ΥπερΧ Τέυχος 66

41
Γλιστρίδα, ένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μας! Τζίτζικας, ο ερωμένος της Αυγής! Ο επιτάφιος της Παναγιάς ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH | ΤΕΥΧΟΣ 66 | ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ Υ Π Ε Ρ Τότε που πρόσφεραν ψωμί στη βρύση

description

Το καλοκαιρινό τεύχος του ΥπερΧ

Transcript of ΥπερΧ Τέυχος 66

Page 1: ΥπερΧ Τέυχος 66

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μας

Τζίτζικας ο ερωμένος της Αυγής

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

TO ΠEPIOΔIKO TΩN SUPER MARKETS XAΛKIAΔAKH | ΤΕΥΧΟΣ 66 | ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 | ΔΙΑΝΕΜΕΤΑΙ ΔΩΡΕΑΝ

ΥΠΕΡ

Τότε που πρόσφεραν ψωμί στη βρύση

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

4 Βραβείο διασφάλισης ποιότητας

6 ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

8 Φωτογραφήματατου Νίκου Ψιλάκη

16 Ένα συναρπαστικό ταξίδιστην τέχνη της αρτοποίησης

18 Μια φωτογραφία - ένα ποίημαΦωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη

24 ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού Χασάν

28 Τότε που πρόσφεραν ψωμίστη βρύση του χωριού του Γ Ν Αικατερινίδη

34 Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσει γαζωμένος με σφαίρες γερμανικέςτου Νίκου Ψιλάκη

46 Οι τηγανίτες της Χρυσής

50 Ο επιτάφιος της Παναγιάςτης Έφης Ψιλάκη

58 Τζίτζικας ο ερωμένος της Αυγήςτης Έφης Ψιλάκη

66 Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςτου Νίκου Ψιλάκη

74 Η γλιστρίδα στην Κρητική κουζίνα

wwwxalkiadakisgr

Tριμηνιαία έκδοσητων ΣM XAΛKIAΔAKHτηλ 2810 824 1401o χιλ Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμοΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Eκδοτική φροντίδαTμήμα Δημοσίων Σχέσεωντης AE XAΛKIAΔAKH

Φωτογραφία εξωφύλλουΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Σύμβουλος έκδοσηςNIKOΣ ΨIΛAKHΣ

Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεωντης AE XAΛKIAΔAKHΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ

Σχεδίαση εντύπουNIKOΣ NTPETAKHΣ

ΦωτοστοιχειοθεσίαMακέτες - EκτύπωσηTYΠΟΚΡΕΤΑBIΠE Hρακλείου Tηλ 2810 380882 FAX 2810 380887

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατrsquo ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού

8

18

24

28

34

50

74

ι βέλτιστες πρακτικές των σούπερ μάρκετ και τωνπρομηθευτικών εταιρειών διακρίθηκαν βάσει μιαςαδιάβλητης διαδικασίας που θεσμοθέτησε το πε-ριοδικό σελφ σέρβις της Boussias Communicationsμε την επιστημονική υποστήριξη του Εργαστηρίου

Ηλεκτρονικού Εμπορίου (ELTRUN) του Οικονομικού Πανεπι-στημίου Αθηνών Τα βραβεία είχαν την υποστήριξη των φο-ρέων ΣΕΒΤ ECR Hellas και ΙΕΛΚΑ οι οποίοι εκπροσωπήθηκανκαι στην κριτική επιτροπή ενώ τελούσαν υπό την αιγίδα τουΥπουργείου Ανάπτυξης amp Ανταγωνιστικότητας

Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης είχαν τη τιμή να βραβευτούνστην ενότητα laquoΜanagement Καινοτομία amp Νέες Τεχνολογίεςraquoγια τα Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας στο τμήμα των οπω-ροκηπευτικών Πρόκειται για το σύστημα E-cert που έχει ανα-πτύξει για τη Χαλκιαδάκης ΑΕ η MODUS DCS που ωςεπιστημονικά υπεύθυνη για το σύστημα σχεδίασε και ανέπτυξειδιωτικό πρωτόκολλο ποιότητας και ασφάλειας στην παραγωγήστην τυποποίηση και στη διακίνηση των φρούτων και των λα-χανικών που προμηθευόμαστε και σας προσφέρουμε μέσα απότα καταστήματά μας

Επίσης παραλάβαμε ακόμα ένα βραβείο για την laquoΒέλτιστη συ-νεργασία Λιανεμπορίου-Προμηθευτώνraquo αναφορικά με τη συ-νεργασία της αλυσίδας Χαλκιαδάκη με την εταιρεία SCAHygiene Products για τη διεξαγωγή έρευνας αγοράς από τηντελευταία στα Χανιά και το Ηράκλειο με στόχο την ανάλυσησυμπεριφοράς καταναλωτή και τη βελτίωση εξυπηρέτησης τωνπελατών μας Νιώθουμε πραγματικά μεγάλη χαρά όταν ανά-μεσα στους Πολυεθνικούς Κολοσσούς του κλάδου μας μπο-ρούμε να τυγχάνουμε τέτοιας αναγνώρισης και ιδιαίτερα σεθέματα ποιότητας ndash αξίας αδιαπραγμάτευτης για όλους εμάςστη Χαλκιαδάκης ΑΕ

Βραβείο διασφάλισης ποιότητας

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

Σημαντικές διακρίσεις για τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης και την MODUS

Την Πέμπτη 11 Ιουλίου είχαμε τη χαρά να συμμετέχουμε σε μια λαμπερή τελετή με τους εκπροσώπους των ση-μαντικότερων επιχειρήσεων του κλάδου των σούπερ μάρκετ και των προμηθευτών τους όπου ανακοινώθηκανοι νικητές των σελφ σέρβις Εxcellence Αwards 2013 Η βράβευση των εξαιρετικών πρακτικών των επιχειρήσεωνπου συμμετείχαν στη 2η διοργάνωση του θεσμού έδωσε την ευκαιρία παρουσίασης στο κοινό των στοιχείωνπου οδήγησαν την κριτική επιτροπή στην επιλογή των νικητών αλλά και στους παρευρισκόμενους να επιβεβαι-ώσουν την αξία της δημιουργικής απάντησης στις προκλήσεις της εποχής

Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης είχαν τη τιμή να βραβευτούν στην ενότητα laquoΜanagement Καινοτομία amp Νέες Τεχνολογίεςraquoγια τα Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας στο τμήμα των οπωροκηπευτικών σε συνεργασία με την MODUS DCS καιστην ενότητα Βέλτιστες Συνεργασίες Λιανεμπορίου Προμηθευτών για τη διενέργεια έρευνας καταναλωτή σε συνεργασίαμε την εταιρεία SCA HYGIENE PRODUCTS ΑΕ

Ο

Οι κκ Γιάννης Κοττεάκος - Πρόεδρος Ελλάδος της SCA HYGIENEPRODUCTS ΑΕ η κ Χριστίνα Χαλκιαδάκη εκ μέρους της Χαλκιαδάκης ΑΕο κ Στέφανος Κομνηνός - Γενικός Γραμματέας Εμπορίου η κ Αμαλία Χανδρινού Διευθύντρια Μarketing της SCA HYGIENE PRODUCTS ΑΕ ο κ Χρήστος Χειμωνίδης αντιπρόεδρος της ΠΕΝΤΕ - ΓΑΛΑΞΙΑΣ ΑΕΕ και ο κ Γιώργος Στεργίου - Ειδικός Γραμματέας Βιομηχανίας amp Καταναλωτή

76

Κάνουμε ότι μπορούμε για να σας φτιάξουμε το κέφι

ΤΑΝΕΑΜΑΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟυΜΕ

Πάμε στου Χαλκιαδάκη γιαhellip

Το ξέρουμε ότι οι εποχές είναι δύσκολες γιrsquo αυτό και κά-νουμε ότι περνάει από το χέρι μας πέραν των προσφο-ρών και της συνεχούς μας προσπάθειας για χαμηλές τιμέςκαθημερινά προκειμένου να σας ανεβάσουμε τη διά-θεσηhellip Έτσι συνεχίζουμε να εξασφαλίζουμε σημαντικέςεκπτώσεις εισιτηρίων σε επιλεγμένες συναυλίες και οργα-νώσεις ώστε ναhellip καλοπερνάμε

Το καλοκαίρι άρχισε με μία κατάμεστη από κόσμο βρα-διά στο γήπεδο του ΟΦΗ όπου καταφέραμε και εξασφα-λίσαμε έκπτωση 5 ευρώ στην προπώληση της συναυλίαςτων Ρέμου ndash Ρόκου ndash Φουρέιρα Στη συνέχεια χορέψαμεμε την αγαπημένη φωνή της laquoΚαιτούλαςraquo (Γαρμπή) όπουκι εκεί οι φίλοι των σούπερ μαρκετ Χαλκιαδάκης αγόρα-σαν εισιτήρια σε προνομιακή τιμή και απογειωθήκαμε μετον κλασικό συναυλιακό καλλιτέχνη Μιχάλη Χατζηγιάννημε εισιτήριο μόλις 9 ευρώ αντί 13 ευρώ στα ταμεία τουγηπέδου Συνεχίσαμε με 2 εμφανίσεις (Ρέθυμνο - Ηρά-κλειο) της Νατάσας Θεοδωρίδου όπου laquoτραβήχτηκε κόκ-κινη γραμμήraquo στο εισιτήριο και διαθέσαμε μέσα από τακαταστήματά μας εισόδους μόνο με 8 ευρώ Συγκινηθή-καμε με το θαυμαστό έργο του Σωματείου γονέων καιφίλων ατόμων με αναπηρία laquoΔικαίωμα στη Ζωήraquo αλλάκαι την ανταπόκριση εκατοντάδων Ηρακλειωτών στις 2βραδιές που οργανώθηκαν με τον Γιάννη Χαρούλη RossDaly και Dance Spirit για τη στήριξη του Σωματείου

Ήδη μέσα από κληρώσεις στην επίσημη σελίδα τωνσούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης στο Facebook (https

wwwfacebook comxalkiadakisgr) έχουν δοθεί πάνωαπό 80 δωρεάν προσκλήσεις για όλες τις παραπάνω εκ-δηλώσεις κι ελπίζουμε να σας κρατάμε στο κέφι και τουπόλοιπο καλοκαίρι

Μικροί - μεγάλοι απόλαυσαν στα καταστήματα Χαλκιαδάκης τηςΘερίσου και του Αγίου Ιωάννη παγωτό Scandal από τα χεράκιατου πολυαγαπημένου Στέλιου Παρλιάρου Οι δύο νέες συγκλονι-στικές γεύσεις laquogianduia storyraquo και laquoparfait storyraquo από την ΕΒΓΑκαι τον Στέλιο Παρλιάρο ενθουσίασαν μέσα στο καλοκαίρι όσουςείχαν τη χαρά να βρίσκονται στα 2 καταστήματα και να παραγγεί-λουν το κέρασμά τους από τον ίδιο τον δημιουργό του παγωτού Κι επειδή ο Στέλιος δηλώνει λάτρης του νησιού μας ξαναήρθε στοΜΑΧ Αλικαρνασσού αυτή τη φορά με τις μαγικές συνταγές τηςARLA Έφτιαξε πεντανόστιμα γλυκά με Lurpak BUKO και κρέμαγάλακτος ARLA και ενέπνευσε ακόμα και την τελευταία νοικοκυράνα πειραματιστεί στην κουζίνα της φτιάχνοντας υγιεινά και οικονο-μικά γλυκίσματα για τους αγαπημένους της

συναυλίες

Πάμε στου Χαλκιαδάκηγια μαλλί Όχι δε βγήκατε κουρεμένοιhellip Στα κα-ταστήματα Χαλκιαδάκης ΜΑΧ της Θε-ρίσου και της Νέας Αλικαρνασσού για2 εβδομάδες ζήσαμε την εμπειρίαSYOSShellip Έμπειρες τεχνίτριες κομμω-τικής χτένισαν πολλές δεκάδες φίλεςτων σούπερ μάρκετ χρησιμοποιώνταςπροϊόντα styling της σειράς SYOSShellipΟι πανευτυχείς καταναλώτριες πουέζησαν την εμπειρία αυτή πήγανε γιαψώνια και βγήκαν χτενισμένες

Παράλληλα οι πελάτες των κατα-στημάτων μπορούσαν να αγορά-σουν οποιοδήποτε προϊόν SYOSS μεέκπτωση 40

Ο Ιούλιος στα σούπερ μάρκετ Χαλκια-δάκης πάντως είχε κι άλλο ldquoeventrdquoγύρω από τα μαλλιά Οι επιστημονικοίσυνεργάτες της εταιρείας LrsquoOREALπαρέδωσαν ιδιαίτερα μαθήματα στιςυπεύθυνες του τμήματος καλλυντι-κών των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδά-κης προκειμένου να σας εξυπηρε-τούν καλύτερα αναφορικά με τιςανάγκες σας στην περιποίηση τωνμαλλιών σας Καθίσαμε στα θρανίαλοιπόν για άλλη μια φορά προκειμέ-νου να έχουμε εξειδικευμένη γνώσηγύρω από τα προϊόντα που έχουμεστα ράφια των καλλυντικών Ιδιαίτερηβάση δόθηκε στην κατάρτιση γύρωαπό την επιλογή κατάλληλης βαφήςανάλογα με τον τύπο μαλλιώνΗ εταιρεία LrsquoOREAL παρουσίασε και τολανσάρισμα της νέας επαναστατικήςβαφής OLIA της πρώτης μόνιμηςβαφής μαλλιών με τη δύναμη ελαίου Σας περιμένουμε λοιπόν στα κατα-στήματά μας για να σας βοηθή-σουμε να επιλέξετε το νέο σας Look

Πάμε στου

Χαλκιαδάκη γιαhellip γλυκέςαλχημείες

LrsquoOREAL

Λαχανικά απόhellipκήποοικογένεια των προϊόντων εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη μεγαλώνει μόλιςπαραλάβαμε τη νέα σειρά φρεσκοκατεψυγμένων λαχανικών από την ελ-ληνική εταιρεία Alterra Είμαστε σίγουροι ότι και αυτή η συλλογή προϊόν-

των που επιλέξαμε για εσάς θα κερδίσει τις εντυπώσεις και θα αναδειχθεί προϊόνbest seller όπως εξάλλου έχετε αναδείξει όλα τα προϊόντα που φέρουν τη σφρα-γίδα εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη Τα φασολάκια ο αρακάς οι μπάμιες το τρυφερό σπανάκι και οι αγκινάρεςθα αποτελέσουν μία εύκολη και εξαιρετικά υγιεινή λύση για το καθημερινό σαςτραπέζι ενώ το μίγμα λαχανικών και το καλαμπόκι θα δροσίσουν τις σαλάτεςσας δίνοντας χρώμα και γεύση σε πολύ καλή τιμή Απολαύστε τα και ετοιμαστείτεγια τα νέα προϊόντα μας που συνδυάζουν ελεγμένη ποιότητα σε σταθερά χαμηλήτιμή όλο το χρόνο

Σακούλες Χαλκιαδάκης ελληνική εταιρεία Rolopack ABEE παράγειστην Ελλάδα με μείγμα βασισμένο σε παρ-θένο πολυαιθυλένιο (HD) τις νέες σακούλες

απορριμμάτων Χαλκιαδάκης Σας προσφέρουμε 3κωδικούς σακούλα mini μεσαία και μεγάλη έτσιώστε να έχετε την οικονομικότερη λύση για τη χρήσησακούλας απορριμμάτων σε μία εποχή που πρέπει νακάνουμε οικονομία στα πάντα όχι όμως και στην ποι-ότητα των προϊόντων μαςhellip

Γλυκές παραδοσιακές λιχουδιέςτο ευρύτερο πλαίσιο στήριξης της ελληνικής παραγωγής ερχόμαστε μεπροτάσεις για να laquoγλυκαθείτεraquo με παραδοσιακά ελληνικά ζαχαρώδη Έτσι φέραμε σε επιλεγμένα καταστήματά μας αυθεντικό λουκούμι και

χαλβαδόπιτες από τη βιοτεχνία ΚΟΡΡΕ της Σύρου μία μεγάλη ποικιλία από κρη-τικά μαντολάτα και παστέλια με την επωνυμία ΟΡΕΙΝΟ και τέλος χαρουπόμελοαπό το Ρέθυμνο για υγιεινά γλυκά και σάλτσες που εκτός από γεύση συνδυάζουν τις ευεργετικές ιδιότητες του χαρουπιού ndash ενός κρητικού καρπού πλούσιου σε ασβέστιο υδατάνθρακες φώσφορο και βιταμίνες Α και Β

Η

Η

Σ

Η προσπάθεια να είμαστε κοντά στον αθλητισμόσυνεχίζεται και σε συνεργασία με τον ΟΦΗ δια-θέτουμε για τους φίλους Ομιλίτες εισιτήρια διαρ-κείας για τη θύρα 1 μόνο με 50 ευρώ αντί για 80ευρώ κατεβάζοντας εξαιρετικά το κόστος ανάαγώνα έτσι ώστε να μη στερηθεί κανείς τη χαράτου γηπέδουhellip

Επίσης σύντομα υποδεχόμαστε σε αποκλειστική διάθεση την επί-σημη εμφάνιση του Luciano Galletti Τα έσοδα από την πώλησητης εμφάνισης στη συμβολική τιμή των 1990 ευρώ θα διατεθούνγια τη στήριξη της ομάδας

γήπεδοΠάμε στου Χαλκιαδάκη για

SYO

SS

98

Το είχαν συνήθεια οι Έλληνες από τότε που κατοίκησαν σε τούτο το κομμάτι της γης και γίνηκανένα μαζί του τους πιο ωραίους τόπους τους αφιέρωναν στους θεούς Άλλοτε πάνω στα βουνάάλλοτε στα δάση άλλοτε στα ακρωτήρια και στους μυχούς εκεί που σμίγουν οι στεριές με τις θά-λασσες Τέρπονταν οι αθάνατοι χόρταιναν τα μάτια τους ομορφιά χόρταιναν οι καρδιές τουςγαλήνη καμάρωναν τον όμορφο τόπο που διάλεξαν για να κατοικήσουν και τον ονόμασαν Ελ-λάδα Μαζί τους γεύονταν κι οι προσκυνητές το θεϊκό γλυκασμό μέρωναν οι ανθρώπινες ψυχέςκουβαλούσαν πότε σφάγια για τις θυσίες τις αιματηρές πότε άρτους σε σχήμα σφαγίων για τιςαναίμακτες πότε τραγούδια και ύμνους αποστάγματα ψυχής κι εκείνα Σε τούτο το ακρογώνι της Κρήτης στο Σαμώνειον ακρωτήριο λίγο πιο κει από το φοινικοδάσοςτου Βάι έχτισαν οι Ετεοκρήτες των κλασικών χρόνων το ναό της Αθηνάς η πολυμήχανη θεά τυ-πικά κόρη μόνο του Δία αλλά ουσιαστικά και θυγατέρα της πάνσοφης Μήτιδας διαφέντευε τουςθαλασσινούς δρόμους της Ανατολής απολάμβανε το πρώτο φως που κι εκείνο ανεμπόδισταδιάβαινε την πλατιά θάλασσα κι έφτανε ως εδώ Σήμερα δεν υπάρχει ναός της Αθηνάς Βούλιαξαν οι πέτρες χάθηκαν τα αγάλματα σβήστηκανοι επιγραφές βούλιαξε κι η μνήμη καθώς ο τόπος περνούσε σταδιακά από τη δικαιοδοσία τουΔία στην πίστη του Χριστού Μέχρι που ήρθε ένας χριστιανός Άγιος να κατοικήσει δίπλα στηνΑθηνά και να προσδώσει καινούργια ιερότητα στον τόπο Το όνομά του Ισίδωρος Ανατολίτης κιεκείνος από την άκρα της Αιγύπτου ερημίτης φημισμένος Είχε ζήσει στα ασκηταριά του Πη-λούσιου κοντά στο σημερινό Πορτ Σάιδ κι είχε γράψει αμέτρητες επιστολές ερμηνεύοντας τονΘείο Λόγο Κανείς δεν ξέρει γιατί τον διάλεξαν οι Στειακοί τούτον τον Αιγυπτιώτη ασκητή για να του αφιε-ρώσουν τον τόπο Ίσως για να θυμούνται πως από κει περνούσαν κάποτε οι ορθάνοιχτοι δρόμοιτης Ανατολής πως ο απηλιώτης ο άνεμος έφερνε πάντα μηνύματα από την άλλη άκρα της θά-λασσας Ο Πηλουσιώτης Ισίδωρος έδωσε καινούργιο νόημα στη λατρεία των νεότερων Ετεο-κρητών Αλλά και καινούργιο όνομα στο ακρωτήρι το δικό του Το άκρο της Σαμωνείου Αθηνάςέγινε άκρο του Ισίδωρου Κάβο Σίδερο δηλαδήΦαίνεται πως αρχικά σε άγνωστο χρόνο δημιουργήθηκε εδώ μια σκήτη ένα ερημητήριο Κά-ποιοι άγνωστοι αναχωρητές διάλεξαν τους τόπους της Αθηνάς ως τόπους άσκησης και προσευ-χής ρίζωσαν στο βράχο και οικοδόμησαν έναν μικρούλη ναό Η σκήτη εξελίχτηκε σε μικρόμοναστήρι μεγάλωσε ο ναός άνθρωποι έζησαν και πέθαναν εδώ στην ερημιά του φωτός και τουανέμου Κάθε Φλεβάρη μαζεύονται πάλι οι Στειακοί προσκυνητές χορταίνουν κι εκείνοι την ομορφιά τουκόσμου σ αυτό το μοναδικό σταυροδρόμι των ανέμων Κι ύστερα ξεχύνονται στα πλάγια για ναμαζέψουν χορταρικά κι αγριαγκινάρες Μόνο τότε ανοίγει διάπλατα ο κλειστός δρόμος που οδη-γεί στον ιερό τόπο του Σαλμωνείου (είναι στρατιωτική περιοχή) Κάθε καλοκαίρι χάνεται το λιγοστό πράσινο κιτρινίζει ο τόπος ξεραίνεται η βλάστηση ψήνεταιακόμη και το χώμα στον ήλιο Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θά-λασσα και να κολυμπήσει καταμόναχος κοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος Τα νερά δεν είναιαπλώς καθαρά είναι διάφανα λες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό Αν χωθείς μέσα τουςθα νιώσεις τη δροσιά να σε τυλίγει Κι αν είσαι από κείνους που γυρεύουν τα κρυμμένα μυστικάτων ιερών τόπων δεν θα ακούσεις μόνο τον παφλασμό των κυμάτων Μπορεί να φτάσουν σταυτιά σου ακόμη και τ αφανέρωτα Οι σκόρπιες νότες από τον ύμνο που αναπέμπουν οι αιώνεςστο φως

Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θάλασσα και να κολυμπήσει καταμόναχοςκοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος Τα νερά δεν είναι απλώς καθαρά είναι διάφαναλες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Φωτογραφήματα

ΣΑΜΩΝΕΙΟΝ ΑΚΡΩΤΗΡΙΌταν ο Ισίδωρος συγκατοίκησε με την Αθηνά

10

N

Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώς ήλιοιΠερνώντας από έναν όμορφο αυλόγυρο κρητικού σπιτιού θαμπώθηκα από το λαμπερό κίτρινο χρώμα Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώςήλιοιΔεν ξέρω αν καλλιεργήθηκε ποτέ συστηματικά στην Κρήτη ο ηλίανθος Σε άλλες περιοχές του κόσμου εκεί που δεν ευδοκίμησε ποτέη ελιά οι άνθρωποι βασίστηκαν στον ελαιοδότη καρπό του για να εξασφαλίσουν λάδι και πλούτο Όσοι έτυχε να βρεθούν σε καλ-λιέργειες ηλίανθων έχουν να λένε για εκείνες τις απέραντες κίτρινες θάλασσες που φτάνουν ως εκεί που φτάνει το βλέμμα Στην Κρήτη τον τόπο του ευλογημένου καρπού της ελιάς δεν χρειαστήκαμε ποτέ ούτε ηλιέλαιο ούτε κανένα άλλο σπορέλαιο Τοφυτό όμως το αγαπήσαμε Και το αγαπήσαμε για την ομορφιά του Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο που τον κοιτάζει κατάματαπου τον ακολουθεί ως τη δύση του Το φυτέψαμε στις άκρες των κήπων και στις αυλές των σπιτιών Έτσι απλά γιατί θέλομε να δώ-σομε περισσότερο χρώμα στα καλοκαίρια μας

Ηγουμένη σ ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα του ελ-ληνικού καλοκαιριού της Αγίας Μαρίνας στη Βόνη της Κρή-της Κάποτε την έλεγαν Κυριακή Κάποτε Μέχρι που πέρασετην πόρτα του μοναστηριού Μετά έγινε κι εκείνη Μαρίνα σαντην μεγάλη οικοδέσποινά της Είχε έρθει από τα καμένα χωριάτης Βιάννου μόλις λίγα χρόνια μετά τη συμφορά που προκά-λεσε στον άγιο εκείνο τόπο η γερμανική λαίλαπα Την πρόλαβα λίγα χρόνια πριν από το μεγάλο ταξίδι τηςΉταν καλοκαίρι ακόμη και το ξακουσμένο προσκύνημα τηςΒόνης δεν είχε ησυχάσει ούτε στιγμή από το πολύβουοπλήθος που συρρέει κάθεχρόνο ζητώντας μερίδιο στηνελπίδα Την είδα να περπατά στο μο-ναστήρι δηλαδή στο δικό τηςσπιτικό Γιατί σπίτι της ήταν ηΑγιά Μαρίνα Εξήντα χρόνιαείχαν περάσει από τότε που έφτανε ως εκεί καθισμένη σε ανα-πηρικό καροτσάκι Και σαν βρήκε τη γιατρειά δεν κούνησεούτε ρούπι από το αγιοτόπι της Βόνης έμεινε για πάντα εκείρίζωσε

Την ακολούθησα στον πρωινό περίπατό της Πέρασε τονπερίβολο κατέβηκε τα σκαλοπάτια μπήκε στο ναό Ζή-τησα την άδεια να τη φωτογραφίσω και δεν αρνήθηκεΑλλά και δεν πόζαρε Απλώς αρκέστηκε να κοιτάζει πότε-πότε προς το μέρος μου σχεδόν αδιάφορα Κι όσο ένιωθετο φακό να προσπαθεί να παγώσει το χρόνο δεν χαμογέ-λασε καθόλου Ίσως επειδή είχε αφεθεί κι εκείνη στο παι-γνίδι του χρόνου ίσως επειδή προτιμούσε να χαμογελάστους ανθρώπους όχι στις μηχανές Πάτησα κάμποσες φορές το κλείστρο της μηχανής Δεν ήτανμόνο μια μορφή σκαμμένη από ρυτίδες ούτε ένα βλέμμα πουδεν είχε γεράσει λες και αντιστεκόταν στο γήρας Ήταν η σύ-νοψη μιας ζωής μάλλον και μιας ολόκληρης εποχής Αλλά καιη σύνοψη μιας υπερκόσμιας γαλήνης μοναδικής που νόμιζεςπως την είχε δανειστεί από κάποια εικόνα βυζαντινή ίσως απόκάποιο έργο του Θεοφάνη Λένε πως η μορφή ο έξω κόσμος του ανθρώπου ο υλικός δενείναι τίποτα περισσότερο από αντανάκλαση του μέσα Τουάυλου Το σκέφτηκα πολλές φορές εκείνη τη μέρα κάθε πουπατούσα το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής

ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥΑντανάκλαση ενός άυλου κόσμου

Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο

που τον κοιτάζει κατάματα που τον ακολουθεί

ως τη δύση του

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣN

Το χρώμα του καλοκαιριού(ομορφιά στα ανθρώπινα μέτρα)Αν ήταν να διαλέξω ένα χρώμα για το ελληνικό καλοκαίρι θα δυσκολευόμουνπολύ Θα ταλαντευόμουν ανάμεσα στο λευκό του ασβέστη και το γαλάζιο τουρανού Αν ήταν να διαλέξω το χρώμα της μνήμης θα διάλεγα τις λουλουδιασμένεςαυλές των χωριάτικων σπιτιών Λευκά και κόκκινα γεράνια κίτρινοι και πορ-φυροί κατιφέδες πράσινοι βασιλικοί ντάλιες ρόδα λοήσιμα και πολύχρωμαΚαι στην άκρη το δέντρο του σπιτιού ρογδιά λεμονιά πιπεριά μουσμουλιάΧρώμα και φως συνοδοιπόροι σ ένα ταξίδι που δεν ξέρεις από πότε έχει αρχί-σει Στάθηκα απέναντι στο μεσαρίτικο μονώροφο σπίτι προσπαθώντας να δια-βάσω το τοπίο Κι είδα το ανθρώπινο μέτρο να γίνεται κανόνας ζωής Ύβριςκαμιά Αρμονία μόνο Ο δομημένος χώρος στα μέτρα του ανθρώπου Οι ακτίνες τουήλιου που έπεφταν κάθετα στους τοίχους έκαναν τα στρώσεις του ασβέστη ναμοιάζουν με επάλληλες επιστρώσεις του χρόνου Λένε πως το καταμεσήμερο δεν είναι η καλύτερη ώρα για φωτογράφιση Κι όμως Οι κανόνες υπάρχουν για να μπορούμε να ανακαλύπτομε τις εξαιρέ-σεις τους

Ένας αετός με σπασμένα φτερά(κι ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης)Κι όμως Υπάρχουν αετοί που μπορούν να πετούν και με σπασμένα φτερά Να δίνουν μάχες και να τις κερδίζουν Να κατανικούν ακόμη και τη μάστιγα της λέπρας και να ξαναβγαίνουν στη ζωή πιοδυνατοί από πριν Αυτόν τον ωραίο συμβολισμό του αετού με το σπασμένο ζερβό φτερό βρήκε ο πολυτάλαντος Μανώ-λης Χαρούλης για να τιμήσει τον φίλο και συνονόματό του Μανώλη Φουντουλάκη από την Ελούντα Το γύψινο πρόπλα-σμα θα ντυθεί με ανοξείδωτο χάλυβα θα αφαιρεθεί ο γύψος για να μείνει μόνο του το αστραφτερό μέταλλο και νααντανακλά τις ακτίνες του ήλιου Ο Φουντουλάκης προσβλήθηκε νέος από τη λέπρα και γνώρισε την απομόνωση στα κολαστήρια που κάποιοι τα βάφτισαναποξαρχής νοσοκομεία (χωρίς να ντρέπονται) Πάλεψε σαν αετός στη θύελλα πάλεψε με σπασμένα φτερά Και νίκησεΠέθανε το 2010 σε πολύ προχωρημένη ηλικία Και από άλλη αιτία Ο καλλιτέχνης του Μεραμπέλου ο Χαρούλης (ο πολυτεχνίτης που φτιάχνει με πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι σο-φιστεί η γόνιμη φαντασία του) ετοιμάζει κιόλας τον ατσάλινο αετό Ίσως για να θυμίζει την ατσάλινη θέληση του νικητή Καινα δίνει μαθήματα σε όλους μας Κανένας αγώνας δεν πάει χαμένος Αρκεί να έχει κανείς τη δύναμη να παλεύει Ακόμη και με σπασμένα φτερά

Πολυτεχνίτης που φτιάχνειμε πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι φανταστεί η γόνιμη φαντασία του

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

13

17

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ποδεχθήκαμε λοιπόν με ιδιαίτερη ικανοποίηση τηνπρόσκληση από τηνlsquoΑρτοβιομηχανία ΚαραμολέγκοςΑΕ για επίσκεψη και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις καιστους χώρους παραγωγής και διακίνησης αυτών τωντόσο σημαντικών για τη διατροφή μας προϊόντων

Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 12 Ιουλίου καισυμμετείχαν η κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη Υπεύθυνη Ποιότηταςτων Super Market lsquoΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣrsquo ο κύριος Δημήτρης Βατσιθια-νός Εμπορικός Διευθυντής και ο κύριος Μιχάλης Κουκουβάς Δι-ευθυντής Πωλήσεων Η ξενάγηση στους χώρους παραγωγής καιδιακίνησης της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος ΑΕ έγινε από τονΔιευθύνοντα Σύμβουλο κύριο Μανώλη Καραμολέγκο και τον Εμ-πορικό Διευθυντή της εταιρίας κύριο Νίκο Βολάκη

Γνωρίζοντας lsquoαπό πρώτο χέριrsquo την ηγετική θέση της Αρτοβιομη-χανίας Καραμολέγκος ΑΕ στην κατηγορία του συσκευασμένουάρτου περιμέναμε να δούμε ένα άρτια εξοπλισμένο εργοστάσιομε αυστηρές προδιαγραφές Ποιότητας και Ασφάλειας και να συ-ναντήσουμε ανθρώπους με γνώση και εξειδίκευση στο ψωμί ησυγκεκριμένη εμπειρία όμως πραγματικά ξεπέρασε τις προσδο-κίες μας Ο μηχανολογικός εξοπλισμός δεν είναι απλά άρτιος είναιεντυπωσιακός και ενώ μιλάμε για προηγμένη τεχνολογικά παρα-γωγική διαδικασία ο σεβασμός στο ψωμί και στην τέχνη της αρ-τοποίησης είναι απαράμιλλος Εκείνο που μας εξέπληξε είναι τοτέλειο πάντρεμα των πιο σύγχρονων μεθόδων παραγωγής με τηνπαράδοση της αρτοποιίας για τη δημιουργία ενός τόσο lsquoσημερι-νούrsquo είδους διατροφής όπως είναι το συσκευασμένο ψωμί χωρίςόμως να χάνεται το αξιακό υπόβαθρο που έχει το συγκεκριμένοείδος διατροφής για τον Έλληνα Χαρακτηριστικά θα αναφέρουμεότι η Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος ΑΕ είναι η μόνη στην Ελ-λάδα και από τις λίγες στην Ευρώπη που διαθέτει εγκατάστασηπαραγωγής δικού της φυσικού προζυμιού με παραγωγική δυνα-τότητα 12 τόνων φυσικού προζυμιού ημερησίως Από την άλλη ηνέα υπερσύγχρονη γραμμή παραγωγής συσκευασμένου άρτου

σε φέτες που εγκαινιάστηκε μόλις τον περασμένο Μάιο εξασφα-λίζει ότι από την ανάμιξη των πρώτων υλών μέχρι και το τελικόστάδιο της συσκευασίας των προϊόντων δεν παρεμβάλλεται αν-θρώπινο χέρι γεγονός που διασφαλίζει στο μέγιστο δυνατόβαθμό ότι κάθε προϊόν που φέρει το σήμα της ΑρτοβιομηχανίαςΚαραμολέγκος ΑΕ παράγεται με τα υψηλότερα δυνατά επίπεδαΠοιότητας και Ασφάλειας

Παρrsquo όλα αυτά ο ανθρώπινος παράγοντας στην εταιρία παρα-μένει το πιο σημαντικό περιουσιακό της στοιχείο Δεν είναι μόνοη εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία εκείνο που εντυπωσιάζει είναιτο μεράκι και το πάθος όλων των ανθρώπων της εταιρίας και τουψηλό επίπεδο ευθύνης γιrsquo αυτό που κάνουν κάθε μέρα καθώς καιη δέσμευσή τους απέναντι στις ανάγκες του σύγχρονου κατανα-λωτή για διατροφή με αξία ενδιαφέρον καιhellip οικονομία

Τελειώνοντας αξίζει να αναφερθούμε και στο πώς αυτά τα προ-ϊόντα φθάνουν καθημερινά στα ράφια των καταστημάτων μας καιαπό εκεί στον τελικό μας καταναλωτή δηλαδή εσάς Για το ψωμίη ταχύτητα διακίνησης είναι πολύ σημαντική και στην Αρτοβιο-μηχανία Καραμολέγκος το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό Γιrsquo αυτό καιέχουν επενδύσει στο μεγαλύτερο ιδιόκτητο στόλο φορτηγών δια-νομής που εξασφαλίζει ότι το ψωμί που παράγεται κάθε μέρα θαφθάνει κάθε μέρα στο ράφι του αγαπημένου σας Super market

Τίποτα δεν είναι τυχαίο και εμείς στα Super Market ΧΑΛ-ΚΙΑΔΑΚΗΣ το ξέρουμε πολύ καλά γιrsquo αυτό και στηρίζουμε

τις αξιόλογες προσπάθειες από τις αμιγώς ελληνικές εταιρίεςκαθώς αποτελούμε κι εμείς μέρος αυτής της προσπάθειας Θασυνεχίσουμε λοιπόν με τη δράση μας να εμπνέουμε αλλά καινα εμπνεόμαστε από τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες ελληνι-κών επιχειρήσεων και όλοι μαζί θα συνεχίσουμε να μοιραζόμα-στε το πάθος και το όραμα για πλήρη ικανοποίηση τουκαταναλωτή που επισκέπτεται καθημερινά τα καταστήματά μαςγια τις αγορές του

ΕΝΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙστην τέχνη της αρτοποίησηςΕίναι γνωστή σε όλους η δέσμευση και αφοσίωση των Super Market ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ στην ποιότητα και τηνασφάλεια των προϊόντων που διακινούνται στα καταστήματά μαςΣτο πλαίσιο αυτό αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία επαφής και αξιολόγησης της παραγωγικής διαδικασίας εταιρειώνπου παράγουν προϊόντα και επιλέγετε καθημερινά από τα ράφια των καταστημάτων μας ειδικά όταν πρόκειταιγια προϊόντα διατροφής

16

A

τα super market Χαλκιαδάκηςμας αρέσει να φροντίζουμε έμ-

πρακτα τους πελάτες μας και να βρι-σκόμαστε κοντά τους κάθε στιγμή μεευχάριστες εκπλήξεις και δώρα Έτσιφροντίσαμε για την ομορφιά σας μοι-ράζοντας από την εταιρία Rilken τιςβαφές Silken Color μιας ολόκληρηςχρονιάς σε 30 τυχερές και από τηνεταιρία Illy προσφέραμε δώρο τηνμηχανή Francis Francis x71 Ipere-spresso Illy στους πελάτες μας με τηναγορά 10 συσκευασιών Iperespres-soIlly

ροντίσαμε να βρεθούμε κοντάσας με πασχαλινές προσφορές

ώστε να γεμίσει και φέτος το γιορτινότραπέζι μοιράζοντας επιπλέον 3000ευρώ σε δωροεπιταγές αγοράζονταςLurpak Sanitas και Johnson ampJohnson αξίας 1000 ευρώ αντίστοιχααπό κάθε εταιρία και κληρώθηκαν 70πακέτα προϊόντων προσωπικής καιοικιακής φροντίδας σε 70 τυχερούςκάτοχους της κάρτας Xtra Προνο-μίων Χαλκιαδάκης

ο τελευταίο διάστημα ακόμα μοι-ράστηκαν 1500 ευρώ σε δωροε-

πιταγές από την εταιρία Le petitMarseillais 1000 ευρώ από την εται-ρία Johnson amp Johnson 1000 ευρώαπό την εταιρία Durex και 1500 ευρώαπό το Nivea for Men ενώ 150 τυχε-ροί που χρησιμοποίησαν την κάρταXtra Προνομίων Χαλκιαδάκης στιςαγορές τους κληρώθηκαν και κέρδι-σαν 150 δωροεπιταγές αξίας 20 ευρώγια τις αγορές τους στα κρεοπωλείατων καταστημάτων μας

Οι ευχάριστες εκπλήξεις για τους πελάτες μας συνεχίζονταικαι ακόμα περισσότερο όσο χρησιμοποιούν την κάρτα Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης

μείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕ παρακολουθούμε στενά τις προσπά-θειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία καιτον αγώνα τους και προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους Τα προϊόντα που παράγονται στο νησί μας είναι μοναδικά σε ποι-ότητα Γι αυτό και ήταν πάντα περιζήτητα στις διεθνείς αγορές Οι

συνθήκες καλλιέργειας είναι ιδανικές Πλούσια η γη υπέροχο το κλίμα και τομικροκλίμα πολύτιμη η εμπειρία των ανθρώπων Ελαιόλαδο κρασί κηπευ-τικά φρούτα Όλα υπέροχα

Από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της η Χαλκιαδάκης ΑΕ φρόντισε νααναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο συνεργατών από την μιαν άκρη του νη-σιού ως την άλλη Μ αυτόν τον τρόπο πετύχαμε ένα διπλό στόχο Αφ ενόςστηρίζουμε την αγροτική μας παραγωγή και δίνουμε την ευκαιρία στους ποι-οτικούς παραγωγούς να διαθέσουν τα προϊόντα τους στην αγορά Αφ ετέρουπροσφέρουμε στους καταναλωτές ότι καλύτερο παράγει αυτός ο τόπος Καιμάλιστα με τα πιο αυστηρά ποιοτικά κριτήρια παρακολουθώντας τη βιο-γραφία των προϊόντων Με την επιστημονική συνεργασία της MODUS DCSπου έχει σχεδιάσει το πρόγραμμα ελέγχου ποιότητας και έχει την επιστημο-νική ευθύνη της εφαρμογής του μπορούμε να ξέρουμε τα πάντα ακόμη καιγια το τελευταίο οπωρικό και το τελευταίο λαχανικό που φτάνει στο τραπέζιτου καταναλωτή Ξέρουμε το χωράφι στο οποίο καλλιεργήθηκε παρακο-λουθούμε την ανάπτυξη την ωρίμανση την κοπή τη μεταφορά τις καλ-λιεργητικές τεχνικές τις γνωματεύσεις των γεωπόνων

Έτσι γιατί δεν έχουν μόνον οι άνθρωποι βιογραφίες Έχουν και τα προ-ϊόντα που επιλέγουμε για τα ράφια μας

Αυτό τοσταφύλιέχει τη βιογραφία του

Εκπλήξεις και δώρα

Σ

Φ

Τ

Η γη ήταν πάντα η μεγάλη δύναμη τουτόπου μας Σ αυτήν στηριζόταν ένα με-γάλο κομμάτι της οικονομίας της σαυτήν βασίστηκε και το περίφημο κρη-τικό διατροφικό πρότυπο φημισμένοσήμερα σ ολόκληρο τον κόσμο

Εμείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕπαρακολουθούμε στενά τις προσπάθειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία και τον αγώνα τουςκαι προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους

E

19

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια φωτογραφία - ένα ποίημακαι δείχνουν τα ματόφρυδα κοράκια μες στο χιόνιΠίσω απrsquo το διάβα τους στρωτά χειρόβολα τα στάχυαχαράζουν στράτα απάτητη στον ήλιο και στrsquo αγέριΓια τις βαρύτερες δουλειές άξια τrsquo αντρίκια χέριαστρίβουν κλωνάρια κοτσικιάς και ζώνουν τα δεμάτια

Γ Δροσίνης

18

Στις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυα νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες

Οι θερίστρεςΜε του καιρού το γύρισμα τrsquo όνειρο θrsquo αληθέψειΣτις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυανεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρεςΤrsquo ανάλαφρα ασπρομάντιλα σφιγμένα με τα δόντιαφυλαχτικά απrsquo το λιόκαμα τις όψες αποκρύβουν

21

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

20

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσαΤόσο το θέρος τόσα τα πουλιά και σε μέγα βάθοςΗ πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα

Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΌποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΕίναι σα να μην υποφέρει από βάροςΕίναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέραΕίναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμαΝα τραγουδάει μέσα στη νύχταΚαι να του γίνεται η νύχτα μητέραΝα τραγουδάει μέσα στον ήλιο [hellip]

Γιώργος Σαραντάρης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 2: ΥπερΧ Τέυχος 66

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

4 Βραβείο διασφάλισης ποιότητας

6 ΤΑ ΝΕΑ ΜΑΣ

8 Φωτογραφήματατου Νίκου Ψιλάκη

16 Ένα συναρπαστικό ταξίδιστην τέχνη της αρτοποίησης

18 Μια φωτογραφία - ένα ποίημαΦωτογραφίζει και επιλέγει η Έφη Ψιλάκη

24 ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού Χασάν

28 Τότε που πρόσφεραν ψωμίστη βρύση του χωριού του Γ Ν Αικατερινίδη

34 Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσει γαζωμένος με σφαίρες γερμανικέςτου Νίκου Ψιλάκη

46 Οι τηγανίτες της Χρυσής

50 Ο επιτάφιος της Παναγιάςτης Έφης Ψιλάκη

58 Τζίτζικας ο ερωμένος της Αυγήςτης Έφης Ψιλάκη

66 Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςτου Νίκου Ψιλάκη

74 Η γλιστρίδα στην Κρητική κουζίνα

wwwxalkiadakisgr

Tριμηνιαία έκδοσητων ΣM XAΛKIAΔAKHτηλ 2810 824 1401o χιλ Γαζίου-Κρουσώνα 7005 Ηράκλειο

Διανέμεται δωρεάν από τα καταστήματα της εταιρείας

Yπεύθυνος σύμφωνα με το νόμοΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗ

Eκδοτική φροντίδαTμήμα Δημοσίων Σχέσεωντης AE XAΛKIAΔAKH

Φωτογραφία εξωφύλλουΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Σύμβουλος έκδοσηςNIKOΣ ΨIΛAKHΣ

Yπεύθυνοι Δημοσίων Σχέσεωντης AE XAΛKIAΔAKHΧΡΙΣΤΙΝΑ ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΑΚΗΣ

Σχεδίαση εντύπουNIKOΣ NTPETAKHΣ

ΦωτοστοιχειοθεσίαMακέτες - EκτύπωσηTYΠΟΚΡΕΤΑBIΠE Hρακλείου Tηλ 2810 380882 FAX 2810 380887

Tα κείμενα που δημοσιεύονται δεν εκφράζουν κατrsquo ανάγκην και την άποψη της εταιρείας ή του περιοδικού

8

18

24

28

34

50

74

ι βέλτιστες πρακτικές των σούπερ μάρκετ και τωνπρομηθευτικών εταιρειών διακρίθηκαν βάσει μιαςαδιάβλητης διαδικασίας που θεσμοθέτησε το πε-ριοδικό σελφ σέρβις της Boussias Communicationsμε την επιστημονική υποστήριξη του Εργαστηρίου

Ηλεκτρονικού Εμπορίου (ELTRUN) του Οικονομικού Πανεπι-στημίου Αθηνών Τα βραβεία είχαν την υποστήριξη των φο-ρέων ΣΕΒΤ ECR Hellas και ΙΕΛΚΑ οι οποίοι εκπροσωπήθηκανκαι στην κριτική επιτροπή ενώ τελούσαν υπό την αιγίδα τουΥπουργείου Ανάπτυξης amp Ανταγωνιστικότητας

Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης είχαν τη τιμή να βραβευτούνστην ενότητα laquoΜanagement Καινοτομία amp Νέες Τεχνολογίεςraquoγια τα Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας στο τμήμα των οπω-ροκηπευτικών Πρόκειται για το σύστημα E-cert που έχει ανα-πτύξει για τη Χαλκιαδάκης ΑΕ η MODUS DCS που ωςεπιστημονικά υπεύθυνη για το σύστημα σχεδίασε και ανέπτυξειδιωτικό πρωτόκολλο ποιότητας και ασφάλειας στην παραγωγήστην τυποποίηση και στη διακίνηση των φρούτων και των λα-χανικών που προμηθευόμαστε και σας προσφέρουμε μέσα απότα καταστήματά μας

Επίσης παραλάβαμε ακόμα ένα βραβείο για την laquoΒέλτιστη συ-νεργασία Λιανεμπορίου-Προμηθευτώνraquo αναφορικά με τη συ-νεργασία της αλυσίδας Χαλκιαδάκη με την εταιρεία SCAHygiene Products για τη διεξαγωγή έρευνας αγοράς από τηντελευταία στα Χανιά και το Ηράκλειο με στόχο την ανάλυσησυμπεριφοράς καταναλωτή και τη βελτίωση εξυπηρέτησης τωνπελατών μας Νιώθουμε πραγματικά μεγάλη χαρά όταν ανά-μεσα στους Πολυεθνικούς Κολοσσούς του κλάδου μας μπο-ρούμε να τυγχάνουμε τέτοιας αναγνώρισης και ιδιαίτερα σεθέματα ποιότητας ndash αξίας αδιαπραγμάτευτης για όλους εμάςστη Χαλκιαδάκης ΑΕ

Βραβείο διασφάλισης ποιότητας

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

Σημαντικές διακρίσεις για τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης και την MODUS

Την Πέμπτη 11 Ιουλίου είχαμε τη χαρά να συμμετέχουμε σε μια λαμπερή τελετή με τους εκπροσώπους των ση-μαντικότερων επιχειρήσεων του κλάδου των σούπερ μάρκετ και των προμηθευτών τους όπου ανακοινώθηκανοι νικητές των σελφ σέρβις Εxcellence Αwards 2013 Η βράβευση των εξαιρετικών πρακτικών των επιχειρήσεωνπου συμμετείχαν στη 2η διοργάνωση του θεσμού έδωσε την ευκαιρία παρουσίασης στο κοινό των στοιχείωνπου οδήγησαν την κριτική επιτροπή στην επιλογή των νικητών αλλά και στους παρευρισκόμενους να επιβεβαι-ώσουν την αξία της δημιουργικής απάντησης στις προκλήσεις της εποχής

Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης είχαν τη τιμή να βραβευτούν στην ενότητα laquoΜanagement Καινοτομία amp Νέες Τεχνολογίεςraquoγια τα Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας στο τμήμα των οπωροκηπευτικών σε συνεργασία με την MODUS DCS καιστην ενότητα Βέλτιστες Συνεργασίες Λιανεμπορίου Προμηθευτών για τη διενέργεια έρευνας καταναλωτή σε συνεργασίαμε την εταιρεία SCA HYGIENE PRODUCTS ΑΕ

Ο

Οι κκ Γιάννης Κοττεάκος - Πρόεδρος Ελλάδος της SCA HYGIENEPRODUCTS ΑΕ η κ Χριστίνα Χαλκιαδάκη εκ μέρους της Χαλκιαδάκης ΑΕο κ Στέφανος Κομνηνός - Γενικός Γραμματέας Εμπορίου η κ Αμαλία Χανδρινού Διευθύντρια Μarketing της SCA HYGIENE PRODUCTS ΑΕ ο κ Χρήστος Χειμωνίδης αντιπρόεδρος της ΠΕΝΤΕ - ΓΑΛΑΞΙΑΣ ΑΕΕ και ο κ Γιώργος Στεργίου - Ειδικός Γραμματέας Βιομηχανίας amp Καταναλωτή

76

Κάνουμε ότι μπορούμε για να σας φτιάξουμε το κέφι

ΤΑΝΕΑΜΑΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟυΜΕ

Πάμε στου Χαλκιαδάκη γιαhellip

Το ξέρουμε ότι οι εποχές είναι δύσκολες γιrsquo αυτό και κά-νουμε ότι περνάει από το χέρι μας πέραν των προσφο-ρών και της συνεχούς μας προσπάθειας για χαμηλές τιμέςκαθημερινά προκειμένου να σας ανεβάσουμε τη διά-θεσηhellip Έτσι συνεχίζουμε να εξασφαλίζουμε σημαντικέςεκπτώσεις εισιτηρίων σε επιλεγμένες συναυλίες και οργα-νώσεις ώστε ναhellip καλοπερνάμε

Το καλοκαίρι άρχισε με μία κατάμεστη από κόσμο βρα-διά στο γήπεδο του ΟΦΗ όπου καταφέραμε και εξασφα-λίσαμε έκπτωση 5 ευρώ στην προπώληση της συναυλίαςτων Ρέμου ndash Ρόκου ndash Φουρέιρα Στη συνέχεια χορέψαμεμε την αγαπημένη φωνή της laquoΚαιτούλαςraquo (Γαρμπή) όπουκι εκεί οι φίλοι των σούπερ μαρκετ Χαλκιαδάκης αγόρα-σαν εισιτήρια σε προνομιακή τιμή και απογειωθήκαμε μετον κλασικό συναυλιακό καλλιτέχνη Μιχάλη Χατζηγιάννημε εισιτήριο μόλις 9 ευρώ αντί 13 ευρώ στα ταμεία τουγηπέδου Συνεχίσαμε με 2 εμφανίσεις (Ρέθυμνο - Ηρά-κλειο) της Νατάσας Θεοδωρίδου όπου laquoτραβήχτηκε κόκ-κινη γραμμήraquo στο εισιτήριο και διαθέσαμε μέσα από τακαταστήματά μας εισόδους μόνο με 8 ευρώ Συγκινηθή-καμε με το θαυμαστό έργο του Σωματείου γονέων καιφίλων ατόμων με αναπηρία laquoΔικαίωμα στη Ζωήraquo αλλάκαι την ανταπόκριση εκατοντάδων Ηρακλειωτών στις 2βραδιές που οργανώθηκαν με τον Γιάννη Χαρούλη RossDaly και Dance Spirit για τη στήριξη του Σωματείου

Ήδη μέσα από κληρώσεις στην επίσημη σελίδα τωνσούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης στο Facebook (https

wwwfacebook comxalkiadakisgr) έχουν δοθεί πάνωαπό 80 δωρεάν προσκλήσεις για όλες τις παραπάνω εκ-δηλώσεις κι ελπίζουμε να σας κρατάμε στο κέφι και τουπόλοιπο καλοκαίρι

Μικροί - μεγάλοι απόλαυσαν στα καταστήματα Χαλκιαδάκης τηςΘερίσου και του Αγίου Ιωάννη παγωτό Scandal από τα χεράκιατου πολυαγαπημένου Στέλιου Παρλιάρου Οι δύο νέες συγκλονι-στικές γεύσεις laquogianduia storyraquo και laquoparfait storyraquo από την ΕΒΓΑκαι τον Στέλιο Παρλιάρο ενθουσίασαν μέσα στο καλοκαίρι όσουςείχαν τη χαρά να βρίσκονται στα 2 καταστήματα και να παραγγεί-λουν το κέρασμά τους από τον ίδιο τον δημιουργό του παγωτού Κι επειδή ο Στέλιος δηλώνει λάτρης του νησιού μας ξαναήρθε στοΜΑΧ Αλικαρνασσού αυτή τη φορά με τις μαγικές συνταγές τηςARLA Έφτιαξε πεντανόστιμα γλυκά με Lurpak BUKO και κρέμαγάλακτος ARLA και ενέπνευσε ακόμα και την τελευταία νοικοκυράνα πειραματιστεί στην κουζίνα της φτιάχνοντας υγιεινά και οικονο-μικά γλυκίσματα για τους αγαπημένους της

συναυλίες

Πάμε στου Χαλκιαδάκηγια μαλλί Όχι δε βγήκατε κουρεμένοιhellip Στα κα-ταστήματα Χαλκιαδάκης ΜΑΧ της Θε-ρίσου και της Νέας Αλικαρνασσού για2 εβδομάδες ζήσαμε την εμπειρίαSYOSShellip Έμπειρες τεχνίτριες κομμω-τικής χτένισαν πολλές δεκάδες φίλεςτων σούπερ μάρκετ χρησιμοποιώνταςπροϊόντα styling της σειράς SYOSShellipΟι πανευτυχείς καταναλώτριες πουέζησαν την εμπειρία αυτή πήγανε γιαψώνια και βγήκαν χτενισμένες

Παράλληλα οι πελάτες των κατα-στημάτων μπορούσαν να αγορά-σουν οποιοδήποτε προϊόν SYOSS μεέκπτωση 40

Ο Ιούλιος στα σούπερ μάρκετ Χαλκια-δάκης πάντως είχε κι άλλο ldquoeventrdquoγύρω από τα μαλλιά Οι επιστημονικοίσυνεργάτες της εταιρείας LrsquoOREALπαρέδωσαν ιδιαίτερα μαθήματα στιςυπεύθυνες του τμήματος καλλυντι-κών των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδά-κης προκειμένου να σας εξυπηρε-τούν καλύτερα αναφορικά με τιςανάγκες σας στην περιποίηση τωνμαλλιών σας Καθίσαμε στα θρανίαλοιπόν για άλλη μια φορά προκειμέ-νου να έχουμε εξειδικευμένη γνώσηγύρω από τα προϊόντα που έχουμεστα ράφια των καλλυντικών Ιδιαίτερηβάση δόθηκε στην κατάρτιση γύρωαπό την επιλογή κατάλληλης βαφήςανάλογα με τον τύπο μαλλιώνΗ εταιρεία LrsquoOREAL παρουσίασε και τολανσάρισμα της νέας επαναστατικήςβαφής OLIA της πρώτης μόνιμηςβαφής μαλλιών με τη δύναμη ελαίου Σας περιμένουμε λοιπόν στα κατα-στήματά μας για να σας βοηθή-σουμε να επιλέξετε το νέο σας Look

Πάμε στου

Χαλκιαδάκη γιαhellip γλυκέςαλχημείες

LrsquoOREAL

Λαχανικά απόhellipκήποοικογένεια των προϊόντων εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη μεγαλώνει μόλιςπαραλάβαμε τη νέα σειρά φρεσκοκατεψυγμένων λαχανικών από την ελ-ληνική εταιρεία Alterra Είμαστε σίγουροι ότι και αυτή η συλλογή προϊόν-

των που επιλέξαμε για εσάς θα κερδίσει τις εντυπώσεις και θα αναδειχθεί προϊόνbest seller όπως εξάλλου έχετε αναδείξει όλα τα προϊόντα που φέρουν τη σφρα-γίδα εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη Τα φασολάκια ο αρακάς οι μπάμιες το τρυφερό σπανάκι και οι αγκινάρεςθα αποτελέσουν μία εύκολη και εξαιρετικά υγιεινή λύση για το καθημερινό σαςτραπέζι ενώ το μίγμα λαχανικών και το καλαμπόκι θα δροσίσουν τις σαλάτεςσας δίνοντας χρώμα και γεύση σε πολύ καλή τιμή Απολαύστε τα και ετοιμαστείτεγια τα νέα προϊόντα μας που συνδυάζουν ελεγμένη ποιότητα σε σταθερά χαμηλήτιμή όλο το χρόνο

Σακούλες Χαλκιαδάκης ελληνική εταιρεία Rolopack ABEE παράγειστην Ελλάδα με μείγμα βασισμένο σε παρ-θένο πολυαιθυλένιο (HD) τις νέες σακούλες

απορριμμάτων Χαλκιαδάκης Σας προσφέρουμε 3κωδικούς σακούλα mini μεσαία και μεγάλη έτσιώστε να έχετε την οικονομικότερη λύση για τη χρήσησακούλας απορριμμάτων σε μία εποχή που πρέπει νακάνουμε οικονομία στα πάντα όχι όμως και στην ποι-ότητα των προϊόντων μαςhellip

Γλυκές παραδοσιακές λιχουδιέςτο ευρύτερο πλαίσιο στήριξης της ελληνικής παραγωγής ερχόμαστε μεπροτάσεις για να laquoγλυκαθείτεraquo με παραδοσιακά ελληνικά ζαχαρώδη Έτσι φέραμε σε επιλεγμένα καταστήματά μας αυθεντικό λουκούμι και

χαλβαδόπιτες από τη βιοτεχνία ΚΟΡΡΕ της Σύρου μία μεγάλη ποικιλία από κρη-τικά μαντολάτα και παστέλια με την επωνυμία ΟΡΕΙΝΟ και τέλος χαρουπόμελοαπό το Ρέθυμνο για υγιεινά γλυκά και σάλτσες που εκτός από γεύση συνδυάζουν τις ευεργετικές ιδιότητες του χαρουπιού ndash ενός κρητικού καρπού πλούσιου σε ασβέστιο υδατάνθρακες φώσφορο και βιταμίνες Α και Β

Η

Η

Σ

Η προσπάθεια να είμαστε κοντά στον αθλητισμόσυνεχίζεται και σε συνεργασία με τον ΟΦΗ δια-θέτουμε για τους φίλους Ομιλίτες εισιτήρια διαρ-κείας για τη θύρα 1 μόνο με 50 ευρώ αντί για 80ευρώ κατεβάζοντας εξαιρετικά το κόστος ανάαγώνα έτσι ώστε να μη στερηθεί κανείς τη χαράτου γηπέδουhellip

Επίσης σύντομα υποδεχόμαστε σε αποκλειστική διάθεση την επί-σημη εμφάνιση του Luciano Galletti Τα έσοδα από την πώλησητης εμφάνισης στη συμβολική τιμή των 1990 ευρώ θα διατεθούνγια τη στήριξη της ομάδας

γήπεδοΠάμε στου Χαλκιαδάκη για

SYO

SS

98

Το είχαν συνήθεια οι Έλληνες από τότε που κατοίκησαν σε τούτο το κομμάτι της γης και γίνηκανένα μαζί του τους πιο ωραίους τόπους τους αφιέρωναν στους θεούς Άλλοτε πάνω στα βουνάάλλοτε στα δάση άλλοτε στα ακρωτήρια και στους μυχούς εκεί που σμίγουν οι στεριές με τις θά-λασσες Τέρπονταν οι αθάνατοι χόρταιναν τα μάτια τους ομορφιά χόρταιναν οι καρδιές τουςγαλήνη καμάρωναν τον όμορφο τόπο που διάλεξαν για να κατοικήσουν και τον ονόμασαν Ελ-λάδα Μαζί τους γεύονταν κι οι προσκυνητές το θεϊκό γλυκασμό μέρωναν οι ανθρώπινες ψυχέςκουβαλούσαν πότε σφάγια για τις θυσίες τις αιματηρές πότε άρτους σε σχήμα σφαγίων για τιςαναίμακτες πότε τραγούδια και ύμνους αποστάγματα ψυχής κι εκείνα Σε τούτο το ακρογώνι της Κρήτης στο Σαμώνειον ακρωτήριο λίγο πιο κει από το φοινικοδάσοςτου Βάι έχτισαν οι Ετεοκρήτες των κλασικών χρόνων το ναό της Αθηνάς η πολυμήχανη θεά τυ-πικά κόρη μόνο του Δία αλλά ουσιαστικά και θυγατέρα της πάνσοφης Μήτιδας διαφέντευε τουςθαλασσινούς δρόμους της Ανατολής απολάμβανε το πρώτο φως που κι εκείνο ανεμπόδισταδιάβαινε την πλατιά θάλασσα κι έφτανε ως εδώ Σήμερα δεν υπάρχει ναός της Αθηνάς Βούλιαξαν οι πέτρες χάθηκαν τα αγάλματα σβήστηκανοι επιγραφές βούλιαξε κι η μνήμη καθώς ο τόπος περνούσε σταδιακά από τη δικαιοδοσία τουΔία στην πίστη του Χριστού Μέχρι που ήρθε ένας χριστιανός Άγιος να κατοικήσει δίπλα στηνΑθηνά και να προσδώσει καινούργια ιερότητα στον τόπο Το όνομά του Ισίδωρος Ανατολίτης κιεκείνος από την άκρα της Αιγύπτου ερημίτης φημισμένος Είχε ζήσει στα ασκηταριά του Πη-λούσιου κοντά στο σημερινό Πορτ Σάιδ κι είχε γράψει αμέτρητες επιστολές ερμηνεύοντας τονΘείο Λόγο Κανείς δεν ξέρει γιατί τον διάλεξαν οι Στειακοί τούτον τον Αιγυπτιώτη ασκητή για να του αφιε-ρώσουν τον τόπο Ίσως για να θυμούνται πως από κει περνούσαν κάποτε οι ορθάνοιχτοι δρόμοιτης Ανατολής πως ο απηλιώτης ο άνεμος έφερνε πάντα μηνύματα από την άλλη άκρα της θά-λασσας Ο Πηλουσιώτης Ισίδωρος έδωσε καινούργιο νόημα στη λατρεία των νεότερων Ετεο-κρητών Αλλά και καινούργιο όνομα στο ακρωτήρι το δικό του Το άκρο της Σαμωνείου Αθηνάςέγινε άκρο του Ισίδωρου Κάβο Σίδερο δηλαδήΦαίνεται πως αρχικά σε άγνωστο χρόνο δημιουργήθηκε εδώ μια σκήτη ένα ερημητήριο Κά-ποιοι άγνωστοι αναχωρητές διάλεξαν τους τόπους της Αθηνάς ως τόπους άσκησης και προσευ-χής ρίζωσαν στο βράχο και οικοδόμησαν έναν μικρούλη ναό Η σκήτη εξελίχτηκε σε μικρόμοναστήρι μεγάλωσε ο ναός άνθρωποι έζησαν και πέθαναν εδώ στην ερημιά του φωτός και τουανέμου Κάθε Φλεβάρη μαζεύονται πάλι οι Στειακοί προσκυνητές χορταίνουν κι εκείνοι την ομορφιά τουκόσμου σ αυτό το μοναδικό σταυροδρόμι των ανέμων Κι ύστερα ξεχύνονται στα πλάγια για ναμαζέψουν χορταρικά κι αγριαγκινάρες Μόνο τότε ανοίγει διάπλατα ο κλειστός δρόμος που οδη-γεί στον ιερό τόπο του Σαλμωνείου (είναι στρατιωτική περιοχή) Κάθε καλοκαίρι χάνεται το λιγοστό πράσινο κιτρινίζει ο τόπος ξεραίνεται η βλάστηση ψήνεταιακόμη και το χώμα στον ήλιο Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θά-λασσα και να κολυμπήσει καταμόναχος κοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος Τα νερά δεν είναιαπλώς καθαρά είναι διάφανα λες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό Αν χωθείς μέσα τουςθα νιώσεις τη δροσιά να σε τυλίγει Κι αν είσαι από κείνους που γυρεύουν τα κρυμμένα μυστικάτων ιερών τόπων δεν θα ακούσεις μόνο τον παφλασμό των κυμάτων Μπορεί να φτάσουν σταυτιά σου ακόμη και τ αφανέρωτα Οι σκόρπιες νότες από τον ύμνο που αναπέμπουν οι αιώνεςστο φως

Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θάλασσα και να κολυμπήσει καταμόναχοςκοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος Τα νερά δεν είναι απλώς καθαρά είναι διάφαναλες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Φωτογραφήματα

ΣΑΜΩΝΕΙΟΝ ΑΚΡΩΤΗΡΙΌταν ο Ισίδωρος συγκατοίκησε με την Αθηνά

10

N

Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώς ήλιοιΠερνώντας από έναν όμορφο αυλόγυρο κρητικού σπιτιού θαμπώθηκα από το λαμπερό κίτρινο χρώμα Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώςήλιοιΔεν ξέρω αν καλλιεργήθηκε ποτέ συστηματικά στην Κρήτη ο ηλίανθος Σε άλλες περιοχές του κόσμου εκεί που δεν ευδοκίμησε ποτέη ελιά οι άνθρωποι βασίστηκαν στον ελαιοδότη καρπό του για να εξασφαλίσουν λάδι και πλούτο Όσοι έτυχε να βρεθούν σε καλ-λιέργειες ηλίανθων έχουν να λένε για εκείνες τις απέραντες κίτρινες θάλασσες που φτάνουν ως εκεί που φτάνει το βλέμμα Στην Κρήτη τον τόπο του ευλογημένου καρπού της ελιάς δεν χρειαστήκαμε ποτέ ούτε ηλιέλαιο ούτε κανένα άλλο σπορέλαιο Τοφυτό όμως το αγαπήσαμε Και το αγαπήσαμε για την ομορφιά του Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο που τον κοιτάζει κατάματαπου τον ακολουθεί ως τη δύση του Το φυτέψαμε στις άκρες των κήπων και στις αυλές των σπιτιών Έτσι απλά γιατί θέλομε να δώ-σομε περισσότερο χρώμα στα καλοκαίρια μας

Ηγουμένη σ ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα του ελ-ληνικού καλοκαιριού της Αγίας Μαρίνας στη Βόνη της Κρή-της Κάποτε την έλεγαν Κυριακή Κάποτε Μέχρι που πέρασετην πόρτα του μοναστηριού Μετά έγινε κι εκείνη Μαρίνα σαντην μεγάλη οικοδέσποινά της Είχε έρθει από τα καμένα χωριάτης Βιάννου μόλις λίγα χρόνια μετά τη συμφορά που προκά-λεσε στον άγιο εκείνο τόπο η γερμανική λαίλαπα Την πρόλαβα λίγα χρόνια πριν από το μεγάλο ταξίδι τηςΉταν καλοκαίρι ακόμη και το ξακουσμένο προσκύνημα τηςΒόνης δεν είχε ησυχάσει ούτε στιγμή από το πολύβουοπλήθος που συρρέει κάθεχρόνο ζητώντας μερίδιο στηνελπίδα Την είδα να περπατά στο μο-ναστήρι δηλαδή στο δικό τηςσπιτικό Γιατί σπίτι της ήταν ηΑγιά Μαρίνα Εξήντα χρόνιαείχαν περάσει από τότε που έφτανε ως εκεί καθισμένη σε ανα-πηρικό καροτσάκι Και σαν βρήκε τη γιατρειά δεν κούνησεούτε ρούπι από το αγιοτόπι της Βόνης έμεινε για πάντα εκείρίζωσε

Την ακολούθησα στον πρωινό περίπατό της Πέρασε τονπερίβολο κατέβηκε τα σκαλοπάτια μπήκε στο ναό Ζή-τησα την άδεια να τη φωτογραφίσω και δεν αρνήθηκεΑλλά και δεν πόζαρε Απλώς αρκέστηκε να κοιτάζει πότε-πότε προς το μέρος μου σχεδόν αδιάφορα Κι όσο ένιωθετο φακό να προσπαθεί να παγώσει το χρόνο δεν χαμογέ-λασε καθόλου Ίσως επειδή είχε αφεθεί κι εκείνη στο παι-γνίδι του χρόνου ίσως επειδή προτιμούσε να χαμογελάστους ανθρώπους όχι στις μηχανές Πάτησα κάμποσες φορές το κλείστρο της μηχανής Δεν ήτανμόνο μια μορφή σκαμμένη από ρυτίδες ούτε ένα βλέμμα πουδεν είχε γεράσει λες και αντιστεκόταν στο γήρας Ήταν η σύ-νοψη μιας ζωής μάλλον και μιας ολόκληρης εποχής Αλλά καιη σύνοψη μιας υπερκόσμιας γαλήνης μοναδικής που νόμιζεςπως την είχε δανειστεί από κάποια εικόνα βυζαντινή ίσως απόκάποιο έργο του Θεοφάνη Λένε πως η μορφή ο έξω κόσμος του ανθρώπου ο υλικός δενείναι τίποτα περισσότερο από αντανάκλαση του μέσα Τουάυλου Το σκέφτηκα πολλές φορές εκείνη τη μέρα κάθε πουπατούσα το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής

ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥΑντανάκλαση ενός άυλου κόσμου

Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο

που τον κοιτάζει κατάματα που τον ακολουθεί

ως τη δύση του

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣN

Το χρώμα του καλοκαιριού(ομορφιά στα ανθρώπινα μέτρα)Αν ήταν να διαλέξω ένα χρώμα για το ελληνικό καλοκαίρι θα δυσκολευόμουνπολύ Θα ταλαντευόμουν ανάμεσα στο λευκό του ασβέστη και το γαλάζιο τουρανού Αν ήταν να διαλέξω το χρώμα της μνήμης θα διάλεγα τις λουλουδιασμένεςαυλές των χωριάτικων σπιτιών Λευκά και κόκκινα γεράνια κίτρινοι και πορ-φυροί κατιφέδες πράσινοι βασιλικοί ντάλιες ρόδα λοήσιμα και πολύχρωμαΚαι στην άκρη το δέντρο του σπιτιού ρογδιά λεμονιά πιπεριά μουσμουλιάΧρώμα και φως συνοδοιπόροι σ ένα ταξίδι που δεν ξέρεις από πότε έχει αρχί-σει Στάθηκα απέναντι στο μεσαρίτικο μονώροφο σπίτι προσπαθώντας να δια-βάσω το τοπίο Κι είδα το ανθρώπινο μέτρο να γίνεται κανόνας ζωής Ύβριςκαμιά Αρμονία μόνο Ο δομημένος χώρος στα μέτρα του ανθρώπου Οι ακτίνες τουήλιου που έπεφταν κάθετα στους τοίχους έκαναν τα στρώσεις του ασβέστη ναμοιάζουν με επάλληλες επιστρώσεις του χρόνου Λένε πως το καταμεσήμερο δεν είναι η καλύτερη ώρα για φωτογράφιση Κι όμως Οι κανόνες υπάρχουν για να μπορούμε να ανακαλύπτομε τις εξαιρέ-σεις τους

Ένας αετός με σπασμένα φτερά(κι ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης)Κι όμως Υπάρχουν αετοί που μπορούν να πετούν και με σπασμένα φτερά Να δίνουν μάχες και να τις κερδίζουν Να κατανικούν ακόμη και τη μάστιγα της λέπρας και να ξαναβγαίνουν στη ζωή πιοδυνατοί από πριν Αυτόν τον ωραίο συμβολισμό του αετού με το σπασμένο ζερβό φτερό βρήκε ο πολυτάλαντος Μανώ-λης Χαρούλης για να τιμήσει τον φίλο και συνονόματό του Μανώλη Φουντουλάκη από την Ελούντα Το γύψινο πρόπλα-σμα θα ντυθεί με ανοξείδωτο χάλυβα θα αφαιρεθεί ο γύψος για να μείνει μόνο του το αστραφτερό μέταλλο και νααντανακλά τις ακτίνες του ήλιου Ο Φουντουλάκης προσβλήθηκε νέος από τη λέπρα και γνώρισε την απομόνωση στα κολαστήρια που κάποιοι τα βάφτισαναποξαρχής νοσοκομεία (χωρίς να ντρέπονται) Πάλεψε σαν αετός στη θύελλα πάλεψε με σπασμένα φτερά Και νίκησεΠέθανε το 2010 σε πολύ προχωρημένη ηλικία Και από άλλη αιτία Ο καλλιτέχνης του Μεραμπέλου ο Χαρούλης (ο πολυτεχνίτης που φτιάχνει με πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι σο-φιστεί η γόνιμη φαντασία του) ετοιμάζει κιόλας τον ατσάλινο αετό Ίσως για να θυμίζει την ατσάλινη θέληση του νικητή Καινα δίνει μαθήματα σε όλους μας Κανένας αγώνας δεν πάει χαμένος Αρκεί να έχει κανείς τη δύναμη να παλεύει Ακόμη και με σπασμένα φτερά

Πολυτεχνίτης που φτιάχνειμε πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι φανταστεί η γόνιμη φαντασία του

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

13

17

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ποδεχθήκαμε λοιπόν με ιδιαίτερη ικανοποίηση τηνπρόσκληση από τηνlsquoΑρτοβιομηχανία ΚαραμολέγκοςΑΕ για επίσκεψη και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις καιστους χώρους παραγωγής και διακίνησης αυτών τωντόσο σημαντικών για τη διατροφή μας προϊόντων

Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 12 Ιουλίου καισυμμετείχαν η κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη Υπεύθυνη Ποιότηταςτων Super Market lsquoΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣrsquo ο κύριος Δημήτρης Βατσιθια-νός Εμπορικός Διευθυντής και ο κύριος Μιχάλης Κουκουβάς Δι-ευθυντής Πωλήσεων Η ξενάγηση στους χώρους παραγωγής καιδιακίνησης της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος ΑΕ έγινε από τονΔιευθύνοντα Σύμβουλο κύριο Μανώλη Καραμολέγκο και τον Εμ-πορικό Διευθυντή της εταιρίας κύριο Νίκο Βολάκη

Γνωρίζοντας lsquoαπό πρώτο χέριrsquo την ηγετική θέση της Αρτοβιομη-χανίας Καραμολέγκος ΑΕ στην κατηγορία του συσκευασμένουάρτου περιμέναμε να δούμε ένα άρτια εξοπλισμένο εργοστάσιομε αυστηρές προδιαγραφές Ποιότητας και Ασφάλειας και να συ-ναντήσουμε ανθρώπους με γνώση και εξειδίκευση στο ψωμί ησυγκεκριμένη εμπειρία όμως πραγματικά ξεπέρασε τις προσδο-κίες μας Ο μηχανολογικός εξοπλισμός δεν είναι απλά άρτιος είναιεντυπωσιακός και ενώ μιλάμε για προηγμένη τεχνολογικά παρα-γωγική διαδικασία ο σεβασμός στο ψωμί και στην τέχνη της αρ-τοποίησης είναι απαράμιλλος Εκείνο που μας εξέπληξε είναι τοτέλειο πάντρεμα των πιο σύγχρονων μεθόδων παραγωγής με τηνπαράδοση της αρτοποιίας για τη δημιουργία ενός τόσο lsquoσημερι-νούrsquo είδους διατροφής όπως είναι το συσκευασμένο ψωμί χωρίςόμως να χάνεται το αξιακό υπόβαθρο που έχει το συγκεκριμένοείδος διατροφής για τον Έλληνα Χαρακτηριστικά θα αναφέρουμεότι η Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος ΑΕ είναι η μόνη στην Ελ-λάδα και από τις λίγες στην Ευρώπη που διαθέτει εγκατάστασηπαραγωγής δικού της φυσικού προζυμιού με παραγωγική δυνα-τότητα 12 τόνων φυσικού προζυμιού ημερησίως Από την άλλη ηνέα υπερσύγχρονη γραμμή παραγωγής συσκευασμένου άρτου

σε φέτες που εγκαινιάστηκε μόλις τον περασμένο Μάιο εξασφα-λίζει ότι από την ανάμιξη των πρώτων υλών μέχρι και το τελικόστάδιο της συσκευασίας των προϊόντων δεν παρεμβάλλεται αν-θρώπινο χέρι γεγονός που διασφαλίζει στο μέγιστο δυνατόβαθμό ότι κάθε προϊόν που φέρει το σήμα της ΑρτοβιομηχανίαςΚαραμολέγκος ΑΕ παράγεται με τα υψηλότερα δυνατά επίπεδαΠοιότητας και Ασφάλειας

Παρrsquo όλα αυτά ο ανθρώπινος παράγοντας στην εταιρία παρα-μένει το πιο σημαντικό περιουσιακό της στοιχείο Δεν είναι μόνοη εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία εκείνο που εντυπωσιάζει είναιτο μεράκι και το πάθος όλων των ανθρώπων της εταιρίας και τουψηλό επίπεδο ευθύνης γιrsquo αυτό που κάνουν κάθε μέρα καθώς καιη δέσμευσή τους απέναντι στις ανάγκες του σύγχρονου κατανα-λωτή για διατροφή με αξία ενδιαφέρον καιhellip οικονομία

Τελειώνοντας αξίζει να αναφερθούμε και στο πώς αυτά τα προ-ϊόντα φθάνουν καθημερινά στα ράφια των καταστημάτων μας καιαπό εκεί στον τελικό μας καταναλωτή δηλαδή εσάς Για το ψωμίη ταχύτητα διακίνησης είναι πολύ σημαντική και στην Αρτοβιο-μηχανία Καραμολέγκος το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό Γιrsquo αυτό καιέχουν επενδύσει στο μεγαλύτερο ιδιόκτητο στόλο φορτηγών δια-νομής που εξασφαλίζει ότι το ψωμί που παράγεται κάθε μέρα θαφθάνει κάθε μέρα στο ράφι του αγαπημένου σας Super market

Τίποτα δεν είναι τυχαίο και εμείς στα Super Market ΧΑΛ-ΚΙΑΔΑΚΗΣ το ξέρουμε πολύ καλά γιrsquo αυτό και στηρίζουμε

τις αξιόλογες προσπάθειες από τις αμιγώς ελληνικές εταιρίεςκαθώς αποτελούμε κι εμείς μέρος αυτής της προσπάθειας Θασυνεχίσουμε λοιπόν με τη δράση μας να εμπνέουμε αλλά καινα εμπνεόμαστε από τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες ελληνι-κών επιχειρήσεων και όλοι μαζί θα συνεχίσουμε να μοιραζόμα-στε το πάθος και το όραμα για πλήρη ικανοποίηση τουκαταναλωτή που επισκέπτεται καθημερινά τα καταστήματά μαςγια τις αγορές του

ΕΝΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙστην τέχνη της αρτοποίησηςΕίναι γνωστή σε όλους η δέσμευση και αφοσίωση των Super Market ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ στην ποιότητα και τηνασφάλεια των προϊόντων που διακινούνται στα καταστήματά μαςΣτο πλαίσιο αυτό αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία επαφής και αξιολόγησης της παραγωγικής διαδικασίας εταιρειώνπου παράγουν προϊόντα και επιλέγετε καθημερινά από τα ράφια των καταστημάτων μας ειδικά όταν πρόκειταιγια προϊόντα διατροφής

16

A

τα super market Χαλκιαδάκηςμας αρέσει να φροντίζουμε έμ-

πρακτα τους πελάτες μας και να βρι-σκόμαστε κοντά τους κάθε στιγμή μεευχάριστες εκπλήξεις και δώρα Έτσιφροντίσαμε για την ομορφιά σας μοι-ράζοντας από την εταιρία Rilken τιςβαφές Silken Color μιας ολόκληρηςχρονιάς σε 30 τυχερές και από τηνεταιρία Illy προσφέραμε δώρο τηνμηχανή Francis Francis x71 Ipere-spresso Illy στους πελάτες μας με τηναγορά 10 συσκευασιών Iperespres-soIlly

ροντίσαμε να βρεθούμε κοντάσας με πασχαλινές προσφορές

ώστε να γεμίσει και φέτος το γιορτινότραπέζι μοιράζοντας επιπλέον 3000ευρώ σε δωροεπιταγές αγοράζονταςLurpak Sanitas και Johnson ampJohnson αξίας 1000 ευρώ αντίστοιχααπό κάθε εταιρία και κληρώθηκαν 70πακέτα προϊόντων προσωπικής καιοικιακής φροντίδας σε 70 τυχερούςκάτοχους της κάρτας Xtra Προνο-μίων Χαλκιαδάκης

ο τελευταίο διάστημα ακόμα μοι-ράστηκαν 1500 ευρώ σε δωροε-

πιταγές από την εταιρία Le petitMarseillais 1000 ευρώ από την εται-ρία Johnson amp Johnson 1000 ευρώαπό την εταιρία Durex και 1500 ευρώαπό το Nivea for Men ενώ 150 τυχε-ροί που χρησιμοποίησαν την κάρταXtra Προνομίων Χαλκιαδάκης στιςαγορές τους κληρώθηκαν και κέρδι-σαν 150 δωροεπιταγές αξίας 20 ευρώγια τις αγορές τους στα κρεοπωλείατων καταστημάτων μας

Οι ευχάριστες εκπλήξεις για τους πελάτες μας συνεχίζονταικαι ακόμα περισσότερο όσο χρησιμοποιούν την κάρτα Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης

μείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕ παρακολουθούμε στενά τις προσπά-θειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία καιτον αγώνα τους και προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους Τα προϊόντα που παράγονται στο νησί μας είναι μοναδικά σε ποι-ότητα Γι αυτό και ήταν πάντα περιζήτητα στις διεθνείς αγορές Οι

συνθήκες καλλιέργειας είναι ιδανικές Πλούσια η γη υπέροχο το κλίμα και τομικροκλίμα πολύτιμη η εμπειρία των ανθρώπων Ελαιόλαδο κρασί κηπευ-τικά φρούτα Όλα υπέροχα

Από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της η Χαλκιαδάκης ΑΕ φρόντισε νααναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο συνεργατών από την μιαν άκρη του νη-σιού ως την άλλη Μ αυτόν τον τρόπο πετύχαμε ένα διπλό στόχο Αφ ενόςστηρίζουμε την αγροτική μας παραγωγή και δίνουμε την ευκαιρία στους ποι-οτικούς παραγωγούς να διαθέσουν τα προϊόντα τους στην αγορά Αφ ετέρουπροσφέρουμε στους καταναλωτές ότι καλύτερο παράγει αυτός ο τόπος Καιμάλιστα με τα πιο αυστηρά ποιοτικά κριτήρια παρακολουθώντας τη βιο-γραφία των προϊόντων Με την επιστημονική συνεργασία της MODUS DCSπου έχει σχεδιάσει το πρόγραμμα ελέγχου ποιότητας και έχει την επιστημο-νική ευθύνη της εφαρμογής του μπορούμε να ξέρουμε τα πάντα ακόμη καιγια το τελευταίο οπωρικό και το τελευταίο λαχανικό που φτάνει στο τραπέζιτου καταναλωτή Ξέρουμε το χωράφι στο οποίο καλλιεργήθηκε παρακο-λουθούμε την ανάπτυξη την ωρίμανση την κοπή τη μεταφορά τις καλ-λιεργητικές τεχνικές τις γνωματεύσεις των γεωπόνων

Έτσι γιατί δεν έχουν μόνον οι άνθρωποι βιογραφίες Έχουν και τα προ-ϊόντα που επιλέγουμε για τα ράφια μας

Αυτό τοσταφύλιέχει τη βιογραφία του

Εκπλήξεις και δώρα

Σ

Φ

Τ

Η γη ήταν πάντα η μεγάλη δύναμη τουτόπου μας Σ αυτήν στηριζόταν ένα με-γάλο κομμάτι της οικονομίας της σαυτήν βασίστηκε και το περίφημο κρη-τικό διατροφικό πρότυπο φημισμένοσήμερα σ ολόκληρο τον κόσμο

Εμείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕπαρακολουθούμε στενά τις προσπάθειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία και τον αγώνα τουςκαι προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους

E

19

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια φωτογραφία - ένα ποίημακαι δείχνουν τα ματόφρυδα κοράκια μες στο χιόνιΠίσω απrsquo το διάβα τους στρωτά χειρόβολα τα στάχυαχαράζουν στράτα απάτητη στον ήλιο και στrsquo αγέριΓια τις βαρύτερες δουλειές άξια τrsquo αντρίκια χέριαστρίβουν κλωνάρια κοτσικιάς και ζώνουν τα δεμάτια

Γ Δροσίνης

18

Στις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυα νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες

Οι θερίστρεςΜε του καιρού το γύρισμα τrsquo όνειρο θrsquo αληθέψειΣτις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυανεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρεςΤrsquo ανάλαφρα ασπρομάντιλα σφιγμένα με τα δόντιαφυλαχτικά απrsquo το λιόκαμα τις όψες αποκρύβουν

21

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

20

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσαΤόσο το θέρος τόσα τα πουλιά και σε μέγα βάθοςΗ πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα

Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΌποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΕίναι σα να μην υποφέρει από βάροςΕίναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέραΕίναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμαΝα τραγουδάει μέσα στη νύχταΚαι να του γίνεται η νύχτα μητέραΝα τραγουδάει μέσα στον ήλιο [hellip]

Γιώργος Σαραντάρης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 3: ΥπερΧ Τέυχος 66

ι βέλτιστες πρακτικές των σούπερ μάρκετ και τωνπρομηθευτικών εταιρειών διακρίθηκαν βάσει μιαςαδιάβλητης διαδικασίας που θεσμοθέτησε το πε-ριοδικό σελφ σέρβις της Boussias Communicationsμε την επιστημονική υποστήριξη του Εργαστηρίου

Ηλεκτρονικού Εμπορίου (ELTRUN) του Οικονομικού Πανεπι-στημίου Αθηνών Τα βραβεία είχαν την υποστήριξη των φο-ρέων ΣΕΒΤ ECR Hellas και ΙΕΛΚΑ οι οποίοι εκπροσωπήθηκανκαι στην κριτική επιτροπή ενώ τελούσαν υπό την αιγίδα τουΥπουργείου Ανάπτυξης amp Ανταγωνιστικότητας

Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης είχαν τη τιμή να βραβευτούνστην ενότητα laquoΜanagement Καινοτομία amp Νέες Τεχνολογίεςraquoγια τα Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας στο τμήμα των οπω-ροκηπευτικών Πρόκειται για το σύστημα E-cert που έχει ανα-πτύξει για τη Χαλκιαδάκης ΑΕ η MODUS DCS που ωςεπιστημονικά υπεύθυνη για το σύστημα σχεδίασε και ανέπτυξειδιωτικό πρωτόκολλο ποιότητας και ασφάλειας στην παραγωγήστην τυποποίηση και στη διακίνηση των φρούτων και των λα-χανικών που προμηθευόμαστε και σας προσφέρουμε μέσα απότα καταστήματά μας

Επίσης παραλάβαμε ακόμα ένα βραβείο για την laquoΒέλτιστη συ-νεργασία Λιανεμπορίου-Προμηθευτώνraquo αναφορικά με τη συ-νεργασία της αλυσίδας Χαλκιαδάκη με την εταιρεία SCAHygiene Products για τη διεξαγωγή έρευνας αγοράς από τηντελευταία στα Χανιά και το Ηράκλειο με στόχο την ανάλυσησυμπεριφοράς καταναλωτή και τη βελτίωση εξυπηρέτησης τωνπελατών μας Νιώθουμε πραγματικά μεγάλη χαρά όταν ανά-μεσα στους Πολυεθνικούς Κολοσσούς του κλάδου μας μπο-ρούμε να τυγχάνουμε τέτοιας αναγνώρισης και ιδιαίτερα σεθέματα ποιότητας ndash αξίας αδιαπραγμάτευτης για όλους εμάςστη Χαλκιαδάκης ΑΕ

Βραβείο διασφάλισης ποιότητας

ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

Σημαντικές διακρίσεις για τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης και την MODUS

Την Πέμπτη 11 Ιουλίου είχαμε τη χαρά να συμμετέχουμε σε μια λαμπερή τελετή με τους εκπροσώπους των ση-μαντικότερων επιχειρήσεων του κλάδου των σούπερ μάρκετ και των προμηθευτών τους όπου ανακοινώθηκανοι νικητές των σελφ σέρβις Εxcellence Αwards 2013 Η βράβευση των εξαιρετικών πρακτικών των επιχειρήσεωνπου συμμετείχαν στη 2η διοργάνωση του θεσμού έδωσε την ευκαιρία παρουσίασης στο κοινό των στοιχείωνπου οδήγησαν την κριτική επιτροπή στην επιλογή των νικητών αλλά και στους παρευρισκόμενους να επιβεβαι-ώσουν την αξία της δημιουργικής απάντησης στις προκλήσεις της εποχής

Τα σούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης είχαν τη τιμή να βραβευτούν στην ενότητα laquoΜanagement Καινοτομία amp Νέες Τεχνολογίεςraquoγια τα Συστήματα Διασφάλισης Ποιότητας στο τμήμα των οπωροκηπευτικών σε συνεργασία με την MODUS DCS καιστην ενότητα Βέλτιστες Συνεργασίες Λιανεμπορίου Προμηθευτών για τη διενέργεια έρευνας καταναλωτή σε συνεργασίαμε την εταιρεία SCA HYGIENE PRODUCTS ΑΕ

Ο

Οι κκ Γιάννης Κοττεάκος - Πρόεδρος Ελλάδος της SCA HYGIENEPRODUCTS ΑΕ η κ Χριστίνα Χαλκιαδάκη εκ μέρους της Χαλκιαδάκης ΑΕο κ Στέφανος Κομνηνός - Γενικός Γραμματέας Εμπορίου η κ Αμαλία Χανδρινού Διευθύντρια Μarketing της SCA HYGIENE PRODUCTS ΑΕ ο κ Χρήστος Χειμωνίδης αντιπρόεδρος της ΠΕΝΤΕ - ΓΑΛΑΞΙΑΣ ΑΕΕ και ο κ Γιώργος Στεργίου - Ειδικός Γραμματέας Βιομηχανίας amp Καταναλωτή

76

Κάνουμε ότι μπορούμε για να σας φτιάξουμε το κέφι

ΤΑΝΕΑΜΑΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟυΜΕ

Πάμε στου Χαλκιαδάκη γιαhellip

Το ξέρουμε ότι οι εποχές είναι δύσκολες γιrsquo αυτό και κά-νουμε ότι περνάει από το χέρι μας πέραν των προσφο-ρών και της συνεχούς μας προσπάθειας για χαμηλές τιμέςκαθημερινά προκειμένου να σας ανεβάσουμε τη διά-θεσηhellip Έτσι συνεχίζουμε να εξασφαλίζουμε σημαντικέςεκπτώσεις εισιτηρίων σε επιλεγμένες συναυλίες και οργα-νώσεις ώστε ναhellip καλοπερνάμε

Το καλοκαίρι άρχισε με μία κατάμεστη από κόσμο βρα-διά στο γήπεδο του ΟΦΗ όπου καταφέραμε και εξασφα-λίσαμε έκπτωση 5 ευρώ στην προπώληση της συναυλίαςτων Ρέμου ndash Ρόκου ndash Φουρέιρα Στη συνέχεια χορέψαμεμε την αγαπημένη φωνή της laquoΚαιτούλαςraquo (Γαρμπή) όπουκι εκεί οι φίλοι των σούπερ μαρκετ Χαλκιαδάκης αγόρα-σαν εισιτήρια σε προνομιακή τιμή και απογειωθήκαμε μετον κλασικό συναυλιακό καλλιτέχνη Μιχάλη Χατζηγιάννημε εισιτήριο μόλις 9 ευρώ αντί 13 ευρώ στα ταμεία τουγηπέδου Συνεχίσαμε με 2 εμφανίσεις (Ρέθυμνο - Ηρά-κλειο) της Νατάσας Θεοδωρίδου όπου laquoτραβήχτηκε κόκ-κινη γραμμήraquo στο εισιτήριο και διαθέσαμε μέσα από τακαταστήματά μας εισόδους μόνο με 8 ευρώ Συγκινηθή-καμε με το θαυμαστό έργο του Σωματείου γονέων καιφίλων ατόμων με αναπηρία laquoΔικαίωμα στη Ζωήraquo αλλάκαι την ανταπόκριση εκατοντάδων Ηρακλειωτών στις 2βραδιές που οργανώθηκαν με τον Γιάννη Χαρούλη RossDaly και Dance Spirit για τη στήριξη του Σωματείου

Ήδη μέσα από κληρώσεις στην επίσημη σελίδα τωνσούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης στο Facebook (https

wwwfacebook comxalkiadakisgr) έχουν δοθεί πάνωαπό 80 δωρεάν προσκλήσεις για όλες τις παραπάνω εκ-δηλώσεις κι ελπίζουμε να σας κρατάμε στο κέφι και τουπόλοιπο καλοκαίρι

Μικροί - μεγάλοι απόλαυσαν στα καταστήματα Χαλκιαδάκης τηςΘερίσου και του Αγίου Ιωάννη παγωτό Scandal από τα χεράκιατου πολυαγαπημένου Στέλιου Παρλιάρου Οι δύο νέες συγκλονι-στικές γεύσεις laquogianduia storyraquo και laquoparfait storyraquo από την ΕΒΓΑκαι τον Στέλιο Παρλιάρο ενθουσίασαν μέσα στο καλοκαίρι όσουςείχαν τη χαρά να βρίσκονται στα 2 καταστήματα και να παραγγεί-λουν το κέρασμά τους από τον ίδιο τον δημιουργό του παγωτού Κι επειδή ο Στέλιος δηλώνει λάτρης του νησιού μας ξαναήρθε στοΜΑΧ Αλικαρνασσού αυτή τη φορά με τις μαγικές συνταγές τηςARLA Έφτιαξε πεντανόστιμα γλυκά με Lurpak BUKO και κρέμαγάλακτος ARLA και ενέπνευσε ακόμα και την τελευταία νοικοκυράνα πειραματιστεί στην κουζίνα της φτιάχνοντας υγιεινά και οικονο-μικά γλυκίσματα για τους αγαπημένους της

συναυλίες

Πάμε στου Χαλκιαδάκηγια μαλλί Όχι δε βγήκατε κουρεμένοιhellip Στα κα-ταστήματα Χαλκιαδάκης ΜΑΧ της Θε-ρίσου και της Νέας Αλικαρνασσού για2 εβδομάδες ζήσαμε την εμπειρίαSYOSShellip Έμπειρες τεχνίτριες κομμω-τικής χτένισαν πολλές δεκάδες φίλεςτων σούπερ μάρκετ χρησιμοποιώνταςπροϊόντα styling της σειράς SYOSShellipΟι πανευτυχείς καταναλώτριες πουέζησαν την εμπειρία αυτή πήγανε γιαψώνια και βγήκαν χτενισμένες

Παράλληλα οι πελάτες των κατα-στημάτων μπορούσαν να αγορά-σουν οποιοδήποτε προϊόν SYOSS μεέκπτωση 40

Ο Ιούλιος στα σούπερ μάρκετ Χαλκια-δάκης πάντως είχε κι άλλο ldquoeventrdquoγύρω από τα μαλλιά Οι επιστημονικοίσυνεργάτες της εταιρείας LrsquoOREALπαρέδωσαν ιδιαίτερα μαθήματα στιςυπεύθυνες του τμήματος καλλυντι-κών των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδά-κης προκειμένου να σας εξυπηρε-τούν καλύτερα αναφορικά με τιςανάγκες σας στην περιποίηση τωνμαλλιών σας Καθίσαμε στα θρανίαλοιπόν για άλλη μια φορά προκειμέ-νου να έχουμε εξειδικευμένη γνώσηγύρω από τα προϊόντα που έχουμεστα ράφια των καλλυντικών Ιδιαίτερηβάση δόθηκε στην κατάρτιση γύρωαπό την επιλογή κατάλληλης βαφήςανάλογα με τον τύπο μαλλιώνΗ εταιρεία LrsquoOREAL παρουσίασε και τολανσάρισμα της νέας επαναστατικήςβαφής OLIA της πρώτης μόνιμηςβαφής μαλλιών με τη δύναμη ελαίου Σας περιμένουμε λοιπόν στα κατα-στήματά μας για να σας βοηθή-σουμε να επιλέξετε το νέο σας Look

Πάμε στου

Χαλκιαδάκη γιαhellip γλυκέςαλχημείες

LrsquoOREAL

Λαχανικά απόhellipκήποοικογένεια των προϊόντων εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη μεγαλώνει μόλιςπαραλάβαμε τη νέα σειρά φρεσκοκατεψυγμένων λαχανικών από την ελ-ληνική εταιρεία Alterra Είμαστε σίγουροι ότι και αυτή η συλλογή προϊόν-

των που επιλέξαμε για εσάς θα κερδίσει τις εντυπώσεις και θα αναδειχθεί προϊόνbest seller όπως εξάλλου έχετε αναδείξει όλα τα προϊόντα που φέρουν τη σφρα-γίδα εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη Τα φασολάκια ο αρακάς οι μπάμιες το τρυφερό σπανάκι και οι αγκινάρεςθα αποτελέσουν μία εύκολη και εξαιρετικά υγιεινή λύση για το καθημερινό σαςτραπέζι ενώ το μίγμα λαχανικών και το καλαμπόκι θα δροσίσουν τις σαλάτεςσας δίνοντας χρώμα και γεύση σε πολύ καλή τιμή Απολαύστε τα και ετοιμαστείτεγια τα νέα προϊόντα μας που συνδυάζουν ελεγμένη ποιότητα σε σταθερά χαμηλήτιμή όλο το χρόνο

Σακούλες Χαλκιαδάκης ελληνική εταιρεία Rolopack ABEE παράγειστην Ελλάδα με μείγμα βασισμένο σε παρ-θένο πολυαιθυλένιο (HD) τις νέες σακούλες

απορριμμάτων Χαλκιαδάκης Σας προσφέρουμε 3κωδικούς σακούλα mini μεσαία και μεγάλη έτσιώστε να έχετε την οικονομικότερη λύση για τη χρήσησακούλας απορριμμάτων σε μία εποχή που πρέπει νακάνουμε οικονομία στα πάντα όχι όμως και στην ποι-ότητα των προϊόντων μαςhellip

Γλυκές παραδοσιακές λιχουδιέςτο ευρύτερο πλαίσιο στήριξης της ελληνικής παραγωγής ερχόμαστε μεπροτάσεις για να laquoγλυκαθείτεraquo με παραδοσιακά ελληνικά ζαχαρώδη Έτσι φέραμε σε επιλεγμένα καταστήματά μας αυθεντικό λουκούμι και

χαλβαδόπιτες από τη βιοτεχνία ΚΟΡΡΕ της Σύρου μία μεγάλη ποικιλία από κρη-τικά μαντολάτα και παστέλια με την επωνυμία ΟΡΕΙΝΟ και τέλος χαρουπόμελοαπό το Ρέθυμνο για υγιεινά γλυκά και σάλτσες που εκτός από γεύση συνδυάζουν τις ευεργετικές ιδιότητες του χαρουπιού ndash ενός κρητικού καρπού πλούσιου σε ασβέστιο υδατάνθρακες φώσφορο και βιταμίνες Α και Β

Η

Η

Σ

Η προσπάθεια να είμαστε κοντά στον αθλητισμόσυνεχίζεται και σε συνεργασία με τον ΟΦΗ δια-θέτουμε για τους φίλους Ομιλίτες εισιτήρια διαρ-κείας για τη θύρα 1 μόνο με 50 ευρώ αντί για 80ευρώ κατεβάζοντας εξαιρετικά το κόστος ανάαγώνα έτσι ώστε να μη στερηθεί κανείς τη χαράτου γηπέδουhellip

Επίσης σύντομα υποδεχόμαστε σε αποκλειστική διάθεση την επί-σημη εμφάνιση του Luciano Galletti Τα έσοδα από την πώλησητης εμφάνισης στη συμβολική τιμή των 1990 ευρώ θα διατεθούνγια τη στήριξη της ομάδας

γήπεδοΠάμε στου Χαλκιαδάκη για

SYO

SS

98

Το είχαν συνήθεια οι Έλληνες από τότε που κατοίκησαν σε τούτο το κομμάτι της γης και γίνηκανένα μαζί του τους πιο ωραίους τόπους τους αφιέρωναν στους θεούς Άλλοτε πάνω στα βουνάάλλοτε στα δάση άλλοτε στα ακρωτήρια και στους μυχούς εκεί που σμίγουν οι στεριές με τις θά-λασσες Τέρπονταν οι αθάνατοι χόρταιναν τα μάτια τους ομορφιά χόρταιναν οι καρδιές τουςγαλήνη καμάρωναν τον όμορφο τόπο που διάλεξαν για να κατοικήσουν και τον ονόμασαν Ελ-λάδα Μαζί τους γεύονταν κι οι προσκυνητές το θεϊκό γλυκασμό μέρωναν οι ανθρώπινες ψυχέςκουβαλούσαν πότε σφάγια για τις θυσίες τις αιματηρές πότε άρτους σε σχήμα σφαγίων για τιςαναίμακτες πότε τραγούδια και ύμνους αποστάγματα ψυχής κι εκείνα Σε τούτο το ακρογώνι της Κρήτης στο Σαμώνειον ακρωτήριο λίγο πιο κει από το φοινικοδάσοςτου Βάι έχτισαν οι Ετεοκρήτες των κλασικών χρόνων το ναό της Αθηνάς η πολυμήχανη θεά τυ-πικά κόρη μόνο του Δία αλλά ουσιαστικά και θυγατέρα της πάνσοφης Μήτιδας διαφέντευε τουςθαλασσινούς δρόμους της Ανατολής απολάμβανε το πρώτο φως που κι εκείνο ανεμπόδισταδιάβαινε την πλατιά θάλασσα κι έφτανε ως εδώ Σήμερα δεν υπάρχει ναός της Αθηνάς Βούλιαξαν οι πέτρες χάθηκαν τα αγάλματα σβήστηκανοι επιγραφές βούλιαξε κι η μνήμη καθώς ο τόπος περνούσε σταδιακά από τη δικαιοδοσία τουΔία στην πίστη του Χριστού Μέχρι που ήρθε ένας χριστιανός Άγιος να κατοικήσει δίπλα στηνΑθηνά και να προσδώσει καινούργια ιερότητα στον τόπο Το όνομά του Ισίδωρος Ανατολίτης κιεκείνος από την άκρα της Αιγύπτου ερημίτης φημισμένος Είχε ζήσει στα ασκηταριά του Πη-λούσιου κοντά στο σημερινό Πορτ Σάιδ κι είχε γράψει αμέτρητες επιστολές ερμηνεύοντας τονΘείο Λόγο Κανείς δεν ξέρει γιατί τον διάλεξαν οι Στειακοί τούτον τον Αιγυπτιώτη ασκητή για να του αφιε-ρώσουν τον τόπο Ίσως για να θυμούνται πως από κει περνούσαν κάποτε οι ορθάνοιχτοι δρόμοιτης Ανατολής πως ο απηλιώτης ο άνεμος έφερνε πάντα μηνύματα από την άλλη άκρα της θά-λασσας Ο Πηλουσιώτης Ισίδωρος έδωσε καινούργιο νόημα στη λατρεία των νεότερων Ετεο-κρητών Αλλά και καινούργιο όνομα στο ακρωτήρι το δικό του Το άκρο της Σαμωνείου Αθηνάςέγινε άκρο του Ισίδωρου Κάβο Σίδερο δηλαδήΦαίνεται πως αρχικά σε άγνωστο χρόνο δημιουργήθηκε εδώ μια σκήτη ένα ερημητήριο Κά-ποιοι άγνωστοι αναχωρητές διάλεξαν τους τόπους της Αθηνάς ως τόπους άσκησης και προσευ-χής ρίζωσαν στο βράχο και οικοδόμησαν έναν μικρούλη ναό Η σκήτη εξελίχτηκε σε μικρόμοναστήρι μεγάλωσε ο ναός άνθρωποι έζησαν και πέθαναν εδώ στην ερημιά του φωτός και τουανέμου Κάθε Φλεβάρη μαζεύονται πάλι οι Στειακοί προσκυνητές χορταίνουν κι εκείνοι την ομορφιά τουκόσμου σ αυτό το μοναδικό σταυροδρόμι των ανέμων Κι ύστερα ξεχύνονται στα πλάγια για ναμαζέψουν χορταρικά κι αγριαγκινάρες Μόνο τότε ανοίγει διάπλατα ο κλειστός δρόμος που οδη-γεί στον ιερό τόπο του Σαλμωνείου (είναι στρατιωτική περιοχή) Κάθε καλοκαίρι χάνεται το λιγοστό πράσινο κιτρινίζει ο τόπος ξεραίνεται η βλάστηση ψήνεταιακόμη και το χώμα στον ήλιο Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θά-λασσα και να κολυμπήσει καταμόναχος κοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος Τα νερά δεν είναιαπλώς καθαρά είναι διάφανα λες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό Αν χωθείς μέσα τουςθα νιώσεις τη δροσιά να σε τυλίγει Κι αν είσαι από κείνους που γυρεύουν τα κρυμμένα μυστικάτων ιερών τόπων δεν θα ακούσεις μόνο τον παφλασμό των κυμάτων Μπορεί να φτάσουν σταυτιά σου ακόμη και τ αφανέρωτα Οι σκόρπιες νότες από τον ύμνο που αναπέμπουν οι αιώνεςστο φως

Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θάλασσα και να κολυμπήσει καταμόναχοςκοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος Τα νερά δεν είναι απλώς καθαρά είναι διάφαναλες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Φωτογραφήματα

ΣΑΜΩΝΕΙΟΝ ΑΚΡΩΤΗΡΙΌταν ο Ισίδωρος συγκατοίκησε με την Αθηνά

10

N

Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώς ήλιοιΠερνώντας από έναν όμορφο αυλόγυρο κρητικού σπιτιού θαμπώθηκα από το λαμπερό κίτρινο χρώμα Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώςήλιοιΔεν ξέρω αν καλλιεργήθηκε ποτέ συστηματικά στην Κρήτη ο ηλίανθος Σε άλλες περιοχές του κόσμου εκεί που δεν ευδοκίμησε ποτέη ελιά οι άνθρωποι βασίστηκαν στον ελαιοδότη καρπό του για να εξασφαλίσουν λάδι και πλούτο Όσοι έτυχε να βρεθούν σε καλ-λιέργειες ηλίανθων έχουν να λένε για εκείνες τις απέραντες κίτρινες θάλασσες που φτάνουν ως εκεί που φτάνει το βλέμμα Στην Κρήτη τον τόπο του ευλογημένου καρπού της ελιάς δεν χρειαστήκαμε ποτέ ούτε ηλιέλαιο ούτε κανένα άλλο σπορέλαιο Τοφυτό όμως το αγαπήσαμε Και το αγαπήσαμε για την ομορφιά του Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο που τον κοιτάζει κατάματαπου τον ακολουθεί ως τη δύση του Το φυτέψαμε στις άκρες των κήπων και στις αυλές των σπιτιών Έτσι απλά γιατί θέλομε να δώ-σομε περισσότερο χρώμα στα καλοκαίρια μας

Ηγουμένη σ ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα του ελ-ληνικού καλοκαιριού της Αγίας Μαρίνας στη Βόνη της Κρή-της Κάποτε την έλεγαν Κυριακή Κάποτε Μέχρι που πέρασετην πόρτα του μοναστηριού Μετά έγινε κι εκείνη Μαρίνα σαντην μεγάλη οικοδέσποινά της Είχε έρθει από τα καμένα χωριάτης Βιάννου μόλις λίγα χρόνια μετά τη συμφορά που προκά-λεσε στον άγιο εκείνο τόπο η γερμανική λαίλαπα Την πρόλαβα λίγα χρόνια πριν από το μεγάλο ταξίδι τηςΉταν καλοκαίρι ακόμη και το ξακουσμένο προσκύνημα τηςΒόνης δεν είχε ησυχάσει ούτε στιγμή από το πολύβουοπλήθος που συρρέει κάθεχρόνο ζητώντας μερίδιο στηνελπίδα Την είδα να περπατά στο μο-ναστήρι δηλαδή στο δικό τηςσπιτικό Γιατί σπίτι της ήταν ηΑγιά Μαρίνα Εξήντα χρόνιαείχαν περάσει από τότε που έφτανε ως εκεί καθισμένη σε ανα-πηρικό καροτσάκι Και σαν βρήκε τη γιατρειά δεν κούνησεούτε ρούπι από το αγιοτόπι της Βόνης έμεινε για πάντα εκείρίζωσε

Την ακολούθησα στον πρωινό περίπατό της Πέρασε τονπερίβολο κατέβηκε τα σκαλοπάτια μπήκε στο ναό Ζή-τησα την άδεια να τη φωτογραφίσω και δεν αρνήθηκεΑλλά και δεν πόζαρε Απλώς αρκέστηκε να κοιτάζει πότε-πότε προς το μέρος μου σχεδόν αδιάφορα Κι όσο ένιωθετο φακό να προσπαθεί να παγώσει το χρόνο δεν χαμογέ-λασε καθόλου Ίσως επειδή είχε αφεθεί κι εκείνη στο παι-γνίδι του χρόνου ίσως επειδή προτιμούσε να χαμογελάστους ανθρώπους όχι στις μηχανές Πάτησα κάμποσες φορές το κλείστρο της μηχανής Δεν ήτανμόνο μια μορφή σκαμμένη από ρυτίδες ούτε ένα βλέμμα πουδεν είχε γεράσει λες και αντιστεκόταν στο γήρας Ήταν η σύ-νοψη μιας ζωής μάλλον και μιας ολόκληρης εποχής Αλλά καιη σύνοψη μιας υπερκόσμιας γαλήνης μοναδικής που νόμιζεςπως την είχε δανειστεί από κάποια εικόνα βυζαντινή ίσως απόκάποιο έργο του Θεοφάνη Λένε πως η μορφή ο έξω κόσμος του ανθρώπου ο υλικός δενείναι τίποτα περισσότερο από αντανάκλαση του μέσα Τουάυλου Το σκέφτηκα πολλές φορές εκείνη τη μέρα κάθε πουπατούσα το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής

ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥΑντανάκλαση ενός άυλου κόσμου

Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο

που τον κοιτάζει κατάματα που τον ακολουθεί

ως τη δύση του

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣN

Το χρώμα του καλοκαιριού(ομορφιά στα ανθρώπινα μέτρα)Αν ήταν να διαλέξω ένα χρώμα για το ελληνικό καλοκαίρι θα δυσκολευόμουνπολύ Θα ταλαντευόμουν ανάμεσα στο λευκό του ασβέστη και το γαλάζιο τουρανού Αν ήταν να διαλέξω το χρώμα της μνήμης θα διάλεγα τις λουλουδιασμένεςαυλές των χωριάτικων σπιτιών Λευκά και κόκκινα γεράνια κίτρινοι και πορ-φυροί κατιφέδες πράσινοι βασιλικοί ντάλιες ρόδα λοήσιμα και πολύχρωμαΚαι στην άκρη το δέντρο του σπιτιού ρογδιά λεμονιά πιπεριά μουσμουλιάΧρώμα και φως συνοδοιπόροι σ ένα ταξίδι που δεν ξέρεις από πότε έχει αρχί-σει Στάθηκα απέναντι στο μεσαρίτικο μονώροφο σπίτι προσπαθώντας να δια-βάσω το τοπίο Κι είδα το ανθρώπινο μέτρο να γίνεται κανόνας ζωής Ύβριςκαμιά Αρμονία μόνο Ο δομημένος χώρος στα μέτρα του ανθρώπου Οι ακτίνες τουήλιου που έπεφταν κάθετα στους τοίχους έκαναν τα στρώσεις του ασβέστη ναμοιάζουν με επάλληλες επιστρώσεις του χρόνου Λένε πως το καταμεσήμερο δεν είναι η καλύτερη ώρα για φωτογράφιση Κι όμως Οι κανόνες υπάρχουν για να μπορούμε να ανακαλύπτομε τις εξαιρέ-σεις τους

Ένας αετός με σπασμένα φτερά(κι ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης)Κι όμως Υπάρχουν αετοί που μπορούν να πετούν και με σπασμένα φτερά Να δίνουν μάχες και να τις κερδίζουν Να κατανικούν ακόμη και τη μάστιγα της λέπρας και να ξαναβγαίνουν στη ζωή πιοδυνατοί από πριν Αυτόν τον ωραίο συμβολισμό του αετού με το σπασμένο ζερβό φτερό βρήκε ο πολυτάλαντος Μανώ-λης Χαρούλης για να τιμήσει τον φίλο και συνονόματό του Μανώλη Φουντουλάκη από την Ελούντα Το γύψινο πρόπλα-σμα θα ντυθεί με ανοξείδωτο χάλυβα θα αφαιρεθεί ο γύψος για να μείνει μόνο του το αστραφτερό μέταλλο και νααντανακλά τις ακτίνες του ήλιου Ο Φουντουλάκης προσβλήθηκε νέος από τη λέπρα και γνώρισε την απομόνωση στα κολαστήρια που κάποιοι τα βάφτισαναποξαρχής νοσοκομεία (χωρίς να ντρέπονται) Πάλεψε σαν αετός στη θύελλα πάλεψε με σπασμένα φτερά Και νίκησεΠέθανε το 2010 σε πολύ προχωρημένη ηλικία Και από άλλη αιτία Ο καλλιτέχνης του Μεραμπέλου ο Χαρούλης (ο πολυτεχνίτης που φτιάχνει με πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι σο-φιστεί η γόνιμη φαντασία του) ετοιμάζει κιόλας τον ατσάλινο αετό Ίσως για να θυμίζει την ατσάλινη θέληση του νικητή Καινα δίνει μαθήματα σε όλους μας Κανένας αγώνας δεν πάει χαμένος Αρκεί να έχει κανείς τη δύναμη να παλεύει Ακόμη και με σπασμένα φτερά

Πολυτεχνίτης που φτιάχνειμε πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι φανταστεί η γόνιμη φαντασία του

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

13

17

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ποδεχθήκαμε λοιπόν με ιδιαίτερη ικανοποίηση τηνπρόσκληση από τηνlsquoΑρτοβιομηχανία ΚαραμολέγκοςΑΕ για επίσκεψη και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις καιστους χώρους παραγωγής και διακίνησης αυτών τωντόσο σημαντικών για τη διατροφή μας προϊόντων

Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 12 Ιουλίου καισυμμετείχαν η κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη Υπεύθυνη Ποιότηταςτων Super Market lsquoΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣrsquo ο κύριος Δημήτρης Βατσιθια-νός Εμπορικός Διευθυντής και ο κύριος Μιχάλης Κουκουβάς Δι-ευθυντής Πωλήσεων Η ξενάγηση στους χώρους παραγωγής καιδιακίνησης της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος ΑΕ έγινε από τονΔιευθύνοντα Σύμβουλο κύριο Μανώλη Καραμολέγκο και τον Εμ-πορικό Διευθυντή της εταιρίας κύριο Νίκο Βολάκη

Γνωρίζοντας lsquoαπό πρώτο χέριrsquo την ηγετική θέση της Αρτοβιομη-χανίας Καραμολέγκος ΑΕ στην κατηγορία του συσκευασμένουάρτου περιμέναμε να δούμε ένα άρτια εξοπλισμένο εργοστάσιομε αυστηρές προδιαγραφές Ποιότητας και Ασφάλειας και να συ-ναντήσουμε ανθρώπους με γνώση και εξειδίκευση στο ψωμί ησυγκεκριμένη εμπειρία όμως πραγματικά ξεπέρασε τις προσδο-κίες μας Ο μηχανολογικός εξοπλισμός δεν είναι απλά άρτιος είναιεντυπωσιακός και ενώ μιλάμε για προηγμένη τεχνολογικά παρα-γωγική διαδικασία ο σεβασμός στο ψωμί και στην τέχνη της αρ-τοποίησης είναι απαράμιλλος Εκείνο που μας εξέπληξε είναι τοτέλειο πάντρεμα των πιο σύγχρονων μεθόδων παραγωγής με τηνπαράδοση της αρτοποιίας για τη δημιουργία ενός τόσο lsquoσημερι-νούrsquo είδους διατροφής όπως είναι το συσκευασμένο ψωμί χωρίςόμως να χάνεται το αξιακό υπόβαθρο που έχει το συγκεκριμένοείδος διατροφής για τον Έλληνα Χαρακτηριστικά θα αναφέρουμεότι η Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος ΑΕ είναι η μόνη στην Ελ-λάδα και από τις λίγες στην Ευρώπη που διαθέτει εγκατάστασηπαραγωγής δικού της φυσικού προζυμιού με παραγωγική δυνα-τότητα 12 τόνων φυσικού προζυμιού ημερησίως Από την άλλη ηνέα υπερσύγχρονη γραμμή παραγωγής συσκευασμένου άρτου

σε φέτες που εγκαινιάστηκε μόλις τον περασμένο Μάιο εξασφα-λίζει ότι από την ανάμιξη των πρώτων υλών μέχρι και το τελικόστάδιο της συσκευασίας των προϊόντων δεν παρεμβάλλεται αν-θρώπινο χέρι γεγονός που διασφαλίζει στο μέγιστο δυνατόβαθμό ότι κάθε προϊόν που φέρει το σήμα της ΑρτοβιομηχανίαςΚαραμολέγκος ΑΕ παράγεται με τα υψηλότερα δυνατά επίπεδαΠοιότητας και Ασφάλειας

Παρrsquo όλα αυτά ο ανθρώπινος παράγοντας στην εταιρία παρα-μένει το πιο σημαντικό περιουσιακό της στοιχείο Δεν είναι μόνοη εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία εκείνο που εντυπωσιάζει είναιτο μεράκι και το πάθος όλων των ανθρώπων της εταιρίας και τουψηλό επίπεδο ευθύνης γιrsquo αυτό που κάνουν κάθε μέρα καθώς καιη δέσμευσή τους απέναντι στις ανάγκες του σύγχρονου κατανα-λωτή για διατροφή με αξία ενδιαφέρον καιhellip οικονομία

Τελειώνοντας αξίζει να αναφερθούμε και στο πώς αυτά τα προ-ϊόντα φθάνουν καθημερινά στα ράφια των καταστημάτων μας καιαπό εκεί στον τελικό μας καταναλωτή δηλαδή εσάς Για το ψωμίη ταχύτητα διακίνησης είναι πολύ σημαντική και στην Αρτοβιο-μηχανία Καραμολέγκος το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό Γιrsquo αυτό καιέχουν επενδύσει στο μεγαλύτερο ιδιόκτητο στόλο φορτηγών δια-νομής που εξασφαλίζει ότι το ψωμί που παράγεται κάθε μέρα θαφθάνει κάθε μέρα στο ράφι του αγαπημένου σας Super market

Τίποτα δεν είναι τυχαίο και εμείς στα Super Market ΧΑΛ-ΚΙΑΔΑΚΗΣ το ξέρουμε πολύ καλά γιrsquo αυτό και στηρίζουμε

τις αξιόλογες προσπάθειες από τις αμιγώς ελληνικές εταιρίεςκαθώς αποτελούμε κι εμείς μέρος αυτής της προσπάθειας Θασυνεχίσουμε λοιπόν με τη δράση μας να εμπνέουμε αλλά καινα εμπνεόμαστε από τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες ελληνι-κών επιχειρήσεων και όλοι μαζί θα συνεχίσουμε να μοιραζόμα-στε το πάθος και το όραμα για πλήρη ικανοποίηση τουκαταναλωτή που επισκέπτεται καθημερινά τα καταστήματά μαςγια τις αγορές του

ΕΝΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙστην τέχνη της αρτοποίησηςΕίναι γνωστή σε όλους η δέσμευση και αφοσίωση των Super Market ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ στην ποιότητα και τηνασφάλεια των προϊόντων που διακινούνται στα καταστήματά μαςΣτο πλαίσιο αυτό αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία επαφής και αξιολόγησης της παραγωγικής διαδικασίας εταιρειώνπου παράγουν προϊόντα και επιλέγετε καθημερινά από τα ράφια των καταστημάτων μας ειδικά όταν πρόκειταιγια προϊόντα διατροφής

16

A

τα super market Χαλκιαδάκηςμας αρέσει να φροντίζουμε έμ-

πρακτα τους πελάτες μας και να βρι-σκόμαστε κοντά τους κάθε στιγμή μεευχάριστες εκπλήξεις και δώρα Έτσιφροντίσαμε για την ομορφιά σας μοι-ράζοντας από την εταιρία Rilken τιςβαφές Silken Color μιας ολόκληρηςχρονιάς σε 30 τυχερές και από τηνεταιρία Illy προσφέραμε δώρο τηνμηχανή Francis Francis x71 Ipere-spresso Illy στους πελάτες μας με τηναγορά 10 συσκευασιών Iperespres-soIlly

ροντίσαμε να βρεθούμε κοντάσας με πασχαλινές προσφορές

ώστε να γεμίσει και φέτος το γιορτινότραπέζι μοιράζοντας επιπλέον 3000ευρώ σε δωροεπιταγές αγοράζονταςLurpak Sanitas και Johnson ampJohnson αξίας 1000 ευρώ αντίστοιχααπό κάθε εταιρία και κληρώθηκαν 70πακέτα προϊόντων προσωπικής καιοικιακής φροντίδας σε 70 τυχερούςκάτοχους της κάρτας Xtra Προνο-μίων Χαλκιαδάκης

ο τελευταίο διάστημα ακόμα μοι-ράστηκαν 1500 ευρώ σε δωροε-

πιταγές από την εταιρία Le petitMarseillais 1000 ευρώ από την εται-ρία Johnson amp Johnson 1000 ευρώαπό την εταιρία Durex και 1500 ευρώαπό το Nivea for Men ενώ 150 τυχε-ροί που χρησιμοποίησαν την κάρταXtra Προνομίων Χαλκιαδάκης στιςαγορές τους κληρώθηκαν και κέρδι-σαν 150 δωροεπιταγές αξίας 20 ευρώγια τις αγορές τους στα κρεοπωλείατων καταστημάτων μας

Οι ευχάριστες εκπλήξεις για τους πελάτες μας συνεχίζονταικαι ακόμα περισσότερο όσο χρησιμοποιούν την κάρτα Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης

μείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕ παρακολουθούμε στενά τις προσπά-θειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία καιτον αγώνα τους και προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους Τα προϊόντα που παράγονται στο νησί μας είναι μοναδικά σε ποι-ότητα Γι αυτό και ήταν πάντα περιζήτητα στις διεθνείς αγορές Οι

συνθήκες καλλιέργειας είναι ιδανικές Πλούσια η γη υπέροχο το κλίμα και τομικροκλίμα πολύτιμη η εμπειρία των ανθρώπων Ελαιόλαδο κρασί κηπευ-τικά φρούτα Όλα υπέροχα

Από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της η Χαλκιαδάκης ΑΕ φρόντισε νααναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο συνεργατών από την μιαν άκρη του νη-σιού ως την άλλη Μ αυτόν τον τρόπο πετύχαμε ένα διπλό στόχο Αφ ενόςστηρίζουμε την αγροτική μας παραγωγή και δίνουμε την ευκαιρία στους ποι-οτικούς παραγωγούς να διαθέσουν τα προϊόντα τους στην αγορά Αφ ετέρουπροσφέρουμε στους καταναλωτές ότι καλύτερο παράγει αυτός ο τόπος Καιμάλιστα με τα πιο αυστηρά ποιοτικά κριτήρια παρακολουθώντας τη βιο-γραφία των προϊόντων Με την επιστημονική συνεργασία της MODUS DCSπου έχει σχεδιάσει το πρόγραμμα ελέγχου ποιότητας και έχει την επιστημο-νική ευθύνη της εφαρμογής του μπορούμε να ξέρουμε τα πάντα ακόμη καιγια το τελευταίο οπωρικό και το τελευταίο λαχανικό που φτάνει στο τραπέζιτου καταναλωτή Ξέρουμε το χωράφι στο οποίο καλλιεργήθηκε παρακο-λουθούμε την ανάπτυξη την ωρίμανση την κοπή τη μεταφορά τις καλ-λιεργητικές τεχνικές τις γνωματεύσεις των γεωπόνων

Έτσι γιατί δεν έχουν μόνον οι άνθρωποι βιογραφίες Έχουν και τα προ-ϊόντα που επιλέγουμε για τα ράφια μας

Αυτό τοσταφύλιέχει τη βιογραφία του

Εκπλήξεις και δώρα

Σ

Φ

Τ

Η γη ήταν πάντα η μεγάλη δύναμη τουτόπου μας Σ αυτήν στηριζόταν ένα με-γάλο κομμάτι της οικονομίας της σαυτήν βασίστηκε και το περίφημο κρη-τικό διατροφικό πρότυπο φημισμένοσήμερα σ ολόκληρο τον κόσμο

Εμείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕπαρακολουθούμε στενά τις προσπάθειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία και τον αγώνα τουςκαι προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους

E

19

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια φωτογραφία - ένα ποίημακαι δείχνουν τα ματόφρυδα κοράκια μες στο χιόνιΠίσω απrsquo το διάβα τους στρωτά χειρόβολα τα στάχυαχαράζουν στράτα απάτητη στον ήλιο και στrsquo αγέριΓια τις βαρύτερες δουλειές άξια τrsquo αντρίκια χέριαστρίβουν κλωνάρια κοτσικιάς και ζώνουν τα δεμάτια

Γ Δροσίνης

18

Στις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυα νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες

Οι θερίστρεςΜε του καιρού το γύρισμα τrsquo όνειρο θrsquo αληθέψειΣτις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυανεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρεςΤrsquo ανάλαφρα ασπρομάντιλα σφιγμένα με τα δόντιαφυλαχτικά απrsquo το λιόκαμα τις όψες αποκρύβουν

21

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

20

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσαΤόσο το θέρος τόσα τα πουλιά και σε μέγα βάθοςΗ πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα

Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΌποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΕίναι σα να μην υποφέρει από βάροςΕίναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέραΕίναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμαΝα τραγουδάει μέσα στη νύχταΚαι να του γίνεται η νύχτα μητέραΝα τραγουδάει μέσα στον ήλιο [hellip]

Γιώργος Σαραντάρης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 4: ΥπερΧ Τέυχος 66

76

Κάνουμε ότι μπορούμε για να σας φτιάξουμε το κέφι

ΤΑΝΕΑΜΑΣ ΠΡΟΤΕΙΝΟυΜΕ

Πάμε στου Χαλκιαδάκη γιαhellip

Το ξέρουμε ότι οι εποχές είναι δύσκολες γιrsquo αυτό και κά-νουμε ότι περνάει από το χέρι μας πέραν των προσφο-ρών και της συνεχούς μας προσπάθειας για χαμηλές τιμέςκαθημερινά προκειμένου να σας ανεβάσουμε τη διά-θεσηhellip Έτσι συνεχίζουμε να εξασφαλίζουμε σημαντικέςεκπτώσεις εισιτηρίων σε επιλεγμένες συναυλίες και οργα-νώσεις ώστε ναhellip καλοπερνάμε

Το καλοκαίρι άρχισε με μία κατάμεστη από κόσμο βρα-διά στο γήπεδο του ΟΦΗ όπου καταφέραμε και εξασφα-λίσαμε έκπτωση 5 ευρώ στην προπώληση της συναυλίαςτων Ρέμου ndash Ρόκου ndash Φουρέιρα Στη συνέχεια χορέψαμεμε την αγαπημένη φωνή της laquoΚαιτούλαςraquo (Γαρμπή) όπουκι εκεί οι φίλοι των σούπερ μαρκετ Χαλκιαδάκης αγόρα-σαν εισιτήρια σε προνομιακή τιμή και απογειωθήκαμε μετον κλασικό συναυλιακό καλλιτέχνη Μιχάλη Χατζηγιάννημε εισιτήριο μόλις 9 ευρώ αντί 13 ευρώ στα ταμεία τουγηπέδου Συνεχίσαμε με 2 εμφανίσεις (Ρέθυμνο - Ηρά-κλειο) της Νατάσας Θεοδωρίδου όπου laquoτραβήχτηκε κόκ-κινη γραμμήraquo στο εισιτήριο και διαθέσαμε μέσα από τακαταστήματά μας εισόδους μόνο με 8 ευρώ Συγκινηθή-καμε με το θαυμαστό έργο του Σωματείου γονέων καιφίλων ατόμων με αναπηρία laquoΔικαίωμα στη Ζωήraquo αλλάκαι την ανταπόκριση εκατοντάδων Ηρακλειωτών στις 2βραδιές που οργανώθηκαν με τον Γιάννη Χαρούλη RossDaly και Dance Spirit για τη στήριξη του Σωματείου

Ήδη μέσα από κληρώσεις στην επίσημη σελίδα τωνσούπερ μάρκετ Χαλκιαδάκης στο Facebook (https

wwwfacebook comxalkiadakisgr) έχουν δοθεί πάνωαπό 80 δωρεάν προσκλήσεις για όλες τις παραπάνω εκ-δηλώσεις κι ελπίζουμε να σας κρατάμε στο κέφι και τουπόλοιπο καλοκαίρι

Μικροί - μεγάλοι απόλαυσαν στα καταστήματα Χαλκιαδάκης τηςΘερίσου και του Αγίου Ιωάννη παγωτό Scandal από τα χεράκιατου πολυαγαπημένου Στέλιου Παρλιάρου Οι δύο νέες συγκλονι-στικές γεύσεις laquogianduia storyraquo και laquoparfait storyraquo από την ΕΒΓΑκαι τον Στέλιο Παρλιάρο ενθουσίασαν μέσα στο καλοκαίρι όσουςείχαν τη χαρά να βρίσκονται στα 2 καταστήματα και να παραγγεί-λουν το κέρασμά τους από τον ίδιο τον δημιουργό του παγωτού Κι επειδή ο Στέλιος δηλώνει λάτρης του νησιού μας ξαναήρθε στοΜΑΧ Αλικαρνασσού αυτή τη φορά με τις μαγικές συνταγές τηςARLA Έφτιαξε πεντανόστιμα γλυκά με Lurpak BUKO και κρέμαγάλακτος ARLA και ενέπνευσε ακόμα και την τελευταία νοικοκυράνα πειραματιστεί στην κουζίνα της φτιάχνοντας υγιεινά και οικονο-μικά γλυκίσματα για τους αγαπημένους της

συναυλίες

Πάμε στου Χαλκιαδάκηγια μαλλί Όχι δε βγήκατε κουρεμένοιhellip Στα κα-ταστήματα Χαλκιαδάκης ΜΑΧ της Θε-ρίσου και της Νέας Αλικαρνασσού για2 εβδομάδες ζήσαμε την εμπειρίαSYOSShellip Έμπειρες τεχνίτριες κομμω-τικής χτένισαν πολλές δεκάδες φίλεςτων σούπερ μάρκετ χρησιμοποιώνταςπροϊόντα styling της σειράς SYOSShellipΟι πανευτυχείς καταναλώτριες πουέζησαν την εμπειρία αυτή πήγανε γιαψώνια και βγήκαν χτενισμένες

Παράλληλα οι πελάτες των κατα-στημάτων μπορούσαν να αγορά-σουν οποιοδήποτε προϊόν SYOSS μεέκπτωση 40

Ο Ιούλιος στα σούπερ μάρκετ Χαλκια-δάκης πάντως είχε κι άλλο ldquoeventrdquoγύρω από τα μαλλιά Οι επιστημονικοίσυνεργάτες της εταιρείας LrsquoOREALπαρέδωσαν ιδιαίτερα μαθήματα στιςυπεύθυνες του τμήματος καλλυντι-κών των σούπερ μάρκετ Χαλκιαδά-κης προκειμένου να σας εξυπηρε-τούν καλύτερα αναφορικά με τιςανάγκες σας στην περιποίηση τωνμαλλιών σας Καθίσαμε στα θρανίαλοιπόν για άλλη μια φορά προκειμέ-νου να έχουμε εξειδικευμένη γνώσηγύρω από τα προϊόντα που έχουμεστα ράφια των καλλυντικών Ιδιαίτερηβάση δόθηκε στην κατάρτιση γύρωαπό την επιλογή κατάλληλης βαφήςανάλογα με τον τύπο μαλλιώνΗ εταιρεία LrsquoOREAL παρουσίασε και τολανσάρισμα της νέας επαναστατικήςβαφής OLIA της πρώτης μόνιμηςβαφής μαλλιών με τη δύναμη ελαίου Σας περιμένουμε λοιπόν στα κατα-στήματά μας για να σας βοηθή-σουμε να επιλέξετε το νέο σας Look

Πάμε στου

Χαλκιαδάκη γιαhellip γλυκέςαλχημείες

LrsquoOREAL

Λαχανικά απόhellipκήποοικογένεια των προϊόντων εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη μεγαλώνει μόλιςπαραλάβαμε τη νέα σειρά φρεσκοκατεψυγμένων λαχανικών από την ελ-ληνική εταιρεία Alterra Είμαστε σίγουροι ότι και αυτή η συλλογή προϊόν-

των που επιλέξαμε για εσάς θα κερδίσει τις εντυπώσεις και θα αναδειχθεί προϊόνbest seller όπως εξάλλου έχετε αναδείξει όλα τα προϊόντα που φέρουν τη σφρα-γίδα εμπιστοσύνης Χαλκιαδάκη Τα φασολάκια ο αρακάς οι μπάμιες το τρυφερό σπανάκι και οι αγκινάρεςθα αποτελέσουν μία εύκολη και εξαιρετικά υγιεινή λύση για το καθημερινό σαςτραπέζι ενώ το μίγμα λαχανικών και το καλαμπόκι θα δροσίσουν τις σαλάτεςσας δίνοντας χρώμα και γεύση σε πολύ καλή τιμή Απολαύστε τα και ετοιμαστείτεγια τα νέα προϊόντα μας που συνδυάζουν ελεγμένη ποιότητα σε σταθερά χαμηλήτιμή όλο το χρόνο

Σακούλες Χαλκιαδάκης ελληνική εταιρεία Rolopack ABEE παράγειστην Ελλάδα με μείγμα βασισμένο σε παρ-θένο πολυαιθυλένιο (HD) τις νέες σακούλες

απορριμμάτων Χαλκιαδάκης Σας προσφέρουμε 3κωδικούς σακούλα mini μεσαία και μεγάλη έτσιώστε να έχετε την οικονομικότερη λύση για τη χρήσησακούλας απορριμμάτων σε μία εποχή που πρέπει νακάνουμε οικονομία στα πάντα όχι όμως και στην ποι-ότητα των προϊόντων μαςhellip

Γλυκές παραδοσιακές λιχουδιέςτο ευρύτερο πλαίσιο στήριξης της ελληνικής παραγωγής ερχόμαστε μεπροτάσεις για να laquoγλυκαθείτεraquo με παραδοσιακά ελληνικά ζαχαρώδη Έτσι φέραμε σε επιλεγμένα καταστήματά μας αυθεντικό λουκούμι και

χαλβαδόπιτες από τη βιοτεχνία ΚΟΡΡΕ της Σύρου μία μεγάλη ποικιλία από κρη-τικά μαντολάτα και παστέλια με την επωνυμία ΟΡΕΙΝΟ και τέλος χαρουπόμελοαπό το Ρέθυμνο για υγιεινά γλυκά και σάλτσες που εκτός από γεύση συνδυάζουν τις ευεργετικές ιδιότητες του χαρουπιού ndash ενός κρητικού καρπού πλούσιου σε ασβέστιο υδατάνθρακες φώσφορο και βιταμίνες Α και Β

Η

Η

Σ

Η προσπάθεια να είμαστε κοντά στον αθλητισμόσυνεχίζεται και σε συνεργασία με τον ΟΦΗ δια-θέτουμε για τους φίλους Ομιλίτες εισιτήρια διαρ-κείας για τη θύρα 1 μόνο με 50 ευρώ αντί για 80ευρώ κατεβάζοντας εξαιρετικά το κόστος ανάαγώνα έτσι ώστε να μη στερηθεί κανείς τη χαράτου γηπέδουhellip

Επίσης σύντομα υποδεχόμαστε σε αποκλειστική διάθεση την επί-σημη εμφάνιση του Luciano Galletti Τα έσοδα από την πώλησητης εμφάνισης στη συμβολική τιμή των 1990 ευρώ θα διατεθούνγια τη στήριξη της ομάδας

γήπεδοΠάμε στου Χαλκιαδάκη για

SYO

SS

98

Το είχαν συνήθεια οι Έλληνες από τότε που κατοίκησαν σε τούτο το κομμάτι της γης και γίνηκανένα μαζί του τους πιο ωραίους τόπους τους αφιέρωναν στους θεούς Άλλοτε πάνω στα βουνάάλλοτε στα δάση άλλοτε στα ακρωτήρια και στους μυχούς εκεί που σμίγουν οι στεριές με τις θά-λασσες Τέρπονταν οι αθάνατοι χόρταιναν τα μάτια τους ομορφιά χόρταιναν οι καρδιές τουςγαλήνη καμάρωναν τον όμορφο τόπο που διάλεξαν για να κατοικήσουν και τον ονόμασαν Ελ-λάδα Μαζί τους γεύονταν κι οι προσκυνητές το θεϊκό γλυκασμό μέρωναν οι ανθρώπινες ψυχέςκουβαλούσαν πότε σφάγια για τις θυσίες τις αιματηρές πότε άρτους σε σχήμα σφαγίων για τιςαναίμακτες πότε τραγούδια και ύμνους αποστάγματα ψυχής κι εκείνα Σε τούτο το ακρογώνι της Κρήτης στο Σαμώνειον ακρωτήριο λίγο πιο κει από το φοινικοδάσοςτου Βάι έχτισαν οι Ετεοκρήτες των κλασικών χρόνων το ναό της Αθηνάς η πολυμήχανη θεά τυ-πικά κόρη μόνο του Δία αλλά ουσιαστικά και θυγατέρα της πάνσοφης Μήτιδας διαφέντευε τουςθαλασσινούς δρόμους της Ανατολής απολάμβανε το πρώτο φως που κι εκείνο ανεμπόδισταδιάβαινε την πλατιά θάλασσα κι έφτανε ως εδώ Σήμερα δεν υπάρχει ναός της Αθηνάς Βούλιαξαν οι πέτρες χάθηκαν τα αγάλματα σβήστηκανοι επιγραφές βούλιαξε κι η μνήμη καθώς ο τόπος περνούσε σταδιακά από τη δικαιοδοσία τουΔία στην πίστη του Χριστού Μέχρι που ήρθε ένας χριστιανός Άγιος να κατοικήσει δίπλα στηνΑθηνά και να προσδώσει καινούργια ιερότητα στον τόπο Το όνομά του Ισίδωρος Ανατολίτης κιεκείνος από την άκρα της Αιγύπτου ερημίτης φημισμένος Είχε ζήσει στα ασκηταριά του Πη-λούσιου κοντά στο σημερινό Πορτ Σάιδ κι είχε γράψει αμέτρητες επιστολές ερμηνεύοντας τονΘείο Λόγο Κανείς δεν ξέρει γιατί τον διάλεξαν οι Στειακοί τούτον τον Αιγυπτιώτη ασκητή για να του αφιε-ρώσουν τον τόπο Ίσως για να θυμούνται πως από κει περνούσαν κάποτε οι ορθάνοιχτοι δρόμοιτης Ανατολής πως ο απηλιώτης ο άνεμος έφερνε πάντα μηνύματα από την άλλη άκρα της θά-λασσας Ο Πηλουσιώτης Ισίδωρος έδωσε καινούργιο νόημα στη λατρεία των νεότερων Ετεο-κρητών Αλλά και καινούργιο όνομα στο ακρωτήρι το δικό του Το άκρο της Σαμωνείου Αθηνάςέγινε άκρο του Ισίδωρου Κάβο Σίδερο δηλαδήΦαίνεται πως αρχικά σε άγνωστο χρόνο δημιουργήθηκε εδώ μια σκήτη ένα ερημητήριο Κά-ποιοι άγνωστοι αναχωρητές διάλεξαν τους τόπους της Αθηνάς ως τόπους άσκησης και προσευ-χής ρίζωσαν στο βράχο και οικοδόμησαν έναν μικρούλη ναό Η σκήτη εξελίχτηκε σε μικρόμοναστήρι μεγάλωσε ο ναός άνθρωποι έζησαν και πέθαναν εδώ στην ερημιά του φωτός και τουανέμου Κάθε Φλεβάρη μαζεύονται πάλι οι Στειακοί προσκυνητές χορταίνουν κι εκείνοι την ομορφιά τουκόσμου σ αυτό το μοναδικό σταυροδρόμι των ανέμων Κι ύστερα ξεχύνονται στα πλάγια για ναμαζέψουν χορταρικά κι αγριαγκινάρες Μόνο τότε ανοίγει διάπλατα ο κλειστός δρόμος που οδη-γεί στον ιερό τόπο του Σαλμωνείου (είναι στρατιωτική περιοχή) Κάθε καλοκαίρι χάνεται το λιγοστό πράσινο κιτρινίζει ο τόπος ξεραίνεται η βλάστηση ψήνεταιακόμη και το χώμα στον ήλιο Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θά-λασσα και να κολυμπήσει καταμόναχος κοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος Τα νερά δεν είναιαπλώς καθαρά είναι διάφανα λες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό Αν χωθείς μέσα τουςθα νιώσεις τη δροσιά να σε τυλίγει Κι αν είσαι από κείνους που γυρεύουν τα κρυμμένα μυστικάτων ιερών τόπων δεν θα ακούσεις μόνο τον παφλασμό των κυμάτων Μπορεί να φτάσουν σταυτιά σου ακόμη και τ αφανέρωτα Οι σκόρπιες νότες από τον ύμνο που αναπέμπουν οι αιώνεςστο φως

Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θάλασσα και να κολυμπήσει καταμόναχοςκοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος Τα νερά δεν είναι απλώς καθαρά είναι διάφαναλες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Φωτογραφήματα

ΣΑΜΩΝΕΙΟΝ ΑΚΡΩΤΗΡΙΌταν ο Ισίδωρος συγκατοίκησε με την Αθηνά

10

N

Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώς ήλιοιΠερνώντας από έναν όμορφο αυλόγυρο κρητικού σπιτιού θαμπώθηκα από το λαμπερό κίτρινο χρώμα Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώςήλιοιΔεν ξέρω αν καλλιεργήθηκε ποτέ συστηματικά στην Κρήτη ο ηλίανθος Σε άλλες περιοχές του κόσμου εκεί που δεν ευδοκίμησε ποτέη ελιά οι άνθρωποι βασίστηκαν στον ελαιοδότη καρπό του για να εξασφαλίσουν λάδι και πλούτο Όσοι έτυχε να βρεθούν σε καλ-λιέργειες ηλίανθων έχουν να λένε για εκείνες τις απέραντες κίτρινες θάλασσες που φτάνουν ως εκεί που φτάνει το βλέμμα Στην Κρήτη τον τόπο του ευλογημένου καρπού της ελιάς δεν χρειαστήκαμε ποτέ ούτε ηλιέλαιο ούτε κανένα άλλο σπορέλαιο Τοφυτό όμως το αγαπήσαμε Και το αγαπήσαμε για την ομορφιά του Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο που τον κοιτάζει κατάματαπου τον ακολουθεί ως τη δύση του Το φυτέψαμε στις άκρες των κήπων και στις αυλές των σπιτιών Έτσι απλά γιατί θέλομε να δώ-σομε περισσότερο χρώμα στα καλοκαίρια μας

Ηγουμένη σ ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα του ελ-ληνικού καλοκαιριού της Αγίας Μαρίνας στη Βόνη της Κρή-της Κάποτε την έλεγαν Κυριακή Κάποτε Μέχρι που πέρασετην πόρτα του μοναστηριού Μετά έγινε κι εκείνη Μαρίνα σαντην μεγάλη οικοδέσποινά της Είχε έρθει από τα καμένα χωριάτης Βιάννου μόλις λίγα χρόνια μετά τη συμφορά που προκά-λεσε στον άγιο εκείνο τόπο η γερμανική λαίλαπα Την πρόλαβα λίγα χρόνια πριν από το μεγάλο ταξίδι τηςΉταν καλοκαίρι ακόμη και το ξακουσμένο προσκύνημα τηςΒόνης δεν είχε ησυχάσει ούτε στιγμή από το πολύβουοπλήθος που συρρέει κάθεχρόνο ζητώντας μερίδιο στηνελπίδα Την είδα να περπατά στο μο-ναστήρι δηλαδή στο δικό τηςσπιτικό Γιατί σπίτι της ήταν ηΑγιά Μαρίνα Εξήντα χρόνιαείχαν περάσει από τότε που έφτανε ως εκεί καθισμένη σε ανα-πηρικό καροτσάκι Και σαν βρήκε τη γιατρειά δεν κούνησεούτε ρούπι από το αγιοτόπι της Βόνης έμεινε για πάντα εκείρίζωσε

Την ακολούθησα στον πρωινό περίπατό της Πέρασε τονπερίβολο κατέβηκε τα σκαλοπάτια μπήκε στο ναό Ζή-τησα την άδεια να τη φωτογραφίσω και δεν αρνήθηκεΑλλά και δεν πόζαρε Απλώς αρκέστηκε να κοιτάζει πότε-πότε προς το μέρος μου σχεδόν αδιάφορα Κι όσο ένιωθετο φακό να προσπαθεί να παγώσει το χρόνο δεν χαμογέ-λασε καθόλου Ίσως επειδή είχε αφεθεί κι εκείνη στο παι-γνίδι του χρόνου ίσως επειδή προτιμούσε να χαμογελάστους ανθρώπους όχι στις μηχανές Πάτησα κάμποσες φορές το κλείστρο της μηχανής Δεν ήτανμόνο μια μορφή σκαμμένη από ρυτίδες ούτε ένα βλέμμα πουδεν είχε γεράσει λες και αντιστεκόταν στο γήρας Ήταν η σύ-νοψη μιας ζωής μάλλον και μιας ολόκληρης εποχής Αλλά καιη σύνοψη μιας υπερκόσμιας γαλήνης μοναδικής που νόμιζεςπως την είχε δανειστεί από κάποια εικόνα βυζαντινή ίσως απόκάποιο έργο του Θεοφάνη Λένε πως η μορφή ο έξω κόσμος του ανθρώπου ο υλικός δενείναι τίποτα περισσότερο από αντανάκλαση του μέσα Τουάυλου Το σκέφτηκα πολλές φορές εκείνη τη μέρα κάθε πουπατούσα το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής

ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥΑντανάκλαση ενός άυλου κόσμου

Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο

που τον κοιτάζει κατάματα που τον ακολουθεί

ως τη δύση του

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣN

Το χρώμα του καλοκαιριού(ομορφιά στα ανθρώπινα μέτρα)Αν ήταν να διαλέξω ένα χρώμα για το ελληνικό καλοκαίρι θα δυσκολευόμουνπολύ Θα ταλαντευόμουν ανάμεσα στο λευκό του ασβέστη και το γαλάζιο τουρανού Αν ήταν να διαλέξω το χρώμα της μνήμης θα διάλεγα τις λουλουδιασμένεςαυλές των χωριάτικων σπιτιών Λευκά και κόκκινα γεράνια κίτρινοι και πορ-φυροί κατιφέδες πράσινοι βασιλικοί ντάλιες ρόδα λοήσιμα και πολύχρωμαΚαι στην άκρη το δέντρο του σπιτιού ρογδιά λεμονιά πιπεριά μουσμουλιάΧρώμα και φως συνοδοιπόροι σ ένα ταξίδι που δεν ξέρεις από πότε έχει αρχί-σει Στάθηκα απέναντι στο μεσαρίτικο μονώροφο σπίτι προσπαθώντας να δια-βάσω το τοπίο Κι είδα το ανθρώπινο μέτρο να γίνεται κανόνας ζωής Ύβριςκαμιά Αρμονία μόνο Ο δομημένος χώρος στα μέτρα του ανθρώπου Οι ακτίνες τουήλιου που έπεφταν κάθετα στους τοίχους έκαναν τα στρώσεις του ασβέστη ναμοιάζουν με επάλληλες επιστρώσεις του χρόνου Λένε πως το καταμεσήμερο δεν είναι η καλύτερη ώρα για φωτογράφιση Κι όμως Οι κανόνες υπάρχουν για να μπορούμε να ανακαλύπτομε τις εξαιρέ-σεις τους

Ένας αετός με σπασμένα φτερά(κι ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης)Κι όμως Υπάρχουν αετοί που μπορούν να πετούν και με σπασμένα φτερά Να δίνουν μάχες και να τις κερδίζουν Να κατανικούν ακόμη και τη μάστιγα της λέπρας και να ξαναβγαίνουν στη ζωή πιοδυνατοί από πριν Αυτόν τον ωραίο συμβολισμό του αετού με το σπασμένο ζερβό φτερό βρήκε ο πολυτάλαντος Μανώ-λης Χαρούλης για να τιμήσει τον φίλο και συνονόματό του Μανώλη Φουντουλάκη από την Ελούντα Το γύψινο πρόπλα-σμα θα ντυθεί με ανοξείδωτο χάλυβα θα αφαιρεθεί ο γύψος για να μείνει μόνο του το αστραφτερό μέταλλο και νααντανακλά τις ακτίνες του ήλιου Ο Φουντουλάκης προσβλήθηκε νέος από τη λέπρα και γνώρισε την απομόνωση στα κολαστήρια που κάποιοι τα βάφτισαναποξαρχής νοσοκομεία (χωρίς να ντρέπονται) Πάλεψε σαν αετός στη θύελλα πάλεψε με σπασμένα φτερά Και νίκησεΠέθανε το 2010 σε πολύ προχωρημένη ηλικία Και από άλλη αιτία Ο καλλιτέχνης του Μεραμπέλου ο Χαρούλης (ο πολυτεχνίτης που φτιάχνει με πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι σο-φιστεί η γόνιμη φαντασία του) ετοιμάζει κιόλας τον ατσάλινο αετό Ίσως για να θυμίζει την ατσάλινη θέληση του νικητή Καινα δίνει μαθήματα σε όλους μας Κανένας αγώνας δεν πάει χαμένος Αρκεί να έχει κανείς τη δύναμη να παλεύει Ακόμη και με σπασμένα φτερά

Πολυτεχνίτης που φτιάχνειμε πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι φανταστεί η γόνιμη φαντασία του

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

13

17

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ποδεχθήκαμε λοιπόν με ιδιαίτερη ικανοποίηση τηνπρόσκληση από τηνlsquoΑρτοβιομηχανία ΚαραμολέγκοςΑΕ για επίσκεψη και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις καιστους χώρους παραγωγής και διακίνησης αυτών τωντόσο σημαντικών για τη διατροφή μας προϊόντων

Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 12 Ιουλίου καισυμμετείχαν η κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη Υπεύθυνη Ποιότηταςτων Super Market lsquoΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣrsquo ο κύριος Δημήτρης Βατσιθια-νός Εμπορικός Διευθυντής και ο κύριος Μιχάλης Κουκουβάς Δι-ευθυντής Πωλήσεων Η ξενάγηση στους χώρους παραγωγής καιδιακίνησης της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος ΑΕ έγινε από τονΔιευθύνοντα Σύμβουλο κύριο Μανώλη Καραμολέγκο και τον Εμ-πορικό Διευθυντή της εταιρίας κύριο Νίκο Βολάκη

Γνωρίζοντας lsquoαπό πρώτο χέριrsquo την ηγετική θέση της Αρτοβιομη-χανίας Καραμολέγκος ΑΕ στην κατηγορία του συσκευασμένουάρτου περιμέναμε να δούμε ένα άρτια εξοπλισμένο εργοστάσιομε αυστηρές προδιαγραφές Ποιότητας και Ασφάλειας και να συ-ναντήσουμε ανθρώπους με γνώση και εξειδίκευση στο ψωμί ησυγκεκριμένη εμπειρία όμως πραγματικά ξεπέρασε τις προσδο-κίες μας Ο μηχανολογικός εξοπλισμός δεν είναι απλά άρτιος είναιεντυπωσιακός και ενώ μιλάμε για προηγμένη τεχνολογικά παρα-γωγική διαδικασία ο σεβασμός στο ψωμί και στην τέχνη της αρ-τοποίησης είναι απαράμιλλος Εκείνο που μας εξέπληξε είναι τοτέλειο πάντρεμα των πιο σύγχρονων μεθόδων παραγωγής με τηνπαράδοση της αρτοποιίας για τη δημιουργία ενός τόσο lsquoσημερι-νούrsquo είδους διατροφής όπως είναι το συσκευασμένο ψωμί χωρίςόμως να χάνεται το αξιακό υπόβαθρο που έχει το συγκεκριμένοείδος διατροφής για τον Έλληνα Χαρακτηριστικά θα αναφέρουμεότι η Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος ΑΕ είναι η μόνη στην Ελ-λάδα και από τις λίγες στην Ευρώπη που διαθέτει εγκατάστασηπαραγωγής δικού της φυσικού προζυμιού με παραγωγική δυνα-τότητα 12 τόνων φυσικού προζυμιού ημερησίως Από την άλλη ηνέα υπερσύγχρονη γραμμή παραγωγής συσκευασμένου άρτου

σε φέτες που εγκαινιάστηκε μόλις τον περασμένο Μάιο εξασφα-λίζει ότι από την ανάμιξη των πρώτων υλών μέχρι και το τελικόστάδιο της συσκευασίας των προϊόντων δεν παρεμβάλλεται αν-θρώπινο χέρι γεγονός που διασφαλίζει στο μέγιστο δυνατόβαθμό ότι κάθε προϊόν που φέρει το σήμα της ΑρτοβιομηχανίαςΚαραμολέγκος ΑΕ παράγεται με τα υψηλότερα δυνατά επίπεδαΠοιότητας και Ασφάλειας

Παρrsquo όλα αυτά ο ανθρώπινος παράγοντας στην εταιρία παρα-μένει το πιο σημαντικό περιουσιακό της στοιχείο Δεν είναι μόνοη εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία εκείνο που εντυπωσιάζει είναιτο μεράκι και το πάθος όλων των ανθρώπων της εταιρίας και τουψηλό επίπεδο ευθύνης γιrsquo αυτό που κάνουν κάθε μέρα καθώς καιη δέσμευσή τους απέναντι στις ανάγκες του σύγχρονου κατανα-λωτή για διατροφή με αξία ενδιαφέρον καιhellip οικονομία

Τελειώνοντας αξίζει να αναφερθούμε και στο πώς αυτά τα προ-ϊόντα φθάνουν καθημερινά στα ράφια των καταστημάτων μας καιαπό εκεί στον τελικό μας καταναλωτή δηλαδή εσάς Για το ψωμίη ταχύτητα διακίνησης είναι πολύ σημαντική και στην Αρτοβιο-μηχανία Καραμολέγκος το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό Γιrsquo αυτό καιέχουν επενδύσει στο μεγαλύτερο ιδιόκτητο στόλο φορτηγών δια-νομής που εξασφαλίζει ότι το ψωμί που παράγεται κάθε μέρα θαφθάνει κάθε μέρα στο ράφι του αγαπημένου σας Super market

Τίποτα δεν είναι τυχαίο και εμείς στα Super Market ΧΑΛ-ΚΙΑΔΑΚΗΣ το ξέρουμε πολύ καλά γιrsquo αυτό και στηρίζουμε

τις αξιόλογες προσπάθειες από τις αμιγώς ελληνικές εταιρίεςκαθώς αποτελούμε κι εμείς μέρος αυτής της προσπάθειας Θασυνεχίσουμε λοιπόν με τη δράση μας να εμπνέουμε αλλά καινα εμπνεόμαστε από τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες ελληνι-κών επιχειρήσεων και όλοι μαζί θα συνεχίσουμε να μοιραζόμα-στε το πάθος και το όραμα για πλήρη ικανοποίηση τουκαταναλωτή που επισκέπτεται καθημερινά τα καταστήματά μαςγια τις αγορές του

ΕΝΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙστην τέχνη της αρτοποίησηςΕίναι γνωστή σε όλους η δέσμευση και αφοσίωση των Super Market ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ στην ποιότητα και τηνασφάλεια των προϊόντων που διακινούνται στα καταστήματά μαςΣτο πλαίσιο αυτό αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία επαφής και αξιολόγησης της παραγωγικής διαδικασίας εταιρειώνπου παράγουν προϊόντα και επιλέγετε καθημερινά από τα ράφια των καταστημάτων μας ειδικά όταν πρόκειταιγια προϊόντα διατροφής

16

A

τα super market Χαλκιαδάκηςμας αρέσει να φροντίζουμε έμ-

πρακτα τους πελάτες μας και να βρι-σκόμαστε κοντά τους κάθε στιγμή μεευχάριστες εκπλήξεις και δώρα Έτσιφροντίσαμε για την ομορφιά σας μοι-ράζοντας από την εταιρία Rilken τιςβαφές Silken Color μιας ολόκληρηςχρονιάς σε 30 τυχερές και από τηνεταιρία Illy προσφέραμε δώρο τηνμηχανή Francis Francis x71 Ipere-spresso Illy στους πελάτες μας με τηναγορά 10 συσκευασιών Iperespres-soIlly

ροντίσαμε να βρεθούμε κοντάσας με πασχαλινές προσφορές

ώστε να γεμίσει και φέτος το γιορτινότραπέζι μοιράζοντας επιπλέον 3000ευρώ σε δωροεπιταγές αγοράζονταςLurpak Sanitas και Johnson ampJohnson αξίας 1000 ευρώ αντίστοιχααπό κάθε εταιρία και κληρώθηκαν 70πακέτα προϊόντων προσωπικής καιοικιακής φροντίδας σε 70 τυχερούςκάτοχους της κάρτας Xtra Προνο-μίων Χαλκιαδάκης

ο τελευταίο διάστημα ακόμα μοι-ράστηκαν 1500 ευρώ σε δωροε-

πιταγές από την εταιρία Le petitMarseillais 1000 ευρώ από την εται-ρία Johnson amp Johnson 1000 ευρώαπό την εταιρία Durex και 1500 ευρώαπό το Nivea for Men ενώ 150 τυχε-ροί που χρησιμοποίησαν την κάρταXtra Προνομίων Χαλκιαδάκης στιςαγορές τους κληρώθηκαν και κέρδι-σαν 150 δωροεπιταγές αξίας 20 ευρώγια τις αγορές τους στα κρεοπωλείατων καταστημάτων μας

Οι ευχάριστες εκπλήξεις για τους πελάτες μας συνεχίζονταικαι ακόμα περισσότερο όσο χρησιμοποιούν την κάρτα Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης

μείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕ παρακολουθούμε στενά τις προσπά-θειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία καιτον αγώνα τους και προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους Τα προϊόντα που παράγονται στο νησί μας είναι μοναδικά σε ποι-ότητα Γι αυτό και ήταν πάντα περιζήτητα στις διεθνείς αγορές Οι

συνθήκες καλλιέργειας είναι ιδανικές Πλούσια η γη υπέροχο το κλίμα και τομικροκλίμα πολύτιμη η εμπειρία των ανθρώπων Ελαιόλαδο κρασί κηπευ-τικά φρούτα Όλα υπέροχα

Από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της η Χαλκιαδάκης ΑΕ φρόντισε νααναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο συνεργατών από την μιαν άκρη του νη-σιού ως την άλλη Μ αυτόν τον τρόπο πετύχαμε ένα διπλό στόχο Αφ ενόςστηρίζουμε την αγροτική μας παραγωγή και δίνουμε την ευκαιρία στους ποι-οτικούς παραγωγούς να διαθέσουν τα προϊόντα τους στην αγορά Αφ ετέρουπροσφέρουμε στους καταναλωτές ότι καλύτερο παράγει αυτός ο τόπος Καιμάλιστα με τα πιο αυστηρά ποιοτικά κριτήρια παρακολουθώντας τη βιο-γραφία των προϊόντων Με την επιστημονική συνεργασία της MODUS DCSπου έχει σχεδιάσει το πρόγραμμα ελέγχου ποιότητας και έχει την επιστημο-νική ευθύνη της εφαρμογής του μπορούμε να ξέρουμε τα πάντα ακόμη καιγια το τελευταίο οπωρικό και το τελευταίο λαχανικό που φτάνει στο τραπέζιτου καταναλωτή Ξέρουμε το χωράφι στο οποίο καλλιεργήθηκε παρακο-λουθούμε την ανάπτυξη την ωρίμανση την κοπή τη μεταφορά τις καλ-λιεργητικές τεχνικές τις γνωματεύσεις των γεωπόνων

Έτσι γιατί δεν έχουν μόνον οι άνθρωποι βιογραφίες Έχουν και τα προ-ϊόντα που επιλέγουμε για τα ράφια μας

Αυτό τοσταφύλιέχει τη βιογραφία του

Εκπλήξεις και δώρα

Σ

Φ

Τ

Η γη ήταν πάντα η μεγάλη δύναμη τουτόπου μας Σ αυτήν στηριζόταν ένα με-γάλο κομμάτι της οικονομίας της σαυτήν βασίστηκε και το περίφημο κρη-τικό διατροφικό πρότυπο φημισμένοσήμερα σ ολόκληρο τον κόσμο

Εμείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕπαρακολουθούμε στενά τις προσπάθειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία και τον αγώνα τουςκαι προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους

E

19

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια φωτογραφία - ένα ποίημακαι δείχνουν τα ματόφρυδα κοράκια μες στο χιόνιΠίσω απrsquo το διάβα τους στρωτά χειρόβολα τα στάχυαχαράζουν στράτα απάτητη στον ήλιο και στrsquo αγέριΓια τις βαρύτερες δουλειές άξια τrsquo αντρίκια χέριαστρίβουν κλωνάρια κοτσικιάς και ζώνουν τα δεμάτια

Γ Δροσίνης

18

Στις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυα νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες

Οι θερίστρεςΜε του καιρού το γύρισμα τrsquo όνειρο θrsquo αληθέψειΣτις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυανεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρεςΤrsquo ανάλαφρα ασπρομάντιλα σφιγμένα με τα δόντιαφυλαχτικά απrsquo το λιόκαμα τις όψες αποκρύβουν

21

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

20

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσαΤόσο το θέρος τόσα τα πουλιά και σε μέγα βάθοςΗ πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα

Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΌποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΕίναι σα να μην υποφέρει από βάροςΕίναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέραΕίναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμαΝα τραγουδάει μέσα στη νύχταΚαι να του γίνεται η νύχτα μητέραΝα τραγουδάει μέσα στον ήλιο [hellip]

Γιώργος Σαραντάρης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 5: ΥπερΧ Τέυχος 66

98

Το είχαν συνήθεια οι Έλληνες από τότε που κατοίκησαν σε τούτο το κομμάτι της γης και γίνηκανένα μαζί του τους πιο ωραίους τόπους τους αφιέρωναν στους θεούς Άλλοτε πάνω στα βουνάάλλοτε στα δάση άλλοτε στα ακρωτήρια και στους μυχούς εκεί που σμίγουν οι στεριές με τις θά-λασσες Τέρπονταν οι αθάνατοι χόρταιναν τα μάτια τους ομορφιά χόρταιναν οι καρδιές τουςγαλήνη καμάρωναν τον όμορφο τόπο που διάλεξαν για να κατοικήσουν και τον ονόμασαν Ελ-λάδα Μαζί τους γεύονταν κι οι προσκυνητές το θεϊκό γλυκασμό μέρωναν οι ανθρώπινες ψυχέςκουβαλούσαν πότε σφάγια για τις θυσίες τις αιματηρές πότε άρτους σε σχήμα σφαγίων για τιςαναίμακτες πότε τραγούδια και ύμνους αποστάγματα ψυχής κι εκείνα Σε τούτο το ακρογώνι της Κρήτης στο Σαμώνειον ακρωτήριο λίγο πιο κει από το φοινικοδάσοςτου Βάι έχτισαν οι Ετεοκρήτες των κλασικών χρόνων το ναό της Αθηνάς η πολυμήχανη θεά τυ-πικά κόρη μόνο του Δία αλλά ουσιαστικά και θυγατέρα της πάνσοφης Μήτιδας διαφέντευε τουςθαλασσινούς δρόμους της Ανατολής απολάμβανε το πρώτο φως που κι εκείνο ανεμπόδισταδιάβαινε την πλατιά θάλασσα κι έφτανε ως εδώ Σήμερα δεν υπάρχει ναός της Αθηνάς Βούλιαξαν οι πέτρες χάθηκαν τα αγάλματα σβήστηκανοι επιγραφές βούλιαξε κι η μνήμη καθώς ο τόπος περνούσε σταδιακά από τη δικαιοδοσία τουΔία στην πίστη του Χριστού Μέχρι που ήρθε ένας χριστιανός Άγιος να κατοικήσει δίπλα στηνΑθηνά και να προσδώσει καινούργια ιερότητα στον τόπο Το όνομά του Ισίδωρος Ανατολίτης κιεκείνος από την άκρα της Αιγύπτου ερημίτης φημισμένος Είχε ζήσει στα ασκηταριά του Πη-λούσιου κοντά στο σημερινό Πορτ Σάιδ κι είχε γράψει αμέτρητες επιστολές ερμηνεύοντας τονΘείο Λόγο Κανείς δεν ξέρει γιατί τον διάλεξαν οι Στειακοί τούτον τον Αιγυπτιώτη ασκητή για να του αφιε-ρώσουν τον τόπο Ίσως για να θυμούνται πως από κει περνούσαν κάποτε οι ορθάνοιχτοι δρόμοιτης Ανατολής πως ο απηλιώτης ο άνεμος έφερνε πάντα μηνύματα από την άλλη άκρα της θά-λασσας Ο Πηλουσιώτης Ισίδωρος έδωσε καινούργιο νόημα στη λατρεία των νεότερων Ετεο-κρητών Αλλά και καινούργιο όνομα στο ακρωτήρι το δικό του Το άκρο της Σαμωνείου Αθηνάςέγινε άκρο του Ισίδωρου Κάβο Σίδερο δηλαδήΦαίνεται πως αρχικά σε άγνωστο χρόνο δημιουργήθηκε εδώ μια σκήτη ένα ερημητήριο Κά-ποιοι άγνωστοι αναχωρητές διάλεξαν τους τόπους της Αθηνάς ως τόπους άσκησης και προσευ-χής ρίζωσαν στο βράχο και οικοδόμησαν έναν μικρούλη ναό Η σκήτη εξελίχτηκε σε μικρόμοναστήρι μεγάλωσε ο ναός άνθρωποι έζησαν και πέθαναν εδώ στην ερημιά του φωτός και τουανέμου Κάθε Φλεβάρη μαζεύονται πάλι οι Στειακοί προσκυνητές χορταίνουν κι εκείνοι την ομορφιά τουκόσμου σ αυτό το μοναδικό σταυροδρόμι των ανέμων Κι ύστερα ξεχύνονται στα πλάγια για ναμαζέψουν χορταρικά κι αγριαγκινάρες Μόνο τότε ανοίγει διάπλατα ο κλειστός δρόμος που οδη-γεί στον ιερό τόπο του Σαλμωνείου (είναι στρατιωτική περιοχή) Κάθε καλοκαίρι χάνεται το λιγοστό πράσινο κιτρινίζει ο τόπος ξεραίνεται η βλάστηση ψήνεταιακόμη και το χώμα στον ήλιο Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θά-λασσα και να κολυμπήσει καταμόναχος κοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος Τα νερά δεν είναιαπλώς καθαρά είναι διάφανα λες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό Αν χωθείς μέσα τουςθα νιώσεις τη δροσιά να σε τυλίγει Κι αν είσαι από κείνους που γυρεύουν τα κρυμμένα μυστικάτων ιερών τόπων δεν θα ακούσεις μόνο τον παφλασμό των κυμάτων Μπορεί να φτάσουν σταυτιά σου ακόμη και τ αφανέρωτα Οι σκόρπιες νότες από τον ύμνο που αναπέμπουν οι αιώνεςστο φως

Τυχερός όποιος μπορέσει να χωθεί μέσα σε τούτη την ξέμακρη θάλασσα και να κολυμπήσει καταμόναχοςκοιτάζοντας το απέραντο πέλαγος Τα νερά δεν είναι απλώς καθαρά είναι διάφαναλες και πλάστηκαν από κρύσταλλο ακριβό

NΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Φωτογραφήματα

ΣΑΜΩΝΕΙΟΝ ΑΚΡΩΤΗΡΙΌταν ο Ισίδωρος συγκατοίκησε με την Αθηνά

10

N

Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώς ήλιοιΠερνώντας από έναν όμορφο αυλόγυρο κρητικού σπιτιού θαμπώθηκα από το λαμπερό κίτρινο χρώμα Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώςήλιοιΔεν ξέρω αν καλλιεργήθηκε ποτέ συστηματικά στην Κρήτη ο ηλίανθος Σε άλλες περιοχές του κόσμου εκεί που δεν ευδοκίμησε ποτέη ελιά οι άνθρωποι βασίστηκαν στον ελαιοδότη καρπό του για να εξασφαλίσουν λάδι και πλούτο Όσοι έτυχε να βρεθούν σε καλ-λιέργειες ηλίανθων έχουν να λένε για εκείνες τις απέραντες κίτρινες θάλασσες που φτάνουν ως εκεί που φτάνει το βλέμμα Στην Κρήτη τον τόπο του ευλογημένου καρπού της ελιάς δεν χρειαστήκαμε ποτέ ούτε ηλιέλαιο ούτε κανένα άλλο σπορέλαιο Τοφυτό όμως το αγαπήσαμε Και το αγαπήσαμε για την ομορφιά του Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο που τον κοιτάζει κατάματαπου τον ακολουθεί ως τη δύση του Το φυτέψαμε στις άκρες των κήπων και στις αυλές των σπιτιών Έτσι απλά γιατί θέλομε να δώ-σομε περισσότερο χρώμα στα καλοκαίρια μας

Ηγουμένη σ ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα του ελ-ληνικού καλοκαιριού της Αγίας Μαρίνας στη Βόνη της Κρή-της Κάποτε την έλεγαν Κυριακή Κάποτε Μέχρι που πέρασετην πόρτα του μοναστηριού Μετά έγινε κι εκείνη Μαρίνα σαντην μεγάλη οικοδέσποινά της Είχε έρθει από τα καμένα χωριάτης Βιάννου μόλις λίγα χρόνια μετά τη συμφορά που προκά-λεσε στον άγιο εκείνο τόπο η γερμανική λαίλαπα Την πρόλαβα λίγα χρόνια πριν από το μεγάλο ταξίδι τηςΉταν καλοκαίρι ακόμη και το ξακουσμένο προσκύνημα τηςΒόνης δεν είχε ησυχάσει ούτε στιγμή από το πολύβουοπλήθος που συρρέει κάθεχρόνο ζητώντας μερίδιο στηνελπίδα Την είδα να περπατά στο μο-ναστήρι δηλαδή στο δικό τηςσπιτικό Γιατί σπίτι της ήταν ηΑγιά Μαρίνα Εξήντα χρόνιαείχαν περάσει από τότε που έφτανε ως εκεί καθισμένη σε ανα-πηρικό καροτσάκι Και σαν βρήκε τη γιατρειά δεν κούνησεούτε ρούπι από το αγιοτόπι της Βόνης έμεινε για πάντα εκείρίζωσε

Την ακολούθησα στον πρωινό περίπατό της Πέρασε τονπερίβολο κατέβηκε τα σκαλοπάτια μπήκε στο ναό Ζή-τησα την άδεια να τη φωτογραφίσω και δεν αρνήθηκεΑλλά και δεν πόζαρε Απλώς αρκέστηκε να κοιτάζει πότε-πότε προς το μέρος μου σχεδόν αδιάφορα Κι όσο ένιωθετο φακό να προσπαθεί να παγώσει το χρόνο δεν χαμογέ-λασε καθόλου Ίσως επειδή είχε αφεθεί κι εκείνη στο παι-γνίδι του χρόνου ίσως επειδή προτιμούσε να χαμογελάστους ανθρώπους όχι στις μηχανές Πάτησα κάμποσες φορές το κλείστρο της μηχανής Δεν ήτανμόνο μια μορφή σκαμμένη από ρυτίδες ούτε ένα βλέμμα πουδεν είχε γεράσει λες και αντιστεκόταν στο γήρας Ήταν η σύ-νοψη μιας ζωής μάλλον και μιας ολόκληρης εποχής Αλλά καιη σύνοψη μιας υπερκόσμιας γαλήνης μοναδικής που νόμιζεςπως την είχε δανειστεί από κάποια εικόνα βυζαντινή ίσως απόκάποιο έργο του Θεοφάνη Λένε πως η μορφή ο έξω κόσμος του ανθρώπου ο υλικός δενείναι τίποτα περισσότερο από αντανάκλαση του μέσα Τουάυλου Το σκέφτηκα πολλές φορές εκείνη τη μέρα κάθε πουπατούσα το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής

ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥΑντανάκλαση ενός άυλου κόσμου

Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο

που τον κοιτάζει κατάματα που τον ακολουθεί

ως τη δύση του

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣN

Το χρώμα του καλοκαιριού(ομορφιά στα ανθρώπινα μέτρα)Αν ήταν να διαλέξω ένα χρώμα για το ελληνικό καλοκαίρι θα δυσκολευόμουνπολύ Θα ταλαντευόμουν ανάμεσα στο λευκό του ασβέστη και το γαλάζιο τουρανού Αν ήταν να διαλέξω το χρώμα της μνήμης θα διάλεγα τις λουλουδιασμένεςαυλές των χωριάτικων σπιτιών Λευκά και κόκκινα γεράνια κίτρινοι και πορ-φυροί κατιφέδες πράσινοι βασιλικοί ντάλιες ρόδα λοήσιμα και πολύχρωμαΚαι στην άκρη το δέντρο του σπιτιού ρογδιά λεμονιά πιπεριά μουσμουλιάΧρώμα και φως συνοδοιπόροι σ ένα ταξίδι που δεν ξέρεις από πότε έχει αρχί-σει Στάθηκα απέναντι στο μεσαρίτικο μονώροφο σπίτι προσπαθώντας να δια-βάσω το τοπίο Κι είδα το ανθρώπινο μέτρο να γίνεται κανόνας ζωής Ύβριςκαμιά Αρμονία μόνο Ο δομημένος χώρος στα μέτρα του ανθρώπου Οι ακτίνες τουήλιου που έπεφταν κάθετα στους τοίχους έκαναν τα στρώσεις του ασβέστη ναμοιάζουν με επάλληλες επιστρώσεις του χρόνου Λένε πως το καταμεσήμερο δεν είναι η καλύτερη ώρα για φωτογράφιση Κι όμως Οι κανόνες υπάρχουν για να μπορούμε να ανακαλύπτομε τις εξαιρέ-σεις τους

Ένας αετός με σπασμένα φτερά(κι ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης)Κι όμως Υπάρχουν αετοί που μπορούν να πετούν και με σπασμένα φτερά Να δίνουν μάχες και να τις κερδίζουν Να κατανικούν ακόμη και τη μάστιγα της λέπρας και να ξαναβγαίνουν στη ζωή πιοδυνατοί από πριν Αυτόν τον ωραίο συμβολισμό του αετού με το σπασμένο ζερβό φτερό βρήκε ο πολυτάλαντος Μανώ-λης Χαρούλης για να τιμήσει τον φίλο και συνονόματό του Μανώλη Φουντουλάκη από την Ελούντα Το γύψινο πρόπλα-σμα θα ντυθεί με ανοξείδωτο χάλυβα θα αφαιρεθεί ο γύψος για να μείνει μόνο του το αστραφτερό μέταλλο και νααντανακλά τις ακτίνες του ήλιου Ο Φουντουλάκης προσβλήθηκε νέος από τη λέπρα και γνώρισε την απομόνωση στα κολαστήρια που κάποιοι τα βάφτισαναποξαρχής νοσοκομεία (χωρίς να ντρέπονται) Πάλεψε σαν αετός στη θύελλα πάλεψε με σπασμένα φτερά Και νίκησεΠέθανε το 2010 σε πολύ προχωρημένη ηλικία Και από άλλη αιτία Ο καλλιτέχνης του Μεραμπέλου ο Χαρούλης (ο πολυτεχνίτης που φτιάχνει με πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι σο-φιστεί η γόνιμη φαντασία του) ετοιμάζει κιόλας τον ατσάλινο αετό Ίσως για να θυμίζει την ατσάλινη θέληση του νικητή Καινα δίνει μαθήματα σε όλους μας Κανένας αγώνας δεν πάει χαμένος Αρκεί να έχει κανείς τη δύναμη να παλεύει Ακόμη και με σπασμένα φτερά

Πολυτεχνίτης που φτιάχνειμε πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι φανταστεί η γόνιμη φαντασία του

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

13

17

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ποδεχθήκαμε λοιπόν με ιδιαίτερη ικανοποίηση τηνπρόσκληση από τηνlsquoΑρτοβιομηχανία ΚαραμολέγκοςΑΕ για επίσκεψη και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις καιστους χώρους παραγωγής και διακίνησης αυτών τωντόσο σημαντικών για τη διατροφή μας προϊόντων

Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 12 Ιουλίου καισυμμετείχαν η κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη Υπεύθυνη Ποιότηταςτων Super Market lsquoΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣrsquo ο κύριος Δημήτρης Βατσιθια-νός Εμπορικός Διευθυντής και ο κύριος Μιχάλης Κουκουβάς Δι-ευθυντής Πωλήσεων Η ξενάγηση στους χώρους παραγωγής καιδιακίνησης της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος ΑΕ έγινε από τονΔιευθύνοντα Σύμβουλο κύριο Μανώλη Καραμολέγκο και τον Εμ-πορικό Διευθυντή της εταιρίας κύριο Νίκο Βολάκη

Γνωρίζοντας lsquoαπό πρώτο χέριrsquo την ηγετική θέση της Αρτοβιομη-χανίας Καραμολέγκος ΑΕ στην κατηγορία του συσκευασμένουάρτου περιμέναμε να δούμε ένα άρτια εξοπλισμένο εργοστάσιομε αυστηρές προδιαγραφές Ποιότητας και Ασφάλειας και να συ-ναντήσουμε ανθρώπους με γνώση και εξειδίκευση στο ψωμί ησυγκεκριμένη εμπειρία όμως πραγματικά ξεπέρασε τις προσδο-κίες μας Ο μηχανολογικός εξοπλισμός δεν είναι απλά άρτιος είναιεντυπωσιακός και ενώ μιλάμε για προηγμένη τεχνολογικά παρα-γωγική διαδικασία ο σεβασμός στο ψωμί και στην τέχνη της αρ-τοποίησης είναι απαράμιλλος Εκείνο που μας εξέπληξε είναι τοτέλειο πάντρεμα των πιο σύγχρονων μεθόδων παραγωγής με τηνπαράδοση της αρτοποιίας για τη δημιουργία ενός τόσο lsquoσημερι-νούrsquo είδους διατροφής όπως είναι το συσκευασμένο ψωμί χωρίςόμως να χάνεται το αξιακό υπόβαθρο που έχει το συγκεκριμένοείδος διατροφής για τον Έλληνα Χαρακτηριστικά θα αναφέρουμεότι η Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος ΑΕ είναι η μόνη στην Ελ-λάδα και από τις λίγες στην Ευρώπη που διαθέτει εγκατάστασηπαραγωγής δικού της φυσικού προζυμιού με παραγωγική δυνα-τότητα 12 τόνων φυσικού προζυμιού ημερησίως Από την άλλη ηνέα υπερσύγχρονη γραμμή παραγωγής συσκευασμένου άρτου

σε φέτες που εγκαινιάστηκε μόλις τον περασμένο Μάιο εξασφα-λίζει ότι από την ανάμιξη των πρώτων υλών μέχρι και το τελικόστάδιο της συσκευασίας των προϊόντων δεν παρεμβάλλεται αν-θρώπινο χέρι γεγονός που διασφαλίζει στο μέγιστο δυνατόβαθμό ότι κάθε προϊόν που φέρει το σήμα της ΑρτοβιομηχανίαςΚαραμολέγκος ΑΕ παράγεται με τα υψηλότερα δυνατά επίπεδαΠοιότητας και Ασφάλειας

Παρrsquo όλα αυτά ο ανθρώπινος παράγοντας στην εταιρία παρα-μένει το πιο σημαντικό περιουσιακό της στοιχείο Δεν είναι μόνοη εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία εκείνο που εντυπωσιάζει είναιτο μεράκι και το πάθος όλων των ανθρώπων της εταιρίας και τουψηλό επίπεδο ευθύνης γιrsquo αυτό που κάνουν κάθε μέρα καθώς καιη δέσμευσή τους απέναντι στις ανάγκες του σύγχρονου κατανα-λωτή για διατροφή με αξία ενδιαφέρον καιhellip οικονομία

Τελειώνοντας αξίζει να αναφερθούμε και στο πώς αυτά τα προ-ϊόντα φθάνουν καθημερινά στα ράφια των καταστημάτων μας καιαπό εκεί στον τελικό μας καταναλωτή δηλαδή εσάς Για το ψωμίη ταχύτητα διακίνησης είναι πολύ σημαντική και στην Αρτοβιο-μηχανία Καραμολέγκος το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό Γιrsquo αυτό καιέχουν επενδύσει στο μεγαλύτερο ιδιόκτητο στόλο φορτηγών δια-νομής που εξασφαλίζει ότι το ψωμί που παράγεται κάθε μέρα θαφθάνει κάθε μέρα στο ράφι του αγαπημένου σας Super market

Τίποτα δεν είναι τυχαίο και εμείς στα Super Market ΧΑΛ-ΚΙΑΔΑΚΗΣ το ξέρουμε πολύ καλά γιrsquo αυτό και στηρίζουμε

τις αξιόλογες προσπάθειες από τις αμιγώς ελληνικές εταιρίεςκαθώς αποτελούμε κι εμείς μέρος αυτής της προσπάθειας Θασυνεχίσουμε λοιπόν με τη δράση μας να εμπνέουμε αλλά καινα εμπνεόμαστε από τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες ελληνι-κών επιχειρήσεων και όλοι μαζί θα συνεχίσουμε να μοιραζόμα-στε το πάθος και το όραμα για πλήρη ικανοποίηση τουκαταναλωτή που επισκέπτεται καθημερινά τα καταστήματά μαςγια τις αγορές του

ΕΝΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙστην τέχνη της αρτοποίησηςΕίναι γνωστή σε όλους η δέσμευση και αφοσίωση των Super Market ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ στην ποιότητα και τηνασφάλεια των προϊόντων που διακινούνται στα καταστήματά μαςΣτο πλαίσιο αυτό αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία επαφής και αξιολόγησης της παραγωγικής διαδικασίας εταιρειώνπου παράγουν προϊόντα και επιλέγετε καθημερινά από τα ράφια των καταστημάτων μας ειδικά όταν πρόκειταιγια προϊόντα διατροφής

16

A

τα super market Χαλκιαδάκηςμας αρέσει να φροντίζουμε έμ-

πρακτα τους πελάτες μας και να βρι-σκόμαστε κοντά τους κάθε στιγμή μεευχάριστες εκπλήξεις και δώρα Έτσιφροντίσαμε για την ομορφιά σας μοι-ράζοντας από την εταιρία Rilken τιςβαφές Silken Color μιας ολόκληρηςχρονιάς σε 30 τυχερές και από τηνεταιρία Illy προσφέραμε δώρο τηνμηχανή Francis Francis x71 Ipere-spresso Illy στους πελάτες μας με τηναγορά 10 συσκευασιών Iperespres-soIlly

ροντίσαμε να βρεθούμε κοντάσας με πασχαλινές προσφορές

ώστε να γεμίσει και φέτος το γιορτινότραπέζι μοιράζοντας επιπλέον 3000ευρώ σε δωροεπιταγές αγοράζονταςLurpak Sanitas και Johnson ampJohnson αξίας 1000 ευρώ αντίστοιχααπό κάθε εταιρία και κληρώθηκαν 70πακέτα προϊόντων προσωπικής καιοικιακής φροντίδας σε 70 τυχερούςκάτοχους της κάρτας Xtra Προνο-μίων Χαλκιαδάκης

ο τελευταίο διάστημα ακόμα μοι-ράστηκαν 1500 ευρώ σε δωροε-

πιταγές από την εταιρία Le petitMarseillais 1000 ευρώ από την εται-ρία Johnson amp Johnson 1000 ευρώαπό την εταιρία Durex και 1500 ευρώαπό το Nivea for Men ενώ 150 τυχε-ροί που χρησιμοποίησαν την κάρταXtra Προνομίων Χαλκιαδάκης στιςαγορές τους κληρώθηκαν και κέρδι-σαν 150 δωροεπιταγές αξίας 20 ευρώγια τις αγορές τους στα κρεοπωλείατων καταστημάτων μας

Οι ευχάριστες εκπλήξεις για τους πελάτες μας συνεχίζονταικαι ακόμα περισσότερο όσο χρησιμοποιούν την κάρτα Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης

μείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕ παρακολουθούμε στενά τις προσπά-θειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία καιτον αγώνα τους και προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους Τα προϊόντα που παράγονται στο νησί μας είναι μοναδικά σε ποι-ότητα Γι αυτό και ήταν πάντα περιζήτητα στις διεθνείς αγορές Οι

συνθήκες καλλιέργειας είναι ιδανικές Πλούσια η γη υπέροχο το κλίμα και τομικροκλίμα πολύτιμη η εμπειρία των ανθρώπων Ελαιόλαδο κρασί κηπευ-τικά φρούτα Όλα υπέροχα

Από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της η Χαλκιαδάκης ΑΕ φρόντισε νααναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο συνεργατών από την μιαν άκρη του νη-σιού ως την άλλη Μ αυτόν τον τρόπο πετύχαμε ένα διπλό στόχο Αφ ενόςστηρίζουμε την αγροτική μας παραγωγή και δίνουμε την ευκαιρία στους ποι-οτικούς παραγωγούς να διαθέσουν τα προϊόντα τους στην αγορά Αφ ετέρουπροσφέρουμε στους καταναλωτές ότι καλύτερο παράγει αυτός ο τόπος Καιμάλιστα με τα πιο αυστηρά ποιοτικά κριτήρια παρακολουθώντας τη βιο-γραφία των προϊόντων Με την επιστημονική συνεργασία της MODUS DCSπου έχει σχεδιάσει το πρόγραμμα ελέγχου ποιότητας και έχει την επιστημο-νική ευθύνη της εφαρμογής του μπορούμε να ξέρουμε τα πάντα ακόμη καιγια το τελευταίο οπωρικό και το τελευταίο λαχανικό που φτάνει στο τραπέζιτου καταναλωτή Ξέρουμε το χωράφι στο οποίο καλλιεργήθηκε παρακο-λουθούμε την ανάπτυξη την ωρίμανση την κοπή τη μεταφορά τις καλ-λιεργητικές τεχνικές τις γνωματεύσεις των γεωπόνων

Έτσι γιατί δεν έχουν μόνον οι άνθρωποι βιογραφίες Έχουν και τα προ-ϊόντα που επιλέγουμε για τα ράφια μας

Αυτό τοσταφύλιέχει τη βιογραφία του

Εκπλήξεις και δώρα

Σ

Φ

Τ

Η γη ήταν πάντα η μεγάλη δύναμη τουτόπου μας Σ αυτήν στηριζόταν ένα με-γάλο κομμάτι της οικονομίας της σαυτήν βασίστηκε και το περίφημο κρη-τικό διατροφικό πρότυπο φημισμένοσήμερα σ ολόκληρο τον κόσμο

Εμείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕπαρακολουθούμε στενά τις προσπάθειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία και τον αγώνα τουςκαι προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους

E

19

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια φωτογραφία - ένα ποίημακαι δείχνουν τα ματόφρυδα κοράκια μες στο χιόνιΠίσω απrsquo το διάβα τους στρωτά χειρόβολα τα στάχυαχαράζουν στράτα απάτητη στον ήλιο και στrsquo αγέριΓια τις βαρύτερες δουλειές άξια τrsquo αντρίκια χέριαστρίβουν κλωνάρια κοτσικιάς και ζώνουν τα δεμάτια

Γ Δροσίνης

18

Στις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυα νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες

Οι θερίστρεςΜε του καιρού το γύρισμα τrsquo όνειρο θrsquo αληθέψειΣτις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυανεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρεςΤrsquo ανάλαφρα ασπρομάντιλα σφιγμένα με τα δόντιαφυλαχτικά απrsquo το λιόκαμα τις όψες αποκρύβουν

21

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

20

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσαΤόσο το θέρος τόσα τα πουλιά και σε μέγα βάθοςΗ πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα

Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΌποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΕίναι σα να μην υποφέρει από βάροςΕίναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέραΕίναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμαΝα τραγουδάει μέσα στη νύχταΚαι να του γίνεται η νύχτα μητέραΝα τραγουδάει μέσα στον ήλιο [hellip]

Γιώργος Σαραντάρης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 6: ΥπερΧ Τέυχος 66

10

N

Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώς ήλιοιΠερνώντας από έναν όμορφο αυλόγυρο κρητικού σπιτιού θαμπώθηκα από το λαμπερό κίτρινο χρώμα Ηλίανθοι λιοτρόπια ή απλώςήλιοιΔεν ξέρω αν καλλιεργήθηκε ποτέ συστηματικά στην Κρήτη ο ηλίανθος Σε άλλες περιοχές του κόσμου εκεί που δεν ευδοκίμησε ποτέη ελιά οι άνθρωποι βασίστηκαν στον ελαιοδότη καρπό του για να εξασφαλίσουν λάδι και πλούτο Όσοι έτυχε να βρεθούν σε καλ-λιέργειες ηλίανθων έχουν να λένε για εκείνες τις απέραντες κίτρινες θάλασσες που φτάνουν ως εκεί που φτάνει το βλέμμα Στην Κρήτη τον τόπο του ευλογημένου καρπού της ελιάς δεν χρειαστήκαμε ποτέ ούτε ηλιέλαιο ούτε κανένα άλλο σπορέλαιο Τοφυτό όμως το αγαπήσαμε Και το αγαπήσαμε για την ομορφιά του Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο που τον κοιτάζει κατάματαπου τον ακολουθεί ως τη δύση του Το φυτέψαμε στις άκρες των κήπων και στις αυλές των σπιτιών Έτσι απλά γιατί θέλομε να δώ-σομε περισσότερο χρώμα στα καλοκαίρια μας

Ηγουμένη σ ένα από τα μεγαλύτερα προσκυνήματα του ελ-ληνικού καλοκαιριού της Αγίας Μαρίνας στη Βόνη της Κρή-της Κάποτε την έλεγαν Κυριακή Κάποτε Μέχρι που πέρασετην πόρτα του μοναστηριού Μετά έγινε κι εκείνη Μαρίνα σαντην μεγάλη οικοδέσποινά της Είχε έρθει από τα καμένα χωριάτης Βιάννου μόλις λίγα χρόνια μετά τη συμφορά που προκά-λεσε στον άγιο εκείνο τόπο η γερμανική λαίλαπα Την πρόλαβα λίγα χρόνια πριν από το μεγάλο ταξίδι τηςΉταν καλοκαίρι ακόμη και το ξακουσμένο προσκύνημα τηςΒόνης δεν είχε ησυχάσει ούτε στιγμή από το πολύβουοπλήθος που συρρέει κάθεχρόνο ζητώντας μερίδιο στηνελπίδα Την είδα να περπατά στο μο-ναστήρι δηλαδή στο δικό τηςσπιτικό Γιατί σπίτι της ήταν ηΑγιά Μαρίνα Εξήντα χρόνιαείχαν περάσει από τότε που έφτανε ως εκεί καθισμένη σε ανα-πηρικό καροτσάκι Και σαν βρήκε τη γιατρειά δεν κούνησεούτε ρούπι από το αγιοτόπι της Βόνης έμεινε για πάντα εκείρίζωσε

Την ακολούθησα στον πρωινό περίπατό της Πέρασε τονπερίβολο κατέβηκε τα σκαλοπάτια μπήκε στο ναό Ζή-τησα την άδεια να τη φωτογραφίσω και δεν αρνήθηκεΑλλά και δεν πόζαρε Απλώς αρκέστηκε να κοιτάζει πότε-πότε προς το μέρος μου σχεδόν αδιάφορα Κι όσο ένιωθετο φακό να προσπαθεί να παγώσει το χρόνο δεν χαμογέ-λασε καθόλου Ίσως επειδή είχε αφεθεί κι εκείνη στο παι-γνίδι του χρόνου ίσως επειδή προτιμούσε να χαμογελάστους ανθρώπους όχι στις μηχανές Πάτησα κάμποσες φορές το κλείστρο της μηχανής Δεν ήτανμόνο μια μορφή σκαμμένη από ρυτίδες ούτε ένα βλέμμα πουδεν είχε γεράσει λες και αντιστεκόταν στο γήρας Ήταν η σύ-νοψη μιας ζωής μάλλον και μιας ολόκληρης εποχής Αλλά καιη σύνοψη μιας υπερκόσμιας γαλήνης μοναδικής που νόμιζεςπως την είχε δανειστεί από κάποια εικόνα βυζαντινή ίσως απόκάποιο έργο του Θεοφάνη Λένε πως η μορφή ο έξω κόσμος του ανθρώπου ο υλικός δενείναι τίποτα περισσότερο από αντανάκλαση του μέσα Τουάυλου Το σκέφτηκα πολλές φορές εκείνη τη μέρα κάθε πουπατούσα το κλείστρο της φωτογραφικής μηχανής

ΣΤΟ ΜΕΓΑΛΟ ΚΡΗΤΙΚΟ ΠΡΟΣΚΥΝΗΜΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥΑντανάκλαση ενός άυλου κόσμου

Μας αρέσει που καλημερίζει τον ήλιο

που τον κοιτάζει κατάματα που τον ακολουθεί

ως τη δύση του

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣN

Το χρώμα του καλοκαιριού(ομορφιά στα ανθρώπινα μέτρα)Αν ήταν να διαλέξω ένα χρώμα για το ελληνικό καλοκαίρι θα δυσκολευόμουνπολύ Θα ταλαντευόμουν ανάμεσα στο λευκό του ασβέστη και το γαλάζιο τουρανού Αν ήταν να διαλέξω το χρώμα της μνήμης θα διάλεγα τις λουλουδιασμένεςαυλές των χωριάτικων σπιτιών Λευκά και κόκκινα γεράνια κίτρινοι και πορ-φυροί κατιφέδες πράσινοι βασιλικοί ντάλιες ρόδα λοήσιμα και πολύχρωμαΚαι στην άκρη το δέντρο του σπιτιού ρογδιά λεμονιά πιπεριά μουσμουλιάΧρώμα και φως συνοδοιπόροι σ ένα ταξίδι που δεν ξέρεις από πότε έχει αρχί-σει Στάθηκα απέναντι στο μεσαρίτικο μονώροφο σπίτι προσπαθώντας να δια-βάσω το τοπίο Κι είδα το ανθρώπινο μέτρο να γίνεται κανόνας ζωής Ύβριςκαμιά Αρμονία μόνο Ο δομημένος χώρος στα μέτρα του ανθρώπου Οι ακτίνες τουήλιου που έπεφταν κάθετα στους τοίχους έκαναν τα στρώσεις του ασβέστη ναμοιάζουν με επάλληλες επιστρώσεις του χρόνου Λένε πως το καταμεσήμερο δεν είναι η καλύτερη ώρα για φωτογράφιση Κι όμως Οι κανόνες υπάρχουν για να μπορούμε να ανακαλύπτομε τις εξαιρέ-σεις τους

Ένας αετός με σπασμένα φτερά(κι ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης)Κι όμως Υπάρχουν αετοί που μπορούν να πετούν και με σπασμένα φτερά Να δίνουν μάχες και να τις κερδίζουν Να κατανικούν ακόμη και τη μάστιγα της λέπρας και να ξαναβγαίνουν στη ζωή πιοδυνατοί από πριν Αυτόν τον ωραίο συμβολισμό του αετού με το σπασμένο ζερβό φτερό βρήκε ο πολυτάλαντος Μανώ-λης Χαρούλης για να τιμήσει τον φίλο και συνονόματό του Μανώλη Φουντουλάκη από την Ελούντα Το γύψινο πρόπλα-σμα θα ντυθεί με ανοξείδωτο χάλυβα θα αφαιρεθεί ο γύψος για να μείνει μόνο του το αστραφτερό μέταλλο και νααντανακλά τις ακτίνες του ήλιου Ο Φουντουλάκης προσβλήθηκε νέος από τη λέπρα και γνώρισε την απομόνωση στα κολαστήρια που κάποιοι τα βάφτισαναποξαρχής νοσοκομεία (χωρίς να ντρέπονται) Πάλεψε σαν αετός στη θύελλα πάλεψε με σπασμένα φτερά Και νίκησεΠέθανε το 2010 σε πολύ προχωρημένη ηλικία Και από άλλη αιτία Ο καλλιτέχνης του Μεραμπέλου ο Χαρούλης (ο πολυτεχνίτης που φτιάχνει με πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι σο-φιστεί η γόνιμη φαντασία του) ετοιμάζει κιόλας τον ατσάλινο αετό Ίσως για να θυμίζει την ατσάλινη θέληση του νικητή Καινα δίνει μαθήματα σε όλους μας Κανένας αγώνας δεν πάει χαμένος Αρκεί να έχει κανείς τη δύναμη να παλεύει Ακόμη και με σπασμένα φτερά

Πολυτεχνίτης που φτιάχνειμε πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι φανταστεί η γόνιμη φαντασία του

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

13

17

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ποδεχθήκαμε λοιπόν με ιδιαίτερη ικανοποίηση τηνπρόσκληση από τηνlsquoΑρτοβιομηχανία ΚαραμολέγκοςΑΕ για επίσκεψη και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις καιστους χώρους παραγωγής και διακίνησης αυτών τωντόσο σημαντικών για τη διατροφή μας προϊόντων

Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 12 Ιουλίου καισυμμετείχαν η κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη Υπεύθυνη Ποιότηταςτων Super Market lsquoΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣrsquo ο κύριος Δημήτρης Βατσιθια-νός Εμπορικός Διευθυντής και ο κύριος Μιχάλης Κουκουβάς Δι-ευθυντής Πωλήσεων Η ξενάγηση στους χώρους παραγωγής καιδιακίνησης της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος ΑΕ έγινε από τονΔιευθύνοντα Σύμβουλο κύριο Μανώλη Καραμολέγκο και τον Εμ-πορικό Διευθυντή της εταιρίας κύριο Νίκο Βολάκη

Γνωρίζοντας lsquoαπό πρώτο χέριrsquo την ηγετική θέση της Αρτοβιομη-χανίας Καραμολέγκος ΑΕ στην κατηγορία του συσκευασμένουάρτου περιμέναμε να δούμε ένα άρτια εξοπλισμένο εργοστάσιομε αυστηρές προδιαγραφές Ποιότητας και Ασφάλειας και να συ-ναντήσουμε ανθρώπους με γνώση και εξειδίκευση στο ψωμί ησυγκεκριμένη εμπειρία όμως πραγματικά ξεπέρασε τις προσδο-κίες μας Ο μηχανολογικός εξοπλισμός δεν είναι απλά άρτιος είναιεντυπωσιακός και ενώ μιλάμε για προηγμένη τεχνολογικά παρα-γωγική διαδικασία ο σεβασμός στο ψωμί και στην τέχνη της αρ-τοποίησης είναι απαράμιλλος Εκείνο που μας εξέπληξε είναι τοτέλειο πάντρεμα των πιο σύγχρονων μεθόδων παραγωγής με τηνπαράδοση της αρτοποιίας για τη δημιουργία ενός τόσο lsquoσημερι-νούrsquo είδους διατροφής όπως είναι το συσκευασμένο ψωμί χωρίςόμως να χάνεται το αξιακό υπόβαθρο που έχει το συγκεκριμένοείδος διατροφής για τον Έλληνα Χαρακτηριστικά θα αναφέρουμεότι η Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος ΑΕ είναι η μόνη στην Ελ-λάδα και από τις λίγες στην Ευρώπη που διαθέτει εγκατάστασηπαραγωγής δικού της φυσικού προζυμιού με παραγωγική δυνα-τότητα 12 τόνων φυσικού προζυμιού ημερησίως Από την άλλη ηνέα υπερσύγχρονη γραμμή παραγωγής συσκευασμένου άρτου

σε φέτες που εγκαινιάστηκε μόλις τον περασμένο Μάιο εξασφα-λίζει ότι από την ανάμιξη των πρώτων υλών μέχρι και το τελικόστάδιο της συσκευασίας των προϊόντων δεν παρεμβάλλεται αν-θρώπινο χέρι γεγονός που διασφαλίζει στο μέγιστο δυνατόβαθμό ότι κάθε προϊόν που φέρει το σήμα της ΑρτοβιομηχανίαςΚαραμολέγκος ΑΕ παράγεται με τα υψηλότερα δυνατά επίπεδαΠοιότητας και Ασφάλειας

Παρrsquo όλα αυτά ο ανθρώπινος παράγοντας στην εταιρία παρα-μένει το πιο σημαντικό περιουσιακό της στοιχείο Δεν είναι μόνοη εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία εκείνο που εντυπωσιάζει είναιτο μεράκι και το πάθος όλων των ανθρώπων της εταιρίας και τουψηλό επίπεδο ευθύνης γιrsquo αυτό που κάνουν κάθε μέρα καθώς καιη δέσμευσή τους απέναντι στις ανάγκες του σύγχρονου κατανα-λωτή για διατροφή με αξία ενδιαφέρον καιhellip οικονομία

Τελειώνοντας αξίζει να αναφερθούμε και στο πώς αυτά τα προ-ϊόντα φθάνουν καθημερινά στα ράφια των καταστημάτων μας καιαπό εκεί στον τελικό μας καταναλωτή δηλαδή εσάς Για το ψωμίη ταχύτητα διακίνησης είναι πολύ σημαντική και στην Αρτοβιο-μηχανία Καραμολέγκος το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό Γιrsquo αυτό καιέχουν επενδύσει στο μεγαλύτερο ιδιόκτητο στόλο φορτηγών δια-νομής που εξασφαλίζει ότι το ψωμί που παράγεται κάθε μέρα θαφθάνει κάθε μέρα στο ράφι του αγαπημένου σας Super market

Τίποτα δεν είναι τυχαίο και εμείς στα Super Market ΧΑΛ-ΚΙΑΔΑΚΗΣ το ξέρουμε πολύ καλά γιrsquo αυτό και στηρίζουμε

τις αξιόλογες προσπάθειες από τις αμιγώς ελληνικές εταιρίεςκαθώς αποτελούμε κι εμείς μέρος αυτής της προσπάθειας Θασυνεχίσουμε λοιπόν με τη δράση μας να εμπνέουμε αλλά καινα εμπνεόμαστε από τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες ελληνι-κών επιχειρήσεων και όλοι μαζί θα συνεχίσουμε να μοιραζόμα-στε το πάθος και το όραμα για πλήρη ικανοποίηση τουκαταναλωτή που επισκέπτεται καθημερινά τα καταστήματά μαςγια τις αγορές του

ΕΝΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙστην τέχνη της αρτοποίησηςΕίναι γνωστή σε όλους η δέσμευση και αφοσίωση των Super Market ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ στην ποιότητα και τηνασφάλεια των προϊόντων που διακινούνται στα καταστήματά μαςΣτο πλαίσιο αυτό αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία επαφής και αξιολόγησης της παραγωγικής διαδικασίας εταιρειώνπου παράγουν προϊόντα και επιλέγετε καθημερινά από τα ράφια των καταστημάτων μας ειδικά όταν πρόκειταιγια προϊόντα διατροφής

16

A

τα super market Χαλκιαδάκηςμας αρέσει να φροντίζουμε έμ-

πρακτα τους πελάτες μας και να βρι-σκόμαστε κοντά τους κάθε στιγμή μεευχάριστες εκπλήξεις και δώρα Έτσιφροντίσαμε για την ομορφιά σας μοι-ράζοντας από την εταιρία Rilken τιςβαφές Silken Color μιας ολόκληρηςχρονιάς σε 30 τυχερές και από τηνεταιρία Illy προσφέραμε δώρο τηνμηχανή Francis Francis x71 Ipere-spresso Illy στους πελάτες μας με τηναγορά 10 συσκευασιών Iperespres-soIlly

ροντίσαμε να βρεθούμε κοντάσας με πασχαλινές προσφορές

ώστε να γεμίσει και φέτος το γιορτινότραπέζι μοιράζοντας επιπλέον 3000ευρώ σε δωροεπιταγές αγοράζονταςLurpak Sanitas και Johnson ampJohnson αξίας 1000 ευρώ αντίστοιχααπό κάθε εταιρία και κληρώθηκαν 70πακέτα προϊόντων προσωπικής καιοικιακής φροντίδας σε 70 τυχερούςκάτοχους της κάρτας Xtra Προνο-μίων Χαλκιαδάκης

ο τελευταίο διάστημα ακόμα μοι-ράστηκαν 1500 ευρώ σε δωροε-

πιταγές από την εταιρία Le petitMarseillais 1000 ευρώ από την εται-ρία Johnson amp Johnson 1000 ευρώαπό την εταιρία Durex και 1500 ευρώαπό το Nivea for Men ενώ 150 τυχε-ροί που χρησιμοποίησαν την κάρταXtra Προνομίων Χαλκιαδάκης στιςαγορές τους κληρώθηκαν και κέρδι-σαν 150 δωροεπιταγές αξίας 20 ευρώγια τις αγορές τους στα κρεοπωλείατων καταστημάτων μας

Οι ευχάριστες εκπλήξεις για τους πελάτες μας συνεχίζονταικαι ακόμα περισσότερο όσο χρησιμοποιούν την κάρτα Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης

μείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕ παρακολουθούμε στενά τις προσπά-θειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία καιτον αγώνα τους και προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους Τα προϊόντα που παράγονται στο νησί μας είναι μοναδικά σε ποι-ότητα Γι αυτό και ήταν πάντα περιζήτητα στις διεθνείς αγορές Οι

συνθήκες καλλιέργειας είναι ιδανικές Πλούσια η γη υπέροχο το κλίμα και τομικροκλίμα πολύτιμη η εμπειρία των ανθρώπων Ελαιόλαδο κρασί κηπευ-τικά φρούτα Όλα υπέροχα

Από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της η Χαλκιαδάκης ΑΕ φρόντισε νααναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο συνεργατών από την μιαν άκρη του νη-σιού ως την άλλη Μ αυτόν τον τρόπο πετύχαμε ένα διπλό στόχο Αφ ενόςστηρίζουμε την αγροτική μας παραγωγή και δίνουμε την ευκαιρία στους ποι-οτικούς παραγωγούς να διαθέσουν τα προϊόντα τους στην αγορά Αφ ετέρουπροσφέρουμε στους καταναλωτές ότι καλύτερο παράγει αυτός ο τόπος Καιμάλιστα με τα πιο αυστηρά ποιοτικά κριτήρια παρακολουθώντας τη βιο-γραφία των προϊόντων Με την επιστημονική συνεργασία της MODUS DCSπου έχει σχεδιάσει το πρόγραμμα ελέγχου ποιότητας και έχει την επιστημο-νική ευθύνη της εφαρμογής του μπορούμε να ξέρουμε τα πάντα ακόμη καιγια το τελευταίο οπωρικό και το τελευταίο λαχανικό που φτάνει στο τραπέζιτου καταναλωτή Ξέρουμε το χωράφι στο οποίο καλλιεργήθηκε παρακο-λουθούμε την ανάπτυξη την ωρίμανση την κοπή τη μεταφορά τις καλ-λιεργητικές τεχνικές τις γνωματεύσεις των γεωπόνων

Έτσι γιατί δεν έχουν μόνον οι άνθρωποι βιογραφίες Έχουν και τα προ-ϊόντα που επιλέγουμε για τα ράφια μας

Αυτό τοσταφύλιέχει τη βιογραφία του

Εκπλήξεις και δώρα

Σ

Φ

Τ

Η γη ήταν πάντα η μεγάλη δύναμη τουτόπου μας Σ αυτήν στηριζόταν ένα με-γάλο κομμάτι της οικονομίας της σαυτήν βασίστηκε και το περίφημο κρη-τικό διατροφικό πρότυπο φημισμένοσήμερα σ ολόκληρο τον κόσμο

Εμείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕπαρακολουθούμε στενά τις προσπάθειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία και τον αγώνα τουςκαι προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους

E

19

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια φωτογραφία - ένα ποίημακαι δείχνουν τα ματόφρυδα κοράκια μες στο χιόνιΠίσω απrsquo το διάβα τους στρωτά χειρόβολα τα στάχυαχαράζουν στράτα απάτητη στον ήλιο και στrsquo αγέριΓια τις βαρύτερες δουλειές άξια τrsquo αντρίκια χέριαστρίβουν κλωνάρια κοτσικιάς και ζώνουν τα δεμάτια

Γ Δροσίνης

18

Στις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυα νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες

Οι θερίστρεςΜε του καιρού το γύρισμα τrsquo όνειρο θrsquo αληθέψειΣτις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυανεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρεςΤrsquo ανάλαφρα ασπρομάντιλα σφιγμένα με τα δόντιαφυλαχτικά απrsquo το λιόκαμα τις όψες αποκρύβουν

21

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

20

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσαΤόσο το θέρος τόσα τα πουλιά και σε μέγα βάθοςΗ πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα

Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΌποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΕίναι σα να μην υποφέρει από βάροςΕίναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέραΕίναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμαΝα τραγουδάει μέσα στη νύχταΚαι να του γίνεται η νύχτα μητέραΝα τραγουδάει μέσα στον ήλιο [hellip]

Γιώργος Σαραντάρης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 7: ΥπερΧ Τέυχος 66

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΕΣ amp ΚΕIΜΕΝΑ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣN

Το χρώμα του καλοκαιριού(ομορφιά στα ανθρώπινα μέτρα)Αν ήταν να διαλέξω ένα χρώμα για το ελληνικό καλοκαίρι θα δυσκολευόμουνπολύ Θα ταλαντευόμουν ανάμεσα στο λευκό του ασβέστη και το γαλάζιο τουρανού Αν ήταν να διαλέξω το χρώμα της μνήμης θα διάλεγα τις λουλουδιασμένεςαυλές των χωριάτικων σπιτιών Λευκά και κόκκινα γεράνια κίτρινοι και πορ-φυροί κατιφέδες πράσινοι βασιλικοί ντάλιες ρόδα λοήσιμα και πολύχρωμαΚαι στην άκρη το δέντρο του σπιτιού ρογδιά λεμονιά πιπεριά μουσμουλιάΧρώμα και φως συνοδοιπόροι σ ένα ταξίδι που δεν ξέρεις από πότε έχει αρχί-σει Στάθηκα απέναντι στο μεσαρίτικο μονώροφο σπίτι προσπαθώντας να δια-βάσω το τοπίο Κι είδα το ανθρώπινο μέτρο να γίνεται κανόνας ζωής Ύβριςκαμιά Αρμονία μόνο Ο δομημένος χώρος στα μέτρα του ανθρώπου Οι ακτίνες τουήλιου που έπεφταν κάθετα στους τοίχους έκαναν τα στρώσεις του ασβέστη ναμοιάζουν με επάλληλες επιστρώσεις του χρόνου Λένε πως το καταμεσήμερο δεν είναι η καλύτερη ώρα για φωτογράφιση Κι όμως Οι κανόνες υπάρχουν για να μπορούμε να ανακαλύπτομε τις εξαιρέ-σεις τους

Ένας αετός με σπασμένα φτερά(κι ένας πολυτάλαντος καλλιτέχνης)Κι όμως Υπάρχουν αετοί που μπορούν να πετούν και με σπασμένα φτερά Να δίνουν μάχες και να τις κερδίζουν Να κατανικούν ακόμη και τη μάστιγα της λέπρας και να ξαναβγαίνουν στη ζωή πιοδυνατοί από πριν Αυτόν τον ωραίο συμβολισμό του αετού με το σπασμένο ζερβό φτερό βρήκε ο πολυτάλαντος Μανώ-λης Χαρούλης για να τιμήσει τον φίλο και συνονόματό του Μανώλη Φουντουλάκη από την Ελούντα Το γύψινο πρόπλα-σμα θα ντυθεί με ανοξείδωτο χάλυβα θα αφαιρεθεί ο γύψος για να μείνει μόνο του το αστραφτερό μέταλλο και νααντανακλά τις ακτίνες του ήλιου Ο Φουντουλάκης προσβλήθηκε νέος από τη λέπρα και γνώρισε την απομόνωση στα κολαστήρια που κάποιοι τα βάφτισαναποξαρχής νοσοκομεία (χωρίς να ντρέπονται) Πάλεψε σαν αετός στη θύελλα πάλεψε με σπασμένα φτερά Και νίκησεΠέθανε το 2010 σε πολύ προχωρημένη ηλικία Και από άλλη αιτία Ο καλλιτέχνης του Μεραμπέλου ο Χαρούλης (ο πολυτεχνίτης που φτιάχνει με πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι σο-φιστεί η γόνιμη φαντασία του) ετοιμάζει κιόλας τον ατσάλινο αετό Ίσως για να θυμίζει την ατσάλινη θέληση του νικητή Καινα δίνει μαθήματα σε όλους μας Κανένας αγώνας δεν πάει χαμένος Αρκεί να έχει κανείς τη δύναμη να παλεύει Ακόμη και με σπασμένα φτερά

Πολυτεχνίτης που φτιάχνειμε πιτηδιοσύνη ότι δουν τα μάτια του κι ότι φανταστεί η γόνιμη φαντασία του

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

13

17

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ποδεχθήκαμε λοιπόν με ιδιαίτερη ικανοποίηση τηνπρόσκληση από τηνlsquoΑρτοβιομηχανία ΚαραμολέγκοςΑΕ για επίσκεψη και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις καιστους χώρους παραγωγής και διακίνησης αυτών τωντόσο σημαντικών για τη διατροφή μας προϊόντων

Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 12 Ιουλίου καισυμμετείχαν η κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη Υπεύθυνη Ποιότηταςτων Super Market lsquoΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣrsquo ο κύριος Δημήτρης Βατσιθια-νός Εμπορικός Διευθυντής και ο κύριος Μιχάλης Κουκουβάς Δι-ευθυντής Πωλήσεων Η ξενάγηση στους χώρους παραγωγής καιδιακίνησης της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος ΑΕ έγινε από τονΔιευθύνοντα Σύμβουλο κύριο Μανώλη Καραμολέγκο και τον Εμ-πορικό Διευθυντή της εταιρίας κύριο Νίκο Βολάκη

Γνωρίζοντας lsquoαπό πρώτο χέριrsquo την ηγετική θέση της Αρτοβιομη-χανίας Καραμολέγκος ΑΕ στην κατηγορία του συσκευασμένουάρτου περιμέναμε να δούμε ένα άρτια εξοπλισμένο εργοστάσιομε αυστηρές προδιαγραφές Ποιότητας και Ασφάλειας και να συ-ναντήσουμε ανθρώπους με γνώση και εξειδίκευση στο ψωμί ησυγκεκριμένη εμπειρία όμως πραγματικά ξεπέρασε τις προσδο-κίες μας Ο μηχανολογικός εξοπλισμός δεν είναι απλά άρτιος είναιεντυπωσιακός και ενώ μιλάμε για προηγμένη τεχνολογικά παρα-γωγική διαδικασία ο σεβασμός στο ψωμί και στην τέχνη της αρ-τοποίησης είναι απαράμιλλος Εκείνο που μας εξέπληξε είναι τοτέλειο πάντρεμα των πιο σύγχρονων μεθόδων παραγωγής με τηνπαράδοση της αρτοποιίας για τη δημιουργία ενός τόσο lsquoσημερι-νούrsquo είδους διατροφής όπως είναι το συσκευασμένο ψωμί χωρίςόμως να χάνεται το αξιακό υπόβαθρο που έχει το συγκεκριμένοείδος διατροφής για τον Έλληνα Χαρακτηριστικά θα αναφέρουμεότι η Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος ΑΕ είναι η μόνη στην Ελ-λάδα και από τις λίγες στην Ευρώπη που διαθέτει εγκατάστασηπαραγωγής δικού της φυσικού προζυμιού με παραγωγική δυνα-τότητα 12 τόνων φυσικού προζυμιού ημερησίως Από την άλλη ηνέα υπερσύγχρονη γραμμή παραγωγής συσκευασμένου άρτου

σε φέτες που εγκαινιάστηκε μόλις τον περασμένο Μάιο εξασφα-λίζει ότι από την ανάμιξη των πρώτων υλών μέχρι και το τελικόστάδιο της συσκευασίας των προϊόντων δεν παρεμβάλλεται αν-θρώπινο χέρι γεγονός που διασφαλίζει στο μέγιστο δυνατόβαθμό ότι κάθε προϊόν που φέρει το σήμα της ΑρτοβιομηχανίαςΚαραμολέγκος ΑΕ παράγεται με τα υψηλότερα δυνατά επίπεδαΠοιότητας και Ασφάλειας

Παρrsquo όλα αυτά ο ανθρώπινος παράγοντας στην εταιρία παρα-μένει το πιο σημαντικό περιουσιακό της στοιχείο Δεν είναι μόνοη εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία εκείνο που εντυπωσιάζει είναιτο μεράκι και το πάθος όλων των ανθρώπων της εταιρίας και τουψηλό επίπεδο ευθύνης γιrsquo αυτό που κάνουν κάθε μέρα καθώς καιη δέσμευσή τους απέναντι στις ανάγκες του σύγχρονου κατανα-λωτή για διατροφή με αξία ενδιαφέρον καιhellip οικονομία

Τελειώνοντας αξίζει να αναφερθούμε και στο πώς αυτά τα προ-ϊόντα φθάνουν καθημερινά στα ράφια των καταστημάτων μας καιαπό εκεί στον τελικό μας καταναλωτή δηλαδή εσάς Για το ψωμίη ταχύτητα διακίνησης είναι πολύ σημαντική και στην Αρτοβιο-μηχανία Καραμολέγκος το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό Γιrsquo αυτό καιέχουν επενδύσει στο μεγαλύτερο ιδιόκτητο στόλο φορτηγών δια-νομής που εξασφαλίζει ότι το ψωμί που παράγεται κάθε μέρα θαφθάνει κάθε μέρα στο ράφι του αγαπημένου σας Super market

Τίποτα δεν είναι τυχαίο και εμείς στα Super Market ΧΑΛ-ΚΙΑΔΑΚΗΣ το ξέρουμε πολύ καλά γιrsquo αυτό και στηρίζουμε

τις αξιόλογες προσπάθειες από τις αμιγώς ελληνικές εταιρίεςκαθώς αποτελούμε κι εμείς μέρος αυτής της προσπάθειας Θασυνεχίσουμε λοιπόν με τη δράση μας να εμπνέουμε αλλά καινα εμπνεόμαστε από τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες ελληνι-κών επιχειρήσεων και όλοι μαζί θα συνεχίσουμε να μοιραζόμα-στε το πάθος και το όραμα για πλήρη ικανοποίηση τουκαταναλωτή που επισκέπτεται καθημερινά τα καταστήματά μαςγια τις αγορές του

ΕΝΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙστην τέχνη της αρτοποίησηςΕίναι γνωστή σε όλους η δέσμευση και αφοσίωση των Super Market ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ στην ποιότητα και τηνασφάλεια των προϊόντων που διακινούνται στα καταστήματά μαςΣτο πλαίσιο αυτό αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία επαφής και αξιολόγησης της παραγωγικής διαδικασίας εταιρειώνπου παράγουν προϊόντα και επιλέγετε καθημερινά από τα ράφια των καταστημάτων μας ειδικά όταν πρόκειταιγια προϊόντα διατροφής

16

A

τα super market Χαλκιαδάκηςμας αρέσει να φροντίζουμε έμ-

πρακτα τους πελάτες μας και να βρι-σκόμαστε κοντά τους κάθε στιγμή μεευχάριστες εκπλήξεις και δώρα Έτσιφροντίσαμε για την ομορφιά σας μοι-ράζοντας από την εταιρία Rilken τιςβαφές Silken Color μιας ολόκληρηςχρονιάς σε 30 τυχερές και από τηνεταιρία Illy προσφέραμε δώρο τηνμηχανή Francis Francis x71 Ipere-spresso Illy στους πελάτες μας με τηναγορά 10 συσκευασιών Iperespres-soIlly

ροντίσαμε να βρεθούμε κοντάσας με πασχαλινές προσφορές

ώστε να γεμίσει και φέτος το γιορτινότραπέζι μοιράζοντας επιπλέον 3000ευρώ σε δωροεπιταγές αγοράζονταςLurpak Sanitas και Johnson ampJohnson αξίας 1000 ευρώ αντίστοιχααπό κάθε εταιρία και κληρώθηκαν 70πακέτα προϊόντων προσωπικής καιοικιακής φροντίδας σε 70 τυχερούςκάτοχους της κάρτας Xtra Προνο-μίων Χαλκιαδάκης

ο τελευταίο διάστημα ακόμα μοι-ράστηκαν 1500 ευρώ σε δωροε-

πιταγές από την εταιρία Le petitMarseillais 1000 ευρώ από την εται-ρία Johnson amp Johnson 1000 ευρώαπό την εταιρία Durex και 1500 ευρώαπό το Nivea for Men ενώ 150 τυχε-ροί που χρησιμοποίησαν την κάρταXtra Προνομίων Χαλκιαδάκης στιςαγορές τους κληρώθηκαν και κέρδι-σαν 150 δωροεπιταγές αξίας 20 ευρώγια τις αγορές τους στα κρεοπωλείατων καταστημάτων μας

Οι ευχάριστες εκπλήξεις για τους πελάτες μας συνεχίζονταικαι ακόμα περισσότερο όσο χρησιμοποιούν την κάρτα Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης

μείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕ παρακολουθούμε στενά τις προσπά-θειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία καιτον αγώνα τους και προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους Τα προϊόντα που παράγονται στο νησί μας είναι μοναδικά σε ποι-ότητα Γι αυτό και ήταν πάντα περιζήτητα στις διεθνείς αγορές Οι

συνθήκες καλλιέργειας είναι ιδανικές Πλούσια η γη υπέροχο το κλίμα και τομικροκλίμα πολύτιμη η εμπειρία των ανθρώπων Ελαιόλαδο κρασί κηπευ-τικά φρούτα Όλα υπέροχα

Από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της η Χαλκιαδάκης ΑΕ φρόντισε νααναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο συνεργατών από την μιαν άκρη του νη-σιού ως την άλλη Μ αυτόν τον τρόπο πετύχαμε ένα διπλό στόχο Αφ ενόςστηρίζουμε την αγροτική μας παραγωγή και δίνουμε την ευκαιρία στους ποι-οτικούς παραγωγούς να διαθέσουν τα προϊόντα τους στην αγορά Αφ ετέρουπροσφέρουμε στους καταναλωτές ότι καλύτερο παράγει αυτός ο τόπος Καιμάλιστα με τα πιο αυστηρά ποιοτικά κριτήρια παρακολουθώντας τη βιο-γραφία των προϊόντων Με την επιστημονική συνεργασία της MODUS DCSπου έχει σχεδιάσει το πρόγραμμα ελέγχου ποιότητας και έχει την επιστημο-νική ευθύνη της εφαρμογής του μπορούμε να ξέρουμε τα πάντα ακόμη καιγια το τελευταίο οπωρικό και το τελευταίο λαχανικό που φτάνει στο τραπέζιτου καταναλωτή Ξέρουμε το χωράφι στο οποίο καλλιεργήθηκε παρακο-λουθούμε την ανάπτυξη την ωρίμανση την κοπή τη μεταφορά τις καλ-λιεργητικές τεχνικές τις γνωματεύσεις των γεωπόνων

Έτσι γιατί δεν έχουν μόνον οι άνθρωποι βιογραφίες Έχουν και τα προ-ϊόντα που επιλέγουμε για τα ράφια μας

Αυτό τοσταφύλιέχει τη βιογραφία του

Εκπλήξεις και δώρα

Σ

Φ

Τ

Η γη ήταν πάντα η μεγάλη δύναμη τουτόπου μας Σ αυτήν στηριζόταν ένα με-γάλο κομμάτι της οικονομίας της σαυτήν βασίστηκε και το περίφημο κρη-τικό διατροφικό πρότυπο φημισμένοσήμερα σ ολόκληρο τον κόσμο

Εμείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕπαρακολουθούμε στενά τις προσπάθειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία και τον αγώνα τουςκαι προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους

E

19

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια φωτογραφία - ένα ποίημακαι δείχνουν τα ματόφρυδα κοράκια μες στο χιόνιΠίσω απrsquo το διάβα τους στρωτά χειρόβολα τα στάχυαχαράζουν στράτα απάτητη στον ήλιο και στrsquo αγέριΓια τις βαρύτερες δουλειές άξια τrsquo αντρίκια χέριαστρίβουν κλωνάρια κοτσικιάς και ζώνουν τα δεμάτια

Γ Δροσίνης

18

Στις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυα νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες

Οι θερίστρεςΜε του καιρού το γύρισμα τrsquo όνειρο θrsquo αληθέψειΣτις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυανεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρεςΤrsquo ανάλαφρα ασπρομάντιλα σφιγμένα με τα δόντιαφυλαχτικά απrsquo το λιόκαμα τις όψες αποκρύβουν

21

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

20

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσαΤόσο το θέρος τόσα τα πουλιά και σε μέγα βάθοςΗ πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα

Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΌποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΕίναι σα να μην υποφέρει από βάροςΕίναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέραΕίναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμαΝα τραγουδάει μέσα στη νύχταΚαι να του γίνεται η νύχτα μητέραΝα τραγουδάει μέσα στον ήλιο [hellip]

Γιώργος Σαραντάρης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 8: ΥπερΧ Τέυχος 66

17

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ποδεχθήκαμε λοιπόν με ιδιαίτερη ικανοποίηση τηνπρόσκληση από τηνlsquoΑρτοβιομηχανία ΚαραμολέγκοςΑΕ για επίσκεψη και ξενάγηση στις εγκαταστάσεις καιστους χώρους παραγωγής και διακίνησης αυτών τωντόσο σημαντικών για τη διατροφή μας προϊόντων

Η επίσκεψη πραγματοποιήθηκε την Παρασκευή 12 Ιουλίου καισυμμετείχαν η κυρία Χριστίνα Χαλκιαδάκη Υπεύθυνη Ποιότηταςτων Super Market lsquoΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣrsquo ο κύριος Δημήτρης Βατσιθια-νός Εμπορικός Διευθυντής και ο κύριος Μιχάλης Κουκουβάς Δι-ευθυντής Πωλήσεων Η ξενάγηση στους χώρους παραγωγής καιδιακίνησης της Αρτοβιομηχανίας Καραμολέγκος ΑΕ έγινε από τονΔιευθύνοντα Σύμβουλο κύριο Μανώλη Καραμολέγκο και τον Εμ-πορικό Διευθυντή της εταιρίας κύριο Νίκο Βολάκη

Γνωρίζοντας lsquoαπό πρώτο χέριrsquo την ηγετική θέση της Αρτοβιομη-χανίας Καραμολέγκος ΑΕ στην κατηγορία του συσκευασμένουάρτου περιμέναμε να δούμε ένα άρτια εξοπλισμένο εργοστάσιομε αυστηρές προδιαγραφές Ποιότητας και Ασφάλειας και να συ-ναντήσουμε ανθρώπους με γνώση και εξειδίκευση στο ψωμί ησυγκεκριμένη εμπειρία όμως πραγματικά ξεπέρασε τις προσδο-κίες μας Ο μηχανολογικός εξοπλισμός δεν είναι απλά άρτιος είναιεντυπωσιακός και ενώ μιλάμε για προηγμένη τεχνολογικά παρα-γωγική διαδικασία ο σεβασμός στο ψωμί και στην τέχνη της αρ-τοποίησης είναι απαράμιλλος Εκείνο που μας εξέπληξε είναι τοτέλειο πάντρεμα των πιο σύγχρονων μεθόδων παραγωγής με τηνπαράδοση της αρτοποιίας για τη δημιουργία ενός τόσο lsquoσημερι-νούrsquo είδους διατροφής όπως είναι το συσκευασμένο ψωμί χωρίςόμως να χάνεται το αξιακό υπόβαθρο που έχει το συγκεκριμένοείδος διατροφής για τον Έλληνα Χαρακτηριστικά θα αναφέρουμεότι η Αρτοβιομηχανία Καραμολέγκος ΑΕ είναι η μόνη στην Ελ-λάδα και από τις λίγες στην Ευρώπη που διαθέτει εγκατάστασηπαραγωγής δικού της φυσικού προζυμιού με παραγωγική δυνα-τότητα 12 τόνων φυσικού προζυμιού ημερησίως Από την άλλη ηνέα υπερσύγχρονη γραμμή παραγωγής συσκευασμένου άρτου

σε φέτες που εγκαινιάστηκε μόλις τον περασμένο Μάιο εξασφα-λίζει ότι από την ανάμιξη των πρώτων υλών μέχρι και το τελικόστάδιο της συσκευασίας των προϊόντων δεν παρεμβάλλεται αν-θρώπινο χέρι γεγονός που διασφαλίζει στο μέγιστο δυνατόβαθμό ότι κάθε προϊόν που φέρει το σήμα της ΑρτοβιομηχανίαςΚαραμολέγκος ΑΕ παράγεται με τα υψηλότερα δυνατά επίπεδαΠοιότητας και Ασφάλειας

Παρrsquo όλα αυτά ο ανθρώπινος παράγοντας στην εταιρία παρα-μένει το πιο σημαντικό περιουσιακό της στοιχείο Δεν είναι μόνοη εξειδικευμένη γνώση και εμπειρία εκείνο που εντυπωσιάζει είναιτο μεράκι και το πάθος όλων των ανθρώπων της εταιρίας και τουψηλό επίπεδο ευθύνης γιrsquo αυτό που κάνουν κάθε μέρα καθώς καιη δέσμευσή τους απέναντι στις ανάγκες του σύγχρονου κατανα-λωτή για διατροφή με αξία ενδιαφέρον καιhellip οικονομία

Τελειώνοντας αξίζει να αναφερθούμε και στο πώς αυτά τα προ-ϊόντα φθάνουν καθημερινά στα ράφια των καταστημάτων μας καιαπό εκεί στον τελικό μας καταναλωτή δηλαδή εσάς Για το ψωμίη ταχύτητα διακίνησης είναι πολύ σημαντική και στην Αρτοβιο-μηχανία Καραμολέγκος το γνωρίζουν πολύ καλά αυτό Γιrsquo αυτό καιέχουν επενδύσει στο μεγαλύτερο ιδιόκτητο στόλο φορτηγών δια-νομής που εξασφαλίζει ότι το ψωμί που παράγεται κάθε μέρα θαφθάνει κάθε μέρα στο ράφι του αγαπημένου σας Super market

Τίποτα δεν είναι τυχαίο και εμείς στα Super Market ΧΑΛ-ΚΙΑΔΑΚΗΣ το ξέρουμε πολύ καλά γιrsquo αυτό και στηρίζουμε

τις αξιόλογες προσπάθειες από τις αμιγώς ελληνικές εταιρίεςκαθώς αποτελούμε κι εμείς μέρος αυτής της προσπάθειας Θασυνεχίσουμε λοιπόν με τη δράση μας να εμπνέουμε αλλά καινα εμπνεόμαστε από τις επιχειρηματικές πρωτοβουλίες ελληνι-κών επιχειρήσεων και όλοι μαζί θα συνεχίσουμε να μοιραζόμα-στε το πάθος και το όραμα για πλήρη ικανοποίηση τουκαταναλωτή που επισκέπτεται καθημερινά τα καταστήματά μαςγια τις αγορές του

ΕΝΑ ΣΥΝΑΡΠΑΣΤΙΚΟ ΤΑΞΙΔΙστην τέχνη της αρτοποίησηςΕίναι γνωστή σε όλους η δέσμευση και αφοσίωση των Super Market ΧΑΛΚΙΑΔΑΚΗΣ στην ποιότητα και τηνασφάλεια των προϊόντων που διακινούνται στα καταστήματά μαςΣτο πλαίσιο αυτό αξιοποιούμε κάθε ευκαιρία επαφής και αξιολόγησης της παραγωγικής διαδικασίας εταιρειώνπου παράγουν προϊόντα και επιλέγετε καθημερινά από τα ράφια των καταστημάτων μας ειδικά όταν πρόκειταιγια προϊόντα διατροφής

16

A

τα super market Χαλκιαδάκηςμας αρέσει να φροντίζουμε έμ-

πρακτα τους πελάτες μας και να βρι-σκόμαστε κοντά τους κάθε στιγμή μεευχάριστες εκπλήξεις και δώρα Έτσιφροντίσαμε για την ομορφιά σας μοι-ράζοντας από την εταιρία Rilken τιςβαφές Silken Color μιας ολόκληρηςχρονιάς σε 30 τυχερές και από τηνεταιρία Illy προσφέραμε δώρο τηνμηχανή Francis Francis x71 Ipere-spresso Illy στους πελάτες μας με τηναγορά 10 συσκευασιών Iperespres-soIlly

ροντίσαμε να βρεθούμε κοντάσας με πασχαλινές προσφορές

ώστε να γεμίσει και φέτος το γιορτινότραπέζι μοιράζοντας επιπλέον 3000ευρώ σε δωροεπιταγές αγοράζονταςLurpak Sanitas και Johnson ampJohnson αξίας 1000 ευρώ αντίστοιχααπό κάθε εταιρία και κληρώθηκαν 70πακέτα προϊόντων προσωπικής καιοικιακής φροντίδας σε 70 τυχερούςκάτοχους της κάρτας Xtra Προνο-μίων Χαλκιαδάκης

ο τελευταίο διάστημα ακόμα μοι-ράστηκαν 1500 ευρώ σε δωροε-

πιταγές από την εταιρία Le petitMarseillais 1000 ευρώ από την εται-ρία Johnson amp Johnson 1000 ευρώαπό την εταιρία Durex και 1500 ευρώαπό το Nivea for Men ενώ 150 τυχε-ροί που χρησιμοποίησαν την κάρταXtra Προνομίων Χαλκιαδάκης στιςαγορές τους κληρώθηκαν και κέρδι-σαν 150 δωροεπιταγές αξίας 20 ευρώγια τις αγορές τους στα κρεοπωλείατων καταστημάτων μας

Οι ευχάριστες εκπλήξεις για τους πελάτες μας συνεχίζονταικαι ακόμα περισσότερο όσο χρησιμοποιούν την κάρτα Xtra Προνομίων Χαλκιαδάκης

μείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕ παρακολουθούμε στενά τις προσπά-θειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία καιτον αγώνα τους και προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους Τα προϊόντα που παράγονται στο νησί μας είναι μοναδικά σε ποι-ότητα Γι αυτό και ήταν πάντα περιζήτητα στις διεθνείς αγορές Οι

συνθήκες καλλιέργειας είναι ιδανικές Πλούσια η γη υπέροχο το κλίμα και τομικροκλίμα πολύτιμη η εμπειρία των ανθρώπων Ελαιόλαδο κρασί κηπευ-τικά φρούτα Όλα υπέροχα

Από τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της η Χαλκιαδάκης ΑΕ φρόντισε νααναπτύξει ένα εκτεταμένο δίκτυο συνεργατών από την μιαν άκρη του νη-σιού ως την άλλη Μ αυτόν τον τρόπο πετύχαμε ένα διπλό στόχο Αφ ενόςστηρίζουμε την αγροτική μας παραγωγή και δίνουμε την ευκαιρία στους ποι-οτικούς παραγωγούς να διαθέσουν τα προϊόντα τους στην αγορά Αφ ετέρουπροσφέρουμε στους καταναλωτές ότι καλύτερο παράγει αυτός ο τόπος Καιμάλιστα με τα πιο αυστηρά ποιοτικά κριτήρια παρακολουθώντας τη βιο-γραφία των προϊόντων Με την επιστημονική συνεργασία της MODUS DCSπου έχει σχεδιάσει το πρόγραμμα ελέγχου ποιότητας και έχει την επιστημο-νική ευθύνη της εφαρμογής του μπορούμε να ξέρουμε τα πάντα ακόμη καιγια το τελευταίο οπωρικό και το τελευταίο λαχανικό που φτάνει στο τραπέζιτου καταναλωτή Ξέρουμε το χωράφι στο οποίο καλλιεργήθηκε παρακο-λουθούμε την ανάπτυξη την ωρίμανση την κοπή τη μεταφορά τις καλ-λιεργητικές τεχνικές τις γνωματεύσεις των γεωπόνων

Έτσι γιατί δεν έχουν μόνον οι άνθρωποι βιογραφίες Έχουν και τα προ-ϊόντα που επιλέγουμε για τα ράφια μας

Αυτό τοσταφύλιέχει τη βιογραφία του

Εκπλήξεις και δώρα

Σ

Φ

Τ

Η γη ήταν πάντα η μεγάλη δύναμη τουτόπου μας Σ αυτήν στηριζόταν ένα με-γάλο κομμάτι της οικονομίας της σαυτήν βασίστηκε και το περίφημο κρη-τικό διατροφικό πρότυπο φημισμένοσήμερα σ ολόκληρο τον κόσμο

Εμείς στην Χαλκιαδάκης ΑΕπαρακολουθούμε στενά τις προσπάθειες των συμπατριωτών μας των Κρητικών ξέρουμε την αγωνία και τον αγώνα τουςκαι προσπαθούμε να στεκόμαστε δίπλα τους

E

19

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια φωτογραφία - ένα ποίημακαι δείχνουν τα ματόφρυδα κοράκια μες στο χιόνιΠίσω απrsquo το διάβα τους στρωτά χειρόβολα τα στάχυαχαράζουν στράτα απάτητη στον ήλιο και στrsquo αγέριΓια τις βαρύτερες δουλειές άξια τrsquo αντρίκια χέριαστρίβουν κλωνάρια κοτσικιάς και ζώνουν τα δεμάτια

Γ Δροσίνης

18

Στις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυα νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες

Οι θερίστρεςΜε του καιρού το γύρισμα τrsquo όνειρο θrsquo αληθέψειΣτις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυανεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρεςΤrsquo ανάλαφρα ασπρομάντιλα σφιγμένα με τα δόντιαφυλαχτικά απrsquo το λιόκαμα τις όψες αποκρύβουν

21

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

20

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσαΤόσο το θέρος τόσα τα πουλιά και σε μέγα βάθοςΗ πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα

Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΌποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΕίναι σα να μην υποφέρει από βάροςΕίναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέραΕίναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμαΝα τραγουδάει μέσα στη νύχταΚαι να του γίνεται η νύχτα μητέραΝα τραγουδάει μέσα στον ήλιο [hellip]

Γιώργος Σαραντάρης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 9: ΥπερΧ Τέυχος 66

19

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Μια φωτογραφία - ένα ποίημακαι δείχνουν τα ματόφρυδα κοράκια μες στο χιόνιΠίσω απrsquo το διάβα τους στρωτά χειρόβολα τα στάχυαχαράζουν στράτα απάτητη στον ήλιο και στrsquo αγέριΓια τις βαρύτερες δουλειές άξια τrsquo αντρίκια χέριαστρίβουν κλωνάρια κοτσικιάς και ζώνουν τα δεμάτια

Γ Δροσίνης

18

Στις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυα νεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρες

Οι θερίστρεςΜε του καιρού το γύρισμα τrsquo όνειρο θrsquo αληθέψειΣτις καλαμιές απόγυρτες απrsquo τα βαριά τα στάχυανεράιδες ασπρομάντιλες διαβαίνουν οι θερίστρεςΤrsquo ανάλαφρα ασπρομάντιλα σφιγμένα με τα δόντιαφυλαχτικά απrsquo το λιόκαμα τις όψες αποκρύβουν

21

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

20

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσαΤόσο το θέρος τόσα τα πουλιά και σε μέγα βάθοςΗ πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα

Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΌποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΕίναι σα να μην υποφέρει από βάροςΕίναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέραΕίναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμαΝα τραγουδάει μέσα στη νύχταΚαι να του γίνεται η νύχτα μητέραΝα τραγουδάει μέσα στον ήλιο [hellip]

Γιώργος Σαραντάρης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 10: ΥπερΧ Τέυχος 66

21

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

20

ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Η πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσαΤόσο το θέρος τόσα τα πουλιά και σε μέγα βάθοςΗ πάντων και πασών Ελληνίς η θάλασσα

Οδυσσέας Ελύτης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΌποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά τουΕίναι σα να μην υποφέρει από βάροςΕίναι σα να μη ντρέπεται που πηγαίνει με τον αγέραΕίναι σα να κρατάει ολάκερη τη γη μέσα στο βλέμμαΝα τραγουδάει μέσα στη νύχταΚαι να του γίνεται η νύχτα μητέραΝα τραγουδάει μέσα στον ήλιο [hellip]

Γιώργος Σαραντάρης

Όποιος φέρνει τη θάλασσα στην αγκαλιά του είναι σα να μην υποφέρει από βάρος

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 11: ΥπερΧ Τέυχος 66

23

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013 ΦΩΤΟΓΡΑΦIΖΕΙ ΚΑΙ ΕΠΙΛΕΓΕΙ Η ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

Ορθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΟρθός στο αλώνι στέκεται της γης και το θρινάκι παίζειΚαι στο γιομάτο αγέρα το άχερο χωρίζει απrsquo το σιτάριhellip

Ν Καζαντζάκης

Κάποτε σ αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζεΚάποτε σrsquo αυτό το ψωμί χαρούμενο το σιτάρι ανέμιζε Ο άνθρωπος κομμάτιασε τον ήλιο κι έριξε κάτω τον άνεμο

Ντύλαν Τόμας

22

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 12: ΥπερΧ Τέυχος 66

24

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

Καθρεφτίζοντας το μεγαλείο του μικρού ΧασάνΜικρός και ταπεινός φαινόταν στους

Οθωμανούς ο μικρός χριστιανικός ναόςπου ήταν χτισμένος στο χανιώτικο λι-μάνι Κι ένα τέτοιο μικρό κτίσμα δενμπορούσε να χωρέσει ούτε το μεγαλείοούτε το κλέος του μικρού (kuumlccediluumlk -κιου-τσούκ) Χασάν Πασά του πρώτου Τούρ-κου φρούραρχου της πόλης

ε τους άλλους ναούς τα λαμπράβενετσιάνικα κτήρια των κρητικώνπόλεων τα πράγματα ήταν πιο εύ-κολα Έχτιζαν μια κόγχη προς το

μέρος της Μέκκας φύλασσαν εκεί τα ιερά καιτα όσια της θρησκείας τους έχτιζαν ψηλούς μι-ναρέδες καθάριζαν τα υπολείμματα της προ-ηγούμενης λατρείας και ετοίμαζαν τον ναό γιατην υποδοχή της καινούργιας πίστης Οι Οθω-μανοί έδιναν ιδιαίτερη σημασία στην κά-θαρση του χώρου Δεν ήταν μόνο πουαφαιρούσαν τα ιερά σκεύη και τις εικόνες πουκαθάριζαν τους τάφους (συνηθισμένο φαινό-μενο να βλέπει κανείς μνήματα μέσα σε χρι-στιανικούς ναούς) που κάλυπταν τις τοιχογρα- φίες που έσβηναν τους χαραγμένους σταυ-ρούς Δεν τους έφταναν όλα τούτα Έβαζαν καιβαριά μυριστικά να καίνε για μέρες μέσα στουςναούς Το πιο έντονο απ αυτά ήταν η κάμφορα

Πίστευαν ότι μ αυτόν τον τρόπο καθάριζανακόμη και τον μολυσμένο αέρα Τίποτα δενέπρεπε να μείνει ακάθαρτο Στο τέλος αρω-μάτιζαν το χώρο με το κόμμι του στύρακααυτού του περίφημου μυριστικού που χρησι-μοποιήθηκε κατά καιρούς κι από τους Κρήτεςως θυμίαμα Έτσι άρχισε μια καινούργια περίο-δος για τα παλιά ιερά οικοδομήματα

Μ

⤿

25

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Το Λιμάνι των Χανίων λουσμένο στο φως του απογεύματος Και στα χρώματα Το Τέμενος του Μικρού Χασάν είναι πάντα εκεί μάρτυρας αληθινός της ιστορίας

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 13: ΥπερΧ Τέυχος 66

το μικρό ναό της παραλίας των Χα-νίων φαίνεται πως δεν χρειάστηκενα κάμουν τίποτε απ όλα αυτά Εί-παμε ο παλιός ναός του λιμανιού

ήταν μικρός Μπορεί και να μην καταδεχόταννα διαβεί την πύλη του ο πολύς ΚιουτσούκΠοιος ξέρει Ίσως το επίθετο κιουτσούκ (μι-κρός) που συνόδευε το όνομα και τον τίτλοτου γινόταν βαρίδι στα πόδια ενός ανθρώπουπου είχε κατατάξει τον εαυτό του στη χορείατων μεγάλων εκείνης της εποχής Ήταν ο πρώ-τος καιρός μετά την οθωμανική κατάκτησητης Κρήτης 17ος αιώνας

Ο παλιός ναός κατεδαφίστηκε Θόλοι πύλεςόλα σωρός σε μιαν άκρη Ένας σπουδαίος μεϊ-μάρης (μάστορας αρχιτέκτονας) της εποχήςανέλαβε να εκπονήσει το σχέδιο για ένα και-νούργιο έργο Με ψηλό μιναρέ και με θόλουςΝα τον έβλεπε όποιος έμπαινε στο λιμάνι καινα καταλάβαινε με μια πρώτη ματιά πως βρι-σκόταν σε πόλη μουσουλμανική Οι πέτρεςαπό τον κατεδαφισμένο ναό χρησιμοποιήθη-καν για να χτιστεί ο καινούργιος Ένας ημι-σφαιρικός τρούλος έξι μικρότεροι τόξαστοές Ταυτότητα Ανατολής χωρίς άλλο

Αρμένιος λέγεται πως ήταν ο μεϊμάρης Άλ-λωστε Ρωμιοί και Αρμένιοι είχαν διαπρέψει σόλα τα μεγάλα έργα της Αυτοκρατορίας

Φαίνεται πως άρεσε πολύ στους Τούρκουςτο τέμενος του Χασάν Κι έχτισαν κι άλλο πα-ρόμοιο σ ένα χωριό του Σελίνου το Σπανιάκογια να υποδέχεται όσους εγκατέλειπαν τηνπατρογονική τους θρησκεία και εξισλαμίζον-ταν

Πέρασαν τα χρόνια εδραιώθηκε η οθωμα-νική κυριαρχία το περίφημο Γυαλί Τζαμισίέγινε ένα από τα στοιχεία ταυτότητας τηςπόλης για μιαν ολόκληρη εποχή Έγινε πίνα-κας φωτογραφήθηκε γνώρισε όλα τα μεγάλαγεγονότα είδε τα πλοία να δένουν τους αξιω-ματούχους να φτάνουν είδε την προσφυγιάτους νιοφερμένους Χαλικούτηδες της Βεγγά-ζης Αλλά τι κρίμα Οι πέτρες κι οι τοίχοι δενέχουν φωνή για ν αρχίσουν ν αφηγούνται τιείδαν και τι άκουσαν τόσους αιώνες

Κι όταν άρχισαν να αλλάζουν τα πράγματακαι να αχνοφαίνεται η ελπίδα της λεφτεριάςτο τζαμί του Μικρού Χασάν ήταν πάντα εκείαστραφτερό δείγμα της ισλαμικής αρχιτεκτο-νικής Στεκόταν αγέρωχο στην είσοδο του χα-νιώτικου λιμανιού για να συμβολίζει όχι μόνοτην οθωμανική κυριαρχία αλλά και τη δύναμητου τόπου να αντιστέκεται Κάθε κατακτητήςαφήνει τα ίχνη του Κάθε εποχή τα δικά της Κιείναι μεγαλείο για τον κάθε τόπο να σέβεταιτην κάθε πτυχή της ιστορίας του τα δημιουρ-

γήματα των προηγούμενων πολιτισμών Κάποτε που παρατη-ρούσα επίμονα τα τείχη του Μεγάλου Κάστρου με είχε πλησιά-σει ένας γέροντας Έμενε πάνω στα μπεντένια Βενετσιάνικατείχη μου είχε πει αλλά εσύ που είσαι νέος ακόμη να ξέρειςΜε τα τίμια χέρια των παππούδων μας είναι χτισμένα Με αγ-γαρείες και με βάσανα είναι ποτισμένο το χώμα Τα θυμάμαικαλά τα λόγια του Και τα συλλογιέμαι κάθε φορά που βλέπωέργα κατακτητών Σκέφτομαι πάντα τα τίμια χέρια των αγγα-ρεμένων κατά πως έλεγε κι ο μπάρμπα Κωνσταντής Όλων τωναγγαρεμένων του κόσμου

Το απομεσήμερο που στάθηκα (για μια ακόμη φορά) απέ-ναντι από το τέμενος κι άφηνα το φακό να θωπεύει τα χρώματασκεφτόμουν (για μια ακόμη φορά) τις απανωτές επιστρώσειςτων πολιτισμών που λες και γράφουν τις σελίδες της ιστορίαςπάνω στα βράχια στις πέτρες και στα χώματα Το Καστέλι τολιμάνι ο φάρος το Γυαλί Τζαμισί Οι Μινωίτες οι Μυκηναίοι οιΈλληνες των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων οι Ρω-μαίοι οι Βυζαντινοί οι Τούρκοι Και στο τέλος οι ναύτες τωνΜεγάλων Δυνάμεων οι Ναύαρχοι η πομπή με την ελληνική ση-μαία η Ένωση

Πλοιάρια υπόσχονται εκδρομές υπαίθριοι καλλιτέχνες φτιά-χνουν πορτρέτα στο πι και φι άμαξες κι αμαξάδες επιμένουν ναγυρίζουν πίσω το χρόνο τουρίστες πηγαινοέρχονται Το ΓυαλίΤζαμισί φαίνεται να μετατράπηκε κιόλας από θρησκευτικό μνη-μείο που προσπάθησε να στεγάσει το μεγαλείο του ΜικρούΧασάν σε σύμβολο της σύγχρονης τουριστικής εποχής

Υποτάσσεται ο φακός Από τη μια το βάρος του χρόνου Τομεγάλο φορτίο της ιστορίας Από την άλλη οι προκλήσεις ενόςυπέροχου απογεύματος Οι αντανακλάσεις στο μεγάλο καθρέ-φτη της θάλασσας

Ν Ψ

26

ΚΑΘΡΕΦΤΙΖΟΝΤΑΣ ΤΟ ΜΕΓΑΛΕΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΡΟΥ ΧΑΣΑΝ

Σ

Στη θέση του τεμένους

βρισκόταν κάποτεένας μικρός

χριστιανικός ναόςΟι Οθωμανοί

τον κατεδάφισανΜάλλον ήταν

λιγοστός ο χώροςκαι δεν χωρούσε

το μεγαλείο του Μικρού

Χασάν Πασά

ΓΥΑΛΙ ΤΖΑΜΙΣΙ

27

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 14: ΥπερΧ Τέυχος 66

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Το ψωμί στην παραδοσιακή κοινωνία δεν αποτελεί μόνο βασικόείδος διατροφής συνυφασμένο με την ίδια τη ζωή αλλά και πυρήνααρχέγονων μαγικοθρησκευτικών δοξασιών και λατρευτικών εκδη-λώσεων από την πρώιμη αρχαιότητα μέχρι τους νεώτερους χρόνους

Ένα από τα πολλά χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελεί το ψωμί που με μορφή κουλου-ριών από το πρώτο ζυμωτό της νέας παραγωγής τοποθετούσαν μέχρι τις τελευταίες δεκαετίεςτου περασμένου αιώνα στη βρύση του χωριού η οποία είχε κυρίαρχη θέση στη ζωή της πα-ραδοσιακής κοινότητας κέντρο τέλεσης βασικών πράξεων που θα μπορούσαν να εξασφαλί-σουν σε μια κοινωνία την ευημερία της

Η τοποθέτηση του ψωμιού αυτού στη βρύση παραπέμπει στο λατρευτικό νόμιμον των αρ-χαίων απαρχών της προσφοράς δηλαδή των πρώτων καρπών της γης στους θεούς Προ-σφοράς ευχαριστήριας για ότι αυτοί έδωσαν αλλά και προσφοράς ικετήριας για ευόδωση τηςνέας παραγωγής όπως εκφραζόταν σε τρεις μεγάλες εορτές στα Θαργήλια στα Θαλύσια καιτα Πυανέψια με τον Θάργηλον και Θαλύσιον άρτον και με τους Πυάνους (απαρχές οσπρίωνανακατωμένων με κριθάρι) αντίστοιχα Κύριος σκοπός τους ήταν η ευετηρία (εν+έτος) η κα-λοχρονιά στην ευρύτερη έννοια της πλούσιας εσοδείας και της υγείας

Γράφει ο Δρ Γ Ν ΑΙΚΑΤΕΡΙΝΙΔΗΣΤ Δντής Ερευνών του Κέντρου Ερεύνης

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

29

Τότε που πρόσφεραν

στη βρύση του χωριού

Φωτογραφία αριστερά Προσφορά ψωμιού - πίτας στη βρύση Μικρό Σούλι Σερρών (1963)

ο

ψωμί

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 15: ΥπερΧ Τέυχος 66

ο έθιμο με το κουλούρι στη βρύση επιχωριάζει σεπολλές περιοχές όπως αναφέρουν ο Νίκος και ηΜαρία Ψιλάκη στην μνημειώδη έκδοσή τους laquoΤοΨωμί των Ελλήνων και γα γλυκίσματα της λαϊκήςπαράδοσηςraquo (Καρμάνωρ 2001) που μαζί με 450

συνταγές αποτελεί μια πραγματικά laquoΛαογραφική γαστρονο-μική και ιστορική περιδιάβαση με βάση τα ζυμώματα της Κρή-τηςraquoΣτην Κρήτη ειδικότερα το έθιμο γινόταν μέχρι τις τελευταίεςδεκαετίες του περασμένου αιώνα παραμένει όμως εναργέ-στατο στη μνήμη όσων το είχαν βιώσει Χαρακτηριστική είναι ηπαρακάτω πρόσφατη (τηλεφωνική) περιγραφή του γνωστούΧανιώτη δασκάλου και λαογράφου Σταμάτη Αποστολάκη τονοποίο ευχαριστώ και εντεύθενlaquoΌταν ζύμωνε η μάνα μου από το πρώτο αλώνεμα και από τοπρώτο στάρι που το πηγαίναμε στο μύλο και το αλέθανε ήκανε

και τα κουλούρια των κοπελιώ Πρώτα όμως απrsquo όλα έκανε ένακουλούρι που το πηγαίναμε στη βρύση Επειδή ήμουνα πρω-τοπαίδι εμένα έστελνε η μάνα μου στη βρύση και έβαζα το κου-λούρι πάνω στην κουτσουνάρα για να δούμε ποιος θα rsquoναι οτυχερός απού θα το βρει Και εμείς πάλι τα γειτονάκια παρακο-λουθούσαμε τους φούρνους που καπνίζανε γιατί κατέχαμε πωςθα πάει κουλούρι στη βρύση Αυτό το θυμούμαι μέχρι το rsquo57 μεrsquo62 κάπου κει είναι το τελευταίο που θυμούμαιraquoΣκοπός του εθίμου στον Καμπανό ήταν laquoνα πάει καλά ο χρόνοςκαι όλος ο καρπός να ξοδευτεί για γάμους βαφτίσια και γλέντιαγια χαρούμενη ζωή γενικάraquo ενώ σύμφωνα με άλλη διήγηση απότο Αρχοντικό Πελεκάνου Σελίνου laquoτο είχαν απαραίτητο όποιοςβρει το κουλούρι να το πάρει για να πολυχρονίσει να rsquoχει τηνυγειά ντου αυτός που το έφερε να κάνει πολύ μαξούλι και ναrsquoναι χαρούμενοςraquoΣε παλαιότερη καταγραφή του εθίμου από την Μαρία Λιου-

δάκη (Τοπόλια Χανίων 1938) το κουλούρι το κρεμούσαν στηνκουτσουνάρα που rsquoτρεχε το νερό laquoγια να τρέξουνε ετσά και τακαλά στο σπίτιraquo Είναι μια προσδοκία και ευχή που αποτελεί συ-νήθη ευετηρική έκφραση βασισμένη σε ομοιοπαθητικό τρόποσκέψης και δράσης Σε κάθε περίπτωση πάντως η προσφοράστη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό πουενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώ-δεις αντιλήψειςΣτις Σέρρες και συγκεκριμένα στο χωριό Μικρό Σούλι είχα τηνευκαιρία στο πλαίσιο πολυήμερης επιτόπιας έρευνάς μου ναφωτογραφίσω το έθιμο στον πραγματικό του χώρο και στονεθιμικό του χρόνο τον Ιούλιο του 1963 με την προσφορά στηβρύση του χωριού μιας ειδικά κατασκευασμένης πίτας πουονομάζουν τζιτζιρόκλικο δηλαδή του τζίτζικα η κουλούρα (τζί-τζικας + κολλίκιον = μικρό κουλούρι)Ευκαιρία φωτογράφησης μου δόθηκε και αργότερα το 1967σε ένα άλλο χωριό του ίδιου νομού την Αγριανή ενώ σε άλληκαταγραφή από τη Νιγρίτα ldquoαποκρυπτογραφείταιrdquo και το τρα-γούδι του τζίτζικα laquoΘερίζητε αλουνίζητικι μένα κουλικούδικριμάστrsquo τι του στην παλιουριά να έρτου να του πάρωraquo Ο τζί-τζικας στις παραπάνω περιγραφές είναι προφανές ότι αποτελείσυγκεκριμένη αντιπροσώπευση κάποιας αγαθής και στην πε-ρίπτωση αυτή θεότητας της παραγωγήςΣε ορισμένες περιπτώσεις αι απαρχαί έχουν θρησκευτικό χα-ρακτήρα περιβεβλημένες με χριστιανικό ένδυμα χωρίς όμωςνα εξαλείφεται και το αρχέγονης καταγωγής παράλληλο έθιμομε τη συνακόλουθη δοξασιολογία Στην Κω πχ από το νιο σι-τάρι όταν πρωταλέσουν ζυμώνουν μια λειτουργιά (πρόσφορο)και την παίρνουν στην εκκλησία για να ευλογήσει ο παπάς τη

30

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Η προσφορά στη βρύση απηχεί αρχέγονες δοξασίες για αγαθό στοιχειό που ενοικεί στις πηγές ή στα πηγάδια σύμφωνα με γνωστές δημώδεις αντιλήψεις

T

31

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013Αριστερά Το δωδεκανησιακό ψωμί σε σχήμα σταυρού που γίνεται από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Κάτω προσφορά ψωμιού στη βρύση Αγριανή Σερρών (1967)

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 16: ΥπερΧ Τέυχος 66

νέα συγκομιδή Από το νιο κριθάριν όταν πρωτοζυμώσουν κά-μνουν ένα κουλλουράκι που παίρνουν στην πηγή και τrsquo αφή-νουν για να rsquoναι το ψωμί άφθονο και αστείρευτο μέσα στοσπιτικό όπως το νερό της πηγήςraquoΠοιο όμως είναι το νόημα των απαρχών στην περίπτωση εδώτου ψωμιού από το πρώτο σιτάρι της χρονιάς Ενδιαφέρουσα

απάντηση δίδει ο Σουηδός θρησκειολόγος Μ Nilsson αναφε-ρόμενος σε αρχαίες αγροτικές γιορτές laquoΌσο το στάχυ είναι ρι-ζωμένο στη γη είναι εμπιστευμένο στις δυνάμεις της και δενπρέπει να το αγγίζει ο άνθρωπος Όταν θεριστεί ειδικές τελε-τουργίες πρέπει να το κάνουν προσιτό σε ανθρώπινη χρήσηΑυτό είναι το νόημα της προσφοράς των πρώτων καρπών Μrsquoαυτές τις τελετές που σημαίνουν τη γέννηση ενός ταμπού μπλέ-κονται άλλες που σημαίνουν το πέρασμα της δύναμης της βλά-στησης στον άνθρωπο και στην καινούρια σοδειά που θα γίνειαπό το αποθηκευμένο σιτάριraquoΆσχετα όμως με την όποια ερμηνεία με το ψωμί στη βρύσηεπιβεβαιώνεται για μιαν ακόμα φορά ότι σε αρκετά έθιμα τηςλαϊκής λατρείας επιβιώνουν με ποικίλες εκφάνσεις πανάρχαιεςδοξασίες και αρχέγονες τελετουργίες με αείποτε ζητούμενο τηνευετηρία X

Όλα τα εντός εισαγωγικών παραθέματα στο άρθρο αυτό αρύο-μαι από τη μελέτη μου laquoΑπαρχές (λατρευτικές και ευετήριες) στηΝεοελληνική Εθιμολογίαraquo (Λαογραφία 37 1993-94 σελ 61-80)Για πληθώρα απαρχών στην Κρήτη με φωτογραφική τεκμηρίωση(λάδι κρασί γάλα οπωρικά μέλι κά) προσφερομένων σε εκκλη-σίες όπως γίνεται με την ευλογία των σταφυλιών στην εορτή τηςΜεταμορφώσεως που αποτελεί εκκλησιαστικό και λαϊκό έθιμοβλ στη συγγραφή του Νίκου Ψιλάκη laquoΛαϊκές τελετουργίες στηνΚρήτη Έθιμα στον κύκλο του χρόνουraquo (Καρμάνωρ 2005) μια πο-λύτιμη κιβωτός της λαϊκής λατρείας στη Μεγαλόνησο

32

TΟΤΕ ΠΟΥ ΠΡΟΣΦΕΡΑΝ ΨΩΜΙ ΣΤΗ ΒΡΥΣΗ ΤΟΥ ΧΩΡΙΟΥ

Πάνω Αλώνισμα στον οικισμό Μονή Μαλεβιζίου (2011)Κάτω Ψωμί σε σχήμα μαργαρίτας που ζυμωνόταν από το πρώτο στάρι της χρονιάς στα χωριά του Αποκόρωνα

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 17: ΥπερΧ Τέυχος 66

3534

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

Τον έστησαν στο εκτελεστικό απόσπασμα και τον γάζω-σαν με ριπές πολυβόλου Κατάφερε να γλιτώσει έχονταςένα μάτι λιγότερο ένα χέρι σακατεμένο ένα διαμπερέςτραύμα στην ωμοπλάτη και μερικά κόκαλα τσακισμένααπό τις σφαίρες Ήταν παιδί ακόμη στα 16 του όταν ένιωσε στο πετσί τουτη φρίκη της ναζιστικής θηριωδίας Και σήμερα στα 86 του χρόνια αποτελεί την πιο αδιά-ψευστη ζωντανή μαρτυρία για τα φρικιαστικά εγκλήματαπου διέπραξε η γερμανική βαρβαρότητα στην ΕλλάδαΤο όνομά του είναι Χαρίλαος Ζερβουδάκης και κατοικείστον οικισμό Βαχός της μαρτυρικής Βιάννου στη νότιαΚρήτη

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

Χαρίλαος Ζερβουδάκης ο αδιάψευστος μάρτυρας της ναζιστικής θηριωδίας

Ο άνθρωπος που κατάφερε να επιζήσειγαζωμένος με σφαίρες γερμανικές

Αριστερά Ο κ Χαρίλαος Ζερβουδάκης σε σημερινή φωτογραφία Δεξιά Λίγα χρόνια μετά την απελευθέρωση Εικονίζεται σε πλάγια στάση Τότε δεν είχε ακόμη γυάλινο μάτι

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 18: ΥπερΧ Τέυχος 66

37

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Χαρίλαος είναι ένας από τους λίγους πουκατάφεραν να βγουν ζωντανοί μέσα απότους ανοιχτούς τάφους με τις εκατόμβεςτων αθώων θυμάτων Είναι μάλλον αδύ-νατο να περιγράψει κανείς τις ώρες πουέζησε στις 14 του Σεπτέμβρη του 1943 τιςεικόνες που έζησαν εκατοντάδες άλλοισυντοπίτες του όσοι βρέθηκαν αντιμέτω-

ποι με τα εκτελεστικά αποσπάσματα Ριπές πολυβόλων κορμιάστοιβαγμένα πάνω από λίμνες αιμάτων ρόγχοι θανάτου χαρι-στικές βολές Χέρια πόδια κεφάλια όλα ανακατωμένα σανάχρηστα αντικείμενα Μάλλον έτσι σαν άχρηστα αντικείμενααντιμετώπισε τις ανθρώπινες ζωές ο γερμανικός ναζιστικός πο-λιτισμός

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Χαρίλαο το φθινόπωρο του1982 Νεαρός ερευνητής τότε προσπαθούσα να συγκεντρώσωτις μαρτυρίες των ανθρώπων που είχαν βιώσει τη ναζιστική λαί-λαπα Με τους φίλους και συνεργάτες Ντένη Αντύπα Νίκο Πα-παθανασίου και Γιώργο Τραχαντζή ετοιμάζαμε ένα ντοκιμαντέργια το ολοκαύτωμα μιας ολόκληρης επαρχίας Δυο χρόνια ανε-βοκατεβαίναμε με τον Τραχανατζή στη Βιάννο Το ντοκιμαντέρολοκληρώθηκε το φθινόπωρο της επόμενης χρονιάς Όταν τοβλέπω ακόμη και σήμερα νιώθω την ίδια βαθιά συγκίνηση πει-σμώνω με δυσκολία συγκρατώ το δάκρυ όταν βέβαια κατα-φέρω να το συγκρατήσω Προβλήθηκε το 1983 στην ΕΡΤ πουχάρη στην πρωτοβουλία άξιων συναδέλφων προσπαθούσε νακαταγράψει και να διασώσει την ιστορική μνήμη

Βιάννος 1982

Ούτε κι εγώ θυμάμαι πόσες φορές βρέ-θηκα τότε το 1982 και το 1983 στα βιαν-νίτικα χωριά Κρατούσα ημερολόγιο καικατέγραφα Αμιρά Κεφαλοβρύσι Άι Βα-σίλης Βαχός Κρεβατάς Συκολόγος Κα-λάμι Μεγάλη Βιάννος Πεύκος ΠάνωΣύμη Μπήκα στα φιλόξενα σπίτια στακαφενεία πήγαμε με το συνεργείο στουςτόπους των εκτελέσεων ακούσαμε τομοιρολόι των χηράδων φωνές σπαρα-κτικές Οι χηράδες Αυτοσχέδιος χορόςαρχαίας τραγωδίας που δεν ήξερες ανθρηνούσε ή αν έλεγε με μαντινάδες τοπαράπονό του στον ίδιο τον ΘεόΤίμιε Σταυρωμένε μου που ταν δική σου μέρα και γιάντα δεν την έκοβες του Γερμανού τη χέρα

Αυτές οι γυναίκες οι χηράδες είχαν κα-ταφέρει να αναστήσουν τη ζωή μέσα απότα ερείπια των κτηρίων Κι από τα ερείπιατων ψυχών Κατάφεραν να ξαναχτίσουντη Βιάννο όπως-όπως Κι αν δεν ήτανμπορετό να ξαναχτίσουν τα γκρεμισμένατους όνειρα τι πείραζε τάχατες Μεγάλω-σαν παιδιά τα ορφανά τους κι έδωσανπάλι ανάσα ζωής στον τόπο Κανείς ποτέδεν τις ρώτησε πώς επέζησαν μόνες μέσασε τόση συμφορά Ούτε οι θύτες οι Γερ-μανοί ούτε οι δικοί μας

Ξαφνιαζόταν ο επισκέπτης εκείνα ταχρόνια καθώς έβλεπε παντού μαυροφο-ρεμένες γυναίκες Οι μεσόκοποι κι οι ηλι-κιωμένοι άνδρες ελάχιστοι Τουςπερισσότερους τους είχαν αφανίσει οιΓερμανοί Αξέχαστη θα μου μείνει η ει-κόνα των Αμιρών Περπάτησα τους δρό-μους του χωριού παρέα με δυοπονεμένες γυναίκες τη μια την έλεγαν

36

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

OΑπό τις φωτογραφίες του 1982 Μορφές βγαλμένες από αρχαία τραγωδία οι χηράδες της Βιάννου Ποτισμένες με την πίκρα της αρφάνιας αλλά με την ευγένεια και την αγάπη για ζωή αποτυπωμένη στα βλέμματά τους

Κρητικοί από το Κοντομαρί Χανίων στημένοι μπροστά στο γερμανικόεκτελεστικό απόσπασμα Με μεγάλη ευκολία ξεπάστρευαν τους Κρητικούς οι Ναζί (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

ΚάτωΟ Χαρίλαος στον τόπο της εκτέλεσης αγνάντι στο ΛιβυκόΕδώ έστησαν το πρώτο εκτελεστικόαπόσπασμα του Βαχού οι Γερμανοί

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 19: ΥπερΧ Τέυχος 66

3938

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κι άλλες χηράδες γυναίκες εκτελεσμένων από τα Αμιρά Καμιά απ αυτές δεν είχε θρηνήσει μόνον ένα νεκρό Η πιο τυχερή είχε θάψει την ίδια μέρα τον άντρα και τον πατέρα της Η ιστορία της κάθε μιας είναι κι από ένα βιβλίο πόνου μια μαρτυρία για τον νεο-γερμανικό ναζιστικό πολιτισμό που αφάνισε 401 ανθρώπους μέσα σε λίγες ώρες

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 20: ΥπερΧ Τέυχος 66

οικόσιτα ζώα κουβαλούσαν ξύλα για τον χειμώνα Ήταν ακόμη πρωί όταν ακούστηκε χλαλοή ασταμάτητη και

κροταλίσματα των όπλων Ο γερμανικός στρατός μπούκαρε στηΒιάννο και στα δυτικά χωριά της Ιεράπετρας Ζητούσε να πάρειεκδίκηση για την ταπείνωση που είχε υποστεί λίγες μέρες πρινστην περίφημη μάχη της Σύμης Αντάρτες από τη μια Γερμανοίαπό την άλλη Οι αντάρτες κατάφεραν να ταπεινώσουν τουςΓερμανούς

Δυο γειτονιές συνθέτουν τον οικισμό του Βαχού η πάνω καιη κάτω Η γερμανική έφοδος ξεκίνησε από την κάτω το ΚάτωΧωριό όπως το λένε οι ντόπιοι Εκεί ήταν το σπιτικό των Ζερ-βουδάκηδων Ο Χαρίλαος ήταν εκείνο το πρωί μαζί με τη μάνατην αδελφή και τα δυο μικρότερα αγόρια της οικογένειας Τουςάρπαξαν όλους οι Γερμανοί Τους έβριζαν τους έσπρωχναντους χτυπούσαν με προτεταμένα τα όπλα τους οδήγησαν λίγοπιο πάνω από τα πρώτα σπίτια της γειτονιάς δίπλα σε ένα μικρόποτάμι Δεν ήταν οι μόνοι που βρέθηκαν εκεί Κάθε στιγμήέφερναν κι άλλους Κι είχαν όλοι την ίδια απορία και την ίδιααγωνία ζωγραφισμένη στα μάτια τους Άκουγαν τους πυροβο-λισμούς που αντιλαλούσαν στις γύρω πλαγιές και δεν ήξερανότι σε καθέναν απ αυτούς αντιστοιχούσε και μια ανθρώπινηύπαρξη που τη θέριζε ο νεογερμανικός ναζιστικός πολιτισμός

Δεν χρειάστηκε πολλή ώρα για να αδειάσουν το ένα κομμάτιτου Βαχού το Κάτω Χωριό Στο Πάνω δεν είχαν φτάσει ακόμηΚι αφού δεν άφηκαν ούτε σπίτι άψαχτο ανέβηκαν οι αξιωμα-τούχοι στη ρεματιά ξεδιάλεξαν τις γυναίκες και τα μικρά παι-διά τα έβγαλαν στην άκρη Τα δυο παιδιά του Ζερβουδάκη τονΧαρίλαο και τον Γιάννη τα κράτησαν με τους μεγάλους Δεκάξι

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Καλιόπη Κρασά το όνομα της άλλης δεν το θυμάμαι Μου έδει-χναν τα σπίτια Αυτή η πόρτα είχε τρεις σταυρούς δηλαδή τρειςσκοτωμένους αυτή είχε πέντε η άλλη τέσσερις η άλλη δυοΔεν υπήρχε σπίτι χωρίς εκτελεσμένους Κανένα σπίτι Σταπρώτα χρόνια μετά το ολοκαύτωμα ο αριθμός των θυμάτωνδηλωνόταν με μαύρους σταυρούς Τους ζωγράφιζαν οι γυναί-κες έξω από τις πόρτες για να δηλώσουν το πένθος τους με τηνψυχρή λογική των αριθμών Εμείς πάντως δεν τους είχαμε προ-λάβει

Βαχός 2013

Τη μέρα που ξαναβρέθηκα στο Βαχό φέτος την άνοιξη καισυνάντησα πάλι τον Χαρίλαο γινόταν λόγος για τις γερμανικέςαποζημιώσεις και το κατοχικό δάνειο που δεν ξεπληρώθηκεποτέ Είχα σκοπό να τον ρωτήσω πώς νιώθει όταν ακούει τουςΓερμανούς αξιωματούχους να θεωρούν το θέμα κλεισμένο μαδεν τον ρώτησα Ούτε εκείνον ούτε τη Χρυσή τη γυναίκα πουστέκεται δίπλα του χρόνια και χρόνια σύζυγος και μητέρα τωνπαιδιών του Τι θα μπορούσε να απαντήσει ένας άνθρωπος πουσημαδεύτηκε από το γερμανικό βόλι κι έμεινε ανάπηρος γιαόλη την υπόλοιπη ζωή του Μια απλοϊκή σκέψη ίσως και παρά-ταιρη πέρασε από το μυαλό μου να πάρουν οι πολιτικοί μαςτους Γερμανούς επισήμους που επισκέπτονται συχνά την Ελ-λάδα να τους φέρουν εδώ να τους δείξουν το γυάλινο μάτι τουΧαρίλαου το δύσκαμπτο χέρι του να τους βάλουν να ακούσουν

τα σπαρακτικά μοιρολόγια που αφηγούνται με τρόπο μοναδικότη θηριωδία Κι ακόμη να ανοίξουν τους τάφους των εθνομαρ-τύρων και να τους δείξουν τα κρανία αυτά που τα έκαμαν κό-σκινα με τις σφαίρες οι πρόγονοί τους Κι αφού τα δουν όλατούτα να τους ρωτήσουν Γιατί

Γιατί έμεινε τούτο το έγκλημα ατιμώρητο Γιατί οι σχεδόν τετρακόσιοι νεκροί παραμένουν αδικαίωτοιΧιλιάδες είναι τα γιατί Κανένα το διότι Όλα παραμένουν

αναπάντητα Κάποια απ αυτά τα ατέλειωτα γιατί θα έπρεπενα τα ρωτήσομε κι εμείς όλοι στην πολιτική τάξη που κυβέρ-νησε τη μετακατοχική Ελλάδα από τότε μέχρι σήμερα

Γιατί σωπαίνουν όλοι μπροστά στο έγκλημα που συντελέ-στηκε στη Βιάννο Και στην Κάντανο και στο Κομμένο και σταΚαλάβρυτα και στη Γέργερη και στο Σοκαρά και σε τόσους άλ-λους ελληνικούς τόπους Μπορεί να μην υπάρχουν απαντήσειςΜπορεί όμως να υπάρχει μόνο μία η νέα τάξη πραγμάτων (ίδιαμε την παλιά μην αμφιβάλλετε) δεν σκοτώνει μόνο ανθρώ-πους Προσπαθεί να σκοτώσει και τη μνήμη

Η μάζωξη των μελλοθανάτων

Ήταν παιδί στα δεκαέξι του ο Χαρίλαος Είχε ξημερώσει μιαμεγάλη μέρα για την Ορθοδοξία η μέρα του Σταυρού δεκα-τέσσερις είχε ο Σεπτέμβρης Ανύποπτοι οι Βιαννίτες τρυγούσαντα τελευταία κρασοστάφυλα της χρονιάς Άλλοι καταπιάνοντανμε τις καθημερινές τους δουλειές στα χωράφια βοσκούσαν τα

40

Ο Γερουλάνος

α μαύρα χρόνια της Κατοχής ζούσε στη Βιάννο ογιατρός Γιώργος Παπαμαστοράκης ο περίφημοςΓερουλάνος της αντίστασης Ήταν στρατιωτικόςυπεύθυνος του ΕΛΑΣ Ανατολικής Κρήτης Μορφή

ευγενική μα και αγωνιστής αποφασισμένος για όλα Τονείχα συναντήσει δεκάδες φορές κατά τη δεκαετία του1980 Γίναμε φίλοι Ήταν ο άνθρωπος που είχε κληθεί ναβοηθήσει τους τραυματίες των Αμιρών του χωριού μετους 120 σκοτωμένους Με χίλιες προφυλάξεις έφτασε τηνύχτα στον άλλοτε ακμάζοντα οικισμό

Σαράντα χρόνια μετά κόμπιαζε ακόμη δεν έβρισκελόγια να περιγράψει την τραγωδία Οι μανάδες και οι γυ-ναίκες των τραυματισμένων στέκονταν αμήχανες μπρο-στά στον επερχόμενο θάνατο Δεν ήξεραν τι να κάμουν καιδεν μπορούσαν να προσφέρουν βοήθεια Κι οι άλλες όσεςείχαν βυθιστεί στην συμφορά έπρεπε να βρουν τρόπουςνα θάψουν τους σκοτωμένους τους Δεν ήταν εύκολο γιαένα απορφανισμένο χωριό να φροντίσει 120 νεκρούςμέσα σε μια μέρα

Πέρασαν τα χρόνια Τα ρημαγμένα χωριά ξαναχτίστη-καν ήρθαν καινούργιες ζωές φύτρωσαν κι άλλα λουλού-δια Αλλά οι πληγές της Βιάννου μένουν ακόμη ανοικτέςΟι άνθρωποι θυμούνται Ξέρουν καλά πως δεν πρέπει ναξεχάσουν ποτέ

Από τις φωτογραφίες του 1982 Κανείς δεν ρώτησε αυτούς τους ανθρώπους πώς μπόρεσαν να θάψουν τόσους νεκρούς πώς κατάφεραν επιβιώσουν σ έναν τόπο απορφανισμένοΚανείς δεν ρώτησε τις γυναίκες πώς κατάφεραν να μεγαλώσουν τα παιδιά τους

Τ

Βαδίζοντας στον ιερό τόπο των Μαρτύρων Ο Χαρίλαος και η Χρυσή του δίπλα στο ναό κοντά στο σημείο του μαρτυρίου Είναι δύσκολο να καταλάβει κανείς πώς αισθάνεται ένας άνθρωποςόταν περνά από το σημείο της εκτέλεσής του Όταν ξέρει πως ήταν ο μόνος που γλίτωσε γαζωμένος με σφαίρες

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 21: ΥπερΧ Τέυχος 66

λαος Η πρώτη σφαίρα τον βρήκε στην ωμοπλάτη την ώρα πουβάδιζε προς τη γραμμή του θανάτου και τον έσπρωξε προς ταμπρος Στροβιλίστηκε πήγε να πέσει Αλλά εκείνη ακριβώς τηστιγμή ήρθε μια δεύτερη σφαίρα και τον βρήκε στο κεφάλιΤρύπησε το κόκαλο δίπλα στο δεξί μάτι Έπεσε Το αίμα πουέτρεχε από τις πληγές έσμιξε με τα αίματα των άλλων Μια μικρήλίμνη σχηματίστηκε κάτω από τα πεσμένα κορμιά Χέρια πόδιακεφάλια όλα ανακατωμένα σχημάτισαν το βουβό σκηνικό τηςαπόλυτης συμφοράς

Ο Χαρίλαος ένιωθε το σκοτάδι να τον τυλίγει αλλά μπορούσεν αντέξει Το κεφάλι του βρισκόταν ανάμεσα στα πόδια ενόςσυγχωριανού του του Ζερβοδημήτρη Άκουγε πια καθαρά τημουσική του θανάτου τους ρόγχους των συγχωριανών του πουξεψυχούσαν ο ένας μετά τον άλλο Μόνο τρεις καρδιές συνέχι-ζαν ακόμη να χτυπούν πληγωμένες κι αυτές Τρεις απ όλουςκρατιούνταν ακόμη στη ζωή Ο ένας ήταν ο Χαρίλαος Ο δεύτε-ρος ήταν ο Ζερβοδημήτρης Ο τρίτος λεγόταν Αγγελάκης καιήταν δάσκαλος Φαίνεται πως οι δυο τελευταίοι ο δάσκαλος κιο Δημήτρης δεν άντεξαν τον πόνο και λιποθύμησαν Μόλις κα-τάφεραν να συνέλθουν ανασηκώθηκαν προσπαθούσαν να φω-νάξουν να ζητήσουν βοήθεια Τους άκουσε ο Χαρίλαος έκαμεκι αυτός να ανασηκωθεί αλλά την τελευταία στιγμή το μετά-νιωσε Παρέμεινε πεσμένος καταγής Πεσμένος κι ακίνητος

Οι Γερμανοί είχαν πάρει τα πολυβόλα τους κι είχαν φύγειΜάλλον που βιάζονταν να αφανίσουν και τους άντρες από τοΠάνω Χωριό Δυο μονάχα ένας αξιωματικός κι ένας στρατιώ-της είχαν μείνει δίπλα στην εκκλησιά του Αφέντη Ήθελαν φαί-νεται να σιγουρευτούν για τον ολοκληρωτικό αφανισμό τωνθυμάτων τους Μόλις άκουσαν τις φωνές των δυο λαβωμένωντινάχτηκαν έτρεξαν κι ανέβηκαν πάνω στο σωρό των πτωμά-των Κλωτσούσαν τους νεκρούς έβριζαν έβγαζαν όση χολή κιόσο μίσος μπορεί να κρύβει μέσα της μια ανθρώπινη ψυχή

43

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

χρονών το ένα δεκατεσσάρων το άλλο Ο Χαρίλαος ψυχανεμί-στηκε το κακό ήξερε πως δεν ήταν για καλό όλα τούτα Κι άλλομέλημα δεν είχε παρά το πώς θα καταφέρει να σώσει τον μι-κρότερο αδερφό του Φώναξε στους Γερμανούς ξαναφώναξεκανείς δεν του έδωσε σημασία Ήθελε να τους πει ότι ο Γιάννηςήταν ακόμη παιδί κι έπρεπε να τον αφήσουν ελεύθερο Πάνωστην απελπισία θυμήθηκε μιαν ιταλική λέξη που ήξερε πί-κουλο

-Αυτός είναι πίκουλο πρέπει να φύγει Ένας Γερμανός που τον άκουσε πήγε κοντά πήρε τον δεκατε-

τράχρονο Γιάννη από το χέρι Την ίδια στιγμή όμως φάνηκεένας άλλος αξιωματούχος αυτός Ήταν αυστηρός βλοσυρόςγρίβιζε Έσπρωξε πίσω το παιδί το ξανάβαλε στο χορό των μελ-λοθανάτων Ο Χαρίλαος συνέχισε να κραυγάζει Μέσα σε λίγαλεπτά είχε περάσει στο περιθώριο η δική του ζωή Στο τέλος λύ-γισαν οι Γερμανοί Άρπαξαν από το μπράτσο τον Γιάννη και τονπέταξαν έξω από την ομάδα των αντρών Ο Χαρίλαος έμεινε

Περνούσε η ώρα οι Γερμανοί συνέχιζαν να φέρνουν κι άλλουςΒαχουδιανούς Όποιον κι έβρισκαν όπου κι αν τον έβρισκαν τονκουβαλούσαν στην άκρη του ξεροπόταμου Αξιωματικοί καιστρατιώτες πήγαιναν πάνω-κάτω έτρεχαν σαν αλαφιασμένοιστους δρόμους έπρεπε να ξεμπερδεύουν γρήγορα με τους Βα-χουδιανούς βιάζονταν είχαν κι αλλού να πάνε είχαν κι άλλα εγ-κλήματα να κάμουν να ξεπαστρέψουν κι άλλες ζωές Μεπροτεταμένα τα όπλα και με αυστηρή φρούρηση (δεν ήθελαννα τους φύγει κανείς) τους πέρασαν όλους από λεπτομερή σω-ματική έρευνα Σαν τέλειωσε κι αυτό τους οδήγησαν λίγο πιοπάνω από το ποταμάκι δίπλα στην εκκλησία του Χριστού περί-που στη μέση του χωριού ανάμεσα στις δυο γειτονιές

Το μεγαλείο της ζωής

Βουρκώνει ο Χαρίλαος καθώς ξεδιαλύνει το νέφος του χρό-νου ξελαμπικάρει η μνήμη και ξαναζωντανεύουν οι εικόνες σταμάτια του Καθώς γυρνά πίσω στο χρόνο αναστενάζει βαθιάΉξερε τότε κι εκείνος όπως όλοι στον Βαχό ότι είχε στήσει καρ-τέρι ο θάνατος στο χωριό τους Το έβλεπαν στα γεμάτα οργήμάτια των δημίων τους Δεν ήθελαν όμως να το πιστέψουνακόμη κι ένας μελλοθάνατος μπορεί να ελπίζει στο απρόοπτοστο θαύμα που μπορεί να γίνει την ύστατη στιγμή και να τουσώσει τη ζωή

Προχώρησαν λίγο ανέβηκαν σ ένα μικρό πλάτωμα δίπλαστην εκκλησία Το θέαμα που αντίκρισαν ήταν συγκλονιστικόΣτη μιαν άκρη ήταν στημένα ήδη τα πολυβόλα όλα σε θέσηβολής Κι οι σκοπευτές ακροβολισμένοι Όλα έτοιμα

Είναι φορές που ο άνθρωπος στέκει με περιφρόνηση μπρο-στά στο θάνατο Κι άλλες που η περιφρόνηση μετουσιώνεταισε πάθος για τη ζωή Οι αληθινοί ήρωες όμως δεν νοιάζονταιμόνο για τις δικές τους ζωές τις ξεγραμμένες Νοιάζονται καιγια τις ζωές των άλλων Τους άλλους σκέφτηκαν και οι μελλο-θάνατοι του Βαχού Τους συγγενείς τους φίλους τους συγχω-ριανούς τους Την ώρα που έφταναν στον καθορισμένο χώροδίπλα στην εκκλησία του Αφέντη Χριστού κι είδαν τις χαίνουσεςκάννες άρχισαν να φωνάζουν με όση δύναμη τους είχε μείνειΚραύγαζαν ούρλιαζαν όλοι μαζί Μέσα στο πανδαιμόνιο ξεχώ-

ριζαν μόνο σκόρπιες λέξεις σαν και τούτες Κάνουν εκτελέσειςΣκοτώνουνΦύγετε μη σαν πιάσουνΦύγετε φύγετεΣωθείτεΑυτόν τον απλό τρόπο βρήκαν οι μελλοθάνατοι για να ειδο-

ποιήσουν τους κατοίκους του Πάνω Χωριού μια και δεν είχεφτάσει ακόμη ως εκεί η γερμανική επέλαση Να τρέξουν του-λάχιστον αυτοί να φύγουν και να γλιτώσουν

Μπροστά στις κάνες των πολυβόλων

Δεν κράτησε πολύ η πρωτόγνωρη και ασυντόνιστη χορωδίαΠέρασαν ελάχιστα δευτερόλεπτα Και ξαφνικά οι φωνές στα-μάτησαν Τις σκέπασαν οι απανωτές ριπές των πολυβόλων Κρο-τάλισαν τα γερμανικά όπλα κι άφησαν απέναντί τους μόνοθερισμένα κορμιά Λίγα δευτερόλεπτα μετά απλωνόταν παν-τού μια βαριά σιωπή θανατερή Οι δολοφόνοι στέκονταν όρ-θιοι δίπλα στους νεκρούς Ποιος ξέρει Μπορεί και νακαμάρωναν για τα έργα των χεριών τους

Η εκτέλεση του Βαχού ήταν από τις πιο βιαστικές που έγινανποτέ στην ιστορία Καμιά τυπολογία σαν κι αυτές που εφάρμο-ζαν οι Γερμανοί κατακτητές δεν τηρήθηκε Ούτε καν περίμεναννα στηθούν οι μελλοθάνατοι στη γραμμή απέναντι από το εκτε-λεστικό απόσπασμα Ο Χαρίλαος πιστεύει πως ξαφνιάστηκανοι Γερμανοί ίσως και να φοβήθηκαν ακόμη όταν τους άκουσανόλους μαζί να φωνάζουν Και γι αυτό τους πυροβόλησαν αμέ-σως την ώρα που βάδιζαν προς τη γραμμή του θανάτου Σαν τοχαλάζι έπεφταν οι σφαίρες Άλλους τους έβρισκαν στην πλάτηάλλους στα πλευρά άλλους στην κοιλιά και στο στέρνο

Ανάμεσα στους σκοτωμένους

Η μαρτυρία του Χαρίλαου συγκλονίζει Όσο κι αν έχει εξα-σθενήσει η μνήμη από τα βάσανα μιας ζωής τον πνίγει το άδικοΣυχνά - πυκνά σκουπίζει το δάκρυ Δεν είναι και εύκολο να θυ-μάται κανείς τη στιγμή που μια σφαίρα τρυπούσε διαμπερώςτην ωμοπλάτη του Ούτε τη στιγμή που ένιωθε ένα τσούξιμοστο μάτι κι έχανε το φως του Γιατί αυτό ακριβώς έπαθε ο Χαρί-

42

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ Από τις φωτογραφίες του 1982 Έβγαλαν τα κρανία από τους μισάνοιχτους τάφους για να τα πλύνουν με κρασί και να τα προσκυνήσουν σαν οστά μαρτύρων Φωτογράφισα τα πειστήρια του εγκλήματος Ιδού τι έκαναν οι γερμανικές σφαίρες

ldquoΕπί σκοπόνrdquo (από το βιβλίο του Β Μαθιόπουλου Εικόνες Κατοχής)

⤿

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 22: ΥπερΧ Τέυχος 66

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο Χαρίλαος κειτόταν ακίνητος ανάμεσα στους νεκρούς έκανεκι εκείνος τον σκοτωμένο Ο ένας από τους δυο Γερμανούς ανέ-βηκε πάνω στο πληγιασμένο κορμί του τον τσαλαπατούσε Καιτο χειρότερο το πέλμα της ναζιστικής μπότας πατούσε ακρι-βώς πάνω στο διαμπερές τραύμα της ωμοπλάτης Έκαμε κόμποτην καρδιά του έπρεπε να αντέξει και τον καινούργιο πόνο Πα-τώντας πάνω στα κορμιά των σκοτωμένων και στο τραύμα τουΧαρίλαου ο Γερμανός έβγαλε το πιστόλι του για να ρίξει τις τε-λευταίες βολές αυτές που κάποιοι τις λένε χαριστικές Η πρώτησφαίρα βρήκε τον δάσκαλο στο κεφάλι και τον αποτέλειωσε Ηδεύτερη καρφώθηκε στο κρανίο του Ζερβοδημήτρη Η φωνήπου μέχρι τότε καλούσε σε βοήθεια κόπηκε μεμιάς

Είχα ρωτήσει σε μια από τις επισκέψεις του 1982 τον Χαρίλαοτι έκανε την ώρα που έβλεπε να πέφτουν οι χαριστικές βολέςΜου είχε απαντήσει με ένα ξερό τίποτα Κι όμως Αυτό το τί-ποτα τον έσωσε Τον ποδοπατούσε ο Γερμανός τον τσάκιζεκαθώς στριφογύριζε για να πυροβολήσει όλα τα κεφάλια Κόν-τευε να σαλέψει ο νους του από τον πόνο Αλλά ήξερε αν τουξέφευγε ακόμη κι ένας αναστεναγμός ένας απλός σπασμός θατον θέριζε επιτόπου ο εκπρόσωπος της Αρίας φυλής Νόμιζεπως εγώ ήμουν νεκρός και δεν χρειαζόταν να χαραμίσει μιασφαίρα για να με σκοτώσει ξανά είχε πει

Η σιωπή

Περνούσε η ώρα τα αίματα έπηζαν κάτω από τον καυτό ήλιοτου Σεπτέμβρη Ασταμάτητα έτρεχαν οι πληγές του ΧαρίλαουΩστόσο ζούσε ακόμη Όσο κι αν ένιωθε τις δυνάμεις του να χά-νονται και να σβήνουν είχε μπορέσει να κρατηθεί Καθώς ήταναγκαλιασμένος με τους νεκρούς άκουγε τους σποραδικούς μα-κρινούς πυροβολισμούς που έπεφταν σε κάθε γωνιά της βιαν-νίτικης γης Στ αυτιά του έφταναν ακόμη θρήνοι και μοιρολόγιαΤην ώρα εκείνη οι Γερμανοί ολοκλήρωναν το έγκλημά τους κιέγραφαν τον επίλογο της τραγωδίας είχαν μαζέψει τους Πα-νωχωρίτες και τους εκτελούσαν κι αυτούς Το δεύτερο εκτελε-στικό απόσπασμα το είχαν στήσει διακόσια μέτρα πιο πάνω απότο πρώτο μέσα σ ένα λιόφυτο Την ώρα που τους οδηγούσανπρος τον τόπο του μαρτυρίου πρόσεξαν πως ένας απ αυτούςο Πετροδημήτρης βάδιζε αργά ζοριζόταν Ήταν γέρος και δενμπορούσε να περπατήσει Οι Γερμανοί όμως δεν ήθελαν ναχρονοτριβούν Τον κατακρεούργησαν επί τόπου τον έσφαξανκυριολεκτικά στη μέση της δημοσιάς στον κεντρικό δρόμο τουχωριού Βιάζονταν Βιάζονταν πολύ Ώσπου να βραδιάσειέπρεπε να προλάβουν να αφανίσουν όλους τους άντρες Απόλα τα χωριά της Βιάννου

Τέσσερις ώρες έμεινε ακίνητος ο Χαρίλαος αγκαλιά με τουςσκοτωμένους Κι απάνω στις τέσσερις ώρες άκουσε φωνές καικλάματα Οι γυναίκες που είχαν κιόλας φτάσει στο σημείο τηςάλλης εκτέλεσης της δεύτερης κι είχαν δει τα σωριασμένα κορ-μιά των σκοτωμένων ξεπάτωναν τα μαλλιά τους ούρλιαζανδεν ήξεραν τι να κάνουν Μια απ αυτές η γυναίκα του ΓιάννηΣταυρακάκη Ελένη την έλεγαν πρόλαβε τον άντρα της ζων-τανό μα τραυματισμένο βαριά κόσκινο ήταν το κορμί του απότις σφαίρες Έστειλε το γιο τους τον Βαλεντίνο να ζητήσει βοή-θεια Έτρεξε το παιδί χτυπούσε πόρτες Τρέχοντας πέρασε κι

από την εκκλησιά του Αφέντη μπροστά από την άλλη εκτέ-λεση Άλλα πτώματα εδώ Την ώρα που περνούσε ο Βαλεντίνοςγυρεύοντας βοήθεια για τον πατέρα του ανασηκωνόταν ο Χα-ρίλαος μέσα από την αιμάτινη λίμνη Βρήκε τη δύναμη να τονφωνάξει

Βαλεντίνο κάμε μου τη χάρη να πας να φωνάξεις τη μάνακαι τη θεία μου Πες τους να κατεβούν στην εκκλησία τουΑφέντη Χριστού Μα μην τους πεις ότι είμαι τραυματίας πεςτους ότι θέλω να τους πω κάτι

Η επόμενη σελίδα της τραγωδίας η μάνα

Βασανιστικά περνούσαν οι ώρες και τα κλάματα πλήθαιναν ΟΒαχός συνειδητοποιούσε τη συμφορά του Είκοσι τρεις άνθρω-ποι χάθηκαν εκείνη τη μέρα Ανάμεσά τους κι ο Γιάννης Σταυ-ρακάκης ο βαριά τραυματισμένος πατέρας του Βαλεντίνουπου κατάφερε να κρατηθεί στη ζωή μόνο για τρεις ημέρες Σύ-θρηνος παντού Και φωνές απελπισίας Κι όμως Αυτές οι φωνέςήταν για τον Χαρίλαο μηνύματα ζωής Αναθάρρεψε κατάλαβεπως είχαν φύγει οι Γερμανοί Ανασηκώθηκε κατάφερε να στα-θεί στα πόδια του Μάζεψε τη δύναμη που του είχε απομείνεικαι μπήκε στο δρόμο Πενήντα - εκατό μέτρα πιο πάνω στηνανηφοριά συνάντησε τον θρηνητικό χορό των γυναικών πουκατηφόριζαν βιαστικά προς τον τόπο της εκτέλεσης Έτρεχανόλες μαζί προσπαθούσαν να δουν και να μάθουν τι είχαν απο-γίνει οι αγαπημένοι τους τα παιδιά τα αδέρφια οι πατεράδεςΑνάμεσα σ αυτές τις γυναίκες ήταν και η μάνα του ΧαρίλαουΠέρασε ακριβώς από δίπλα του τον προσπέρασε αδιάφορα καιπροχώρησε προς την εκκλησία

Ποια πέννα και ποια αφήγηση μπορεί να περιγράψει τηστιγμή που μια μάνα βλέπει το παιδί της και δεν το γνωρίζει ΟΧαρίλαος δεν θύμιζε σε τίποτα το γεμάτο ζωή δεκαεξάχρονοπαλικάρι της Βάδιζε αργά κι ήταν βουτηγμένος στα αίματα απότην κορφή ως τα νύχια Τα ρούχα του τα μαλλιά τα χέρια τοπρόσωπο όλα βαμμένα κατακόκκινα Τα πήγματα από το αίματο δικό του και το ξένο ήταν κολλημένα σε κάθε σημείο τουκορμιού έκαναν την εικόνα του ακόμη πιο τραγική

Γύρισε ο Χαρίλαος το φως του είχε ήδη λιγοστέψει το έναμάτι δεν έβλεπε το κόκαλο του κρανίου ήταν τσακισμένο ηωμοπλάτη διάτρητη πονούσε φρικτά αλλά τη μάνα κατάφερενα τη γνωρίσει Τη φώναξε

Λίγη ώρα μετά ο μόνος ζωντανός από τους εθνομάρτυρεςτου Βαχού επέστρεφε στο πατρικό του Μια άλλη σελίδα τηςτραγωδίας είχε κιόλας ανοίξει Οι άλλες γυναίκες σύγχρονες Αν-τιγόνες κι εκείνες έπρεπε να σκάψουν λάκκους για να μην αφή-σουν άταφους τους αγαπημένους τους Η Ζερβουδάκαιναέπρεπε να βρει τρόπο να φροντίσει τις πληγές του παιδιού τηςΑλλά πώς Φάρμακα δεν υπήρχαν Ούτε γιατροί ούτε γάζες Μετο βρισκούμενο απολυμαντικό τη ρακή προσπαθούσε να για-τρέψει τις πληγές Μέχρι που βρέθηκε μια λύση στο δράμαΧρησιμοποιώντας το γαϊδουράκι σαν ασθενοφόρο μετέφεραντον Χαρίλαο στο κεφαλοχώρι στη Βιάννο Κι από κει με αυτο-κίνητο στο Ηράκλειο Ένα χρόνο αργότερα επέστρεφε στοΒαχό Είχε νικήσει το θάνατο X

44

ΜΙΚΡΟ ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΗΣ ΒΙΑΝΝΟΥ

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 23: ΥπερΧ Τέυχος 66

47

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Εννιά στόματα είχε να θρέψει ηΧρυσή Εφτά τα παιδιά και δυο οιμεγάλοι Κι ήταν τα δύσκολα χρό-νια της Κατοχής τότε που λέγανετο ψωμί ψωμάκι Πρόεδρος τηςΚοινότητας ήταν ο άντρας της οΑντώνης Χαλκιαδάκης πρόσωποσεβαστό ανάμεσα στους κατοί-κους του μικρού βιαννίτικου χω-ριού του Βαχού Αναζητώντας τιςλεπτομέρειες που σημάδεψαν τηνεκτέλεση των πατριωτών και τηδιάσωση του Χαρίλαου μέσα απότου χάρου τα δόντια πέσαμεπάνω σε μια από τις μικρές διηγή-σεις που μπορεί να φαίνονται ασή-μαντες και να μην επηρεάζουν ταμεγάλα γεγονότα της ιστορίας πε-ριγράφουν όμως το κλίμα τη ζωήτην καθημερινότητα των ανθρώ-πων Μας βοηθούν να κατανοή-σομε καλύτερα την κοινωνία καιτις ανάγκες της κάθε εποχής Καιγι αυτό είναι πολύτιμες

Εκείνη τη μέρα η Χρυσή ένιωθε ξαλα-φρωμένη Είχε εξασφαλίσει το φαγητότων παιδιών της Ο Αντώνης είχε φέρειστο σπίτι μια χαρτοσακούλα αλεύρι Όχιπολύ δεν έφτανε να κάμει ζυμωτό ναανάψει φούρνο και να ψήσει ψωμίέφτανε όμως για να κάμει μπόλικους τη-γανίτους Έστεσε το τηγάνι στη φωτιάάρχισε να χοχλακά το λάδι Αλλά την ώραπου ρόδιζε η πρώτη τηγανιά ακούστη-καν χτυπήματα στην πόρτα Ανασκουμ-πώθηκε έστειλε τα κοπέλια να ανοίξουνκι άρχισε να βγάζει τους ροδοψημένουςτηγανίτες

Δυο Γερμανοί στρατιώτες δυο ντα-γλαράδες ήταν οι απροσκάλεστοι επι-σκέπτες Δεν έρχονταν για πρώτη φοράκατακτητές στο σπίτι Ότι κι αν γύρευανστο χωριό την πόρτα του Προέδρουχτυπούσαν Τα πιο μεγάλα από τα παιδιάτου ήταν πάντα απίκο Μόλις άκουγανότι το φρουραρχείο γυρεύει κάποιο χω-ριανό τους γλιστρούσαν από το σπίτι καιτου μηνούσαν να φύγει Καλά στημένοήταν το παιγνίδι

Η μυρωδιά του φρεσκοψημένου τη-γανίτη έφτασε στα ρουθούνια των Γερ-μαναράδων που μπήκαν κι έκατσαν σανοικοκύρηδες στο τραπέζι Καταβρόχθι-σαν γρήγορα τους πρώτους περίμεναντη δεύτερη τηγανιά τους έφαγαν κι αυ-τούς Στο τέλος δεν έμεινε τίποτα Σκέτοτηγανισμένο ζυμάρι ήταν το φτωχικόφαγητό της φαμίλιας αλλά το καλό βιαν-νίτικο λάδι το είχε κάνει να σκορπά απλό-

χερα τα αρώματα του να μοσκομυρίζειΦαίνεται πως τους άνοιξε την όρεξη Κιέσκασαν στο φαΐ

Τους τηγανίτους της τελευταίας τηγα-νιάς δεν μπόρεσαν να τους φάνε Είχανπαραχορτάσει με τόσο φαΐ Τους ανε-μούρισαν μέσα στα πιάτα τους ανακά-τεψαν άναψαν τσιγάρο και παρακολου-θούσαν την απελπισμένη γυναίκα πουκατέβαζε το άδειο τηγάνι από τη φωτιάΣτα μάτια της πρέπει να ήταν αποτυπω-μένη η απελπισία Το όνειρο να ταΐσει γιαμια βραδιά τα εφτά κοπέλια της είχε γίνειεφιάλτης

Έριξε μια κλεφτή ματιά στα πιάτα τωνΓερμανών Ποιος ξέρει μπορεί και νασκέφτηκε ότι με τα αποφάγια τους θαμπορούσε να ξεγελάσει την παιδικήπείνα Ήξερε η Χρυσή πως τα εφτά παι-δικά στόματα του σπιτικού της έχασκανόπως χάσκουν τα πουλιά στη φωλιά πε-ριμένοντας τη μάνα να τα ταΐσει Λες καιτο κατάλαβαν οι στρατιώτες Άρχισαν νασβήνουν τις γόπες τους μέσα στα πιάταπάνω στους τηγανίτους που είχαν απο-μείνει Άναψαν κι άλλα τσιγάρα Όλες οιστάχτες κι όλα τα αποτσίγαρα ανακα-τεύτηκαν με τις πίτες

Χασκογελώντας για το κατόρθωμάτους άνοιξαν την πόρτα κι έφυγαν Μέσααπό το σπίτι δεν ακουγόταν τίποτ άλλοεκτός από το κλάμα της Χρυσής Και τωνπαιδιών της που για ένα ακόμη βράδυκοιμήθηκαν νηστικά

46

ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ (ΚΑΙ ΜΙΑ ΚΟΙΝΗ ΛΑΪΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ)

Οι τηγανίτοι της Χρυσής

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

1 Η αληθινή (πρόσφατη) ιστορία

Τηγανίτοι (ή τηγανίτες) με πετιμέζι Ένα από τα πιο ταπεινά παρασκευάσματατης κρητικής κουζίνας Φαγητό ανάγκης γρήγορο στην παρασκευή του Δεν ξέρομε αν είχε πετιμέζι μέλι ζάχαρη ή τίποτα η Χρυσή Ξέρομε μόνο το δείγμαhellip ανθρωπιάς και αλτρουισμού που έδειξαν οι Ναζί

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 24: ΥπερΧ Τέυχος 66

Την ιστορία τούτη πέρα για πέρα αλη-θινή μου τη διηγήθηκε η Χρυσή Καργιο-λάκη-Ζερβουδάκη η γυναίκα του Χαρί-λαου του ανθρώπου που κατάφερε ναεπιβιώσει με κορμί τρυπημένο από τιςγερμανικές σφαίρες Η Χρυσή δεν είχεγεννηθεί ακόμη αλλά η παθούσα ήτανγιαγιά της Τα πεινασμένα παιδιά ήταν ημητέρα οι θείες κι οι θείοι της Όσοζούσε η γιαγιά δεν σταμάτησε να διηγιέ-ται με οργή και παράπονο τη μικρή ιστο-ρία που μπορεί να μοιάζει ασήμαντημπροστά στα τόσα και στα τόσα δεινάπου προκάλεσε ο ναζισμός στον τόποφανερώνει όμως πολλά Και κυρίως τηνανθρωπιά που κουβαλούσαν μέσα τουςκάποια απ αυτά τα ανθρωπόσχημα τέ-ρατα

ΣΗΜ Τηγανίτης ο Είναι η τηγανίτα τηςκοινής νεοελληνικής Στην Κρήτηακούγεται τηγανίτης (πληθυντικός οιτηγανίτοι και οι τηγανίτες) Λέγονταικαι κουταλίτες επειδή οι νοικοκυρέςσυνηθίζουν να ρίχνουν τον χυλό μεένα κουτάλι στο τηγάνι Ταπεινό φα-γητό της φτωχολογιάς που το εκτιμού-σαν πολύ οι Κρητικοί του παλιούκαιρού κυρίως τα παιδιά Περιχύνον-ται με μπόλικο μέλι ή πετιμέζι Τηγανίτους με το μέλι πώς τσι θέλει τοκοπέλι Και τηγανίτους με το μέλι η κοιλιά μου κιάλλους θέλει

48

2 Η παράδοση

ΟΙ ΤΗΓΑΝΙΤOI ΤΗΣ ΧΡΥΣΗΣ

Όσοι μελετούν τη λαογραφία του τόπου θα έχουν ακούσει ασφαλώς μια παρόμοιαδιήγηση που ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας Αναφέρεται σε μια μάνα που κιεκείνη τηγάνιζε πίτες σε άλλες διηγήσεις τηγανίτους και σε άλλες μυζηθρόπιτες Κι όταντις έκαμε σωρό μπήκαν οι Γενίτσαροι και δεν άφησαν ούτε μία Στη λαϊκή μνήμη έμεινεως παροιμία η επωδός της μάνας που σαν είδε άδεια τη λεκανίδα με τις πίτες άρχισενα λέει

Έκαμες μια Φάε τη για μιαΈκαμες δυο Φάε τις για δυοΈκαμες κι άλλη Φάε τηνε κι εκείνηΈκαμές τις τρούλα - τρούλα Φάε δα κακή κουτρούλα Δηλαδή η άτυχη μάνα κάκιζε τον εαυτό της που δεν φρόντιζε να τρώει την κάθε πίτα

μετά το τηγάνισμα αλλά τις έκαμε σωρό (τρούλα - τρούλα) και τις βρήκαν τηγανι-σμένες οι Γενίτσαροι

Η παραπάνω διήγηση ήταν κοινότατη στην Κρήτη του παλιού καιρού Ακουγόταν σεδιαφορετικές παραλλαγές και σε πολλές επαρχίες του νησιού Την έχω ακούσει στηνΚασταμονίτσα (παιδική μνήμη) σε διάφορα χωριά της Γεράπετρας στη Σητεία και στοΜυλοπόταμο Ακούγοντας την αληθινή ιστορία της Βιαννίτισσας μάνας νομίζω πωςόλες αυτές οι παραδόσεις απηχούν κοινότατα παθήματα βιώματα των ανθρώπων πουέζησαν δυστυχισμένες ζωές κάτω από την απόλυτη εξουσία των κατακτητών Άλλω-στε οι παραδόσεις όπως δίδαξε και ο πατέρας της Ελληνικής Λαογραφίας ΝικόλαοςΠολίτης απηχούν και μεταπλάθουν πραγματικά γεγονότα που συνέβησαν κάποτε (σεάγνωστο χρόνο) κι έμειναν αποτυπωμένα στη λαϊκή μνήμη

Στην Κασταμονίτσα πάντως έδειχναν και τα ερείπια του σπιτιού της μάνας που σύμ-φωνα με την παράδοση τηγάνιζε πίτες Ήταν κάπου ανάμεσα στις τοποθεσίες Λιχένι καιΠάνω Λιβάδια περιοχές στις οποίες υπήρχαν στη μεσαιωνική εποχή καθώς και σταχρόνια της Ενετοκρατίας και της Τουρκοκρατίας άγνωστοι μικροί οικισμοί X

Ο οικισμός Βαχός της Βιάννου

Η Χρυσή Ζερβουδάκη Δεν είχε γεννηθεί στα χρόνια της Κατοχής Την ιστορία με τους τηγανίτες την άκουγε από μιαν άλλη Χρυσή τη γιαγιά της

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 25: ΥπερΧ Τέυχος 66

50

Η ΚΡΗΤΗ ΓΙΟΡΤΑΖΕΙ ΤΟ ΠΑΣΧΑ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Ο επιτάφιοςτης Παναγιάς

Η μεγάλη γιορτή του Δεκαπενταύγουστου το ελληνικό Πάσχα του καλοκαιριού όπωςαποκαλείται εκφράζει με τον καλύτερο τρόπο τη θέση της μητέρας στην ελληνική κοινω-νία Ο Ελληνισμός αποδίδει τις τιμές που της αρμόζουν στη Μάνα του Χριστού την ελπίδαόλων των πιστών Ο ρόλος της Παναγιάς στην ορθόδοξη πίστη είναι περίπου ανάλογος μετο ρόλο της Μεγάλης Μητέρας δηλαδή ενός αρχετυπικού συμβόλου που συνδέεται με τηδημιουργία της ζωής

Η αρχαιολογία κι η θρησκειολογία μας διδάσκουν ότι πριν από χιλιάδες χρόνια οι άν-θρωποι έδωσαν κυρίαρχη θέση σε μια λαμπρή γυναικεία θεότητα που συντρόφευε πάνταένα νέο θεό Η θεότητα αυτή ονομάστηκε Μεγάλη Μητέρα και σχετιζόταν με τη δημιουρ-γία της ζωής καθώς και με την αναγέννησή της Μέσα από τις πανάρχαιες συνήθειες και τιςλατρευτικές συμπεριφορές που αναζητούμε στις αρχαιολογικές μαρτυρίες διακρίνουμεσήμερα το θάνατο όχι σαν τέλος της ζωής αλλά ως αφετηρία Οι αντιλήψεις αυτές είχανως βάση την ιδέα της συνεχούς ανακύκλωσης της ζωής Έτσι ο θάνατος της Μητέρας δη-λαδή της δημιουργού της ζωής είναι ταυτόχρονα ένα ξεκίνημα για τον καινούργιο κύκλοτης ζωής

Ο Χριστιανισμός απέδωσε ιδιαίτερη βαρύτητα στο ρόλο της μητέρας Η Μητέρα του Χρι-στού μπορεί να άργησε να ονομαστεί Θεοτόκος και να πάρει τη θέση της στον ετήσιοκύκλο της λατρείας αλλά ο ρόλος της έγινε τελικά κεντρικός απέκτησε θεολογικό νόημακαι άγγιξε τις καρδιές των ανθρώπων Πέρα από τα θεολογικά ζητήματα όμως που ανα-δεικνύονται με αφορμή τον εορτασμό της Κοίμησης η μεγάλη γιορτή αποκτά και άλλανοήματα Αποκτά κοινωνικό χαρακτήρα γίνεται αφορμή για μερικά από τα πιο σημαντικάελληνικά πανηγύρια ή και για μια μεγάλη επιστροφή στις ρίζες Τα χωριά μας αποκτούνξανά ζωή οι ξενιτεμένοι επιστρέφουν οι επιτάφιοι της Παναγίας έθιμο που επεκτάθηκε σεόλη την Ελλάδα τα τελευταία χρόνια ακολουθούνται από ανθρώπους οι οποίοι ξανασμί-γουν και ανανεώνουν τις υποσχέσεις τους για μια καινούργια επιστροφή το επόμενο κα-λοκαίρι

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 26: ΥπερΧ Τέυχος 66

χρωμες κορδέλες αποτελούν μερικά μόνο από τα στολίδια πουαπαρτίζουν τη μεγαλόπρεπη φορεσιά των αλόγων Στη συνέ-χεια οι καβαλάρηδες ξεκινούν για το μοναστήρι της Παναγιάςόπου θα προσκυνήσουν την εικόνα και θα παρακολουθήσουντη Θεία Λειτουργία και έπειτα θα πάρουν το δρόμο της επι-στροφής

Στην πολύτιμη μελέτη του για τις αιματηρές θυσίες στη νεό-τερη Ελλάδα ο Γιώργος Αικατερινίδης καταγράφει πάμπολλεςπεριπτώσεις ζωοθυσιών που τελούνται αυτή την περίοδο σεόλη την Ελλάδα Βέβαια οι περισσότερες από αυτές έχουν πιαατονήσει Ωστόσο δεν μπορούμε παρά να αναφερθούμε στομοσχάρι που θυσιαζόταν στη Λήμνο στη Θράκη ακόμα και σεπεριοχές όπου δεν υπάρχει πια ελληνικό στοιχείο Στην Ίμβροθυσίαζαν κάποτε 12 βόδια στην Κύμη 10 ως 15 και τα έβραζανσε 101 καζάνια

Στην Κρήτη κάθε περιοχή έχει και τη γιορτή της Μεγάλα μο-ναστήρια όπως η Αγκάραθος η Καλυβιανή η Παλιανή η Χρυ-σοσκαλίτισσα στο δυτικό άκρο του νησιού η Οδηγήτρια και οΚουδουμάς στο νότο γιορτάζουν με λαμπρότητα τη μεγάληγιορτή Τα πανηγύρια που γίνονται σε κάθε γωνιά της Κρήτηςδεν έχουν τέλος Εκατοντάδες ναοί γιορτάζουν Είναι σα να σχε-διάστηκε νοερά ένα μεγάλο λατρευτικό δίκτυο που απλώνεταιπαντού στο νησί Θα έπαιρνε πολύ χώρο αν προσπαθούσε νασυντάξει κανείς έναν κατάλογο των ναών που γιορτάζουνΩστόσο θα πρέπει να τονίσουμε ότι τελούνται λειτουργίες σεόλους τους ενοριακούς ναούς Η Μεγάλη Μητέρα των Χριστια-νισμού είναι πρόσωπο ταυτισμένο με το ελληνικό καλοκαίρι

Παρά το ότι τιμάται ο θάνατος της Παναγιάς το κλίμα δενείναι πένθιμο Αντίθετα θα μπορούσε κανείς να το χαρακτηρί-σει εορταστικό Και αυτό μπορεί να οφείλεται στο χαρακτήρα

της γιορτής δηλαδή στην αντίληψη για την αναγέννηση και τηνανανέωση της ζωής Τα μεγάλα πανηγύρια αρχίζουν την παρα-μονή το βράδυ της 14ης Αυγούστου και κορυφώνονται τηνεπόμενη μέρα

Ο επιτάφιος της Παναγιάς

Ας φανταστούμε την εικόνα της περιφοράς ενός επιταφίουστους δρόμου κάποιου κρητικού χωριού Προπορεύεται ο επι-τάφιος ακολουθούν οι ιερείς και οι ψάλτες αναπέμπονταςύμνους και ακολουθεί πλήθος πιστών κρατώντας αναμμένακεριά Είναι μια από τις πιο όμορφες θρησκευτικές εικόνες πουμπορεί να συναντήσει κανείς σήμερα στην Κρήτη Εντυπωσιά-ζει όσους παρακολουθήσουν το έθιμο Κυρίως όμως εντυπω-σιάζει άτομα που προέρχονται από άλλες θρησκείες και άλλουςπολιτισμούς Δεν ξέρω αν βλέπουν κάτι το εξωτικό ή το πε-ρίεργο σ αυτές τις τελετές είμαι σίγουρη όμως ότι μπορούννα καταλάβουν πόσο σημαντική είναι για μια κοινωνία η θρη-σκευτική γιορτή Ενώνει τους ανθρώπους σε κοινές πορείεςίσως και σε κοινές προσευχές Αλλά κι αν παραβλέψει κανείς τονκαθαρά θρησκευτικό ρόλο της γιορτής θα μπορέσει να δειάλλες σημασίες Αναφερθήκαμε ήδη παραπάνω στον κοινω-νικό ρόλο της γιορτής Μπορούμε να προσθέσουμε τον αν-θρωπολογικό και τον λαογραφικό Ή και να αναφερθούμε στον

53

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

την Ελλάδα η μεγάλη γιορτή της Παναγιάς είναιη γιορτή των νησιών Ίσως και να μην υπάρχεινησί χωρίς ένα τουλάχιστον μεγάλο πανηγύριΣτην Τήνο στην Πάρο στη Νίσυρο στην Κρήτηστην Κεφαλονιά στην Αστυπάλαια στην Κάσοστη Φολέγανδρο στη Νίσυρο στη ΣαντορίνηΣε κάθε νησί υπάρχει και μια Παναγιά που

αγναντεύει τα πέλαγα Αυτό δεν σημαίνει ότι υστερεί ο υπόλοι-πος Ελληνισμός Η Παναγιά Σουμελά είναι το μεγάλο προσκύ-νημα των Ποντίων Εδώ η Παναγιά δεν είναι μόνο η Μητέρα τηςχριστιανικής πίστης αλλά και εθνικό σύμβολο συνδεμένο με ταόνειρα και τις ελπίδες ενός πληθυσμού που δημιούργησε τονδικό του σπουδαίο πολιτισμό Στη Ρούμελη στην Ήπειρο παν-τού Υπάρχει βέβαια στην Ελλάδα κι ένας άλλος τόπος ιδιαί-τερα σημαντικός για την πίστη και για τον κεντρικό ρόλο τηςΠαναγίας Το δηλώνει με παραστατικό τρόπο μια από τις πιοποιητικές ονομασίες του Περιβόλι της Παναγιάς (Άγιο Όρος)

Αλλά και οι ονομασίες της Παναγιάς στην Ελλάδα είναι ποι-ητικές και εκφράζουν μαζί με την πίστη και ψυχολογικές ανάγ-κες Εκφράζουν την πεποίθηση του ανθρώπου ότι η μητέραμπορεί να καταλάβει καλύτερα

Τη λένε Ελπίδα των Απελπισμένων Γιάτρισσα ΓλυκοφιλούσαΚαταφυγή Κεχαριτωμένη Ελεούσα Κοσμοσώτειρα Μεγαλό-

χαρη Παντάνασσα Παρηγορήτρα Ελευ-θερώτρια Δεομένη

Αναφερόμαστε μόνο σε μερικές απότις ονομασίες που έχουν σχέση με κά-ποια από τις ιδιότητες που αποδίδονταιστην Παναγιά και το ρόλο της ως συμπα-ραστάτισσας στις δυσκολίες της ζωήςόχι σ αυτές που προσδιορίζουν τη θέσητου ναού ούτε σrsquo αυτές που οφείλονταισε κάποιον εικονογραφικό τύπο (Γκρε-μιώτισσα Πορταΐτισσα Εκατονταπυ-λιανή Κανάλα Οδηγήτρια και τόσαάλλα) Άλλωστε τα θεοτοκωνύμια πουακούγονται σε όλη την Ελλάδα είναι πολ-λές εκατοντάδες

Με ξεχωριστό τρόπο γιορτάζεται ο Δε-καπενταύγουστος στη Σιάτιστα της Δυ-τικής Μακεδονίας όπου επιβιώνει τοέθιμο των καβαλάρηδων Ανήμερα τηςμεγάλης γιορτής και από πολύ νωρίς τοπρωί ξεκινά ο καλλωπισμός των αλόγωνμε κάθε λογής στολίδια Λουλούδια χαϊ-μαλιά κορδόνια κουδούνια και πολύ-

52

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Πάνω Στολίζοντας τον επιτάφιο της Παναγιάς στις Πάνω Αρχάνες

Δεξιά Το στόλισματου επιταφίου και η περιφορά του στο μοναστήρι της Παναγίας της Καλυβιανής

Σ

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 27: ΥπερΧ Τέυχος 66

την παραμονή της μεγάλης γιορτής Τοποθετούν τον επιτάφιοστο κέντρο της εκκλησίας και πριν από το μεσημέρι αρχίζει οστολισμός Το απόγευμα είναι όλα έτοιμα και ο ιερέας βάζειμέσα στο ξύλινο κουβούκλιο μια μακρόστενη εικόνα της Κοί-μησης Δεν φαίνεται να υπάρχει καθιερωμένος εικονογραφικόςτύπος γιrsquo αυτήν την τελετουργία Κυριαρχεί όμως η μορφή τηςκεκοιμημένης Παναγιάς

Στην μονή της Καλυβιανής ο στολισμός του επιταφίου ση-μαίνει laquoσυναγερμόraquo ανάμεσα στις καλόγριες Εργάζονται πολ-λές ώρες διαλέγοντας κάθε λουλούδι και δεν είναι σπάνιο τοφαινόμενο να ακούσει κανείς ύμνους και εγκώμια εκείνη τηνώρα Δεν παραλείπουν να στολίσουν και τις εικόνες της Κοίμη-σης μια μεγάλη του τέμπλου και μερικές μικρότερες ακόμη και

μια κορνιζωμένη φωτογραφία της εικόνας που τώρα και λίγαχρόνια έχει κλαπεί από το μοναστήρι

Τα εγκώμια Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς

Όπως συμβαίνει με τον επιτάφιο της Παναγιάς έτσι και με ταεγκώμια Είναι επηρεασμένα από εκείνα της Μεγάλης Παρα-σκευής ή μάλλον αποτελούν τροποποιήσεις τους Εξυμνούνεγκωμιάζουν αλλά και θρηνούν για τη laquoμεταστάσα ΘεοτόκοraquoΤα ψάλλουν την παραμονή της γιορτής μέσα στους ιερούςναούς ή ακόμη και έξω απrsquo αυτούς σε υπαίθριους χώρουςόπου η δροσιά είναι περισσότερη Υπάρχουν πολλά παλιά χει-

55

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ιδιαίτερα σημαντικό ρόλο των εθίμων στοιχείων που συμμετέ-χουν στην οικοδόμηση της πολιτιστικής ταυτότητας

Το έθιμο του επιταφίου της Θεοτόκου φαίνεται να προέρχε-ται από τα Ιεροσόλυμα από τον ιερό τόπο της χριστιανικής θρη-σκείας Οι ιερές παραδόσεις ήθελαν την Παναγία να έχει ζήσειστην περιοχή της Γεσθημανής και οι πιστοί τιμούσαν με ξεχω-ριστό τρόπο τη μετάστασή της βλέποντας σε αυτήν τη συνάν-τηση της μάνας με το γιο Τον Επιτάφιο και τα εγκώμια ταήξεραν ήδη από την τελετουργία των Παθών και της ΜεγάληςΠαρασκευής Δεν ήταν δύσκολο λοιπόν να μεταφέρουν στοι-χεία από τον λατρευτικό κύκλο του Πάσχα στα εκκλησιαστικάέθιμα του Δεκαπενταύγουστου Βέβαια ο επιτάφιος της Πανα-γίας δεν δημιουργεί το ίδιο πένθιμο και φορτισμένο σκηνικό μεαυτό του επιταφίου της Μεγάλης Παρασκευής Το λατρευτικόπεριβάλλον δεν χαρακτηρίζεται από το θρήνο και τη θλίψη Ανπροσπαθήσουμε να δώσουμε μια ερμηνεία στο φαινόμενο θαπρέπει να λάβουμε υπόψη μας ότι το Πάσχα πεθαίνει ο Θεάν-θρωπος στο άνθος της ηλικίας του Τον Δεκαπενταύγουστο ηλαϊκή ψυχή δεν θρηνεί ένα νέο θεό αλλά μια γυναίκα μεγαλύ-τερης ηλικίας τη μητέρα του Χρονικά ο θάνατος του γιου έχειπροηγηθεί Ο λαός μας που έχει θρηνήσει με έντονο τρόπο τοθάνατο του νέου θεού δεν παρέλειψε να προσέξει τη θέση τηςμάνας Στα θρηνητικά άσματα της Μεγάλης Παρασκευής έχειπάντα θέση η μάνα

Κι η Παναγιά η Δέσποινα καθόταν μοναχή τηςΚι η Παναγιά ως τ άκουσε έπεσε και λιγώθησταμνιά νερό την περιχούν τρία κανάτια μόσκοκαι τρία με ροδόσταμο για νάρθει ο λογισμός τηςΣυνεχίζοντας το κοινό άσμα εκείνης της μέρας αφηγείται πως

η πικραμένη μητέρα ζητεί να κακοθανατίσει γιατί δεν αντέχειτον πόνο

Από τα Ιεροσόλυμα το έθιμο διαδόθηκε σε διάφορες περιο-χές του ελληνικού χώρου με πρώτους σταθμούς τα Δωδεκά-νησα την Κύπρο και την Κρήτη Και από εκεί στην ΗπειρωτικήΕλλάδα ακόμη και στις ελληνικές κοινότητες του εξωτερικούΔεν ξέρουμε βέβαια πότε είχε αρχίσει να παρατηρείται αυτή ηδιασπορά στον ελληνικό χώρο Απλώς μπορούμε να συμπερά-νουμε πως η τελετουργία άρεσε στους πιστούς δεν ήταν κάτικαινούριο Από τη δεύτερη πεντηκονταετία του 20ού αιώνα ηεξάπλωση είναι τόσο μεγάλη που θα έλεγε κανείς ότι κοντεύει

να προσλάβει καθολικές διαστάσειςΠαρακολουθήσαμε τα τελευταία χρόνια δυο περιφορές επι-

ταφίων του Δεκαπενταύγουστου στις Αρχάνες και στην Πανα-γιά την Καλυβιανή της Κρήτης Και στις δυο το κλίμα ήτανκατανυκτικό

Ο στολισμός

Δεν μπορούμε να πούμε ότι ο στολισμός του επιταφίου τηςΠαναγίας είναι ανάλογος με το στολισμό του επιταφίου της Με-γάλης Παρασκευής τουλάχιστον όσον αφορά στη συμμετοχήτων πιστών Κάμποσες γυναίκες ακόμα και άντρες επίτροποιτων ναών φροντίζουν να φέρουν άνθη του καλοκαιριού από

54

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούςη την φύσιν του παντός ωραΐσασατω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Δεκαπενταύγουστος στη Μονή Καλυβιανής Δεξιά στη φωτογραφία ο επιτάφιος της Παναγίας

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 28: ΥπερΧ Τέυχος 66

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεού και τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησιν ην υπέστης κατά νόμον των βροτών

Η ωραία κάλλει παρά πάντας βροτούς η την φύσιν του παντός ωραΐσασα τω Σω Τόκω πώς κηδεύει ως νεκρά

Στην Καλυβιανή

Στο μοναστήρι της Καλυβιανής η μεγάλη πλατεία γύρω απότον ναό δεν χωρεί τον κόσμο Δημιουργείται αδιαχώρητοκαθώς χιλιάδες επισκέπτες προσπαθούν με κάθε τρόπο να φτά-σουν μέχρι το ιερό ξύλινο κουβούκλιο το στολισμένο με άνθηκαι να τηρήσουν το έθιμο που επιβάλλει να περάσει ο κάθε πι-στός κάτω από τον επιτάφιο Μπορεί να έχει μεταφερθεί κι αυτήη συνήθεια από τα πασχαλινά λατρευτικά έθιμα ωστόσο είναιτόσο έντονη που μας εντυπωσιάζει Διάχυτη είναι η πίστη ότιτο πέρασμα αυτό εξασφαλίζει θεϊκή προστασία

Στο ίδιο μοναστήρι ο επιτάφιος επιστρέφει αργά το βράδυστη θέση του μπροστά στην Ωραία Πύλη έρχονται συνεχώς πι-στοί για προσκύνηση αλλά η τελετουργία δεν τελειώνει εδώΤην επόμενη μέρα γίνεται καινούργια λιτάνευση Τέσσερις κα-λόγριες από τις πιο νέες σηκώνουν στα χέρια τους τον επιτάφιο

και τον περιφέρουν τρεις φορές μαζί με όλα τα ιερά σύμβολαγύρω από τον ναό Χιλιάδες πιστοί περιμένουν υπομονετικάκάτω από τον καυτό ήλιο του καλοκαιριού για να ζήσουν τη με-γαλοπρέπεια και την κατάνυξη που θεωρούνται αυτονόητεςεπειδή το μοναστήρι αυτό είναι θρησκευτικό και λατρευτικόκέντρο μιας μεγάλης περιοχής ολόκληρου του κάμπου της Με-σαράς

Αργά αλλά σταθερά το Πάσχα του καλοκαιριού ή ΜικρόΠάσχα όπως το λένε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας laquoδανεί-ζεταιraquo στοιχεία από την Ελληνική Λαμπρή Σε πολλά προσκυ-νήματα εκεί όπου γίνονται ακόμα κουρμπάνια το φαγητόμοιράζεται στους πιστούς και ακολουθεί γλέντι συνήθως με πα-ραδοσιακή μουσική X

57

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ρόγραφα με τα εγκώμια της Θεοτόκουαλλά τα τελευταία χρόνια τείνει να καθιε-ρωθεί ένας κοινός πανελλήνιος τύποςπου κυκλοφορεί ακόμα και σε φωτοτυ-πημένα φυλλάδια

Σχηματίζονται δυο ομάδες ανάλογαμε τις συνήθειες του κάθε τόπου και στα-ματούν δίπλα στον στολισμένο επιτάφιοΑλλά και σε ναούς χωρίς επιτάφιο μπορείνα τα ακούσει κανείς Η Παναγιά υπέστητον θάνατο laquoκατά τον νόμο των βροτώνraquoτων θνητών αλλά ήδη οδεύει και πάλιπρος τη ζωή Κατrsquo αναλογία προς τα εγ-κώμια του Χριστού εξυμνείται το φυσικόκαι το πνευματικό κάλλος της Παναγιάςκαι τονίζεται η συνεισφορά της στους αν-θρώπους αφού εκείνη γέννησε τονΙησού Λίγοι στίχοι από αυτούς που ακού-γονται κάθε χρόνο στις εκκλησιές είναιαρκετοί για να κατανοήσουμε το λατρευ-τικό περιβάλλον και το κλίμα που δημι-ουργούν

Η ζωή εν τάφω κατετέθης Αγνή και Αγγέλων στρατιαί εξεπλήττοντο την μετάστασιν δοξάζουσαι την σην

Η ζωή πώς θνήσκεις πώς και τάφω οικείς πώς και θάνατον υπέστης Πανάμωμε τον αθάνατον γεννήσασα Χριστόν

56

Ο ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ ΤΗΣ ΠΑΝΑΓΙΑΣ

Φωτογραφίες απότην περιφορά του επιταφίου

στην Καλυβιανή

Δεξιά Η τελετή περιφοράς

την παραμονή της γιορτής(εσπερινός)

Μεγαλύνομέν Σε την Μητέρα Θεούκαι τιμώμεν την αγίαν Σου κοίμησινην υπέστης κατά νόμον των βροτών

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 29: ΥπερΧ Τέυχος 66

59

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Ο ΑΚΟΥΡΑΣΤΟΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙΟΥ

Τζίτζ καςο ερωμένος της ΑυγήςΟι μύθοι οι παραδόσεις και τα στερεότυπα που ανατρέπονται

Την ώρα που απλώνεται το πρώτο φως της μέρας πριν ακόμηανατείλει ο ήλιος αρχίζει το τραγούδι του τζίτζικα Υπέροχα ταελληνικά καλοκαιρινά ξημερώματα Ο σύγχρονος άνθρωποςτης πόλης μπορεί να μην το αντιλαμβάνεται Αρκεί όμως ναβρεθεί ένα από τα πρωινά του Ιουλίου ή του Αυγούστου στηφύση για να καταλάβει πως κανένας μύθος δεν πλάστηκε χωρίςπαρατήρηση Οι παραδόσεις και οι μύθοι είναι καταστα-λάγματα της ανθρώπινης εμπειρίας εκείνης που κα-τάφερε να μεταβιβάσει στις επόμενες γενιές όσηγνώση είχαν καταφέρει να κατακτήσουν οι προ-ηγούμενες Να λοιπόν γιατί λένε ότι ο τζίτζικας ήτανκάποτε άνθρωπος Να γιατί πίστεψαν ότι ερωτεύτηκετην Ηώ δηλαδή την Αυγή τη θεά που φέρνει το πρώτοφως της ημέρας

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΕΦΗ ΨΙΛΑΚΗ

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 30: ΥπερΧ Τέυχος 66

πούμε Ωστόσο υπάρχουν και νεότερεςπαραδόσεις για τους λαλίστατους τζιτζί-κους Μια από αυτές αναφέρει ότι τουςκαταράστηκε η μάνα τους να τραγου-δούν και να φωνάζουν μέχρι να σκάσουνγιατί είχαν δείξει πλήρη αστοργία απέ-ναντί της

Η πραγματικότητα

Οι πιο μελωδικοί και ακούραστοι τρα-γουδιστές του καλοκαιριού μας χαρίζουνκατά τους θερμούς μήνες του χρόνουατέρμονες μελωδίες μας συνοδεύουνστους μεσημεριανούς μας ύπνους μαςθυμίζουν κάτι από τα παιδικά μας χρό-νια Τραγουδούν ασταμάτητα λες καιμόνο αυτό μπορούν να κάνουν Όσοήμουν παιδί αναρωτιόμουν -επηρεα-σμένη φυσικά από το μύθο του Αισώ-που- γιατί να ζουν μόνο ένα καλοκαίριαυτά τα συμπαθή έντομα Γιατί ο χειμώ-νας να τους πέφτει τόσο βαρύς Γιατί ναμην τους λυπούνται τα εργατικά μυρ-μήγκια και να τους δίνουν λίγη από τηναποθηκευμένη τροφή τους Αλλά όλααυτά που μάθαινα μου φαίνονταν πε-ρίεργα Είναι δυνατόν να ζουν μόνο τόσολίγο Κι όμως όλα όσα πιστεύαμε γιατους οκνηρούς τζίτζικες είναι αυταπάτηΚι αν ο Πλάτωνας κι ο Θεόκριτος αναζη-τούσαν ποιητικές ερμηνείες της πραγ-ματικότητας σήμερα γνωρίζουμε καλάότι ο τζίτζικας προέρχεται από τη μετα-μόρφωση μιας προνύμφης ηλικίας ενόςως έξι ετών Βέβαια υπάρχουν και τζίτζι-κες που μπορεί να ζήσουν μέχρι και 17χρόνια κάτω από τη γη Μύθος δηλαδήη σύντομη ζωή των τραγουδιστών τουκαλοκαιριού Ωστόσο είναι άξιο παρα-τήρησης το ότι περνούν την περισσό-τερη ζωή τους στο σκοτάδι κάτω από τοχώμα Κι ας έχουν όχι δυο αλλά πέντε()μάτια δυο μεγάλα και τρία μικρά

Όσον αφορά στο τραγούδι τους καιστην έντασή του αυτή μπορεί να φτάσειμέχρι και τα 130 db όσο περίπου είναι οθόρυβος που παράγει ένα ελικόπτερο

Κι ας σας φαίνεται μονότονο το τρα-γούδι τους θυμηθείτε ότι έχουν ολό-κληρο ρεπερτόριο

Οι ήχοι που εκπέμπουν ποικίλουν ανά-λογα με την περίσταση Για παράδειγμαάλλο ήχο βγάζουν για να δηλώσουν κίν-δυνο και άλλο για να προσελκύσουν τοταίρι τους Ακόμη και με μια προσεκτική

παρατήρηση μπορούμε να κατανοήσουμε τη διαφορά τωνήχων Όταν κινδυνεύουν το τραγούδι τους είναι πιο βιαστικόΟ ρυθμός πιο ταχύς σα να δηλώνουν συναγερμό

Τραγουδούν μόνο τα αρσενικά ενώ τα θηλυκά παραμένουνσιωπηλά και ακούνε το ερωτικό κάλεσμα των αγοριών Όποιοαρσενικό τραγουδάει καλύτερα θα έχει την ευκαιρία να σμίξειμαζί της Στη συνέχεια εκείνη με τη σειρά της θα εναποθέσει τααυγά της σε κάποιο ξερό κλαδί Τον Οκτώβριο θα βγουν οι νύμ-φες και θα αρχίσουν να σκάβουν το έδαφος για να βρουν ρίζεςνα ρουφήξουν Και όλο αυτό μέχρι να βγουν στην επιφάνειαύστερα από μερικά χρόνια και να μεταμορφωθούν σε τζίτζικεςκαι να ξαναρχίσουν τον κύκλο της ζωής

Η ανατροπή του στερεότυπου Ο εργατικός τζίτζικας και το επίβουλο μυρμήγκι

Η καθημερινότητα του τζίτζικα δεν είναι και τόσο ξεκούρα-στη όσο νομίζουμε Για να τραφεί βυθίζει μια κεραία στο κλαδίπάνω στο οποίο κάθεται και από εκεί ρουφάει το χυμό Το πα-ράξενο είναι ότι την ίδια στιγμή γύρω του συγκεντρώνονταιδιάφορα έντομα -κυρίως πεινασμένα μυρμήγκια- (τι ειρωνεία)τα οποία προσπαθούν να του κλέψουν την τροφήhellip Να λοι-πόν η ανατροπή του στερεότυπου

Ωστόσο δεν είναι μόνο τα καλοκαίρια του τζίτζικα κουρα-στικά Για να φτάσει στο σημείο να τραγουδάει ασταμάτητα γιαένα και μοναδικό καλοκαίρι περνάει πολλά χρόνια κάτω απότη γη σκάβοντας κι αγωνιζόμενος να επιβιώσει Όταν έρθει τοπλήρωμα του χρόνου ο τζίτζικας θα βγει από το σκοτάδι στο

61

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

ο τραγούδι του τζίτζικα είναι από τα πανάρχαιααινίγματα που προσπάθησε να λύσει ο άνθρω-πος πριν ακόμη εξελιχθεί η εμπειρική παρατή-ρηση σε επιστήμη Σήμερα τα τραγούδια τωνζώων (όχι μόνο του τζίτζικα) γίνονται αντικεί-μενα διεπιστημονικών μελετών Παράδειγματο τραγούδι της φάλαινας Προσπαθούν να μά-

θουν το πώς και το γιατί Πώς παράγεται το τραγούδι της φά-λαινας Γιατί τραγουδούν τα θαλάσσια θηλαστικά Τι κοινόγνώρισμα έχουν οι ήχοι της με τον ανθρώπινο λόγο Είναι κιαυτοί χωρισμένοι σε μονάδες όπως η δική μας ομιλία χωρίζε-ται σε παραγράφους προτάσεις λέξεις Οι τελευταίες μελέτεςλένε πως ναι Κι αφήνουν ανοιχτό πεδίο για καινούργιες ερμη-νείες των μεγάλων μυστικών της φύσης

Ο μύθος

Αν δεν λαλήσει τζίτζικας δεν ήρθε καλοκαίρι λέει ένα λαϊκόγνωμικό Και ευτυχώς μια βόλτα στην εξοχή μπορεί να μας χα-ρίσει ήχους απολύτως καλοκαιρινούς χαραγμένους για πάνταστις παιδικές μας μνήμες Όσοι βρεθήκαμε έστω για λίγο στηνεξοχή στα παιδικά μας χρόνια και γνωρίσαμε την ομορφιά τηςκαλοκαιρινής φύσης δεν ξεχνάμε πόσο μας συγκίνησε το τρα-γούδι του τζίτζικα Και μαζί μ αυτό μας συγκίνησαν τα παρα-μύθια που ακούγαμε και που προσπαθούσαν να εξηγήσουνγιατί το τόσο συμπαθητικό έντομο δεν σταματά ποτέ το τρα-γούδι του Δεν θα ξεχάσουμε τα παιγνίδια μας τότε που σκαρ-φαλώναμε στα δέντρα και τα κυνηγούσαμε για να τα αφήσουμεμετά από λίγο ελεύθερα να συνεχίσουν το ατέρμονο τραγούδιτους

Πάμε λοιπόν να γνωρίσουμε λίγο τον φτερωτό αυτό τρα-γουδιστή του καλοκαιριού κάνοντας μια αναδρομή σε κείμεναφιλοσόφων και λογοτεχνών του αρχαίου κόσμου Ο Θουκυδί-δης αναφέρει ότι οι Αθηναίες του 5ου αιώνα συνήθιζαν να φο-ρούν χρυσούς διακοσμητικούς τζίτζικες στα μαλλιά ενώ οΠλάτωνας γράφει στο Φαίδρο του για τους τζίτζικες ότι κάποτεήταν άνθρωποι Γοητεύτηκαν όμως από τη μελωδία των Μου-σών Και μαγεύτηκαν τόσο που ξεχάστηκαν και πέθαναν απόασιτία Οι Μούσες συγκινήθηκαν από την αγάπη των θνητώνστη μελωδία και τους μεταμόρφωσαν σε έντομα χαρίζοντάςτους φωνή για να τραγουδούν δυνατά κι ασταμάτητα όλο τοκαλοκαίρι

Λίγο αργότερα ο ποιητής Θεόκριτος πίστευε πως ζούσαν μεσταγόνες από δρόσο και γιrsquo αυτόν ακριβώς το λόγο πολλοί τουςμάζευαν και τους έτρωγαν σαν ορεκτικά Και μάλιστα δεν τουςδιάλεγαν έτσι τυχαία Επέλεγαν μόνο τους θηλυκούς ενώ τουςαρσενικούς τους έκλειναν σε μικρά κλουβιά και τους τάιζαν μεφύλλα από πράσα ή κρεμμύδια

Πασίγνωστος είναι και ο μύθος του Αισώπου που πλασάρειτα χαριτωμένα έντομα ως οκνηρά και αδιάφορα ενώ τα μυρ-μήγκια ως προνοητικά και εργατικά Ο μύθος αυτός διαμόρ-φωσε και την εικόνα που έχομε για τα τζιτζίκια για πολλούςαιώνες Φαίνεται όμως ότι ο ίδιος μύθος μας κυνηγά εμάς τουςΈλληνες Κάποιοι λένε πως είμαστε τα τζιτζίκια του κόσμου Δενδουλεύουμε αλλά τραγουδάμε Δεν είναι στις προθέσεις αυτούτου κειμένου να αποδείξει τα αυτονόητα δηλαδή πόσο λανθα-

σμένη είναι η εικόνα τόσο για τα δήθενανέμελα τζιτζίκια όσο και για τους δήθενοκνηρούς Έλληνες

Παρόμοιοι μύθοι ακούγονταν και απόάλλους γειτονικούς λαούς Αιγύπτιοι Ρω-μαίοι Χετταίοι όλοι πρόσθεσαν τη δικήτους γόνιμη φαντασία στον παγκόσμιομυθικό άτλαντα Κι εκτός απ αυτούς τουςγνωστούς αρχαίους μύθους υπάρχουνακόμη πολλές λαϊκές παραδόσεις πουέχουν ως θέμα τους τον τζίτζικα Σε όσεςέχω ακούσει ή έχω διαβάσει ο τζίτζικαςδεν ήταν από τη γέννησή του έντομο Συ-νήθως ήταν κάτι άλλο και μεταμορφώ-θηκε Ένας ερωτευμένος λυράρης ας

60

TΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Ο τζίτζικας κι ο μέρμηγκας

σε διαφήμιση μπισκότων

(άγνωστη χρονολογία)

Αριστερά Τζίτζικας εναποθέτει τα αυγά τουσε κλαδί δέντρου (Wikipedia)

Ο μύθος του τζίτζικα και

του μέρμηγκα(Gustave Doreacute19ος αιώνας)

Milo Winter Ο τζίτζικας

κι ο μέρμηγκας(1919)

Τα πέντε μάτια του τζίτζικα Δυο μεγάλα

και τρία μικρά (τα κόκκινα στίγματα

στο κέντρο)

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 31: ΥπερΧ Τέυχος 66

63

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

φως θα πετάξει θα χορτάσει τον ήλιο του καλοκαιριού αλλάόχι περισσότερο από ένα-δυο μήνες Μέχρι να ζευγαρώσει καιμετά να πέσει στο έδαφος και να πεθάνει εξαντλημένος

Η συγνώμη που του χρωστάμεΚι εμείς μπορεί να μην διαβάζουμε τον Πλάτωνα και τον Αρι-

στοτέλη μπορεί να ξεχνάμε και τον ωραίο μύθο του Αισώπουμπορεί να μην γνωρίζουμε για το κουραστικό ταξίδι του τζίτζικαμέσα στη γη ωστόσο ξέρουμε καλά πως ο τραγουδιστής τουκαλοκαιριού είναι ταυτισμένος με τις καλύτερες παιδικές μνή-μες μας Κι ας του χρωστάμε τώρα που μεγαλώσαμε μια έντιμησυγνώμη επειδή κάποτε μπορεί να του κόψαμε τα φτερά κά-ποτε να του καρφώσαμε κλαδάκια για να τον κάνουμε τάχατεςαεροπλάνο κάποτε μπορεί να τον βάψαμε με κραγιόν Του χρω-στάμε συγνώμη για λογαριασμό μας αλλά και για λογαριασμότων σημερινών παιδιών που κι αυτά μπορεί να κάνουν τα ίδιαΚαι παραδεχόμαστε ειλικρινά πως τα καλοκαίρια μας θα ήτανπιο φτωχά και πιο άτονα χωρίς αυτές τις χιλιάδες μεταλλικέςφωνές που δίνουν ήχο και μελωδία στις διακοπές μας

Ο αρχαίος μύθος

Από ένα σφοδρό έρωτα αρχίζει ο μύθος του τζίτζικα Η θεάτης αυγής η Ηώς ερωτεύτηκε τον Τιθωνό έναν όμορφο νέογιό του Λαομέδοντα και της Στρυμώς Όπως είπαμε οι απαρχέςτου μύθου μπορεί και να οφείλονται στην παρατηρητικότητατων ανθρώπων που προσπαθούσαν με αιτιολογικούς μύθουςνα εξηγήσουν τον κόσμο Με το πρώτο χάραμα της μέρας ότανεμφανίζεται η Ηώς στον κόσμο αρχίζει και το τραγούδι του τζί-τζικα

Η θεάς της αυγής πήρε τον Τιθωνό στο παλάτι της να μείνειγια πάντα κοντά της Ωστόσο ο έρωτας αυτός δεν μπορούσενα κρατήσει για πολύ αφού δεν μπορούσε να αντέξει στην αι-ωνιότητα των θεϊκού κόσμου Ήταν καταδικασμένος να υποτα-χτεί στην εφήμερη ζωή των ανθρώπων Η Ηώς ήταν θεάδηλαδή αθάνατη κι ο Τιθωνός άνθρωπος δηλαδή θνητός Απο-φασισμένη να αλλάξει τη μοίρα του αγαπημένου της η θεά τηςαυγής πήγε και βρήκε τον πρώτο των θεών τον παντοδύναμοΔία και τον παρακάλεσε να χαρίσει στον ερωμένο της την αθα-

62

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Αριστερά Το λαγούμι του εργατικού τζίτζικα (η σήραγγα πουσκάβει) και η έξοδός του από το έδαφος

Σύμφωνα με την παράδοσηο τζίτζικας ήταν άνθρωπος κάποτε Τον μεταμόρφωσε σε έντομο η κατάρα της μάνας του

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 32: ΥπερΧ Τέυχος 66

ρώματα πριν ακόμη ανατείλει ο ήλιος κι αρχίζει το ατέλειωτοτραγούδι του Μάλλον για να τον ακούσει η αγαπημένη τουΗώς η θεά του πρώτου φωτός τραγουδά

Ο τζίτζικας στη λαογραφία

Ο λαός μας έχει ταυτίσει τον τζίτζικα με τον ερχομό του κα-λοκαιριού Αν δεν λαλήσει ο τζίτζικας δεν είναι καλοκαίρι λέειμια παροιμία που ακούγεται σε όλη την Ελλάδα Ποιος δεν θυ-μάται τα παιδικά τραγουδάκια του παλιού καιρού τα τραγου-δάκια που πιστοποιούν τη συμβολική ταύτισή του με την εποχήτης αφθονίας

Τζίτζικας ελάλησε μαύρη ρόγα γυάλισε Οι παραδόσεις που ακούγονται είναι αιτιολογικές όπως και

οι αρχαίοι μύθοι Στις πιο πολλές το ασταμάτητο τραγούδι τουδεν είναι χάρισμα ούτε θεϊκό δώρο αλλά κατάρα και τιμωρίαΣτις παραδόσεις αυτές ενσωματώνονται οι ιδέες για την υπο-χρέωση των παιδιών να συμπαραστέκονται στους γέροντες γο-νείς τους Ο τζίτζικας λοιπόν δεν φρόντισε την άρρωστη μάνατου Κι εκείνη τον καταράστηκε να τραγουδεί όλο το καλοκαίρινα μην αποσώνει τίποτα να είναι άδεια τα κελάρια του και ναπεθαίνει τον χειμώνα από την πείνα

Στην τέχνη

Ο μύθος του Αισώπου είναι εξαιρετικά δημοφιλής σε ολόκληροτον κόσμο ενώ πολλοί καλλιτέχνες τον έχουν χρησιμοποιήσεισαν έμπνευση για αρκετούς πίνακές τους Ο τζίτζικας στις πε-ρισσότερες περιπτώσεις εικονίζεται σαν μία γυναίκα στη βα-ρυχειμωνιά που κρατάει ένα μουσικό όργανο (άλλοτεμαντολίνο άλλοτε κιθάρα) και κρυώνει

Στη Γαλλία ο μύθος αυτός έγινε συνώνυμος της απρονοησίαςΈτσι ο σπουδαίος Γάλλος ζωγράφος Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ απο-φάσισε να ζωγραφίσει μία γυναίκα γυμνή η οποία δαγκώνει τανύχια της σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο χειμώνα Χρο-νικά η εικόνα τοποθετείται στις αρχές του φθινοπώρου όταν οτζίτζικας υποτίθεται ότι συνειδητοποιεί τις συνέπειες της θερι-νής ανεμελιάς του Η απρόσεκτη επιπολαιότητά του τον έχειφέρει τώρα αντιμέτωπο με το κρύο και την πείνα Ο πίνακαςεκτέθηκε για πρώτη φορά στα 1872 συνοδευόμενος από ταεξής λόγια laquoόταν φυσάει ο κρύος βόρειος άνεμοςraquo Για την ιστο-ρία να αναφέρουμε ότι ζωγραφίστηκε λίγο μετά τον γαλλο-πρωσικό πόλεμο και αποτέλεσε μια εξαιρετική κριτική στονΝαπολέοντα ο οποίος οδήγησε τη χώρα του σε έναν κατα-στροφικό πόλεμο με την Πρωσία και στην οικονομική κατάρ-ρευση

Ούτε ο σπουδαίος Paul Gauguin δεν έμεινε ασυγκίνητος απότον όμορφο μύθο και ζωγράφισε μία λιθογραφία με τον τίτλοlaquoένα σουβενίρ από τη Μαρτινίκαraquo Σο σχέδιο αυτό εικονίζονταιδύο ομάδες γυναικών Η μία αυτή που βρίσκεται στο πρώτοπλάνο αποτελείται από αμέριμνες γυναίκες οι οποίες είναι κα-θισμένες στο έδαφος και απολαμβάνουν τον ήλιο Στο δεύτεροπλάνο διακρίνονται τέσσερις γυναίκες οι οποίες κουβαλάνε κα-λάθια πάνω στα κεφάλια τους Χ

65

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

νασία Ο Δίας που ήξερε από έρωτες τηςέκανε το χατίρι και τον κατέταξε στηντάξη των αθανάτων Πάνω στον ενθου-σιασμό της όμως η Ηώς είχε κάνει το μοι-ραίο λάθος ξέχασε να ζητήσει από τονΔία να του χαρίσει μαζί με την αθανασίακαι την αιώνια νεότητα

Λίγα χρόνια μετά εμφανίστηκαν οιπρώτες άσπρες τρίχες στους κροτάφουςτου Τιθωνού Η θεά δεν πτοήθηκε Τονπότιζε αμβροσία και τον φρόντιζε πι-στεύοντας να του παρατείνει τη νεότηταΌσο περνούσαν τα χρόνια ο Τιθωνόςγερνούσε αποστεωνόταν γέμιζε ρυτίδεςκαι γινόταν όλο και πιο αδύναμος Είχε γε-ράσει πια και είχε γεράσει τόσο που δενμπορούσε ούτε να φάει Είχε φτάσει πολύκοντά στον θάνατο αλλά δεν μπορούσενα πεθάνει Ο μέγιστος των θεών του είχεχαρίσει την αθανασία και δεν μπορούσενα πάρει κανείς πίσω αυτό το θείο δώρο

Απογοητευμένη η Ηώς τον ξάπλωσε σένα κρεβάτι Συνέχισε να ελπίζει και νατον φροντίζει Στο τέλος αποφάσισε νατον κλείσει σε ένα κλουβί Το μόνο πουτου είχε μείνει πια ήταν η φωνή και τοτραγούδι Ο μύθος λέει ότι οι θεοί έδω-σαν τελικά τη λύση στην τραγωδία τονμεταμόρφωσαν σε τζίτζικα Έτσι εξήγησεο μύθος τον αιώνιο τραγούδι του Και τηδοξασία ότι ο τραγουδιστής του καλο-καιριού δεν κάνει τίποτ άλλο παρά νατραγουδά Αλλά και την δοξασία ότι δεντρώει ποτέ και τίποτα

Γι αυτό φαίνεται πως ξυπνά τα ξημε-

64

ΤΖΙΤΖΙΚΑΣ Ο ΕΡΩΜΕΝΟΣ ΤΗΣ ΑΥΓΗΣ

Δεξιά Συνηθισμένη εικόνα του ελληνικού

καλοκαιριού εξωσκελετός (έκδυμα)

τζίτζικα αφημένος σε κλαδί δέντρου

Κάτω Η έκδυση του τζίτζικα

(ανανέωση αλλαγή του εξωσκελετού)

Η διαδικασία διαρκείδυο ώρες περίπου

Το έντομο εξέρχεταιαπό τη σχισμή που φαίνεται στη μέση του εξωσκελετού

ΔεξιάΟ τζίτζικας Έργο

του Ζυλ Ζοζέφ Λεφέβρ (1872)

Εικονίζει μία γυναίκα γυμνή

η οποία δαγκώνει τα νύχια της

σε ένδειξη αγωνίας για τον επερχόμενο

χειμώνα

ΚάτωPaul Gauguin ένα σουβενίρ

από τη Μαρτινίκα(1889)

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 33: ΥπερΧ Τέυχος 66

67

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Για πολλούς είναι ενοχλητικό ζιζάνιο Για τους Κρητικούς είναι πολύτιμη τροφή

Γλιστρίδαένα φυσικό φάρμακο στο τραπέζι μαςΗ σοφία της παραδοσιακής Κρητικής Διατροφής

Πολλοί καλλιεργητές και σε πολλές περιοχές του κόσμου τη θεωρούν ακόμη ζι-ζάνιο Άλλοι και πάλι σε πολλές περιοχές του κόσμου την έχουν για βοτάνι πο-λύτιμο Κι άλλοι για τροφή κυρίως για τροφή ανάγκης Ελάχιστα χορταρικάαντιμετωπίστηκαν στην ιστορία των πολιτισμών με τόσο αντιφατικό τρόπο όσοη γλιστρίδα Άλλοι μοχτούσαν να την εξολοθρεύσουν κι άλλοι προσπαθούσαν νατην ανεπιάσουν

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΝΙΚΟΣ ΨΙΛΑΚΗΣ

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 34: ΥπερΧ Τέυχος 66

ίναι αλήθεια πάντως ότι η γλιστρίδα (Portulacaoleracea) χρησιμοποιήθηκε κυρίως από τουςφτωχούς τούτου του κόσμου Οι πλούσιοι αυτοίπου δεν στερήθηκαν στην ιστορική τους δια-δρομή την τροφή μάλλον που την προσπέρασανδεν της έδωσαν ποτέ ιδιαίτερη σημασία Γι αυτόμέχρι πολύ πρόσφατα η επαγγελματική κουζίνα

την είχε περιφρονήσει Οι Ινδοί οι Βορειοαφρικάνοι (κυρίως Αι-γύπτιοι) οι Μεσανατολίτες οι Μεξικανοί όπως και άλλοι λαοίέχουν ανακαλύψει ευρηματικούς τρόπους αξιοποίησης στηνκαθημερινή διατροφή τους Και περισσότερο ίσως απ όλους οιΚρητικοί Αν και δεν υπάρχει καμιά μελέτη που να το αποδει-κνύει νομίζω πως σε τούτο το νησί καταναλώνονται οι μεγαλύ-τερες ποσότητες γλιστρίδας στον κόσμο Άλλωστε πολλέςάλλες μελέτες έχουν αποδείξει ότι οι κάτοικοι της Κρήτης κατα-ναλώνουν τις μεγαλύτερες ποσότητες άγριας χλωρίδας παγκο-σμίως

Στην Κρητική Διατροφή η γλιστρίδα κατείχε πάντα κυρίαρχηθέση Τροφή και γιατρικό μαζί γλιστρίδα και νερό κάνουν συ-κώτι δροσερό λέγανε κάποτε Οι Κρήτες του παλιού καιρού τηναγάπησαν τη θεώρησαν ίαμα για πεπτικά και γαστρεντερικάπροβλήματα και έριχναν τα ξεματίδια των κουκιών στους κή-πους πιστεύοντας ότι όπου πέσει το φλούδι και το μάτι τουκουκιού βγαίνει πλούσια η γλιστρίδα περισσότερη δηλαδήαπό όση φυτρώνει κάθε καλοκαίρι στα περβόλια Και πιο δρο-σερή

Τρεις ποικιλίες της φυτρώνουν στους κρητικούς κήπους Ηέρπουσα (χαμωτή) που είναι και πιο συνηθισμένη σε όλο τονησί και δυο όρθιες (με ανερχόμενους βλαστούς) Όλες είναιπολύκλαδες με σαρκώδη αντωειδή φύλλα και κίτρινα άνθηχωρίς μίσχο Η έρπουσα βγάζει πιο πολλούς βλαστούς καιαπλώνεται σχεδόν ακτινοειδώς στο έδαφος Η μια από τις ορ-θόκλωνες ποικιλίες έχει φύλλα μεσαίου μεγέθους και η άλλη με-γάλα και πλατιά Η τελευταία έχει κατά κανόνα πιο δροσερή καιλιγότερο έντονη γεύση

Οι εξολοθρευτές της γλιστρίδας

Όπως τονίσαμε ήδη δεν είναι το ίδιο αγαπητή η γλιστρίδα σεόλες τις περιοχές του κόσμου Απέναντι στους λαούς που αγά-πησαν την μάλλον όξινη και ιδιαίτερη γεύση της και τη συνέδε-σαν με τα καλοκαίρια τους υπάρχουν κι εκείνοι που τηνπεριφρόνησαν και την καταπολέμησαν για να μη γεμίζει μεάχρηστη βλάστηση τα περβόλια τους Απ αυτούς άλλοι τηναποστρέφονταν από την αρχαιότητα κι άλλοι την εξοστράκι-σαν από τα τραπέζια και τις κουζίνες τους στα μέσα του 20ούαιώνα σαν κατάλοιπο μιας παρελθούσας στερημένης ζωήςΑκολούθησε δηλαδή και η γλιστρίδα το ίδιο δρομολόγιο πουείχαν ακολουθήσει τα ταπεινά δημητριακά των φτωχών το κρι-θάρι η ταγή Ή ακόμη και το πιτυρούχο ψωμί Ήταν η εποχή πουο κόσμος έβγαινε από τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο κι οι άν-θρωποι αποστρέφονταν ότι τους θύμιζε τα χρόνια της πείναςΚαι παράλληλα ήθελαν να χορτάσουν το λεγόμενο πλούσιοφαγητό κρέατα βούτυρα πάλλευκο ψωμί γλυκά Απόλυτοπρότυπο γι αυτούς (παράλληλα και πρότυπο κοινωνικής κατα-ξίωσης) ήταν η πιο σύνθετη και πιο πλούσια κουζίνα της προ-

ηγμένης Δύσης η γαλλική Και η επαγγελματική κουζίνα τηςγαλλικής αριστοκρατίας είχε περιφρονήσει την ταπεινή γλι-στρίδα Στο γαλλικό Νότο ωστόσο την ήξεραν Κι αν όχι τότεστα μέσα του 20ού αιώνα την ήξεραν σε παλιότερες εποχέςΤην έτρωγαν όμως κυρίως οι φτωχοί αγροτικοί πληθυσμοί

Μέχρι πρόσφατα η γλιστρίδα είχε απασχολήσει τις γεωπονι-κές σχολές των λεγόμενων προηγμένων χωρών για ένα καιμόνο λόγο για να βρουν αξιόπιστους τρόπους να την εξολο-θρεύσουν και να την αφανίσουν από τα καλοκαιρινά περιβόλιακαι τις μεγάλες συστηματικές καλλιέργειες Για όλους αυτούς ηγλιστρίδα ήταν απλώς ένα ενοχλητικό ζιζάνιο ένα παράσιτοπου δύσκολα μπορούσαν να το καταπολεμήσουν Ο γράφωνέζησε την εμπειρία αυτή πριν από μια δεκαετία περίπου σε πόλητης βόρειας Ελλάδας Στην περιοχή πουλιόταν μια εξαιρετικήγλιστρίδα με φύλλα μεσαίου μεγέθους αλλά με ασυνήθιστα μα-κριά κλαδιά Ωστόσο δεν υπήρχε παντού την είχε μόνο ένααπό τα μανάβικα της αγοράς Θέλοντας να μάθω αν πρόκειταιγια κάποια ιδιαίτερη ποικιλία ζήτησα σπόρους από τον μανάβη

κι εκείνος με έστειλε στο μεγάλο γεωπονικό κατάστημα τηςπόλης δίνοντάς μου μάλιστα για δείγμα ένα κλαδάκι τηςαυτός έχει σίγουρα μου είπε Πήγα Χωρίς να με ρωτήσει καντι θέλω ο νεαρός γεωπόνος κατέβασε από το ράφι του έναισχυρό ζιζανιοκτόνο (σεσημασμένο μάλιστα με νεκροκεφαλήκαι μηριαία οστά σε σχήμα χιαστί) και μου το έδωσε Νόμιζεπως κρατούσα δείγμα του φυτού που ήθελα να ξεράνω Όταντου είπα ότι θέλω σπόρους για να την καλλιεργήσω ως τρόφιμομε κοίταξε έκπληκτος σταυροκοπήθηκε σα να βρισκότανμπροστά στην επιτομή του παράλογου Πρώτη φορά άκουγεότι υπάρχει κάποιος που τρώει γλιστρίδα

Μετά την δημοσιοποίηση των ιατρικών μελετών που αναφέ-ρονται στο αντιφατικό χορταρικό του καλοκαιριού το επιστη-μονικό ενδιαφέρον επεκτάθηκε και σε άλλους τομείςΠαράλληλα άρχισε να απασχολεί και τους γαστρονόμους Δενξέρω αν υπάρχει κάποια μελέτη που να αφορά στην καλλιέρ-γειά της μια και η ζήτησή της έχει πολλαπλασιαστεί φαντάζο-μαι όμως ότι πιθανώς και να μην είναι απολύτως απαραίτητηΕίναι τόσο εύκολο είδος που δεν χρειάζεται καν να το καλλιερ-γήσει κανείς για να το δει να ευδοκιμεί Εύκολα μπορούμε ναπροβλέψομε όμως ότι το μέλλον της είναι εξαιρετικά ευοίωνοΉδη την προωθούν στην Αμερική στο πλαίσιο της πολιτικήςπου αποσκοπεί στη βελτίωση των διαιτητικών συνηθειών τωνπολιτών τους

Η γλιστρίδα είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα φυτά πουαπαντώνται στη γη Οι μελέτες που καταγράφουν τη διασποράτης βλάστησης στις διάφορες περιοχές αναφέρουν ότι είναι το

68

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΕΈνας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμίσουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Έχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνοφυτό γλιστρίδας παράγει πάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο

69

Οι τρεις διαφορετικές ποικιλίες γλιστρίδας που απαντώνται στους κρητικούς κήπους Η χαμωτή και λεπτόφυλλη (πάνω αριστερά) είναι η πιο συνηθισμένη Πάνω δεξιά η ποικιλία

με τα μεσαίου μεγέθους φύλλα ανθισμένη (όλες ανθίζουν μόνο το πρωί) Κάτω η πλατύφυλλη Η γεύση της είναι πιο ουδέτερη

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 35: ΥπερΧ Τέυχος 66

όγδοο πιο συνηθισμένο φυτό στον κόσμο Ταυτόχρονα όμωςείναι και ένα από τα λιγότερο καλλιεργούμενα Ή μάλλον δενκαλλιεργείται σχεδόν πουθενά τουλάχιστον στον τόπο μας Οιποσότητες που καταναλώνονται προέρχονται κυρίως από αυ-τοφυή φυτά που αναπτύσσονται γρήγορα σε αρδευόμενεςεκτάσεις Ένας μικροσκοπικός σπόρος της αρκεί για να γεμί-σουν σε λίγα χρόνια ολόκληρα στρέμματα Αρκεί βέβαια ναείναι ευνοϊκές οι συνθήκες να υπάρχει υγρασία στο έδαφοςΈχει υποστηριχτεί ότι ένα και μόνο φυτό γλιστρίδας παράγειπάνω από 240000 σπόρους τον χρόνο Και οι σπόροι αυτοί δενχάνονται Αν δεν βρουν ευνοϊκές συνθήκες για να φυτρώσουντην επόμενη χρονιά βλαστάνουν τη μεθεπόμενη Έχει υπο-στηριχτεί ότι τα μικρά στρογγυλά και στιλπνά σποράκια τηςγλιστρίδας μπορούν να αντέξουν σαράντα ολόκληρα χρόνιαστο έδαφος

Η επανάκαμψη της γλιστρίδας

Αν και δεν κατάφερε ποτέ το ταπεινό ζιζάνιο των κήπων ναφτάσει τη γαστρονομική φήμη του σταμναγκαθιού και τουασκόλυμπρου τα τελευταία χρόνια άρχισε να εμφανίζεται πολύπιο συχνά στις σαλάτες των εστιατορίων Και παράλληλα να γί-νεται αντικείμενο μαγειρικών πειραματισμών Πολλοί από τουςεπαγγελματίες της κουζίνας φιλοδόξησαν να δημιουργήσουνπρωτοποριακά πιάτα με γλιστρίδα αλλά δεν νομίζω να κατά-φεραν και τόσο σπουδαία πράγματα Η μεγάλη δασκάλα τηςμαγειρικής τέχνης η λαϊκή κουζίνα αυτή που είχε ανακαλύψειαπό παλιά τις αρετές της γλιστρίδας μας προσφέρει σπουδαίαδιδάγματα για τους τρόπους μαγειρικής αξιοποίησης των τα-πεινών λαϊκών τροφών και της γλιστρίδας φυσικά Στις διδα-χές αυτές πρέπει να στηριχτεί και η όποια προσπάθειαδημιουργικών παρεμβάσεων στους τρόπους μαγειρικής αξιο-ποίησης Άλλωστε τόσο η παράδοση όσο και η τέχνη (και η μα-γειρική) δεν μένουν ποτέ στατικές

Δυο είναι η αιτίες της επιστροφής της γλιστρίδας στο δικόμας πολιτιστικό πλαίσιο η μεγάλη φήμη που απέκτησε η κρη-τική διατροφή (έστω και στην ψευδεπίγραφη εκδοχή της ωςμεσογειακή) και κυρίως τα πορίσματα της σύγχρονης διαι-τολογίας Η επιστήμη ανακάλυψε σχετικά αργά αυτό που ήξερεεμπειρικά ο διατροφικός πολιτισμός της Κρήτης Κι ας μην τοέλεγε με ορολογίες κι ας μην ήξερε καν τι σημαίνει η λέξη χο-ληστερόλη ή ο δυσνόητος όρος λιπαρά ωμέγα τρία Η αλή-θεια είναι ότι η λαϊκή διατροφή της Κρήτης εστίασε τοενδιαφέρον της σε δυο βασικούς παράγοντες στην επάρκειατης τροφής και στην υγιεινή της Οι άνθρωποι ακολουθούσαν

τον χρυσό κανόνα που επέβαλε ποικιλία τροφών Και ποικιλίαχρωμάτων στο τραπέζι Με λίγα λόγια ισορροπία γευστικό καιαισθητικό πλούτο

Διατροφικός θησαυρός η πλουσιότερη φυτική πηγή λιπαρών ωμέγα-3

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδατο ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλ-λιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος Οι μελέ-τες που έγιναν από πολλούς ερευνητές και κυρίως από τηνπρωτοπόρο Ελληνίδα Άρτεμη Σιμοπούλου που ζει και εργάζε-ται στην Αμερική έδειξαν ότι αποτελεί πραγματική ασπίδα γιατην υγεία του ανθρώπου Περιέχει τεράστιες ποσότητες λιπα-ρών οξέων ωμέγα-3 (περίπου 300-400 χιλιοστόγραμμα ανάεκατό γραμμάρια) ίσως περισσότερο από κάθε άλλο βρώσιμοφυτικό είδος Σε μια από τις μελέτες αυτές διαπιστώνεται ότι τοάλφα - λινολενικό οξύ που περιέχει η γλιστρίδα (οξύ με σημαν-τική αντιοξειδωτική δράση) είναι δεκαπέντε φορές περισσό-τερο από αυτό που περιέχει το μαρούλι

Τα λιπαρά ωμέγα-3 βρίσκονται για πολλά χρόνια στο επίκεν-τρο του διεθνούς επιστημονικού ενδιαφέροντος Αν και η πα-ραδοσιακή διατροφή των Κρητικών δεν υστερούσε ποτέ σετέτοιες ουσίες η διατροφή του λεγόμενου δυτικού τύπου έχειαποξενώσει τον άνθρωπο από τη φύση με συνέπεια να έχει μει-ωθεί δραστικά η λήψη λιπαρών ωμέγα-3 των λιπαρών που πε-ριέχονται κυρίως σε ψάρια και σε φυτά όπως η γλιστρίδα Οιέρευνες έχουν αποδείξει ότι ο σύγχρονος άνθρωπος έχει δια-ταράξει την ισορροπία ανάμεσα στα λιπαρά ωμέγα-6 καιωμέγα-3 (τα τελευταία έχουν μειωθεί δραστικά όπως είπαμε) μεαποτέλεσμα να καταστούν σχεδόν ενδημικά στο σύγχρονο δυ-τικό κόσμο πολλά σοβαρά νοσήματα που συνδέονται με τη δια-ταραχή αυτή

Σύμφωνα με τους μελετητές τα ωμέγα-3 λιπαρά οξέα συν-δέονται άμεσα με την ανάπτυξη τόσο του εγκέφαλου όσο καιτης όρασης των βρεφών καθότι επηρεάζουν την ανάπτυξη τουαμφιβληστροειδή χιτώνα Η έλλειψη των ουσιών αυτών μπορείνα προκαλέσει προβλήματα και εγκεφαλικές δυσλειτουργίεςκυρίως σε μικρές ηλικίες Κάποιοι μάλιστα έφτασαν σε σημείονα υποστηρίζουν ότι η έλλειψη τέτοιων ουσιών σε μικρή ηλικίαθα μπορούσε να συνδέεται ακόμη και με την ανάπτυξη της νοη-μοσύνης

Ανάμεσα στις κυριότερες διαπιστωμένες επιπτώσεις τηςπρόσληψης λιπαρών ωμέγα-3 είναι η μείωση της χοληστερό-λης και των τριγλυκεριδίων γεγονός που καθιστά τις τροφέςπου περιέχουν σημαντικές ποσότητες τέτοιων λιπαρών πολύ-τιμους συμμάχους και προστάτες από νοσήματα του καρδιαγ-γειακού συστήματος

Η ταπεινή γλιστρίδα επομένως δεν είναι μια απλή τροφήΕίναι κάτι περισσότερο Εκτός από τα λιπαρά που αναφέραμεπαραπάνω είναι πλούσια πηγή βιταμινών κυρίως Ε και C καθώςκαι μιας μεγάλης σειράς άλλων ουσιών πολύτιμων για την υγείατου ανθρώπου (γλουταθειόνης β-καροτενίου και πολλώνάλλων)

70

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

Τα τελευταία χρόνια η ταπεινή και καταφρονεμένη γλιστρίδα το ανθεκτικό και ενοχλητικό παράσιτο των συστηματικών καλλιεργειών έχει αναχθεί σε κορυφαίο διατροφικό είδος

⤿

71

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 36: ΥπερΧ Τέυχος 66

αλιότερα μέχρι την εποχή που διατηρούνταν στην αυ-θεντική του μορφή το κρητικό διατροφικό πρότυποτο παχύφυλλο βοτάνι έλειπε σπάνια από το καθημε-ρινό καλοκαιρινό τραπέζι των πληθυσμών της υπαί-

θρου Κατά παρόμοιο τρόπο δεν έλειπε και από το οπλοστάσιοτης λαϊκής ιατρικής Γιάτρευαν προβλήματα πέψης αντιμετώ-πιζαν τους πυρετούς πίστευαν ότι κάνει καλό στο συκώτι τηνεπέλεγαν ως καλό διουρητικό φάρμακο και χρησιμοποιούσαντα πολτοποιημένα φύλλα της ως δερματικά επιθέματα Οι χρή-σεις αυτές δεν είναι μοναδικές Πολύ πρόσφατα έμαθα ότι σεκάποιες περιοχές της κεντρικής Κρήτης η γλιστρίδα θεωρήθηκεότι έχει αντιδιαβητική δράση Στο Μεραμπέλο και στο Οροπέ-διο ήταν κάποτε ένα από τα κύρια φάρμακα με τα οποία κατα-πολεμούσαν τα εντερικά παράσιτα (σε συνδυασμό με πυκνόαφέψημα θυμαριού κρεμμύδι σκόρδο και άλλα) Τη χρησιμο-ποίηση της γλιστρίδας ως ανθελμινθικού φαρμάκου αναφέρεικαι ο Χαβάκης (Φυτά και Βότανα της Κρήτης σελ 137)

Κατά το παρελθόν θεωρήθηκε φάρμακο για τα προβλήματατων αρθρώσεων (αρθριτικά) καθώς και για τις ρευματικές πα-θήσεις Οι χρήσεις αυτές δεν έχουν διερευνηθεί μέχρι σήμερααπό την επιστημονική ιατρική Αλλά ούτε το κεφάλαιο της λαϊ-κής ιατρικής έχει απασχολήσει αρκετά τους ειδικούς μελετητέςΤα περισσότερα σχετικά κείμενα που έχουν δημοσιευτεί μέχρι

σήμερα βασίζονται κυρίως σε προσωπικές εμπειρίες των συγ-γραφέων τους Αυτό δεν σημαίνει ότι υπολείπονται σε σοβα-ρότητα αλλά ότι θα έπρεπε να μελετηθούν συνολικά οιπαραδοσιακές αντιλήψεις περί τροφών και ιαμάτων σε κάποιαπληθυσμιακή ομάδα σε έναν οικισμό μιαν επαρχία ή σε ολό-κληρο το νησί Μέχρι να γίνει αυτό (πολύ δύσκολο σήμερα λόγωτου ότι έχει χαθεί η λαϊκή εμπειρία) παραμένουν πολύτιμες οιεργασίες της Ευ Φραγκάκι και του Ι Χαβάκη για τις ιατρικές χρή-σεις των φυτών εργασίες που κυκλοφόρησαν τις δεκαετίες του1960 και του 1970

Στην αρχαιότητα η γλιστρίδα ήταν από τα ιάματα που εμ-πλούτιζαν τη θεραπευτική φαρέτρα του Ιπποκράτη η ιππο-κρατική σχολή τη θεωρούσε φάρμακο για τα γυναικολογικάπροβλήματα και ιδιαίτερα για τη μητρορραγία Ο Διοσκουρί-δης την αναφέρει ως ίαμα για παθήσεις των οφθαλμών ωςεπουλωτικό των πληγών και ως αντιόξινο φάρμακο (για τις ξι-νίλες του στομάχου) Και σε άλλα ιατροσοφικά κείμενα του αρ-χαίου και του βυζαντινού κόσμου απαντάται η γλιστρίδαγεγονός που δείχνει ότι ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε σετούτη τη γωνιά του κόσμου δεν την αγνόησε ποτέ Και πολύ πε-ρισσότερο δεν την περιφρόνησε Χ

72

ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΕΝΑ ΦΥΣΙΚΟ ΦΑΡΜΑΚΟ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΜΑΣ

ΠΗ λαϊκή και η αρχαία ιατρική

73

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 37: ΥπερΧ Τέυχος 66

Η γλ στρίδα στην Κρητική κουζίνα

Στην Κρήτη η λέξεις που σχετίζονται με την τροφή είχαν πάντα μια ιδιαίτερη σημειολογία κηπικάδροσερικά μαγεροψήματα Η λέξη τροφή ήταν σχεδόν ταυτόσημη με τη λέξη ψωμί Έλεγαν να φάμεψωμί κι εννοούσαν το καθημερινό γεύμα ή δείπνο Κατά βάθος όμως όταν μιλούσαν οι παλιοί Κρητι-κοί για φαγητό έφερναν στο μυαλό τους κυρίως κάποιο πιάτο με χόρτα Όχι πάντα σκέτα χόρτα Μεκρέας με ψάρι με χοχλιούς με αυγά (τα περίφημα σφουγγάτα) Ο κατάλογος των εδεσμάτων με χόρτακαι λαχανικά δεν έχει τέλος συγκροτεί και συνθέτει τον μεγάλο γαστρονομικό άτλαντα της Κρήτης τοναναμφισβήτητο γαστρονομικό και διατροφικό μας πλούτο

Τη γλιστρίδα την κατανάλωναν περισσότερο ως θερινό σαλατικό άλλοτε στην καθημερινή σαλάτα τουκαλοκαιριού (με ντομάτα κρεμμύδι και αγγούρι) άλλοτε με βρασμένες πατάτες βρασμένα αυγά ωμέςντομάτες πιπεριές και αγγούρι άλλοτε με γιαούρτι και αγγούρι άλλοτε με μαρούλι και βασιλικό Οι πα-λιοί Κρητικοί τη χρησιμοποιούσαν όμως και στην κουζίνα τους κάποτε μαγειρεμένη με ψάρι ή κρέαςκάποτε με αυγά ακόμη και συντηρημένη (τουρσί) για τους μήνες του χειμώνα Και στην υπόλοιπη Ελλάδατην χρησιμοποιούσαν με διάφορους τρόπους όχι πάντα ωμή Σε πολλούς ηπειρωτικούς πληθυσμούς δενήταν ιδιαίτερα αρεστά τα ωμά χορταρικά Στην περιοχή της Κόνιτσας ας πούμε την συναντάμε βραστή

Ένας πολυμαθής και πολυπράγμων Κρητικός καλόγερος από τον Χάνδακα που έζησε κατά τον 17οαιώνα και θήτευσε για πολλά χρόνια σε μοναστήρι ανατολικά της Ιεράπετρας και στο Άγιον Όρος ο πο-λυδιαβασμένος συγγραφέας των Γεωπονικών Αγάπιος Λάνδος συνιστά να τρώγεται η γλιστρίδα μεβασιλικό ρόκα κάρδαμο σκόρδο κα Η συμβουλή του μας φαίνεται πολύτιμη Συναντήσαμε ανθρώ-πους να εμπλουτίζουν τη γεύση της με λίγο βασιλικό και το αποτέλεσμα είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον

Στις σελίδες που ακολουθούν καταχωρούνται μερικοί ενδιαφέροντες τρόποι μαγειρικής χρήσης της γλιστρίδας

σύμφωνα με τις διδαχές και τις εμπνεύσεις που μπορεί να μας προσφέρει το κρητικό διατροφικό πρότυπο και η λαϊκή κουζίνα του νησιού

74

75

Σαλάτα με γλιστρίδα πατάτες και αυγά

2 κούπες γλιστρίδα (φύλλα και λεπτά κοτσάνια)2 πατάτες βραστές ή ψητές σε κομμάτια2 αυγά βραστά σε φέτες2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένα2 ντομάτες κομμένες σε κύβους ή σε φέτες1 αγγούρι σε ροδέλες 1 πιπεριά πράσινη (ή Φλωρίνης ψητή) σε φέτες 1 κουταλιά κάππαρη1 κουταλιά μαϊντανό ψιλοκομμένο1 κουταλιά δυόσμο ψιλοκομμένο 1 κουταλιά βασιλικό ψιλοκομμένο αλάτι πιπέρι100 γραμ φέτα σε κύβους4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές ξίδι (μπαλσάμικο)

Βάζομε τη γλιστρίδα τις πατάτες τα αυγά τα κρεμμυδά-κια τις ντομάτες το αγγούρι την πιπεριά και τα βότανα σεσαλατιέρα Ανακατεύομε το ελαιόλαδο με το ξίδι αλάτι καιπιπέρι και περιχύνουμε τη σαλάτα Ανακατεύομε καλά καισερβίρομε

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 38: ΥπερΧ Τέυχος 66

76

Η ΓΛΙΣΤΡΙΔΑ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΙΚΗ ΚΟΥΖΙΝΑ

Σαλάτα με γλιστρίδα και παξιμάδι

1 μάτσο γλιστρίδα1 παξιμάδι σε κομμάτια2 ντομάτες σε φέτες1 μικρό κρεμμύδι ξερό ή 1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένοαλάτι πιπέρι3 κουταλιές ελαιόλαδο1 κουταλιά ξίδι1 κουταλιά βασιλικό ή δυόσμο ψιλοκομμένο100 γραμ φέτα σε κύβους

Πλένουμε καλά τη γλιστρίδα αφαιρούμε τα σκληρά κοτσάνιακαι τη βάζομε σε σαλατιέρα Προσθέτομε τα υπόλοιπα υλικάανακατεύουμε καλά και σερβίρομε

Σαλάτα με μαρούλι και γλιστρίδα

1 μαρούλι χοντροκομμένο12 κούπα καλαμπόκι βρασμένο2-3 κούπες γλιστρίδα 2 ντομάτες σε κύβους ή ντοματάκια κομμένα στη μέση frac12 κούπα άνηθο ή μαϊντανόfrac12 κούπα φύλλα βασιλικού2 φρέσκα κρεμμυδάκια ψιλοκομμένααλάτι και φρεσκοτριμμένο μαύρο πιπέρι3 κουταλιές φρέσκο χυμό λεμονιού ή ξίδι6 κουταλιές ελαιόλαδο

Βάζομε όλα τα υλικά σε σαλατιέρα Χτυπάμε το ελαιόλαδο με το λεμόνιή το ξίδι το αλάτι και το πιπέρι και περιχύνομε τη σαλάταΑνακατεύομε καλά

Σαλάτα γλιστρίδας με γιαούρτι

Βάζομε το αγγούρι τη γλιστρίδα και το δυόσμο σε ένα με-γάλο μπολ Σε ένα άλλο μπολ ανακατεύομε το γιαούρτι μετο ελαιόλαδο το σκόρδο αλάτι και πιπέρι Περιχύνομε ταλαχανικά με το μείγμα γιαουρτιού και ανακατεύομε καλά(Αν θέλομε προσθέτομε μερικά καρύδια)

77

Πέστο με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κούπα γλιστρίδα ( τα φύλλα και τα λεπτά κοτσάνια)frac12 κούπα βασιλικό12 κούπα έξτρα παρθένο ελαιόλαδο1 σκελίδα σκόρδολίγο αλάτι 150 γραμ κεφαλοτύρι (ή φέτα)1 κούπα καρύδια (ή κουκουνάρια καβουρντισμένα)

Βάζομε τη γλιστρίδα το βασιλικό το σκόρδο λίγο αλάτικαι το μισό ελαιόλαδο σε μπλέντερ και αναμειγνύομε έναλεπτό Προσθέτομε τα καρύδια ή τα κουκουνάρια το κε-φαλοτύρι ή τη φέτα και το υπόλοιπο ελαιόλαδο και συνε-χίζομε το χτύπημα να ανακατευτούν καλά Μπορούμε να σερβίρομε το πέστο σε ψωμί ή να το χρησι-μοποιήσομε στην παρασκευή μακαρονάδας ή ριζότουΔιατηρείται στο ψυγείο για 4-5 μέρες

Πολυσπόρια με γλιστρίδα

12 κούπα φασόλια 12 κούπα ρεβίθια 12 κούπα φακές frac12 κούπα ελαιόλαδο1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο2 κουταλιές ψιλοκομμένο σκόρδοfrac12 κιλό ντομάτες τριμμένεςαλάτι πιπέρι 1 κουταλιά πάπρικα1 κιλό γλιστρίδα (χωρίς τα χοντρά κοτσάνια)2 κουταλιές δυόσμο ψιλοκομμένο

Αποβραδίς βάζομε τα φασόλια και τα ρεβίθια σε χωριστά σκεύημε νερό που τα καλύπτει να μαλακώσουν Την επομένη βάζομεπρώτα τα ρεβίθια σε κατσαρόλα υπερκαλύπτομε με νερό καιβράζομε 40 λεπτά Ρίχνομε τα φασόλια και βράζομε μαζί άλλα30 λεπτά Στραγγίζομε Ζεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομε τοκρεμμύδι και το σκόρδο 2 λεπτά Ρίχνομε τα ρεβίθια τα φασό-λια και τις φακές (αφού τις ξεπλύνομε με νερό) Ανακατεύομεκαι προσθέτομε τη ντομάτα αλάτι πιπέρι την πάπρικα και νερό

να σκεπαστούν και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλοςπροσθέτομε τη γλιστρίδα και το δυό-

σμο και βράζομε άλλα 10λεπτά

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 39: ΥπερΧ Τέυχος 66

Kοτόπουλο με πατάτες και γλιστρίδα

1 κοτόπουλο σε μερίδες6 κουταλιές ελαιόλαδο 1 κρεμμύδι ψιλοκομμένο1 σκελίδα σκόρδο ψιλοκομμένο frac12 κιλό γλιστρίδα 1 ματσάκι μαϊντανό ψιλοκομμένο3 ντομάτες τριμμένες frac12 ποτήρι λευκό κρασί αλάτι πιπέρι

Πλένομε καλά το κοτόπουλο Πλένομε τη γλιστρίδα καιαφαιρούμε τα πολύ χοντρά κοτσάνιαΖεσταίνομε το ελαιόλαδο σε κατσαρόλα και τσιγαρίζομετο κοτόπουλο να ροδίσει καλά απrsquo όλες τις πλευρές Ρί-χνομε το κρεμμύδι και το σκόρδο και σε 1-2 λεπτά σβή-νομε με το κρασί Όταν το κρασί εξατμιστεί προσθέτομετις πατάτες 2 ποτήρια νερό αλάτι και πιπέρι και αφήνομετο φαγητό να βράσει για μισή ώρα περίπου Προσθέτομετη ντομάτα και βράζομε άλλα 15 λεπτά Τέλος ρίχνομε τηγλιστρίδα και το μαϊντανό και βράζομε για 10 λεπτά ακόμα

ΥΠΕΡ ΚΑΛΟΚΑΙΡΙ 2013

79

Ντοματόσουπα με γλιστρίδα και βασιλικό

1 κιλό ώριμες ντομάτες χοντροκομμένες1 κουταλιά ζάχαρη (προαιρετικά)6 κουταλιές ελαιόλαδο1 κρεμμύδι χοντροκομμένο2 σκελίδες σκόρδο2 κούπες γλιστρίδα2 κουταλιές βασιλικό1 κλαδάκι ρίγανηαλάτι πιπέρι ρίγανη

Σε κατσαρόλα ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τοκρεμμύδι και το σκόρδο Προσθέτομε τις ντομάτες τηγλιστρίδα το βασιλικό αλάτι πιπέρι τη ρίγανη και 1 πο-τήρι νερό και βράζομε 15 λεπτά Αφαιρούμε τη ρίγανημεταφέρομε τη σούπα σε μπλέντερ και πολτοποιούμεΣερβίρομε με 1 κουταλιά γιαούρτι

Σφουγγάτο με γλιστρίδα

300 γραμ γλιστρίδα3-4 κουταλιές ελαιόλαδο2 κουταλιές βασιλικό ή δυόσμο1 φρέσκο κρεμμυδάκι ψιλοκομμένο3 αυγά3-4 κουταλιές κεφαλοτύρι τριμμένοαλάτι πιπέρι

Σε ένα τηγάνι ζεσταίνομε το λάδι και σοτάρομε λίγο τα λαχα-νικά και τα βότανα Χτυπάμε τα αυγά με το τυρί αλάτι και πιπέρικαι τα ρίχνομε στο τηγάνι να απλωθούν παντού Όταν ψηθεί ηκάτω πλευρά γυρίζομε να ψηθεί και η άλλη

Γλιστρίδα βραστή

Πλένομε καλά τη γλιστρίδα την κόβομε σε κομμάτια καιτη ρίχνομε σε μια κατσαρόλα με αλατισμένο νερό πουβράζει για 5 λεπτά μόνο Στραγγίζομε και ανακατεύομε μετο σκόρδο το ξύδι ή το λεμόνι και το ελαιόλαδο Μπο-ρούμε να τη σερβίρομε σκέτη ή με λίγη τριμμένη φέτα ή ξι-νομυζήθρα

Page 40: ΥπερΧ Τέυχος 66