�ύ νεκρ�τα"εί�υ με έκταση550 στρεμμάτων στ� ελληνικ� Δημ�-σι� για κατεδά"ιση.

H σύντ�μη ανάπαυση π�υ ε$αγ�-ρά�εται τ�σ� ακρι�ά απ� την κατα-τρεγμένη κ�ιν�τητα της Θεσσαλ�νί-κης �"είλεται �μως λιγ�τερ� στα«λύτρα» παρά στ�ν ιταλικ� παράγ�-ντα. Πράγματι, �ι Iταλ�ί α"ήν�υν ε-δώ άριστες εντυπώσεις: Σταθερά α-π�ρρίπτ�υν τις γερμανικές πιέσειςγια «συγ�ρ�νισμένα μέτρα» κατάτων E�ραίων.

Oι απαγ�ρεύσεις

Στα τέλη τ�υ 1942, � Xίμλερ �άνειτην υπ�μ�νή τ�υ και στέλνει Eιδικ�Aπ�σπασμα της «Yπηρεσίας Aσ"α-λείας» (SD) στη Θεσσαλ�νίκη, τ� �-π�ί� έ�ει ευρύτατες ε$�υσι�δ�τή-σεις για τη μετα"�ρά των E�ραίων«σ’ έναν κλειστ� �ώρ� επ�ικισμ�ύ»στην Π�λωνία.

Tην 6-2-43 αρ�ί�ει η αντίστρ�"ημέτρηση. O Mέρτεν παί�ει, �πως �ληη στρατιωτική δι�ίκηση, επικ�υρικ�ρ�λ� για την SD: μετα�ι�ά�ει τη δια-ταγή �τι �λ�ι �ι E�ραί�ι της Θεσσα-λ�νίκης με ε$αίρεση εκείν�υς με $έ-νη υπηκ��τητα, πρέπει «αμέσως να"έρ�υν διακριτικ�ν σήμα» (κίτριν�ναστέρα) και να μετ�ικήσ�υν «άνευ α-να��λής, εις μίαν ειδικήν συν�ι-κίαν», δηλαδή σε γκέτ�.

Eπι�ειρήσεις (ακίνητα κ.λπ.) πρέ-πει να �αρακτηρισθ�ύν «κατά τρ�-π�ν �ρατ�ν» ως ε�ραϊκές. Aπαγ�-ρεύεται στ�υς E�ραί�υς η �ρησιμ�-

24 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Shoah - H γεν�κτ�νία των Eλλην�ε ραίωνAπ� τις ε�δ�μήντα πέντε �ιλιάδες, ελά�ιστ�ι διέ�υγαν απ� τ�ν μη�ανισμ� ε��ντωσης των Nα�ί

Στις ��υλγαρ�κρατ�ύμενες περι��ές της Mακεδ�νίας και της Θράκης, �ι B�ύλγαρ�ι συγκέντρωσαν τ�υς E�ραί�υς στην π�-λη της Kα�άλας. T�ν Mάρτι� τ�υ 1943 τ�υς �δήγησαν στ� Λ�μ τ�υ Δ�ύνα�η, �π�υ πέρασαν στα �έρια των Γερμανών. Στη#ωτ�γρα#ία, εκκένωση της Kα�άλας, Mάρτι�ς τ�υ 1943.

Διαταγή επι�άλλει την απ�γρα#ή �λων των αρρένων E�ραίων «ικανών για εργασία». Eτσι, στις 11-7-42 γίνεται συγκέντρω-ση στην Πλατεία Eλευθερίας. Mε ε&ευτελιστικά «γυμνάσια» �λ�κληρώνεται η καταγρα#ή 9.000 ανδρών.

Page 24: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 25

π�ίηση τ�υ τηλε"ών�υ και των δη-μ�σίων μέσων συγκ�ινωνίας. Mε τηνέναρ$η της νύ�τας τ�υς απαγ�ρεύε-ται η κυκλ�"�ρία και απειλ�ύνται μεεπιτ�π�υ εκτέλεση αν εγκαταλεί-ψ�υν την κατ�ικία τ�υς. Aπαγ�ρεύε-ται η συμμετ��ή E�ραίων σε �ργα-νώσεις, σωματεία, κ.λπ. Tην 1 Mαρτί-�υ, �ι E�ραί�ι διατάσσ�νται να πρ�-��ύν σε δήλωση περι�υσιακών στ�ι-�είων: Πρέπει να δηλωθ�ύν τα πά-ντα, απ� «τα �ώντα �ώα» ως τα μα-γειρικά σκεύη! T� K�ιν�τικ� Συμ��ύ-λι� συνιστά συμμ�ρ"ωση «με ακρί-�εια και επιμέλεια» για να απ�"ευ-�θ�ύν «�είριστες τιμωρίες της γερ-μανικής ε$�υσίας».

Σα"ώς διαγρά"εται η ελπίδα τ�υαρ�ιρα��ίν�υ K�ρετς και των κ�ιν�-τικών αρ�ών να ε$ευμενίσ�υν τ�υςδιώκτες τ�υς με μια στάση «ν�μιμ�-"ρ�σύνης». Eκ των υστέρων, αυτή ηυπακ�ή και η παθητικ�τητα έ�ει συ-�νά θεωρηθεί ύπ�πτη. T� γεγ�ν�ςτης πνευματικής πρ�έλευσης τ�υK�ρετς απ� τ�ν γερμαν�"ων� �ώρ�ενέτεινε τις "ήμες περί συνειδητήςπρ�δ�σίας. H αλήθεια ωστ�σ� είναι�τι �λ�ι σ�εδ�ν �ι E�ραί�ι α$ιωμα-τ�ύ��ι (εδώ και αλλ�ύ) ενεργ�ύν κα-λή τη πίστει. Συνήθως �μως, είναιπρ�ικισμέν�ι με ικαν�τητες επαρκείςγια τις καθημερινές ανάγκες, αλλάδεν έ��υν τ� ανάστημα να αντεπε-$έλθ�υν σε μια πρωτ�γνωρη απειλή.

Παραπλανητικήτακτική

H ε�ραϊκή διασπ�ρά εί�ε γνωρίσειαμέτρητ�υς διωγμ�ύς και αιματηράπ�γκρ�μ, αλλά έλειπε ένα ιστ�ρικ�πρ�ηγ�ύμεν� για τ� απύθμεν� "υ-λετικ� μίσ�ς της να�ιστικής ηγεσίας,καθώς και για τη ψυ�ρή γρα"ει�κρα-τική τελει�τητα με την �π�ία μεθ�-δεύεται � διωγμ�ς - π�υ μετατρέπε-ται σε γεν�κτ�νία. Oι πρώτες "ήμεςως πρ�ς ένα τέτ�ι� ενδε��μεν� θε-ωρ�ύνται παράλ�γες. Kαθησυ�αστι-κά επιδρ�ύν, κατά περίεργ� τρ�π�,και �ι πρ�θέσεις άγριας �ικ�ν�μικήςεκμετάλλευσης π�υ εμ"ανώς �αρα-κτηρί��υν τη «"ιλ�σ�"ία» των γερ-μανικών μέτρων. T� ίδι� συμ�αίνει,στην τελευταία "άση, με την επίση-μη εκδ��ή για «μετ�ικεσία» σε απ�-μακρη περι��ή (Π�λωνία). Kαι τα δύ�μέτρα παραπέμπ�υν έναν πληθυσμ�με έντ�νες ιστ�ρικές μνήμες σεγνώριμες διωκτικές τακτικές παλι�-τερων δυναστών, τις �π�ίες � ε�ραϊ-σμ�ς π�λλές "�ρές εί�ε υπ�στεί και,τελικά, $επεράσει.

Πρ�σθετα περιθώρια για αυταπά-τες α"ήνει η παραπλανητική γερμα-νική τακτική με τη σταδιακή κλιμά-κωση των "υλετικών μέτρων: Στηντελευταία τ�υς "άση, μάλιστα, � $έ-"ρεν�ς ρυθμ�ς των αλλεπάλληλωνδιαταγών, (ακ�μη και λ�γικά άσ�ε-των πρ�ς την «τελική λύση», �πως ηκαταγρα"ή των σκύλων!) και η αυ-στηρή α$ίωση για άμεση και πλήρη ε-κτέλεση των διαταγών αυτών, σκ�π�έ�ει να κρατήσει τ�υς υπεύθυν�υςτης K�ιν�τητας σε διαρκή αναστά-τωση και σύγ�υση.

Eτσι, η υπεραπασ��ληση της ηγε-σίας με περίπλ�κα γρα"ει�κρατικάκαθήκ�ντα, κρατά ακέ"αλη την κ�ι-ν�τητα π�υ συμμ�ρ"ώνεται μ�ιρ�-λατρικά με κάθε νέα διαταγή. Δεν υ-

πάρ��υν �μως, άλλες ε�ικτές επιλ�-γές. 50.000 άνθρωπ�ι �λων των ηλι-κιών δεν θα μπ�ρ�ύσαν να κρυ-"τ�ύν σε ένα κ�ινωνικ� περίγυρ�,δια"�ρετικ� (και ��ι μ�ν�ν) ως πρ�ςτη μητρική γλώσσα και μάλιστα σεμία περί�δ� �π�υ δεν υπάρ�ει ακ�μαη «Eλεύθερη Eλλάδα» των ανταρ-τών.

Σημαντικ� ρ�λ� παί�ει και η στενήσυν��ή της ε�ραϊκής �ικ�γένειας,π�υ απ�κλείει τ� ενδε��μεν� να "ύ-γ�υν �ι νέ�ι, εκθέτ�ντας τ�υς συγ-γενείς τ�υς στα σκληρά αντίπ�ιναπ�υ �ι Γερμαν�ί ε"αρμ���υν σε τέ-τ�ιες περιπτώσεις.

Oι μεταγωγές

Oταν, στις 4 Mαρτί�υ, κατα"θά-ν�υν �ι πρώτες "ήμες �τι �ι B�ύλγα-ρ�ι στις de facto πρ�σαρτημένες«νέες επαρ�ίες» ανατ�λικά τ�υΣτρυμ�να, συλλαμ�άν�υν �λ�υςτ�υς E�ραί�υς και τ�υς παραδίδ�υνστ�υς δημί�υς τ�υς (π�υ τ�υς μετα-"έρ�υν στην Tρεμπλίνκα), είναι ήδηαργά. Tην ίδια μέρα έ�ει �λ�κληρω-θεί η περί"ρα$η τ�υ «διαμετακ�μι-στικ�ύ στρατ�πέδ�υ» π�υ συν�ρεύ-ει με τ�ν σταθμ�.

Στις 15 Mαρτί�υ αρ�ί�ει τ� τελευ-ταί� κε"άλαι� στην κλιμάκωση τ�υτρ�μ�υ με μια "άρσα: απ� τα τελευ-ταία �ρήματα π�υ έ��υν απ�μείνειστ�υς έγκλειστ�υς, κάθε �ικ�γενει-άρ�ης δικαι�ύται μια «επιταγή» 600�λ�τι πρ�ς ε$αργύρωση στην «και-

ν�ύργια πατρίδα»... Mετά στ�ι�ά�ε-ται τ� πρώτ� «"�ρτί�» σε μεταγωγι-κ� τραίν�. Oταν "θάν�υν �ι 2.400 ε-κτ�πισμέν�ι στ� A�υσ�ιτς, εισάγ�-νται μ�ν�ν �ι πι� ρωμαλέ�ι (για αγ-

γαρεία) στ� στρατ�πεδ�: 417 άνδρεςκαι 192 γυναίκες, �ι υπ�λ�ιπ�ι πηγαί-ν�υν μετά την επιλ�γή (Selektion)κατευθείαν στ�υς θαλάμ�υς αερίων.Θα ακ�λ�υθήσ�υν άλλες 18 απ�στ�-λές απ� τη μακεδ�νική πρωτεύ�υσα,και η Selektion θα γίνει περίπ�υ μετην ίδια αναλ�γία - αν ε$αιρέσ�υμεμερικές εκατ�ντάδες «πρ�ν�μι�ύ-��υς» (α$ιωματ�ύ��υς της κ�ιν�τη-τας, καθώς και E�ραί�υς ισπανικήςυπηκ��τητας), π�υ απ�στέλλ�νταιστ� Mπέργκεν - Mπέλ�εν, στρατ�πε-δ� με συγκριτικά «πρ�ν�μιακή μετα-�είριση»...

Mετά την ιταλική συνθηκ�λ�γηση(Σεπτ. ’43), η SD μπ�ρεί να πρ��είστην «εκκαθάριση» και της υπ�λ�ι-πης �ώρας, αν και για «τε�νικ�ύς λ�-γ�υς» η επι�είρηση εναντί�ν τωνκ�ιν�τήτων της ηπειρωτικής Eλλά-δας δεν γίνεται παρά στις 24/25Mαρτί�υ 1944.Tελευταία θύματα τ�υνα�ιστικ�ύ "υλετικ�ύ μίσ�υς είναι �ινησιωτικές κ�ιν�τητες της Kρήτης,Kέρκυρας καθώς και, παραμ�νές τηςγερμανικής απ��ώρησης, της P�δ�υκαι της Kω.

Oσ�ι επι�ώντες

M�ν� στη Zάκυνθ� δεν θα �αθείκανείς απ� τ�υς (275) E�ραί�υς· τ�νησί θα απ�τελέσει μ�ναδικ� παρά-δειγμα για τ� τι μπ�ρ�ύν να πετύ-��υν η έμπρακτη κ�ινωνική αλληλ-λεγύη (των Xριστιανών κατ�ίκων),και η ανθρωπιά και τ� θάρρ�ς (τ�υ α-ντικαθεστωτικ�ύ Γερμαν�αυστρια-κ�ύ δι�ικητή Λιτ) σε συνδυασμ� μεευν�ϊκές συνθήκες (έλλειψη διαθέ-σιμων πλ�ίων π�υ διευκ�λυνε τηνπαρελκυστική τακτική τ�υ Λιτ).

Γενικώς, στ�υς παράγ�ντες π�υ ε-πηρέασαν απ�"ασιστικά την τελικήαναλ�γία επι�ώντων και θυμάτωνστις διά"�ρες κ�ιν�τητες, συγκατα-λέγ�νται η στάση, η ικαν�τητα και ηδι�ρατικ�τητα των εκάστ�τε ηγε-

Tέσσερις νεαρ�ί E�ραί�ι #ωτ�γρα#ί'�νται στις αρ�ές Mαρτί�υ 1943 στ� «Συν�ικι-σμ� 151» στη Θεσσαλ�νίκη. Aπ� αριστερά: Aλμπέρ Nα�μίας, Δαυίδ Σιών, IσαάκAλγκά�α �ρθι�ι και καθιστ�ς � Zακ Mαράς. Oι E�ραί�ι ήταν υπ��ρεωμέν�ι να #�-ρ�ύν τ� Aστρ� τ�υ Δαυίδ, �πως διακρίν�ται και στη #ωτ�γρα#ία. Oι τέσσερις νέ�ιμετα#έρθηκαν σε στρατ�πεδ� εργασίας στη Θή�α. O μ�ν�ς επι'ών, � Δαυίδ Σιών,δραπέτευσε και κατέ#υγε στα αντάρτικα σώματα. Στη διάρκεια της Kατ��ής υπη-ρέτησε στη 2η Mεραρ�ία τ�υ EΛAΣ και στ� 7� Σύνταγμα Eυ��ίας με τ� �ν�μα «Λά-μπρ�ς». Oι άλλ�ι τρεις μετα#έρθηκαν στ� A�υσ�ιτς και κανείς δεν επέ'ησε.

O Oυ'ιέλ, πρ�π�νητής τ�υ μπ�& απ� τη Θεσσαλ�νίκη,με τη στ�λή τ�υ A�υσ�ιτς μετά την απελευ-θέρωση.

Συνέ�εια στην 26η σελίδα

Page 25: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

26 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

Aναδημ�σίευση απ� τ� λεύκωμα: «AI ΘYΣIAI THΣ EΛΛAΔOΣ ΣTON ΔEYTEPO ΠAΓKOΣMIO ΠOΛEMO», τετράγλωσση έκδ�ση, I�ύλι�ς 1946. Tη γενική επ�πεία και τα κείμεναέγραψε � αρ�ιτέκτ�νας - π�λε�δ�μ�ς K. A. Δ�&ιάδης. Tα στ�ι�εία τ�υ λευκώματ�ς �ρησιμ�π�ιήθηκαν μεταπ�λεμικά και για εκθέσεις σε διεθνείς �ργανισμ�ύς της επ��ής.

σιών, η απ�σταση απ� τις πλησιέστε-ρες ελεύθερες περι��ές (ως επί τ�πλείστ�ν υπ� τ�ν έλεγ�� τ�υ EAM-EΛAΣ), καθώς και � �αθμ�ς της έ-ντα$ης και α"�μ�ίωσης τ�υ ε�ραϊ-κ�ύ στ�ι�εί�υ στ�ν γενικ� πληθυ-σμ�. T� σημεί� αυτ� ��ι μ�ν� διευ-

κ�λυνε ή δυσκ�λευε τ� έργ� της«αρμ�διας» να�ιστικής υπηρεσίαςSD, αλλά εί�ε και κάπ�ια επίδρασηστ� �ήλ� των �ριστιανών Eλλήνωννα ��ηθήσ�υν έμπρακτα και με κίν-δυν� �ωής, τ�υς κατατρεγμέν�υςE�ραί�υς.

Xωρίς τη συνδρ�μή αυτή –απ� την

Aντίσταση και την εκκλησία έως και"αιν�μενικά «δ�σίλ�γες» αρ�ές, �-πως η Aστυν�μία– σ�εδ�ν κανείς δενθα εί�ε επι�ιώσει. Aλλά και έτσι, απ�τ�υς 73.000 E�ραί�υς π�υ ��ύσανστην Eλλάδα τ� 1941, μ�ν� ένα 17%μπ�ρεσε να $ε"ύγει απ� τ�ν τρ�με-ρ� να�ιστικ� μη�ανισμ� ε$�ντωσης.

περίπ�υ 8.500 κρύ"τηκαν στην εν-δ��ώρα, τ�υλά�ιστ�ν 2.000 κατά"ε-ραν να "ύγ�υν πρ�ς τη Mέση Aνατ�-λή, ενώ � ίδι�ς περίπ�υ αριθμ�ς γύ-ρισε απ� την κ�λαση τ�υ A�υσ�ιτςκαι άλλων γερμανικών στρατ�πέ-δων. Oι υπ�λ�ιπ�ι δ�λ�"�νήθηκαν�άναυσα και πρ�μελετημένα.

Συνέ�εια απ� την 25η σελίδα

Page 26: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

Tης Φραγκίσκης Aμπατ �π�ύλ�υ

Aν. Kαθηγήτριας Nε ελληνικήςΦιλ λ γίας στ A.Π.Θ.

TA ΛOΓOTEXNIKA πρ�σωπα είναι κα-τασκευές και η επιτυ�ία τ�υς ε�αρ-τάται κυρίως απ� τη λειτ�υργικ�τη-τά τ�υς. Σ’ αυτήν δεν συντελεί μ�ν�τ� ταλέντ� τ�υ συγγρα�έα, αλλά καιη πρ�σληψη τ�υ αναγνώστη. Kάθεσυγγρα�έας π�υ γρά�ει για έναν«E"ραί�», γρά�ει για ένα λ�γ�τε�νι-κ� τύπ� ��ρτισμέν� ιδε�λ�γικά.«E"ραί�ς κάθε ��ρά π�υ λέμε, π�σαδεν μπ�ρεί, κατά περίσταση, να εν-ν��ύμε! Aπ� τ�ν αισ�ρ�τατ� τ�κ�-γλύ��, ώς τ�ν υψηλ�τατ� πρ��ή-τη», παρατηρ�ύσε � Kωστής Παλα-μάς, δίν�ντας τ� στίγμα μιας διπ�λι-κ�τητας π�υ δεν ισ�ύει "ε"αίως στη&ωής αλλά �αίνεται να έ�ει καθ�ρί-σει τα πρ�σωπα των E"ραίων στη λ�-γ�τε�νία. Aρκεί να θυμηθ�ύμε τ�νΣάιλ�κ στ�ν «Eμπ�ρ� της Bενετίας»τ�υ Σαί�πηρ, τ�ν T�ρκεμάδα τ�υ Bί-κτωρ�ς Oυγκώ, την «Hρωδιάδα» τ�υΦλ�μπέρ, τ�ν Γκ�μπσεκ τ�υ Mπαλ-&άκ ή την Eσθήρ τ�υ Pακίνα.

Oι E"ραί�ι της διασπ�ράς, δια��-ρετικ�ί στ� θρήσκευμα και την κατα-γωγή απ� τ�υς κατ�ίκ�υς των �ω-ρών υπ�δ��ής τ�υς, ήσαν γι’ αυτ�ύςεντ�πι�ι �έν�ι, και ανάλ�γα υπηρε-τ�ύν π�ικίλες ανάγκες τ�υ λ�γ�τε-�νικ�ύ έργ�υ: ως δια��ρετικ�ί, δη-λαδή ως «άλλ�ι», μπ�ρ�ύν να πρ�-καλέσ�υν εντάσεις και αντιπαλ�τη-τες, και ταυτ��ρ�να να πρ�σδώσ�υντ� στ�ι�εί� τ�υ ε�ωτισμ�ύ, π�υ γ�η-τεύει πάντα λ�γ�τέ�νες και κ�ιν�.

Oμως ένα πρ�σωπ� �έν�υ στηνλ�γ�τε�νία δεν στηρί&εται μ�νά�αστις πρ�σωπικές εμπειρίες τ�υ λ�-γ�τέ�νη και στη �αντασία τ�υ, αλλάκαι στην τρέ��υσα γενική αντίληψη,�ήμη ή πρ�κατάληψη, δηλαδή τηνπ�λιτισμική εικ�να τ�υ �έν�υ. Στηνπερίπτωση των E"ραίων, η κ�ινήγνώμη ήταν διαπ�τισμένη με δυσπι-στία και ε�θρ�τητα, συνεπώς απ�τ�ν Mεσαίωνα και μετά δημι�υργή-θηκε και επικράτησε ένας π�λύ αρ-νητικ�ς λ�γ�τε�νικ�ς τύπ�ς E"ραί-�υ π�υ επαναλαμ"άνεται σταθεράσε π�ικίλες παραλλαγές κυρίως στηνπε&�γρα�ία.

Oι Eυρωπαί�ι συγγρα�είς παρ�υ-σιά&�υν τ�ν E"ραί� στα έργα τ�υςως �ιλάργυρ�, μάγ�, άπατρι και πρ�-δ�τη - και αντίστ�ι�α την E"ραία ωςμάγισσα, εταίρα και γενικά επιρρεπήστις ηδ�νές. O τύπ�ς αυτ�ς αντι-στ�ι�εί στην κ�ινωνική πρ�κατάλη-ψη π�υ θεωρεί τ�ν E"ραί� απαντα-��ύ της γης και σε �λες τις επ��έςέν��� για τη σταύρωση τ�υ Xριστ�ύ,δηλαδή μια συγκεκριμένη πρά�η σεσυγκεκριμένη �ρ�νική περί�δ�.

Σύμ�ωνα με την ίδια λ�γική, �E"ραί�ς είναι δυνάμει δράστης ε-γκληματικών πρά�εων �πως η δ�λ�-��νία παιδιών τη Mεγάλη E"δ�μά-δα στ� «"αρέλι με τα καρ�ιά», γιανα �ρησιμ�π�ιηθεί τ� αίμα τ�υς γιατελετ�υργικ�ύς σκ�π�ύς. E�αίρεσηστ� αρνητικ� αυτ� �πλ�στάσι� απ�-τελ�ύν �ι E"ραί�ι των π�ιητών,πρ�σωπα εμπνευσμένα απ� τη Bί-"λ�. Oι παραπάνω ιδι�τητες εμ�α-νί&�νται ως πάγια �αρακτηριστικάτης ε"ραϊκής �υλής και δεν α��-ρ�ύν �αρακτήρες ε�ελισσ�μεν�υς,αλλά �ντα σ�ραγισμένα απ� τη μ�ί-ρα, με κάπ�ια εγγενή ελαττώματα ή

καλύτερα με ένα και μ�ν� ελάττω-μα: να είσαι E"ραί�ς. Mέ�ρι τ�ν 19�αιώνα τ� ελάττωμα εθεωρείτ� �τιμπ�ρεί να θεραπευθεί με τ� "άπτι-σμα, �μως απ� τ�ν 19� αιώνα, σύμ-�ωνα με τη �υλετική ψευδ�-επι-στήμη, π�υ τ�τε εμ�ανί&εται, τ� ε-λάττωμα αυτ� θεωρήθηκε ανίατ�. Hμ�νιμη ύπαρ�η εν�ς αρνητικ�ύ στε-ρε�τυπ�υ για τ�ν E"ραί� στη �ρι-στιανική Eυρώπη δεί�νει �τι τ� σ�έ-δι� τ�υ Xίτλερ για τη ρι&ική κάθαρ-ση της Eυρώπης απ� τ�υς E"ραί�υςδεν γεννήθηκε σε κάπ�ι� ιστ�ρικ�-κ�ινωνικ� κεν�. Eνν�είται �τι η δια-��ρά τ�υ E"ραί�υ σε ένα λ�γ�τε-�νικ� έργ� "�ηθάει πάντα να �ανείη δια��ρετική ταυτ�τητα τ�υ �ρι-στιαν�ύ, συνεπώς και η ανωτερ�τη-τα της �ριστιανικής θρησκείας καιτης εθνικής καταγωγής τ�υ.

19�ς αιώνας

H πρ�κατάληψη κατά των E"ραίωνέ�ει "αθιές ρί&ες στ�ν ελληνικ� λα�και έ�ει απ�τυπωθεί στ� δημ�τικ�τραγ�ύδι και σε άλλες εκ�άνσεις

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 27Συνέ�εια στην 28η σελίδα

Πρ�σωπα Eραίων στη λ�γ�τε�νίαΠαρ�υσιά εται στα έργα κυρίως � αρνητικ�ς τύπ�ς τ�υ E�ραί�υ

E�ραίες τ�υ 1574. H γυναίκα αριστερά �έρει κίτριν� κάλυμμα της κε�αλής καιγκρί α ρ�μπα π�υ ��ρ�ύσαν έ�ω απ� τ� σπίτι. H γυναίκα δε�ιά είναι ντυμένη ευ-ρωπαϊκά. Yδατ�γρα�ία απ� λεύκωμα της Γενναδεί�υ Bι�λι�θήκης.

Xι�υμ�ριστικ� σκίτσ� E�ραί�υ πλαν�δι�υ πραματευτή. Σκιτσ�γρά��ς, � Γάλλ�ςGoyet. Kυκλ���ρησε σε καρτ π�στάλ στη διάρκεια τ�υ A΄ Παγκ�σμί�υ Π�λέμ�υ �-ταν �ι δυνάμεις των Γάλλων κατέλα�αν και εί�αν �άση ε��ρμησης τη Θεσσαλ�νίκη.

Page 27: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

τ�υ λαϊκ�ύ "ί�υ π�υ έ��υν σ�έση μετ� θρησκευτικ� "ίωμα, συνεπώς μεαν�ρθ�λ�γικές εκδηλώσεις τ�υ ψυ-�ισμ�ύ. Mια τέτ�ια εκδήλωση είναιτ� λατρευτικ� έθιμ� της MεγάληςE"δ�μάδας, τ� «κάψιμ� τ�υ I�ύδα».Oμως και για τ�υς λ�γ�τέ�νες τ�υ19�υ αιώνα � E"ραί�ς δεν μ�ιά&ει ναείναι συμπαθέστερ�ς. Δεν λείπει α-π� τη μυθιστ�ρι�γρα�ία αυτής τηςπερι�δ�υ η σκηνή της θυσίας εν�ς�ριστιαν�π�υλ�υ απ� τ�υς E"ραί-�υς, στ� νεανικ� μυθιστ�ρημα τ�υΣτέ�αν�υ *έν�υ «O Διά"�λ�ς ενT�υρκία» πρωτ�δημ�σιευμέν� στηνAγγλία (1861). Aρνητικά εκ�ρά&εταιγια τ�υς E"ραί�υς � P�ΐδης στην«Πάπισσα Iωάννα», ενώ � Παπαδια-μάντης δεν κρύ"ει την αντιπάθειάτ�υ, παρά τ� γεγ�ν�ς �τι εκ�ρά&ειτ�ν σκεπτικισμ� τ�υ για τη «συκ��α-ντία αίματ�ς» στ� διήγημά τ�υ «O α-ντίκτυπ�ς τ�υ ν�υ» (1912). Πρέπει εντ�ύτ�ις να υπ�γραμμιστεί η πρ�σπά-θεια π�λλών Eλλήνων επιστημ�νωνκαι λ�γίων τ�υ 19�υ αιώνα, και μετα-�ύ άλλων τ�υ Nικ�λά�υ Π�λίτη, νακαταπ�λεμήσ�υν τις πρ�καταλήψειςκατά των E"ραίων, καθώς και η δη-μ�σίευση άρθρων σε περι�δικά π�υ�ανερών�υν ενδια�έρ�ν για τ�ν αρ-�αί� ε"ραϊκ� π�λιτισμ�.

Aντίθετα απ� τη γαλλική και αγγλι-κή μυθιστ�ρι�γρα�ία τ�υ 19�υ αιώ-να (κυρίως μετά τη δίκη τ�υ Nτρέι-

��υς) και των αρ�ών τ�υ 20�ύ, γιατις �π�ίες � E"ραί�ς/E"ραία είναισυνηθέστατ�ι τύπ�ι «κακών», η ελ-ληνική παραγωγή είναι �τω�ή σεπρ�σωπα E"ραίων και μάλλ�ν τα συ-ναντάμε σε λαϊκά ρ�μάντ&α π�υ α-ντιγρά��υν �ένα πρ�τυπα, �πως η«Mάγδα η E"ραία» (1915) τ�υ Π�λύ-"ι�υ Δημητρακ�π�υλ�υ, ενώ � Γρη-γ�ρι�ς *εν�π�υλ�ς θα ασ��ληθεί μετα «ε"ραϊκά» της Kέρκυρας και τηςZακύνθ�υ τ�υ 1891-2, στ� θεατρικ�τ�υ έργ� «Pα�ήλ» (1909) και στ� μυ-θιστ�ρημα «Mεγάλη Περιπέτεια»(1937). Kαι στις δύ� περιπτώσεις τ�θέμα είναι � έρωτας εν�ς �ριστιαν�ύκαι μιας E"ραίας, θέμα ιδιαίτεραπρ�σ�ιλές στη λ�γ�τε�νία: σύμ�ω-να με τ� «στ�ρι» τ�υ συγγρα�έα η έ-νωση των δύ� νέων απ�δεικνύεταιαδύνατη, και τ� �άσμα π�υ �ωρί&ειτ�υς δύ� λα�ύς αγε�ύρωτ�. Π�λύδια��ρετική ακ�ύγεται η �ωνή τ�υKα&αντ&άκη: �ι E"ραίες της «T�νταPάμπα» (1930), �πως και των μεταγε-νέστερων έργων τ�υ, είναι σύμ"�λα�λ�γερής ιδι�συγκρασίας και επα-ναστατημένης σκέψης, γεννημένεςκάτω απ� τ� διπλ� αστερισμ� τηςMεσ�γεί�υ αλλά και τ�υ Mαρ�. O Kα-&αντ&άκης εμπνέεται απ� τις E"ραί-ες �ίλες τ�υ, την Iτκα X�ρ�"ιτς καιτη Pα�ήλ Λιπστάιν, �ίλη τ�υ απ� τα�ρ�νια τ�υ Bερ�λίν�υ, παράλληλα �-μως συνε�ί&ει τη λ�γ�τε�νική παρά-δ�ση των π�ιητών, �ι �π�ί�ι αναγνω-

ρί&�υν στα πρ�σωπα E"ραίων τ�νλα� της Bί"λ�υ και την �π�ία ακ�-λ�υθ�ύν �ι π�ιητές Kωστής Παλα-μάς και Aγγελ�ς Σικελιαν�ς: η πνευ-ματική διαδρ�μή απ� την Aθήναστην Iερ�υσαλήμ είναι ένα θέμα π�υελκύει τ�υς Eλληνες λ�γ�τέ�νες-ταγ�ύς της ελληνικής �υλής, παράλ-ληλα και σε αντιδιαστ�λή με την ι-στ�ρία τ�υ κυρι�τερ�υ μεσ�γειακ�ύτ�υς γείτ�να.

Στη μεταπ�λεμική περί�δ� π�λλ�ίλ�γ�τέ�νες, κυρίως πε&�γρά��ι, α-�ιέρωσαν συγκινητικές σελίδες στ�θέμα της γεν�κτ�νίας των E"ραίωναπ� τ�υς να&ί. Aνάμεσά τ�υς είναι �ιΓιώργ�ς Iωάνν�υ, Bασίλης Bασιλι-κ�ς, Kωστ�ύλα Mητρ�π�ύλ�υ, ΛιλήZωγρά��υ, Nίνα-K�κκαλίδ�υ Nα�-μία, Nίκ�ς K�κάντ&ης, Nίκ�ς Mπακ�-λας. K�ρυ�αί� ανάμεσα στα έργααυτά είναι τ� διήγημα τ�υ ΔημήτρηXατ&ή «Σαμπεθάι Kαμπιλής». Oιδιωγμ�ί των E"ραίων έδωσαν σε άλ-λ�υς συγγρα�είς, �πως η Διδώ Σω-τηρί�υ, την ευκαιρία να σκε�τ�ύντην ανθρώπινη κατάσταση και τις �-λέθριες συνέπειες τ�υ �ανατισμ�ύ,σε έργα π�υ ανα�έρ�νται στην πρ�-π�λεμική Eλλάδα. Στην παρ�υσίατων E"ραίων στα Eπτάνησα τ�ν 16�αιώνα ανα�έρεται εκτενώς � Δι�νύ-σι�ς Pώμας στη μεγάλη νωπ�γρα�ίατ�υ «Περίπλ�υς» (1968), ενώ � K�-σμάς Π�λίτης τ�π�θετεί στη Σμύρνητ�ν έρωτα τ�υ �ριστιαν�ύ Παντελή

για μια γυναίκα μεγαλύτερή τ�υ, τησι�ρα Φι�ρα, στ� μυθιστ�ρημα«Στ�υ Xατ&η�ράγκ�υ» (1963). Πι�στέρεα δεμέν�ς στη σύγ�ρ�νηπραγματικ�τητα είναι � έρωτας ε-ν�ς E"ραί�υ για μια �ριστιανή στα«Ψάθινα καπέλλα» (1946) της Mαρ-γαρίτας Λυμπεράκη, ενώ � ΣτρατήςTσίρκας δημι�υργεί μια πλειάδαE"ραίων π�υ αν�ίγ�υν �λ� τ� �ά-σμα της διασπ�ράς: η Φρά�υ Φέλ-ντμαν της «Λέσ�ης» (1960) έ�ει έρ-θει στην Iερ�υσαλήμ απ� την Eυρώ-πη, ενώ η Pα�έλ είναι ντ�πι� παιδίτης ερήμ�υ, και � �ρί&�ντας διευρύ-νεται και άλλ� με την KερκυραίαAλλέγρα της «Aριάγνης» (1962). Σταέργα αυτά � κ�σμ�ς των E"ραίων,παρά τις �π�ιες δια��ρές, δεν εμ-�ανί&εται �ωριστ�ς.

Tα πρ�σωπα E"ραίων π�υ πλά-θ�υν τώρα �ι συγγρα�είς �ανερώ-ν�υν την ανάγκη τ�υς να �ρειρευ-τ�ύν τ�ν E"ραί�, τ�ν «Aλλ�», δια-��ρετικά, μέσα σε αν�ι�τές πρ��-πτικές και έ�ω απ� ιδε�λ�γήματακαι �ανατισμ�ύς, και τις �λέθριεςσυνέπειές τ�υς.

H γεν�κτ�νία στ� σημεί� αυτ� δί-δα�ε π�λλά, �ωρίς �μως να ε�αλεί-ψει τ�ν κακ� «E"ραί�», ένα γέννηματης �εν���"ίας και τ�υ �ανατισμ�ύ,π�υ συνε�ί&ει να εμ�ανί&εται με μιανέα μεταμ�ίεση, αυτήν τ�υ πράκτ�-ρα �ένων δυνάμεων σε έργα της πα-ραλ�γ�τε�νίας.

Συνέ�εια απ� την 27η σελίδα

28 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

H «Σαλώμη», πίνακας ά-γνωστ�υ Iταλ�ύ ωγρά-��υ, πιθαν�ν απ� τα τέ-λη τ�υ 17�υ αι. T� μίσ�ςτης Hρωδιάδας για τ�νIωάννη τ�ν Bαπτιστή, ηεπιθυμία της για την κε-�αλή τ�υ, π�υ υπ��άλ-λει η μητέρα στην κ�ρητης Σαλώμη, � ��ρ�ςτης Σαλώμης και � απ�-κε�αλισμ�ς τ�υ Πρ��ή-τη είναι ένα δραματικ�πλέγμα γεγ�ν�των π�υμας παραδίδει � Eυαγγε-λιστής Mάρκ�ς. H τραγι-κ�τητα τ�υ θέματ�ςστάθηκε συ�νά �άση γιακαλλιτε�νική έκ�ραση.Στη λ�γ�τε�νία, Oυάιλ-ντ, Iσμάν, Σά�υκαλ καιXίλε. Στη μ�υσική, Mασ-νέ και Στρά�υς. Kυριαρ-�εί �μως η καλλιτε�νικήαπεικ�νιση με έργα τωνM�ρ�, Mπίρτσλεϊ, Kλιμτ,Στ�υκ και M�υνκ αλλάκαι Eλλήνων, K�υνελά-κη, Λύτρα, Παρθένη,Mπισκίνη και Φασιαν�ύ.Mε σ�ετική παραλλαγήσυναντάμε τ� ίδι� θέματακτικά, είναι μάλισταπρ�σ�ιλές, στη �υ αντι-κή ωγρα�ική: H Aπ�τ�-μή τ�υ Iωάννη ή, τ� συ-�ν�τερ�, � Iωάννης Kε-�αλ���ρ�ς. Eίναι �μωςλάθ�ς να μπλέκει κανείςτις αισθητικές α�ίες καινα τ�υς πρ�σδίδει στ�ι-�εία �υλετισμ�ύ. Aν �ιπαραπάνω καλλιτέ�νεςεθεωρ�ύντ� αντισημί-τες, αντίστ�ι�α θα μπ�-ρ�ύσε να θεωρηθεί κά-π�ι�ς �έν�ς ανθέλλη-νας, επειδή καταπιάνε-ται, λ.�. με τ�ν E�ιάλτηή την Kλυταιμνήστρα.

Oλ�ι �ι �αρακτήρες στ�ν Kαραγκι� ηείναι απ�λυτ�ι: συμπαθείς ή αντιπα-θείς, ανάλ�γα στα καμώματα. Δεν �έ-�υγε απ’ τ�ν καν�να �ύτε � E�ραί�ς:Σ�λωμ�ς (��ι Σ�λωμ�ν), Mωυσής ή Xα-�αμήκ�ς. Mπ�ρεί να μη �ά ει τα παιδιάσε �αρέλια με καρ�ιά, αλλά κ�υ�αλάει�λα τα αρνητικά �αρακτηριστικά π�υδίν�υν στη �υλή τ�υ �ι αντισημίτες:Παθ�λ�γικά τσιγκ�ύνης, δ�λ�πλ�κ�ς,δαιμ�νι�ς στις εμπ�ρικές τ�υ συναλ-λαγές, κατα�έρνει να �εγελάει ακ�μακαι τ�ν Kαραγκι� η.

Page 28: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 29

Γιωσέ� EλιγιάEνας πρωτπρς Eλληνε�ραίς πιητής και διανύμενς της δεκαετίας τυ ’20

Tης Eλένης K�υρμαντ�ή

Λέκτ�ρ�ς Φιλ�σ� ικής Σ��λής Πανεπιστημί�υIωαννίνων

Δεν είναι � πρώτ�ς, μήτε κι � στερν�ςEσταυρωμέν�ς

γλυκέ Iησ�ύ, στ�ν κ�σμ� αυτ�ν της πίκραςκαι τ�υ θ�ν�υ·

κι �μως, η δ�"α σ�υ άσπιλη μεσ’ των Θνη-τών τ� γέν�ς:

Eίσαι, δεν είσαι γυι�ς Θε�ύ, μα είσαι � Θε-�ς τ�υ π�ν�υ!...

«Iησ�ύς», Nέα Eστία 1930

O ΓIΩΣEΦ Eλιγιά, γ�ν�ς μικρ�αστι-κής �ικ�γένειας (� πατέρας τ�υ ε-μπ�ρευ�ταν ως μικρέμπ�ρ�ς στ�Aργυρ�καστρ�), γεννήθηκε σταΓιάννινα τ� 1901.

Σπ�ύδασε στη Σ��λή AllianceIsraelite, π�υ ιδρύθηκε στα Γιάννινατ� 1904 ως παράρτημα της AllianceIsraelite Universelle, παγκ�σμιας κί-νησης με έδρα τ� Παρίσι, π�υ εί�εως στ��� την ίδρυση ανά την Eυρώ-πη σ��λών, �ι �π�ίες θα συνέτεινανσε μια σύγ�ρ�νη μ�ρ"ωση των απα-ντα��ύ E#ραίων.

O Eλιγιά, απ� π�λύ νέ�ς, υπήρ$εσυμπαθών τ�υ σιωνιστικ�ύ κινήμα-τ�ς, κίνημα τ� �π�ί� εκείνη την ε-π��ή γνώρι%ε μεγάλη άνθηση: Xα-ρακτηριστικά είναι τα π�ιήματά τ�υ«Για Σένα Σιων πατρίδα μ�υ τ� αίμαμ�υ θα �ύσω» και «Oι Tρεις Pα##ί-ν�ι», π�υ δημ�σιεύθηκαν τ� 1918στην ε"ημερίδα «Iσραέλ» των Tρι-κάλων. Πίστευε τ�τε �τι η ε#ραϊκή"τω��λ�γιά θα σω%�ταν με την ί-δρυση εν�ς ισραηλιτικ�ύ κράτ�υςστην Παλαιστίνη.

Eίναι η στιγμή κατά την �π�ία �Eλιγιά αναδεικνύεται ως π�ιητής.Παράλληλα �μως, διδάσκ�ντας απ�τ� 1919 στην Alliance Israelite, αρ�ί-%ει τη διερεύνηση α$ι�λ�γων E#ραί-ων π�ιητών της μεσαιωνικής αλλάκαι της σύγ�ρ�νής τ�υ Eυρώπης,στρε"�μεν�ς ταυτ��ρ�να στη "ι-λ�σ�"ία τ�υ �ριστιανισμ�ύ, των α-π�κρυ"ων "ιλ�σ�"ιών, �πως � κα-μπαλισμ�ς και � μεσσιανισμ�ς, στ�Tαλμ�ύδ, αλλά και στην εμ#άθυνσητων νε�ελληνικών γραμμάτων καιτης γαλλικής π�ίησης.

Yπηρετώντας τ�ν ελληνικ� στρα-τ�, δεί�νει να είναι πλέ�ν τ�σ� με-ταλλαγμέν�ς, ώστε μετά τ� 1921 �-ταν απ�λύεται, να γρά"ει π�ιήματα�πως τ� «Mιλιταρισμ�ς» ή «Mπ�-τα»:

H μαύρη Π�λιτεία �υ ή και σανσυλλ�γισμένη,

Tην ευτυ�ία π�υ διά ηκε λες μά-ταια να γυρεύει.

Kάπ�ια μ�ρ�ή, σα �άντασμα,μεσ’ στ� �ακί δια αίνει

Kάπ�ι’ αστραπή �ειδ�γλυστρά,μεσ’ στης καρδιάς τα ερέ η.

Kαι στις πλατείες τις �υ ές καιστα �υ ά καντ�ύνια,

Nτραν ντραν, κρ�τ�ύνε τα σπι-ρ�ύνια...

Tα π�ιήματα π�υ γρά"ει � Eλιγιάαυτή την περί�δ�, εκ"ρά%�υν ένανέντ�να ταραγμέν� ψυ�ικ� κ�σμ�.

Kαι κατ’ αυτ� τ�ν τρ�π�, � π�ιητήςτείνει να κατατα�θεί απ� μ�ν�ς τ�υστ� ρεύμα των λεγ�μενων «καταρα-μένων» π�ιητών· �αρακτηριστικ� εί-ναι για παράδειγμα τ� π�ίημά τ�υ«Désespoir», γραμμέν� στις 16 I�υ-λί�υ 1922 (�πως και αρκετά άλλα):

Σέρνω δειλά τ’ ανήμπ�ρ� κ�ρμίμ�υ

Mακρυά απ� των θνητών τ’ ά�α-ρ� α�νάρι

Kι ανεμ�δέρν�νται �ρι�τά �ισυλλ�γισμ�ί μ�υ,

Kαι σ ήνει αργά της Zήσης τ� λυ-�νάρι.

Aπ� εδώ και πέρα τα γεγ�ν�τα α-κ�λ�υθ�ύν ραγδαία. Eντάσσεταιστ�ν σ�σιαλιστικ� πυρήνα των Iωαν-νίνων, τ�υ �π�ί�υ τ� ε#δ�μαδιαί�δημ�σι�γρα"ικ� �ργαν� Nέ�ς Aγώνπαρ�υσιά%ει στην πρώτη σελίδα τ�υκάθε "ύλλ�υ τ�υ ένα π�ίημα τ�υΓιωσέ" Eλιγιά. Eνα απ� αυτά τα �α-ρακτηριστικά π�ιήματα π�υ αντικα-τ�πτρί%ει με σα"ή τρ�π� τη ρή$ηαυτής της πρ�σωπικ�τητας με τ�κατεστημέν� της επ��ής, είναι αυτ�π�υ "έρει τ�ν τίτλ� «Oι Φαρισαί�ι»:

Ω Φαρισαί�ι κυρτ�ί, πρ�σευ�η-θείτε!

Kι είναι τ� ι�ς καλά σιγ�υρεμέ-ν�.

Tαπεινωμέν�ς σήμερα είναι �σκλά �ς,

Kι είναι �ι Θε�ί σας σκιά�τρα ��- ερά!

Kαι να τα ραγδαία γεγ�ν�τα!Πρ�ς τα τέλη τ�υ 1924, λίγες μέρεςμετά τη διάλε$ή τ�υ με τίτλ� «Περίμετα#ι#λικής (ε#ραϊκής) π�ιήσεως»π�υ έπαιρνε μέρ�ς σε έναν κύκλ��μιλιών �ργανωμέν� απ� διαν��ύ-μεν�υς των Iωαννίνων, "υλακί%εταικαι απ�λύεται απ� διδάσκαλ�ς τηςAlliance Israélite.

Φεύγει για την Aθήνα, �π�υ γρή-γ�ρα θα #ρεθεί σε έναν κύκλ� δια-ν��υμένων π�υ απαρτί%εται απ�τ�υς M. Aυγέρη, Φ. K�ντ�γλ�υ, K.Bάρναλη, Στ. Δά"νη, M. Mαλακάσηκαι άλλ�υς. Συνεργά%εται με τη Mε-γάλη Eλληνική Eγκυκλ�παίδεια, �-π�υ και θα γράψει διακ�σια τρίαλήμματα ε#ραϊκ�ύ περιε��μεν�υ,με τ� Φιλ�λ�γικ� Παράρτημα της ί-διας με τη Nέα Eστία.

Συνεργά%εται επίσης με τ� περι�-δικ� Πρωτ�π�ρ�ι στ� �π�ί� θα δη-μ�σιεύσει ρι%�σπαστικά π�ιήματάτ�υ, καθώς και με τ� γιαννιώτικ�περι�δικ� Eλλ�πία.

T� 1930, "εύγει για τ� Kιλκίς, �-π�υ στ� Γυμνάσι� της π�λης αυτήςθα διδά$ει γαλλικά, ίσως με την ελ-πίδα να μετακ�μίσει κάπ�τε στηΘεσσαλ�νίκη, στη Mεγάλη Iερ�υσα-λήμ τ�υ τ�τε ελληνικ�ύ ε#ραϊσμ�ύ.Δεν είναι τυ�αί� �τι � N. Bέης, � �-π�ί�ς δημ�σίευσε τ� 1922/1921 τη«Συν�πτική Iστ�ρία τ�υ I�υδαϊσμ�ύστα Γιάννενα», γνώρι%ε τ�ν Γιωσέ"Eλιγιά, και μάλιστα τ�ν πρ��ρι%ε για

έδρα E#ραι�λ�γίας π�υ έμελλε να ι-δρυθεί τ�τε στ� Πανεπιστήμι� Θεσ-σαλ�νίκης...

Στ� Kιλκίς έγραψε και τ� �μώνυ-μ� π�ίημα, α"ιερωμέν� «Στη μακά-ρια σκιά τ�υ Π�ιητή της “Πρέ#ε-%ας”»:

T�υ ρεμ ασμ�ύ τα γαλά%ια ί�νηΣτην ένδ�&η ψυ�ρή π�λί�νηNα σ ύν�υν σα μ�υντ�ς καπν�ςΠ�υρν� - ραδύ, στην π�νεμένηΨυ�ή, ρα�νάς να σ�υ αραίνηO μ�λυ ένι�ς �υραν�ς.

Aλλά δυστυ�ώς, � π�ιητής καιδιαν��ύμεν�ς μας Γιωσέ" Eλιγιά,δεν έμελλε να %ήσει για π�λύ. Πέθα-νε απ� τύ"� στις 29 I�υλί�υ 1931.

O λ�γ�τέ�νης και δημ�σι�γρά"�ςτων Iωαννίνων Xρήστ�ς Xρηστ�#α-σίλης, με α"�ρμή "ιλ�λ�γικ� μνη-μ�συν�, στη Θεσσαλ�νίκη, πρ�ς τι-μήν τ�υ Eλιγιά τ� 1931, έγραψε:

Eίταν E#ραί�ς κι Eλληνας συνά-μα... Πρώτ�ς E#ραί�ς Π�ιητής στηνEλληνική Γλώσσα... E$ελίσσ�νταν σ’έναν μεγάλ�ν ενωτικ�ν πνευματι-κ�ν κρίκ�ν μετα$ύ τ�υ Eλληνικ�ύκαι τ�υ Iσραηλιτικ�ύ Λα�ύ, τ�υIσραηλιτικ�ύ, πώ�ει δεύτερή τ�υπατρίδα, την Eλλάδα... Tην στιγμή,πώκλεισε για πάντα τα μάτια τ�υ �Eλλην�ε#ραί�ς Π�ιητής Γιωσέ"Eλιγιά... δύ� μεγάλες μάννες τ�υτ�ν "ίλησαν και τ�ν έκλαψαν: H I�υ-δαία κι η Eλλάδα!».

O Γιωσέ� Eλιγιά, διαν��ύμεν�ς με κ�ινωνική δράση στη διάρκεια τ�υ Mεσ�π�λέμ�υ. Πέθανε νέ�ς, στα τριάντα τ�υ �ρ�νια.Aπώλεια για τα ε!ραϊκά αλλά και τα ελληνικά γράμματα. Δε$ιά: μαθητές της Σ��λής Alliance Israèlite σε εκδρ�μή στη λίμνητων Iωαννίνων, τ� 1905. Παλαιά ρωμανιώτικη η κ�ιν�τητα της π�λης. Eδώ διαδραματί�εται τ� συγκινητικ� διήγημα «Σαμπε-θάι Kαμπιλής» τ�υ Δημήτρη Xατ�ή (�ωτ. των Aδελ�ών Mανάκια).

Page 29: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

30 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

H μ�υσική των Iσπαν�ε�ραίωνH σε�αραδίτικη μ υσική παράδ ση π υ καλλιεργήθηκε στα αστικά κέντρα της Aνατ λικής Mεσ γεί υ

T�υ Nίκ�υ T�άννη-Γκίννερ�υπ

O MOYΣIKOΣ π�λιτισμς των Iσπα-ν�ε�ραίων αναπτύ�θηκε στα αστικάκέντρα της Aνατ�λικής Mεσ�γεί�υκαι κυρίως των Bαλκανίων, δηλαδήστη Θεσσαλ�νίκη, στ� Σεράγε��,στη Kωνσταντιν�ύπ�λη, στη Σ�ια,στη Σμύρνη, και στη Pδ�, π�υ ε-γκαταστάθηκαν απ την επ��ή της�υγής τ�υς απ την Iσπανία τ� 1492.

Στην αρα�ική Iσπανία �ι E�ραί�ικατεί�αν σημαντικ ρλ� ως μ�υσι-κ�ί και θεωρητικ�ί καθώς συνέ�αλανστη διαμρ�ωση της λγιας μ�υσι-κής στις �ασιλικές αυλές. H μ�υσικήτων Aρά�ων της Iσπανίας τ�υ 15�υαιώνα δεν εί�ε άμεση σ�έση με τηνπρώιμη ευρωπαϊκή μ�υσική. Συνδε-ταν μως με τα αντίστ�ι�α μ�υσικάσυστήματα της υπλ�ιπης Mεσ�γεί-�υ, πως τ� �κτάη�� της �υ"αντινήςμ�υσικής, τ� Dastgah της περσικήςμ�υσικής και τα makam της μετέπει-τα �θωμανικής μ�υσικής. Συνεπώς ημ�υσική π�υ συνάντησαν �ι E�ραί�ιστις καιν�ύργιες τ�υς πατρίδες ήταν

γι’ αυτ�ύς �ικεία1. H παρ�υσία τωνE�ραίων στ�ν τ�μέα της μ�υσικήςτεκμηριώνεται ήδη στις αρ�ές τ�υ16�υ αιώνα στ� έργ� τ�υ Solomonben Mazal Tov. Hταν � πρώτ�ς π�υπρ�σάρμ�σε λαϊκές ε�ραϊκές καιτ�ύρκικες μελωδίες σε π�ιήματα,παράδειγμα π�υ μιμήθηκαν αργτε-ρα και άλλ�ι E�ραί�ι π�ιητές, πως �Rabbi Israel Najara (περ.1555-1625)στη Θεσσαλ�νίκη, στη συλλ�γή τ�υ�π�ί�υ �ρίσκ�υμε �νματα ισπανι-κών, ελληνικών, αρα�ικών και τ�ύρ-κικων μελωδιών στα �π�ία ήταν πρ�-σαρμ�σμένα ε�ραϊκά π�ιήματα.

Mετά τ�ν Najara2, εκτς απ τιςλαϊκές μελωδίες άρ�ισε και η επε-#εργασία των πι� π�λύπλ�κων μ�ρ-�ών της λγιας �θωμανικής3 μ�υ-σικής, κυρίως στη λειτ�υργική μ�υ-σική.

Aπ τ�ν 17� - 18� αιώνα έ��υμεE�ραί�υς μ�υσικ�ύς π�υ συμ�άλ-λ�υν στη διαμρ�ωση της μ�υσικήςσε λη την έκταση της �θωμανικήςεπικράτειας τσ� ως λαμπρ�ί συνθέ-τες σ� και ως �ιρτ�υ"�ι.

O σημαντικτερ�ς είναι � IsaacFresco Romano (1745-1814) απ τηνKωνσταντιν�ύπ�λη, τ�υ �π�ί�υ η δι-δασκαλία στ� ργαν� tanbur4 απδάσκαλ� σε μαθητή συνε�ί"εται ώςτις μέρες μας5. M�υσικς στην αυλήτ�υ Selim τ�υ 3�υ, δίδα#ε τ� Σ�υλ-τάν�, και έμεινε στη ιστ�ρία σαν έ-νας απ τ�υς μεγαλύτερ�υς συνθέ-τες της κλασικής ανατ�λικής μ�υσι-κής. Για Σά��ατα (Shabbatot) π�υ α-παγ�ρευταν η �ρήση μ�υσικών �ρ-γάνων, �ι �ργανικές τ�υ συνθέσειςπρ�σαρμστηκαν σε θρησκευτικ�ύςύμν�υς6.

Mε τις Mεταρρυθμίσεις στα μέσατ�υ περασμέν�υ αιώνα η μ�υσικήτων Iσπαν�ε�ραίων, πως και τωνάλλων μει�ν�τήτων δέ�εται τιςπρώτες ευρωπαϊκές επιδράσεις. Kά-ν�υν την εμ�άνισή τ�υς �αλς, τα-γκ, �περέτες στα ισπανικά, και κα-τπιν συνδυά"�νται με την ανατ�λί-τικη μ�υσική απ’ π�υ θα πρ�κύ-ψ�υν νέες μ�υσικές μ�ρ�ές: Eτσιπρ�στίθενται στ� ήδη πλ�ύσι� ρε-περτρι� π�υ υπήρ�ε μέ�ρι ττε

�αλς με ανατ�λίτικες κλίμακες7, αλ-λά και ευρωπαϊκές μελωδίες με ανα-τ�λίτικα ργανα8. Στις αρ�ές τ�υ20�ύ αιώνα, ενώ η αστική τά#η συ-γκινείται με την ευρωπαϊκή μ�υσικήη a la franga, �ι λαϊκές τά#εις ε#ακ�-λ�υθ�ύν να εκ�ρά"�νται με την α-νατ�λίτικη μ�υσική των makam (losmekames για τ�υς Iσπαν�ε�ραί-�υς!). Aντί για τα αστικά πιάνα και ταμαντ�λίνα �ι �τω��ί και �ι λιγτερ�εύπ�ρ�ι πρ�τιμ�ύν τα �ύτια, τα κα-ν�νάκια, τα �ι�λιά και τα ντέ�ια. Tαεπαναστατικά τραγ�ύδια τ�υ εργα-τικ�ύ κινήματ�ς της Federacion �αί-νεται να �ασί"�νται στην ιταλικήσ��λή. Mν� η θρησκευτική μ�υσι-κή, π�υ στις ρα��ινικές σ��λές δι-δάσκεται σύμ�ωνα με τα makam, α-π�τελεί κ�ινή μ�υσική έκ�ραση γιαλες τις κ�ινωνικές τά#εις.

Δισκ γρα�ία

Mε τη γέννηση της δισκ�γρα-�ίας,είναι πια γεγ�νς η μα"ική πα-ραγωγή της μ�υσικής αναλγως και

Aπ� την περί�ημη �ειρ�γρα�η Aγκαδά τ�υ Σεράγε��. Γρά�τηκε στην Iσπανία πρ� τ�υ 1492. H Aγκαδά τ�υ Πεσσά� (Πάσ�α) είναι γραμμένη στα ε�ραϊκά και δια�ά�ε-ται στ� �ικ�γενειακ� τραπέ�ι την πρώτη και δεύτερη νύ�τα τ�υ Πάσ�α. H �υσία της γι�ρτής τ�υ Πάσ�α διατρέ�ει �λ�κληρη την ε�ραϊκή θρησκευτική �ωή. Πρ�κειταιγια α�ήγηση της ιστ�ρίας των Πατριαρ�ών ως τη διαπεραίωσή τ�υς στην Aίγυπτ�, την αιγυπτιακή δ�υλεία και την απελευθέρωση των E�ραίων. E$ηγεί και τ� λει-τ�υργικ� τ�υ Πεσσά� και περιέ�ει πρ�σευ�ές, ύμν�υς και λαϊκά τραγ�ύδια. Δε$ιά: O Rabbi Isaac Algazi με ενδυμασία ψάλτη.

Page 30: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996 - H KAΘHMEPINH 31

η ευρεία διάδ�σή της. Eυρωπαϊκέςεταιρίες πως η Columbia και ηOdeon εγκαθίστανται στα Bαλκάνια,στην Eγγύς και Mέση Aνατ�λή και ε-πενδύ�υν μετα#ύ άλλων, στη σε�α-ραδίτικη μ�υσική με κέντρα παραγω-γής τη Θεσσαλ�νίκη, την Kωνσταντι-ν�ύπ�λη και τη Σμύρνη. O νέ�ς τρ-π�ς μετα��ράς της παραδ�σιακήςμ�υσικής ερμηνευμένης απ �ιρτ�υ-"�υς επηρεά"ει την κατά τπ�υς ε-#έλι#ή της. H��γρα�ήσεις απ μεγά-λ�υς τραγ�υδιστές πως τη VictoriaHazan, τ�ν Jak Mayesh ακ�υγτανσε κάθε σπίτι π�υ εί�ε �ων�γρά��.Σύμ�ωνα με π�λλές μαρτυρίες, �ιδίσκ�ι αυτ�ί εί�αν απή�ηση �ι μν�στις ε�ραϊκές κ�ιντητες, αλλά καιστ� ευρύτερ� κ�ιν.

Στ�ύς δίσκ�υς αυτ�ύς εντ�πί"εταιένα σημαντικ �άσμα απ την ισπα-ν�ε�ραίικη μ�υσική:Romansas, δη-λαδή μακρσυρτα τραγ�ύδια σε ε-λεύθερ� ρυθμ, και Kantigas9 π�υάλλ�τε ακ�λ�υθ�ύν ευρωπαϊκά πρ-τυπα, άλλ�τε λαϊκ�ύς �αλκανικ�ύςρυθμ�ύς (συρτά, καρσιλαμάδες, τσι-�τετέλια, καλαματιανά κ.ά.) και άλ-λ�τε πι� λγιες και περίπλ�κες δ�-μές της ανατ�λικής μ�υσικής παρά-δ�σης των makam. Στίς η��γρα�ή-σεις αυτές, εντ�πί"�νται και π�λλάελληνικά τραγ�ύδια π�υ αγαπήθη-καν απ τ�υς E�ραί�υς και τραγ�υ-δήθηκαν στη γλώσσα τ�υς, πως τ�«T� γιλεκάκι π�υ ��ρείς» (En vanoviertes lagrimas) τ� ρεμπέτικ� «Π�ύνα �ρώ γυναίκα να σ�υ μ�ιά"ει»(Onde topo una ke es pasyende), καιτ� νησιώτικ� «Kαναρίνι μ�υ γλυκ»(Kanario melodiozo).

Στις πρ�π�λεμικές αυτές η��γρα-�ήσεις #ε�ωρί"ει � Rabbi IsaacAlgazi (1889-1950) απ τη Σμύρνη. Oίδι�ς η��γρά�ησε με ε#αιρετική δε-#ι�τε�νία σε�αραδίτικα τραγ�ύδια

και θρησκευτικ�ύς ύμν�υς στη κλα-σική ε�ραϊκή και ισπαν�ε�ραίικηγλώσσα. Στις η��γρα�ήσεις αυτέςσυν�δεύεται απ �ύτι ή καν�νάκι μετ�ύς καλύτερ�υς σ�λίστες της επ�-�ής πως τ�ν Daniel Leon στ� καν�-νάκι και τ�ν Kωνσταντιν�υπ�λίτηAλέκ� Mπατ"αν στ� �ύτι. Στίς Συ-

ναγωγές, με την επιρρ�ή των η��-γρα�ήσεων τ�υ Algazi, �ι ψάλτες(Hazanim), με τη δε#ι�τε�νική σ�λι-στική ερμηνεία, απ�σπώνται πια απτ� παραδ�σιακ εκκλησίασμα και α-π�κτ�ύν έτσι μια πι� ανε#άρτητη υ-πσταση στη Συναγωγή.

Mε τη δημι�υργία των εθνικών

κρατών στα Bαλκάνια και στη MέσηAνατ�λή �ι E�ραί�ι ε#ωθ�ύνται στημετανάστευση ή την π�λιτιστική α-��μ�ίωση. H �αριστική ��λή μωςδίνεται απ την εθνικ�σ�σιαλιστικήΓερμανία στ�ν B΄ Παγκσμι� Πλε-μ�. H λήθη π�υ ακ�λ�υθεί είναι τσ��αθιά π�υ �ύτε η �ωνή της P"αςEσκενά"υ στ� τραγ�ύδι «E�ραι�π�ύ-λα μ�υ γλυκειά», π�υ λέει μερικές�ράσεις στα ισπαν�ε�ραίικα, δεν αρ-κεί για να διατηρήσει έστω και τημνήμη αυτ�ύ τ�υ μ�υσικ�ύ κσμ�υ.

H μεταπ�λεμική δισκ�γρα�ία10

στην Eυρώπη και στην Aμερική απ�-μακρύνεται απ την αυθεντική πηγήτης ισπαν�ε�ραίικης μ�υσικής. Aπ�-κτά μ�υσικ�λ�γικ �αρακτήρα μεπρ�σπάθειες για «αναπαραστάσεις»της μεσαιωνικής I�ηρικής, ή παράγει«διασκευές» και «ερμηνείες» έ#ω α-π τ� πλαίσι� των πηγαίων �αρακτη-ριστικών της. Στη σημερινή Θεσσα-λ�νίκη, τρεις μν�ν άνθρωπ�ι, ά-γνωστ�ι για τ�ν περισστερ� κ-σμ�, ερμηνεύ�υν, ως ντπι�ι, σω-στά τα ισπαν�ε�ραίικα τραγ�ύδια,έτσι πως διαμ�ρ�ώθηκαν στηΘεσσαλ�νίκη· η κυρία Bienvenidaστ� γηρ�κ�μεί� Σα�ύλ M�διάν�, �ψάλτης της Συναγωγής DavidSaltiel και � Mois Halegua, o τελευ-ταί�ς Θεσσαλ�νικις ρα��ίν�ς.

Σημείωση: H αναδημ�σίευση της ωτ�γρα ίας τ�υAlgazi και των δισκ�γρα ικών τίτλων, έγινε μετην άδεια τ�υ Edwin Seroussi συγγρα έα τ�υ �ι-�λί�υ Mizimrat Qedem, Rabbi Isaac Algazi,τ�ν �-π�ί� ευ�αριστώ θερμά.

1 Edwin Seroussi Mizimrat Qedem, Rabbi IsaacAlgazi “Renanot”, Intitute for Jewish Music,Jerusalem 1989, σελ.30.

2 Oπως επάνω σελ. 31.3 Σ.τ.σ. O �ρ�ς �θωμανική μ�υσική στ� κείμεν� αυ-

τ� υπ�δηλώνει τη λ�για κ�σμική και θρησκευτικήμ�υσική π�υ αναπτύ�θηκε κατά την διάρκεια της�θωμανικής αυτ�κρατ�ρίας, με τη συμμετ��ή �-λων των θρησκευτικών και επ�μένως και εθνικών�μάδων π�υ την απ�τελ�ύσαν· πρ�κειται για έναπ�λιτισμικ� και ��ι εθνικ� �ρ�.

4 Σ.τ.σ. T� �ργαν� αυτ� ανήκει στην �ικ�γένεια τωνλα�υτ�ειδών με μακρύ �έρι· Mέ�ρι τις αρ�ές τ�υ19�υ αιώνα κατασκευαστικά ανήκε στην �ικ�γέ-νεια των ταμπ�υράδων, μετά �μως απέκτησε ημι-σ αιρικ� η�εί�. Xρησιμ�π�ιήθηκε απ�κλειστικάστη λ�για κ�σμική καί θρησκευτική μ�υσική, ενώπ�τέ στη λαϊκή.

5 Yίlmaz Aktuna:Türk Musikisi Ansyklopedisi,Kültür Bakanlίέί /1163 Kültür Eserler Dizisi,-1990Ankara Vol1p.p 391

6 Σ.τ.σ. Στ� 5� μέρ�ς της �ργανικής τ�υ σύνθεσηςστ� μακαμ Isfahan, υπάρ��υν συγκεκριμένες με-λωδικές επαναλήψεις. Oι επεναλήψεις αυτές α-ντιστ�ι��ύν σε συγκεκριμένες

7 Σ.τ.σ. Xαρακτηριστικ� παράδειγμα απ�τελεί τ�τραγ�υδι “Un dia yo bezi” π�υ υπάρ�ει η��γρα- ημέν� με την Victoria Hazan.

8 Σ.τ.σ. Σε μία απ� τις πρώτες εκτελέσεις τ�υ Σιωνι-στικ�ύ ύμν�υ, � Algazi συν�δεύεται απ� πιάν�και �ύτι.

9 Σ.τ.σ.Kantiga σημαίνει τραγ�ύδι, με την ευρεία έν-ν�ια της λέ"ης, ε"αιρ�υμένων των τραγ�υδιών σεελεύθερ� ρυθμ� τις romansas π�υ αντιστ�ι��ύνστα «καθιστικά» και τα τραγ�ύδια «της τά�λας»της ελλην� ωνης παράδ�σης.

10 Στην T�υρκία υπάρ��υν παραγωγές με ισπαν�ε-�ραίικα τραγ�ύδια απ� τ�υς «los Pasharossefaradis» και τ�ν Jak eshim. Στην Eλλάδα υπάρ-��υν δίσκ�ι με την Σα��ίνα Γιαννάτ�υ και τηνAλίκη Kαγιαλ�γλ�υ. Σύντ�μα θα κυκλ� �ρήσειδίσκ�ς με τ�ν Δαυίδ Σαλτιέλ απ� τη Θεσσαλ�νίκη.

O ψάλτης στη συναγωγή της Θεσσαλ�νίκης Δαυίδ Σαλτιέλ. (Φωτ.: Σ. ΦAOΣ).

Παρτιτ�ύρα σύνθεσης τ�υ Isaac Fresco Romano απ� τις αρ�ές τ�υ 20�ύ αιώνα.

Mέρ�ς τ�υ �ωτ�γρα�ικ�ύ υλικ�ύπρ�έρ�εται απ� τ� αρ�εί� τ�υ E�ραϊ-κ�ύ M�υσεί�υ Eλλάδ�ς. Eπίσης, �ρη-σιμ�π�ιήθηκαν �ι εκδ�σεις: «Eνθύ-μι�ν - Aπ� τη �ωή της E�ραϊκής K�ι-ν�τητας Θεσσαλ�νίκης 1897 - 1917»τ�υ Γιάννη Mέγα, εκδ. KAΠON 1993.«Jewish Sites and Synagogues ofGreece» τ�υ Nίκ�υ Σταυρ�υλάκη, και�ι «E�ραί�ι της Θεσσαλ�νίκης, μέσααπ� τις καρτ-π�στάλ 1886-1917» τ�υKωστή K�ψίδα, Θεσσαλ�νίκη 1992.

Page 31: Οι Εβραίοι της Ελλάδας -7 ημέρες καθημερινής

32 H KAΘHMEPINH - KYPIAKH 3 MAPTIOY 1996

T��ύλι� KαΐμηO απ�σιωπημέν�ς �ωγρά��ς και μελετητής της λαϊκής μας τέ�νης

T�υ Mισέλ Φάις

Πε��γρά�υ και κριτικ�ύ

ANAMΦIBOΛA � �ρί��ντας τ�υ T��ύ-λι� Kαΐμη –�πως αυτ�ς διαγρά�εταιτ�σ� απ� τις μελέτες τ�υ �σ� και α-π� τη �ωγρα�ική τ�υ– πρ�σ�λέπεικυρίως στα πρ�τυπα των μεγάλωνπ�λιτισμών της Aνατ�λής, ενώ τηΔύση, μετά την Aναγέννηση, τη δέ-"εται με πρ��δευτικ� σκεπτικισμ�.

Eτσι αν και συναναστρά�ηκε κά-π�ι�υς απ� τ�υς κ�ρυ�αί�υς ανανε-ωτές τ�υ καλλιτε"νικ�ύ μεσ�π�λέ-μ�υ (Στέρης, Παπαλ�υκάς, Πικιώνης,Xατ�ηκυριάκ�ς-Γκίκας, Διαμαντ�-π�υλ�ς, Tσαρ�ύ"ης, Eγγ�ν�π�υλ�ς,γεγ�ν�ς π�υ σημαίνει �τι, έστω καιέμμεσα, ήρθε σε επα�ή με τα ιδε�-λ�γικά και πλαστικά αιτήματα τ�υμ�ντερνισμ�ύ), � ίδι�ς ανα�ητεί μεθαυμαστή επιμ�νή, ώς τ� τέλ�ς της�ωής τ�υ, τη συνέ"εια της ελληνικήςτέ"νης μετά τ� Bυ�άντι�.

Kαι τ� «σπασμέν� νήμα της παρα-δ�σεως» (�πως γρά�ει στ� κατάλ�ι-π� κείμεν� της ωριμ�τητας τ�υ «Oεθνικ�ς "αρακτήρας της τέ"νης»,1976) τ� �ρίσκει –ακ�λ�υθώντας τ�παράδειγμα αρκετών ανθρώπων τηςγενιάς τ�υ– στην ανώνυμη αρ"ιτε-κτ�νική, στ� στιγματισμέν� θέατρ�σκιών και στην ταπεινή λαϊκή τέ"νη.

Kαι αυτ� είναι εύλ�γ�. Στ� �αθμ�

π�υ �ι κραδασμ�ί της νε�τερικ�τη-τας κλ�νί��υν �"ι μ�ν� την πίστητ�υ, στη συν�"ή π�υ υπ�σ"�ταν κά-π�τε η τέ"νη, αλλά και υπ�σκάπτ�υντ�ν κ�ινωνικ� ιδανισμ� τ�υ.

Ωστ�σ� αυτή η εικ�να, τ�υ ανθρώ-π�υ τ�υ πρ�σκ�λλημέν�υ στ� πα-ρελθ�ν, σε μεγάλ� �αθμ� αίρεται α-π� ένα παράδ�+� π�υ παρατηρείταιστ� ίδι� τ� έργ� τ�υ.

Eνώ δηλαδή σε �ρισμένα κείμενάτ�υ δεί"νει να πρ�σλαμ�άνει τ�ν κ�-σμ� με έναν απλ�ϊκ� τρ�π�, σε κά-π�ια άλλα, κυρίως αυτά π�υ α��-ρ�ύν την ευσε�ιστική τέ"νη ή τ�νλαϊκ� π�λιτισμ�, �ανερώνει μια ιδι�-τυπη �ντ�λ�γική ματιά.

Kαι �ταν λέω �ντ�λ�γική ματιά, υ-παινίσσ�μαι κυρίως τη δεσπ���υσαεμμ�νή αυτ�ύ τ�υ άνισ�υ λα�γρά-��υ, αισθητικ�ύ και �ωγρά��υ, ναερμηνεύει την τέ"νη (και επαγωγικάτην ανθρώπινη κατάσταση) ως μετα-μ�ρ�ώσεις –αν�δικές ή καθ�δικές–τ�υ ιερ�ύ αισθήματ�ς.

Στ� σημεί� αυτ� λ�ιπ�ν, ��είλ�υ-με να σκάψ�υμε για να ε+�ρύ+�υμετ� �αθύτερ� κ�ίτασμα της περιθω-ρι�π�ίησης τ�υ πρώτ�υ συστηματι-κ�ύ μελετητή τ�υ Kαραγκι��η στ�ντ�π� μας. Kαι να μην αρκεστ�ύμεστις πρώτες επιστρώσεις της απ�μ�-νωσής τ�υ, δηλαδή: στη �αριά τ�υκώ�ωση, στην �ικ�γενειακή παρακ-

μή ή στη ρ�πή τ�υ σε μια ρ�μαντικήαντίληψη τ�υ λάθε �ιώσας.

Aπ�σιώπηση

Xωρίς περιστρ��ές: � T�. Kαΐμηςαπ�σιωπήθηκε δι�τι � στ�"ασμ�ςτ�υ δεν ε+υπηρετ�ύσε κανεν�ς τιςπ�λιτισμικές σκ�πιμ�τητες.

T� άγ"�ς τ�υ μπρ�στά στ�ν καλ-πά��ντα τε"ν�λ�γικ� νε�τερισμ�της κ�ινωνίας και της τέ"νης, τ�νσκιαγρα�εί στα μάτια των άκριτωνεκμ�ντερνιστών τ�υ καιρ�ύ τ�υ ωςπαρω"ημέν� ηθ�γρά��. O �ικ�υμε-νικά λαϊκ�ς τρ�π�ς π�υ πρ�σλαμ�ά-νει την παράδ�ση (π�υ κάπ�ιες ��-ρές τ�ν �έρνει τ�σ� κ�ντά στη σκέ-ψη τ�υ Mι"αήλ Mπα"τίν) τ�ν καθι-στ�ύν ανενεργ� στις ιδε�ληπτικές�λέψεις των ελλην�κεντρικών τ�υμεσ�π�λέμ�υ. Tέλ�ς, � κα��αλιστι-κ�ς μυστικισμ�ς και � αυθ�ρμητ�ςαναρ"ισμ�ς τ�υ τ�ν θέτ�υν εκτ�ςπαιδιάς τ�σ� απ� τις επιδιώ+εις μιαςδ�γματικής αριστεράς �σ� και απ�την κλειστ����ική αγκάλη της ι-σ"νής μεταπ�λεμικά ε�ραϊκής κ�ι-ν�τητας.

Mε δυ� λ�για: έ"�υμε έναν �λ�-σ"ερή και, δε θα δίστα�α να πω, τρα-"ύ απ�κλεισμ�.

Kι �μως αυτ�ς � υπεράνω τ�υ ψ�-γ�υ και τ�υ επαίν�υ (σύμ�ωνα με

την ευθύ��λη διατύπωση τ�υ Tσα-ρ�ύ"η) απευθυν�ταν ε+ακ�λ�υθητι-κά σε έναν άνθρωπ� με αν�ι"τή καρ-διά. Eπειδή � Kαΐμης πάνω απ’ �λα,υπήρ+ε ένας πρ�σηνής α�ηγητής· έ-νας α�ηγητής, � �π�ί�ς τ� μ�ν� π�υπρ�σδ�κ�ύσε ήταν να γεμίσει τ� "ώ-ρ� μιας συνάθρ�ισης με την ανταλ-λαγή μιας κ�ινής εμπειρίας – αλή-θεια, αυτ� τ�ν τύπ� α�ηγητή δενμας υπ�δεικνύει � Bάλτερ Mπέν�α-μιν �ταν ανα�έρεται στις "ασιδικέςκ�ιν�τητες;

Aυτ�ς � άνθρωπ�ς λ�ιπ�ν με τ�διδακτικ� "ι�ύμ�ρ, π�υ αγαπ�ύσετ�υς ατέλειωτ�υς περιπάτ�υς καιτις δαιδαλώδεις συ�ητήσεις περί τέ-"νης, στ�ν απ�ρ�ανισμ� τ�υ σύγ-"ρ�ν�υ ανθρώπ�υ απ� τα μεγάλα ε-ρείσματα της �ωής, πρ�τείνει, δίκηνπαραμυθίας, την �ικ�υμενική δύνα-μη της λαϊκής τέ"νης και την ηθικήδ�μή τ�υ ωραί�υ.

Σημείωση: Bι�λία τ�υ T��ύλι� Kαΐμη π�υκυκλ��ρ�ύν απ� τις εκδ�σειςΓABPIHΛIΔH: «Kαραγκι��ης ή η αρ-�αία κωμωδία στην ψυ�ή τ�υ θεάτρ�υσκιών» (1990), «Συναντήσεις με τ�υς Φώ-τη K�ντ�γλ�υ, Γιανν�ύλη Xαλεπά, N. Xα-τ�ηκυριάκ�υ - Γκίκα» (1992), «Eλληνικάτ�πία» (1993). Eπίσης, τ�υ Mισέλ Φάις,«T��ύλι� Kαΐμη. Eνας απ�σιωπημέν�ς»(1994). O συγγραέας τ�υ άρθρ�υ ασ��-λείται με τη ιλ�λ�γική απ�κατάστασητ�υ έργ�υ τ�υ T��ύλι� Kαΐμη.

Aριστερά:Eργ τ υ T� ύλι Kαΐμη, λάδι, 1972. (Συλλ γή M. Φάις) Δε�ιά: O T� ύλι Kαΐμη σε μεταπ λεμικ� σ�έδι με μ λύ�ι τ υ Φώτη K�ντ γλ υ. O T. Kαΐμη ήτανστ κλίμα και συναναστρά"ηκε τ υς ανανεωτές τ υ καλλιτε�νικ ύ μεσ π λέμ υ: Στέρη, Παπαλ υκά, Πικιώνη, Xατ�ηκυριάκ -Γκίκα, Διαμαντ�π υλ , Tσαρ ύ�η,Eγγ ν�π υλ κ.α.