Ιουλης '65, H έκρηξη

Δ. ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΣ - Γ. ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ ΙΟΥΛΙΑΝΑ — Η ΕΚΡΗΞΗ ΤΩΝ ΑΝΤΙΘΕΣΕΩΝ

ΚΟΜΜΟΥΝΑ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΜΝΗΜΗ I

Δ. Λιβιεράτος - Γ. Καραμπελιάς

ΙΟΥΛΙΑΝΑ '65 Η έκρηξη των αντιθέσεων

«Κομμούνα» / Ιστορική μνήμη 1 Ιούνης 1985

© Κομμούνα - 1985

Επιμέλεια: Χρ. Σταματοπούλου Φωτοστοιχειοθεσία: ΣΥΝΘΕΣΗ ε.π.ε.

Καλλιρρόης 26, τηλ. 9215056 Αναπαραγωγή φιλμς: Κώτσου Γ.

Θεμιστοκλέους 37, τηλ. 3613180 Εκτύπωση: Φερέτος Κώστας

Ζωοδ. Πηγής 48, τηλ. 3610665

Κεντρική Διάθεση: «Κομμούνα» Σουλίου 9, τηλ. 3602644

στο Σωτήρη Πέτρουλα

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος 9 Ιστορικό 13 Χρονικό του Ιούλη

Δ. Λιβιεράτος 17 Μετά είκοσι έτη 75

Γ. Καραμπελιάς 75

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

Τα Ιουλιανά, αυτός ο «διογκωμένος» Ιούλης του 1965 που κράτησε 70 μέρες μιας αντιπαράθεσης χωρίς όμοιο της στην μετεμφυλιακή ιστορία, χαράζουν βα-θιά την σύγχρονη ελληνική ιστορία. Κατά κάποιο τρόπο, είκοσι χρόνια μετά, εξακολουθούμε να ζούμε τη συνέχεια και την εξέλιξη αυτών των γεγονότων.

Οι αντιθέσεις και τα προβλήματα που πυροδότησαν την έκρηξη του Ιούλη του 1965 έρχονται μόλις να εξαντληθούν 20 χρόνια αργότερα, ενώ δύο από τους πρωταγωνιστές τους, ο Αντρέας Παπαντρέου και ο Κώστας Μητσοτάκης, που ξεπήδησαν στο πολιτικό προσκήνιο μέσα από εκείνη την αντίθεση, βρίσκονται σήμερα επί κεφαλής των δυο μεγάλων και αντιμαχό-μενων παρατάξεων που διαγράφτηκαν εκείνο το μα-κρυνό '65.

Τα Ιουλιανά διαγράφουν το πλαίσιο της σκέψης και της δράσης που εξακολουθεί να κυριαρχεί και σήμερα στην ελληνική πολιτική και κοινωνική πραγ-ματικότητα. Απ' αυτή την άποψη βάζουν την σφραγί-δα τους όχι μόνο στην πρόσφατη ιστορία, αλλά στο ίδιο το σήμερα. Αυτή η έκδοση δεν αποτελεί λοιπόν μόνο, ή κύρια, μια ιστορική απόπειρα αλλά μια από-πειρα ερμηνείας της ίδιας της σημερινής πολιτικής

.12 ΙΟΥΛΙΑΝΑ

πραγματικότητας. Δημοσιεύουμε δυο κείμενα. Το πρώτο, του Δημήτρη

Λιβιεράτου, γράφτηκε λίγο μετά τα γεγονότα, από έ-ναν άνθρωπο που συμμετείχε σ ' αυτά, από την σκοπιά της άκρας αριστεράς, και αποτελεί μια περιγραφή τους* το δεύτερο γράφτηκε είκοσι χρόνια μετά και αποπειράται μια τοποθέτηση των Ιουλιανών στη σύγ-χρονη πολιτική ιστορία μας, κάτω από το φως του σήμερα. Γράφτηκε από το Γιώργο Καραμπελιά που τότε συμμετείχε σ ' αυτά σαν πρωτοετής φοιτητής και μέλος της Νεολαίας Λαμπράκη και που η συμμετοχή του σ ' αυτά τα γεγονότα αποτέλεσε την αφετηρία για την εξέλιξή του προς την άκρα αριστερά.

Το ενδιαφέρον που εμφανίζεται και πάλι σήμερα για τα «Ιουλιανά» δεν οφείλεται βέβαια στην συγκυ-ρία της αντιπαράθεσης Παπανδρέου-Μητσοτάκη.

Έχει αίτια πολύ βαθύτερα, οφείλεται τελικά στη συνειδητοποίηση του γεγονότος ότι εκείνα τα μακρι-νά γεγονότα εξακολουθούν να επενεργούν και να κα-θορίζουν εν πολλοίς τη σημερινή πραγματικότητα.

Τα Ιουλιανό εγκαινιάζουν την σύγκρουση ανάμεσα στο προοδευτικό και το «αντιδραστικό» στρατόπεδο και κλείνουν την προηγούμενη περίοδο της αντίθεσης «κομμουνιστών-εθνικοφρόνων». Με τα Ιουλιανά οι πολιτικές δυνάμεις αναδιατάσσονται και οι παλιές ιδέες της αριστεράς μεταβάλλονται πια σε ιδεολογία του ευρύτατου προοδευτικού στρατοπέδου, του στρα-τοπέδου του «εκσυγχρονισμού», του 65% του ελληνι-κού λαού. Είναι ακριβώς αυτή η ιδεολογία, η ιδεολο-γία του προοδευτικού στρατοπέδου της δεκαετίας του '60, με κομβικό σημείο τον Ιούλη του 65, που θα απο-τελέσει την βάση της μεταπολιτευτικής ιδεολογίας, αλλά βέβαια πια χωρίς τη σύγκρουση και την ένταση εκείνου του «ανεπανάληπτου Ιούλη». .

Τέλος, αλλά όχι ελάχιστο, η αποτυχία των κομμά-των να δώσουν μια προοπτική στη σύγκρουση του Ιούλη, αποτέλεσε τη βιάση για την ανάπτυξη της ά-κρας αριστεράς στην Ελλάδα, που αρχίζει να επεκτεί-

Π Ρ Ο Λ Ο Γ Ο Σ II

νεται ακριβώς από το '65 και μετά μπροστά στην ανικανότητα της παραδοσιακής αριστερής ηγεσίας.

Να λοιπόν γιατί αυτή η έκδοση: γιατί οι αντιπαρα-θέσεις του Ιούλη σφραγίζουν όλη την κατοπινή εξέλι-ξη, αποτελούν τομή με την μετεμφυλιακή πραγματι-κότητα, σημαδεύουν το σημείο εκκίνησης μιας άλλης εναλλακτικής άποψης, της άκρας αριστεράς με το σύγχρονο πρόσωπο της!

Το ' 65 αποτέλεσε μια αληθινά επαναστατική στιγ-μή στην σύγχρονη ιστορία μας, που θα πυροδοτήσει στη συνέχεια το Πολυτεχνείο του '73 και την μεταπο-λίτευση. Και βέβαια το δίλημμα που αντικειμενικά έβαζε ήταν είτε επαναστατική ανατροπή είτε δικτατο-ρία. Η 21η Απρίλη ήρθε να δώσει την δεύτερη απά-ντηση.

Μάης 1985

Η ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΓΕΓΟΝΟΤΩΝ

24.5.63 δολοφονία του βουλευτή Γρηγόρη Λαμπράκη στη θεσσαλονίκη.

1.6.63 Παραίτηση του πρωθυπουργού Κ. Καραμαν-λή ύστερα από διαφωνία με το βασιλικό ζεύ-γος. Σχηματίζεται κυβέρνηση Παναγιώτη Πι-πινέλη. Δεν γίνεται δεκτή από την Ένωση Κέντρου.

27.9.63 Σχηματίζεται υπηρεσιακή κυβέρνηση για ε-κλογές με πρωθυπουργό το Στυλιανό Μαυρο-μιχάλη.

3.11.63 Εκλογές. Κέντρο 42% 137 έδρες, ΕΡΕ 39ψ0 133 έδρες, ΕΔΑ 14ψ0 28 έδρες. Μαρκεζίνης 2 έδρες. Σχηματίζεται κυβέρνηση Γ. Παπαν-δρέου-Σ. Βενιζέλου. Ο Καραμανλής αποχω-ρεί της πολιτικής και πηγαίνει στο Παρίσι.

7.2.63 Πεθαίνει ο Σοφοκλής Βενιζέλος κατά τη διάρκεια προεκλογικής περιόδου.

16.2.63 Εκλογές. Κέντρο 53% 171 έδρες, ΕΡΕ-Μαρ-κεζίνης 35% 107 έδρες, ΕΔΑ 12% 22 έδρες. Σχηματίζεται κυβέρνηση Γεωργ. Παπανδρέ-ου.


Εκδηλώνεται η υπόθεση ΑΣΠΙΔΑ. Η δεξιά κατηγορεί την ΕΝΩΣΗ ΚΕΝΤΡΟΥ και ιδιαί-τερα τον Α. Παπανδρέου ότι διατηρούσαν συ-νομωτική ομάδα αξιωματικών στο στρατό. Ο Γεωργ. Παπανδρέου δέχεται να περάσουν από στρατοδικείο.

28.6.65 Ψήφος εμπιστοσύνης στη Βουλή. Υπέρ της κυβέρνησης 163 βουλευτές. Οι 7 απόντες στέλνουν τηλεγραφήματα υπέρ. I λευκή. Ο πρωθυπουργός ζητάει τη παραίτηση του Γα-ρουφαλιά, υπουργού Εθν. Αμύνης. Αυτός αρ-νείται να παραιτηθεί ύστερα από υπόδειξη των Ανακτόρων.

3.7.65 Ο πρωθ. Γ. Παπανδρέου κάνει δηλώσεις για την διαφωνία.

15.7.65 Πέμπτη, ώρα 7 απόγευμα. Ο πρωθυπουργός Γεωργ. Παπανδρέου επισκέπτεται τα Ανά-κτορα. Υποβάλει τη παραίτηση του, που γίνε-ται αμέσως δεκτή. Σε ένα τέταρτο έφυγε. Το γεγονός διαδίδεται στην Αθήνα. Πρώτες αυ-θόρμητες διαδηλώσεις. Η αστυνομία χτυπάει. Το βράδυ ανακοινώθηκε ότι δόθηκε η εντολή στον Αθανασιάδη-Νόβα, στέλεχος της Ένω-σης Κέντρου. Ακολουθούν Κωστόπουλος για το υπουργείο Εθνικής Αμύνης και Τούμπας για το υπουργείο Δημοσίας Τάξεως, επίσης στελέχη της Ένωσης Κέντρου.

16.7.65 Διαδηλώσεις. 114 τραυματίες. 88 συλλήψεις. 17.7.65 Σάββατο. Συγκέντρωση διαμαρτυρίας στον

Παναθηναϊκό. Μετά τη συγκέντρωση διαδη-λώσεις.

19.7.65 Δευτέρα. Ο Γεωργ. Παπανδρέου κατεβαίνει στην Αθήνα από το Καστρί. Τεράστια συγκέ-ντρωση.

20.7.65 Τρίτη. Διαδηλώσεις στη θεσσαλονίκη, Σέρ-

ΙΣΤΟΡΙΚΟ 15

ρες, Κόρινθο, Πτολεμαΐδα, Μυτιλήνη κλπ.

21.7.65 Φοιτητική συγκέντρωση τηςΕΦΕΕστα Προ-πύλαια. Επίθεση αστυνομίας με δακρυγόνα. Σκοτώθηκε ο Σωτήρης Πέτρουλας. 300 τραυματίες.

22.7.65 Πέμπτη. Μεταφορά της σωρού του Πέτρουλα κρυφά στο Γ' Νεκροταφείο. Τον παίρνει η οικογένεια.

23.7.65 Η κηδεία του Σωτήρη Πέτρουλα στο Λ ' Νε-κροταφείο. Κλείνουν όλα, τεράστια απεργία.

27.7.65 Γενική Απεργία.

29.7.65 Συνεδριάζει η κοινοβουλευτική ομάδα της Ε-νωσης Κέντρου. 143 βουλευτές υπογράφουν πρωτόκολλο καταδίκης των προδοτών του Κέντρου, όπως τους αποκαλούν.

4.8.65 προς 5.8. Πέφτει η κυβέρνηση Νόβα με ψή-φους 166 κατά και 131 υπέρ.

Δημήτρης Λιβιεράτος

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΙΟΥΛΙΟΥ 1965

Οκτώβρης 1965

Πολλές μέρες πριν εκδηλωθεί η κρίση, η ατμό-σφαιρα είναι ηλεκτρισμένη. Στην Κυβέρνηση είχε δημιουργηθεί το θέμα Γαρουφαλιά που άρχισε να χρονίζει εξευτελίζοντας την πρωθυπουργική εξου-σία. Ήταν φανερό ότι μια συνωμοσία ετοιμαζό-αν για την αναμέτρηση των Ανακτόρων με τον Παπαν-δρέου. Για πολλές μέρες και με διάφορα προσχήμα-τα ο Βασιλιάς αρνείται να δει τον J., ωθυπουργό. Τε-λικά όταν η συνάντηση ορίστηκε στις 15 Ιουλίου όλος ο κόσμος περίμενε γεγονότα. Η μεγάλη πλειο-ψηφία νόμιζε ότι τελικά ο Βασιλιάς θα υποχωρούσε. Κανένας δεν φανταζόταν την έκταση της συνωμο-σίας.

Στις 7 το βράδυ παρουσιάζεται στα ανάκτορα ο πρωθυπουργός και εντός δεκαλέπτου αποπέμπεται, σαν να ζούσαμε στις μέρες μιας απόλυτης μοναρ-χίας. Ο νεαρός βλαστός των Γλύξμπουργκ δείχνεται άξιος απόγονος της οικογενείας του, που διαθέτει τόσο πλούσια αντιλαϊκή παράδοση. Γίνεται το πραγματικό σύμβολο και μοχλός της πιό μαύρης α-ντίδρασης και του αμερικανικού ιμπεριαλισμού. Μια κρυάδα περνάει ολόκληρη την Ελλάδα όταν πληροφορείται την αποπομπή του πρωθυπουργού, κρυάδα που μεταβάλλεται σε λίγο σε αηδία κι αγανά-χτηση όταν γίνεται γνωστό ότι σχηματίζεται κυβέρ-


νηση με το Νόβα. Το σχέδιο αρχίζει να ξετυλίγεται όπως είχε προετοιμαστεί. Μόλις διώχτηκε ο Παπαν-δρέου, ήταν έτοιμος να διοριστεί ο παλατιανός πρόε-δρος της Βουλής που έκοβε βόλτες απέξω περιμένο-ντας την ώρα να τον φωνάξουν να παίξει το ρόλο του.

Τρεις εμφανίζονται στην αρχή: ο Νόβας, ο Κω-στόπουλος, ο Τούμπας. Η διανόηση, το χρήμα και η πυγμή. Αυτά τα ατού διέθετε η Αυλή στις αποθήκες της, μπογιατισμένα «δημοκρατικά». Οι εξωμότες της παράταξής τους συνεχίζουν να διατείνονται ότι είναι «δημοκράτες», ότι ανέλαβαν αυτοθυσιαζόμενοι για το «καλό της πατρίδας», τέλος τα γνωστά παραμύθια όταν θέλουν να ξεγελάσουν το λαό. Νομίζουν ακόμα ότι με τα σφάλματα και τις παραχωρήσεις που έχει κάνει ο Γ. Παπανδρέου θα καταφέρουν να σπάσουν την Ένωση Κέντρου και να εμφανίσουν μια κυβέρ-νηση της προκοπής στα μάτια του κόσμου. Έχουν το θράσος μάλιστα να ζητήσουν και την έγκριση του πρώην πρωθυπουργού για να τον θάψουν.

Οι μάζες επεμβαίνουν Λογαριάζουν όμως χωρίς τη λαϊκή αντίσταση. Η

ιστορία ήταν πολύ καλά μονταρισμένη, αλλά στην επεξεργασία των σχεδίων τους οι βελάδες των Ανα-κτόρων ξέχασαν ότι κατά σύμπτωση υπάρχει και ο ελληνικός λαός που πριν λίγο καιρό είχε καταψηφί-σει τη Δεξιά. Η Φρειδερίκη και τα ξόανά της, που διόριζαν και απέλυαν πρωθυπουργούς μέχρι προ ολί-γου, όταν έκαναν τα σχέδιά τους στα ανάκτορα της Κέρκυρας και των Αθηνών, ξέχασαν ότι υπάρχει και η Πρωτεύουσα και το Περιστέρι και ο Πειραιάς και η Λάρισα και ο Βόλος, ξέχασαν ότι υπάρχει η εργα-τιά, ο καταπιεζόμενος λαός, η αγωνιστική σπουδα-στική εργαζόμενη νεολαία του, οι αγρότες. Μεταξύ ουίσκι και σαμπάνιας υπολόγιζαν ότι τα πράματα θα πάνε καλά, μεθυσμένοι από αυτοϊκανοποίηση σύγ-

Χ Ρ Ο Ν Ι Κ Ο ΤΩΝ Γ Ε Γ Ο Ν Ο Τ Ω Ν 21

χρονών μακιαβέληδων. Μόλις το ραδιόφωνο αναγγέλει την παραίτηση

του Παπανδρέου, Πέμπτη βράδυ, 15 Ιουλίου, μικρές διαδηλώσεις κατεβαίνουνε στο κέντρο της Αθήνας με συνθήματα: «Παπανδρέου», «Δεν περνάει ο φασι-σμός», «Κάτω η Χούντα», «1-1-4». Ο λαός αρχίζει να αντιδρά ύστερα από την κατάπληξη των πρώτων στιγμών. Η αστυνομία χτυπάει τις πρώτες διαδηλώ-σεις. Θυμήθηκε τη προηγούμενη κατάσταση που εί-ταν βεληγκέκας του κόσμου και τον τσάκιζε στο ξύ-λο για ψύλλου πήδημα. Ο νέος υπουργός Τούμπας είναι «σκληρό αντράκι» και δίνει διαταγή να απαγο-ρευθούν οι συγκεντρώσεις. Τις επόμενες μέρες οι λαϊκές μάζες από τη μιά άκρη της χώρας μέχρι την άλλη, θα γράψουνε στα παλιά τους τα παπούτσια τις διαταγές αυτού του αυλικού ναύαρχου, που θα μείνει στην ιστορία με το όνομα που του έδωσαν οι Αθη-ναίοι διαδηλωτές: «δολοφόνε Τούμπα».

Ενώ οι αυλόδουλοι προσπαθούν να βρουν και-νούργιους υπουργούς οι γειτονιές της Αθήνας ανα-ταράζονται. Τα εργατικά προάστια, τα εργοστάσια, τα μαγαζιά, οι νεολαίοι κινητοποιούνται. Από πόρτα σε πόρτα, από σπίτι σε σπίτι ανάβει η συζήτηση και η αγανάχτηση, "fo κύμα της α/τίστασης στα σκοτει-νά σχέδια της Αυλής, των «δημοκρατών» συνωμο-τών, των Αμερικανών φίλων τους, μεγαλώνει ώρα με την ώρα. Κάθε λεπτό που περνάει ο λαός ξεσηκώνε-ται. Την Παρασκευή η νεολαία βρίσκεται πάλι στο κέντρο της Αθήνας διαδηλώνοντας την αντίθεσή της στο πραξικόπημα. Αργά το βράδυ η αστυνομία επιτί-θεται βάρβαρα στο Σύνταγμα για να διαλύσει τη νεο-λαία. Γίνεται μάχη. Τα νιάτα αντιστέκονται στις επι-θέσεις, στήνουν πρόχειρα οδοφράγματα, ανάβουν φωτιές. 114 τραυματίες και 84 συλλήψεις είναι ο α-πολογισμός της Παρασκευής. Αλλά οι πρώτες αψι-μαχίες της νεολαίας προμηνύουν τη μεγάλη κινητο-ποίηση. Η Αθήνα είναι έτοιμη για μεγάλες ώρες πά-λι. Ξαναζεί την ηρωική της ιστορία που δίκαια την


ονόμασε αδούλωτη Αθήνα. Ό τ α ν την επομένη η ΓΣΕΕ καλεί συγκέντρωση

στον Παναθηναϊκό, ο αθηναϊκός λαός με επικεφα-λής την εργατική τάξη κατεβαίνει σε μεγαλειώδη εκδήλωση για να μπει φραγμός στα σχέδια των Ανα-κτόρων. Ο πυρετός της μεγάλης πολιτείας ανεβαίνει. Τα παπούτσια των διαδηλωτών θα ποδοπατήσουν τις διαταγές των Τούμπηδων. Μέχρι το απόγευμα είναι αβέβαιο ακόμα αν θα επιτραπεί η συγκέντρωση. Τα απογευματινά παραρτήματα επιβεβαιώνουν ότι δό-θηκε άδεια σε «κλειστό χώρο», στο γήπεδο του Πα-ναθηναϊκού. Σαν να υπήρχε κλειστός χώρος που θα μπορούσε να περιλάβει αυτή τη λαοθάλασσα. Στις 7 το απόγευμα ξεμπουκάρει η διαδήλωση των οικοδό-μων στην Ομόνοια, με επί κεφαλής τη σημαία του σωματείου. Στην αρχή πηγαίνει από τα πεζοδρόμια. Μόλις εμφανίζεται στην πλατεία την υποδέχεται μια θύελλα χειροκροτημάτων. Ο ενθουσιασμός κατα-λαμβάνει τον κόσμο που βλέπει στους οικοδόμους το πυροβολικό της λαϊκής αντίστασης. Η διαδήλωση θεριεύει, πλημμυράει στους δρόμους, από την Πατη-σίων και Αλεξάνδρας προς το γήπεδο, γίνεται λαοθάλασσα, γίνεται θριαμβευτική πορεία, μέσα σε συνεχείς κραυγές και χειροκροτήματα. Πίσω ακο-λουθούν άλλες κολώνες και για πρώτη φορά ακούγε-ται το σύνθημα «Δημοψήφισμα». Τα γεγονότα της προηγούμενης βραδιάς, το χτύπημα των παιδιών στο Σύνταγμα, έχουν αγαναχτήσει την εργατική τάξη. Το Σάββατο της 17 Ιουλίου το προλεταριάτο μπαίνει με αποφασιστικότητα στην πάλη.

Η νεολαία βρίσκεται κοντά του, οπως πΟντα αγω-νιστική. Οι Δήμοι και οι Κοινότητες της Αττικής παίρνουν θέση και συμμετέχουν στη συγκέντρωση. Οι λογοτέχνες και συγγραφείς συνέρχονται το από-γευμα και αποφασίζουν να πάρουν μέρος στη συγκέ-ντρωση.

Οι ομιλητές διαδέχονται ο ένας το άλλον στο βή-μα για να χτυπήσουν το πραξικόπημα αλλά εκείνο


που γίνεται στις κερκίδες και χους γύρω δρόμους είναι απερίγραπτο. Ο αγωνιστικός ενθουσιασμός κο-ρυφώνεται. Το «δημοψήφισμα» ξανακούγεται παρά την αντίδραση των «εφόρων τάξεως». 'Οταν πέφτει το σύνθημα «Γενική Απεργία», τίποτε πια δεν μπο-ρεί να περιγραφτεί. Ο Παπανδρέου στέλνει μήνυμα στη συγκέντρωση, δηλώνοντας ότι θα συνεχίσει τον αγώνα για την αποκατάσταση της «συνταγματικής νομιμότητας».

Στο τέλος της συγκέντρωσης, οι «έφοροι τάξεως», που ανήκουν κυρίως στην ΕΔΑ, κάνουν ζώνη έξω από το γήπεδο και ζητάνε από τους διαδηλωτές να διαλυθούν ήσυχα. Γραμμή της ΕΔΑ είναι να μη γίνει καμιά άλλη εκδήλωση. Ότ ι η συγκέντρωση αρκεί. Ποιός μπορεί όμως να κρατήσει μια τεράστια μάζα που κατέβηκε για αγώνα; Ποιός μπορεί να ακούσει κηρύγματα παθητικής αντίστασης, όταν η αντίδρα-ση ακονίζει τα μαχαίρια της; Και η διαδήλωση αντι-παρέρχεται τους «καθοδηγητές» και προχωράει λαο-θάλασσα στη λεωφόρο Αλεξάνδρας, την οδό Πατη-σίων και φτάνουν οι νεολαίοι μέχρι το Σύνταγμα. Η Αθήνα σείεται από το «I -1 -4». Τα «δημοψήφισμα» συνεχώς ακούεται και περισσότερο παρ' όλη την αντίδραση των «εφόρων». Οι εργάτες αρχίζουν να εκνευρίζονται με την επιμονή αυτών των «ησυχα-στών» μέσα στις γραμμές τους. Αυτοί παρακαλάνε τον κόσμο να μη φωνάζει, έχουν γράμμη να κλεί-σουν τη συγκέντρωση με ησυχία, ζητάνε από τα πλήθη να «πειθαρχήσουν». Αλλά σε ποιόν να πει-θαρχήσουν; Τα ίδια δεν λέει και η αστυνομία; Τα ίδια δεν λέει και ο Τούμπας όταν κατηγορεί το λαό για αναρχία και οχλοκρατία; Οι εργάτες και οι νεο-λαίοι στην αρχή δεν ξέρουν τι να κάνουν μ ' αυτούς τους τύπους που παριστάνουν τον «αγωνιστή» και τους στέλνουν από την άλλη μεριά στα σπίτια τους να κοιμηθούν ήσυχα. Μετά αρχίζουν να τους παρα-μερίζουν, μερικούς επίμονους τους χαρακτηρίζουν παρακρατικούς και νοβαλτζίνες, ενώ μερικούς ποι·


κάνουν και τον άγριο, τους καταχερίζουν. Και η λα-οθάλασσα προχωράει. Η αστυνομία δεν τολμάει να επέμβει. Εδώ δεν είναι πιά τα παιδιά αλλά οι εργάτες και οι νεολαίοι σ" ένα πλατύ αδιάσπαστο αγωνιστι-κό μέτωπο που βαδίζει περήφανα να σαρώσει την συνωμοσία.

Το Κέντρο και οι μάζες Τη Δευτέρα ο Παπανδρέου κατεβαίνει στην Αθή-

να κατευθυνόμενος στα γραφεία του κόμματος του. Εκατοντάδες χιλιάδες κόσμου βρίσκονται στους δρόμους και τα πεζοδρόμια για να τον χειροκροτή-σουν. Εκείνη τη στιγμή χειροκοτώντας τον Παπαν-δρέου ο λαός της Αθήνας χειροκροτεί τον πολιτικό που πάνω του ξέσπασε η επίθεση της Αυλής και της αντίδρασης. Το κυνήγημα του πρωθυπουργού έγινε υπόθεση του καθενός. Ο καθένας βλέπει στο κυνήγη-μα του Παπανδρέου το κυνήγημα το δικό του. Αν καταφέρουνε να ξηλώσουνε το γέρο πολιτικό, αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά πρόσχημα για να επιτε-θούν στις ελευθερίες ολόκληρου του λαού και να τον φιμώσουν. Να του αφαιρέσουν το δικαίωμα που κα-τέκτησε τα τελευταία χρόνια, να μπορεί να μιλάει πιό ελεύθερα, χωρίς τον άμεσο φόβο του χωροφύλα-κα.

Το πλήθος είναι αμέτρητο και η μαχητικότητα α-νεβαίνει ώρα με την ώρα. Ο Παπανδρέου φτάνει στα γραφεία του κόμματος του στις 9 και κει δηλώνει ότι θα συνεχίσει τον «ανένδοτο αγώνα». Ο λαός φωνάζει «Δημοψήφισμα». Όμως ο πολιτικός αυτός της αστι-κής τάξης που δεν έχει εμπιστοσύνη ούτε στους οπα-δούς του, ξέρει ότι το να θέσει καθεστωτικό αυτή τη στιγμή θα οδηγήσει πολύ μακριά τον αγώνα. Θέλει μόνο ένα συμβιβασμό. Οι εφημερίδες που τον υπο-στηρίζουν αρχίζουν μάλιστα να λένε πως «ο νεαρός βασιλεύς ξεγελάστηκε» από κακούς συμβούλους και τσαλάκωσε τη Δημοκρατία.


Ενώ η υποδοχή του Παπανδρέου τέλειωσε, ο λαός δεν διαλύεται αλλά διαδηλώνει μέχρι αργά τη νύκτα στους κεντρικούς δρόμους. Όλο ι οι καθοδηγητές και γραφειοκράτες της ΕΔΑ έχουν κατέβει για να διαλύσουν τον κόσμο, γιατί έχουνε δώσει υποσχέ-σεις στην αστυνομία για την διατήρηση της τάξης. Πολλοί προπηλακίζονται και βρίζονται από τον κό-σμο που τους έχει βαρεθεί πιά με τα ησυχαστικά τους κηρύγματα.

•Στο μεταξύ ανεβαίνει και ο αγωνιστικός πυρετός στις επαρχίες. Σε όλες τις πόλεις γίνονται πρωτοφα-νείς συγκεντρώσεις κατά της συνωμοσίας. Συλλαλη-τήρια και διαδηλώσεις από την Κρήτη μέχρι την Μακεδονία. Στην Θεσσαλονίκη, τις πόλεις της Κρή-της, τις Σέρρες, την Κόρινθο, τη Μυτιλήνη, παντού γίνεται ξεσήκωμα, αλλά είναι σίγουρο ότι η μεγάλη μάχη, όπως πάντα, θα δοθεί στην πρωτεύουσα. Προς τα εκεί είναι στραμμένα τα βλέματα όλης της χώρας. Ακόμα όμως και από όλες τις χώρες έρχονται ενθαρ-ρυντικά μηνύματα συμπαράστασης στον αγώνα του ελληνικού λαού.

Η δολοφονία του Πέτρουλα Υστερα από την ΓΣΕΕ, η φοιτητική οργάνωση

της ΕΦΕΕ κινητοποιεί τους σπουδαστές. Ορίζουν συγκέντωση για την Τετάρτη»2Ι Ιουλίου στα προπύ-λαια του Πανεπιστημίου. Χιλιάδες φοιτητές μαζεύο-νται και αφού ακούνε τους ομιλητές, προχωράνε προς την οδό Σταδίου να διαδηλώσουν τη θέληση τους να αντισταθούν στο πραξικόπημα.

Εκείνη τη μέρα διάλεξε η αυλική αντίδραση και ο υπουργός της Τούμπας, να χτυπήσουν το λαό και να του δώσουν ένα μάθημα. Βρήκαν τους φοιτητές που ήταν σχετικά λίγοι και άμαθοι στον αγώνα. Στη γω-νία της Σταδίου και Λαδά έχει στηθεί ενέδρα και μόλις εμφανίζονται οι φοιτητές, λυσσασμένη επιτί-θεται η αστυνομία εναντίον τους με όλα τα μέσα.


Αποτέλεσμα της ενέδρας αυτής, ένας νεκρός λεβέ-ντης, ο Σωτήρης Πέτρουλας, και 300 τραυματίες. Η κυβέρνηση της αυλής ματώνει τους δρόμους της Α-θήνας για να την τρομοκρατήσει.

Ο Σωτήρης Πέτρουλας, ακίνητος κι αμίλητος, σύμβολο λεβεντιάς, οδηγείται για τελευταία φορά στο ταπεινό σπίτι που ζούσε, να περάσει την τελευ-ταία νύχτα δίπλα στους δικούς του. Ό λ η η Αθήνα και τα περίχωρα συγκλονίζονται από το βαρύ πέν-θος. Χιλιάδες περνάνε από το μικρό σπίτι του Κολω-νού να δώσουν ύστατο χαιρετισμό στο νεκρό τους παλικάρι.

Οι διαδηλωτές στην κηδεία του παλικαριού θα φω-νάξουν «Βασιλιά το θύμα σου». Ο εργάτης, ο υπάλ-ληλος, ρ μικροαστός, ο νεολαίος που διαδηλώνουν, καταλαβαίνουν ότι το δολοφονικό κεφάλι βρίσκεται εκεί ψηλά και ας κάνει ο κ. Παπανδρέου ότι δεν καταλαβαίνει. Είναι ακόμη χαρακτηριστικό ότι από 'δω και πέρα στις συγκεντρώσεις η αστυνομία δεν τόλμησε να χτυπήσει. Συνεχώς η μάζα της πετάει κατάμουτρα ότι σαν θρασύδειλοι που είναι χτύπη-σαν τα παιδιά, τους φοιτητές, τα καμάρια, που τα βρήκαν μόνα τους, αλλά δεν τολμάνε να χτυπήσουν τις γειτονιές, τους εργάτες, τους οικοδόμους όταν κατεβαίνουν στις διαδηλώσεις.

Την άλλη μέρα γίνεται η κηδεία του νεολαίου επα-ναστάτη. Αντιπροσωπευτικός τύπος της νέας γενιάς που σπάζει τα δεσμά της, αποβάλλει τις αυταπάτες για το αστικό καθεστώς αλλά και συνειδητοποιεί τον εκφυλισμό των γραφειοκρατικών ηγεσιών της Αρι-στεράς ήταν ο Πέτρουλας. Και σαν δικό τους τον συνόδευσαν οι χιλιάδες νέοι. Μα μαζί τους έγινε ένα λαϊκό ξεσήκωμα. Η συμμετοχή τεράστια. Από νωρίς στη Μητρόπολη μεταφέρονται εκατοντάδες στέφανα ατόμων και οργανώσεων. Πολύ πριν από τις έντεκα η πλατεία μπροστά από την εκκλησία έχει πλημμυ-ρίσει από κόσμο και ανεβαίνει προς το Σύνταγμα. Στις 10.40 κατεβαίνουν οι οικοδόμοι με χάρτινο πα-


νώ της στιγμής που γράφει με μολύβι «Οικοδόμοι». Οικοδόμος ήταν ο Σωτήρης μιας καινούργιας κοινω-νίας, γι αυτό τον σκότωσαν. Ο πυρετός του κόσμου ανεβαίνει, όσο μαζεύονται καινούργιες χιλιάδες.

Από νωρίς στις γειτονιές έχουν διαδώσει ότι έ-χουν στηθεί κανόνια στο Στάδιο, ότι πολυβόλα υ-πάρχουν πάνω στην Ακρόπολη, ότι ο Στρατός θα χτυπήσει. Ό τ ι θα γίνει μακελειό σήμερα. Είναι η τελευταία τους απόπειρα να φοβίσουν το λαό που ανεβαίνει κατά πυκνές ομάδες από τις γειτονιές.

Η αστυνομία δεν υπάρχει πουθενά για την τάξη. Έχουν αναλάβει να τηρήσουν την τάξη στελέχη της ΕΔΑ που αγωνίζονται μάταια να ακουστούν. Ωρα έντεκα προσπαθούν να κάνουν ακόμα την τροχαία στη γωνιά του Συντάγματος και της οδού Φιλελλή-νων. Σε λίγο θα εξαφανιστούν και αυτοί μέσα στη μάζα. Ο όγκος του κόσμου μεγαλώνει όπως ξανοίγο-νται και τα συνθήματα περισσότερο. Αυτή τη στιγμή κυριαρχεί το «Δημοψήφισμα» και ένα καινούργιο που ακούγεται για πρώτη φορά: «Ο Στρατός με το Λαό». «Οι καθοδηγητές» δεν τολμάνε πια να αντι-κρύσουν τους εργάτες. Εξαφανίζονται και σωπαί-νουν μέσα στη μάζα, καταλαβαίνοντας το ανίσχυρο της «γραμμής» που πάει ενάντια στο λαό. Ό σ ο προ-χωράει η κηδεία τόσο λιγότερο ακούγεται ο Παπαν-δρέου.

Στο νεκροταφείο μιλάει ο Θοδωράκης και μετά ο Μάκης Παπούλιας, φίλος του Πέτρουλα, που θα πει: «Ο Σωτήρης ήτανε πιστός μαχητής της κοινωνικής αλλαγής, που είχε σπάσει τους δεσμούς του με κάθε παλιό σύμβολο...» Και τέλος ακούγεται το συγκλονι-στικό επαναστατικό πένθιμο θούριο. «Επέσατε θύμα-τα αδέρφια εσείς σε άνιση μάχη και αγώνα...».

Η Αθήνα ζει συγκλονιστικές μέρες ξεσηκωμού. «Δεν θα περάσει ο φασισμός» είναι το σύνθημα. Και γίνεται πραγματικότητα. Εργάτες, αγρότες, νεολαίοι βάζουν τα στήθια τους εμπρός, εμπόδιο αλύγιστο στο δρόμο προς το φασισμό.


Η γενική πολιτική απεργία Ύστερα από ένα Σαββατοκύριακο σχετικά ήσυχο

ο αγώνας ξαναπαίρνει τ ' απάνω από τη Δευτέρα. Ό -σο κρατιέται η κυβέρνηση της Αυλής, τόσο αγανα-χτεί ο λαός. Την Τρίτη θα γίνει η Γενική Απεργία. Είναι πραγματικά μια μεγάλη μέρα για τους αγώνες του ελληνικού προλεταριάτου. Το εγχείρημα είναι δύσκολο και επικίνδυνο. Από το 1946 έχει να γίνει πανεργατική πολιτική απεργία. Η προετοιμασία δεν είναι επαρκής. Οι απεργιακές επιτροπές δεν έχουν συγκροτηθεί παντού και σε όλη την κλίμακα. Απερ-γιακές φρουρές δεν υπάρχουν.

Και όμως αυθόρμητα, μέσα στα εργοστάσια, στα μαγαζιά, στις γειτονιές, έγινε μια τεράστια προετοι-μασία. Ο ένας με τον άλλον, αυτοσχέδιες επιτροπές σχηματίζονται, απεργιακές φρουρές της στιγμής δη-μιουργούνται από αυτούς που βαδίζουν στους δρό-μους, από άγνωστους μεταξύ τους εργάτες και η α-περγία παίρνει σάρκα και οστά. Η συγκοινωνία έχει σχεδόν σταματήσει, αλλά χιλιάδες, πολλές χιλιάδες εργάτες κατεβαίνουν με τα πόδια στην πλατεία της Δημαρχίας όπου θα γίνει η συγκέντρωση.

Μέσα σε ένα σκληρό και σπάνιο λιοπύρι αρχίζει η συγκέντρωση. Ομιλητές επί ομιλητών περνάνε από το βήμα, λέγοντας τα ίδια και τα ίδια, αρχίζουν να κουράζουν τη συγκέντρωση. Τα συνθήματα είναι α-δύνατα. Σήμερα η εδαίτικη «γραμμή» έχει κατεβάσει και τις τελευταίες εφεδρείες της για να συγκρατήσει τη συγκέντρωση σε ορισμένα όρια ησυχίας. Έχει δώσει ρητές υποσχέσεις στη διεύθυνση της αστυνο-μίας ότι θα κρατήσει την τάξη. Αλλά ποιανού την «τάξη»; Του κυρίου Τούμπα; Όταν τελειώνει η συ-γκέντρωση με το διάβασμα του ψηφίσματος, ακού-γονται τα συνηθισμένα: «διαλυθείτε ησύχως», «Δη-μοκράτες να πάτε στα σπίτια σας» και το πιό γελοίο: «Να φανούμε πολιτισμένοι». Με ποιόν; Τον κύριο Τούμπα που σκότωσε τον Σωτήρη και ματοκύλησε


την Αθήνα; Οι εργάτες προχωράνε προς την Ομόνοια και από

κει στην οδό Πανεπιστημίου, αδιαφορώντας για τις συνεχείς σειρές των «εφόρων» που τους εκλιπαρούν, να γυρίσουν πίσω. Αυτοί ήρθαν για να διαδηλώσουν τη θέλησή τους και όχι να μπαφιάσουν από λόγια στην πλατεία της Δημαρχίας. Μια τεράστια εργατο-θάλασσα ανεβαίνει ορμητικά προς το Σύνταγμα με συνθήματα «Δημοψήφισμα», «Ο στρατός με τον λαό», «Ο Σωτήρης Ζει», «I-1-4», «Η Αυλή να μα-ντρωθεί».

Τα μαγαζιά κλείνουν, τα τελευταία μέσα συγκοι-νωνίας σταματάνε, τα ταξιά εξαφανίζονται, η απερ-γία επιβάλλεται. Η τεράστια διαδήλωση γίνεται η μεγαλύτερη και μαχητικότερη απεργιακή φρουρά που έχει δει μέχρι σήμερα η Ελλάδα. Ό λ η η Δ.Ε της ΕΔΑ και τα συνδικαλιστικά στελέχη προσπαθούν να συγκρατήσουν τον κόσμο. Η εργατιά της Αθήνας επιβάλλει τη θέληση της, διαδηλώνει επί ώρες, συ-ντρίβει εμπόδια και δεσμά που την κρατάγανε χρό-νια. Αν η διαδήλωση δεν γινόταν, η απεργία θα πέρ-ναγε απαρατήρητη. Το μεσημέρι όλα τα μαγαζιά θα ήταν ανοιχτά και η συγκοινωνία θα είχε λειτουργή-σει με τους ελάχιστους απεργοσπάστες, σκορπώντας την απογοήτευση. Η διαδήλωση όμως επέβαλε την απεργία, και ήταν η μεγάλη εργατική νίκη. Κανένας δεν δούλεψε το απόγευμα και το βράδυ ομάδες νεα-ρών διαδηλωτών γυρίζουν το κέντρο της Αθήνας με τα συνθήματά τους και τα πανώ τους. Κανείς δεν τόλμησε από τους γενίτσαρους των'Αυλικών να βγει και να συγκρουστεί .με την εργατιά της Αθήνας, κι αυτό είναι το μεγάλο ελπιδοφόρο μήνυμα της συ-γκλονιστικής απεργιακής ημέρας, από τις πιό μεγα-λειώδεις στα χρονικά του ελληνικού εργατικού κι-νήματος.

Ύστερα από τις κινητοποιήσεις είναι σίγουρο ότι μια τέτοια ψευτοκυβέρνηση δεν στέκεται. Ζήτημα ημερών πια για να σαρωθεί το κουρέλι της Αυλής.


Και όμως θα βρει οπωσδήποτε μέσο για να καθυστε-ρήσει το τέλος, με την ελπίδα ότι θα κουραστεί ο ελληνικός λαός και ότι θα βρεθούν κι άλλοι να φύ-γουν από το κόμμα της Ένωσης Κέντρου και να διευρύνουν τη βάση της προδοσίας.

Οι κινητοποιήσεις συνεχίζονται σ* ολόκληρη τη χώρα, με την ίδια ένταση. Την Τετάρτη 28/7 γίνεται η μεγάλη συγκέντρωση της Θεσσαλονίκης. Την Πέ-μπτη συνέρχεται η κοινοβουλευτική ομάδα του Κέ-ντρου και καταδικάζει την κυβέρνηση Νόβα με πρω-τόκολλο 145 βουλευτών που βάζουν την υπογραφή τους ότι θα καταψηφίσουν την κυβέρνηση. "Οταν την επομένη ανοίγει η Βουλή και έχει το θράσος να παρουσιαστεί ο Νόβας, χιλιάδες αθηναϊκού λαού βρίσκονται απέξω διαδηλώνοντας επί ώρες κατά του πραξικοπήματος. Θα το τραβήξουν ακόμα ίπί μέρες, αλλά θα ψάχνουν στα παρασκήνια να βρούν μια «λύ-ση» που θα σώνει τα προσχήματα. Ο λαός των αθη-ναϊκών συνοικιών θα είναι παρών κάθε βράδυ σε θεα-ματικές και αυθόρμητες εκδηλώσεις στο Σύνταγμα για να τους θυμίζει κάθε στιγμή ότι είναι εκεί για να τσακίσει κάθε απόπειρα καινούργιου πραξικοπήμα-τος. Αν θελήσουν να κάνουν καμιά στρατιωτική δι-κτατορία, οι δρόμοι θα καταληφθούν μονίμως από το πλήθος και θα κηρυχτεί γενική απεργία για να παρα-λύσει τους υποψήφιους δικτάτορες. Το «δημοψήφι-σμα» κυριαρχεί πια σαν σύνθημα, παρ' όλες τις συ-κοφαντίες και τις διασπαστικές ενέργειες που πα-ρουσιάζονται μέσα στο στρατόπεδο του αγωνιζόμε-νου λαού.

Τέλος τη νύχτα της Τετάρτης προς την Πέμπτη πέφτει η κυβέρνηση των απίθανων ανδρεικέλων και μια βαθιά ικανοποίηση κατέχει ολόκληρο τον ελλη-νικό λαό από άκρη σε άκρη. «Νικήσαμε», και είναι αλήθεια, «ο φασισμός δεν θα περάσει» χάρη στους εργάτες, τους νεολαίους, το λαό, τις γειτονιές που κατέβηκαν στο πεζοδρόμιο. Κανείς πιά δεν θα μπο-ρέσει να μας αφαιρέσει τα δικαιώματά μας. Τα κερδι-


ζούμε μόνοι μας, με τον αγώνα μας.

Νέες αυλικές μηχανορραφίες Αλλά η υπόθεση δεν τελείωσε. Τα ανάκτορα θα

επιμείνουν στην αντίδραση τους. Θέλουν οπωσδή-ποτε να παραμερίσουν τον Παπανδρέου. Έχει γίνει πια μια μάχη κύρους το ποιος θα υποχωρήσει. Οι λαϊκές εκδηλώσεις αποδεικνύουν ότι αν τώρα κληθεί ο παλιός πρωθυπουργός αυτό θα μεταφραστεί, και πολύ σωστά, από το λαό σαν ήττα των ανακτόρων και της μοναρχίας. Ποτέ πια δεν θα μπορέσουν να ανασυντάξουν τις δυνάμεις τους με ευκολία.

Και αρχίζει το παιχνίδι των ατέρμονων συζητήσε-ων με τους πολιτικούς αρχηγούς και τα στελέχη των κομμάτων. Ο βασιλιάς κουράζεται ακούγοντας επί εννέα ώρες τους πολιτικούς αρχηγούς όλων των κομ-μάτων, προσπαθώντας να βρει λύση σε κάτι που το ξέρει και η τελευταία γάτα στην Ελλάδα. Αλλά στην ουσία έχει μπει μπροστά η δεύτερη φάση της επιχεί-ρησης «διάσπαση» και προετοιμάζεται με δημοκρα-τική σάλτσα συμβούλευσης αρχηγών και στελεχών που ανεβοκατεβαίνουν στα ανάκτορα.

Τέλος στις 8 Αυγούστου αναθέτει την εντολή στον Στεφανόπουλο. Αυτός ζητάει το χρόνο για να «διε-ρευνήσει». Μαζί με άλλα στελέχη της ΕΚ (Παπαν-δρέου, Τσιριμώκο), υποστηρίζουν την άποψη ότι πρέπει να δεχτούν αυτή τη λύση και να σχηματίσει κυβέρνηση, υπό τον όρο βέβαια ότι θα εγκρίνει η κοινοβουλευτική ομάδα. Η ομάδα συνέρχεται υπό τις ιαχές χιλιάδων λαού που μυρίζεται καινούρια προδοσία, και ύστερα από σκληρή συζήτηση, απο-φασίζει να μην δεχτεί ο Στεφανόπουλος την εντολή. Δεν είναι εύκολο να αποφασίσουν μια νέα προδοσία. Ο λαός είναι πάντα απέξω σε επιφυλακή, καραδοκεί μην του αρπάξουν τις ελευθερίες του, έτοιμος να χτυ-πήσει κάθε προδότη. Οι μάζες επεμβαίνουν άμεσα στο πολιτικό παιχνίδι. Οταν μαθαίνουν ότι οι τρεις


μεγάλοι των εκδοτικών τραστ, Λαμπράκης, Παπαγε-ωργίου και Βελλϊδης, συνέρχονται για να αποφασί-σουν την εγκατάλειψη του Παπανδρέου και την υπο-στήριξη μιας λύσης Στεφανόπουλου, με λύσσα επιτί-θενται στις εφημερίδες, σκίζουν χιλιάδες φύλλα, τους γιουχάρουν συνέχεια, ώσπου αναγκάζονται την επομένη να γράψουν, ότι ποτέ δεν σκέφτηκαν να προδώσουν τον αρχηγό τους και τις επιθυμίες του λαού. Παίζουν συνέχεια το παιχνίδι τους. Εμφανίζο-νται σαν αντιπρόσωποι και εκφραστές του λαού, έ-χουν το θράσος να πηγαίνουν σε λαϊκές συγκεντρώ-σεις, να καταδικάζουν τους προδότες και μόλις τε-λειώνει η συγκέντρωση να τρέχουν στα τηλέφωνα και στις μυστικές συναντήσεις με τους αυλικούς για να μηχανευτούν νέες λύσεις, να γελάσουν το λαό. Η τελευταία τους ελπίδα μένει η κούραση. Ο λαός δεν μπορεί να διαδηλώνει κάθε μέρα, θα κουραστεί κά-ποτε, θα πάψει να παρακολουθάει τους βουλευτές στις συνεδριάσεις τους, θα αφήσει ελεύθερο το πεδίο των δρόμων για πολιτικάντικες μανούβρες και προ-δοσίες για «το καλό πάντα της χώρας». Ο λαός για την ώρα δεν κουράζεται. Λες και δυναμώνει, πεισμα-τώνει από τη λύσσα που τον πιάνει για τα παιχνίδια που παίζουν εις βάρος του.

Ο αγώνας εντείνεται Γι ' αυτό όταν την Δευτέρα 8 Αυγούστου καλούν

συγκεντρώσεις, οι Δήμαρχοι από τη μια μεριά και οι γυναικείες οργανώσεις από την άλλη, οι δυο συγκε-ντρώσεις μετατρέπονται σε πάνδημο συλλαλητήριο. Τα «διαλυθείτε ησύχως» ακούγονται πάλι, αλλά εδώ είναι μαζεμένος 100 χιλιάδες λαού που δεν κατέβη-καν βέβαια γιατί θα μίλαγε ένας Δήμαρχος ή μια αντιπρόσωπος των γυναικείων οργανώσεων. Κατέ-βηκαν να τρίξουν τα δόντια στους συνομώτες. Περή-φανη, λεύτερη, λεβέντικη η λαοθάλασσα των συνοι-


κιών, γυναίκες και άντρες, παιδιά χαρούμενα σπάνε τις αλυσίδες και διαδηλώνουν επί ώρες στο κέντρο της Αθήνας. Καμιά γραμμή, καμιά «εντολή», κανένα τυποποιημένο σύνθημα δεν τους συγκρατεί. Αυτή τη φορά πάνε παρακάτω « Έξω η Γερμανίδα», « Έξω οι Γλύξμπουργκ», και η κορωνίδα το «ΔΗΜΟΨΗΦΙ-ΣΜΑ» συγκλονίζουν την αδούλωτη Αθήνα και .κά-νουν τους προδότες και την αντίδραση να τρέμουν. Για άλλη μια φορά αποδεικνύεται ότι ο λαός έχει και άλλες εφεδρείες. Η Καισαριανή, το Περιστέρι, το Αιγάλεω στέλνουν κι άλλους αγωνιστές. Τα σχο-λεία, τα πανεπιστήμια, οι γειτονιές στέλνουν τη νεο-λαία τους, τα εργοστάσια τους εργάτες τους, τα εργα-στήρια, τα νοικοκυριά τις γυναίκες, τις κοπέλλες, την όμορφη λεβέντισσα που φώναζε « Έξω η Γερμα-νίδα». Μυριάδες λαού ποδοπατούνε τα σχέδια της αυλικής αντίδρασης. Αυτή τη φορά επιτίθενται και στα μεγάλα αφεντικά, τους αμερικάνους με τη μυριό-στομη κραυγή, «Γιάνκηδες στα σπίτια σας», « Έ ξ ω οι αμερικάνοι». Η πάλη είναι διεθνής. Είμαστε κο-ντά στους Βιετγκόγκ. Αγωνιζόμαστε στον ίδιο αγώ-να.

ΠΕΜΠΤΗ 11 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ. Οι οικοδόμοι και οι φοιτητές καλούν συγκέντρωση. Ο κόσμος πολύς, αλ-λά, για πρώτη φορά εγκαταλείπεται η πλατεία Συ-ντάγματος από το δρομολόγιο των διαδηλωτών. Εί-ναι μια υποχώρηση αυτή η πειθάρχηση. Η τακτική που ακολουθιέται εκείνη την ημέρα και τις επόμενες, στις μεγάλες συγκεντρώσεις, είναι ότι τα μεγάφωνα έπαψαν πια να λένε το κλασικό «διαλυθείτε ησύχως» αλλά καθορίζουν ένα δρομολόγιο της διαδήλωσης που πρέπει να τηρηθεί. Από τα Προπύλαια στην Ο-μόνοια και από 'κει στην οδό Κοραή, επιστροφή στα Προπύλαια και διάλυση. Το σύστημα είναι καλά μελετημένο και πετυχαίνει. Τη στιγμή που οι μεγά-λες μάζες παρασύρονται προς την πλευρά της Ομο-νοίας και θα επιστρέψουν κουρασμένες από τη δια-δήλωση και την προηγούμενη δίωρη ορθοστασία, θα


συναντήσουν στο ύψος της πλατείας Κλαυθμώνος μια πυκνή γραμμή στελεχών πολιτικών κομμάτων που θα τους σταματήσει ενώ από πίσω στο ϋψος του Στρογγυλού θα περιμένουν εκατοντάδες αστυφύλα-κες. Η τεχνική αυτή σιγά-σιγά τελειοποιείται με την συνεργασία της αστυνομίας και αυτή τη φορά πρό-κειται πραγματικά περί πρόσθετων αστυφυλάκων. Η αλυσίδα των γραφειοκρατών έχει όλο τον καιρό να συγκροτηθεί όσο οι διαδηλωτές κουράζονται περπα-τώντας τον κύκλο της Ομόνοιας. Έπειτα όταν αρχί-ζουν οι συζητήσεις και οι φασαρίες με τους διαδη-λωτές που πιέζουν για να περάσουν προς το Σύνταγ-μα, τότε αρχίζει και η ανησυχία των γραφειοκρατών για την συγκοινωνία, να ανοίξουν δρόμο να περά-σουν τ ' αυτοκίνητα και βοηθούντων και των αυτοκι-νήτων να καθαρίσουν οι δρόμοι από τους διαδηλω-τές.

Δεν είναι τυχαίο ότι έπαψαν εκείνες οι μικρές δια-δηλώσεις, οι αυθόρμητες των νεολαίων, που έκοβαν την κυκλοφορία οποιαδήποτε ώρα στα κεντρικότερα σημεία της Αθήνας και ιδιαιτέρως στο Σύνταγμα. Το κράτος των αυλικών επεκτείνεται τώρα μέχρι την Κοραή. Είναι κι αυτό μια επιτυχία τους.

ΠΑΡΑΣΚΕΥΗ 12 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ: Η σειρά των δη-μοκρατικών δικηγόρων και άλλων επιστημονικών σωματείων να διαδηλώσουν. Ο λαός και πάλι πολύς, παρ' όλο που είναι η τρίτη μεγάλη συγκέντρωση μέσα στην εβδομάδα και φυσικό να υπάρχει μια κού-ραση. Στην κούραση αυτή βασίζονται όλοι οι αντι-δραστικοί, στην κούραση βασίζεται και η γραφειο-κρατία για να ησυχάσει από τους διαδηλωτές. Αυτοί θέλουν ήσυχες και πειθαρχημένες συγκεντρώσεις. Αλλωστε το αποτέλεσμα φαίνεται αμέσως. Κάτω α-

πό την πίεση των διαδηλώσεων της Δευτέρας, ο Βα-σιλιάς καλεί τον Παπανδρέου στα Ανάκτορα, παρ* όλο που είπαν ότι ο Παπανδρέου ζήτησε την ακρόα-ση. Την ώρα που άρχιζε η διαδήλωση της Πέμπτης συζητούσαν. Επιφυλάχθηκε να του απαντήσει αργά

ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ Γ Ε Γ Ο Ν Ο Τ Ω Ν 51

την νύχτα. Δεν είναι άμοιρο το ότι απάντησε, άλλη μια φορά όχι, αφού έμαθε ότι η διαδήλωση αυτή τη φορά ήταν πειθαρχημένη.

Στο τέλος των ομιλιών επαναλαμβάνεται η ίδια πορεία και ο ίδιος τρόπος διάλυσης. Σιγά-σιγά κα-ταντάνε λιτανείες οι διαδηλώσεις. Πόσο θα αντέξει ο λαός να κατεβαίνει στις συγκεντρώσεις; Και εδώ είναι ζήτημα χρόνου. Στο τέλος της διαδήλωσης η νεολαία διαμαρτύρεται και υπάρχουν συγκρούσεις με τους «πρόσθετους».

Την Τρίτη 17 Αυγούστου γίνεται η μεγάλη συγκέ-ντρωση της ΓΣΕΕ στον Παναθηναϊκό. Μαζεύεται πολύς κόσμος και μετά τη συγκέντρωση γίνεται πο-ρεία προς την Ομόνοια. 100.000 Αθηναίοι και παρα-πάνω διαδηλώνουν την θέλησή τους να τσακίσουν την νέα απόπειρα της Αυλής με το δεύτερο κλιμάκιο των αποστατών του Κέντρου που εμφανίζουν. Το πλήθος καταδικάζει τους Τσιριμώκο και Στεφανό-πουλο για την αποχώρησή τους. Τα συνθήματα και τα πανώ κατά της αυλής πολλαπλασιάζονται και οι συζητήσεις είναι πιο καθαρές στα στόματα των δια-δηλωτών. Το ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ είναι πάλι στο στό-μα χιλιάδων διαδηλωτών που απαιτούν άμεσες εκλο-γές. Αργά τη νύχτα οι διαδηλωτές αποπειρώνται να βαδίσουν προς το Σύνταγμα από την οδό Σταδίου αλλά αντιμετωπίζουν μπροστά τους την πρώτη σειρά της γραφειοκρατίας που έχει υποσχεθεί πάση θυσία στην αστυνομία ότι θα τηρήσει την τάξη. Από πίσω βρίσκονται σε πυκνές σειρές οι αστυνομικοί. Οι γραφειοκράτες παρακαλάνε, ικετεύουν, συκοφαντούν για να γυρίσουν πίσω τον κόσμο, είναι πιστοί στη γραμμή της ησυχίας. Σκορπάνε τον πανικό λέγοντας «μη προχωράτε παραπάνω, θα γίνει μακελειό, θα σας σκοτώσουν, το κάνουν επίτηδες». Πανικόβλητοι προσπαθούν να σταματήσουν τη μάζα. Γίνονται επει-σόδια στην οδό Σταδίου, όπου παραλίγο να σπάσει η γραμμή.

Παρ ' όλα αυτά όμως αρχίζει να φαίνεται η κούρα-


ση της μάζας ύστερα από πέντε εβδομάδες συνεχείς συγκεντρώσεις και κινητοποιήσεις. Είναι υπέροχο το θέαμα των χιλιάδων-χιλιάδων διαδηλωτών, αλλά αισθάνεται κανείς και τη φυσική κούραση. Έπειτα κανείς δεν δίνει μια γραμμή, τι θα γίνει. Το Κέντρο επιμένει στην γραμμή Παπανδρέου των πρώτων ημε-ρών, χωρίς κανένα πιο ουσιαστικό προχώρημα των συνθημάτων. Η ΕΔΑ παραμένει κι αυτή πιστή στην ουρά του Παπανδρέου, θλιβερός συγγενής και δεν παίρνει καμιά πρωτοβουλία. Αντίθετα όλο και οργα-νώνει τις δυνάμεις της για την «τάξη». Το φαινόμενο είναι τραγικό. Πώς μπορούν να ξεγελάνε έναν τόσο υπέροχο λαό; Ακόμα θέλουν να τον φιμώσουν όταν φωνάζει το ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ, μη τυχόν και χαρα-κτηριστούν οι συγκεντρώσεις εξτρεμιστικές, τρο-τσκιστικές.

Την επομένη είναι η συγκέντρωση των δημοκρα-τικών δικηγόρων στο γνώριμο πια θέατρο Γκλόρια. Εδώ φαίνεται καθαρά η κούραση. Παρ' όλο που εί-μαστε στο κέντρο της μεγάλης πολιτείας, η διαδή-λωση δεν φτάνει παραπάνω από 20.000 άτομα, που με το τέλος της, και σύμφωνα με τη γραμμή, βαδίζουν προς την Ομόνοια και μετά διαλύονται. Ούτε καν προτείνεται επιστροφή στα Προπύλαια αυτή τη φο-ρά. Η υπόθεση θυμίζει Δεκεμβριανά με την έννοια ότι η κυβέρνηση των Αθηνών και εκείνο τον καιρό δεν επεκτεινόταν παραπάνω από το Σύνταγμα, αλλά σιγά-σιγά επεκτεινόταν με τη βοήθεια των Αγγλων. Έτσι και τώρα σιγά-σιγά ο λαός εξοστρακίζεται από τα μέρη όπου μπορεί να ενοχλείται «ο καλός κόσμος». Τη Δευτέρα ήταν η τελευταία διαδήλωση προς το Σύνταγμα και αυτή με το ζόρι. Την Πέμπτη και την Παρακευή μετατράπηκε στη λιτανεία των Προπυλαίων του Πανεπιστημίου. Την Τρίτη αυτής της εβδομάδος μας έδιωξαν στον Παναθηναϊκό και μας ξελίγωσαν στο περπάτημα μέχρι την Ομόνοια και την Τετάρτη σταματήσαμε στην Ομόνοια. Το Κράτος της Αυλής επεκτείνεται με τη βοήθεια των


«πρόσθετων αστυφυλάκων» και «πυροσβεστών» της ΕΔΑ, όπως τους ονόμασε ο λαός.

Το μόνο παρήγορο σημάδι της Τετάρτης είναι ότι αργά ομάδες νεολαίων παρά την αντίδραση των λε-γομένων εφόρων τάξεως βαδίζουν προς την Πανεπι-στημίου πίσω διαδηλώνοντας, ξαναγυρίζουν και ξα-ναπάνε, αποδεικνύοντας με το θάρρος τους ότι ο φό-βος του μακελειού υπάρχει μόνο στα μυαλά της γρα-φειοκρατίας.

Η αυλική κυβέρνηση Τσιριμώκου Εν τω μεταξύ την Δευτέρα 16 Αυγούστου γίνεται

καινούρια προσπάθεια διάσπασης της Ένωσης Κέ-ντρου. Η Αυλή χρησιμοποιεί τα άλλα ατού που δια-θέτει ακόμα εναντίον του Παπανδρέου, δίνοντας ε-ντολή στον Στεφανόπουλο και στον Τσιριμώκο να ανεξαρτητοποιηθούν από το κόμμα τους. Είναι φυσι-κό ότι ετοιμάζουν μια καινούρια προσπάθεια δη-μιουργίας κυβέρνησης με ανθρώπους του Κέντρου. Πράγματι αυτή την ημέρα τα δυο βασικά στελέχη του Παπανδρέου, Στεφανόπουλος και Τσιριμώκος καταθέτουν δηλώσεις ανεξαρτητοποιήσεως από το κόμμα τους, για να διασπάσουν το Κέντρο και να κάνουν μια νέα προσπάθεια συγκρότησης κυβέρνη-σης. Πράγματι την Τετάρτη (9 Αυγούστου ο Τσιρι-μώκος παίρνει το χρίσμα για πρωθυπουργός. Η είδη-σ η αφήνει κατάπληκτη τη χώρα για το κατάντημα του ανδρός, που τέτοιο δεν είχε δει μέχρι τότε η Ελλάδα.

Ο Τσιριμώκος αναλαμβάνει να δώσει «σοσιαλι-στική» χροιά στο πραξικόπημα. Η προδοσία του εί-ναι τρομερή σε σύγκριση με την ιστορία του μέχρι τώρα. Βέβαια και στο παρελθόν ο Τσιριμώκος είχε κάνει πολιτικές μανούβρες και ακροβατικά πηδήμα-τα, αλλά ποτέ δεν περίμενε κανείς ότι θα γινόταν άνθρωπος της Αυλής, δίνοντας υποσχέσεις ότι θα τσακίσει τις λαϊκές εκδηλώσεις. Σκοπεύει καλά αυ-


τός ο τύπος επιτιθέμενος κατ' ευθείαν στο λαό. Κα-ταλαβαίνει ότι αν σταματήσει η λαϊκή πίεση, η κραυγή του λαού, τότε θα είναι δυνατόν να παρου-σιαστούν και άλλοι προδότες από την Ένωση Κέ-ντρου. Είναι τέτοιο το κύμα της προδοσίας και της αποσύνθεσης αυτού του κόμματος, που προ πολλού θα είχε πετύχει η Αυλή να το διασπάσει αν δεν υπήρ-χε αυτή η άμεση πίεση προς τους βουλευτές από τον κόσμο. Οι χωριάτες, οι ψηφοφόροι κυνηγάνε τους βουλευτές τους στα σπίτια τους, στους δρόμους, στα καφενεία, στα χωριά για να τους εμποδίσουν να προ-δώσουν. Εκεί στηρίζεται η Ένωση Κέντρου αυτή τη στιγμή και ο Παπανδρέου ειδικά. Στο ότι ο κόσμος από τα κάτω με χίλιους τρόπους κρατάει την πειθαρ-χία στο κόμμα. Οι συνεδριάσεις της κοινοβουλευτι-κής ομάδας και το τι γίνεται μέσα στο κόμμα του Κέντρου έχει γίνει πια υπόθεση του κόσμου.

Την επομένη της ανάθεσης της πρωθυπουργίας στον Τσιριμώκο, και πριν ακόμα μπορέσει να σχη-ματίσει την κυβέρνησή του, γίνεται η συγκέντρωση της ΣΕΕΝΕ, της νεολαίας, στο Γκλόρια πάλι. Η συ-γκέντρωση είναι μικρή, στο τέλος όταν έχουν μείνει μερικές εκατοντάδες νεολαίοι στο δρόμο, η αστυνο-μία αρχίζει την επίθεσή της. Με μια πρωτοφανή βιαιότητα ξυλοκοπούν και ποδοπατούν τους λίγους διαδηλωτές, που συνεχίζουν μ.ϊχρι αργά τη νύχτα τις διαδηλώσεις τους. Η ανάθεση της πρωθυπουργίας στον Τσιριμώκο εγκαινιάζεται με ένα πρωτοφανές ανθρωποκυνηγητό στους δρόμους της Αθήνας. Προ παντός, κατώτερα αστυνομικά όργανα, παρακρατι-κοί αναμφισβήτητα, θέλουν να τσακίσουν τους δια-δηλωτές, να τους δώσουν ένα «μάθημα». Και βρήκαν την ημέρα που είχαν μείνει μερικά παιδιά. Γίνονται επίσης πολλές συλλήψεις.

Στις 18 Αυγούστου η ψευτοκυβέρνηση ξηλώνει την ΓΣΕΕ που τόλμησε να οργανώσει την αντίσταση ενάντια στο πραξικόπημα της Αυλής.


Παρασκευή 20 Αυγούστου Η Αθήνα φρύαξε από την αγγελία της επίθεσης

κατά της νεολαίας και την άλλη μέρα. Παρασκευή 20 Αυγούστου, ένα τεράστιο πλήθος, παραπάνω από πενήντα χιλιάδες διαδηλωτές, πηγαίνει στη συγκέ-ντρωση που οργανώνει εκείνο το βράδυ η Ομοσπον-δία Τύπου. Είναι κάτι το μεγαλειώδες. Ο πυρετός της Αθήνας ξανανεβαίνει με μεγαλύτερη μαχητικότητα τώρα. Μπορεί να έχει λείψει το αυθόρμητο στοιχείο τις τελευταίες μέρες, αλλά η μαχητικότητα και το πάθος για την υπόθεση μεγαλώνουν. Μετά τη συγκέ-ντρωση το πλήθος των διαδηλωτών ανεβαίνει από την Ομόνοια προς την οδό Σταδίου. Αλλά εκεί γίνε-ται η μεγάλη επίθεση από την αστυνομία που είναι προετοιμασμένη να δώσει ένα «σοβαρό μάθημα» αυ-τή τη φορά στον «όχλο». Οι διαταγές του νέου «σο-σιαλιστή πρωθυπουργού» είναι καθαρές. Να τσακι-στεί η λαϊκή αντίσταση, ώστε να ολοκληρωθεί το πραξικόπημα. Ο εξωμότης Τσιριμώκος είναι ικανός γα όλα, προκειμένου να εξυπηρετήσει τα αφεντικά του της Αυλής που τον έχρισαν πρωθυπουργό.

Η αστυνομία επιτίθεται μέχρι τις δέκα το βράδυ στην οδό Σταδίου, στο ύψος της πλατεία Κλαυθμώ-νος με τα δακρυγόνα που έχει προμηθευτεί από την Αμερική. Οι απαίσιοι με τις μάσκες, πάνω στις μη-χανοκίνητες κλούβες έρχονται μπροστά εξαπολύο-ντας τις βόμβες τους πάνω στο πλήθος. Είναι το ίδιο είδος που σκότωσε τον Πέτρουλα. Γενικά η αστυνο-μία αποφεύγει να έρθει σε επαφή με τον κόσμο. Γιατί με την αγανάκτηση που υπάρχει, μια επαφή μπορεί να είναι καταστροφική για την αστυνομία. Από μα-κριά εξαπολύουν τις βόμβες τους και επί πέντε ώρες η Αθήνα θα γίνει πεδίο μάχης. Τα μηχανοκίνητα της αστυνομίας διατρέχουν τους δρόμους της πολιτείας ρίχνοντας συνέχεια δακρυγόνες βόμβες, για να δια-λύσουν τους διαδηλωτές. Η επιμονή όμως είναι τρο-μερή. Οι συγκρούσεις πολλαπλασιάζονται μέχρι τις


δύο μετά τα μεσάνυχτα. Οι διαδηλωτές αρχίζουν να στήνουν οδοφράγματα σε ολόκληρο το κέντρο της Αθήνας. Ο αθηναϊκός λαός, η αδούλωτη πολιτεία δίνει για άλλη μια φορά το μαχητικό της παρόν. «Δεν θα περάσει ο φασισμός», έστω και αν φορέσει «σοσιαλιστική» μάσκα. Ο εξωμότης πρωθυπουργός Τσιριμώκος, ο καινούριος αρχιτρομοκράτης της Αυ-λής, κατεβαίνει, ο ίδιος τα μεσάνυχτα, για να διαπι-στώσει αν οι διαταγές που του δόθηκαν εκτελέστη-καν όπως έπρεπε. Αλλά επί ώρες ακόμα θ ' ακούει τη φωνή του λαού να του φωνάζει «προδότη». Είναι φανερό ότι και τα σκληρά μέσα που θέλουν να χρη-σιμοποιήσουν δεν έχουν πέραση. Αντίθετα εκεί που οι διαδηλώσεις άρχισαν να κουράζονται, τα χτυπή-ματα τους δίνουν καινούριο αέρα και καινούρια μα-χητικότητα. Το σύνθημα «εκλογές» κυριαρχεί πα-ντού μαζί με το «Δημοψήφισμα».

Ο αγώνας παρατείνεται "Οταν ο καινούριος πρωθυπουργός ασχολείται να

βρει σαν κι αυτόν άλλους να σχηματίσει κυβέρνηση, ολόκληρη η Ελλάδα σε διαδηλώσεις αποδοκιμάζει την νέα προσπάθεια που γίνεται στα, πλαίσια του πραξικοπήματος της Αυλής. Οι διαδηλώσεις συνεχί-ζονται σε όλες τις πόλεις ακόμα και στα χωριά που βρίσκονται σε αναβρασμό.

Ο Παπανδρέου πηγαίνει περιοδεία στην Θεσσα-λία το Σαββατοκύριακο. Η υποδοχή που του γίνεται είναι αποθεωτική ενώ οι ανακτορικοί στην Αθήνα προσπαθούν να βρουν την επόμενη λύση σε περί-πτωση αποτυχίας και του «σοσιαλιστή» Τσιριμώ-κου.

Η Βουλή ανοίγει την Τρίτη 24 Αυγούστου. Το ίδιο βράδυ γίνεται συγκέντρωση πάλι στο Γκλόρια. Αυτή είναι η απάντηση της Παρασκευής. Δεν υπάρχει φό-βος στους δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτές που κατεβαί-


νουν. Είναι έτοιμοι και αποφασιστικοί να υπερασπί-σουν τα δικαιώματά τους. Η μαχητικότητα είναι με-γαλύτερη παρ' όλο που ο αριθμός είναι ελαφρώς μικρότερος. Την ίδια βραδιά το Σύνταγμα αστυνομο-κρατείται γιατί ο απίθανος πρωθυπουργός έχει δώσει εντολή ότι πάση θυσία κανένας διαδηλωτής δεν πρέ-πει να πλησιάσει στην πλατεία Συντάγματος. Αυτός δεν είναι διατεθειμένος να ανεχτεί να συνεδριάζει η Βουλή υπό π ς ιαχές του πλήθους όπως γινόταν επί Νόβα. Συρματοπλέγματα, έλεγχος ταυτοτήτων, συλ-λήψεις, όλα έχουν μπει στην ημερησία διάταξη για την «τάξη» του τσιριμωκικού τέρατος.

Ό σ ο όμως και αν θέλουν να εμποδίσουν το πλή-θος, οι φωνές τους ακούγονται και από κει που βρί-σκεται. Και από την Ομόνοια ακόμα που θα κατέβει και όπου τα συνεργεία των καθοδηγητών της ΕΔΑ έχουν αναλάβει να διαλύσουν την συγκέντρωση.

Είναι αλήθεια ότι όσο περνάνε οι μέρες οι κραυγές του πλήθους που διαδηλώνει συνεχώς, ανεβαίνουν προς το Κολωνάκι. Από τα μπαλκόνια και τα παρά-θυρα αυτής της πολυτελούς ψηλογειτονιάς, ακούγο-νται ευκρινέστατα τα συνθήματα και η επιμονή του λαού. Από τα ανοιχτά παράθυρα της ελληνικής μπουρζουαζίας, μπαίνουν οι φωνές του λαού, τους κόβουν την όρεξη, τους ταράζουν τα κοκτέιλ πάρτι τους. Ό λ η η ζωή τους έχει δηλητηριαστεί από αυτό το πλήθος που δείχνει τόση αντίσταση και τόσες μέρες δεν εννοεί να κουραστεί για να βρεθεί επί τέ-λους μια λύση.

Ο Παπανδρέου βέβαια, μπορεί να έχει δίκιο και το παιχνίδι που του έπαιξαν να είναι άσχημο, αλλά εδώ μεταβάλλεται σε υπόθεση καθεστωτική. Ο ίδιος μπο-ρεί να λέει ότι δεν θέτει καθεστωτικό, η ΕΔΑ να τον ακολουθεί, αλλά όταν ακούγονται καθαρά, ψηλά στο Κολωνάκι, οι κραυγές για Δημοψήφισμα σημαίνει ότι το καθεστωτικό μπαίνει από το πεζοδρόμιο. Τι θα γίνει λοιπόν, πρέπει κάποιος να υποχωρήσει. Η επι-μονή του γέρου γίνεται ενοχλητική.


Την Πέμπτη 26 Αυγούστου άλλη συγκέντρωση το βράδυ στο Γκλόρια. Ο λαός που μαζεύεται δεν είναι πάρα πολύς, αλλά αρκετός. Δεν θυμίζουν πια οι συ-γκεντρώσεις ούτε από μακριά τον σάλο των πρώτων ημερών. Αν λάβει όμως κανείς υπ ' όψη του ότι έχου-με 45 μέρες συνέχεια στους δρόμους, ότι όλο το κα-λοκαίρι υπήρχαν συγκεντρώσεις, η κατάσταση δια-τηρείται ικανοποιητική από άποψη κινητοποίησης μαζών. Αλλωστε δεν υπάρχει κάτι το σημαντικό για την κινητοποίηση. Αν υπάρξει, είναι σίγουρο ότι θα κατέβουν πάλι εκατοντάδες χιλιάδες.

Χαρακτηριστικό αυτής της συγκέντρωσης είναι ότι θέλησαν να την διαλύσουν έξω από το θέατρο. Η οργανωτική επιτροπή και ο λόχος των πυροσβε-στών, είχαν πάρει «γραμμή» και ανήγγειλαν ότι ο κόσμος πρέπει να διαλυθεί μετά το τέλος της συγκέ-ντρωσης χωρίς να κάνει πορεία ούτε καν προς την Ομόνοια. Οι φρουροί της «τάξεως», οι γνωστοί πλέ-ον κάθε βράδυ, έριχναν στο λαό δηλητήριο, να μην παρασύρονται από τις καρφίτσες. Η συμφωνία είχε γίνει με την αστυνομία, ώστε σιγά-σιγά να πάψει η «αταξία» στο Κέντρο της Αθήνας κάθε βράδυ και να μην «κόβεται η συγκοινωνία». Ο πολύς κόσμος όμως κατάλαβε ότι αυτό αποτελούσε μια καινούρια υπο-χώρηση και δεν σταμάτησε. Κατέβηκε τραγουδώ-ντας τα τραγούδια του λαού, και κραυγάζοντας τα συνθήματά του μέχρι την Ομόνοια.

Έτσι την επομένη όταν έγινε το πρωί η ογκώδης συγκέντρωση των απεργών οικοδόμων πραγματο-ποιήθηκε πάλι πορεία μέχρι την Δημαρχία, περνώ-ντας ξανά από την Ομόνοια, χωρίς κανείς να τολμή-σει να τους πειράξει. Το ίδιο έγινε και το βράδυ με την συγκέντρωση στο Γκλόρια.

Ο περήφανος λαος της Αθήνας με το αγωνιστικό του ένστικτο πάλευε και μέσα στις ίδιες τις γραμμές του να επιβάλει τη μαχητική αντιμετώπιση της κα-τάστασης, πάλευε ενάντια στο μηχανισμό των πα-λιών κομμάτων που ήθελαν να τον χρησιμοποιούν


σαν πιόνι στην δική τους πολιτική. Η πάλη που διε-ξαγόταν τόσες μέρες στην Αθήνα ήταν πάλη του ί-διου του λαού, που πάλευε για .την δική του δημο-κρατική ελευθερία και τα εγκατέλειψε όλα επί σαρά-ντα πέντε ημέρες για να κατέβει στο πεζοδρόμιο. Η εργατική τάξη κινητοποιείται με απεργίες όπως οι οικοδόμοι που αναφέραμε πάρα πάνω για την εξα-σφάλιση της δημοκρατικής λειτουργίας της ζωής της χώρας μας, ενώ σε ολόκληρη την Ελλάδα συνε-χίζονται οι κινητοποιήσεις και συγκεντρώσεις. Εί-ναι οι μέρες που ο Τσιριμώκος και η ψευτοπαρέα του συνεχίζουν την άχρηστη συζήτηση επί των προ-γραμματικών αρχών της «κυβέρνησής» τους βέβαιοι ότι τίποτε δεν τους σώζει από την καταβαράθρωση.

Ο Τσιριμώκος πέφτει Το βράδυ της 28ης προς 29 Αυγούστου γκρεμο-

τσακίζεται και η δεύτερη αυλική κυβέρνηση του Τσιριμώκου. Τα τρεξίματα και οι υποχρεώσεις, οι δωροδοκίες και οι απειλές, δεν στάθηκαν ικανές να συγκεντρώσουν τον αριθμό των βουλευτών που χρειαζόταν για να ψηφιστεί η παρδαλή κυβέρνηση της Αυλής. Ούτε οι ψήφοι της ΕΡΕ, ούτε οι ψήφοι της ομάδας Νόβα είναι αρκετές για να στηρίξουν το απαίσιο κατασκεύασμα.

Ό τ α ν τις πρώτες πρωινές ώρες αναγγέλεται η πτώση του Τσιριμώκου, αυθόρμητες διαδηλώσεις χαράς σχηματίζονται στους δρόμους της Αθήνας. Η μεγάλη πολιτεία, επί κεφαλής ολόκληρης της χώ-ρας, αισθάνεται τη πτώση σου ψευτοπρωθυπουργού σαν νίκη της.

Στην πραγματικότητα όμως είναι άλλη μια νίκη του λαού της Ελλάδας η συντριβή της καινούριας αυτής απόπειρας να στηριχτεί μια κυβέρνηση φα-ντασμάτων. Από άκρου σε άκρο ολόκληρη η χώρα ζητάει εκλογές για να φύγουμε από την κρίση που


δημιούργησε η αντίδραση με επί κεφαλής τα ανά-κτορα. Όμως ακριβώς, αυτό είναι που θέλουν να αποφύγουν όλες οι αντιλαϊκές δυνάμεις. Εκλογές κά-τω από αυτές είναι τις συνθήκες θα μεταβαλλόντου-σαν σε πραγματικό ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ κατά της μο-ναρχίας, όσο και αν ο Παπανδρέου και η ΕΔΑ δεν θα υποστήριζαν μια τέτοια βασική λύση. Ο λαός θα εκδηλωνόταν κατά της βασιλείας στην συντριπτική πλειοψηφία του.

Όμως μέσα στις συζητήσεις, στις οργανώσεις, στα κόμματα, παντού εκφράζεται μια ανησυχία. Ο-λοι είναι σίγουροι ότι ο φαιδρός νεανίας του παλα-τιού, δεν θα παραδεχτεί την ήττα του και θα επιδιώ-ξει άλλες μανούβρες, για να κουράσει το λαό και τελικά να επιβάλλει την θέληση της αντίδρασης που αυτός αντιπροσωπεύει.

Ο αγώνας στον οποίο ρίχτηκε, καταλαβαίνει πολύ καλά ότι είναι αγώνας επιβίωσης. Αλλωστε φαίνε-ται ότι αυτή τη φορά και να πετύχει μια προσωρινή νίκη, θα είναι νίκη εύθραυστη. Διέταξε όλες τις εφε-δρείες της αντίδρασης να κατέβουν, να ξεμασκαρευ-τούν. Έχει ο ίδιος κατέβει στη πολιτική πάλη για να συγκρατηθεί. Ο θρόνος κινδυνεύει τρομερά και την επόμενη φορά όταν θα υπάρχει ένα καινούριο κύμα δεν θα μπορέσει να σταθεί οπωσδήποτε.

Να τελειώνουμε με την ρίζα του κακού. Ο στόχος είναι τα ανάκτορα. Δεν μπορούν να κρατήσουν το καθεστώς.

Και ακριβώς η ανησυχία εκφράζεται μέσα στους αγωνιστικούς κύκλους έτσι: Γιατί δεν κατεβαίνουμε με ριζοσπαστικότερα συνθήματα; Ως πότε ο κόσμος θα αντέχει να κατεβαίνει στις διαδηλώσεις; Γιατί οι ηγέτες δεν μπαίνουν επί κεφαλής του «πεζοδρο-μίου;»

Η επόμενη εβδομάδα αρχίζει με απεργίες εργατών για την υπεράσπιση των δημοκρατικών ελευθεριών και την επαναφορά στην «συνταγματική ομαλότη-τα». Την Τρίτη κατεβαίνουν οι εργάτες της χημικής


βιομηχανίας, την Πέμπτη 2 Σεπτεμβρίου οι εργαζό-μενοι των συγκοινωνιών, την Παρασκευή οι εργάτες Τύπου. Την Τετάρτη γίνεται η συγκέντρωση των φοιτητών μπροστά στα Προπύλαια του Πανεπιστη-μίου, αλλά η συμμετοχή είναι μικρή. Το πλήθος δεν ξεπερνάει τις 10 χιλιάδες. Και αυτό είναι κουρασμέ-νο. Η μαχητικότητα έχει πέσει πολύ και οι τωρινές συγκεντρώσεις είναι μακρινές ανταύγειες των πρώ-των μεγάλων εκδηλώσεων του Ιουλίου και του Αυ-γούστου.

Την Πέμπτη γίνεται η συγκέντρωση των δικηγό-ρων. Αυτή τη φορά ο κόσμος είναι διπλάσιος και πλησιάζει τις 20-25 χιλιάδες. Αλλά και πάλι γίνεται τρομερός ο τρόπος με τον οποίο διεξάγεται η συγκέ-ντρωση. Οι ομιλητές έχουν την εντύπωση ότι βρί-σκονται μπροστά σε κοινοβούλιο και χαριτολογούν, μακρυγορούν, κουράζουν με δυο λόγια το ακροατή-ριο. Ό τ α ν στις δέκα το βράδυ περίπου τελειώνουν οι λόγοι και αρχίζει η πορεία προς την Ομόνοια, μοιά-ζει σαν λιτανεία περιφοράς της αγίας εικόνας μέχρι την Ομόνοια και τώρα στην όλη σκηνοθεσία προ-στέθηκε και ο εθνικός ύμνος που ψέλνεται στο τέλος και μετά η ήσυχη διάλυση. Τα συνθήματα κοπάζουν και προσαρμόζονται περισσότερο στην γραμμή την επίσημη των κομμάτων. Το ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ δεν ακούγεται πολύ και γενικά λείπει ο αυθορμητισμός. Ό σ ο μειώνεται ο όγκος της μάζας των διαδηλωτών μεγαλώνει ο ρόλος της γραφειοκρατίας που πειθαρ-χεί τους τελευταίους πιστούς που κατεβαίνουν στις συγκεντρώσεις. Μόνο μερικές ομάδες νεολαίων δια-τηρούν τη μαχητικότητα τους.

Αυτά μαθαίνουν τα ανάκτορα και υπολογίζουν πο-λύ στην κούραση των μαζών για να δώσουν την επό-μενη εξαμβλωματική λύση που ετοιμάζουν. Καλούν το Ανακτοβούλιο και περιπλέκουν το ζήτημα μέσα στους μαιάνδρους της αστικής πολιτικής. Το συμ-βούλιο των τέως πρωθυπουργών είναι μια καθαρά γελοία ιστορία την οποία εφεύραν τα ανάκτορα για


να φάνε άλλη μια βδομάδα σε συζητήσεις και να κουράσουν τον λαό και τις εκδηλώσεις του να στα-ματήσουν. Καμιά ντουζίνα γέροι, διορισμένοι εκά-στοτε πρωθυπουργοί από την Αυλή που έρχονται να πούνε τη γνώμη τους. Ποιος ρωτάει τον ελληνικό λαό; Γιατί δεν κάνουν εκλογές;

Στο παιχνίδι αυτό των ανακτόρων μπλέκεται* και ο Παπανδρέου και πάει και παρευρίσκεται παριστάνο-ντας την μειοψηφία και συζητώντας μαζί τους. Έτσι ξεπερνάνε και τον κόσμο και την Βουλή και κάνουν μασκαριλίκια. Και η ΕΔΑ διαμαρτύρεται γιατί δεν εκλήθη στο ανακτοβούλιο. Αυτή είναι η κατάντια της ηγεσίας. Και ο λαός είναι έτοιμος να ξαναπάρει τον αγώνα, αλλά πρέπει να του δώσουν μια νέα μορ-φή, νέα συνθήματα, νέα αποφασιστικότητα. ΔΗΜΟ-ΨΗΦΙΣΜΑ που βαθαίνει και πλαταίνει την πάλη, είναι η μόνη λύση. Ό λ α τα άλλα οδηγούν στην κού-ραση και την απογοήτευση, και έτσι θα κερδίσει τουλάχιστον προσωρινά η αντίδραση.

Ανακτοβούλιο και κυβέρνηση Στεφανόπουλου

Ύστερά από τις γελοιότητες του ανακτοβούλιου, όπου νόμισαν ότι στρίμωξαν τον Παπανδρέου, αρχί-ζουν να προετοιμάζουν μια νέα αυλική λύση, με την παρουσίαση του Στεφανόπουλου ή όποιου άλλου με τον οποίον θα μπορούσαν να αποσπάσουν μια και-νούρια μερίδα από το Κέντρο.

Τότε ο Παπανδρέου κάνει το μεγάλο θεατρικό του εφέ. Βγαίνει και δηλώνει ότι αποδέχεται την πρότα-ση που είχε κάνει ο Κανελλόπουλος στο ανακτοβού-λιο όπου ετάσσετο υπέρ των εκλογών με τον όρο ότι αυτές θα γινόντουσαν από την ΕΡΕ. Ο αρχηγός του Κέντρου κάνει μια μανούβρα μεγάλης πολιτικής ευ-ρύτητας. Η κατάσταση πρέπει κατά κάποιο τρόπο να βρει μια λύση. Το Κέντρο είναι κι αυτό ένα αστικό


κόμμα και δεν μπορεί να στηρίζεται στο πεζοδρόμιο επ ' άπειρον. Μπορεί να το χρησιμοποιεί για τους σκοπούς του αλλά δεν θα πρέπει η πρωτοβουλία να περάσει σ ' αυτό. Η αγανάκτηση που υπάρχει μέσα στο λαό, στις πόλεις και στα χωριά, μπορεί να οδη-γήσει μακριά, δεδομένου ότι τα ανάκτορα, στην λύσ-σα τους, είναι ικανά να κάνουν ενέργειες που θα α-νοίξουν τον δρόμο σε ένα λαϊκό ξέσπασμα.

Ο Κανελλόπουλος πάλι, σαν υπεύθυνος ηγέτης του άλλου μεγάλου αστικού κόμματος, βλέπει το κόμμα του να διαλύεται από τις ενέργειες των μαθη-τευόμενων μάγων του παλατιού. Τον έχουν καταντή-σει σκουπίδι της πολιτικής, βάζοντας τον να ψηφίζει διαδοχικές κυβερνήσεις. Η βάση του, η μάζα που τον ακολουθεί δεν ξέρει τι γίνεται. Τόσα χρόνια της προπαγάνδιζαν τον κομμουνιστικό κίνδυνο στο πρό-σωπο του Τσιριμώκου και τώρα τον ψηφίζουν πρω-θυπουργό. Έπειτα μην ξεχνάμε ότι η μάζα της ΕΡΕ που είναι καραμανλική γνωρίζει ότι ο πρώην πρωθυ-πουργός διώχτηκε κακήν κακώς από τα Ανάκτορα.

Ο Κανελλόπουλος ξέρει ότι στις εκλογές, με τις συνθήκες που υπάρχουν, θα βγει ενισχυμένο το Κέ-ντρο, αλλά το προτιμάει αυτό σαν μια λύση παρά την παρούσα διάλυση που επιφέρουν οι ενέργειες της Αυλής. Οι δύο αρχηγοί τονίζουν ότι θα συναντηθούν για να συζητήσουν τις λεπτομέρειες μετά τις δηλώ-σεις Παπανδρέου. Εν τω μεταξύ θα συνέλθει και η κοινοβουλευτική ομάδα της ΕΡΕ για να συζητήσει. Οι αντιδράσεις στην πολιτική Κανελλόπουλου θα είναι μεγάλες από τους φασίστες και αυλόδουλους, που με κανένα τρόπο δεν θέλουν εκλογές. Προτιμάνε ο,τιδήποτε άλλο εκτός από εκλογές.

Όμως μέσα στον λαό σκορπίζεται μια σύγχυση. Πού το πάει ο Παπανδρέου; Μας πούλησε άλλη μια φορά; Τι θα πει εκλογές με τον Κανελλόπουλο πρω-θυπουργό; Αν επαναληφθεί το 1961 και οδηγηθούμε σε καταστροφή; Η ΕΔΑ βγαίνει και δηλώνει ότι εί-ναι υπέρ των εκλογών αλλά αντιτίθεται στην λύση


Κανελλοπούλου για τη διεξαγωγή τους. Για πρώτη φορά ξεχωρίζει τη θέση της από τον Παπανδρέου. Με την προοπτική των εκλογών η θέση της γίνεται δύσκολη γιατί τόσον καιρό ακολουθούσε πιστά την γραμμή που χάραζε το Κέντρο και τώρα θα πρέπει να εξηγήσει στις μάζες της το λόγο.

Η συγκέντρωση που έγινε την Δευτέρα απέκτησε μια ξεχωριστή σημασία ύστερα από αυτά τα γεγονό-τα. Γινόταν η συγκέντρωση με το πρόσχημα του ε-ορτασμού της τρίτης Σεπτεμβρίου, δηλαδή της ημέ-ρας όπου οι Έλληνες υποχρέωσαν το βασιλιά Όθω-να το 1843 να υπογράψει το Σύνταγμα. Από την αρχή φάνηκε ότι η συγκέντρωση δεν θα ήταν όπως οι άλ-λες. Ενώ οι ομιλητές διαδέχονταν ο ένας τον άλλον στο βήμα του Γκλόρια, έξω στους δρόμους ομάδες διαδηλωτών συζητούσαν μεταξύ τους τη νέα κατά-σταση, διαφωνούντες για το αν η ενέργεια του Πα-πανδρέου ήταν σωστή ή όχι. Για πρώτη φορά η πάλη είχε μεταφερθεί μέσα στις συγκεντρώσεις, όπου συ-γκρούονταν οι οπαδοί του Κέντρου με την αριστερά. Ό τ α ν τελείωσε η συγκέντρωση μεταβάλλεται σε διαδήλωση που βαδίζει προς την Ομόνοια και τότε ακούγονται πιο πολύ από κάθε άλλη φορά τα συνθή-ματα ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ, ΚΑΤΩ Η ΜΟΝΑΡΧΙΑ κλπ. Το σύνθημα γίνεται βασικό για τον πολύ κόσμο που ζητάει μια ριζική εκκαθάριση της κατάστασης και όχι συμβιβασμούς.

Ύστερα από προσπάθειες δυο μηνών, στο τέλος η Αυλή κατάφερε να σχηματίσει μια τρίτη κυβέρνηση με πρωθυπουργό το Στεφανόπουλο. Η αγοραπωλη-σία και το παζάρι που έγιναν ήταν απίθανα και στο τέλος κατάφεραν να συγκεντρώσουν τους 152 που τους χρειάζονταν για να ψηφίσουν νέα αυλική κυ-βέρνηση και να κλείσουν τη Βουλή για κάμποσο καιρό. Έτσι κλείνει η πρώτη φάση των γεγονότων που άρχισαν εκείνη τη ζεστή Τετάρτη όταν παραιτή-θηκε ο Παπανδρέου.


Το νόημα των γεγονότων Τα γεγονότα που έγιναν τον Ιούλιο δεν μπορούμε

να τα χαρακτηρίσουμε σαν προεπαναστατική κατά-σταση παρ' όλο που πολλές φορές οι εκδηλώσεις των μαζών έδειχναν ότι μπορούσαν να μεταβληθούν σε τέτοια. Κατ' αρχήν δεν υπήρξε αποτέλεσμα μιας οικονομικής κρίσης όπου εξ αιτίας της να δημιουρ-γήθηκαν αυτές οι καταστάσεις. Έπειτα δεν προηγή-θηκε καμιά συνεχής προετοιμασία, πράγμα που συμ-βαίνει στις προεπαναστατικές καταστάσεις. Ανερ-γία, αλματώδης αύξηση των τιμών, οικονομική α-πελπισία των μαζών δεν υπήρχε. Αντίθετα είμαστε σε μια εποχή όπου οι επιχειρήσεις ήταν γεμάτες δου-λειές.

Ο αγώνας που ξέσπασε ανάμεσα στις δυο μερίδες της αστικής τάξης, που η μια είχε αρχηγό τον Πα-πανδρέου και η άλλη την Αυλή, εξέφραζε την πάλη που γίνεται ανάμεσα στα δυο διαφορετικά τμήματά της. Το στρατόπεδο Παπανδρέου εκπροσωπούσε την μερίδα εκείνη που με την προοπτική της εισόδου στην Κοινή Αγορά έπρεπε να προωθήσει με γρήγο-ρους ρυθμούς τον εκμοντερνισμό της οικονομίας και του κρατικού μηχανισμού για να προλάβει το χάσμα που την χωρίζει από τις προχωρημένες ευρωπαϊκές χώρες. Αυτό σήμαινε πολλά τραντάγματα μέσα στη κατά παράδοση ρουτίνα της αστικής τάξης στην Ελ-λάδα που είχε συνηθίσει στην ληστρική υπερεκμε-τάλλευση του λαού μας. Ένα γρήγορο όμως προχώ-ρημα της βιομηχανίας και επομένως της οικονομι-κής ύπαρξης της χώρας θα μπορούσε να φέρει στο προσκήνιο μια ανεξάρτητη εξωτερική πολιτική που θα φόβιζε τους αμερικάνους που είχαν συνηθίσει μέ-χρι προ ολίγου να έχουν υπηκόους στην Ελλάδα. Η μερίδα της παλιάς συντηρητικής αστικής τάξης, των πιο καθυστερημένων στρωμάτων του κρατικού μη-χανισμού, του στρατού και με πολλή σπουδαιότητα η κλίκα που βρίσκεται συγκεντρωμένη γύρω από τα


ανάκτορα, με τον προϋπολογισμό της που ανέρχεται σε τεράστια ποσά, με τους ανθρώπους της που βρί-σκονται σε όλους τους οργανισμούς, τρομοκρατήθη-καν και αντέδρασαν με το πέταγμα του γέρο Παπαν-δρέου.

Μέσα στο Κέντρο όμως υπήρχε και μια άλλη κα-τάσταση. Για πρώτη φορά μια μερίδα της αστικής τάξης χρησιμοποίησε «πεζοδρομικές» εκδηλώσεις για να πετύχει τους σκοπούς της. Πρώτη φορά στη-ρίχτηκε στη νεολαία (ΕΔΗΝ), στους εργάτες (ΓΣΕΕ) και από την άλλη μεριά οργανωνόταν στον στρατό, τα σώματα ασφαλείας. Ήξερε ότι η μάχη θα έρθει και έπρεπε να χτυπήσει. Γι ' αυτό έπρεπε να έχει βάσεις μέσα στο λαό αλλά και μέσα στο μηχανισμό.

Γιατί η πολιτική κρίση είχε και μια άλλη αιτία. Το ποιος από τις δυο μερίδες της αστικής τάξης θα ελέγχει τον μηχανισμό του Κράτους.

Ο ελληνικός καπιταλισμός δεν πρόλαβε να εξευ-ρωπαϊστεί, δεν πρόλαβε να προσαρμοστεί. Νόμοι σαν την 35ετία και την Παιδεία ήταν ανήκουστοι γ ι ' αυτόν. Σ ' αυτήν την περίπτωση φάνηκε καθαρά ότι η ηγεσία των κομμάτων της δεξιάς δεν είναι οι κάθε φορά αρχηγοί τους ή οι ταμπέλες που αυτοί εμφανί-ζουν. Ηγεσία της δεξιάς δεν ήταν το λαϊκό κόμμα, ούτε ο Συναγερμός, ούτε είναι η ΕΡΕ. Είναι από πα-λιά, από τον καιρό του Κωνσταντίνου του Α ' , τ ' ανάκτορα. Σε κάθε πάλη που έγινε τα τελευταία πε-νήντα χρόνια, τα ανάκτορα κατέβηκαν στον πολιτι-κό στίβο σαν ηγεσία όλης της δεξιάς παράταξης. Η δεξιά που ελέγχουν τα ανάκτορα δεν αποτελείτο πά-ντα από το κόμμα που εμφανιζόταν σαν δεξιό. Είχε πάντα και τους ανθρώπους της μέσα στο κόμμα των Φιλελευθέρων και τους εμφάνιζε πάντα στην στιγμή των «εθνικών κινδύνων».

Για άλλη μια φορά κινητοποίησαν τις δυνάμεις αυτές που υπήρχαν μέσα στο Κέντρο για να το σπά-σουν από τα «μέσα», αφού δεν υπήρχε άλλος τρόπος να ξεφορτωθούν τον Παπανδρέου.


Στα εσωτερικά αίτια θα πρέπει να προσθέσουμε τις ενέργειες των Αμερικανών για να τσακίσουν κάθε αντίσταση. Η Ελλάδα είναι συνδεδεμένη με την Κύ-προ και κάθε τι που συμβαίνει στο μεγάλο νησί, έχει άμεση επίδραση στο σύνολο της χώρας. Ο άθλιος ρόλος των Αμερικανών και των συμμάχων τους ενά-ντια στην αυτοδιάθεση της Κύπρου είχαν ξεσηκώσει κύματα αγανάκτησης και αντιαμερικανικού ρεύμα-τος που εύρισκαν την απήχησή τους μέσα στο κόμμα της Ένωσης Κέντρου που πήρε το 53%.

Σε μια επικίνδυνη στιγμή για τον αμερικανικό κα-πιταλισμό που μάχεται στο Βιετνάμ και σ ' ολόκλη-ρο τον κόσμο για να προετοιμάσει τον πόλεμο, το δόγμα Τζόνσον επιβάλλει το σπάσιμο κάθε αντίδρα-σης σε οποιαδήποτε χώρα είναι δυνατόν. Η αμερικά-νικη πολιτική στην Ελλάδα, που εκφραζόταν εν μέ-ρει μέσα στην Ένωση Κέντρου, ήθελε να δώσει ένα «μάθημα» αυστηρό στους λαούς που ξυπνάνε και θέ-λουν να σπάσουν τα δεσμά τους.

Η Ελλάδα είναι χώρα συνδεδεμένη με το ιμπερια-λιστικό NATO και κάνει την πολιτική του. Από την άλλη μεριά είναι συνδεδεμένη με το κυπριακό ζήτη-μα που η ουσία του στρέφεται ενάντια στο NATO. Μέσα στα δόκανα αυτής της αντίθεσης πιάστηκε η παπανδρεϊκή πολιτική που ήθελε να συμβιβάσει και τις δυο καταστάσεις. Να είναι και πειθαρχικό μέλος της ιμπεριαλιστικής συμμαχίας αλλά και συγχρόνως να την πείσει ότι η Κύπρος πρέπει ν ' απελευθερωθεί. Αλλά αφού το NATO μάχεται για να συγκρατήσει δέσμιους τους λαούς, πώς θα ήταν δυνατό να δεχτεί τις εισηγήσεις μιας τέτοιας πολιτικής;

Ας μην ξεχνάμε κιόλας ότι οι Αμερικανοί «σύμμα-χοι», όπως ειπώθηκε επανειλημένα, ζήτησαν στρατό για το Βιετνάμ από την Ελλάδα. Ό σ ο η Ελλάδα ήταν μπλεγμένη στο κυπριακό, της ήταν αδύνατο να στείλει στρατό στο Βιετνάμ και η κυβέρνηση Πα-πανδρέου θα το είπε αυτό το πράγμα και δεν θα δέ-χτηκε να στείλει στρατό προκαλώντας έτσι την δυ-


σαρέσκεια της αμερικανικής πολιτικής. Εκείνο που δεν λογάριασαν καλά ήταν η αντίδρα-

ση του λαού. Ο εκπληκτικός αγώνας που διήρκεσε τόσες μέρες και άφησε όλους κατάπληκτους. Οι ερ-γάτες, η νεολαία κατέβηκαν στο δρόμο γιατί τα τε-λευταία δύο χρόνια είχαν κερδίσει με τους αγώνες τους τις δημοκρατικές ελευθερίες. Είχαν κατακτήσει το δικαίωμα να συζητάνε ελεύθερα και δεν ήταν δια-τεθειμένοι σε καμιά περίπτωση να δώσουν πίσω αυτό που κέρδισαν. Κατέβηκαν σε έναν αμυντικό αγώνα μεγάλης ολκής, που αμέσως πήρε χαρακτήρα μαζι-κό, στους δρόμους, στα πεζοδρόμια για να εμποδίσει το πραξικόπημα. Μαζί τους υπάλληλοι, διανοούμε-νοι, επιστήμονες, μικροαστοί ενώθηκαν σε τεράστιο κύμα. Σωστά οι εργαζόμενοι κατάλαβαν ότι το θέμα δεν ήταν Παπανδρέου ή Νόβας, αλλά διατήρηση των δημοκρατικών ελευθεριών ή επάνοδος στην κατά-σταση της τρομοκρατίας, της σιωπής και της φοβέ-ρας. Κανείς δεν ήθελε να επιστρέψει στην προηγού-μενη κατάσταση. Από τη στιγμή όμως που η μάζα κινητοποιήθηκε και με τέτοιες μεθόδους , και με τέ-τοιο αυθορμητισμό, αμέσως προχώρησε στο βάθος του πράγματος, που κανένα από τα κόμματα δεν έβα-λε επί τάπητος. Έθεσε ζήτημα καθεστωτικό. Εκεί ήταν η ρίζα του κακού και ας έκαναν τα κόμματα πως δεν καταλάβαιναν γιατί δεν ήθελαν να αναλάβουν την ευθύνη ενός τέτοιου αγώνα. Το ΔΗΜΟΨΗΦΙ-ΣΜΑ έγινε το κύριο σύνθημα των διαδηλωτών και κανείς δεν μπόρεσε να τους σταματήσει.

Η ΕΔΑ όχι μόνο δεν έβαλε ζήτημα καθεστωτικό αλλά εμπόδισε και το λαό να το εκφράσει. Επειδή αυτοί που κατέβηκαν στο δρόμο ήταν εργάτες, νεο-λαίοι, υπάλληλοι, εκείνοι δηλαδή που είχε συνηθί-σει να διαπραγματεύεται η ΕΔΑ την ψήφο τους με τα αστικά κόμματα, επειδή αυτοί που κατέβηκαν αποτε-λούσαν την πρώην πειθαρχημένη μάζα της ΕΔΑ, που μπορούσε να ελεγχθεί, και με τα τελευταία γεγονότα ξέφυγε από τα χέρια της, η γραφειοκρατία της ΕΔΑ


τα 'χασε. Ο αυθορμητισμός των μαζών γίνεται εμπό-διο στην ΕΔΑ για τις διαπραγματεύσεις της με την αστική τάξη. Δεν μπορούν να ελέγξουν και να κατευ-θύνουν πια τους ψήφους στους Κατσώτηδες, τους Τσουκαλάδες, κλπ. όπως έκαναν στο παρελθόν. Το μεγαλύτερο ατού που είχε η ΕΔΑ στις διαπραγματεύ-σεις της, μια πιστή και τυφλά ακολουθούσα μάζα, κουρελιάστηκε στον Παναθηναϊκό, στην Δημαρχία, στο Σύνταγμα, στην οδό Σταδίου, στην οδό Πανεπι-στημίου. Κουρελιάστηκε όταν οι περήφανοι διαδη-λωτές της Αθήνας τους προσπερνούσαν φωνάζοντας ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ.

Η ζημιά που έπαθε η ΕΔΑ είναι ανεπανόρθωτη. Οι αγωνιστές δεν έχουν πια εμπιστοσύνη στην οργάνω-σή της και την βλέπουν με σκεπτικισμό.

Η εργατική τάξη σε συμμαχία με τη νεολαία και τα άλλα καταπιεζόμενα στρώματα του λαού κατέβη-κε στο πεζοδρόμιο γιατί δεν ήθελε να χάσει αυτό που απόκτησε τα δύο τελευταία χρόνια. Την πολιτική ελευθερία, την σχετική ελευθερία της έκφρασης, αυ-τό που λέμε δημοκρατικές ελευθερίες. Ό τ α ν η πα-λιότερη γενιά, που έζησε στον τρόμο της αντεπανά-στασης και τον φόβο του χαφιέ και του παρακρατι-κού, είδε ότι μπορούσε να ζήσει χωρίς το φόβο του χωροφύλακα, όταν οι νέοι «ανεκάλυψαν» την Δημο-κρατία, πώς θ ' άφηναν να τους την πάρουν πίσω;

Για τον ελληνικό λαό η συνωμοσία του παλατιού στο πέταγμα του Παπανδρέου, σήμαιναν την απόπει-ρα για την αφαίρεση των δημοκρατικών ελευθεριών. Γ ι ' αυτό κατέβηκαν στο πεζοδρόμιο. Για να μη ξα-ναγυρίσουν στον φόβο της προηγούμενης τρομο-κρατίας.

Η ΕΔΑ κρεμάστηκε κυριολεκτικά στη βελάδα του Παπανδρέου και ανάγκασε και τους Λαμπράκηδες να κάνουν το ίδιο. Φοβήθηκε να κάνει οποιαδήποτε α-νεξάρτητη εκδήλωση, και πάντα μιλούσε για «ειρη-νικές» και «πολιτισμένες» εκδηλώσεις, από φόβο μήπως ο Παπανδρέου πάψει να είναι ανένδοτος και


μήπως η κυβέρνηση Νόβα αντικασταθεϊ από στρα-τιωτική δικτατορία. Ο κοινοβουλευτικός της εκπρό-σωπος περιορίστηκε στο σύνθημα του «εκδημοκρα-τισμού της Αυλής».

Κατέβασε στο δρόμο όλα της τα στελέχη, όχι για να κινητοποιήσουν τον κόσμο στην μάχη, αλλά για να τον συγκρατήσουν να μη δώσει μάχη. Από την Διοικούσα Επιτροπή μέχρι τον μικρότερο γραφειο-κράτη στάθηκαν στο τέλος κάθε συγκέντρωσης για να εμποδίσουν τις εκδηλώσεις της λαϊκής μάζας. Αυ-τό συνέβηκε στον Παναθηναϊκό, στην κηδεία του Πέτρουλα, στην συγκέντρωση της Γενικής Απερ-γίας, έξω από τη Βουλή, στη συγκέντρωση των Δη-μάρχων. Έδιναν υποσχέσεις στην αστυνομία ότι αυ-τοί θα κρατήσουν την τάξη. «Διαλυθείτε ησύχως», «άντε παιδιά κουράγιο για αύριο», «πάμε στο σπίτι μας απόψε», ήτανε το τροπάριο που κοπάναγαν, ενώ η μάζα των διαδηλωτών τους αντιπαρέρχονταν περι-φρονητικά. Και ήταν πραγματικά θλιβερό το φαινό-μενο αυτών των πρώην αγωνιστών να εκλιπαρούν τη μάζα που αντιπαρερχόταν μπροστά τους σφίγγοντας τις αγωνιστικές γραμμές. Σε πολλές περιπτώσεις ξυ-λοκοπήθηκαν, προπηλακίστηκαν, γελοιοποιήθηκαν από τους διαδηλωτές. Στις παρακλήσεις τους για η-συχία και διάλυση, οι διαδηλωτές τους έλεγαν παρα-κρατικούς, νοβαλτζίνες, πουλημένους. «Έτσι μας κοροϊδεύετε τόσα χρόνια» τους φώναζαν κι αυτοί ανατρίχιαζαν από δέος τη στιγμή που οι διαδηλωτές τους αμφισβητούσαν την ιδιότητά τους σαν λαοπα-τέρες. Το χτύπημα που έφαγε ο γραφειοκρατικός μη-χανισμός εκείνες τις ημέρες ήταν τρομερό.

Ενώ ο κόσμος κατέβαινε κατά εκατοντάδες χιλιά-δες, οι οργανώσεις της ΕΔΑ και των Λαμπράκηδων ήταν άδειες, και ούτε τα συνοικιακά γραφεία δεν πή-γαιναν με τα στελέχη γιατί δεν ήθελαν να γίνουν έφοροι τάξεως, να διαλύσουν τον κόσμο, την στιγμή που κι αυτοί οι ίδιοι ήθελαν να κατέβουν στον δρό-μο.

ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΩΝ Γ Ε Γ Ο Ν Ο Τ Ω Ν 71

Εάν οι εργάτες άκουγαν την προτροπή τους για διάλυση μετά την απεργιακή συγκέντρωση, η απερ-γία θα είχε εκφυλιστεί πριν από το μεσημέρι. Η επι-βλητική διαδήλωση στην Πανεπιστημίου, Σύνταγ-μα, Σταδίου, Ομόνοια, έδωσε το τελικό κτύπημα. Ό -λα τα μαγαζιά έκλεισαν και η Αθήνα νέκρωσε. Τα τελευταία υπολείμματα της συγκοινωνίας σταμάτη-σαν και η απεργία έγινε πλήρης.

Είναι η πρώτη φορά στην ελληνική ιστορία των τελευταίων χρόνων που έχουμε τέτοιες αυθόρμητες εκδηλώσεις, σε τόσο μεγάλη έκταση. Παλαιότερα ξέρουμε ότι όλες οι συγκεντρώσεις ήταν αυστηρά πλαισιωμένες, πειθαρχημένες και στελεχωμένες, ώ-στε να μη ξεφύγουν από την καθιερωμένη και χαραγ-μένη γραμμή. Ο αυθορμητισμός και η θέληση για αγώνα τον πρώτο καιρό δεν μπόρεσαν να ελεγχθούν από τα κατά παράδοση στελέχη.

Μερικά συμπεράσματα Τα γεγονότα των 70 ημερών του αγώνα του ελληνι-

κού λαού με επί κεφαλής την αδούλωτη Αθήνα, στά-θηκαν αποφασιστικής σημασίας όχι μόνο για την ιστορική στιγμή που έγιναν, αλλά για το μέλλον της χώρας. Αν η αντίδραση δεν μπόρεσε να εφαρμόσει τα ύπουλα σχέδιά της, αυτό οφείλεται μόνο και μόνο στη βουή του κόσμου. Ό τ α ν ο Κωνσταντίνος, με τις συμβουλές του περιβάλλοντός του, ξεκίνησε για την επιβουλή του, νόμισε ότι γρήγορα θα σταματήσουν οι διαμαρτυρίες και ότι ο ελληνικός λαός δεν θα προλάβει καν να εκδηλωθεί. Νόμισε ότι όπως ο πα-τέρας του έδιωξε τον Καραμανλή, έτσι και αυτός θα μπορούσε να διώξει τον Παπανδρέου. Αλλά δεν λο-γάριασαν ότι άλλη ήταν η περίπτωση του ενός και άλλη του άλλου. Ο μεν Καραμανλής ήταν υπεύθυνος για τις εκλογές του 1961 που τόσο αμφισβητήθηκαν ενώ ο Παπανδρέου αντιπροσώπευε το πραγματικό 53% σε καθαρές εκλογές,και από την άλλη στην επο-


χή του ο κόσμος άρχισε να μιλάει και απαλλάχτηκε από το καθεστώς προηγούμενης τρομοκρατίας.

Η βουή του κόσμου νίκησε αυτές τις μέρες. Αυτός ήταν ο παράγοντας που παρέλειψαν στους υπολογι-σμούς τους. Η εργατική τάξη, οι αγρότες, οι μικροα-στοί, η υπέροχη νεολαία έδωσε μια μάχη σε όλα τα μέτωπα. Ό χ ι μόνο στις διαδηλώσεις αλλά και στην καθημερινή ζωή. Έκλεισαν τα στόματα αντίδρασης στα μαγαζιά, στα καφενεία, στα εργοστάσια, στους δρόμους, παντού. Δεν υπήρχε άνθρωπος που να εκ-δηλώνεται υπέρ της ΕΡΕ ή να υποστηρίζει τους προ-δότες και τους εξωμότες. Τους υποχρέωσαν να στέ-κουν σε μια απομόνωση . Μια καταπληκτική και πρωτοφανή καραντίνα. Οι βουλευτές του Κέντρου κυνηγιόντουσαν από το κόσμο συνέχεια μήπως και λακίσουν, μήπως και προδώσουν την εντολή που εί-χαν από το λαό, μήπως και πουληθούν. Από τις ίδιες τις οικογένειες των βουλευτών παρουσιάστηκαν πε-ριπτώσεις τρομερού κυνηγητού και σταματήματος στην τελευταία στιγμή της προδοσίας. Γυναίκα υπο-ψήφιου υπουργού που απειλούσε με άμεσο διαζύγιο, χωριάτης αδελφός που σπούδασε υπουργό αποστάτη τον κυνήγαγε στους δρόμους της Αθήνας με τα ροζα-σμένα χέρια του, συγγενήδες που έστηναν καρτέρι στα σπίτια των βουλευτών για να τους σταματήσουν τη στιγμή που οι άνθρωποι της Αυλής είχαν βγει στο δρόμο για να αγοράσουν.

Αυτή η τρομερή λαϊκή πίεση που πήρε τις πιο απίθανες μορφές κέρδισε τη μάχη. Από εδώ και πέρα δεν θα μπορεί να αγνοηθεί αυτός ο παράγοντας. Βά-ζει την σφραγίδα του στην ιστορία των επόμενων χρόνων της χώρας μας. Πρώτα πρώτα αυτή η μαχη-τική νεολαία που κατέβηκε στις διαδηλώσεις και έ-βαλε τα στήθη της μπροστά να μην περάσει ο φασι-σμός, θα μείνει για όλη της τη ζωή αφοσιωμένη στην υπεράσπιση των δημοκρατικών ελευθεριών. Ένας βράχος, ένα ταμπούρι στήθηκε απ ' όπου θα ορμή-σουν πάλι οι νέοι της Ελλάδας. Ένα ταμπούρι μαχη-


τικό και περήφανο που τώρα αγωνίστηκε για τις δη-μοκρατικές ελευθερίες, αλλά που τίποτα δεν απο-κλείει ότι αύριο θα αγωνιστεί για μεγαλύτερες μά-χες, κάθε στιγμή που κάποιος θα θελήσει να επιτεθεί ενάντια στον ελληνικό λαό.

Οι μορφές της πάλης που χρησιμοποιήθηκαν έ-χουν μεγάλη σημασία. Έκαναν το παν για να συκο-φαντήσουν το πεζοδρόμιο. Το πεζοδρόμιο όμως ή-ταν οι εργάτες, οι χωριάτες, οι σπουδαστές, οι επαγ-γελματίες, ο πολύς λαός. Και αυτοί κέρδισαν. Αλλά η προσωρινή αυτή νίκη δεν έχει τόσο σημασία, όσο οι μελλοντικές. Ύστερα από την ήττα του κινήμα-τος της αντίστασης στην Κατοχή και σε συνέχεια η συντριβή του δεύτερου αντάρτικου, που προερχό-ντουσαν από τόσο πανίσχυρα κινήματα, είχαν κάνει για πολλά χρόνια την μάζα να πιστεύει ότι δεν μπο-ρεί να πολεμήσει την αντίδραση, και προ παντός δεν μπορούσε να πολεμήσει χωρίς όπλα και με άλλες μορφές. Οι 70 μέρες απέδειξαν ότι είναι δυνατή η λαϊκή νίκη, ότι ο παράγων πεζοδρόμιο και διαδήλω-ση μπορεί να κερδίσει. Αυτό είναι μια στροφή στην ελληνική ιστορία που θα αποδειχτεί στα χρόνια που θα επακολουθήσουν.

Από την άλλη μεριά θα πρέπει να κοιτάξουμε με προσοχή, να σκύψουμε με εξαιρετικό ενδιαφέρον στην εξέταση των γεγονότων που γίνηκαν στις 70 μέρες το καυτό καλοκαίρι του 1965. Οι μορφές που πήρε ο αγώνας αυτές τις μέρες ήταν διαφορετικές από του παρελθόντος. Βγαίνουν από τις καινούριες κοινωνικές συνθήκες που δημιουργήθηκαν στην χώ-ρα μας και προ παντός αυτές θα είναι οι μορφές των μελλούμενων επαναστατικών γεγονότων στη χώρα μας. Αυτές τις μορφές, αυτούς τους τρόπους θα χρη-σιμοποιήσει η ιστορία, στην ανατροπή οποιασδήπο-τε τυραννίας.

Κάπως έτσι θα ξεκινήσουν τα γεγονότα της επόμε-νης φοράς, με τέτοιο τρόπο θα εκδηλωθούν, αλλά θα πάνε πολύ πιό μακριά γιατί η εμπειρία θα είναι πιό


πρόσφατη και τα στελέχη περισσότερα για τέτοιου είδους δραστηριότητα. Από τέτοιες μορφές πάλης, όπου πραγματοποιείται το πλατύ ενιαίο μέτωπο των μαζών στο δρόμο, θα προέλθουν οι μορφές της πρώ-της λαϊκής εξουσίας, οι μορφές της πρώτης εμβρυώ-δους δυαδικής εξουσίας που θα αντιπαραταχθεί και θα νικήσει.

Η προηγούμενη γενιά ξεκίνησε τους αγώνες της μέσα από το κίνημα της αντίστασης, στην πάλη για την επιβίωση και την απελευθέρωση. Οι μορφές του αγώνα που χρησιμοποιήθηκαν ήταν το αντάρτικο. Η μάζα των πόλεων ήταν βοηθητική και δευτερεύουσα παρά τον ηρωισμό της. Αυτό ανταποκρινόταν στις συνθήκες μιας καθυστερημένης οικονομικά χώρας, με μικρό συγκοινωνιακό δίκτυο και μικρό προλετα-ριάτο των πόλεων.

Η δικιά μας η γενιά θα δει αγώνες που θα αρχίσουν σαν και αυτούς που είδαμε τις 70 μέρες. Δεν έχει καμιά σπουδαία σημασία από τι σημείο και με ποιά συνθήματα θα ξεκινήσουμε. Σημασία έχει ότι όταν θα γίνει πάλι μια απόπειρα να αφαιρεθούν κεκτημένα δικαιώματα, θα ξεσηκωθεί πάλι η εργατική τάξη, οι χωριάτες, οι σπουδαστές, τα καταπιεζόμενα λαϊκά στρώματα, σε ένα μεγάλο αγωνιστικό μέτωπο. Μέσα στην πάλη αυτή θα δημιουργηθούν οι μορφές εκεί-νες της μελλοντικής εξουσίας γιατί είναι αναμφι-σβήτητο ότι σε κάθε τέτοια κρίση θα μπαίνει από την αρχή ζήτημα καθεστώτος.

Γιώργος Καραμπελιάς

ΜΕΤΑ ΕΙΚΟΣΙ ΕΤΗ

Μάης 1985

Αντικρίζοντας σήμερα, μετά από 20 χρόνια, τα γε-γονότα του Ιούλη 1965 αντιλαμβανόμαστε την κομβι-κότητα και τη σημασία των γεγονότων εκείνου του μακρινού Ιούλη που εξακολουθεί να πυροδοτείται μέσα στη σημερινή πραγματικότητα. Μόνο και μόνο η παρουσία δύο πρωταγωνιστών και αντιπάλων του 65 στην ηγεσία των δύο μεγάλων κομμάτων της χώ-ρας, του Ανδρέα και του Μητσοτάκη, θα αρκούσε για να καταδείξει τη σημασία του.

Βλέποντας σήμερα το 1965 κατανοούμε πως αποτέ-λεσε τόσο τη συμπύκνωση αντιθέσεων που εκρήγνυ-νται στην τότε πραγματικότητα όσο και την αρχή μιας άλλης περιόδου που θα έρθει να ολοκληρωθεί με τη μεταπολίτευση.

Ταυτόχρονα οι 70 μέρες αδιάκοπων διαδηλώσεων, που άρχισαν τον Ιούλη και τέλειωσαν τον Σεπτέμβρη, σημαδεύουν και οριοθετούν εκείνη τη ριζοσπαστικό-τητα και την ιδιαιτερότητα της πολιτικο-κοινωνικής συγκρότησης που θα ξεδιπλωθεί στη συνέχεια στην περίοδο μετά τη μεταπολίτευση και θα πάρει την πιο ολοκληρωμένη μορφή της με το ΓΙΑΣΟΚ. Ίσως δε το 1985 να αποτελεί μια καμπή, ένα «τέλος εποχής» —και από αυτή την άποψη, ότι δηλαδή αυτή η ριζο-σπαστικότητα έχει πια οδηγηθεί στο τέλος της με τη ν ιδιαίτερη μορφή που αναπήδησε το 1965. Το 1965


υπήρξε η εκδήλωση των ίδιων δυνάμεων —βασικά-—που κινήθηκαν στη μεταπολίτευση, ήταν το κλεί-σιμο της «μικρής μεταπολίτευσης», 1963-65, σαν πρώτης απόπειρας εκσυγχρονισμού της ελληνικής κοινωνίας μετά τον εμφύλιο. Και η ήττα —τότε— ήρθε να πυροδοτήσει —από απόσταση—την ωρίμαν-ση των δυνάμεων που 9 χρόνια αργότερα θα ξεκινού-σαν τη μεγάλη κίνηση της μεταπολίτευσης. Αλλά ας δούμε τα πράγματα από πιο κοντά.

Οικονομική και κοινωνική πραγματικότητα Εκ των υστέρων μπορούμε να προτείνουμε μια συ-

γκεκριμένη περιοδολόγηση της ελληνικής οικονο-μίας και κοινωνίας. Η περίοδος 1950-1961 είναι η εποχή της «ανοικοδόμησης», της κατασκευής υποδο-μής, η εποχή των «έργων» του πρώτου Καραμανλή, μια εποχή που το κέντρο βάρους πέφτει στους δρό-μους, το ηλεκτρικό δίκτυο, την ανοικοδόμηση των καταστροφών της δεκαετίας 1940-1950, της ανασύν-θεσης του κοινωνικού ιστού σε μια νέα βάση. Εκείνη την πρώτη δεκαετία διαμορφώνεται ο χαρακτήρας της ανάπτυξης που θα σφραγίσει την μετέπειτα Ελλά-δα.

Όπως έχουμε δείξει εκτενέστερα στο βιβλίο Μι-κρομεσαία Δημοκρατία, ο δρόμος που πήρε από το 1945 και μετά η ελληνική οικονομία και κοινωνία ήταν αποτέλεσμα της ταξικής σύγκρουσης της δεκαε-τίας 1940-1950. Απέναντι στην κρίση των μικροϊδιο-κτητικών και μικροαστικών δυνάμεων γενικότερα, που στην Κατοχή τροφοδότησε την Αντίσταση και τη διόγκωση των δυνάμεων του ΚΚΕ, η αστική τάξη και οι Αμερικάνοι καθοδηγητές τους δεν απάντησαν μόνο με μέτρα στρατιωτικής καταστολής αλλά προ-σπάθησαν να οικοδομήσουν και ένα σύνολο από τα-ξικές συμμαχίες και κοινωνικές δομές που να επιτρέ-πουν τη διευρυμένη αναπαραγωγή του συστήματος.

Μ Ε Τ Α ΕΙΚΟΣΙ ΕΤΗ 79

Κεντρικός στόχος σ ' αυτή την κατεύθυνση ήταν το μπλοκάρισμα της προλεταριοποίψτης των παλιών μεσαίων στρωμάτων και η αναπαραγωγή σε διευρυμέ-νη κλίμακα νέων μικρομεσαίων στρωμάτων που θα έμπαιναν φραγμός στον «κομμουνιστικό κίνδυνο». Ακολουθείται λοιπόν μια συνειδητή πολιτική «δια-σποράς της ιδιοκτησίας» και άρνησης της καπιταλι-στικής συγκέντρωσης, όσο αυτό ήταν δυνατό. Το νέο μοντέλο που προωθείται είναι η επέκταση των μικρο-μεσαίων στρωμάτων και όχι απλά η ανασύσταση των παλιών καταστραμμένων μικροϊδιοκτητών. Τότε γεν-νιέται εκείνο το μοντέλο της μεταπολεμικής ανάπτυ-ξης που δε στηρίζεται στη βιομηχανική συγκέντρω-ση αλλά στην κατασκευή υποδομής, την εκτέλεση έργων, την επέκταση της αγροτικής παραγωγής, ενώ από την άποψη της βιομηχανικής παραγωγής στηρί-ζεται απλά στην ανασύνταξη και ανανέωση του πα-λιού βιομηχανικού δυναμικού. Ό λ α αυτά βέβαια μέ-σα σε ένα πλαίσιο γενικευμένης καταστολής, αντι-κομμουνιστικού κράτους, συντηρητισμού, παλατια-νής κυριαρχίας, πιστοποιητικών νομιμοφροσύνης, χαφιεδοκρατίας, δικών για κατασκοπεία, κλπ.

Τα τέλη της δεκαετίας του 50 αποτελούν μια τομή σ ' αυτή την πολιτική. Η συγκυρία μεταβάλλεται. Η μεταπολεμική επέκταση του δυτικο-ευρωπαϊκού κα-πιταλισμού αρχίζει να επηρεάζει και την Ελλάδα. Η κυβέρνηση Καραμανλή υπογράφει τη συμφωνία σύν-δεσης με την ΕΟΚ που μετά από μια μεταβατική περίοδο 22 χρόνων θα οδηγούσε σε ένταξη. Η εποχή της «υποδομής» έχει τελειώσει. Αρχίζει η εποχή της «μεγάλης ανάπτυξης». Για 12 χρόνια περίπου, από το 1961 μέχρι το 1973, η Ελλάδα γνωρίζει μια από τις σημαντικότερες περιόδους οικονομικής επέκτασης της ιστορίας της, ενώ ταυτόχρονα ο κοινωνικός ιστός κομματιάζεται. Αρχίζει η μεγάλη εποχή της οικοδο-μής που ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του I960 φέρνει την Ελλάδα σε μια από τις πρώτες θέσεις στην οικοδομή σε παγκόσμιο επίπεδο. Στη βιομηχανίααρ-


χίζει, μέσα από τηδιεύρυνση της άμεσης και παραγω-γικής κατανάλωσης, η δημιουργία εκείνης της «μο-ντέρνας βιομηχανίας» που σφραγίζει και τη σημερι-νή παραγωγική δομή. Τσιμέντα, διϋλιστήρια, ναυπη-γεία, χαλυβουργίες, αλουμίνιο, αναπτύσσονται ξαφ-νικά κάτω από την ώθηση του ξένου κεφάλαιόυ. Πεσινέ και Έβσο-Πάππας γίνονται τα σύμβολα αυ-τής της νέας ανάπτυξης και εισβολής του ξένου βιο-μηχανικού κεφαλαίου. Ταυτόχρονα αρχίζει η μεγάλη έξοδος της αγροτιάς. Η μετανάστευση στην Αθήνα και την Ευρώπη παίρνει τεράστιες διαστάσεις. Περί-που 150.000 άτομα το χρόνο μεταναστεύουν στο εξω-τερικό. Πρόκειται για τη μεγαλύτερη έξοδο μετά την καμπή του αιώνα και τη μετανάστευση στην Αμερι-κή.

Το παλιό κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο τρίζει. Νέες κοινωνικές δυνάμεις περνάνε στο προσκήνιο. Οικοδόμοι και βιομηχανικοί εργάτες κάνουν αισθη-τή την παρουσία τους, με κέντρο τους οικοδόμους. Εκατόν πενήντα χιλιάδες οικοδόμοι στην Αθήνα —ο «εργάτης-μάζα» της ελληνικής ανάπτυξης, με κέ-ντρο τους μπεταζήδες— αποτελούν τις κεντρικές δυ-νάμεις αυτής της αυθεντικής στρατιάς της αλλαγής. Και η κυριαρχία της αριστεράς είναι σχεδόν απόλυ-τη. Ήταν μια «εκδίκηση της ιστορίας». Οι παλιοί αριστεροί, διωγμένοι από το δημόσιο και τις μεγάλες ιδιωτικές επιχειρήσεις από την Ασφάλεια και τα πι-στοποιητικά νομιμοφροσύνης, καταφεύγουν στηνοι-κοδομή. Ό τ α ν μετά το 1960 ο κλάδος διογκώνεται με την είσοδο χιλιάδων αγροτών που διώχνονται από τα χωριά, η αριστερά κατέχει μια στρατηγική θέση στον κλάδο. Παράλληλα αναπτύσσεται η νέα εργατική τά-ξη της βιομηχανίας.

Η ανατροπή προφανώς δεν περιορίζεται στις κατώ-τερες τάξεις. Γεννιέται μια νέα βιομηχανική και επι-χειρηματική αστική τάξη που δε στοχεύει απλά στην εισαγωγή και τη συναρμολόγηση, μια αστική τάξη που βλέπει τη διεύρυνση της εσωτερικής αγοράς σαν

ΜΕΤΑ ΕΙΚΟΣΙ ΕΤΗ 81

ανάγκη. Για πρώτη φορά αναπτύσσονται τα «νέα με-σαία στρώματα». Τεχνικοί και τεχνοκράτες, οικονο-μολόγοι και μάνατζερς κάνουν την εμφάνιση τους στο ελληνικό στερέωμα. Παράλληλα ο φοιτητικός χώρος μεταβάλλεται σε κεντρικό χώρο ζύμωσης, προβληματισμού, συζήτησης. Η Ελλάδα έμπαινε σε μια περίοδο μεγάλης αλλαγής!

Το παλιό πλαίσιο, αποδείχτηκε .ανίκανο να χωρέ-σει τη νέα πραγματικότητα. Οι εκλογές του 1961 απο-τελούν μια τομή. Η παλιά δομή της δεξιάς, η δομή του χαφιέδικου κράτους, των θυρωρών, των ψιλικατζή-δων με πιστοποιητικό νομιμοφροσύνης, των εργολά-βων, της παλιάς ολιγαρχίας, του παλατιού, του στρα-τού των καραβανάδων, των ασφαλιτών, των Κυπιτζή-δων και των πρακτόρων της CIA αποδείχνεται ανίκα-νη να χωρέσει τις νέες κοινωνικές δυνάμεις και μετα-σχηματισμούς. Το 1961 γίνεται η πρώτη αγωνιώδης απόπειρα να κρατηθεί στην εξουσία απέναντι στην Ένωση Κέντρου που νεκραναστένεται με τη βοήθεια της ίδιας της αμερικάνικης πρεαβείας που τρομάζει από το 25% της ΕΔΑ στις εκλογές του 1958. Οι εκλο-γές της «βίας και νοθείας» της δεξιάς το 1961 είναι η πρώτη λυσσαλέα αντίδραση του παλιού χαφιά^ικου κράτους, η πρώτη μιας σειράς αντιδράσεων που θα οδηγήσουν μέχρι τη δικτατορία του 1967 και θα κλεί-σουν μόνο με την κατάρρευσή της 13 χρόνια αργότε-ρα, ενώ οι κοινωνικές και πολιτικές της προσβάσεις θα περιορίζονται αδιάκοπα.

Οι εκλογές της «βίας και νοθείας» του 1961 και η σύγκρουση που ακολούθησε για να κορυφωθεί το 1965 επιτρέπουν μια νέα αναδιάταξη των δυνάμεων, μα αναδιάταξη που θα σφραγίσει την επόμενη εικο-σαετία. Η νέα αντιπαράθεση που αρχίζει από το 1961 θα είναι η αντιπαράθεση ανάμεσα στις δυνάμεις του «σκότους» και του «φωτός», ανάμεσα στις «προοδευ-τικές» δυνάμεις και την «αντίδραση», ανάμεσα στον εκσυγχρονισμό και την καθυστέρηση. Έτσι η παλιά αντιπαράθεση ανάμεσα σε αριστερά και «εθνικόφρο-


νες» (γιατί, παρά τις διαφορές τους, δεξιοί και κε-ντρώοι, είχαν αντιμετωπίσει ενιαία την αριστερά στη διάρκεια του εμφύλιου)αρχίζει να περνάει σε δεύτερο πλάνο. Η ελληνική κοινωνία μπαίνει σε κίνηση. Μια κίνηση που θα διαρκέσει τουλάχιστον είκοσι χρόνια, και που οι κατευθύνσεις της θα διαγραφούν αδρά σ ' αυτή την αρχική περίοδο σχηματισμού.

Η ανατροπή του παλιού μπλοκ Αρχίζει ο ανένδοτος αγώνας που θα σημαδέψει αυ-

τή τη νέα τομή, αυτό το νέο διπολισμό της ελληνικής κοινωνίας, διπολισμό που η μεταπολίτευση θα έρθει να ολοκληρώσει και να μεταθέσει σε τελευταία ανά-λυση σε νέα πεδία. Αλλά ας μείνουμε στο θέμα μας. Το παλιό «Κέντρο», οργανωμένο κάτω από την ώθη-ση των ίδιων των Αμερικάνων και διαθέτοντας πρό-σκαιρα την εύνοια του ίδιου του Παλατιού, προβάλ-λει πια σαν ο φορέας μιας εναλλαγής μετά από δέκα χρόνων κυριαρχία δεξιών κυβερνήσεων. Αλλά ο μα-κιαβελισμός του Παλατιού θα αποδειχτεί παιδαριώ-δης. Μπορεί στην ηγεσία του Κέντρου να βρίσκονταν οι ίδιοι φθαρμένοι και δοκιμασμένοι αντικομμουνι-στές, ο Βενιζέλος, ο Παπανδρέου, ο Στεφανόπουλος, αλλά το «περιεχόμενο» του προϊόντος δεν ήταν ίδιο. Δεν επρόκειτο για μια εναλλαγή του τύπου της εναλ-λαγής δεξιών και κεντρώων κυβερνήσεων της δεκαε-τίας του 40 και του 50. Με έναν ιδιότυπο τρόπο, πίσω από τον φθαρμένο τίτλο της Ένωσης Κέντρου, συ-γκεντρώνονταν οι νέες δυνάμεις της ελληνικής κοι-νωνίας. Ο «ανένδοτος αγώνας» του Γεώργιου Παπαν-δρέου μπορεί να φάνταζε σαν προεκλογική μανούβρα ενός γερασμένου πολιτικού με ξεπερασμένα ρητορι-κά σχήματα, ωστόσο επέτρεπε την ανάπτυξη δυνάμε-ων που δεν έβρισκαν τρόπο να εκφραστούν μέσα από την παλιά αριστερά.

Το «κατόρθωμα» του Ανδρέα Παπανδρέου μετά το


1974, η δημιουργία δηλαδή ενός μεγάλου κόμματος και η απογύμνωση της παραδοσιακής αριστεράς από συνθήματα και ανθρώπους είχε ήδη πραγματοποιη-θεί, σε άλλες συνθήκες και με άλλους όρους, από τον πατέρα του. Η ΕΔΑ, που το 1958 με το 25% των ψήφων έμοιαζε πως έβαζε στα σοβαρά υποψηφιότητα για τη μεταβολή της στο δεύτερο πόλο της ελληνικής πολι-τικής ζωής, γρήγορα ξεπεράστηκε και υποβιβάστηκε σε εκείνο το 14% που και σήμερα δείχνει να αποτελεί το «μοιραίο» όριο της παραδοσιακής αριστεράς για 25 χρόνια. Η προσκόλλησή της στη Ρωσία και βέ-βαια η ήττα της στον εμφύλιο, όπως και η αδυναμία της να κινηθεί έξω από τα κλασικά της σχήματα, την έκαναν ανίκανη να εκφράσει τη νέα δυναμική. Από το 1961 και μετά, εκτός από κάποια μικρά διαλείμματα, θα μεταβληθεί σε δορυφορική δύναμη κάποιου Πα-πανδρέου, του Πρώτου ή του Δεύτερου. Στο βάθος αυτής της αδυναμίας της παραδοσιακής αριστεράς θα πρέπει βέβαια να αναζητηθεί η ιδιαίτερη κοινωνική δομή της Ελλάδας. Μια χώρα όπου οι μισθωτοί δεν ξεπερνούσαν —τότε— το 35% και σήμερα μόλις φτά-νουν το 50%, μια χώρα όπου οι μικροϊδιοκτήτες αγρό-τες κυμαίνονταν ανάμεσα στο 50% το I960 και το 25% το 1985, ο παπανδρεϊσμός, τόσο του «γέρου» όσο και του «Ανδρέα» στη συνέχεια, δεν έκφραζαν παρά τη φυσική πορεία της ριζοσπαστικοποίησης μιας μι-κροϊδιοκτητικής κοινωνίας.

Η πολιτική της δεξιάς για την ενίσχυση της μι-κροϊδιοκτησίας αμέσως μετά το 1945 μεταβάλλεται σε μπούμεραγκ κάποια δοσμένη στιγμή. Γιατί αυτή η πολιτική δεν επέτρεψε μια γενικευμένη επέκταση της κεφαλαιοκρατικής συσσώρευσης και αν πράγματι α-πότρεψε το σχηματισμό ενός συμπαγούς βιομηχανι-κού προλεταριάτου, ταυτόχρονα αποτέλεσε εμπόδιο και στο σχηματισμό μιας αναπτυγμένης και ισχυρής σύγχρονης αστικής τάξης. Έτσι ο «εκσυγχρονι-σμός» δεν ήταν δυνατό να πραγματοποιηθεί ικανο-ποιητικά από μια ισχυρή αστική τάξη, όπως έγινε σε


ένα βαθμό σε χώρες όπως η Ισπανία, ή στις δυτικο-ευρωπαϊκές χώρες μετά τον πόλεμο, αλλά οδήγησε αντίθετα σε μια γενικευμένη περίοδο κοινωνικής α-ναταραχής, ανατροπών, κλπ.· και τελικά σφραγίστη-κε με μια δικτατορία που κατέρρευσε με την ήττα της Ελλάδας στην Κύπρο και που πληρώθηκε στη συνέ-χεια από την ίδια την αστική τάξη με την μετεξέλιξη της παλιάς Ένωσης Κέντρου σε σοσιαλιστικό ΠΑ-ΣΟΚ και τη γενικευμένη κρατικοποίηση ενός μεγά-λου αριθμού επιχειρήσεων.

Αλλά ας μην προτρέχουμε. Το 1963-64, με τις δυο αλλεπάλληλες εκλογικές νίκες της Ε.Κ., όλα φαίνο-νταν πιθανά για το αστικό εγχείρημα του εκσυγχρονι-σμού. Η αστική τάξη, πραγματοποιώντας μια ευρεία εκσυγχρονιστική κίνηση και έχοντας αφαιρέσει το 35% της δύναμης της παραδοσιακής αριστεράς, φά-νηκε πως μέσα σε μια ευνοϊκή οικονομική συγκυρία —με ρυθμούς βιομηχανικής επέκτασης που ξεπέρνα-γαν συχνά το 10% το χρόνο, με την εξαγωγή των πλεονασματικών χεριών στο εξωτερικό, την εισαγω-γή συναλλάγματος, τη διόγκωση του τουρισμού, της ναυτιλίας, με ένα νόμισμα αρκετά σταθερό κλπ.— θα πετύχαινε έναν «ήρεμο εκσυγχρονισμό», κάτω από τις ευλογίες των Αμερικάνων και του Παλατιού.

Το παλιό μπλοκ εξουσίας, η παλιά δεξιά έμοιαζε να έχει πάρει την κάτω βόλτα για μια μεγάλη περίοδο, περιορισμένη στο 35% των ψήφων. Ο Καραμανλής, υποχωρώντας μπροστά στον Παπανδρέου, εγκατέλει-πε την Ελλάδα με ψευδώνυμο. Η Ελλάδα έμπαινε στον αστερισμό του εκσυγχρονισμού.

Και πράγματι ήταν καιρός. Το εγχείρημα άρχιζε σχεδόν είκοσι χρόνια μετά το αντίστοιχο της Δυτι-κής Ευρώπης. Η ιστορική καθυστέρηση ήταν τερά-στια.


Η Πολιτιστική Επανάσταση του '60 Και όπως γίνεται πάντα, αυτή η μεγάλη πολιτική

και κοινωνική κίνηση, αυτή η απελευθερωτική κίνη-ση της ελληνικής κοινωνίας από τα μετεμφυλιανά δεσμά συνοδεύτηκε και ή προετοιμάστηκε από μια πολιτιστική επανάσταση που όμοιά της δεν είχεγνω-ρίσει η μεταπολεμική Ελλάδα. «Επανάσταση» που συμβάδιζε με την παγκόσμια πολιτιστική επανάστα-ση που διαπερνούσε τον πλανήτη μας, από την Κίνα μέχρι το Μπέρκλεϋ και από τη Λατινική Αμερική μέχρι την Αφρική. Αυτός ο συντονισμός της ελληνι-κής με την παγκόσμια κίνηση είχε σα συνέπεια μια άνθηση μεγάλης κλίμακας·.

* Εδώ θα πρέπει να σημειώσουμε ότι η αντ ίστο ιχη κ ίνηση που παρατηρείται μετά τη μεταπολίτευση δεν έχει πια τα στοιχεία της ζωντάνιας και του δυναμισμού που είχε στις αρχές της δεκαετίας του I960, για πολλούς λόγους· κατ" αρχήν γιατί η μετά το 1974 κ ίνηση δεν ήταν παρά μια συνέχεια και επέκταση των χαρακτηρι-στικών που ε ίχαν διαμορφωθεί στη δεκαετία του 1960. έπειτα γιατί η ελλην ική κ ίνηση μετά το 1974 δεν βρίσκεται πια σε συντονισμό με την παγκόσμια κίνηση, αντίθετα το εκκρεμές σε παγκόσμια κλίμακα βαδίζει αντίστροφα και γ ι ' αυτό δεν έχουμε τον τρομερό συντονισμό της «μεγάλης δεκαετίας». Τέλος, αλλά όχ ι ελάχιστο, γιατί εκείνο που το I960 ήταν καινούριο, επαναστατικό ή και ριζοσπαστικό έμοιαζε κιόλας ξαναζεσταμένο φαΐ δεκαπέντε χρό-νια αργότερα και ενταγμένο πια στην κυρίαρχη δομή. Οι επανα-στατικές ή ριζοσπαστικές ιδέες του I960, δεκαπέντε ή είκοσι χρό-νια μετά, έμοιαζαν στοιχεία της διαλεκτικής της εξουσίας. Γ Γ αυτό άλλωστε έχουμε το περίεργο από πρώτη άποψη φαινόμενο που παρουσιάζει ιδεολογικά, πολιτικά και πολιτιστικά το τέλος της δεκαετίας του 70 και το πρώτο μισό της δεκαετίας του 80. Ενώ η μεταπολίτευση αποτελεί μια περίοδο που στο συνολικό επίπεδο τής κοινωνίας έχουμε πρωτοφανέρωτες αλλαγές και η κοινωνία καλύπτει καθυστέρηση δεκαετηρίδων, αντίθετα στο επίπεδο των πρωτοποριών, πολιτικών, πολιτιστικών, στο τομέα των ιδεών, η μεταπολίτευση φαντάζει σαν ένα απέραντο τέλμα! Κι αυτό γιατί το ιδεολογικό πολιτιστικό και θεωρητικό οπλοστάσιο είτε έχει παρα-χθεί είκοσι χρόνια πριν. είτε έχει εισαχθεί από έξω. Η παραγωγή και η ριζοσπαστικότητα κάποιων νέων ιδεών και ρευμάτων διακό-πτονται τόσο χρονικά όσο και από την άποψη των ίδιων των


Το Πανεπιστήμιο είναι ένας χώρος προβληματι-σμού που όμοιός του ίσως δεν έχει υπάρξει στη σύγ-χρονη Ελλάδα. Για πρώτη φορά εισβάλλουν όλα τα ρεύματα σκέψης, έστω και σε μικροκλίμακα. Η «Παν-

φορέων τους. Έ τ σ ι μόνο μπορούμε να ερμηνέψουμε και την ιδιότυ-πη σχέση του ΠΑΣΟΚ με τους αριστερούς διανοούμενους κάι το κόμμα τους, το ΚΚΕ εσωτ. και εν μέρει το ΚΚΕ. Τ ο ΠΑΣΟΚ πήρε τις ιδέες και τις πρακτικές που γεννήθηκαν πριν δεκαπέντε ή είκοσι χρόνια μέσα στη μαχόμενη αριστερή δ ιανόηση των αρχών της δεκαετίας του 60 και τις μετέβαλε σε μαζική πρακτική ενός κόσμου χωρίς «κουλτούρα» και αριστερή παράδοση, σε μαζική πρακτική και ιδεολογίες ενός κόσμου με πρόσφατη αγροτική προέλευση.

Έτσ ι γεννήθηκε το «βλαχο-σοσιαλ ιστ ικό» στιλ —το στιλ «Μπακαλάκος»— που τόσο πολύ απεχθάνονται όλοι οι παλιοί διανοούμενοι της αριστεράς. Γιατί αυτοί μεταβλήθηκαν ταυτόχρο-να σε «κατεστημένο», που ό,τι ε ίχαν να παράγουν το παρήγαγαν πριν 10 ή 20 χρόνια , ενώ τις ιδέες τους τις υλοποίησε ένα κόμμα χωρίς «κουλτούρα» και παράδοση. Τελικά το να είσαι αριστερός από τα γεννοφάσκια σου αποτελεί μια ιδιότυπη αριστοκρατία και αυτό θα το διαγνώσουμε τόσο στο κόμπλεξ των Πασοκτζήδων προς τους παλιούς αριστερούς, τους «αγωνιστές», όσο και στην περι-φρόνηση και συχνά στο μίσος των αριστερών διανοούμενων προς τους «βλάχους» του ΠΑΣΟΚ. Τ ο μίσος του Θεοδωράκη, του «Πο-λίτη», και γενικότερα των διανοούμενων του Εσωτερικού για το ΠΑΣΟΚ είναι σε ένα βαθμό έκφραση αυτής της ιδιομορφίας. Απ ' αυτή την αντιφατικότητα της λειτουργίας του ΠΑΣΟΚ βγαίνει και η δική μας αντιφατική στάση απέναντι του. Ενώ από τη μια δεν μπορούμε να χωνέψουμε την «εκ του ασφαλούς» ριζοσπαστικο-ποίησή του, την «κατόπιν εορτής», από την άλλη δεν μπορούμε να μη διακρίνουμε την ιδιαίτερη λειτουργία του σε σχέση με τις πρόσφατα αστικοποιημένες μάζες και την αγροτιά, όπου συχνά οι Πασοκτζήδες είναι πολύ πιο προοδευτικοί και ανοιχτοί σε νέες ιδές από τους παραδοσιακούς αριστερούς. Έ τ σ ι το ΠΑΣΟΚ σε επίπεδο διανοουμένων συγκεντρώνει συχνά τους πιο καριερίστες και αγράμματους, αλλά σε επίπεδο μαζών ο κόσμος του είναι πιο δεκτικός από εκείνον των αριστερών κομμάτων. Πιστεύουμε ότι αυτό το παράδοξο θα ανευρεθεί ακριβώς σ ' αυτή τη διακοπή της αντιπαράθεσης που δινόταν στις αρχές της δεκαετίας του 60, τότε που οι νέες ιδέες και ρεύματα επιβάλλονταν με πραγματική πάλη, όπου το να είσαι, για παράδειγμα, δημοτικιστής μαθητής στο γυμνάσιο σήμαινε ακόμα και αποβολή και οι αριστεροί καθηγητές αποτελούσαν σχεδόν άγνωστο είδος ' η πολιτ ιστική επανάσταση που διαπερνούσε την ελλην ική κοινωνία αποτελούσε μια μαχόμε-νη πραγματικότητα και κατάσταση. Αντίθετα μετά το 1974 και το


σπουδαστική» γίνεται το πρώτο όργανο προβληματι-σμού. Τα βιβλία του Λένιν και του Μαρξ αρχίζουν και πάλι να κυκλοφορούν. Από τότε γνωρίζουμε τον Καίσλερ και φτάνουν οι πρώτοι απόηχοι της ομάδας Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα. Ο Γκεβάρα, ο Κάστρο, ο Μάο, το Κράτος και Επανάσταση του Λένιν, τα βιβλία του Πουλιόπουλου, κλπ. Αλλά στην άκρα αρι-στερά θα επανέλθουμε. Ας δούμε τι γίνεται στον το-μέα της γενικότερης πολιτιστικής και ιδεολογικής κίνησης.

Στην ποίηση είναι η εποχή της κριτικής αποτίμη-σης του παρελθόντος και της αποφασιστικής αλλα-γής στη μορφή. Ο Αναγνωστάκης, ο Κύρου, ο Λεο-ντάρης, ο Ρίτσος εκείνης της εποχής. Ανακαλύπτεται και πάλι ο Κατσαρός, και περιοδικά όπως οι Μαρτυ-ρίες και η Επιθεώρηση Τέχνης σπάνε τα παλιά δεσμά

1981, διάφοροι πρώην χουντικοί, διάφοροι Φιλιππόπουλοι. Κου-ρήδες. φασίστες και κρυπτοφασίστες δημοσιογράφοι και ανεγκέ-φαλοι -διανοούμενοι» γίνονται διαπρύσιοι κήρυκες ενός σοσιαλι-σμού ιτου έγινε πια καθεστώς. Οι «καημένοι» οι αριστεροί φαντα-ζόντουσαν πως μετά τη δικτατορία θα ξανάρχιζαν οι «παλιοί δύ-σκολοι αγώνες» και γ ι ' αυτό οι μεν ακροαριστεροί κράταγαν την παρανομία τους για καιρό και ετοιμαζόντουσανγια «μεγάλες μάχες με το "σύστημα"», ενώ οι Εσωτερικοί πρότεινανδειλά-δειλά την ΕΑΔΕ. Οι μόνοι που κατάλαβαν τη νέα πραγματικότητα σε βάθος ήταν ακριβώς εκείνοι που την... έκφραζαν. Πρώτα απ ' όλους οι Πασοκτζήδες. Δεν υπήρχαν πια «μεγάλες μάχες» να δοθούν παρά μόνο σε επίπεδο ντουντούκας και ψήφου. Η μάχη στο επίπεδο της διαμόρφωσης ρευμάτων και ιδεών είχε δοθεί και κερδηθεΙ δέκα ή δεκαπέντε χρόνια πριν. Τώρα πια θα κέρδιζε όποιος θα γινόταν ο πιο φανατικός υποστηριχτής τους. Γ Γ αυτό έμειναν εμβρόντητοι οι διανοούμενοι του Εσωτερικού, της Σοσιαλιστικής Πορείας και οι «αγωνιστές» της ακροαριστερός να βλέπουν τους «άξεστους» Πασοκτζήδες και τους άκαπνους Κνίτες να περνάνε στην πρώτη γραμμή για να δρέψουν τους καρπούς μιας μάχης που είχε ήδη δοθεί. Εξάλλου τι άλλο έκανε ο Μιττεράν στη Γαλλία, από το 1972 και μετά; Ενώ λοιπόν έχουμε, από το 1974 καιμετά. κοσμοϊστορι-κές αλλαγές στην ελληνική κοινωνία, δεν έχουμε καμιά πολιτιστι-κή ανάταση. Αυτή είχε ήδη γίνει! Και ο νέος κυρίαρχος τύπος διανοούμενου είναι ο απλός αναμεταδότης και γλύφτης της εξου-σίας.


του «δογματισμού» (έστω και αν οι Μαρτυρίες το κάνουν από μια επαναστατική σκοπιά και η Επιθεώ-ρηση Τέχνης από πρώϊμη «ευρωκομμουνιστική»), Ο Σεφέρης παίρνει το Νόμπελ και ο Ελύτης μεσουρα-νεί. Η Ελλάδα ανακαλύπτει τον Μπρεχτ, τον Σαρτρ, και στο θέατρο προβάλλει πια η «νέα ελληνική δρα-ματουργία», Καμπανέλης, Αναγνωστάκη, Κουν, κλπ. Στο τραγούδι έχουμε την «επανάσταση» του Χατζιδά-κι και του Θεοδωράκη ενώ ήδη το 1963-64 εμφανίζε-ται ο Σαββόπουλος. Στον κινηματογράφο ανατέλλει ο «νέος ελληνικός κινηματογράφος», Μανθούλης, Πα-νουσόπουλος, Αγγελόπουλος, Δαμιανός, κλπ. Δη-μιουργούνται και λειτουργούν δυο κινηματογραφικές λέσχες. Στην πεζογραφία η κυριαρχία της παλιάς γενιάς του τριάντα σπάει με την εμφάνιση του Τσίρ-κα, του Κουμανταρέα, του Βασιλικού, του Χατζή, και άλλων. Στην κριτική, στο δοκίμιο, κλπ. εμφανίζονται ήδη ο Μαρωνίτης, ο Σταματίου, ο Μπακογιαννόπου-λος, ο Ραφαηλίδης, ο Γεωργουσόπουλος, κλπ. Και αν συνεχίσουμε την απαρίθμηση θα διαπιστώσουμε ότι όλο το πνευματικό κατεστημένο της μεταπολίτευσης και της Αριστεράς που σήμερα θεσμοθετεί και κυ-ριαρχεί στην πολιτιστική ζωή, αναπτύσσεται και δια-μορφώνεται σε κείνη την κοσμογονική για την Ελλά-δα και τον κόσμο αρχή της δεκαετίας του I960. Αλλά τότε βέβαια κάτω από άλλους όρους. Χωρίς χρήματα και παχυλούς μισθούς, καταδιωγμένοι από την Ασφά-λεια και το πολιτιστικό και ιδεολογικό κατεστημένο της Δεξιάς και του παλιού Κέντρου. Τότε, παρ' όλο που εν πολλοίς επρόκειτο για μια ρεφορμιστική αρι-στερά, ήταν όμως μια μαχόμενη αριστερά μέσα σε δύσκολες συνθήκες.

Αυτή η πολιτιστική επανάσταση αγκαλιάζει το-μείς που μέχρι τότε είχαν μείνει ακίνητοι, έξω από κάθε προβληματισμό. Από τον Οικονομικό Ταχυδρό-μο θα ξεπηδήσει ο νεαρός αρθρογράφος —παλιός Επονίτης— για να γίνει υπουργός της κυβέρνησης Παπανδρέου, Θανάσης Κανελλόπουλος(Ι). Τα new


look Αμέρικα μπόυς που ήρθαν στην Ελλάδα στις αποσκευές του Ανδρέα Παπανδρέου, οι κεϋνσιανοΐ και νεο-κεϋνσιανοΐ, θα συσπειρωθούν γύρω από το περιοδικό Νέα Οικονομία, Φίλιας, Παπασπηλιόπου-λος, Καράγιωργας, Νοταράς (η μετέπειτα «Σοσιαλι-στική Πορεία»). Η θεωρία της υπανάπτυξης, ο τριτο-κοσμισμός, ξαπλώνονται. Σε όποιο τομέα και να κοι-τάξουμε έχουμε αυτή την αίσθηση αναβρασμού και κίνησης. Τότε είναι η μεγάλη εποχή της ανακάλυψης του Μακρυγιάννη, του Θεόφιλου, του «λαϊκού» και του ρεμπέτικου, ακόμα βέβαια σε στενούς κύκλους μιας «πρωτοπορίας».

Ο χώρος της αριστεράς είναι το επίκεντρο όλων αυτών των κινήσεων. Και εδώ οι κινήσεις είναι σημα-ντικές. Το σπάσιμο με το χρουστσωφισμό της παλιάς σταλινικής ορθοδοξίας ανοίγει το δρόμο για αναθεω-ρήσεις και προβληματισμούς. Προβληματισμούς που ενώ στην αρχή ξεκινάνε με τη μορφή μιας απλής «προσαρμογής» στα πλαίσια της εποχής και ένα σκιώδη πρώτο-ευρωκομμουνισμό, με εκφραστή από τότε τον Λεωνίδα Κύρκο και τον Λεντάκη στο χώρο της νεολαίας, σύντομα αυτή η φάση αρχίζει να ξεπερ-νιέται, ιδιαίτερα στη νεολαία, που την απομάκρυνση από το δογματισμό δεν την βλέπει μόνο σαν αποτίνα-ξη του Ζαχαριάδη και πέρασμα σε έναν τολιατισμό αλλά, παίρνοντας όλο και πιο έντονα τα μηνύματα από την επανάσταση στον Τρίτο Κόσμο —Κούβα, Αλγερία, Βιετνάμ, Κογκό κλπ.— όπως και από τη γέννηση του «νέου κινήματος» στη Δύση —Μπέρ-κλεϋ, «πρόβος» στην Ολλανδία, κλπ.— αρχίζει να βάζει όλο και πιο προχωρημένα αιτήματα. Στο χώρο της Νεολαίας της ΕΔΑ αρχικά και των Λαμπράκηδων από το 1964 και μετά, οι προβληματισμοί πολλαπλα-σιάζονται. Ό τ α ν μάλιστα εμφανίζεται η κινέζικη διαφωνία, οι κινήσεις αυτές βρίσκουν μια βάση και στο παραδοσιακό κομμουνιστικό κίνημα. Η νεολαία μεταβάλλεται σε «διαρκές πρόβλημα» για την ηγεσία της αριστεράς που προσπαθεί να αντιμετωπίσει αυτΓ


πολύμορφη ετεροδοξϊα που επεκτείνεται. «Κινέζοι», «τσαοισεσκικοί». «κοινοβϊτες» (από την ομάδα ποι> ανήκε ο Σωτήρης Πέτρουλας, ο Παπούλιας, ο Γου-λιέλμος. και που έβαζε σαν στόχο την κοινοβιακή ζωή). «Φινιχίτες» (από την ομάδα που έβγαζε αρχικά το περιοδικό Φίλοι Νέων Χωρών με τον Νίκο Ψυ-ρούκη και στη συνέχεια το περιοδικό Αντιϊμπεριαλι-στής), τροτσκιστές που γνώριζαν μια νέα εξάπλωση στη νεολαία μετά από πολλά χρόνια, και τέλος «Α-ναγεννητές», από το 1964 και μετά. δηλαδή εκείνοι που είχαν συσπειρωθεί γύρω από το περιοδικό Ανα-γέννηση που έβγαζαν παλιοί ζαχαριαδικοί όπως ο Γιάννης Χοτζέας που μόλις είχαν γυρίσει από την εξορία, και που ταυτόχρονα υποστήριζαν την κινέζι-κη πολιτική, ακόμα και μερικοί «σομπίτες». δηλαδή υποστηρισκτές του περιοδικοί· Sosialisme ou Barba-rie και του Καστοριάδη. Η νεολαία Λαμπράκη είναι ένα τεράστιο χωνευτήρι διαφορετικών ομάδων, φρα-ξιών, απόψεων, κινήσεων.

Η ανάπτυξη του εργατικού κινήματος Αυτή η πολιτιστική, οικονομική και πολιτική α-

ναταραχή και ανατροπή που διαπερνούσε όλη την κοινωνία δεν ήταν δυνατό να αφήσει απ ' έξω το ερ-γατικό κίνημα. Μάλιστα, το αναπτυσσόμενο εργατι-κό κίνημα αποτέλεσε τη ραχοκοκαλιά των ανατρο-πών που περιγράψαμε.

Όπως τονίσαμε ήδη, το κέντρο του νέου κινήμα-τος είναι οι οικοδόμοι, που γνώρισαν μια τεράστια εξάπλωση αυτή την περίοδο. Μέσα σε λίγα χρόνια οι οικοδόμοι, που το 1950 ήταν κάπου 70.000 άτομα, έφτασαν τις 200.000. "Ηταν ένα προλεταριάτο νέο, δυναμικό, που εμφάνιζε όλα τα χαρακτηριστικά του εργάτη-μάζα. Ας επιμείνουμε λίγο σ* αυτό. Η οικο-δομή εκείνης της εποχής ελάχιστα μοιάζει με τη ση-μερινή. Σε κάθε γιαπί δούλευαν ταυτόχρονα δεκάδες


ή ακόμα και εκατοντάδες ανειδίκευτοι εργάτες που κουβαλούσςν με τα χέρια το τσιμέντο και τη λάσπη και κατασκεύαζαν επί τόπου το σιδερένιο σκελετό. Δεν υπήρχαν ούτε αναβατόρια, ούτε προκατασκευα-σμένο σκυρόδεμα. Ό λ α γίνονταν επί τόπου και με την άμεση μυϊκή δύναμη. Χιλιάδες, δεκάδες χιλιάδες νέοι από αγροτικές περιοχές ήρθαν να επανδρώσουν τον κλάδο, ενώ οι παλιοί αριστεροί οικοδόμοι έγιναν εργολάβοι και τεχνίτες. Την ίδια στιγμή που στην Ευρώπη αναπτυσσόταν (με κέντρο τον εργάτη αλυσί-δας της αυτοκινητοβιομηχανίας, και γενικά τον εργά-της της αλυσίδας παραγωγής) το φαινόμενο του «ερ-γάτη-μάζα», στην Ελλάδα ο μόνος τομέας της παρα-γωγής που εμφάνιζε αντίστοιχα χαρακτηριστικά ή-ταν ο τομέας των κατασκευών. Ο Έλληνας «εργάτης-μάζα» ήταν ο οικοδόμος στα τέλη του '50 αρχές του ' 60. Και αυτός ο εργάτης παρουσίαζε αντίστοιχα κοι-νωνικά και πολιτικά χαρακτηριστικά με εκείνον της Ευρώπης: πολιτική και κοινωνική ριζοσπαστικότη-τα, πάλη στο επίπεδο της παραγωγής —μεροκάματο και ωράριο— χρησιμοποίηση της προλεταριακής βίας, εξισωτισμός, επέκταση των αγώνων. Όμως τα επίσημα συνδικάτα της ΓΣΕΕ του Μακρή και τα οι-κοδομικά του Λυκιαρδόπουλου, δεν ήταν παρά παρα-κρατικοί μηχανισμοί. Δημιουργούνται έτσι καινού-ρια σωματεία, τα περιβόητα «115» οικοδομικά σωμα-τεία που στη συνέχεια επεκτείνονται και σε άλλους κλάδους και φτάνουν πάνω από 500 σωματεία εκτός επίσημης ΓΣΕΕ. Οι αγώνες που δίνουν είναι υποδειγ-ματικοί, είναι αγώνες οικονομικοί και πολιτικοί. Εί-ναι αγώνες για τη μείωση του ωράριου εργασίας —οι οικοδόμοι κέρδισαν μια κατάκτηση με έναν τρόπο μοναδικό σε παγκόσμιο επίπεδο, μείωσαν τις ώρες δουλειάς σε 7 τη μέρα χωρίς τη συμφωνία των αφεντι-κών και του κράτους, την αποφάσισαν και την εφάρ-μοσαν μονομερώς χωρίς να ρωτήσουν κανένα! Ταυ-τόχρονα οι αγώνες των οικοδόμων δεν περιορίζονται σε αγώνες με μόνο στόχο τα οικονομικά αιτήματα.


Πρωτοστατούν στις πολιτικές κινητοποιήσεις, απο-τελούν μαζί με τους φοιτητές το «δίδυμο» της δεκαε-τίας του 60, το δίδυμο των Ιουλιανών. Και η ίδια η σύνθεση και η φύση των οικοδομικών αγώνων βοηθά-ει σε κάτι τέτοιο. Δεν πρόκειται για αγώνες που στρέ-φονται ενάντια σε κάποια μεγάλα αφεντικά. Η φύση της παραγωγής στην οικοδομή είναι τόσο διάσπαρτη ώστε η σύγκρουση έχει σαν αντίπαλο το ίδιο το κρά-τος. Οι αγώνες των οικοδόμων είναι άμεσα αντικρατι-κοί αγώνες, γΓ αυτό και άμεσα πολιτικοί. Επιπλέον είναι αγώνες που διεξάγονται στα κέντρα των πόλεων και ιδιαίτερα στο κέντρο της Αθήνας. Την εποχή αυτή το κέντρο της Αθήνας είναι ένα απέραντο γιαπί. Πώς να ξεχάσουμε εκείνες τις διαδηλώσεις των Ιου-λιανών, ακόμα και τις φοιτητικές διαδηλώσεις της εποχής που πέρναγαν από τα μεγάλα γιαπιά, οι οικο-δόμοι σταμάταγαν τη δουλειά και χειροκροτούσαν, φώναζαν συνθήματα ή κατέβαιναν να ενωθούν με τους διαδηλωτές! Η παρουσίατωνοικοδόμωνήτανάμεση, φυσική, απτή στα κέντρα των πόλεων. Και οι αγώνες τους σφραγίζουν ακριβώς εκείνη την περίοδο ή μάλ-λον αποτελούν αποφασιστικό στοιχείο εκείνων των αγώνων.

Αλλά μετά τη βιομηχανική επέκταση που αρχίζει στη δεκαετία του 60 οι αγώνες δεν περιορίζονται μόνο στους οικοδόμους, επεκτείνονται και στα εργοστά-σια. Η μεγάλη κινητοποίηση των εργατών του Καρέ-λα στο Λαύριο το 1964, επί κυβέρνησης Παπανδρέου, που αντιμετωπίστηκε με στρατό, σηματοδοτεί την εί-σοδο του βιομηχανικού προλεταριάτου στον αγώνα. Σε συνθήκες πτώσης της ανεργίας, όπως στις αρχές της δεκαετίας του 60, με το άνοιγμα της μετανάστευ-σης και την επέκταση της οικονομικής δράστη ριότη-τς, οι εργαστικοί αγώνες δεν έχουν χαρακτήρα αμυ-ντικό, «υπεράσπισης της δουλειάς», αλλά επιθετικό, για το μεροκάματο, το ωράριο, τις συνθήκες δου-λειάς. Η πτώση της Δεξιάς και η άνοδος της κυβέρνη-σης Παπανδρέου πυροδοτούν πια ένα εργατικό κίνη-


μα που όμοιο του ίσως δεν είχε γνωρίσει η Ελλάδα, τουλάχιστον η μεταπολεμική.

Η Ελλάδα του 1964 και του 196S είναι πρώτη χώρα στον κόσμο σε μέρες απεργίας! Το παλιό τοπίο ανα-τρέπεται άρδην. Στη χώρα ποι μέχρι τότε σκιάζονταν από τον ασφαλίτη, το χαφιέ, το συνδικαλιστικό της Ασφάλειας, το κυνήγι και το πέρασμα στο μαυροπί-νακα των αριστερών εργατών, ξεκινάνε αγώνες μεγά-λης έντασης και πνοής. Καθημερινά η Αθήνα διασχί-ζεται από διαδηλώσεις και απεργούς.

Παράλληλα ξεσηκώνονται οι αγρότες. Οι ελληνι-κές πόλεις γνωρίζουν για πρώτη φορά μια νέου είδους κινητοποίηση. Την εισβολή των τρακτέρ στα κέντρα των πόλεων. Δυο δεκαετίες καταπίεσης, τρομοκρα-τίας και αθλιότητας ανατρέπονται βίαια. Η Ελλάδα γνωρίζει μια πρώιμη και πολύ πιο εκρηκτική «μετα-πολίτευση», που όμως δεν κράτησε πάνω από 18 μή-νες. Η αστική τάξη, το Παλάτι, οι Αμερικάνοι, τρο-μαγμένοι οπισθοχωρούν και ανατρέπουν την κυβέρ-νηση Παπανδρέου. Δίπλα βέβαια στους οικοδόμους, τους βιομηχανικούς εργάτες, τους αγρότες, υπάρχουν και οι φοιτητές.

Η φοιτητική άνοιξη Το σημαντικότερο ίσως στοιχείο της «πολιτιστι-

κής επανάστασης» που περιγράψαμε πιο πάνω είναι η «φοιτητική άνοιξη» που όμοιά της δεν είχε γνωρίσει η Ελλάδα. Αυτή η «φοιτητική άνοιξη», που αρχίζει από τα τέλη της δεκαετίας του 50 και φτάνει μέχρι το 1966-67, φέρνει την Ελλάδα και το φοιτητικό χώρο από συνθήκες φοβερής υπανάπτυξης στην πρωτοπο-ρία νέων αγώνων, πρωτόγνωρων στις ελληνικές συν-θήκες. Το ελληνικό Πανεπιστήμιο γνωρίζει εκείνη την περίοδο την πρώτη του μεγάλη διεύρυνση· από 20 χιλιάδες φοιτητές φτάνει τους 50-60 χιλιάδες, γεννιέ-


ται το μαζικό Πανεπιστήμιο. Ταυτόχρονα η καθυστερημένη και αναχρονιστική

ιδεολογία της Δεξιάς σαρώνεται. Οι νέες ανάγκες της παραγωγής αλλά και της διαμόρφωσης ενός σύγχρο-νου κράτους σπρώχνουν στην αναμόρφωση του εκ-παιδευτικού συστήματος. Η πίεση για εκσυγχρονι-σμό είναι τεράστια. Ένας από τους βασικότερους αγώνες που οδήγησαν στην πτώση της Δεξιάς είναι ο αγώνας για να δοθεί το 15% του κρατικού προϋπολο-γισμού στην παιδεία, το περιβόητο Κίνημα του «15%». Τότε το φοιτητικό κίνημα διεκδικεί ταυτό-χρονα σε όλα τα επίπεδα, τη βελτίωση και τη ριζική αλλαγή της υλικοτεχνικής βάσης, την κατάργηση των υποχρεωτικών παρουσιών στις παραδόσεις, το γκρέμισμα της από καθέδρας διδασκαλίας, την αλλα-γή του περιεχόμενου της εκπαίδευσης, που ήταν συ-χνά όχι απλά αναχρονιστικό και απαρχαιωμένο αλλά ανοιχτά φασιστικό και καθαρευουσιάνικο. Η πλειο-ψηφία των καθηγητών στις θέσεις-κλειδιά είναι είτε μεταξικοί είτε διορισμένοι στον εμφύλιο. Οι αποβο-λές, τα πειθαρχικά, το κόψιμο για συνδικαλισμό είναι καθημερινή πραγματικότητα. Μέχρι τη δεκαετία του 60 χρειάζεται πιστοποιητικό νομιμοφροσύνης για να μπορείς να γραφτείς στο Πανεπιστήμιο και οι τρα-μπούκοι της ΕΚΟΦ, οι Φύσσας, Έβερτ, Ιωαννίδης και άλλοι σημερινοί ήρωες του «νεοφιλελευθερι-σμού», σε συνεργασία με το σπουδαστικό τμήμα της Ασφάλειας, τους Καραπαναγιώτη, Κραβαρίτη, Μπά-μπαλη, κλπ, επιβάλλανε τον νόμο της τρομοκρατίας μέσα στα Πανεπιστήμια.

Η κατάσταση αλλάζει σταδιακά από τα τέλη της δεκαετίας του 50, όταν αρχίζει ένα κίνημα με βάση αρχικά το Κυπριακό και το αίτημα της «αυτοδιάθε-σης» και που στη συνέχεια ριζώνει στη συνδικαλιστι-κή οργάνωση των φοιτητών. Από τους φοιτητές της νεολαίας της ΕΔΑ, που συχνά ανήκουν και στην Ε-ΠΟΝ, ξεκινάει η πρώτη συνδικαλιστική οργάνωση των φοιτητών, η ΔΕΣΠΑ, που οργανώνει τους φοιτη-


τές του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στη Θεσσαλονίκη η ΦΕΑΠΘ τραμπουκοκρατείται. Και μόνο στη δεκαε-τία 60 η ΕΦΕΕ θα εμφανιστεί σαν το πρώτο συλλογι-κό συνδικαλιστικό όργανο των φοιτητών. Η νεολαία της ΕΔΑ, οι Λαμπράκηδες στη συνέχεια, πρωτοστα-τούν στην οργάνωση της, αλλά από το 1964 και μετά η νεολαία της Ένωσης Κέντρου παίρνει το πάνω χέρι. Ταυτόχρονα όμως η νεολαία Λαμπράκη υπερφαλαγ-γίζεται και από τα αριστερά της. Γεννιέται η αριστερή αμφισβήτηση. Αυτή η πορεία του φοιτητικού κινήμα-τος δε γίνεται εν κενώ. Πρόκειται για μια εποχή πλού-σια σε αντιπαραθέσεις.

Οι ιδεολογικές συγκρούσεις εναλλάσσονται με τη διαδήλωση, με τη σύγκρουση στο δρόμο, με τη σύ-γκρουση με τους Εκοφίτες, κλπ. κλπ. Και μέσα σ ' όλα αυτά, όπως δείξαμε, η εισβολή νέων ιδεών και «ακουσμάτων» από το εξωτερικό.

Γεννιέται το σύγχρονο φοιτητικό κίνημα στην Ελ-λάδα. Οι φοιτητές, από μια μικρή και συχνά αντιδρα-στική ελίτ, αρχίζουν να μεταβάλλονται σε μια ευρύ-τερη νεολαιίστικη κατηγορία, σε ένα νέο κοινωνικό και πολιτικό υποκείμενο που γνωρίζει τη συνδικαλι-στική οργάνωση, την καθημερινή διεκδίκηση, την πάλη στο δρόμο και τα οδοφράγματα. Περνάμε από το φοιτητικό χώρο, απλή «αντανάκλαση» των κοινωνι-κών αντιθέσεων —όπως οριζόταν από τους «κλασι-κούς»— στο φοιτητικό χώρο σαν ένα νέο μαζικό χώρο, όχι απλά αντανάκλαση των ταξικών διαχωρισμών αλλά νέα συνιστώσα της ταξικής πάλης. Αυτή η νο-σταλγία που διαπερνάει σήμερα όλα τα κείμενα των μεσόκοπων της γενιάς του 114 για εκείνη την εποχή, είναι η νοσταλγία για μια εποχή που το φοιτητικό κίνημα γεννιόταν και έσπαγε τους κυματοθραύστες που συναντούσε στο διάβα του. Ήταν πράγματι μια ανεπανάληπτη εποχή, μ ' όλες τις αντιφάσεις της. Η κυρίαρχη ιδεολογία είναι η «ανάπτυξη», ο «εκσυγ-χρονισμός», η ανατροπή της εξάρτησης. Αυτές οι ιδεολογικές συνιστώσες δίνουν και τα ιδεολογικά


όρια αυτού του φοιτητικού κινήματος, που έρχεται να εξαντληθεί στα μεταπολιτευτικά πλα ίσπ μέσα από μια ενσωμάτωση στην ανάπτυξη και τον εκσυγχρονι-σμό. Ταυτόχρονα όμως, ακριβώς γιατί αυτά τα αιτή-ματα αποτελούσαν τότε αιτήματα πραγματικής πά-λης, δύσκολα ενσωματώσιμα, μπορούσαν άμεσα να συνδυάζοναι με ανατρεπτικές πρακτικές και να διεκ-δικούνται στο πεζοδρόμιο. Μπορούσαν ταυτόχρονα να συνδυάζονται με προβληματικές που ξεπερνούσαν τον εκσυγχρονισμό και στόχευαν στην ανατροπή. Εξάλλου από το 1965 και μετά οι αριστερές τάσεις δυναμώνουν και τείνουν να κεντράρουν στην ανάγκη ενός ιδεολογικού βαθέματος του κινήματος. Μετά το 1965 δε θα υπάρξει πια «γενιά του 114», τα αιτήματα θα τείνουν να γίνουν πιο ριζοσπαστικά και οι Λα-μπράκηδες θ ' αρχίσουν να υπερφαλαγγίζονται από τα αριστερά τους. Θα έρθει όμως η χούντα να δώσει τη δική της απάντηση, πριν αυτό το κίνημα μπορέσει να εξελιχθεί. Πάντως, από το 1964-1965 ο «αριστερι-σμός» αρχίζει να ξαπλώνεται ανάμεσα στους φοιτη-τές, φυσικά με μεγαλύτερο βάρος στις «μ-λ» απόψεις και με αναφορά στην Κίνα. Στο εσωτερικό πεδίο, η «αντιμπεριαλιστική» και «αντικαπιταλιστική» κριτι-κή αρχίζει να ξεπροβάλλει πίσω από την απλή ανα-φορά στη δημοκρατία και τον εκσυγχρονισμό. Ό λ α αυτά μέσα στο πλαίσιο της εποχής, μέσα σε ένα πλαί-σιο όπου η σύγκρουση με το Παλάτι, με τη Δεξιά, τη στρατοκρατία. έχει ένα συγκεκριμένο, απτό και πραγματικό περιεχόμενο..

Η λειτουργία του πυροδότη •Παράλληλα με τις εσωτερικές ταξικές αντιθέσεις

κινητοποιούνται και οι αντίστοιχες εξωτερικές, και πάνω απ ' όλα το Κυπριακό. Το καθεστώς της Ζυρί-χης τινάζεται στον αέρα. Η τρίχρονη λειτουργία του κυπριακού «κράτους» έδειξε πόσο αγεφύρωτη είναι η


αντίθεση ανάμεσα στην τουρκοκυπριακή μειοψηφία και τη συντριπτική ελληνική πλειοψηφία, έδειξε πως το κράτος τη Ζυρίχης είναι ένα τεχνητό κατασκεύα-σμα που δεν έχει προοπτικές επιβίωσης. Ταυτόχρονα στην Κύπρο αναπτύσσεται κιόλας, γύρω από τον Μα-κάριο και το νεοδημιουργημένο κρατικό μηχανισμό, γύρω από μια μερίδα της αστικής τάξης και την πα-ντοδύναμη εκλησία, μια πτέρυγα που δεν επιζητεί πια την ένωση με την Ελλάδα. Μια πτέρυγα που παύει να θεωρεί πια τη συμφωνία της Ζυρίχης σαν ένα απλό τακτικό βήμα προς την πολυπόθητη αυτοδιάθεση, που αποδέχεται έμμεσα αλλά σαφώς τη βιωσιμότητα του Κυπριακού κράτους σαν αυτόνομου κράτους και που προσπαθεί να την κατοχυρώσει πίσω από μια τυπική αναφορά στην «ελληνικότητα». Αυτή η πολι-τική ευνοείται και από τη Ρωσία, που προτιμάει βέ-βαια μια «ανεξάρτητη» Κύπρο από μια Κύπρο ενταγ-μένη στη νατοϊκή Ελλάδα.

Απέναντι στην εόραίωση του Ζυριχιακού κράτους αντιδράει μόνο μια μερίδα των παλιών «ενωτικών», με τον Γρίβα επικεφαλής, που προσπαθεί να προκαλέσει μια σύγκρουση με τους Τουρκοκύπριους και να ανα-τρέψει τους συσχετισμούς της Ζυρίχης. Αρχίζει η εσωτερική αντιπαράθεση στην Κύπρο, αντιπαράθε-ση που φτάνει μέχρι τον βομβαρδισμό ελληνικών χωριών από την τούρκικη αεροπορία, αποστολή ελ-ληνικού στρατού στο ύψος της μεραρχίας και ενεργό παρέμβαση των Αμερικάνων. Τότε διαμορφώνεται το περίφημο σχέδιο « Ατσεσον» που, μετά από διαδοχι-κές επεξεργασίες, καταλήγει σε ένα σχήμα ένωσης της Κύπρου με την Ελλάδα, με ταυτόχρονη παραχώ-ρηση στους Τούρκους μιας νοικιασμένης βάσης στην Καρπασία και πιθανά την παραχώρηση του Καστελό-ριζου. Οι κυβερνήσεις της Ελλάδας και της Τουρκίας φτάνουν τελικά σε μια αρχική συμφωνία κάτω από πίεση των Αμερικάνων που δεν έχουν καμιά διάθεση να δυναμιτίσουν την νοτιο-ανατολική πτέρυγα του NATO και επιθυμούν μια «σταθερή» λύση. Αντίθετοι


είναι βέβαια οι Αγγλοι που βλέπουν πως θα χάσουν τις βάσεις τους, ο Μακάριος και η δεμένη με τα αγγλι-κά συμφέροντα κυπριακή εμπορική και μεταπρατική αστική τάξη. Την ίδια θέση από τη δική τους πλευρά έχουν και οι Ρώσοι που κινητοποιούν στην Ελλάδα και στην Κύπρο την Αριστερά ενάντια στο «ξεπούλη-μα» του σχεδίου Άτσεσον. Η τούρκικη κυβέρνηση, που είχε δεχτεί το σχέδιο Ατσεσον μόνο κάτω από τις πιέσεις των Αμερικάνων, αδράχνει κάθε ευκαιρία για να το σαμποτάρει. Ταυτόχρονα και ο ίδιος ο Πα-πανδρέου, που το είχε δεχτεί, υπαναχωρεί και αρνεί-ται στη Νέα Υόρκη να καμφθεί στις πιέσεις του Τζόν-σον, μια και το σχέδιο Ατσεσον ταυτίζεται πια μέσα στη λαϊκή συνείδηση με ένα νέο «ξεπούλημα» της Κύπρου. Έτσι τα πράγματα στην Ελλάδα αλλάζουν, γεννιέται ο σύγχρονος αντιαμερικανισμός! Η Ελλά-δα που εκτός από την αριστερά ήταν φιλοαμερικάνι-κη στην πλειοψηφία της μέχρι το 1960 περίπου, αρχί-ζει να αλλάζει χρώμα. Οι Κεντρώοι μετακινούνται σταδιακά σε αντιαμερικάνικες θέσεις. Το σχέδιο Μάρσαλ έχει τελειώσει, ο ψυχρός πόλεμος έχει εξα-σθενήσει και η απειλή της αριστεράς έχει περιορι-στεί πια στα μάτια των παλιών αντικομμουνιστών. Η «φιλοτουρκική» στάση της Αμερικής και η υποστή-ριξη από πλευρά τους του Παλατιού σπρώχνει σε μετακινήσεις μεγάλης κλίμακας.

Η Κύπρος, ο μεγάλος πυροδότης των πολιτικών εξελίξεων σε όλη την μεταπολεμική ιστορία μας, παρεμβαίνει και πάλι. Αυτή η κίνηση για αποτίναξη της αμερικάνικης εξάρτησης που βαθαίνει μέσα στη λαϊκή συνείδηση δεν είναι μόνο συνέπεια του Κυ-πριακού και της ύφεσης στο διεθνές πεδίο. Εκφράζει βαθύτερες τάσεις της ελληνικής οικονομίας και κοι-νωνίας. Η Ελλάδα, μέσα από τη βιομηχανική και γενικότερη οικονομική της ανάπτυξη, προσεγγίζει στην Δυτική Ευρώπη, που μεταβάλλεται σταδιακά στον πρώτο εταίρο της ελληνικής οικονομίας. Ο ατ-λαντισμός αρχίζει να εξασθενεί σε όφελος του ευρω-


παϊσμοΰ. Αρχίζει η μεγάλη στροφή που θα οδηγήσει την Ελλάδα, είκοσι χρόνια μετά, σε σχέσεις με την Αμερική παρόμοιες με εκείνες της Δυτικής Ευρώπης, ενός μικρού εταίρου, και όχι πια ενός προτεκτοράτου, όπως ήταν στη δεκαετία του SO. Όμως η κίνηση μόλις αρχίζει.

Η αποτυχία της αριστεράς και το «νέο» Κέντρο

Όπως τονίσαμε παραπάνω η μεγάλη άνοδος της Αριστεράς στις εκλογές του 1958 αποτέλεσε το σήμα κινδύνου για τους Αμερικάνους και την αστική τάξη, για το Παλάτι. Σπρώχνουν τότε στην ανασυγκρότη-ση και ενοποίηση του παλιού Κέντρου, που είχε πε-ράσει σε παρακμή.

Πράγματι μέχρι το 1952, το παλιό Κέντρο — Φιλε-λεύθεροι, ΕΠΕΚ, Παπανδρέου, Σοφούλης, Πλαστή-ρας,Βενιζέλος κλπ — αποτέλεσε την κύρια δύναμη που έφερε σε πέρας τον εμφύλιο και την επανεπιβε-βαίωση της καθεστηκυίας τάξης μετά τη μεγάλη κρί-ση της δεκαετίας του 40. Οι "Αγγλοι, και οι Αμερικά-νοι στη συνέχεια, δεν ευνοούσαν κυβερνήσεις της Δεξιάς που ήταν πολύ σφιχτά και πρόσφατα δεμένες με τα Τάγματα Ασφαλείας, το δοσιλογισμό, τη συνερ-γασία με τον καταχτητή. Τον εμφύλιο και τη σύ-γκρουση με την Αριστερά τον ανέλαβαν κύρια οι Κεντρώοι και Κεντρογενείς. Ο εμφύλιος θα αρχίσει το Δεκέμβρη με το τσιράκι του Σκόμπυ, Παπανδρέου, και θα συνεχιστεί με τον Σοφούλη, τον Ζέρβα, τον Πλαστήρα, κλπ. Μετά το τέλος του εμφύλιου, είναι πια τόσο ξεζουμισμένοι ώστε παραμερίζονται από τα αφεντικά τους και μπαίνουν στο περιθώριο, ενώ ένας μεγάλος αριθμός από κεντρώους πολιτευτές περνάει με τη Δεξιά. Δεν πρέπει εξάλλου να ξεχνάμε ότι ο


ζονγκλέρ Γεώργιος Παπανδρέου εκλέγεται με τον Συναγερμό το 1952, ενώ ο Αβέρωφ ήταν παλιό μέλος του κόμματος των Φιλελευθέρων. Το Κέντρο περνάει στην ανυποληψία και τον κατακερματισμό μέσα σε εμφύλιες διαμάχες και συγκρούσεις των κεντρώων κομματαρχών. Ανοίγεται ο δρόμος για την άνοδο της Αριστεράς που με τη μορφή της ΕΔΑ φτάνει όπως είπαμε στο 25% στις εκλογές του 1958.

Οι Αμερικάνοι και το Παλάτι δε διστάζουν λοιπόν να ωθήσουν σε μια διαδικασία ενοποίησης του πα-λιού Κέντρου, ώστε να προσφέρουν μια νέα δυνατό-τητα εναλλαγής στις μάζες που έχουν αρχίσει να αντιδρούν απέναντι στην πολιτική της Δεξιάς. Ό -μως, όπως συμβαίνει συχνά στην ιστορία, η επιτυχία τους σ * αυτό το εγχείρημα ήταν τελικά πύρρεια. Γιατί η οικοδόμηση ενός κόμματος που κατόρθωσε να εκ-φράσει ένα μεγάλο ποσοστό των παλιών εαμογενών μαζών και να περιορίσει τη δεξιά στο 35% του 1964 και του 1981, ανέτρεψε την πολιτική ισορροπία στην Ελλάδα. Γιατί υποχρέωσε τους παλιούς και φθαρμέ-νους πολιτικούς του Κέντρου να μεταβληθούν σε όρ-γανο μιας μεταρρύθμισης που σήμαινε τεράστιες αλ-λαγές για την Ελλάδα, σήμαινε απομάκρυνση από την αμερικάνικη ηγεμονία, περιορισμό της δύναμης του Παλατιού, αποδυνάμωση του φασιστικού και ατ-λαντικού στρατού, άνοδο της αγοραστικής δυνατότη-τας των μαζών, καταστροφή του παλιού δοσιλογικού «κατεστημένου», αλλαγή στους ταξικούς συσχετι-σμούς, εκπαιδευτική μεταρρύθμιση, κλπ. κλπ. Μπο-ρεί το Παλάτι και οι Αμερικάνοι να απόφυγαν τον κίνδυνο της παραδοσιακής αριστεράς μέσα από την ανασυγκρότηση του Κέντρου, δεν μπορούσαν όμως να φανταστούν ότι άνοιγαν μια διαδικασία που θα την πλήρωναν ακριβά στη συνέχεια και που είκοσι χρό-νια αργότερα θα είχε σαν συνέπεια την αντικατάστα-ση του Κέντρου από ένα σοσιαλιστικό κόμμα βγαλ-μένο μέσα από τα σπλάχνα αυτού του παλιού κέντρου. Το Κέντρο και στη συνέχεια το ΠΑΣΟΚ ανέλαβαν να

Μ Ε Τ Α ΕΙΚΟΣΙ Ε Τ Η ΙΟΙ

φέρουν σε πέρας τα οράματα της παραδοσιακής Αρι-στεράς. Η ιστορία παίζει παράξενα παιχνίδια. Φυσι-κά η ίδια η παραδοσιακή Αριστερά μπήκε σε μια μακρόχρονη και περίεργη κρίση «περικύκλωσης» και ξεπεράσματος της απ* αυτό το νέο «Κέντρο»

Η ΕΔΑ και το ΚΚΕ, που συνέχιζε να αποτελεί την ραχοκοκαλιά της και να την καθοδηγεί, μεταβάλλο-νται σταδιακά σε δευτερεύοντα πόλο της αντίθεσης. Ενώ μετά τη δεκαετία του 40 οι παραδοσιακές αντιθέ-σεις ανάμεσα στα αστικά κόμματα υποχωρούν μπρος στην αντίθεσή τους συνολικά με το ΚΚΕ, από τη δεκαετία του 60 και μετά τα πράγματα αντιστρέφο-νται, η αντίθεση του αναγεννημένου Κέντρου με τη Δεξιά τείνει να αποκτήσει νέα χαρακτηριστικά, να μεταβληθεί σε αντίθεση «προοδευτικών» — «αντι-δραστικών» και έτσι να εγκλωβίσει και την παραδο-σιακή αριστερά που μεταβάλλεται απλά στην αριστε-ρή πτέρυγα του «προοδευτικού» στρατόπεδου. Η Ε-ΔΑ, κουβαλώντας και το κόμπλεξ του ηττημένου, δεν κατορθώνει να μπει μπροστά στην αντιπαράθεση της ελληνικής κοινωνίας, αλλά μεταβάλλεται σύντομα σε ουρά του Παπανδρέου και του Κέντρου. Τελικά όλα παίχτηκαν το 1961, στις ανεπανάληπτες εκλογές του 1961, εκλογές «βίας και νοθείας», όπου ψήφισαν τα δέντρα και οι πεθαμένοι, όπου κάλπες έκαναν φτε-ρά και υπήρξαν ακόμα και νεκροί αριστεροί, όπου τα TEA εξορμούσαν με τα όπλα και οι βουλευτές της ΕΔΑ δεν μπορούσαν να κάνουν προεκλογική εκστρα-τεία στους παραμεθόριους, «απαγορευμένους», νο-μούς (η προσπέλαση σ ' αυτούς απαιτούσε άδεια από το φρουραρχείο!)

Μετά από αυτές τις εκλογές η ΕΔΑ περιορίστηκε σε απλές διαμαρτυρίες και το Κέντρο άδραξε την ευκαιρία. Άρχ ισε ο «ανένδοτος αγώνας» του «Γέ-ρου». Τα πράγματα έχουν πια παιχτεί. Τον αγώνα ενάντια στη Δεξιά θα τον αναλάβει πολιτικά το Κέ-ντρο και ο «Γέρος», ενώ οι αριστεροί θα είναι οι νεροκουβαλητές και τα θύματα. Από τότε, τουλάχι-


στον οι μισοί αριστεροί και εαμογενείς ψηφοφόροι μεταναστεύουν μόνιμα πια στο Κέντρο και αργότερα στο ΠΑΣΟΚ. Μέσα από τη συγκόλληση των αποτυ-χημένων πολιτικών του παλιού Κέντρου γεννήθηκε ένα «νέο» Κέντρο που ανέλαβε να εκφράσει τις νέες δυναμικότητες και πραγματικότητες τη'ς ελληνικής κοινωνίας. Ό σ ο για την παραδοσιακή αριστερά, όσο περισσότερο ξαπλώνονταν οι απόψεις της τόσο πε-ριοριζόταν ο πολιτικός της ρόλος.

Και σύντομα η ανάληψη αυτού του νέου ρόλου από το παλιό Κέντρο άρχισε να μεταλλάσει κι αυτό το ίδιο το κόμμα του Κέντρου. Η νεολαία του, η ΕΔΗΝ, τραβάει σταδιακά, ιδιαίτερα μετά το 1965, προς τα αριστερά, αρχίζει να ορίζεται όλο και περισσότερο σαν σοσιαλιστική, πορεία που θα ολοκληρωθεί με την έλευση της χούντας. Στην ίδια την κοινοβουλευ-τική ομάδα ξεχωρίζουν πια οι «ριζοσπάστες» —με επικεφαλής τον Ανδρέα— από τη δεξιά πτέρυγα που θα αποτελέσει τη βάση της αποστασίας, τους Μητσο-τάκη, Στεφανόπουλο, τον παλιό «εαμικό» Τσιριμώ-κο, κλπ. Είναι προφανές ότι μετά το 1965 η ριζοσπα-στικοποίηση της βάσης, αλλά και του μεγαλύτερου μέρους του κόμματος, επιταχύνεται, έχει κιόλας δη-μιουργηθεί η βάση, ο πυρήνας του μελλοντικού ΠΑ-ΣΟΚ.

Να λοιπόν πού οδήγησε ο «έξυπνος ελιγμός» των Αμερικάνων και του Παλατιού.

Οι αντιθέσεις εκρήγνυνται Τελικά η Ένωση Κέντρου με την άνοδο της στην

εξουσία δεν κατόρθωσε να προωθήσει ένα σενάριο απλού εκσυγχρονισμού του καθεστώτος. Στριμωγμέ-νη ανάμεσα στη λαϊκή κινητοποίηση και το «κατε-στημένο», η Ένωση Κέντρου γίνεται κομμάτια στο εσωτερικό της και σπρώχνεται στην αντιπαράθεση


με το Παλάτι και τους Αμερικάνους. Η κατάκτηση κάποιων στοιχειωδών ελευθεριών

και η καθαίρεση της Μακρικής ηγεσίας της ΓΣΕΕ επιτρέπουν μια πρωτοφανή επέκταση των εργατικών αγώνων που δεν μπορεί να αντιμετωπίσει ούτε η κατα-στολή ούτε οι υποσχέσεις. Οι εργατικοί αγώνες, οι κινητοποιήσεις των αγροτών, οι φοιτητικές διαδηλώ-σεις και το Κυπριακό αποδείχνουν στην αστική τάξη πως δεν είναι δυνατό η μεταρρύθμιση να μείνει μόνο στα πλαίσια ενός απλού εξωραϊσμού του καθεστώτος. Το Κέντρο αποδείχνεται επικίνδυνο για το Παλάτι, τους Αμερικάνους, την αστική τάξη, ακριβώς γιατί δεν μπορεί να ελέγξει την λαϊκή κίνηση, αντίθετα σπρώχνεται απ ' αυτή. Το φιλελεύθερο πείραμα του «κατεστημένου» αποδείχνεται αδιέξοδο, οι λαϊκές και εργατικές κινητοποιήσεις βάζουν αιτήματα που το ξεπερνούν. Πολύ σύντομα οι ίδιοι οι υποστηρικτές του Παπανδρέου τον εγκαταλείπουν και το Παλάτι προκαλεί ανοιχτά την κυβέρνηση σε παραίτηση, για να «λυθεί» το Κυπριακό, να επιβληθεί λιτότητα, και να ξαναγυρίσουν οι μάζες στα σπίτια τους, «για να ξαναγυρίσει το πεζοδρόμιο στα υπόγεια και να πά-ψουν οι Λαμπράκισσες με τις μαύρες κάλτσες να πα-ρασύρους τους εθνικόφρονες φαντάρους», όπως γρά-φει στην Καθημερινή η αφιονισμένη Ελενίτσα!

Ένα κομμάτι των πολιτευτών του κέντρου ακούει τη φωνή του κυρίου του, αλλά η φοβερότερη λαϊκή κινητοποίηση στην ελληνική ιστορία, εκτός από την Αντίσταση και την Κατοχή, δεν επιτρέπει την απο-σύνθεση του Κέντρου, αντίθετα σπρώχνει το ίδιο το Κέντρο προς τα αριστερά. Τώρα πια η τομή έχει γίνει πραγματικότητα. Το σύνθημα «πάρ' τη μάνα σου και μπρος, δε σε θέλει ο λαός» κυριαρχεί στις «70 μέρες του Ιούλη»' παρά τους πυροσβέστες της ΕΔΑ και του Κέντρου, το «καθεστωτικό» έχει μπει αντικειμενικά, και «καθεστωτικό» στις ελληνικές συνθήκες σημαί-νει πολλά ακόμα, σημαίνει το ζήτημα του στρατού και της εξάρτησης, σημαίνει κράτος της Δεξιάς και


μια δοσμένη μορφή κατασταλτικής κυριαρχίας πάνω στις μάζες.

Ο Ιούλης του'65 παίρνει έτσι την πραγματική του σημασία και αναδείχνεται σαν το τέλος της παλιάς αντιπαράθεσης που είχε σφραγιστεί με τον εμφύλιο και την ήττα της αριστεράς. Ο Ιούλης του'65 σήμαινε το οριστικό τέλος της αντιπαράθεσης εθνικοφρόνων και κομμουνιστών και τη μετάθεση της αντίθεσης σε ένα νέο πεδίο, τη σύγκρουση προόδου και συντήρησης, που θα εξελιχτεί στη συνέχεια σε αντιπαράθεση «αστι-κού» και «σοσιαλιστικού» στρατόπεδου. Εκεί, σ ' αυ-τές τις μέρες του Ιούλη, σφυρηλατήθηκε ένα νέο μέ-τωπο, που ξεκινούσε από την άκρα αριστερά και έ-φθανε μέχρι αυτό το νέο «Κέντρο», ένα μέτωπο που αντικειμενικά θα διαμορφώσει τα σημεία της πολιτι-κής αντιπαράθεσης για μια εικοσαετία και θα οδηγη-θεί στην εξουσία το 1981.*

«Ιουλιανό» και Μεταπολίτευση Στον Ιούλη του 1965 θα βρει κανένας όλα τα συνθή-

ματα, τις προβληματικές, τις ταξικές συμμαχίες που αποτελούν το «σοσιαλιστικό κατεστημένο» του σή-μερα. που αποτέλεσαν τη βάση της αντιχουντικής

•Ωστόσο, εύλογα τίθεται το ερώτημα πώς, μετά α π ' αυτή την έξαρση των Ιουλιανών, η χούντα της 21ης Απριλίου μπόρεσε να επιβληθεί τόσο εύκολα. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η χούντα ήρθε 20 μήνες μετά τον Ιούλη, αφού πρώτα οι μάζες ε ίχαν χάσει πια την εμπιστοσύνη στις δυνάμεις τους και ήταν σχετικά κουρασμένες από την αδυναμία των κομμάτων. Είναι όμως φανερό πως η βέβαιη συντριβή της δεξιάς των αποστατών και πάνω απ ' όλα του Παλα-τιού και των Αμερικάνων στις εκλογές του Μάη θα άνοιγε μια νέα περίοδο αντιπαράθεσης και μάλιστα σε ανώτερη κλίμακα. Έ τ σ ι η επιλογή της στιγμής για το πραξικόπημα ήταν η πιο σωστή για τη Δεξιά, σε μια στιγμή κούρασης των μαζών και πριν από τη νέα στροφή που θα ανοιγόταν με τις εκλογές.


συμμαχίας, του Πολυτεχνείου,κλπ. Εκεί θα συναντή-σει κανείς αυτές τις ταξικές συμμαχίες ανάμεσα στα μικροαστικά στρώματα, τους εργάτες, τους φοιτητές τους αγρότες και του νεόκοπους τεχνοκράτες που αποτέλεσαν κι εξακολουθούν οριακά να αποτελούν το μπλόκ της «αλλαγής». Και παρά την αντιφατικό-τητα αυτού του μπλοκ, τις εσωτερικές του αντιφάσεις και αντιθέσεις, η κατάσταση είχε ένα χαρακτήρα πραγματικά εκρηκτικό, επαναστατικό θα λέγαμε. Γιατί αφενός μεν ήταν κυριολεκτικά ανεξέλεγκτη, μια και οι οργανωμένες δυνάμεις των κομμάτων ήταν τότε ελάχιστες —δεν υπάρχει καμιά σύγκριση με το σήμερα—και αφετέρου γιατί οι εχθροί αυτού του κι-νήματος ήταν τότε παντοδύναμοι. Το 1965 δεν ήταν το 1974, Το 1974 το Παλάτι είχε ήδη διωχτεί από την χούντα, ο στρατός είχε κυριολεκτικά διαλυθεί από την ήττα του στην Κύπρο, οι Αμερικάνοι έκαναν τον ψόφιο κοριό και η Δεξιά πραγματοποιούσε το εκσυγ-χρονιστικό της άλμα για να διαχωριστεί από τη χού-ντα. Ουσιαστικά η μεταπολιτευτική αλλαγή έγινε σχεδόν χωρίς σύγκρουση, έγινε με την ψήφο και την οργάνωση στα κόμματα και τα συνδικάτα. Η οργάνω-ση και η ψήφος αντικατάστησαν την λαϊκή σύγκρου-ση και το οδόφραγμα, με αποτέλεσμα το φρούτο της εξουσίας να πέσει ήσυχα-ήσυχα στα χέρια της «αλ-λαγής» χωρίς να ανοίξει μύτη. Γιατί οι μύτες είχαν ήδη ανοίξει σ* όλη την προηγούμενη περίοδο! ΓΓ αυτό οι άκαπνοι βρέθηκαν στην εξουσία πατώντας στους-αγώνες που κάποιοι άλλοι είχαν κάνει παλιότε-ρα.

Την περίοδο όμως που ανοίγεται με τον Ιούλη του 1965 η ανατροπή της παλιάς τάξης πραγμάτων είχε αντικειμενικά έναν επαναστατικό χαρακτήρα και ά-νοιγε προφανώς μια διαδικασία «διαρκούς επανάστα-σης», δηλαδή μιας περιόδου αλλεπάλληλων ανατρο-πών που οδηγούσαν αναπόφευκτα στο άνοιγμα μιας επαναστατικής κρίσης. ΓΓ αυτό και το κατεστημένο έβαλε μπροστά τα μεγάλα μέσα. Το 1965 το βασιλικό


πραξικόπημα και TQ 1967, όταν αποδείχτηκε ότι το κίνημα όχι μόνο δεν υποχωρούσε αλλά με τις εκλογές θα πραγματοποιούσε ένα νέο ποιοτικό άλμα, με τη δικτατορία της 21ης Απρίλη. Το παλιό καθεστώς α-ποπειρώταν να ανακόψει τη διαδικασία της κοινωνι-κής ανατροπής της παλιάς τάξης πραγμάτων. ΓΓ αυτό έβγαλε στην επιφάνεια όλα τα αποθέματα χτη-νωδίας και χυδαιότητας που διέθετε. Ανέσυρε τους βασανιστές της Μακρονήσου, τους στρατοδίκες, τους δοσίλογους, τους χαφιέδες επαρχιακούς δικηγό-ρους και πράκτορες της ΣΙΑ και τους έβαλε στην κυβέρνηση. Αυτή ήταν πια η κατάντια της εθνικο-φροσύνης.

Οι εκλογές του 1967 που θα οδηγούσαν σε σάρωμα της Δεξιάς και των αποστατών θα αποτελούσαν αντι-κειμενικά ένα δημοψήφισμα ενάντια στο Παλάτι, τους Αμερικάνους και την ίδια την αστική ομαλότη-τα.

Η χούντα, παρ' όλη την χυδαιότητά της, δεν ήταν τελικά, ούτε αποδείχτηκε στη συνέχεια, «βλακεία» έστω και αν σήμερα πληρώνεται ακριβά από τους πρωτεργάτες της. Για το καθεστώς λειτούργησε σω-τήρια. Τα 7 1/2 χρόνια της δικτατορίας σύντριψαν το φοβερό λαϊκό κίνημα του'65 που βρισκόταν σε εξέλι-ξη και όταν ήρθε η μεταπολίτευση τα πράγματα ήταν πια διαφορετικά. Μέσα από τη χούντα διαμορφώθηκε μια νέα φυσιογνωμία του ελληνικού λαού, μια φυσιο-γνωμία ατομισμού, καταναλωτισμού, μια φυσιογνω-μία «φίλαθλου». Αυτό το καταπληκτικό υποκείμενο του 1965 είχε εξαφανιστεί για πάντα. Οι οικοδόμοι του 1965, ο εργάτης-μάζα με τις επαναστατικές από-ψεις, δεν ήταν πια παρά κάποιοι «υψηλόμισθοι» κα-ταναλωτές σκυλάδικων και τα μικροϊδιοκτητικά λαϊ-κά στρώματα του 1965, που αποτελούσαν τηνεαμογε-νή μάζα, είχαν μεταβληθεί σε καλοφαγωμένους και καταναλωτικούς μικροαστούληδες. Το ίδιο και οι φοιτητές, που το 1965-67 παρουσίαζαν παρόμοια χα-ρακτηριστικά με τους ομόλογούς τους της δυτικής


Ευρώπης, δεν γνώρισαν μια αντίστοιχη εξέλιξη αλ-λά, περνώντας μέσα από -ρς συμπληγάδες της χού-ντας και του αντιχουντικού αγώνα, μετά την μεταπο-λίτευση θα μετακινηθούν προς την ΚΝΕ σε αντίθεση με το φοιτητικό κίνημα της Ευρώπης και θα μεταβλη-θούν σε «χρυσή νεολαία» του μεταπολιτευτικού καθε-στώτος. Αυτή η φοβερή λαϊκή διαθεσιμότητα που είχε το κίνημα του 1965 χάθηκε για πάντα. Εκείνο το κίνημα που για 70 μέρες αψηφούσε την αστυνομία και τους πυροσβέστες των κομμάτων έγινε πια αδιανόητο στις νέες συνθήκες. Και ναι μεν τα αιτήματα εκείνου του κινήματος στη συντριπτική τους πλειοψηφία πραγματώθηκαν μετά τη μεταπολίτευση, αλλά πραγ-ματοποιήθηκαν με τρόπο «δοτό», από τα πάνω, από τα κόμματα και όχι μέσα από την διαδικασία που είχε ανοίξει το 65 μέσα από την άμεση λαϊκή αντιπαράθε-ση. Έτσι συνέβη αυτό που τόσες φορές έχει γίνει στην ιστορία. Η αντεπανάσταση σταματάει κάποια επαναστατική διαδικασία και στη συνέχεια, αφού τσακίσει τις επαναστατικές δυνάμεις, πραγματοποιεί εν πολλοίς το πρόγραμμα του κινήματος, αφού όμως βγάλει το άμεσο υποκείμενο από το προσκήνιο!

Ενώ το 1965 είναι η εποχή που ο ριζοσπαστισμός των μαζών πυροδοτείται από τα κάτω, από τις δυνά-μεις του ίδιου του λαϊκού κινήματος, και προσκρούει στην αντίδραση του «συστήματος», ακόμα και των φιλολαϊκών κομμάτων, μετά τη μεταπολίτευση ο νέος ριζοσπαστισμός ελέγχεται και καναλιζάρεται από τα πάνω. Στη μεταπολίτευση, ο Ανδρέας, το ΚΚΕ, ακό-μα και ο Καραμανλής, ελέγχουν αυτό το ριζοσπαστι-σμό και τον μεταβάλλουν σε κομματική δύναμη και ένταξη. Γι ' αυτό και στις νέες συνθήκες οι πραγματι-κές αλλαγές που γίνονται στη ζωή των μαζών δεν εκφράζονται μέσα από ένα επαναστατικό κίνημα αλ-λά έρχονται μέσα από την «επαναστατικοποίηση» του «κατεστημένου». Οι εφημερίδες γίνονται σοσια-λιστικές, ο σοσιαλισμός είναι μια ανέξοδη και εν πολλοίς αποδοτική ιδεολογία και το νέο κατεστημέ-


νο της Ελλάδαςείναι ένα σοσιαλιστικό κατεστημένο. Οι παλιοί φουκαράδες δημοσιογράφοι του 1965 που ψωμολυσσούσαν γίνονται οι καλοπληρωμένοι κηφή-νες του σήμερα, οι αριστεροί διανοούμενοι, που γνώ-ριζαν προβλήματα βιοπορισμού και αποκλεισμού, σήμερα καθορίζουν τα σχολικά προγράμματα, την τηλεόραση και το εθνικό θέατρο, ενώ η αφόρητη πολυθεσία τους τους κάνει να μοιάζουν με καλοφαγω-μένα χταπόδια που απομυζούν από παντού.

Η χούντα λοιπόν πέτυχε- πέτυχε να σπάσει την επαναστατική δυναμική του κινήματος του 1965. Δεν πέτυχε βέβαια —και γ ι ' αυτό οι πρωτεργάτες της βρίσκονται στη φυλακή— να εμποδίσει την πραγμα-τοποίηση με μεταρρυθμιστικό τρόπο και από τα πάνω των αιτημάτων εκείνου του κινήματος. ' Αλλωστε αυ-τό το τελευταίο ήταν αδύνατο. Η δυναμική που άνοιξε το 1965 ήρθε να εκφραστεί μετά τη μεταπολίτευση με τη μεγάλη μεταρρύθμιση που διαπέρασε για δέκα χρόνια την ελληνική κοινωνία.

Κοιτάζοντας τώρα 20 χρόνια πίσω μπορούμε να έχουμε μια σφαιρική εικόνα της εξέλιξης. Μιας εξέ-λιξης που ήταν αντιφατική. Από τη μια την ολοκλή-ρωση των αιτημάτων του 1965, των αιτημάτων της δημοκρατίας, της αποπομπής του Παλατιού, του ξε-δοντιάσματος των στρατοκρατών, της αλλαγής του συσχετισμού δύναμης ανάμεσα στις λαϊκές τάξεις και την ολιγαρχία, τη μείωση της εξάρτησης από την Αμερική. Ό λ α αυτά έγιναν πράξη. Μ ' αυτή την έν-νοια ο μεγάλος αγώνας του 1965 δεν πήγε χαμένος. Το πρόγραμμά του νίκησε. Η ζωή των λαϊκών μαζών άλλαξε. Εκείνο βέβαια που δεν έγινε ήταν πως το 1965 δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει άμεσα, μέσα από τη λαϊκή κίνηση, αυτά τα αιτήματα! Το Παλάτι διώχτη-κε από τη χούντα, ο στρατός κλείστηκε στους στρα-τώνες μετά την ήττα του στην Κύπρο, την απόσταση από τους Αμερικάνους την πήρε ο ίδιος ο Καραμαν-λής, και η μείωση των ωρών δουλειάς από 48 σε 40 έγινε μέσα από την προσαρμογή στο καθεστώς της


ΕΟΚ! Και αυτός ο τρόπος εκπλήρωσης του «προ-γράμματος» του I96S δεν επέτρεψε τη διαμόρφωση επαναστατικών δυνάμεων που θα ήθελαν να οδηγή-σουν τη διαδικασία πιο πέρα, σε μια επαναστατική ανατροπή με μεγαλύτερο βάθος. Γι' αυτό οι επανα-στατικές δυνάμεις ηττήθηκαν ενώ το «πρόγραμμα» κέρδισε!

Είκοσι χρόνια μετά, τα Ιουλιανά παραμένουν θα έλεγε κανείς μια μεγάλη στιγμή, μια επαναστατική στιγμή στη σαραντάχρονη μεταπολεμική ιστορία της Ελλάδας. Μια στιγμή που άνοιξε τη νέα διαδικα-σία μιας ταξικής σύγκρουσης με νέους όρους, μιας ταξικής σύγκρουσης όπου η παλιά αντίθεση αριστε-ράς-δεξιάς ενσωματώνεται σιγά-σιγά στην αντίθεση « προοδευτικών - συντη ρητικών» του αστικού στρατο-πέδου. Με τη διαδικασία που άρχισε στη δεκαετία του 60 τα αιτήματα που έβαλε η αριστερά στη δεκαετία του 40 τείνουν να απορροφηθούν από το στρατόπεδο του αστικού εκσυγχρονισμού και να διαμορφωθεί ένα νέο στρατόπεδο, αυτό που με σύγχρονους όρους θα ονομάζαμε στρατόπεδο της αλλαγής. Και αν το 1965 τα κόμματα ήταν ανέτοιμα για κάτι τέτοιο, δέκα χρό-νια μετά ήταν πια ικανά να οδηγήσουν τη μεγάλη μεταρρύθμιση, έχοντας υποτάξει τις μάζες σε υποδεέ-στερη θέση, ενώ αντίστροφα το 1965, τα κόμματα και το σύστημα βρίσκονταν πίσω από την κίνηση των μαζών. Το Κέντρο, όπως είχαμε πει, είχε φτιαχτεί σαν κόμμα κάτω από τις ευλογίες των Αμερικάνων, η Δεξιά μιλούσε ακόμα τη γλώσσα του εμφύλιου και έστηνε συνομωσίες, υπήρχε το Παλάτι και ο ΙΔΕΑ. Ακόμα και η ΕΔΑ ήταν εντελώς ανίκανη να ελέγξει τα πράγματα, απλά τα παρακολουθούσε. Αντίθετα, μετά τη μεταπολίτευση, τα κόμματα και το σύστημα εμφανίζονται εντελώς ανανεωμένα, έτοιμα να χωνέ-ψουν τον έτσι κι αλλιώς αμβλυμένο —αλλά υπαρκτό σε επίπεδο αιτημάτων— ριζοσπαστισμό των μαζών.

Να λοιπόν η μεγάλη διαφορά των Ιουλιανών και της μεταπολίτευσης. Στα Ιουλιανό η πρωτοβουλία


έρχεται από τα κάτω, είναι έκφραση μιας ανεπανάλη-πτης κίνησης μαζών, ενώ δέκα χρόνια αργότερα η πρωτοβουλία έρχεται από τα πάνω, από το σύστημα των κομμάτων- το σύστημα έχει ανανεωθεί για να χωνέψει με τους λιγότερους δυνατούς κραδασμούς τα αιτήματα του 1965. Το αποτέλεσμα είναι βέβαια η συρρίκνωση των επαναστατικών δυνάμεων. Είκοσι χρόνια μετά το '44, η εκπλήρωση κάποιων από τα αιτήματά του ήταν ακόμα «επανάσταση». Σαράντα χρόνια αργότερα αποτέλεσε πραγματωμένη μεταρ-ρύθμιση. Γ ι ' αυτό το 1965 είναι ο συνδετικός κρίκος, η μεγάλη στιγμή, ανάμεσα στο 1944 και το 1985.

Κοιτάζουμε λοιπόν γύρω μας και βλέπουμε πραγ-ματωμένα —στο μεγαλύτερο ποσοστό— τα αιτήματα του 1965 ενώ ταυτόχρονα ζούμε σε μια κοινωνία τέ-τοιας εμπορευματοποίησης και χυδαιότητας που τσι-μπιόμαστε, μήπως και ονειρευόμαστε. Και όμως όχι, έτσι είναι η ιστορία! Το επαναστατικό κίνημα του 1965 περιθωριοποιήθηκε υποκειμενικά και ταυτό-χρονα νίκησε! Dura lex!

Ιουλης '65, H έκρηξη

Documents

Transcript of Ιουλης '65, H έκρηξη