ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΣ ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ ΜΕΣΟΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ (642 - 1071)

Η δήθεν laquomicroεγάλη σιγήraquo των γραmicromicroάτων (650-850)Σε αντίθεση microε την ποικιλία και την ευρύτητα της συγγραφικής παραγωγής της Πρω-τοβυζαντινής περιόδου τουλάχιστον για τα πρώτα διακόσια χρόνια (περίπου 650-850) της εποχής που εξετάζουmicroε παρατηρείται σηmicroαντική κάmicroψη της πνευmicroατικής δραστηριότητας και σηmicroαντική ποσοτική microείωση της συγγραφικής παραγωγής Το γε-γονός αυτό οδήγησε στη διατύπωση της θεωρίας περί της microεγάλης σιγής των γραmicro-microάτων κατά τους αποκαλούmicroενους Σκοτεινούς Αιώνες καθώς δεν υπάρχουν ειδήσεις για την παιδεία για την αντιγραφή χειρογράφων για τη δράση ονοmicroαστών δασκάλων Η αντίληψη αυτή παρέmicroεινε ισχυρή microεταξύ των ειδικών ερευνητών σχεδόν έως το 1950 Έκτοτε βεβαίως η έρευνα έχει αντιmicroετωπίσει διαφορετικά το θέmicroα και έχει καταλήξει στη διαπίστωση ότι δεν microπορούmicroε να εκφραζόmicroαστε microε τρόπο απόλυτο και ακραίο περί δήθεν πλήρους ανυπαρξίας πνευmicroατικής ζωής κατά το διάστηmicroα αυτό Υπήρξε απλώς κάmicroψη και κρίση και στη γνώση ως απόρροια της γενικότερης κρίσης της εποχής η οποία χαρακτηρίζεται από την κατάρρευση όλων των οικονοmicroικών και πνευmicroατικών δοmicroών που είχαν διαmicroορφωθεί στο πλαίσιο της αρχαίας πόλης καθώς και από εσωτερικούς και εξωτερικούς κλυδωνισmicroούς όπως η Εικονοmicroαχία και οι πό-λεmicroοι στο βαλκανικό και στο ανατολικό microέτωπο (που περιγράφονται στις αντίστοιχες ιστορικές ενότητες του έργου αυτού) Ο Γάλλος βυζαντινολόγος Paul Lemerle γράφει σχετικά ότι θα ήταν λάθος να κατηγορήσουmicroε για σκοταδισmicroό microια εποχή που ίσως φάνηκε να αδιαφορεί για τον laquoδιαφωτισmicroόraquo microόνο και microόνο γιατί είχε να επιλύσει πιο επείγοντα προβλήmicroατα Οι νέες αντιλήψεις της έρευνας απεικονίζονται σε ειδική πρό-σφατη συνθετική επισκόπηση του Ρώσου βυζαντινολόγου Alexander Kazhdan όπου επιπλέον επισηmicroαίνεται ότι microπορούmicroε να διακρίνουmicroε δύο φάσεις την πρώτη από το 650 έως το 775 microε πιο περιορισmicroένη συγγραφική παραγωγή και τη δεύτερη πιο

Οι δύο πρώτοι αιώνες της Μέσης Βυζαντινής περιόδου (650-850)

σύντοmicroη σε διάρκεια αλλά microε σαφώς πιο πολυδιάστατη πνευmicroατική δραστηριότητα από το 775 έως το 850 Kαθώς τα κείmicroενα της βυζαντινής γραmicromicroατείας όλων των περιόδων είναι στην πλει-ονότητά τους θεολογικά αναmicroενόmicroενο είναι και την εποχή αυτή να ισχύει ο ίδιος κανόνας Η επισκόπηση λοιπόν αρχίζει από αυτήν την κατηγορία Ένας από τους επιφανέστερους συγγραφείς είναι ο Ανδρέας Κρήτης (περ 660-740) Καταγόταν από τη (αραβοκρατούmicroενη τότε) Δαmicroασκό εισήλθε σε microικρή ηλικία και σπούδασε στη microονή του Αγίου Σάββα των Ιεροσολύmicroων (σηmicroαντικό κέντρο microελέτης των ελληνι-κών γραmicromicroάτων την εποχή εκείνη) και υπηρέτησε ως πατριαρχικός νοτάριος Το 685 πήγε στην Κωνσταντινούπολη ως απεσταλmicroένος του πατριάρχη Ιεροσολύmicroων για να επιβεβαιώσει την προσήλωση της τοπικής εκκλησίας στην ορθοδοξία Παρέmicroεινε και ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Βασιλεύουσα υπηρέτησε ως διάκονος της Αγίας Σο-φίας και κατόπιν εξελέγη microητροπολίτης Κρήτης άγνωστο πότε ακριβώς (πιθανότατα microεταξύ 692 και 711) Ο ίδιος δεν κάνει λόγο για την παιδεία του που πρέπει όmicroως να ήταν επιmicroεληmicroένη καθώς στα γραπτά του τα οποία συντέθηκαν σχεδόν όλα στην Κρήτη αποδεικνύεται έξοχος ρήτορας και ικανός χειριστής του λόγου Έγραψε πο-λυάριθmicroα κείmicroενα πεζά και ποιητικά Το microεγαλύτερο microέρος των πεζών του κειmicroένων που αποτελούν άριστα δείγmicroατα ρητορικής τέχνης είναι λόγοι εγκωmicroιαστικοί προς τη Θεοτόκο ενώ υπάρχουν και microερικοί λόγοι αναφερόmicroενοι σε άλλες δεσποτικές και αγιολογικές γιορτές Εξίσου έντεχνα είναι και τα υmicroνογραφικά του κείmicroενα microε περι-εχόmicroενο διδακτικό Ο Ανδρέας ακολούθησε την ποιητική και microουσική microεταρρύθmicroιση στην υmicroνογραφία και επιδόθηκε σε ένα νέο ποιητικό είδος τους κανόνες εξέλιξη του κοντακίου για τους οποίους πρέπει να αναφερθούν ορισmicroένα στοιχεία Ο κανόνας αποτελείται από σειρά τροπαρίων χωρισmicroένων σε εννέα ωδές microε 3 έως 5 τροπάρια συνήθως η καθεmicroία Το πρώτο τροπάριο κάθε ωδής είναι ο ειρmicroός το microουσικοποιητικό πρότυπο των υπολοίπων τροπαρίων που ακολουθούν όπως και στην περίπτωση του κοντακίου τον κανόνα της ισοσυλλαβίας και της οmicroοτονίας προς τον ειρmicroό ο οποίος είναι διαφορετικός για κάθε ωδή Αυτό συντελεί στο να αποφεύγεται η microονοτονία σε σχέση microε την παραδοσιακή microορφή του κοντακίου καθώς επιτρέπει εννέα microουσικές παραλλαγές του ίδιου ήχου Κατά κάποιον τρόπο ο κανόνας είναι σειρά συντόmicroων κοντακίων Οι εννέα ειρmicroοί του κανόνα αναφέρονται σταθερά σε θέmicroατα βιβλικά και

Εικόνα χειρογράφου του 12-13ου αιώνα στο οποίο απεικονίζεται ο

πιο συγκεκριmicroένα στις εννέα ωδές-προσευχές της Βίβλου φαίνεται microάλιστα ότι και η ονοmicroασία κανών προέρχεται από αυτόν τον κανόνα των εννέα βιβλικών ωδών Στην πράξη βέβαια οι κανόνες έχουν microόνο οκτώ ωδές αφού σχετικά νωρίς επικράτησε η συνήθεια να microη χρησιmicroοποιείται η δεύτερη ωδή κάτι που δεν έχει εξηγηθεί επαρ-κώς όπως επίσης δεν υπάρχει οmicroοφωνία ως προς τις πρώτες καταβολές του είδους Φαίνεται ότι οι αρχές του ανάγονται στον 6ο αιώνα πλήρης όmicroως και διαmicroορφωmicroένος ο κανόνας εmicroφανίζεται τον 8ο αιώνα στα Ιεροσόλυmicroα Μάλιστα ορισmicroένοι microελετητές έχουν προτείνει κατά καιρούς και τους τρεις microεγάλους υmicroνογράφους της εποχής τον Ανδρέα Κρήτης τον Κοσmicroά τον Μελωδό και τον Ιωάννη τον Δαmicroασκηνό ως πιθανούς ευρέτες του είδους Αλλά για να επανέλθουmicroε στον Ανδρέα Κρήτης και στην ποίησή του αν και επιγραmicromicroατικός είναι microεγαλοπρεπής Από τους 100 και πλέον κανόνες που του αποδίδονται ιδιαίτερα πρέπει να microνηmicroονευθεί ο περίφηmicroος Μέγας κανών (ο οποίος ψάλλεται το απόγευmicroα της Τετάρτης της πέmicroπτης εβδοmicroάδας της Σαρακοστής όταν τελείται ο όρθρος της Πέmicroπτης) εκτενέστατη σύνθεση 250 τροπαρίων (πολλά από τα οποία όmicroως θεωρούνται παρέmicroβλητα) που έχει χαρακτηριστεί ως ποίηmicroα της χριστιανικής συντριβής της microετάνοιας και του εσωτερικού αγώνα Ο Γερmicroανός Αrsquo πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως (640-730) ήταν περίπου σύγχρονος του Ανδρέα Κρήτης αλλά οι λεπτοmicroέρειες των βιογραφικών του δεν είναι σαφείς Κληρικός αρχικά της Αγίας Σοφίας εκπαιδεύτηκε εκεί και microεταξύ 705 και 711 χειροτο-νήθηκε επίσκοπος Κυζίκου Το 715 ανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο Ήταν υπέρmicroαχος των εικόνων και για τον λόγο αυτόν ήλθε σε σύγκρουση microε τον αυτοκράτορα Λέοντα Γrsquo (αν και αρχικά είχε εγκωmicroιάσει σε λόγους του τις επιτυχίες του αυτοκράτορα ενα-ντίον των Αράβων) και αναγκάστηκε να παραιτηθεί Εκτενέστατο είναι το συγγραφικό του έργο πεζό και ποιητικό Στην πρώτη κατηγορία περιλαmicroβάνονται θεολογικές και φιλοσοφικές πραγmicroατείες και οmicroιλίες και στη δεύτερη κανόνες Συνδυάζει θεολογική microόρφωση και φιλοσοφική παιδεία Του αποδίδεται και αλληγορικός σχολιασmicroός της Θείας Λειτουργίας στο έργο που είναι γνωστό microε τον παραπλανητικό τίτλο Ιστορία εκκλησιαστική καθώς και η συγγραφή του Ακάθιστου ΎmicroνουΟ Ιωάννης Δαmicroασκηνός (περ 675-7503) είναι η άλλη microεγάλη θεολογική microορφή της εποχής Τα βιογραφικά του στοιχεία είναι ελάχιστα γνωστά ενώ στις πηγές αναmicroει-γνύονται άφθονα παραmicroυθιακά στοιχεία Καταγόταν από οικογένεια εξελληνισmicroένων

Ο υmicroνογράφος Κοσmicroάς ο Μελωδός όπως απεικονίζεται

Σύρων της Δαmicroασκού Ο πατέρας του ήταν υψηλόβαθmicroος αξιωmicroατούχος του αραβικού χαλιφάτου Ο Ιωάννης χειροτονήθηκε microοναχός στη microονή του Αγίου Σάββα Ιεροσολύ-microων microε τον θετό αδελφό του τον Κοσmicroά τον Μελωδό Εκεί φαίνεται ότι έγραψε όλα τα έργα του Παρά το ότι ζούσε σε αραβοκρατούmicroενες περιοχές παρακολουθούσε microε ενδιαφέρον τις πολιτικοθρησκευτικές εξελίξεις στην Κωνσταντινούπολη Η εικο-νόφιλη τοποθέτησή του τον οδήγησε σε σύγκρουση microε τους εικονοmicroάχους αυτοκρά-τορες Το κυριότερο τmicroήmicroα του έργου του αποτελείται από θεολογικά κείmicroενα τόσο ερmicroηνευτικά και δογmicroατικά όσο και αντιρρητικά αγιολογικά και φιλοσοφικοθεολογικά Χαρακτηριστικότερο είναι η Πηγή γνώσεως στην οποία σε τρία microέρη εκτίθενται αρχικά στοιχειώδεις ορισmicroοί φιλοσοφικών εννοιών που χρησιmicroοποιούσαν οι Πατέρες της Εκκλησίας ως ένα είδος εισαγωγής στη χριστιανική θεολογία κατόπιν απαριθmicroούνται ούτε λίγο ούτε πολύ 103 διαφορετικές αιρέσεις (οι περισσότερες είχαν απαριθmicroηθεί ήδη από τον Επιφάνιο Σαλαmicroίνος και τέλος στο τmicroήmicroα που είναι γνωστό και ως Έκθε-σις της ορθοδόξου πίστεως εκτίθεται η δογmicroατική της Ορθόδοξης Εκκλησίας Επίσης πρέπει να αναφερθούν τα Ιερά παράλληλα (αν και microερικοί αmicroφισβητούν την απόδοση στον Δαmicroασκηνό) που αποτελούν συλλογή βιβλικών και πατερικών χωρίων σε τρία βιβλία και αναφέρονται αντίστοιχα στη θεότητα και στην Αγία Τριάδα στον άνθρωπο στις αρετές και στις κακίες Σηmicroαντικό είναι και το υmicroνογραφικό του έργο microε κύριο χαρακτηριστικό ότι διατυπώνει ποιητικά τα δόγmicroατα της Εκκλησίας σε γλώσσα απλή χωρίς τάσεις αρχαϊστικές Όπως προαναφέρθηκε η παράδοση τον συνδέει microε την εύ-ρεση του κανόνα και από τα υmicroνογραφικά του κείmicroενα πολλά αναφέρονται στη γιορτή του Πάσχα microε γνωστότερο φυσικά το περίφηmicroο laquoΑναστάσεως ηmicroέρα λαmicroπρυνθώmicroεν λαοίraquo Του αποδίδεται και ένα δηmicroοφιλέστατο κείmicroενο η εποικοδοmicroητική ιστορία Βαρλαάmicro και Ιωάσαφ ένα πεζό microυθιστόρηmicroα αβέβαιης χρονολόγησης microε θέmicroα τον εκχριστιανισmicroό ενός Ινδού πρίγκιπα του Ιωάσαφ από τον ασκητή Βαρλαάmicro το οποίο αναπτύσσει παράλληλα microε την εξέλιξη της πλοκής τα βασικά δόγmicroατα του χριστιανι-σmicroού σε σύνολο που περιλαmicroβάνει επίσης και πολλούς αλληγορικούς και διδακτικούς microύθους ανατολικής προέλευσης Από τη Δαmicroασκό καταγόταν και ο Κοσmicroάς (6746-7512) που υιοθετήθηκε από τον πατέρα του Ιωάννη Δαmicroασκηνού επειδή ορφάνεψε σε microικρή ηλικία και microε τον θετό αδελφό του κατέφυγαν όπως προαναφέρθηκε στη microονή Αγίου Σάββα στα Ιεροσό-

λυmicroα Ο Κοσmicroάς περίπου το 734 χειροτονήθηκε επίσκοπος της παλαιστινιακής πόλης Mαϊουmicroά Το έργο του είναι κυρίως ποιητικό και για τον λόγο αυτό είναι γνωστός και ως Μελωδός Έχει θεωρηθεί και αυτός ως πιθανός ευρετής του κανόνα Πολλές υmicroνογραφικές συνθέσεις του χρησιmicroοποιούνται στη λειτουργική πράξη ακόmicroη και σή-microερα παρά το ότι τα νοήmicroατά του είναι δυσνόητα και η έκφρασή του επιβλητική και επίσηmicroη microε αρχαιοπρεπή στοιχεία Ας αναφερθεί επιπλέον ότι ο Κοσmicroάς συνέταξε και σχόλια στα έπη του Γρηγορίου του ΘεολόγουΤο 748 ο πάπας Ζαχαρίας (741-52) καταγόmicroενος από την Καλαβρία microε απώτερες ελ-ληνικές ρίζες microετέφρασε από τα λατινικά στα ελληνικά τους Διαλόγους του πάπα και ονοmicroαστού θεολόγου Γρηγορίου Αrsquo του Μεγάλου (590-604) Στη microετάφρασή του έχει προτάξει επίγραmicromicroα 33 δωδεκασύλλαβων στίχων στο οποίο διαφηmicroίζει κατά κάποιον τρόπο το πόνηmicroά τουΙδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αγιολογία όχι microόνο για τη θεολογία αλλά γενικότερα αφού οι (συχνά ανώνυmicroοι) βίοι των αγίων παρέχουν και στοιχεία χρήσιmicroα για τη γλώσσα και για την ιστορία microε τον άφθονο γλωσσολογικό πλούτο και microε τις λεπτοmicroέρειες σχετικά microε θέmicroατα καθηmicroερινής ζωής και διαβίωσης που παρεmicroβάλλο-νται στην αφήγησή τους Από την κατηγορία αυτή αναφέρονται εδώ microερικά χαρακτη-ριστικά δείγmicroατα Ο βίος του Θεοδώρου του Συκεώτη που υπολογίζεται ότι γράφτηκε λίγο microετά το 640 από έναν microαθητή του αγίου τοποθετεί τα περιστατικά της ζωής του microέσα στο πλαίσιο της ιστορίας της εποχής Τα Θαύmicroατα του Αγίου Δηmicroητρίου συλλογή διηγήσεων αγνώστου συγγραφέα microε κεντρικό πυρήνα την προστασία της Θεσσαλονίκης από τον πολιούχο της άγιο Δηmicroήτριο χρονολογούνται συνήθως γύρω στα microέσα του 7ου αιώνα Εκτός από τις ειδήσεις για τη λατρεία του αγίου παρέχουν και πολλές (και microερικές φορές άγνωστες από αλλού) πληροφορίες για τις επιδροmicroές Αβάρων Σλάβων και Βουλγάρων στην πόλη Στην ίδια περίπου εποχή ανάγονται τα Θαύmicroατα του Αγίου Αρτεmicroίου που φαίνεται ότι απηχούν microια παράδοση τοπική της Κωνσταντινούπολης καθώς παρουσιάζουν διαφορετικά γνωρίσmicroατα από άλλες συλλο-γές θαυmicroάτων Κωνσταντινουπολίτης πρέπει να ήταν και ο συντάκτης της συλλογής καθώς γνωρίζει την τοπογραφία της πρωτεύουσας ενώ και τα περισσότερα πρόσωπα της αφήγησής του κατάγονται από εκεί Από ιστορικής πλευράς ενδιαφέρουν για τις πληροφορίες σχετικά microε τη θαλάσσια επικοινωνία της Κωνσταντινούπολης microε άλλα

Η αγιολογία microε την έννοια της θεολογίας και του βίου των

λυmicroα Ο Κοσmicroάς περίπου το 734 χειροτονήθηκε επίσκοπος της παλαιστινιακής πόλης Mαϊουmicroά Το έργο του είναι κυρίως ποιητικό και για τον λόγο αυτό είναι γνωστός και ως Μελωδός Έχει θεωρηθεί και αυτός ως πιθανός ευρετής του κανόνα Πολλές υmicroνογραφικές συνθέσεις του χρησιmicroοποιούνται στη λειτουργική πράξη ακόmicroη και σή-microερα παρά το ότι τα νοήmicroατά του είναι δυσνόητα και η έκφρασή του επιβλητική και επίσηmicroη microε αρχαιοπρεπή στοιχεία Ας αναφερθεί επιπλέον ότι ο Κοσmicroάς συνέταξε και σχόλια στα έπη του Γρηγορίου του ΘεολόγουΤο 748 ο πάπας Ζαχαρίας (741-52) καταγόmicroενος από την Καλαβρία microε απώτερες ελ-ληνικές ρίζες microετέφρασε από τα λατινικά στα ελληνικά τους Διαλόγους του πάπα και ονοmicroαστού θεολόγου Γρηγορίου Αrsquo του Μεγάλου (590-604) Στη microετάφρασή του έχει προτάξει επίγραmicromicroα 33 δωδεκασύλλαβων στίχων στο οποίο διαφηmicroίζει κατά κάποιον τρόπο το πόνηmicroά τουΙδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η αγιολογία όχι microόνο για τη θεολογία αλλά γενικότερα αφού οι (συχνά ανώνυmicroοι) βίοι των αγίων παρέχουν και στοιχεία χρήσιmicroα για τη γλώσσα και για την ιστορία microε τον άφθονο γλωσσολογικό πλούτο και microε τις λεπτοmicroέρειες σχετικά microε θέmicroατα καθηmicroερινής ζωής και διαβίωσης που παρεmicroβάλλο-νται στην αφήγησή τους Από την κατηγορία αυτή αναφέρονται εδώ microερικά χαρακτη-ριστικά δείγmicroατα Ο βίος του Θεοδώρου του Συκεώτη που υπολογίζεται ότι γράφτηκε λίγο microετά το 640 από έναν microαθητή του αγίου τοποθετεί τα περιστατικά της ζωής του microέσα στο πλαίσιο της ιστορίας της εποχής Τα Θαύmicroατα του Αγίου Δηmicroητρίου συλλογή διηγήσεων αγνώστου συγγραφέα microε κεντρικό πυρήνα την προστασία της Θεσσαλονίκης από τον πολιούχο της άγιο Δηmicroήτριο χρονολογούνται συνήθως γύρω στα microέσα του 7ου αιώνα Εκτός από τις ειδήσεις για τη λατρεία του αγίου παρέχουν και πολλές (και microερικές φορές άγνωστες από αλλού) πληροφορίες για τις επιδροmicroές Αβάρων Σλάβων και Βουλγάρων στην πόλη Στην ίδια περίπου εποχή ανάγονται τα Θαύmicroατα του Αγίου Αρτεmicroίου που φαίνεται ότι απηχούν microια παράδοση τοπική της Κωνσταντινούπολης καθώς παρουσιάζουν διαφορετικά γνωρίσmicroατα από άλλες συλλο-γές θαυmicroάτων Κωνσταντινουπολίτης πρέπει να ήταν και ο συντάκτης της συλλογής καθώς γνωρίζει την τοπογραφία της πρωτεύουσας ενώ και τα περισσότερα πρόσωπα της αφήγησής του κατάγονται από εκεί Από ιστορικής πλευράς ενδιαφέρουν για τις πληροφορίες σχετικά microε τη θαλάσσια επικοινωνία της Κωνσταντινούπολης microε άλλα

Η αγιολογία microε την έννοια της θεολογίας και του βίου των

microεσογειακά λιmicroάνια Ο Βίος του Στεφάνου του Νέου είναι το σηmicroαντικότερο αγιολο-γικό κείmicroενο της πρώτης περιόδου της Εικονοmicroαχίας Βιογραφεί τον Στέφανο πρώτο επώνυmicroο microάρτυρα της έριδος των εικόνων επί Κωνσταντίνου Εrsquo του Κοπρωνύmicroου (741-75) παρέχοντας συγχρόνως ιστορικά στοιχεία για τους αγώνες του αυτοκράτορα αυτού εναντίον των Βουλγάρων και για άλλα γεγονότα της εποχής του Την πρώτη ει-κοσαετία του 9ου αιώνα τοποθετείται η συγγραφή του Βίου του Οσίου Φιλαρέτου του Ελεήmicroονος Ο βίος του αγίου πλαισιώνεται microε πολλές λεπτοmicroέρειες για τη ζωή και την κοινωνική οργάνωση στις επαρχίες της Μικράς Ασίας Παρουσιάζει επίσης ενδιαφέρον για την περίφηmicroη περιγραφή των καλλιστείων στη βυζαντινή Αυλή που διοργανώθη-καν από την αυτοκράτειρα Ειρήνη την Αθηναία (780-788 797-802) προκειmicroένου να εκλεγεί κατάλληλη σύζυγος για τον γιο της και κατοπινό αυτοκράτορα Κωνσταντίνο ΣΤrsquo όσο και αν η ιστορικότητά τους δεν έχει επιβεβαιωθείΩς προς τα άλλα λογοτεχνικά είδη υπάρχουν microνείες για κάποιους ιστοριογράφους ή καλύτερα χρονογράφους όπως ο πατρίκιος Τραϊανός (που ο χρόνος της ακmicroής του ήταν περίπου τα χρόνια του Ιουστινιανού Βrsquo του Ρινότmicroητου [685-95] και του αποδίδεται ένα Χρονικόν Σύντοmicroον) ο Ιππόλυτος ο Θηβαίος (περ 650-750 ο οποίος στο χρονικό του ασχολήθηκε κυρίως microε τη χρονολογία γεγονότων της Βίβλου) και ο άγνωστος συντάκτης του κειmicroένου που είναι γνωστό ως Μέγας Χρονογράφος (προς τα τέλη του 8ου αιώνα) αλλά για τα έργα αυτά δεν είναι γνωστές περισσότερες λεπτο-microέρειες Πρέπει να φτάσουmicroε στα τέλη του 8ου και στις αρχές του 9ου αιώνα για να συναντήσουmicroε τα έργα του πατριάρχη Νικηφόρου του Γεωργίου Συγκέλλου και του Θεοφάνη του Οmicroολογητή Η ιστοριογραφική παράδοση ανανεώνεται microε το ιστορικό έργο του πατριάρχη Νικη-φόρου Αrsquo που γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 758 υπηρέτησε ως γραmicromicroατέας (όπως και ο πατέρας του) στην αυτοκρατορική Αυλή και το 806 διαδέχθηκε στον πατριαρχικό θρόνο τον Ταράσιο διατρέχοντας microέσα σε λίγες ηmicroέρες τις βαθmicroίδες της εκκλησιαστικής ιεραρχίας Ως υπέρmicroαχος των εικόνων ήλθε φυσικά σε ρήξη microε την εικονοmicroαχική παράταξη οπότε το 815 αναγκάστηκε να παραιτηθεί αφιερώνοντας τα τελευταία χρόνια της ζωής του έως το 828 που πέθανε στη συγγραφή αντιρρητικών έργων κατά της Εικονοmicroαχίας στα οποία περιέχονται σποραδικά και κάποιες ιστορικές πληροφορίες Το ιστοριογραφικό του έργο τιτλοφορείται Ιστορία Σύντοmicroος και καλύ-

Μικρογραφία από χειρόγραφο κώδικα του 12ου - 13ου αιώνα

πτει τα γεγονότα των ετών 610 (παρά το ότι αναφέρει ως αφετηρία της αφήγησής του το 602 τη βασιλεία του Φωκά) έως 769 συνεχίζει δηλαδή περίπου από το σηmicroείο που τελειώνει ο Θεοφύλακτος Σιmicroοκάττης Αλλά η περιγραφή του δεν στηρίζεται σε αυτοψία και οι πηγές του ήταν χρονογραφικές οπότε το τελικό αποτέλεσmicroα δεν είναι τόσο επιτυχηmicroένο Εξάλλου φαίνεται ότι ήταν έργο των νεανικών χρόνων του συγγραφέα καθώς πρέπει να γράφτηκε γύρω στο 780 Του αποδίδεται και ένα άλλο κείmicroενο το τιτλοφορούmicroενο Χρονογραφικόν Σύντοmicroον το οποίο στην ουσία κινείται στην παράδοση των χρονολογικών πινάκων περιλαmicroβάνοντας καταλόγους ηγεmicroόνων πατριαρχών και παπών από κτίσεως κόσmicroου έως το 829Ο Γεώργιος γνωστός ως Σύγκελλος (δηλαδή γραmicromicroατέας) του πατριάρχη Ταράσιου (784-806) έχει γράψει την Εκλογή Χρονογραφίας που αρχίζει από τη δηmicroιουργία των πρωτοπλάστων και φθάνει έως την αρχή της βασιλείας του Διοκλητιανού (284) Μετά τον Ευσέβιο Καισαρείας θεωρείται η σηmicroαντικότερη πηγή για τα γεγονότα της Παλαι-άς Διαθήκης και της ύστερης ελληνικής και ρωmicroαϊκής ιστορίας καθώς διασώζει υλικό ποικιλόmicroορφο και microερικές φορές άγνωστο από αλλού Το έργο πρέπει να ολοκληρώ-θηκε microετά το 806 όταν πέθανε ο Ταράσιος και ο Γεώργιος αποσύρθηκε σε microοναστήρι Ιδιαίτερη έκταση καταλαmicroβάνει η εξιστόρηση της γέννησης του Χριστού microε ευρεία χρήση των κειmicroένων της Αγίας Γραφής Άλλες πηγές του είναι ο Ιώσηπος ο Σέξτος Ιούλιος Αφρικανός ο Ευσέβιος καθώς και οι Αλεξανδρινοί χρονογράφοι Πανόδωρος και Αννιανός Συνέχειά του αποτελεί η Χρονογραφία του Θεοφάνη του Omicroολογητή (περ 760-818) η βασική πηγή για τα γεγονότα του 7ου και του 8ου αιώνα Εξιστορεί τα γεγονότα έως το 813 περίπου δεύτερο έτος της βασιλείας του Μιχαήλ Αrsquo Κοντά στο έτος αυτό πρέπει να τοποθετηθεί και η σύνταξή του την οποία ο Θεοφάνης ανέλαβε κατόπιν προτροπής του Γεώργιου Σύγκελλου Μάλιστα έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι στην ουσία το κείmicroενο δεν είναι παρά σηmicroειώσεις και στοιχεία που είχε συλλέξει ο Γεώργιος και τα είχε εmicroπιστευθεί στον φίλο και συνεργάτη του Βέβαια και ο ίδιος ο Θεοφάνης είχε και δικές του πηγές αλλά δεν είναι σαφές ποιες Πάντως τα δύο έργα διαφέρουν σηmicroαντικά ως προς τους στόχους τη microέθοδο και τη δοmicroή Οι πληροφορίες της Χρονογραφίας είναι πλουσιότερες όσον αφορά το ανατολικό τmicroήmicroα της αυτοκρατορίας ενώ αντίθετα είναι πενιχρές για το δυτικό Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η γλώσσα του Θεοφάνη καθώς βρίσκεται στο microέσο microεταξύ της καθο-

Επίτιτλο microε τον Άγιο Στέφανο τον Νέο από περγαmicroηνό κώδικα

microιλουmicroένης και της τεχνητής λόγιας γλώσσας Όπως είχε γράψει ο Karl Krumbacher ο Μαλάλας ο Θεοφάνης και ο Κωνσταντίνος Πορφυρογέννητος χαρακτηρίζουν τις τρεις κύριες φάσεις στην απόπειρα να διαmicroορφωθεί γραπτή γλώσσα που να προσεγγίζει τη δηmicroώδη Τον επόmicroενο αιώνα περί το 874-5 ένας ελληνοmicroαθής λόγιος της Δύσης ο Αναστάσιος (8105-78) αποκαλούmicroενος και βιβλιοθηκάριος συνεργάτης της παπικής αυλής και εισηγητής και εκπρόσωπος της πολιτικής του πάπα συνέθεσε τη γνωστή ως Chronographia Tripartita (Τριmicroερής Χρονογραφία) κείmicroενο το οποίο σε microεγάλο βαθmicroό αποτελείται από microεταφράσεις στα λατινικά εκτενών αποσπασmicroάτων από το Χρονογρα-φικόν Σύντοmicroον του πατριάρχη Νικηφόρου Arsquo και τα άλλα δύο ονοmicroαστά χρονογραφικά κείmicroενα της Μεσοβυζαντινής εποχής τη Χρονογραφία του Γεώργιου Σύγκελλου και το οmicroώνυmicroο έργο του Θεοφάνη Οι σκοποί της microετάφρασης αυτής ήταν προφανέστατα πρακτικοί να εξυπηρετήσουν σκοπούς πολιτικούς ενηmicroερώνοντας την παπική Αυλή για τις βυζαντινές υποθέσειςΥπάρχουν δύο ακόmicroη χρονογραφικά αποσπάσmicroατα που παλαιότερα πιστευόταν ότι εν-δεχοmicroένως προέρχονται από το ίδιο κείmicroενο Το πρώτο τιτλοφορούmicroενο Χρονικόν του 811 αναφέρεται στην ήττα του Νικηφόρου Αrsquo (802-11) από τους Βουλγάρους το 811 Το δεύτερο γνωστό ως Χρονικόν Λέοντος του Αρmicroενίου αναφέρεται στις βασιλείες των Μιχαήλ Αrsquo Ραγκαβέ (811-3) και Λέοντα Εrsquo του Αρmicroένιου (813-20) Η νεότερη έρευνα όmicroως έχει διαπιστώσει ότι οι στόχοι τους ήταν εξαρχής τελείως διαφορετικοί οπότε τα αποσπάσmicroατα microάλλον δεν έχουν καmicroία σχέση microεταξύ τους Πληροφορίες για θέmicroατα ιστορικά ανευρίσκονται microερικές φορές και σε έmicromicroετρες συν-θέσεις που αφορούν συνήθως ένα συγκεκριmicroένο γεγονός Για παράδειγmicroα ένα σύ-ντοmicroο ποίηmicroα 80 στίχων κάποιου άγνωστου κατά τα άλλα Θεοδόσιου Γραmicromicroατικού περιγράφει την πολιορκία της Κωνσταντινούπολης από τους Άραβες το 7178 Τον επόmicroενο αιώνα ένας λόγιος της Κάτω Ιταλίας ονοmicroαζόmicroενος επίσης Θεοδόσιος πε-ριέγραψε την καταστροφή των Συρακουσών από τους Άραβες (το 878) microε ανακρεό-ντειους στίχους αλλά από το ποίηmicroα έχουν διασωθεί microόνο δύο στροφές Πρέπει να είναι ο ίδιος που έχει περιγράψει και σε πεζό λόγο microε τη microορφή επιστολής την ίδια υπόθεσηΟι φιλολογικές σπουδές εκπροσωπούνται από τον γραmicromicroατικό Γεώργιο Χοιροβοσκό (microέσα 8ου αιώνα-αρχές 9ου περίπου) ο οποίος συνέταξε εκτενέστατο εγχειρίδιο

Εκτενές παρουσιάζεται το συγ-γραφικό έργο του Γερmicroανού

γραmicromicroατικής βασιζόmicroενος στον Αλεξανδρινό γραmicromicroατικό Θεοδόσιο (του 4ου5ου αι-ώνα) καθώς επίσης από τον Μιχαήλ Σύγκελλο (περ 810) microοναχό Ιεροσολυmicroίτη και αργότερα ηγούmicroενο της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη και το εγχειρίδιό του Περί συντάξεως που αποτελεί την πρώτη συστηmicroατική αναφορά σε φαινόmicroενα σύνταξης Εγχειρίδιο περί ορθογραφίας αφιερωmicroένο πιθανότατα στον αυτοκράτορα Λέοντα Εrsquo έγραψε την ίδια περίπου εποχή ο γραmicromicroατικός Θεόγνωστος Τέλος όψι-microος αντιπρόσωπος της παράδοσης των γραmicromicroατικών είναι ο πατριάρχης Αλεξανδρείας Σωφρόνιος (841-60) ο οποίος σχολίασε το εγχειρίδιο του προαναφερθέντος Θεοδό-σιου

Η πνευmicroατική αναγέννηση Συνηθίζουmicroε να αποκαλούmicroε πρώτο βυζαντινό ουmicroανισmicroό την περίοδο της άνθησης των γραmicromicroάτων κατά τον 9ο και 10ο αιώνα άνθηση συνδεδεmicroένη στην παλαιότερη βιβλιογραφία microε την εποχή των αυτοκρατόρων της Μακεδονικής δυναστείας αφού ο πρώτος συστηmicroατικός ιστορικός της βυζαντινής λογοτεχνίας Karl Krumbacher το-ποθετούσε την αναβίωση των γραmicromicroάτων microετά τα microέσα του 9ου αιώνα ύστερα από πνευmicroατικό κενό δύο αιώνων (περίπου 650-850) Σήmicroερα όmicroως όπως προαναφέρθη-κε γίνεται δεκτό ότι κατά τους λεγόmicroενους Σκοτεινούς Αιώνες δεν υπήρξε απόλυτη πνευmicroατική σιγή αλλά απλώς κάmicroψη της πνευmicroατικής ζωής απόρροια της γενικότε-ρης κρίσης της εποχής Επίσης ότι η καλλιέργεια των γραmicromicroάτων εισέρχεται σε νέα φάση και παρουσίασε σηmicroαντική ανάκαmicroψη ήδη από την προτελευταία δεκαετία του 8ου αιώνα Βέβαια παραmicroένουν αmicroφιλεγόmicroενα microεταξύ των ειδικών θέmicroατα όπως πώς πρέπει να νοηθεί αυτός ο ουmicroανισmicroός πότε microπορούν να προσδιοριστούν οι αρχές του και γενικά τα σχετικά microε τη φύση και τις ιδιοmicroορφίες της αναβίωσης αυτής των γραmicromicroάτων ή αν θα ήταν καλύτερα να χαρακτηριστεί ως αναβίωση ή επιβίωση Δεν υπάρχει οmicroοφωνία επίσης για τον χαρακτήρα των εκπαιδευτικών ιδρυmicroάτων και για το πώς λειτουργούσαν Ο καίσαρ Βάρδας θείος του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γrsquo (84256-67) φέρεται ως αναδιοργανωτής του Πανδιδακτηρίου το 843 (ή το 855 σύmicroφωνα microε άλλη άποψη) ενώ πιστεύεται και ότι το ανώτατο αυτό σχολείο είχε χαρακτήρα ιδιωτικό Δεν θα επιmicroείνουmicroε όmicroως περισσότερο σε προβλήmicroατα ορισmicroών και στις γενικές έν-νοιες αλλά θα γίνει λόγος απευθείας για τους πρωταγωνιστές αυτής τής άνθησης

Ο πατριάρχης Νικηφόρος Αrsquo εκπόνησε ένα σηmicroαντικότατο

Αρχικά πρέπει να αναφερθεί ο Θεόδωρος Στουδίτης (περ 759-825) ο κυριότερος υπέρmicroαχος της εικονολατρικής παράταξης και ο αυστηρός αναmicroορφωτής της microοναστι-κής ζωής ο οποίος πέραν των άλλων απέδιδε ιδιαίτερη σηmicroασία στην παιδεία των microοναχών και είχε προβλέψει ποινές και επιτίmicroια για τους απρόσεκτους και αmicroελείς αντιγραφείς χειρογράφων του καλλιγραφικού εργαστηρίου της Μονής Στουδίου του σηmicroαντικότερου κέντρου παραγωγής χειρογράφων της εποχής εκείνης στην Κωνστα-ντινούπολη Ο ίδιος ασχολήθηκε συστηmicroατικά microε τη συγγραφή οι θεολογικές πραγ-microατείες (Μεγάλη και Μικρά κατήχησις) αφορούν κυρίως θέmicroατα ασκητικής Οι πολυά-ριθmicroες επιστολές του οι οποίες υπερβαίνουν τις 500 ενδιαφέρουν τόσο την ιστορία καθώς παρέχουν πλούσιο υλικό για τα πολιτικοθρησκευτικά προβλήmicroατα της εποχής όσο και τη γλωσσολογία καθώς το λεκτικό του είναι πλούσιο και επιmicroεληmicroένο Ασχο-λήθηκε επίσης microε την ποίηση Η συλλογή του γνωστή microε τον γενικό τίτλο Ίαmicroβοι εις διαφόρους υποθέσεις είναι κατά κάποιον τρόπο έmicromicroετρη διατύπωση των οδηγιών του προς τους microοναχούς της microονής του και αναφέρεται σε θέmicroατα microοναστικής και εκκλη-σιαστικής ζωής ενώ έγραψε και ύmicroνους και θεωρείται ότι microε τον αδελφό του Ιωσήφ τον Στουδίτη (762-812) επίσης σπουδαίο υmicroνογράφο και microητροπολίτη Θεσσαλονίκης (807-9 812-5) είναι οι οργανωτές των ακολουθιών του ΤριωδίουΟ Ιγνάτιος Διάκονος (77080-86070) έχει προκαλέσει αρκετή συζήτηση καθώς η αδυναmicroία προσδιορισmicroού των βασικών χρονολογικών ορίων της ζωής του συνοδεύε-ται από αντίστοιχη αβεβαιότητα τόσο σχετικά microε τις διάφορες φάσεις της σταδιοδρο-microίας του όσο και microε την έκταση του συγγραφικού του έργου και τη διάκριση microεταξύ διαφόρων οmicroωνύmicroων Αρχικά εικονοmicroάχος κατόπιν εικονολάτρης και συγγραφέας των βίων των πατριαρχών Ταράσιου (784-806) και Νικηφόρου Αrsquo (806-15) έγραψε επίσης τους βίους των αγίων Γρηγορίου του Δεκαπολίτη και Γεωργίου Αmicroάστριδος επιστο-λές και σειρά επιγραmicromicroάτων και άλλων στιχουργηmicroάτων Στα έργα του είναι σαφής η επίδραση τόσο της πατερικής όσο και της αρχαίας ελληνικής γραmicromicroατείας ιδιαίτερα των επών του Οmicroήρου Κάτοχος καλής παιδείας ήταν και ο Ιωάννης Γραmicromicroατικός πατριάρχης Κωνσταντινου-πόλεως από το 837 έως το 843 ως Ιωάννης Ζrsquo Το προσωνύmicroιο ενδεχοmicroένως υποδη-λώνει κάποια ενασχόλησή του microε τη διδασκαλία αλλά γενικά για τη δραστηριότητά του τα πράγmicroατα είναι συγκεχυmicroένα καθώς ήταν οπαδός της εικονοκλαστικής παρά-

Συνεχιστής της ιστορικής αφή-γησης του Γεωργίου Σύγκελου

ταξής microε αποτέλεσmicroα οι ειδήσεις για τη φυσιογνωmicroία του να είναι αντιφατικές και συχνά αρνητικές επειδή προέρχονται από τον χώρο των εικονόφιλων Φαίνεται ότι συνέθεσε ανθολογία πατερικών και βιβλικών χωρίων κατάλληλων να υποστηρίξουν τις απόψεις της παράταξης του αλλά δεν έχει διασωθεί ούτε αυτό το κείmicroενο ούτε άλλα γραπτά τουΟ Λέων ο Μαθηmicroατικός (790-869 περίπου) ήταν microια microορφή πανεπιστήmicroονα όπως φαίνεται και από τους προσδιορισmicroούς φιλόσοφος γεωmicroέτρης και αστρονόmicroος που του αποδίδονται εναλλακτικά Τα βιογραφικά του είναι διανθισmicroένα microε πλήθος λεπτο-microερειών ανάmicroεσα στις οποίες είναι δύσκολο να ξεχωρίσουmicroε τι ανταποκρίνεται στην πραγmicroατικότητα Λέγεται ότι εγκατέλειψε την Κωνσταντινούπολη για να τελειοποιήσει τις microελέτες του και για να αναζητήσει χειρόγραφα στην Άνδρο πάντως δεν είναι βέ-βαιο αν όντως ταξίδεψε τόσο microακριά από την πρωτεύουσα Πάντως όταν ολοκλήρωσε τις αναζητήσεις του γύρισε στην Κωνσταντινούπολη και άρχισε να διδάσκει ιδιωτικά Λέγεται επίσης ότι έmicroεινε παραγνωρισmicroένος για αρκετό διάστηmicroα και ότι η αξία του αναγνωρίστηκε συmicroπτωmicroατικά Μοιάζει microε παραmicroύθι η εξιστόρηση για το πώς αναγνω-ρίστηκε η αξία του από τον Άραβα Αββασίδη χαλίφη αλ-Μαmicroούν (813-33) ο οποίος έτυχε να πιάσει αιχmicroάλωτο έναν microαθητή του Λέοντα και να διαπιστώσει τη δεινότητά του στη γεωmicroετρία Ο χαλίφης έmicroαθε ποιος ήταν ο δάσκαλός του και ζήτησε τότε από τον Λέοντα να του προσφέρει τις υπηρεσίες του Ο τελευταίος όmicroως προτίmicroησε τη θέση διδασκάλου στην εκκλησία των Αγίων Τεσσαράκοντα που του προσέφερε ο αυτοκράτορας (οι πηγές γράφουν πως ήταν ο Θεόφιλος 829-42) ο οποίος εν τω microε-ταξύ είχε πληροφορηθεί τα συmicroβάντα Η προσφορά του microητροπολιτικού θρόνου της Θεσσαλονίκης στον Λέοντα (840-3) έχει θεωρηθεί επίσης ως προσπάθεια δελεασmicroού του για να microη δεχθεί την πρόταση του χαλίφη κάτι που επίσης δεν είναι σίγουρο αν ανταποκρίνεται στην πραγmicroατικότητα Στη Θεσσαλονίκη την ηmicroέρα του Ευαγγε-λισmicroού του 842 ο Λέων εκφώνησε microια πολύ ενδιαφέρουσα οmicroιλία Είχε επίσης τη συνήθεια να συνθέτει έmicromicroετρα κείmicroενα για να δηλώνει ότι κάποιο βιβλίο ανήκε στην προσωπική βιβλιοθήκη του καθώς ορισmicroένα από αυτά έχουν διασωθεί είmicroαστε σε θέση να αποκτήσουmicroε εικόνα των αναγνωστικών προτιmicroήσεών του Τα ενδιαφέροντά του ήταν συνδεδεmicroένα κυρίως microε τις θετικές επιστήmicroες Είχε στην κατοχή του χειρό-γραφα microαθηmicroατικών και αστρονοmicroικών κειmicroένων (Θέων ο Αλεξανδρεύς Απολλώνιος

ο Περγαίος Πτολεmicroαίος Αρχιmicroήδης Ευκλείδης) Ασχολήθηκε και microε τον Πλάτωνα και ιδιαίτερα microε τους Νόmicroους καθώς πιmicroελήθηκε φιλολογικά ένα χειρόγραφό τους Το όνοmicroά του είναι συνδεδεmicroένο και microε διδασκαλία στο Πανδιδακτήριο και του απο-δίδεται και σειρά πρακτικών εφαρmicroογών όπως ένας οπτικός τηλέγραφος βασιζόmicroενος σε δύο συγχρονισmicroένους ωρολογιακούς microηχανισmicroούς και σε σειρά φρυκτωριών που από σταθmicroό σε σταθmicroό microετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη το microήνυmicroα για αραβικές επιδροmicroές στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας Περίπου σε microια ώρα το microήνυmicroα έφθανε από τον πρώτο σταθmicroό το φρούριο Λούλον της Κιλικίας στον τελευταίο σταθmicroό τον Φάρο του Παλατίου Επίσης στον Λέοντα αποδίδεται η επινόηση σειράς αυτόmicroατων microηχανισmicroών (όπως φαίνεται ως εφαρmicroογή των εφευρέσεων του microηχα-νικού των ελληνιστικών χρόνων Ήρωνα του Αλεξανδρέα) στην αίθουσα υποδοχής των ξένων πρεσβευτών του παλατίου οι οποίοι αποσκοπούσαν στον εντυπωσιασmicroό τους Η παράδοση αναφέρει επιπλέον ότι υπήρξε microαζί microε τον Φώτιο και δάσκαλος του Κύριλλου του αποστόλου των Σλάβων αλλά δεν είναι βέβαιο πόσο βάσιmicroος είναι αυτός ο ισχυρισmicroόςΚατά το πρώτο microισό του 9ου αιώνα τοποθετείται και η δράση της Κασσίας ή Κασσι-ανής χωρίς να είναι γνωστές σαφείς πληροφορίες Η παράδοση αναφέρει ότι συmicro-microετείχε σε διαγωνισmicroό καλλιστείων για την ανάδειξη συζύγου του αυτοκράτορα Θε-όφιλου Στην παρατήρηση του τελευταίου laquoἐκ γυναικός ἐρρύη τά φαῦλαraquo η Κασσία αντιπαρατήρησε ότι laquoκαι ἐκ γυναικός πηγάζει τά κρείττῳraquo απάντηση που θεωρήθηκε αυθάδης και της στέρησε την προτίmicroηση του Θεοφίλου Μετά από αυτό η Κασσία αποσύρθηκε σε microοναστήρι και αφιερώθηκε στη συγγραφή Το επεισόδιο πιθανότατα είναι φανταστικό Πάντως η Κασσία είναι η δεύτερη χρονολογικά ποιήτρια του Βυ-ζαντίου microετά την αυτοκράτειρα Ευδοκία και microε το όνοmicroά της παραδίδονται περίπου 250 στίχοι γνωmicroολογικού περιεχοmicroένου (που αναφέρονται στις ανθρώπινες σχέσεις την ευτυχία τη δυστυχία και άλλα παρόmicroοια) καθώς και σειρά υmicroνολογικών κειmicroέ-νων microε γνωστότερο ασφαλώς το ψαλλόmicroενο το απόγευmicroα της Μεγάλης Τρίτης laquoΚύριε ἡ ἐν πολλαῖς ἁmicroαρτίαις περιπεσούσα γυνήraquo το οποίο βεβαίως δεν έχει σχέση όπως microερικές φορές τονίζεται εσφαλmicroένα microε προσωπικά περιστατικά της ζωής της αλλά αναφέρεται στη διήγηση του Ευαγγελιστή Λουκά (737-48) για την αmicroαρτωλή γυναίκα που πλησίασε τον Ιησού microύρωσε τα πόδια του και σκούπισε τα δάκρυά της microε τα

Ο Karl Krumbacher υπήρξε ο πρώτος συστηmicroατικός ιστο-

ο Περγαίος Πτολεmicroαίος Αρχιmicroήδης Ευκλείδης) Ασχολήθηκε και microε τον Πλάτωνα και ιδιαίτερα microε τους Νόmicroους καθώς πιmicroελήθηκε φιλολογικά ένα χειρόγραφό τους Το όνοmicroά του είναι συνδεδεmicroένο και microε διδασκαλία στο Πανδιδακτήριο και του απο-δίδεται και σειρά πρακτικών εφαρmicroογών όπως ένας οπτικός τηλέγραφος βασιζόmicroενος σε δύο συγχρονισmicroένους ωρολογιακούς microηχανισmicroούς και σε σειρά φρυκτωριών που από σταθmicroό σε σταθmicroό microετέφεραν στην Κωνσταντινούπολη το microήνυmicroα για αραβικές επιδροmicroές στα ανατολικά σύνορα της αυτοκρατορίας Περίπου σε microια ώρα το microήνυmicroα έφθανε από τον πρώτο σταθmicroό το φρούριο Λούλον της Κιλικίας στον τελευταίο σταθmicroό τον Φάρο του Παλατίου Επίσης στον Λέοντα αποδίδεται η επινόηση σειράς αυτόmicroατων microηχανισmicroών (όπως φαίνεται ως εφαρmicroογή των εφευρέσεων του microηχα-νικού των ελληνιστικών χρόνων Ήρωνα του Αλεξανδρέα) στην αίθουσα υποδοχής των ξένων πρεσβευτών του παλατίου οι οποίοι αποσκοπούσαν στον εντυπωσιασmicroό τους Η παράδοση αναφέρει επιπλέον ότι υπήρξε microαζί microε τον Φώτιο και δάσκαλος του Κύριλλου του αποστόλου των Σλάβων αλλά δεν είναι βέβαιο πόσο βάσιmicroος είναι αυτός ο ισχυρισmicroόςΚατά το πρώτο microισό του 9ου αιώνα τοποθετείται και η δράση της Κασσίας ή Κασσι-ανής χωρίς να είναι γνωστές σαφείς πληροφορίες Η παράδοση αναφέρει ότι συmicro-microετείχε σε διαγωνισmicroό καλλιστείων για την ανάδειξη συζύγου του αυτοκράτορα Θε-όφιλου Στην παρατήρηση του τελευταίου laquoἐκ γυναικός ἐρρύη τά φαῦλαraquo η Κασσία αντιπαρατήρησε ότι laquoκαι ἐκ γυναικός πηγάζει τά κρείττῳraquo απάντηση που θεωρήθηκε αυθάδης και της στέρησε την προτίmicroηση του Θεοφίλου Μετά από αυτό η Κασσία αποσύρθηκε σε microοναστήρι και αφιερώθηκε στη συγγραφή Το επεισόδιο πιθανότατα είναι φανταστικό Πάντως η Κασσία είναι η δεύτερη χρονολογικά ποιήτρια του Βυ-ζαντίου microετά την αυτοκράτειρα Ευδοκία και microε το όνοmicroά της παραδίδονται περίπου 250 στίχοι γνωmicroολογικού περιεχοmicroένου (που αναφέρονται στις ανθρώπινες σχέσεις την ευτυχία τη δυστυχία και άλλα παρόmicroοια) καθώς και σειρά υmicroνολογικών κειmicroέ-νων microε γνωστότερο ασφαλώς το ψαλλόmicroενο το απόγευmicroα της Μεγάλης Τρίτης laquoΚύριε ἡ ἐν πολλαῖς ἁmicroαρτίαις περιπεσούσα γυνήraquo το οποίο βεβαίως δεν έχει σχέση όπως microερικές φορές τονίζεται εσφαλmicroένα microε προσωπικά περιστατικά της ζωής της αλλά αναφέρεται στη διήγηση του Ευαγγελιστή Λουκά (737-48) για την αmicroαρτωλή γυναίκα που πλησίασε τον Ιησού microύρωσε τα πόδια του και σκούπισε τα δάκρυά της microε τα

Ο Karl Krumbacher υπήρξε ο πρώτος συστηmicroατικός ιστο-

microαλλιά της Ο Ιωσήφ ο Υmicroνογράφος (816-83) γεννήθηκε στο Πάνορmicroον (Palermo) της Σικελίας Ακολούθησε την οικογένειά του στην Πελοπόννησο για να ξεφύγουν από τις αραβι-κές επιδροmicroές και αργότερα κατέληξε στη Θεσσαλονίκη και στην Κωνσταντινούπο-λη έχοντας εν τω microεταξύ χειροτονηθεί πρεσβύτερος Ταξιδεύοντας προς τη Ρώmicroη το 841 αιχmicroαλωτίστηκε από Άραβες πειρατές και παρέmicroεινε για κάποιο διάστηmicroα φυλακισmicroένος στον αραβοκρατούmicroενο τότε Χάνδακα (Ηράκλειο) της Κρήτης Μετά την απελευθέρωσή του (περίπου το 843) επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη αλλά η άνοδος microετά από περίπου 15 χρόνια του Φωτίου στον πατριαρχικό θρόνο είχε ως αποτέλεσmicroα να εξοριστεί έως το 867 οπότε επανήλθε στην Κωνσταντινούπολη όπου έζησε για περίπου είκοσι χρόνια ακόmicroα Όπως δηλώνει το προσδιοριστικό του ονόmicroατός του Υmicroνογράφος το έργο του είναι κυρίως υmicroνογραφικό Του αποδίδονται πάνω από 450 κανόνες αλλά microερικές φορές υπάρχει σύγχυση προς τον οmicroώνυmicroό του Ιωσήφ ΣτουδίτηΑπό τις Συρακούσες της Σικελίας ήταν ο Μεθόδιος ο οποίος ολοκλήρωσε την εκ-παίδευσή του στην Κωνσταντινούπολη Ήταν η εποχή της εικονοmicroαχικής κρίσης οπότε και αυτός ως οπαδός της εικονόφιλης παράταξης υπέστη διώξεις Αργότερα microετά τον θάνατο του Θεόφιλου η αυτοκράτειρα Θεοδώρα το 843 τον προώθησε στον πατριαρχικό θρόνο στη θέση του Ιωάννη Ζrsquo Γραmicromicroατικού όπου παρέmicroεινε έως το έτος του θανάτου του το 847 Επί της πατριαρχίας του έγινε η αποκατάσταση των εικόνων που τιmicroάται σήmicroερα (Κυριακή της Ορθοδοξίας) την πρώτη Κυριακή της Σαρακοστής Το Συνοδικόν της Ορθοδοξίας που διαβάζεται την ηmicroέρα αυτή πιθα-νότατα στην αρχική του microορφή είχε συνταχθεί από τον Μεθόδιο ο οποίος αν και πολυmicroαθέστατος δεν άφησε microεγάλο συγγραφικό έργο ίσως λόγω των δυσκολιών που αντιmicroετώπισε Διασώζονται microερικά αγιολογικά και υmicroνογραφικά κείmicroενά τουΗ microορφή του πατριάρχη Φωτίου (περίπου 810-93) είναι η πιο υποβλητική της πε-ριόδου και δίκαια χαρακτηρίστηκε θεmicroελιωτής του βυζαντινού κλασικισmicroού Για τη συmicromicroετοχή του στα κοινά και τις αντιφατικές απόψεις που έχουν εκφραστεί για την προσωπικότητά του σε microια εκτενέστατη βιβλιογραφία Εδώ θα γίνει λόγος microόνο για τα κύρια σηmicroεία αφού το ιστορικό πλαίσιο έχει εξιστορηθεί στις αντίστοιχες ενότητες Καταγόταν από αριστοκρατική και πλούσια οικογένεια που είχε στενό σύνδεσmicroο microε

Στη φωτογραφία απεικονίζεται ο πατριάρχης Νικηφόρος και η

την αυτοκρατορική Αυλή αλλά και microε την εκκλησία προσκείmicroενη στην εικονόφι-λη παράταξη Ο Φώτιος εισήλθε στην αυτοκρατορική γραmicromicroατεία ανερχόmicroενος στο αξίωmicroα του πρωτασηκρήτις του προϊσταmicroένου της γραmicromicroατείας δηλαδή και το 858 διαδέχθηκε τον εκθρονισmicroένο από τον καίσαρα Βάρδα πατριάρχη Ιγνάτιο (847-58) λαmicroβάνοντας διαδοχικά microέσα σε microία εβδοmicroάδα και τους τρεις βαθmicroούς της ιεροσύνης καθώς έως τότε ήταν λαϊκός Το γεγονός αυτό (αν και όχι πρωτοφανές καθώς είχαν προηγηθεί και άλλες παρόmicroοιες περιπτώσεις όπως του Νικηφόρου Αrsquo) προκάλεσε την αντίδραση των οπαδών του Ιγνατίου παρενέβη και ο πάπας Νικόλαος Αrsquo (858-67) που καταδίκασε τον Φώτιο ο οποίος microε τη σειρά του καταδίκασε τη Δυτική Εκκλησία και τα πράγmicroατα οδηγήθηκαν στην κρίση του πρώτου σχίσmicroατος των εκκλησιών Ο Φώτιος αποmicroακρύνθηκε microε την άνοδο στον θρόνο (το 867) του Βασιλείου Αrsquo του Μα-κεδόνα αλλά επανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο το 877 για να αποmicroακρυνθεί και πάλι το 886 όταν ο διάδοχος του Βασιλείου ο Λέων ΣΤrsquo ο Σοφός (886-912) προώθησε στη θέση του πατριάρχη τον δεκαεξάχρονο αδελφό του Στέφανο Αrsquo (886-93) Η συγ-γραφική δραστηριότητα του Φωτίου ήταν πολυσχιδής και βασίζεται σε άριστη γνώση και αφοmicroοίωση τόσο της αρχαίας ελληνικής όσο και της Πατερικής Γραmicromicroατείας ως απόρροια συστηmicroατικών σπουδών για τις οποίες δυστυχώς δεν γνωρίζουmicroε κάτι συγκεκριmicroένο Η Βιβλιοθήκη ή Μυριόβιβλος (οι τίτλοι είναι microεταγενέστεροι ο ίδιος επιγράφει το έργο microε τίτλο εκτενή Απογραφή και συναρίθmicroησις των ανεγνωσmicroένων ηmicroιν βιβλίωνhellip) συγκεντρώνει τις κρίσεις του συγγραφέα για 279 βιβλία που είχε δια-βάσει κατά καιρούς και τα οποία υποτίθεται ότι αναλύθηκαν στον κύκλο των microαθητών του κατά το διάστηmicroα της απουσίας του αδελφού του Ταράσιου ο οποίος όπως microας πληροφορεί το προλογικό σηmicroείωmicroα παρακάλεσε τον αδελφό του να του καταγράψει τις υποθέσεις των βιβλίων που σχολιάστηκαν όσο αυτός απουσίαζε ώστε να έχει κάτι να ασχολείται και να διασκεδάσει τη λύπη του κατά το διάστηmicroα που ο Φώτιος θα έλειπε ως microέλος πρεσβείας προς τους Άραβες Αλλά δεν είναι βέβαιο αν πρέπει να ληφθεί κατά γράmicromicroα η πληροφορία αν δηλαδή πράγmicroατι ο Φώτιος συmicromicroετείχε σε κάποια πρεσβεία αλλά και στην περίπτωση που αυτό αληθεύει δεν είναι βέβαιο και πότε χρονολογείται αυτή η πρεσβεία (έχουν προταθεί διάφορες χρονολογίες χωρίς να υπάρχει οmicroοφωνία) Άλλο σχετικό πρόβληmicroα είναι το πώς πρέπει να φανταστούmicroε τον κύκλο των λογίων γύρω από τον Φώτιο όπου υποτίθεται ότι αναπτυσσόταν το πε-

Ο Λέων ο Φιλόσοφος ή Μαθη-microατικός κατείχε microεταξύ των

ριεχόmicroενο των βιβλίων που κατόπιν καταγράφηκαν και σχολιάζονται στη Μυριόβιβλο Πάντως το κυρίως τmicroήmicroα του έργου επιτρέπει τη διατύπωση ασφαλέστερων κρίσεων για την αξία του εγχειρήmicroατος Οι κρίσεις του για το ύφος τη γλώσσα τα πλεονεκτή-microατα ή τα microειονεκτήmicroατα των συγγραφέων που εξετάζει άλλοτε σύντοmicroες και άλλοτε εκτενέστατες είναι καίριες οξυδερκέστατες και ακριβείς και το κυριότερο είναι ότι διασώζει και ειδήσεις περιλήψεις ή κάποτε και αποσπάσmicroατα από έργα χαmicroένα (πλή-ρως ή εν microέρει) σήmicroερα Η σειρά ανάλυσης των κειmicroένων δεν βασίζεται σε συγκεκρι-microένο πρόγραmicromicroα και οι σηmicroειώσεις εmicroφανίζουν κάποια ανοmicroοιογένεια καθώς φαίνεται ότι κρατήθηκαν σε διαφορετικές περιστάσεις Πάντως φαίνεται ότι τις περισσότερες φορές έχει microπροστά του και τα κείmicroενα που καταγράφει Αξίζει να αναφερθεί και πάλι η άποψη του P Lemerle ότι ο Φώτιος microε τη Bιβλιοθήκη σηmicroαδεύει το ξεκίνηmicroα ενός νέου κλασικισmicroού που θα είναι ο βυζαντινός κλασικισmicroός microε θεmicroέλια χριστιανικά αλλά δεν θα απορρίπτει αντίθετα θα χρησιmicroοποιεί και εν microέρει θα αφοmicroοιώνει έναν ακίνδυνο στο εξής ειδωλολατρικό ελληνισmicroό Ο Φώτιος συνέταξε και Λεξικό που έχει περισσότερο πρακτικό χαρακτήρα να διευκολύνει όσους θέλουν να ασχοληθούν microε τους αρχαίους συγγραφείς και έχουν πρόβληmicroα στην κατανόηση λέξεων και φράσεων ιδιαίτερα των τύπων της αρχαίας αττικής διαλέκτου Ως πηγές χρησιmicroοποιήθηκαν παλαιότερες λεξικογραφικές εργασίες microε σαφή αναφορά στον Διογενιανό (γραmicromicroα-τικό της εποχής του Αδριανού 117-38 microΧ) Στο λεξικό διασώζονται και πάρα πολ-λά αποσπάσmicroατα αρχαίων τραγικών ποιητών και κωmicroωδιογράφων (ενώ αντίθετα στη Μυριόβιβλο δεν περιλαmicroβάνονται ειδήσεις περί ποιητών) αλλά και άλλων αρχαίων συγγραφέων καθώς και παροιmicroιώδεις φράσεις της αρχαιότητας Πρέπει να σηmicroει-ώσουmicroε ακόmicroη ότι το microοναδικό πλήρες χειρόγραφο του Λεξικού διασώθηκε σε microια ελληνική microονή του Οσίου Νικάνορα νότια της Κοζάνης Δεν υπάρχει συmicroφωνία για τον χρόνο σύνταξης τόσο του Λεξικού όσο και της Βιβλιοθήκης Άλλοι θεωρούν ότι είχαν συνταχθεί ήδη πριν από την πρώτη πατριαρχία του Φωτίου (858) άλλοι πάλι τα τοποθετούν στη γεροντική του ηλικία Στην εκτεταmicroένη (πάνω από 250 επιστολές) αλληλογραφία του Φωτίου microεταξύ άλλων συζητούνται και θέmicroατα φιλολογικά και θεο-λογικά Η εκτενέστατη επιστολή του προς τον Βόρη-Βόγορη (852-89) τον πρώτο εκ-χριστιανισθέντα ηγεmicroόνα των Βουλγάρων έχει παραινετικό χαρακτήρα και σκιαγραφεί το ιδεώδες πρότυπο χριστιανού ηγεmicroόνα Μορφή επιστολιmicroαίων πραγmicroατειών έχει η

Ο αστρονόmicroος Πτολεmicroαίος Κλαύδιος (100-178) παρέmicroεινε

συλλογή Αmicroφιλόχια (από το όνοmicroα του φίλου του Φωτίου του Αmicroφιλόχιου microητροπολί-τη Κυζίκου στον οποίο είναι αφιερωmicroένη) στην οποία αναπτύσσεται ποικιλία θεmicroά-των (microεταξύ των οποίων τα περισσότερα θεολογικά) χωρίς κάποιο ιδιαίτερο σύστηmicroα Ο Φώτιος δεινός ρήτορας εκφώνησε και διάφορες οmicroιλίες Διαθέτουmicroε microία οmicroάδα 19 οmicroιλιών από τις οποίες δύο αναφέρονται στην επιδροmicroή των Ρως το 860 εναντίον της Κωνσταντινούπολης και αποτελούν την πρώτη αναφορά του έθνους αυτού στη βυζα-ντινή λογοτεχνία και οι υπόλοιπες εκφωνήθηκαν σε διάφορες θρησκευτικές γιορτές και σε εγκαίνια ναών περιέχοντας και εκφράσεις δηλαδή ρητορικές περιγραφές αρχι-τεκτονικών microνηmicroείων Συνέθεσε και υmicroνογραφικά κείmicroενα και ορισmicroένοι θεωρούν ότι έγραψε και τα Παραινετικά Κεφάλαια του Βασιλείου Αrsquo προς τον γιο του Λέοντα ένα Κάτοπτρον Ηγεmicroόνος όπως χαρακτηρίζονται συνήθως τα κείmicroενα αυτά microε τα οποία αποσκοπείται να δοθεί η εικόνα του ιδεώδους ηγεmicroόναΑπό τις ελάσσονες microορφές της περιόδου αξίζει να microνηmicroονευθεί εδώ και ο microητρο-πολίτης Σάρδεων Ιωάννης αλληλογράφος του Θεόδωρου Στουδίτη ο οποίος έχει συντάξει υπόmicroνηmicroα στα ρητορικά εγχειρίδια του Ερmicroογένη και στα Προγυmicroνάσmicroατα του Αφθονίου microε προφανείς διδακτικούς σκοπούς την πρακτική δηλαδή εξάσκηση των σπουδαστών της ρητορικής Επίσης ένας από τους πολυγραφότερους υmicroνογρά-φους της εκκλησίας ο Θεοφάνης (περίπου 778-845) γνωστός και ως Γραπτός επειδή σύmicroφωνα microε την παράδοση καταδικάστηκε σε εξορία από τον αυτοκράτορα Θεόφιλο microαζί microε τον αδελφό του Θεόδωρο λόγω των εικονολατρικών τους πεποιθήσεων αφού προηγουmicroένως χαράχτηκαν στο microέτωπό τους καταδικαστικοί ιαmicroβικοί στίχοι Σύγχρο-νος και φίλος του Φωτίου ήταν ο Γεώργιος Νικοmicroηδείας αξιόλογος εκκλησιαστικός ρήτορας και υmicroνογράφος Πρέπει να αναφερθεί ακόmicroη ο Nικόλαος Mυστικός πατρι-άρχης από το 901 έως το 907 και από το 912 έως το 925 συντάκτης 163 επιστολών microε ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την πολιτικοεκκλησιαστική ιστορία της εποχής Το ίδιο ισχύει και για τις επιστολές του πατρίκιου Θεόδωρου του Δαφνοπάτη στον οποίο αποδίδεται και ιστοριογραφικό έργο χαmicroένο σήmicroεραΟ Αρέθας (περ 860-932) καταγόmicroενος από την Πάτρα και microητροπολίτης Καισαρεί-ας θεωρείται microαθητής του Φωτίου αλλά αυτό δεν πρέπει να ανταποκρίνεται την πραγmicroατικότητα Έγραψε υπόmicroνηmicroα στην Αποκάλυψη του Ιωάννη και σχολίασε τις Κατηγορίες του Αριστοτέλη και την Εισαγωγή του Πορφύριου Πολύ ενδιαφέρουσα

Στις βυζαντινές πηγές περιγρά-φονται αστρολάβοι από τον 11ο

είναι και η αλληλογραφία του Το ενδιαφέρον στην περίπτωσή του είναι ότι κατά τύχη διασώθηκαν microερικά προσωπικά του χειρόγραφα microε αυτόγραφα σχόλια Τα σχόλια αυτά δεν είναι συστηmicroατικά ώστε να βοηθήσουν ενδεχοmicroένως κάποιον microαθητή ή αναγνώ-στη αλλά καταγράφουν τις ποικίλες αντιδράσεις του όπως τις σηmicroείωνε διαβάζοντας στα περιθώρια microε τον τρόπο αυτόν παρατηρούmicroε έναν ιδιότυπο laquoδιάλογοraquo microε τους συγγραφείς θαυmicroάζει ή αποδοκιmicroάζει επαινεί και ειρωνεύεται microερικές φορές ακόmicroη φθάνει στο σηmicroείο να αναθεmicroατίσει Όλα αυτά βεβαίως συντελούν ώστε να microπορού-microε να σκιαγραφήσουmicroε καλύτερα την προσωπικότητά του Κατείχε χειρόγραφα του Πλάτωνα του Ευκλείδη του Αριστοτέλη του Λουκιανού του Μάρκου Αυρηλίου του Δίωνος Χρυσοστόmicroου και διάφορα άλλα και τα σχόλιά του καλύπτουν ευρύ φάσmicroα αντικειmicroένων γραmicromicroατικά λεξιλογικά ιστορικά microυθολογικά λαογραφικά και εν γένει ανεκδοτολογικά θέmicroαταΟ Νικήτας Δαβίδ Παφλαγών ήταν microαθητής του Αρέθα Σφοδρός αντίπαλος του Φωτί-ου εκδήλωσε σαφέστατα την αντίθεσή του στον Βίο του πατριάρχη Ιγνατίου που συ-νέθεσε Έχουν διασωθεί και άλλα αγιογραφικά του κείmicroενα σχόλια στα επιγράmicromicroατα του Γρηγορίου του Θεολόγου καθώς και microερικοί λόγοι του Την ίδια περίπου εποχή έδρασε και ένας άλλος Nικήτας γνωστός ως ο Bυζάντιος συντάκτης τριών δογmicroατι-κών πραγmicroατειών εναντίον των Σαρακηνών καθώς και microιας πραγmicroατείας εναντίον των Λατίνων Λόγιος και πολιτικός ήταν ο Λέων Χοιροσφάκτης (περ 850-920) που κατείχε διάφορα ανώτατα αξιώmicroατα της βυζαντινής Αυλής και υπηρέτησε σε διπλωmicroατικές αποστολές όπως οι συζητήσεις για σύναψη ειρήνης microε τον Βούλγαρο τσάρο Συmicroεών (893-927) το 896 ή η πρεσβεία του το 904 στον χαλίφη της Βαγδάτης αλ -Μουκταφί (902-8) Παρά τις επιτυχηmicroένες ενέργειές του έπεσε στη δυσmicroένεια του Λέοντα ΣΤrsquo και εξο-ρίστηκε Μετά την ανάκληση της εξορίας του έγινε microοναχός Το έργο του αποτελείται από 20 επιστολές διάφορα θεολογικά κείmicroενα ποιήmicroατα και επιγράmicromicroατα καθώς και εκτενές στιχούργηmicroα microε τίτλο Χιλιόστιχος θεολογία που αποτελεί έmicromicroετρη θεολογική διδασκαλία Αν και αξιόλογος λόγιος είχε διαφωνίες microε τους σύγχρονούς του Αρέθα και Κωνσταντίνο τον Ρόδιο που έγραψαν εναντίον του Ο πρώτος συνέθεσε λίβελο microε τον χαρακτηριστικό τίτλο Xοιροσφάκτης ή microισογόης στον οποίο κατηγορεί τον αντίπαλό του ως ασεβή ειδωλολάτρη ενώ ο δεύτερος τον σατίρισε εντονότατα σε

Ο ευαγγελιστής Λουκάς (Μονή Ιβήρων Άγιο Όρος)

Στη εικόνα της Κοιmicroήσεως της Θεοτόκου υπάρχουν σκηνές

σκωπτικό ποίηmicroα επινοώντας πολυσύνθετες υβριστικές λέξεις που θυmicroίζουν ανάλο-γους σχηmicroατισmicroούς στις κωmicroωδίες του ΑριστοφάνηΟ αυτοκράτορας Λέων ΣΤrsquo Σοφός (886-912) έλαβε το συγκεκριmicroένο προσωνύmicroιο όχι για την επιmicroεληmicroένη παιδεία που είχε λάβει ως microαθητής του πατριάρχη Φωτίου και την εντατική ενασχόλησή του microε τα γράmicromicroατα αλλά λόγω των ιδεολογικοπολιτικών επιδιώξεων της Μακεδονικής δυναστείας ως συνειδητή προσπάθεια άmicroεσης σύνδε-σης του προς τον δίκαιο και σοφό βασιλέα Σολοmicroώντα της Παλαιάς Διαθήκης Στο αυλικό περιβάλλον συντέθηκαν microε την ενθάρρυνση του ιδίου και έως έναν βαθmicroό και τη συmicromicroετοχή του διάφορα έργα τα οποία συνήθως τον αναφέρουν και ως συγγραφέα τους και αποτελούν τον πρόδροmicroο των αντιστοίχων αναζητήσεων που εκδηλώθηκαν λίγο αργότερα στον κύκλο του Κωνσταντίνου Ζrsquo του Πορφυρογέννητου και για τον λόγο αυτόν εδώ συζητούνται κάπως αναλυτικότερα Ας αναφερθούν αρχικά τα νοmicroο-θετικά κείmicroενα που κυκλοφόρησαν microε το όνοmicroα του Λέοντα (οι Νεαρές τα Βασιλικά ο Πρόχειρος Νόmicroος) Πέραν του ενδιαφέροντός τους για την ιστορία του Δικαίου απο-τελούν (ιδίως οι Νεαρές και τα προοίmicroιά τους) και αξιολογότατα λογοτεχνικά κείmicroενα microε επιmicroεληmicroένο λεκτικό και εmicroφανείς τις επιδράσεις του δασκάλου του του Φωτίου Επίσης εκτός της γενικότερης σηmicroασίας του για την ιστορία πλούσια και αξιόλογη πηγή γλωσσικού υλικού αποτελεί και το γνωστό ως Επαρχικόν Βιβλίον που πρέπει να γράφτηκε γύρω στο 9112 απευθύνεται στον έπαρχο της Κωνσταντινούπολης και αναφέρεται σε θέmicroατα δηmicroόσιας διοίκησης ρυθmicroίζοντας microεταξύ άλλων και τα σχε-τικά microε τις συντεχνίες της πρωτεύουσας Αλλά και το γνωστό ως Κλητορολόγιον του Φιλοθέου το κείmicroενο δηλαδή microε το οποίο καθορίζονται τα βυζαντινά αξιώmicroατα και η ιεραρχία τους φαίνεται ότι συντάχθηκε κατόπιν προτροπής του Λέοντα ΣΤrsquo Άλλη οmicroάδα κειmicroένων έχει σχέση microε θέmicroατα στρατιωτικής τακτικής Ως έργο των πρώτων χρόνων της βασιλείας του Λέοντα θεωρούνται τα Προβλήmicroατα παραλλαγή και νέα συζήτηση των θεmicroάτων που περιλαmicroβάνονται στο Στρατηγικόν του Μαυρίκιου (7ου αιώνα) και αναπτύσσεται microε τη microορφή των ερωταποκρίσεων Εκτενέστερα είναι τα Τακτικά των αρχών του 10ου αιώνα προσπάθεια παρουσίασης ενός εύληπτου στρα-τιωτικού εγχειριδίου microε βάση παλαιότερα τόσο αρχαιοελληνικά όσο και βυζαντινά ανάλογα κείmicroενα Επίσης του αποδίδονται και ορισmicroένα microικρότερα παρεmicroφερή έργα που έχουν ενταχθεί στη λίγο microεταγενέστερη Συλλογή Ελλήνων Τακτικών η οποία κυ-

Η microικρογραφία εικονογραφεί την αρχή των Πράξεων των

κλοφόρησε κατά την εποχή του Κωνσταντίνου Ζrsquo Είναι ευνόητο ότι τα κείmicroενα αυτά στο microεγαλύτερο τουλάχιστον microέρος τους πρέπει να γράφτηκαν από συνεργάτες και συmicroβούλους του αυτοκράτορα στρατιωτικούς και νοmicroοmicroαθείς και αποδόθηκαν στον Λέοντα για να περιβληθούν microε το κύρος της αυτοκρατορικής αυθεντίας ώστε να εξασφαλιστεί η υστεροφηmicroία τους Δεν είναι εύκολο να εξακριβωθεί ο βαθmicroός της προσωπικής συmicroβολής του ίδιου στη συγγραφή τους Η προσωπική του συγγραφική δραστηριότητα περιλαmicroβάνει δείγmicroατα τόσο πεζά όσο και έmicromicroετρα Το microεγαλύτερο microέρος των πεζών του συγγραmicromicroάτων αποτελείται από οmicroιλίες (42 συνολικά) Χα-ρακτηριστικός είναι ο επιτάφιος λόγος που συνέθεσε για τον πατέρα του Σε άλλη οmicroιλία του επιχειρεί να δικαιολογήσει την προώθηση στον πατριαρχικό θρόνο της Κωνσταντινούπολης του αδελφού του Στέφανου Αrsquo (886-93) σε ηλικία microόλις δεκαέξι ετών Υπάρχουν επίσης οmicroιλίες σε δεσποτικές και θεοmicroητορικές γιορτές Συνολικά φανερώνουν την εξοικείωσή του microε τις θεωρητικές αρχές της ρητορικής και η επί-δρασή τους στους microεταγενέστερους ήταν σηmicroαντική Σαφείς είναι οι οφειλές του σε παρεmicroφερείς οmicroιλίες των Τριών Ιεραρχών ή άλλων Πατέρων της Εκκλησίας Όσο για τη θεολογική πραγmicroατεία Οιακιστική ψυχών υποτύπωσις περιστρέφεται γύρω από θέ-microατα σχετικά microε τους κανόνες που πρέπει να διέπουν τη microοναστική ζωή Ως προς τα έmicromicroετρα κείmicroενα που αποδίδονται στον Λέοντα ΣΤrsquo πάντα υπάρχει επιφύλαξη για τον ακριβή αριθmicroό τους επειδή microερικές φορές υπάρχει σύγχυση προς τους συγχρόνους του Λέοντα τον φιλόσοφο (βλ25) και Λέοντα Xοιροσφάκτη (212) Το γνωστότερο από τα ποιήmicroατά του είναι το Ωδάριον κατανυκτικόν στο οποίο αναπτύσσονται προ-βληmicroατισmicroοί σχετικά microε τη Δευτέρα Παρουσία και διατυπώνονται παραινέσεις προς τους πιστούς να microετανοήσουν για τις αmicroαρτίες τους Του αποδίδονται επίσης εωθινά αναστάσιmicroα και διάφορα άλλα τροπάρια πολλά από τα οποία ψάλλονται και σήmicroερα στις λειτουργίες καθώς και στιχουργικά παίγνια Πιθανότατα είχε γράψει και στιχουρ-γήmicroατα microε κοσmicroικό περιεχόmicroενο τα οποία όmicroως είναι γνωστά microόνο ως τίτλοι Στη microεταγενέστερη παράδοση συνδέεται και microε τους αποκαλούmicroενους Xρησmicroούς σειρά λόγιων ποιηmicroάτων microε δυσνόητους συmicroβολισmicroούς στα οποία διατυπώνονται προβλέ-ψεις για την τύχη της Κωνσταντινούπολης και των ηγεmicroόνων της Το πρόβληmicroα της αρχικής τους προέλευσης αποτελεί ένα θέmicroα πολυσυζητηmicroένο που δεν έχει βρει ακόmicroα ικανοποιητική απάντηση Πάντως ως σύνολο αποδείχθηκε ιδιαίτερα δηmicroοφιλές

Στη φωτογραφία του πλήθους φαίνεται να προΐσταται ανδρική

κατά τα χρόνια της τουρκοκρατίας και κυκλοφόρησε ευρύτατα όχι microόνο στον ελληνικό χώρο αλλά και στην Ιταλία και στην Κεντρική Ευρώπη συντελώντας στην υστερο-φηmicroία του Λέοντα του Σοφού και ενδεχοmicroένως συmicroβάλλοντας στη διάσωση και των γνήσιων έργων του Από τις ελάσσονες συγγραφικές microορφές της εποχής σύντοmicroη αναφορά πρέπει να γίνει και στους ακόλουθους Ο Κωνσταντίνος ο Ρόδιος (περ 870-931) αυλικός αξιωmicroατού-χος έγραψε ποιητική περιγραφή της εκκλησίας των Αγίων Αποστόλων της Κωνστα-ντινούπολης χρήσιmicroη για τις αρχιτεκτονικές λεπτοmicroέρειες και για τις περιγραφές των ψηφιδωτών καθώς σήmicroερα ο ναός είναι κατεστραmicromicroένος Ο Κωνσταντίνος ο Σικελός microαθητής του Λέοντα του Φιλοσόφου συνέθεσε βυζαντινά ανακρεόντεια για να θρη-νήσει τον θάνατο των γονέων του και σε ένα άλλο ωδάριον ερωτικόν διεκτραγωδεί τις συmicroφορές του έρωτα Ο Πέτρος ο Σικελιώτης ήταν πρεσβευτής του αυτοκράτορα Βασιλείου Αrsquo του Μακεδόνα στη Μικρά Ασία και συγγραφέας (γύρω στο 8712) της Ιστορίας των Μανιχαίων βασικής πηγής για την αίρεση των Παυλικιανών

Η εποχή του ΠορφυρογέννητουΈνα πολυσυζητηmicroένο θέmicroα είναι ο κύκλος των λογίων γύρω από τον αυτοκράτορα του 10ου αιώνα Κωνσταντίνο Ζrsquo τον Πορφυρογέννητο και σε ποιον βαθmicroό συmicromicroετείχε ο ίδιος στη συγγραφή microιας σειράς εγχειριδίων και εγκυκλοπαιδικών συmicroπιληmicroάτων Έχουν διατυπωθεί διαmicroετρικά αντίθετες απόψεις άλλοι φθάνουν σε πλήρη άρνηση της συmicromicroετοχής του στη συγγραφική διαδικασία άλλοι κάνουν λόγο για καθοδήγηση microιας οmicroάδας λογίων άλλοι είναι υπέρ του ότι ο αυτοκράτορας τα έγραψε microέχρι τελευ-ταίας κεραίας ο ίδιος Παρrsquo όλα αυτά του αποδίδονται τα έργα α) Προς τον ίδιον υιόν Ρωmicroανόν ένα διπλωmicroατικό εγχειρίδιο πρακτικής υφής προς χρήση του διαδόχου (εξ ού και ο λατινικός του τίτλος microε τον οποίο είναι επίσης γνωστό de administrando imperio = περί της διοίκησης της αυτοκρατορίας) στο οποίο παρατίθενται πλήθος γεωγραφικές ιστορικές και εθνολογικές πληροφορίες για τους λαούς που περιέβαλ-λαν το Βυζάντιο και για τις σχέσεις τους microε την αυτοκρατορία και απεικονίζονται οι microέθοδοι της βυζαντινής διπλωmicroατίας β) Περί Βασιλείου τάξεως (γνωστό και ως de cerimoniis aulae byzantinae - περί των τελετών της βυζαντινής αυλής) έργο που περιγράφει την αυλική εθιmicroοτυπία και το πρωτόκολλο των επισήmicroων τελετών και εορ-

Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολό-γος (Μονή Διονυσίου Άγιον

Χειρόγραφο (11ος ndash12ος αιώ-νας) από τις Οmicroιλίες του Ιωάννη

τασmicroών γ) Περί θεmicroάτων ένα αντίστοιχο εγχειρίδιο που επιχειρεί να απεικονίσει τη διοικητική υποδιαίρεση της αυτοκρατορίας Ο Πορφυρογέννητος ήταν και ο εmicroπνευ-στής microιας microεγάλης ιστορικής εγκυκλοπαίδειας στην οποία ανθολογούνταν εκτεταmicroένα αποσπάσmicroατα από ιστοριογραφικά έργα καταταγmicroένα κατά θέmicroατα Έχει χαθεί όmicroως ένα αρκετά microεγάλο τmicroήmicroα από αυτό το ερανιστικό έργο και διασώθηκαν ορισmicroένες microό-νο ενότητες όπως ο κύκλος Περί πρεσβειών στον οποίο περιλαmicroβάνονται τα σχετικά microε τις διπλωmicroατικές αποστολές Βυζαντινών σε ξένες χώρες αλλά και ξένων πρεσβευ-τών στη βυζαντινή Αυλή Χάρη στη συλλογή αυτή είναι προσιτά σήmicroερα αποσπάσmicroα-τα microιας σειράς ιστοριογράφων των πρώιmicroων βυζαντινών χρόνων (Ευνάπιος Πρίσκος Μάλχος Πέτρος Πατρίκιος Μένανδρος για τους οποίους έγινε λόγος στο τmicroήmicroα της Πρωτοβυζαντινής εποχής) οι οποίοι διαφορετικά θα είχαν χαθεί ενώ ορισmicroένα απο-σπάσmicroατα από το ιστορικό έργο του Δίωνος Κάσσιου (περ 163-235) περιλαmicroβάνονται σε microια άλλη θεmicroατική ενότητα της προαναφερθείσας ερανιστικής συλλογής που είναι γνωστή microε τον γενικό τίτλο Περί αρετής και κακίας Του αποδίδεται ως πέmicroπτο βιβλίο των Συνεχιστών του Θεοφάνη ο Βίος Βασιλείου που παρέχει εξωραϊσmicroένη εικόνα του ιδρυτή της Μακεδονικής δυναστείας και παππού του γραmicromicroένη ως ρητορικό εγκώmicroιο microε τις συνήθεις υπερβολές των εγκωmicroιαστικών κειmicroένων και microε ανάmicroειξη στοιχείων από τον θρύλο ενώ διακρίνεται και επίδραση αρχαίων αντιστοίχων βιογραφιών ιδίως του Πλουτάρχου Πρέπει να αναφερθούν ακόmicroα και microία σειρά λόγων θρησκευτικού περιεχοmicroένου (που υποτίθεται ότι εκφωνήθηκαν από τον αυτοκράτορα σε διάφορες περιστάσεις όπως η microετακοmicroιδή των λειψάνων του Ιωάννη του Χρυσόστοmicroου και του Γρηγορίου του Θεολόγου και η microεταφορά της αχειροποίητης εικόνας της Έδεσσας στην Κωνσταντινούπολη) τρία σύντοmicroα κείmicroενα στρατιωτικής τακτικής και η συλλο-γή των Γεωπονικών Το έργο του Θεοφάνη συνεχίζεται από σειρά ανώνυmicroων χρονογραφιών που είναι γνωστές ως οι microετά Θεοφάνην ή Συνεχιστές του Θεοφάνη Διαιρούνται σε 6 βιβλία που εξιστορούν τα γεγονότα από το 813 έως το 961 Μεταξύ του 945 και του 949 τοποθετείται η σύνθεση των τεσσάρων πρώτων βιβλίων που γράφτηκαν κατά παραγ-γελία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ζrsquo Πορφυρογέννητου ως έργο προπαγανδιστικό για τη Μακεδονική δυναστεία ενώ στον ίδιο αποδίδεται η συγγραφή του πέmicroπτου βιβλίου microε τον βίο του παππού του του Βασιλείου του Αrsquo ιδρυτή της δυναστείας Το

έκτο βιβλίο πάλι microάλλον προέρχεται από δύο διαφορετικούς άγνωστους συγγραφείς και πρέπει να έχει γραφεί στα χρόνια του Νικηφόρου Βrsquo Φωκά (963-9) Με εντολή του Κωνσταντίνου Ζrsquo Πορφυρογέννητου συνέθεσε ιστορία και ο Ιωσήφ Γενέσιος γόνος αριστοκρατικής οικογένειας της Κωνσταντινούπολης συγγενούς της αυτοκρατορικής Είναι ευνόητο λοιπόν ότι εντάσσεται στην προπαγάνδα υπέρ της Μακεδονικής δυναστείας που προερχόταν από τους αυτοκρατορικούς κύκλους Εξάλ-λου και ο ίδιος ήταν αξιωmicroατούχος της αυτοκρατορικής Αυλής Το έργο microε τίτλο Bασιλείαι αντιστοιχεί στα τέσσερα πρώτα βιβλία των Συνεχιστών του Θεοφάνη Ενδε-χοmicroένως microάλιστα είχε συντεθεί πριν από αυτά συνεχίζοντας κατά κάποιον τρόπο τη Χρονογραφία του Θεοφάνη από το έτος 813 microετά (έως το 886) Ο Γενέσιος καταλήγει σε ένα είδος microεικτό κατά κάποιον τρόπο microεταξύ ιστορίας και χρονογραφίας τόσο ως προς τη microέθοδο και την παρουσίαση του υλικού που εmicroπλουτίζεται microε οράmicroατα προφητείες και γενικά microε αξιοπερίεργα φαινόmicroενα όσο και ως προς τη γλωσσική microορφή microε κύριο χαρακτηριστικό τη δυσκολονόητη έκφρασή τουΟ Γεώργιος Mοναχός ή Amicroαρτωλός έζησε στα microέσα του 9ου αιώνα και όπως υπολογί-ζεται ολοκλήρωσε το χρονογραφικό του έργο γύρω στο 867 ή σύmicroφωνα microε άλλους το 871 Καλύπτει το διάστηmicroα από κτίσεως κόσmicroου έως το 842 και επιmicroένει σε θέmicroατα θεολογικά Παρουσιάζει ενδιαφέρον ειδικά για την περίοδο της Βrsquo Εικονοmicroαχίας (815-43) καθώς είναι σύγχρονος των γεγονότων αποτελεί microάλιστα τη microοναδική σύγχρονη αφηγηmicroατική πηγή των γεγονότων Σε ορισmicroένα χειρόγραφα η εξιστόρηση συνεχίζεται έως το 948 αλλά τα κείmicroενα αυτά γνωστά ως Συνεχιστής Γεωργίου Mοναχού ανήκουν στον κύκλο του Συmicroεών ΛογοθέτηΔισεπίλυτο πρόβληmicroα αποτελεί ο κύκλος των κειmicroένων της χρονογραφίας που απο-δίδεται στον Συmicroεών Μάγιστρο και Λογοθέτη Εκτός από το πρόβληmicroα της σχέσης του microε τον Συmicroεών τον Μεταφραστή microε τον οποίο ορισmicroένοι τον ταυτίζουν ενώ άλλοι δεν συmicroφωνούν δεν έχει βρεθεί ικανοποιητική απάντηση για το πρόβληmicroα των διακλαδώσεων των παραλλαγών και διασκευών του κειmicroένου και δεν έχουν απαντη-θεί σε ικανοποιητικό βαθmicroό τα προβλήmicroατα των αποκλίσεων microεταξύ των διαφόρων microορφών του Άλλοτε παραδίδονται ως έργα του Συmicroεών άλλοτε ως έργα του Λέοντα Γραmicromicroατικού ή ενός ανύπαρκτου όπως αποδείχτηκε πρόσφατα Θεοδοσίου Μελιτη-νού Ο αρχικός πυρήνας φαίνεται ότι ανάγεται σε microια ανώνυmicroη χρονογραφία γνωστή

microε τον συmicroβατικό τίτλο Επιτοmicroή (πιθανώς βασιζόmicroενη στη χρονογραφία του Τραϊανού πατρίκιου) που επαυξήθηκε microε προσθήκες αρχικά έως το έτος 842 και κατόπιν έως το 948 Σε κάποια φάση προστέθηκε και το κείmicroενο που είναι γνωστό ως Συνεχιστής Γεωργίου Μοναχού καθώς και microία άλλη χρονογραφία που αποδόθηκε στον Συmicroεών Μάγιστρο εσφαλmicroένα και συνήθως καλείται Ψευδοσυmicroεών (microε αφήγηση ως το 963) η οποία πιθανότατα συντέθηκε στα χρόνια του Βασιλείου Βrsquo Πάντως το πρόβληmicroα αυτό είναι από τα δυσκολότερα της βυζαντινής φιλολογίας αρκετά πιο πολύπλοκο από τη σχηmicroατική παρουσίαση που προηγήθηκε και φαίνεται ότι απέχουmicroε αρκετά από την οριστική λύση τουΣτα χρόνια του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου ανάγεται και το Mηνολόγιο του Συ-microεών Μεταφραστή (που δεν είναι σίγουρο όπως προαναφέρθηκε ποια είναι η σχέ-ση του microε τον Συmicroεών Λογοθέτη) ο οποίος φαίνεται ότι ήταν ανώτερος κρατικός αξιωmicroατούχοςΠρόκειται για δηmicroοφιλέστατη συλλογή 150 περίπου βίων αγίων τους οποίους συνέλεξε ο ίδιος και προχώρησε σε ριζική διασκευή και επεξεργασία τους microε αποτέλεσmicroα όmicroως να αποmicroακρυνθεί από την απλούστερη γλωσσική microορφή των παλαιών βίων καταστρέφοντας ότι αυθεντικό περιείχαν Ο Λέων ο Διάκονος (περίπου 950-94) καλύπτει τα γεγονότα των ετών 959 έως 976 microε τρόπο αντικειmicroενικό Η καταγωγή του ήταν από τη microικρασιατική πόλη Kαλόη αλλά φαίνεται ότι σε microικρή ηλικία βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου τελειοποίησε τις σπουδές του εισερχόmicroενος και στις τάξεις του βασιλικού κλήρου Εκφώνησε microά-λιστα και ένα εγκώmicroιο για τον νεαρό τότε Βασίλειο Βrsquo (976-1025) Επίσης ήταν στην αυτοκρατορική ακολουθία κατά την άτυχη βυζαντινή εκστρατεία του 986 εναντίον των Βουλγάρων παραλίγο microάλιστα και να αιχmicroαλωτιστεί Για τα τελευταία χρόνια της ζωής του δεν υπάρχουν ειδήσεις Ενδεχοmicroένως χειροτονήθηκε microητροπολίτης Καρίας Δεν είναι επίσης βέβαιο πότε ολοκλήρωσε το έργο του στο οποίο πάντως παρά τη σχέση του microε την Αυλή δεν διακρίνονται τάσεις κολακείας Γράφει βασιζόmicroενος σε πληροφορίες δικές του ή άλλων αυτόπτων microαρτύρων και βεβαίως έχει υπόψη του και γραπτές πηγές ενδεχοmicroένως και κρατικά έγγραφα Σύmicroφωνα microε το θουκυδίδειο πρότυπο συνηθίζει να παρεmicroβάλλει στο κείmicroενό του δηmicroηγορίες Σηmicroαντικός είναι ο χώρος που αφιερώνεται επίσης σε διάφορα φυσικά και εν γένει διάφορα παράδοξα φαινόmicroενα Αναβιώνει δηλαδή ο Λέων το πρότυπο της επεισοδιακής ιστοριογραφίας

Μεταξωτό ύφασmicroα πιθανόν από αυτοκρατορικό εργαστήριο από

έκτο βιβλίο πάλι microάλλον προέρχεται από δύο διαφορετικούς άγνωστους συγγραφείς και πρέπει να έχει γραφεί στα χρόνια του Νικηφόρου Βrsquo Φωκά (963-9) Με εντολή του Κωνσταντίνου Ζrsquo Πορφυρογέννητου συνέθεσε ιστορία και ο Ιωσήφ Γενέσιος γόνος αριστοκρατικής οικογένειας της Κωνσταντινούπολης συγγενούς της αυτοκρατορικής Είναι ευνόητο λοιπόν ότι εντάσσεται στην προπαγάνδα υπέρ της Μακεδονικής δυναστείας που προερχόταν από τους αυτοκρατορικούς κύκλους Εξάλ-λου και ο ίδιος ήταν αξιωmicroατούχος της αυτοκρατορικής Αυλής Το έργο microε τίτλο Bασιλείαι αντιστοιχεί στα τέσσερα πρώτα βιβλία των Συνεχιστών του Θεοφάνη Ενδε-χοmicroένως microάλιστα είχε συντεθεί πριν από αυτά συνεχίζοντας κατά κάποιον τρόπο τη Χρονογραφία του Θεοφάνη από το έτος 813 microετά (έως το 886) Ο Γενέσιος καταλήγει σε ένα είδος microεικτό κατά κάποιον τρόπο microεταξύ ιστορίας και χρονογραφίας τόσο ως προς τη microέθοδο και την παρουσίαση του υλικού που εmicroπλουτίζεται microε οράmicroατα προφητείες και γενικά microε αξιοπερίεργα φαινόmicroενα όσο και ως προς τη γλωσσική microορφή microε κύριο χαρακτηριστικό τη δυσκολονόητη έκφρασή τουΟ Γεώργιος Mοναχός ή Amicroαρτωλός έζησε στα microέσα του 9ου αιώνα και όπως υπολογί-ζεται ολοκλήρωσε το χρονογραφικό του έργο γύρω στο 867 ή σύmicroφωνα microε άλλους το 871 Καλύπτει το διάστηmicroα από κτίσεως κόσmicroου έως το 842 και επιmicroένει σε θέmicroατα θεολογικά Παρουσιάζει ενδιαφέρον ειδικά για την περίοδο της Βrsquo Εικονοmicroαχίας (815-43) καθώς είναι σύγχρονος των γεγονότων αποτελεί microάλιστα τη microοναδική σύγχρονη αφηγηmicroατική πηγή των γεγονότων Σε ορισmicroένα χειρόγραφα η εξιστόρηση συνεχίζεται έως το 948 αλλά τα κείmicroενα αυτά γνωστά ως Συνεχιστής Γεωργίου Mοναχού ανήκουν στον κύκλο του Συmicroεών ΛογοθέτηΔισεπίλυτο πρόβληmicroα αποτελεί ο κύκλος των κειmicroένων της χρονογραφίας που απο-δίδεται στον Συmicroεών Μάγιστρο και Λογοθέτη Εκτός από το πρόβληmicroα της σχέσης του microε τον Συmicroεών τον Μεταφραστή microε τον οποίο ορισmicroένοι τον ταυτίζουν ενώ άλλοι δεν συmicroφωνούν δεν έχει βρεθεί ικανοποιητική απάντηση για το πρόβληmicroα των διακλαδώσεων των παραλλαγών και διασκευών του κειmicroένου και δεν έχουν απαντη-θεί σε ικανοποιητικό βαθmicroό τα προβλήmicroατα των αποκλίσεων microεταξύ των διαφόρων microορφών του Άλλοτε παραδίδονται ως έργα του Συmicroεών άλλοτε ως έργα του Λέοντα Γραmicromicroατικού ή ενός ανύπαρκτου όπως αποδείχτηκε πρόσφατα Θεοδοσίου Μελιτη-νού Ο αρχικός πυρήνας φαίνεται ότι ανάγεται σε microια ανώνυmicroη χρονογραφία γνωστή

microε τον συmicroβατικό τίτλο Επιτοmicroή (πιθανώς βασιζόmicroενη στη χρονογραφία του Τραϊανού πατρίκιου) που επαυξήθηκε microε προσθήκες αρχικά έως το έτος 842 και κατόπιν έως το 948 Σε κάποια φάση προστέθηκε και το κείmicroενο που είναι γνωστό ως Συνεχιστής Γεωργίου Μοναχού καθώς και microία άλλη χρονογραφία που αποδόθηκε στον Συmicroεών Μάγιστρο εσφαλmicroένα και συνήθως καλείται Ψευδοσυmicroεών (microε αφήγηση ως το 963) η οποία πιθανότατα συντέθηκε στα χρόνια του Βασιλείου Βrsquo Πάντως το πρόβληmicroα αυτό είναι από τα δυσκολότερα της βυζαντινής φιλολογίας αρκετά πιο πολύπλοκο από τη σχηmicroατική παρουσίαση που προηγήθηκε και φαίνεται ότι απέχουmicroε αρκετά από την οριστική λύση τουΣτα χρόνια του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου ανάγεται και το Mηνολόγιο του Συ-microεών Μεταφραστή (που δεν είναι σίγουρο όπως προαναφέρθηκε ποια είναι η σχέ-ση του microε τον Συmicroεών Λογοθέτη) ο οποίος φαίνεται ότι ήταν ανώτερος κρατικός αξιωmicroατούχοςΠρόκειται για δηmicroοφιλέστατη συλλογή 150 περίπου βίων αγίων τους οποίους συνέλεξε ο ίδιος και προχώρησε σε ριζική διασκευή και επεξεργασία τους microε αποτέλεσmicroα όmicroως να αποmicroακρυνθεί από την απλούστερη γλωσσική microορφή των παλαιών βίων καταστρέφοντας ότι αυθεντικό περιείχαν Ο Λέων ο Διάκονος (περίπου 950-94) καλύπτει τα γεγονότα των ετών 959 έως 976 microε τρόπο αντικειmicroενικό Η καταγωγή του ήταν από τη microικρασιατική πόλη Kαλόη αλλά φαίνεται ότι σε microικρή ηλικία βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου τελειοποίησε τις σπουδές του εισερχόmicroενος και στις τάξεις του βασιλικού κλήρου Εκφώνησε microά-λιστα και ένα εγκώmicroιο για τον νεαρό τότε Βασίλειο Βrsquo (976-1025) Επίσης ήταν στην αυτοκρατορική ακολουθία κατά την άτυχη βυζαντινή εκστρατεία του 986 εναντίον των Βουλγάρων παραλίγο microάλιστα και να αιχmicroαλωτιστεί Για τα τελευταία χρόνια της ζωής του δεν υπάρχουν ειδήσεις Ενδεχοmicroένως χειροτονήθηκε microητροπολίτης Καρίας Δεν είναι επίσης βέβαιο πότε ολοκλήρωσε το έργο του στο οποίο πάντως παρά τη σχέση του microε την Αυλή δεν διακρίνονται τάσεις κολακείας Γράφει βασιζόmicroενος σε πληροφορίες δικές του ή άλλων αυτόπτων microαρτύρων και βεβαίως έχει υπόψη του και γραπτές πηγές ενδεχοmicroένως και κρατικά έγγραφα Σύmicroφωνα microε το θουκυδίδειο πρότυπο συνηθίζει να παρεmicroβάλλει στο κείmicroενό του δηmicroηγορίες Σηmicroαντικός είναι ο χώρος που αφιερώνεται επίσης σε διάφορα φυσικά και εν γένει διάφορα παράδοξα φαινόmicroενα Αναβιώνει δηλαδή ο Λέων το πρότυπο της επεισοδιακής ιστοριογραφίας

Μεταξωτό ύφασmicroα πιθανόν από αυτοκρατορικό εργαστήριο από

microε τον συmicroβατικό τίτλο Επιτοmicroή (πιθανώς βασιζόmicroενη στη χρονογραφία του Τραϊανού πατρίκιου) που επαυξήθηκε microε προσθήκες αρχικά έως το έτος 842 και κατόπιν έως το 948 Σε κάποια φάση προστέθηκε και το κείmicroενο που είναι γνωστό ως Συνεχιστής Γεωργίου Μοναχού καθώς και microία άλλη χρονογραφία που αποδόθηκε στον Συmicroεών Μάγιστρο εσφαλmicroένα και συνήθως καλείται Ψευδοσυmicroεών (microε αφήγηση ως το 963) η οποία πιθανότατα συντέθηκε στα χρόνια του Βασιλείου Βrsquo Πάντως το πρόβληmicroα αυτό είναι από τα δυσκολότερα της βυζαντινής φιλολογίας αρκετά πιο πολύπλοκο από τη σχηmicroατική παρουσίαση που προηγήθηκε και φαίνεται ότι απέχουmicroε αρκετά από την οριστική λύση τουΣτα χρόνια του Κωνσταντίνου Πορφυρογέννητου ανάγεται και το Mηνολόγιο του Συ-microεών Μεταφραστή (που δεν είναι σίγουρο όπως προαναφέρθηκε ποια είναι η σχέ-ση του microε τον Συmicroεών Λογοθέτη) ο οποίος φαίνεται ότι ήταν ανώτερος κρατικός αξιωmicroατούχοςΠρόκειται για δηmicroοφιλέστατη συλλογή 150 περίπου βίων αγίων τους οποίους συνέλεξε ο ίδιος και προχώρησε σε ριζική διασκευή και επεξεργασία τους microε αποτέλεσmicroα όmicroως να αποmicroακρυνθεί από την απλούστερη γλωσσική microορφή των παλαιών βίων καταστρέφοντας ότι αυθεντικό περιείχαν Ο Λέων ο Διάκονος (περίπου 950-94) καλύπτει τα γεγονότα των ετών 959 έως 976 microε τρόπο αντικειmicroενικό Η καταγωγή του ήταν από τη microικρασιατική πόλη Kαλόη αλλά φαίνεται ότι σε microικρή ηλικία βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη όπου τελειοποίησε τις σπουδές του εισερχόmicroενος και στις τάξεις του βασιλικού κλήρου Εκφώνησε microά-λιστα και ένα εγκώmicroιο για τον νεαρό τότε Βασίλειο Βrsquo (976-1025) Επίσης ήταν στην αυτοκρατορική ακολουθία κατά την άτυχη βυζαντινή εκστρατεία του 986 εναντίον των Βουλγάρων παραλίγο microάλιστα και να αιχmicroαλωτιστεί Για τα τελευταία χρόνια της ζωής του δεν υπάρχουν ειδήσεις Ενδεχοmicroένως χειροτονήθηκε microητροπολίτης Καρίας Δεν είναι επίσης βέβαιο πότε ολοκλήρωσε το έργο του στο οποίο πάντως παρά τη σχέση του microε την Αυλή δεν διακρίνονται τάσεις κολακείας Γράφει βασιζόmicroενος σε πληροφορίες δικές του ή άλλων αυτόπτων microαρτύρων και βεβαίως έχει υπόψη του και γραπτές πηγές ενδεχοmicroένως και κρατικά έγγραφα Σύmicroφωνα microε το θουκυδίδειο πρότυπο συνηθίζει να παρεmicroβάλλει στο κείmicroενό του δηmicroηγορίες Σηmicroαντικός είναι ο χώρος που αφιερώνεται επίσης σε διάφορα φυσικά και εν γένει διάφορα παράδοξα φαινόmicroενα Αναβιώνει δηλαδή ο Λέων το πρότυπο της επεισοδιακής ιστοριογραφίας

Μεταξωτό ύφασmicroα πιθανόν από αυτοκρατορικό εργαστήριο από

όπως είχε παρατηρήσει ο Arnold ToynbeeΤους σκοπούς της αυτοκρατορικής προπαγάνδας εξυπηρετεί το ποίηmicroα Άλωσις της Κρήτης (1039 στίχοι) του Θεοδοσίου Διακόνου που αναφέρεται στην ανακατάληψη της Κρήτης από τον Νικηφόρο Φωκά (το 961) και πρέπει να απαγγέλθηκε το 963 όταν ο αυτοκράτορας επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη θριαmicroβευτής Ο Ιωάννης Kαmicroενιάτης microέλος του κατώτερου κλήρου της Θεσσαλονίκης είναι γνω-στός για την περιγραφή της άλωσης της Θεσσαλονίκης από τις δυνάmicroεις του Άραβα Λέοντα Tριπολίτη το 904 Ο συγγραφέας περίπου τριάντα ετών κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της πόλης περιγράφει ως αυτόπτης τα γεγονότα και αποδίδει παραστατικά τα βιώmicroατα του ίδιου και της οικογένειάς του που οδηγήθηκαν στην αιχmicroαλωσία Ένας άλλος τοmicroέας στον οποίο παρατηρήθηκε αξιόλογη δραστηριότητα την εποχή αυ-τή ήταν η λεξικογραφία Προς το τέλος του 10ου αιώνα τοποθετείται η σύνταξη της περίφηmicroης Σούδας ονοmicroασία που έχει προκαλέσει πολλή συζήτηση η λέξη σηmicroαίνει οχύρωmicroα ή τάφρος και microεταφορικά συλλογή αλλά υποστηρίχθηκε και ότι πρόκειται για ακροστιχίδα (συναγωγή ονοmicroαστικής ύλης διαφόρων ανδρών) ενώ σύmicroφωνα microε άλλη άποψη το σωστό είναι Σουΐδας Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του λεξικού αυτού είναι ότι δεν αρκείται σε ερmicroηνεύmicroατα αλλά επεκτείνεται και σε θέmicroατα ιστορίας της αρχαιοελληνικής λογοτεχνίας και περιλαmicroβάνει γενικότερα πραγmicroατολογικά και πληροφοριακά στοιχεία για ποικίλα θέmicroατα Περισσότερο microοιάζει microε εγκυκλοπαιδικό λεξικό κάτι που δεν είναι παράξενο για την εποχή καθώς παρόmicroοιες ερανιστικές και εγκυκλοπαιδικές συνθέσεις ήταν συνήθεις Ως πηγές ο άγνωστος συντάκτης χρησιmicroο-ποίησε προγενέστερα λεξικά και συλλογές σχολίων και παροιmicroιών microε τρόπο microεθοδικό και κατόρθωσε να αποδώσει ένα εύχρηστο βοήθηmicroα microε microεγάλη διάδοση Επίσης από τον 10ο έως τον 12ο αιώνα συντάχθηκαν και διάφορα άλλα ετυmicroολογικά λεξικά τέσ-σερα από τα οποία είναι γνωστά microε τους λατινικούς τίτλους Etymologicum Genuinum Etymologicum Gudianum Etymologicum Magnum και Etymologicum Symeonis και το πρόβληmicroα της ακριβούς τους σχέσης και της αλληλουχίας τους δεν έχει βρει ακόmicroα ικανοποιητική απάντηση και ταλανίζει τη φιλολογική έρευναΠροϊόν της συλλεκτικής-ερανιστικής δραστηριότητας της εποχής των Μακεδόνων εί-ναι και η Παλατινή Ανθολογία η εκτενής αυτή συλλογή περίπου 3700 επιγραmicromicroάτων από την αρχαιότητα έως το 980 περίπου τότε ένας άγνωστος σε εmicroάς λόγιος βασί-

στηκε στην ανθολογία που είχε συmicroπτύξει (ίσως στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤrsquo) ο πρωτόπαπας Κωνσταντίνος Κεφαλάς τη διεύρυνε και κατέταξε τα επιγράmicromicroατα σε θεmicroατικούς κύκλους δίνοντας στο έργο τη microορφή microε την οποία τη γνωρίζουmicroε σήmicroερα Προς το τέλος του 10ου αιώνα και συγκεκριmicroένα στα χρόνια της βασιλείας των Νι-κηφόρου Βrsquo Φωκά Ιωάννη Αrsquo Τσιmicroισκή και Βασιλείου Βrsquo έζησε και ο Ιωάννης Γεωmicroέ-τρης ή Κυριώτης απόγονος αριστοκρατικής οικογένειας και κάτοχος υψηλής παιδείας Υπηρέτησε στην Αυλή microε το αξίωmicroα του πρωτοσπαθαρίου και προς το τέλος της ζωής του χειροτονήθηκε ιερέας και πιθανώς χρηmicroάτισε microητροπολίτης Mελιτηνής Ως συγγραφέας είναι κυρίως γνωστός για τα πολυάριθmicroα επιγράmicromicroατά του που καλύπτουν ευρύτατη ποικιλία θεmicroάτωνΕπεκτείνεται σε θέmicroατα φιλολογικά microυθολογικά γεωγρα-φικά θεολογικά καλλιτεχνικά και σηmicroαντικός αριθmicroός από τα στιχουργήmicroατά του περιέχει αναφορές σε επίκαιρά του γεγονόταΗ αγιολογία όπως ήδη σηmicroειώθηκε αποτελεί χρήσιmicroη συmicroπληρωmicroατική πηγή για την ανασύνθεση της εικόνας της εποχής Σποραδικά ήδη έχουν σηmicroειωθεί κάποιοι βίοι αγίων προϊόντα της γραφίδας επωνύmicroων συγγραφέων της περιόδου (πχ Ιγνάτιος Διάκονος και Νικήτας Δαβίδ Παφλαγών) Από τα πολυάριθmicroα επώνυmicroα και ανώνυ-microα αγιολογικά κείmicroενα της περιόδου αυτής ενδεικτικά αναφέρεται εδώ ο βίος της αυτοκράτειρας Θεοδώρας στα χρόνια της οποίας έληξε η Εικονοmicroαχία Ο βίος αυτός πρέπει να γράφτηκε λίγα χρόνια microετά τον θάνατό της (867) Επίσης πρέπει να ση-microειωθεί ότι σηmicroαντική είναι και microια οmicroάδα κειmicroένων που βιογραφούν σηmicroαντικούς τοπικούς αγίους της Κάτω Ιταλίας ακολουθώντας τα παραδοσιακά πρότυπα της αγι-ολογικής βιογραφίας όπως είχαν καθιερωθεί έπειτα από πολύχρονη καλλιέργεια του είδους στο Βυζάντιο Ενδεικτικά αναφέρονται οι βίοι του Αγίου Φαντίνου του Νέου του Οσίου Νείλου του Καλαβρού του Ηλία του Σπηλαιώτη του Φιλαρέτου του Νέου του Νικόδηmicroου και πολλοί άλλοι Είναι γραmicromicroένοι συνήθως από microαθητές των αγίων και αυτόπτες microάρτυρες των περιγραφοmicroένων γεγονότων και έστω και αν η αξία τους είναι άνιση προσφέρουν χρήσιmicroα στοιχεία για την προσωπογραφία την τοπογραφία τα ήθη και τα έθιmicroα της περιοχής την κοινωνική ιστορία και γενικά για την εικόνα του επιπέδου του πνευmicroατικού πολιτισmicroού της περιοχής Για τον βίο και το έργο του Συmicroεών του Νέου Θεολόγου (περίπου 949-1022) πηγή

Σελίδα από χειρόγραφο του 11ου αιώνα microε βίους και microαρ-

στηκε στην ανθολογία που είχε συmicroπτύξει (ίσως στα χρόνια του αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤrsquo) ο πρωτόπαπας Κωνσταντίνος Κεφαλάς τη διεύρυνε και κατέταξε τα επιγράmicromicroατα σε θεmicroατικούς κύκλους δίνοντας στο έργο τη microορφή microε την οποία τη γνωρίζουmicroε σήmicroερα Προς το τέλος του 10ου αιώνα και συγκεκριmicroένα στα χρόνια της βασιλείας των Νι-κηφόρου Βrsquo Φωκά Ιωάννη Αrsquo Τσιmicroισκή και Βασιλείου Βrsquo έζησε και ο Ιωάννης Γεωmicroέ-τρης ή Κυριώτης απόγονος αριστοκρατικής οικογένειας και κάτοχος υψηλής παιδείας Υπηρέτησε στην Αυλή microε το αξίωmicroα του πρωτοσπαθαρίου και προς το τέλος της ζωής του χειροτονήθηκε ιερέας και πιθανώς χρηmicroάτισε microητροπολίτης Mελιτηνής Ως συγγραφέας είναι κυρίως γνωστός για τα πολυάριθmicroα επιγράmicromicroατά του που καλύπτουν ευρύτατη ποικιλία θεmicroάτωνΕπεκτείνεται σε θέmicroατα φιλολογικά microυθολογικά γεωγρα-φικά θεολογικά καλλιτεχνικά και σηmicroαντικός αριθmicroός από τα στιχουργήmicroατά του περιέχει αναφορές σε επίκαιρά του γεγονόταΗ αγιολογία όπως ήδη σηmicroειώθηκε αποτελεί χρήσιmicroη συmicroπληρωmicroατική πηγή για την ανασύνθεση της εικόνας της εποχής Σποραδικά ήδη έχουν σηmicroειωθεί κάποιοι βίοι αγίων προϊόντα της γραφίδας επωνύmicroων συγγραφέων της περιόδου (πχ Ιγνάτιος Διάκονος και Νικήτας Δαβίδ Παφλαγών) Από τα πολυάριθmicroα επώνυmicroα και ανώνυ-microα αγιολογικά κείmicroενα της περιόδου αυτής ενδεικτικά αναφέρεται εδώ ο βίος της αυτοκράτειρας Θεοδώρας στα χρόνια της οποίας έληξε η Εικονοmicroαχία Ο βίος αυτός πρέπει να γράφτηκε λίγα χρόνια microετά τον θάνατό της (867) Επίσης πρέπει να ση-microειωθεί ότι σηmicroαντική είναι και microια οmicroάδα κειmicroένων που βιογραφούν σηmicroαντικούς τοπικούς αγίους της Κάτω Ιταλίας ακολουθώντας τα παραδοσιακά πρότυπα της αγι-ολογικής βιογραφίας όπως είχαν καθιερωθεί έπειτα από πολύχρονη καλλιέργεια του είδους στο Βυζάντιο Ενδεικτικά αναφέρονται οι βίοι του Αγίου Φαντίνου του Νέου του Οσίου Νείλου του Καλαβρού του Ηλία του Σπηλαιώτη του Φιλαρέτου του Νέου του Νικόδηmicroου και πολλοί άλλοι Είναι γραmicromicroένοι συνήθως από microαθητές των αγίων και αυτόπτες microάρτυρες των περιγραφοmicroένων γεγονότων και έστω και αν η αξία τους είναι άνιση προσφέρουν χρήσιmicroα στοιχεία για την προσωπογραφία την τοπογραφία τα ήθη και τα έθιmicroα της περιοχής την κοινωνική ιστορία και γενικά για την εικόνα του επιπέδου του πνευmicroατικού πολιτισmicroού της περιοχής Για τον βίο και το έργο του Συmicroεών του Νέου Θεολόγου (περίπου 949-1022) πηγή

Σελίδα από χειρόγραφο του 11ου αιώνα microε βίους και microαρ-

είναι η βιογραφία του από τον microαθητή του Νικήτα Στηθάτο Το όνοmicroα Νέος Θεολόγος φαίνεται ότι αποσκοπεί στην αντιδιαστολή του προς τον Γρηγόριο τον Θεολόγο και προς τον Ιωάννη τον Ευαγγελιστή και Θεολόγο microάλιστα υπάρχει και η άποψη ότι απο-κλήθηκε έτσι ειρωνικά από τους αντιπάλους του Τα χρονικά όρια της ζωής του δεν είναι απόλυτα βέβαια Η γέννησή του προσδιορίζεται γύρω στα microέσα του 10ου αιώνα και καταγόταν από την Παφλαγονία Ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Κωνσταντι-νούπολη και εισήλθε στην υπηρεσία της Αυλής Πολύ γρήγορα όmicroως τον προσείλκυσε ο microοναστικός βίος και microετά από σύντοmicroη παραmicroονή στην Μονή Στουδίου microετοίκη-σε στη microονή του Αγίου Μάmicroαντος όπου χειροτονήθηκε πρεσβύτερος και αργότερα ανέλαβε ηγούmicroενος συντελώντας στην αναζωπύρωση της πνευmicroατικής κίνησης της microονής Παράλληλα microε τα διοικητικά του καθήκοντα ο Συmicroεών ασχολήθηκε και microε τη συγγραφή Έγραψε ύmicroνους όχι για λειτουργική χρήση αλλά για να εκφράσει ποιητικά και microε ωραίο και επιmicroεληmicroένο λεκτικό τις πλούσιες εmicroπειρίες του Ορισmicroένοι από τους ύmicroνους αυτούς είναι γραmicromicroένοι σε στίχους δεκαπεντασύλλαβους Από τα πεζά του συγγράmicromicroατα πρέπει να αναφερθούν τα Κεφάλαια σε τρεις σειρές που αναφέρονται στις τρεις βαθmicroίδες πνευmicroατικής προόδου του ασκητή και οι κατηχήσεις οmicroιλίες προς τους microοναχούς της microονής του γύρω από διάφορα προβλήmicroατα του microοναστικού βίου Παρόmicroοιο είναι και το περιεχόmicroενο των κατηχητικών του λόγων απευθύνεται όmicroως σε ευρύτερο κοινό

Ο 11ος αιώνας Στην πνευmicroατική ατmicroόσφαιρα του 11ου αιώνα αναmicroφιβόλως κυριαρχεί η φυσιογνωmicroία του Μιχαήλ Ψελλού (1018-78 ή 10957) Δεν είναι microόνο ο πιο παραγωγικός microετα-ξύ των συγγραφέων της εποχής αλλά γενικά και ένας από τους πολυγραφότερους λογίους της βυζαντινής λογοτεχνίας Για την παιδεία και την πνευmicroατική του προ-κοπή φρόντισε η microητέρα του και ο Ψελλός πραγmicroατοποίησε επιmicroεληmicroένες σπουδές Οικονοmicroικοί λόγοι τον οδήγησαν αρχικά σε σύντοmicroη θητεία επαρχιακού υπαλλήλου αλλά περίπου από το 1041 εγκαταστάθηκε microόνιmicroα στην Κωνσταντινούπολη όπου υπηρέτησε ως γραmicromicroατέας του αυτοκρατορικού δικαστηρίου ενώ συγχρόνως είχε την ευκαιρία να αξιοποιήσει και τις ευρύτατες γνώσεις του παραδίδοντας microαθήmicroατα σε microεγάλο αριθmicroό microαθητών Είχε στενές σχέσεις microε τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Θrsquo τον

Μονοmicroάχο (1042-55) ο οποίος γύρω στο 1045 του απένειmicroε τον τίτλο του υπερτίmicroου και του υπάτου των φιλοσόφων Ο Ψελλός είχε κατορθώσει να επιβληθεί όχι microόνο χάρη στις γνώσεις του αλλά και χάρη στην ευελιξία του και στην έmicroφυτη αίσθηση της πολιτικής που κατείχε προσόντα που είχε την ευκαιρία να αναδείξει υπηρετώ-ντας ως πρωτοασηκρήτις δηλαδή ως προϊστάmicroενος της αυτοκρατορικής γραmicromicroατείας Όταν το 1055 πέθανε ο προστάτης του ο Κωνσταντίνος Θrsquo ο Ψελλός αποφάσισε να καρεί microοναχός Για σύντοmicroο διάστηmicroα (microικρότερο του έτους) αποσύρθηκε στο γνωστό microοναστικό κέντρο του Ολύmicroπου της Βιθυνίας πολύ σύντοmicroα όmicroως εγκατέλειψε τον microοναχικό βίο και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη έχοντας πλέον ποικιλότροπη ανάmicroειξη στα κοινά Για τα γεγονότα αυτά πληροφορεί ο ίδιος στο ιστοριογραφικό του έργο το οποίο συνήθως αποκαλείται Χρονογραφία αν και δεν έχει καmicroία σχέση microε άλλες παραδοσιακές βυζαντινές χρονογραφίες και ο τίτλος δεν πρέπει να οφείλεται στον συγγραφέα Το κείmicroενο καλύπτει τα γεγονότα από την αρχή της βασιλείας του Βασιλείου Βrsquo (976 συνεχίζει δηλαδή τον Λέοντα Διάκονο) έως την άνοδο στον θρόνο του Νικηφόρου Γrsquo Bοτανειάτη (1078) Διακρίνεται σε δύο τmicroήmicroατα το πρώτο που καλύπτει γεγονότα έως το 1041 εκθέτει τα γεγονότα microε περισσότερη συντοmicroία αλλά και microε περισσότερη αξιοπιστία Πρέπει να ολοκληρώθηκε microεταξύ των ετών 1059 και 1063 Στο δεύτερο microέρος η αφήγηση είναι αναλυτικότερη αλλά όχι τόσο αντικειmicroε-νική εφόσον ο Ψελλός κολακεύει τους ισχυρούς αλλά και παρουσιάζει γεγονότα στα οποία είχε ανάmicroειξη ο ίδιος microε επίκεντρο τις προσωπικές του επιλογές Το τmicroήmicroα αυτό δηλαδή έχει περισσότερο αυτοβιογραφικό χαρακτήρα Παρά το ότι αποσιωπά σηmicroαντικά περιστατικά της εποχής του όπως το Σχίσmicroα (1054) οι βυζαντινές επι-χειρήσεις στην Ιταλία ή ο εκχριστιανισmicroός των Ρώσων ως σύνολο το έργο θεωρείται από τα καλύτερα της βυζαντινής λογοτεχνίας αφού ο συγγραφέας είναι οξυδερκής παρατηρητικός λεπτός ψυχολόγος και σκιαγραφεί επιτυχηmicroένα χαρακτήρες και κατα-στάσεις πάντα από την πλευρά της Αυλής και των υψηλών αξιωmicroατούχων Προσφά-τως αποδόθηκε στον Ψελλό και ένα άλλο ιστοριογραφικό κείmicroενο microε τίτλο Ιστορία Σύντοmicroος το οποίο περιλαmicroβάνει χρονογραφική καταγραφή των αυτοκρατόρων της αρχαίας Ρώmicroης και κάπως εκτενέστερη αναγραφή των πράξεων των Βυζαντινών αυ-τοκρατόρων έως τον Βασίλειο Βrsquo συνοδευόmicroενη ορισmicroένες φορές από αποφθέγmicroατα που υποτίθεται ότι είπαν αλλά δεν υπάρχει οmicroοφωνία ως προς το αν πράγmicroατι το

Η σύνταξη του λεξικού της laquoΣούδαςraquo τοποθετείται στο

Μονοmicroάχο (1042-55) ο οποίος γύρω στο 1045 του απένειmicroε τον τίτλο του υπερτίmicroου και του υπάτου των φιλοσόφων Ο Ψελλός είχε κατορθώσει να επιβληθεί όχι microόνο χάρη στις γνώσεις του αλλά και χάρη στην ευελιξία του και στην έmicroφυτη αίσθηση της πολιτικής που κατείχε προσόντα που είχε την ευκαιρία να αναδείξει υπηρετώ-ντας ως πρωτοασηκρήτις δηλαδή ως προϊστάmicroενος της αυτοκρατορικής γραmicromicroατείας Όταν το 1055 πέθανε ο προστάτης του ο Κωνσταντίνος Θrsquo ο Ψελλός αποφάσισε να καρεί microοναχός Για σύντοmicroο διάστηmicroα (microικρότερο του έτους) αποσύρθηκε στο γνωστό microοναστικό κέντρο του Ολύmicroπου της Βιθυνίας πολύ σύντοmicroα όmicroως εγκατέλειψε τον microοναχικό βίο και επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη έχοντας πλέον ποικιλότροπη ανάmicroειξη στα κοινά Για τα γεγονότα αυτά πληροφορεί ο ίδιος στο ιστοριογραφικό του έργο το οποίο συνήθως αποκαλείται Χρονογραφία αν και δεν έχει καmicroία σχέση microε άλλες παραδοσιακές βυζαντινές χρονογραφίες και ο τίτλος δεν πρέπει να οφείλεται στον συγγραφέα Το κείmicroενο καλύπτει τα γεγονότα από την αρχή της βασιλείας του Βασιλείου Βrsquo (976 συνεχίζει δηλαδή τον Λέοντα Διάκονο) έως την άνοδο στον θρόνο του Νικηφόρου Γrsquo Bοτανειάτη (1078) Διακρίνεται σε δύο τmicroήmicroατα το πρώτο που καλύπτει γεγονότα έως το 1041 εκθέτει τα γεγονότα microε περισσότερη συντοmicroία αλλά και microε περισσότερη αξιοπιστία Πρέπει να ολοκληρώθηκε microεταξύ των ετών 1059 και 1063 Στο δεύτερο microέρος η αφήγηση είναι αναλυτικότερη αλλά όχι τόσο αντικειmicroε-νική εφόσον ο Ψελλός κολακεύει τους ισχυρούς αλλά και παρουσιάζει γεγονότα στα οποία είχε ανάmicroειξη ο ίδιος microε επίκεντρο τις προσωπικές του επιλογές Το τmicroήmicroα αυτό δηλαδή έχει περισσότερο αυτοβιογραφικό χαρακτήρα Παρά το ότι αποσιωπά σηmicroαντικά περιστατικά της εποχής του όπως το Σχίσmicroα (1054) οι βυζαντινές επι-χειρήσεις στην Ιταλία ή ο εκχριστιανισmicroός των Ρώσων ως σύνολο το έργο θεωρείται από τα καλύτερα της βυζαντινής λογοτεχνίας αφού ο συγγραφέας είναι οξυδερκής παρατηρητικός λεπτός ψυχολόγος και σκιαγραφεί επιτυχηmicroένα χαρακτήρες και κατα-στάσεις πάντα από την πλευρά της Αυλής και των υψηλών αξιωmicroατούχων Προσφά-τως αποδόθηκε στον Ψελλό και ένα άλλο ιστοριογραφικό κείmicroενο microε τίτλο Ιστορία Σύντοmicroος το οποίο περιλαmicroβάνει χρονογραφική καταγραφή των αυτοκρατόρων της αρχαίας Ρώmicroης και κάπως εκτενέστερη αναγραφή των πράξεων των Βυζαντινών αυ-τοκρατόρων έως τον Βασίλειο Βrsquo συνοδευόmicroενη ορισmicroένες φορές από αποφθέγmicroατα που υποτίθεται ότι είπαν αλλά δεν υπάρχει οmicroοφωνία ως προς το αν πράγmicroατι το

Η σύνταξη του λεξικού της laquoΣούδαςraquo τοποθετείται στο

έργο αυτό ανήκει στον Ψελλό Πολυάριθmicroες (γύρω στις 300) είναι οι επιστολές του microε στοιχεία και ιστορικές ειδήσεις που συmicroπληρώνουν την εικόνα της εποχής Ιστο-ρικά στοιχεία παρέχουν και τα ρητορικά του κείmicroενα ιδίως οι εγκωmicroιαστικοί του λόγοι προς τους αυτοκράτορες Κωνσταντίνο Θrsquo τον Μονοmicroάχο και Μιχαήλ Ζrsquo Δούκα Άλλη κατηγορία ρητορικών κειmicroένων του είναι οι 18 επιτάφιοι λόγοι που έγραψε για να τι-microήσει τη microνήmicroη συγγενών και γνωστών του όπως της microητέρας του Θεοδότης της κό-ρης του Στυλιανής των πατριαρχών Μιχαήλ Αrsquo Κηρουλάριου (1043-58) Κωνσταντίνου Γrsquo Λειχούδη (1059-63) και Ιωάννη Ηrsquo Ξιφιλίνου (1064-75) και άλλων επισήmicroων και αξιωmicroατούχων Επίσης έγραψε και λόγους απολογητικούς (για να αντικρούσει κριτικές που δέχτηκε και να δικαιολογήσει διάφορες επιλογές του κατά τη διάρκεια της στα-διοδροmicroίας του) καθώς και λόγους microε διάθεση παιγνιώδη και σατιρική Ως microελετητής της φιλοσοφίας ο Ψελλός χαρακτηρίζεται νεοπλατωνικός είχε όmicroως γνώση και της αριστοτελικής φιλοσοφίας Για τον διάδοχο του Κωνσταντίνου Ιrsquo Δούκα (1059-67) τον microετέπειτα αυτοκράτορα Μιχαήλ Ζrsquo Δούκα (1071-8) του οποίου ήταν δάσκαλος έγραψε το έργο Διδασκαλία παντοδαπή στο οποίο θίγει όχι microόνο θέmicroατα φιλοσοφικά αλλά και θεολογικά ψυχολογικά φυσιολογικά αστρολογικά microετεωρολογικά και πολλά άλλα βασιζόmicroενος σε microεγάλο βαθmicroό στο έργο του Πλούταρχου περί των αρεσκόντων φιλοσόφοις Σηmicroαντικός είναι και ο αριθmicroός των καθαρά θεολογικών του πραγmicroατειών και έχει γράψει επίσης και για θέmicroατα λογοτεχνικής κριτικής Ενδεικτικά αναφέρονται το δοκίmicroιό του που συγκρίνει δύο γνωστούς microυθιστοριογράφους της αρχαιότητας τον Ηλιόδωρο και τον Αχιλλέα Τάτιο καθώς και η σύντοmicroη πραγmicroατεία του σχετικά microε το ποιος γράφει καλύτερους στίχους ο Ευριπίδης ή ο Πισίδης Όπως συmicroβαίνει συνή-θως microε τις περιπτώσεις πολυγραφότατων συγγραφέων στον Ψελλό έχουν αποδοθεί και πολλά κείmicroενα που δεν είναι σίγουρο αν είναι δικά του Εκτός από την Ιστορία Σύντοmicroο που προαναφέρθηκε χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του κειmicroένου Περί ενεργείας δαιmicroόνων σηmicroαντικής πηγής περί της αιρέσεως των Ευχιτών το οποίο προσφάτως θεωρήθηκε ψευδεπίγραφο χωρίς πάντως να έχει λεχθεί η τελευταία λέξη στο επίmicroαχο αυτό θέmicroα Πάντως ο Ψελλός είχε ασχοληθεί και microε τις microυστικιστικές επιστήmicroες της εποχής του ενώ άλλα κείmicroενά του παρουσιάζουν ενδιαφέρον και από άποψη λαογραφική Χαρακτηριστικό είναι ακόmicroα ότι πολλά παρεmicroφερή θέmicroατα ο λόγι-ος τα ανέπτυξε και σε έmicromicroετρη microορφή

Πληροφορίες για τη Μεσοβυζα-ντινή περίοδο παρέχουν επίσης

Ο Μιχαήλ Ψελλός έγραψε το έργο laquoΔιδασκαλία παντοδαπήraquo

Ο Μιχαήλ Aτταλειάτης (περ 102030-85) απώτερης microικρασιατικής καταγωγής όπως δηλώνει το επίθετό του πιθανότατα γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη σπούδασε νοmicroικά εργάστηκε ως δικηγόρος απέκτησε microεγάλη περιουσία και κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Κωνσταντίνου Ιrsquo Δούκα κατείχε το αξίωmicroα του κριτού (δηλαδή δικαστή) επί του ιπποδρόmicroου και του βήλου Ακολούθησε τον Ρωmicroανό Δrsquo Διογένη (1068-71) στις εκστρατείες του ως κριτής του στρατοπέδου το 1077 ίδρυσε microονή της οποίας συνέταξε και το Τυπικό (γνωστό ως Διάταξις χρήσιmicroο εκτός των άλλων και για τον κατάλογο των βιβλίων που κατείχε η microονή) και αργότερα στα χρόνια του Νικηφόρου Γrsquo Bοτανειάτη (1078-81) του απονεmicroήθηκαν οι τίτλοι του πατρικίου του microαγίστρου και του προέδρου Στον τελευταίο αυτόν αυτοκράτορα είναι αφιερωmicroένο και το ιστοριογραφικό του έργο που καλύπτει το διάστηmicroα 1034-7980 microε ιδιαίτερη έmicroφαση σε γεγονότα που έζησε ο ίδιος ως αυτόπτης τα οποία περιγράφονται microε ρεαλισmicroό και αντικειmicroενικότητα Έως ένα σηmicroείο και το έργο αυτό έχει χαρακτήρα αποmicroνηmicroονευmicroάτων αντίθετα όmicroως από τον Ψελλό ο Ατταλειάτης είναι πολύ πιο microετρηmicroένος Από το έργο του δεν λείπουν και κάποια στοιχεία της παραδοσιακής χρονογραφίας όπως η απαρίθmicroηση οιωνών και θεοσηmicroειών και οι φυσιογνωστικές παρεκβάσεις Ο Ιωάννης Σκυλίτζης σύγχρονος του Ψελλού όπως ισχυρίζεται ο ίδιος πρέπει να ήταν κάπως νεότερός του αφού στην αφήγησή του που φθάνει έως το 1057 δεν φαίνεται να περιγράφει γεγονότα από προσωπική εmicroπειρία ίσως να είχε γεννηθεί γύρω στα microέσα του αιώνα Η συγγραφή του έργου του πιθανότατα πραγmicroατοποιήθηκε microετά το 1071 (όριο του παρόντος 6ου τόmicroου) αλλά ως προς το περιεχόmicroενο χρο-νολογικά καλύπτει περιστατικά της Μεσοβυζαντινής εποχής Τιτλοφορείται Σύνοψις Iστοριών ουσιαστικά όmicroως πρόκειται για χρονογραφικό κείmicroενο που συνεχίζει τη χρονογραφία του Θεοφάνη από το 813 microε microικρό προεισαγωγικό τmicroήmicroα για τα γεγονό-τα των ετών 811-3 Στο προοίmicroιό του διαπιστώνει ότι οι προηγούmicroενοί του ιστορικοί έγραψαν κατά κανόνα πολύ υποκειmicroενικά και δεν κατάφεραν να δώσουν αξιόπιστη ει-κόνα των γεγονότων Ο ίδιος επιχειρεί να δώσει πιο εξισορροπηmicroένη εικόνα όσο του επέτρεπαν οι προδιαγραφές και οι γενικοί κανόνες του είδους Βεβαίως ως πηγές έχει τους συγγραφείς που επικρίνει στο προοίmicroιό του δηλαδή τον Γενέσιο τον Λέοντα Διάκονο τους Συνεχιστές του Θεοφάνη και ορισmicroένους άλλους που είναι γνωστοί σε

Ο Μιχαήλ Ψελλός συγκαταλέ-γεται στους πολυγραφότερους

microας microόνο ως ονόmicroατα Το γεγονός αυτό έχει ως συνέπεια η αφήγησή του να αποκλίνει υπέρ της Μακεδονικής δυναστείας Ως Συνέχεια του Σκυλίτζη είναι γνωστή microια αφήγηση των γεγονότων από 1057 έως 1079 που παρουσιάζει πολλές οmicroοιότητες στο ύφος και στο περιεχόmicroενο προς το χρονογραφικό έργο του Σκυλίτζη οπότε πιθανότατα έχει γραφεί από τον ίδιο Η Σύνοψις Iστοριών έχει επαναληφθεί σχεδόν κατά λέξη στο χρονογραφικό έργο του αγνώστου κατά τα άλλα Γεωργίου Kεδρηνού ο οποίος πιθανότατα έζησε προς τα τέλη του 11ου και τις αρχές του εποmicroένου αιώνα και συνέταξε χρονογραφία laquoαπό κτίσεως κόσmicroουraquo έως το 1057 Ως Στρατηγικόν τιτλοφορείται ένα ενδιαφέρον κείmicroενο του Kεκαυmicroένου για τον οποίο δεν γνωρίζουmicroε πολλά πράγmicroατα Πρέπει να έζησε microεταξύ 1020 και 1070 και πιθανώς καταγόταν από τη Μακεδονία Το κείmicroενό του δεν έχει σχέση microε τα παραδοσιακά εγχειρίδια στρατιωτικής τακτικής καθώς ελάχιστος χώρος αφιερώνεται σε θέmicroατα στρατιωτικά Είναι περισσότερο ένας οδηγός καλής συmicroπεριφοράς microε παραινετικό χα-ρακτήρα απευθυνόmicroενος στους γιους του συγγραφέα αλλά και γενικότερα σε όσους κατέχουν δηmicroόσια θέση επεκτείνεται σε θέmicroατα οικονοmicroίας και συνηθειών της Αυ-λής και περιέχει ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την εθνογραφία του βυζαντινού κράτους Ενδιαφέροντα παρόmicroοια στοιχεία microε του Ψελλού είχε και ο Ιωάννης Ξιφιλίνος που γεννήθηκε περίπου το 1010 στην Τραπεζούντα και είχε επιτυχή σταδιοδροmicroία στην Κωνσταντινούπολη ως δικηγόρος αυτοκρατορικός δικαστής και νοmicroοφύλαξ δηλαδή επικεφαλής του νοmicroικού τmicroήmicroατος του πανεπιστηmicroίου Με το όνοmicroά του είναι συν-δεδεmicroένη και η αναβίωση των νοmicroικών σπουδών microε διάταγmicroα (Νεαρά) του Κωνστα-ντίνου Μονοmicroάχου (την οποία συνέταξε άλλος αξιόλογος λόγιος της εποχής ο Ιωάν-νης Μαυρόπους) Αργότερα ο Ξιφιλίνος αποφάσισε να καταφύγει σε microοναστήρι στον Όλυmicroπο της Bιθυνίας για να αποφύγει τις συκοφαντίες εναντίον του Εκεί έmicroεινε έως το 1064 έτος που τοποθετήθηκε στον πατριαρχικό θρόνο ως Ιωάννης Ηrsquo Φαίνεται ότι είχε αξιόλογη συγγραφική παραγωγή από την οποία δυστυχώς ελάχιστα κείmicroενα διασώθηκαν σχετικά microε θέmicroατα φιλοσοφικοθρησκευτικά και νοmicroικά Με το όνοmicroά του είναι συνδεδεmicroένη και η συλλογή ερmicroηνειών στις ευαγγελικές περικοπές που διαβά-ζονται στη λειτουργία της Κυριακής σε όλη τη διάρκεια του έτους Επίσης σε αυτόν

Προmicroετωπίδα λατινικής microετά-φρασης πραγmicroατείας του

οφείλεται η διάσωση microεγάλου microέρους των Ρωmicroαϊκών Ιστοριών του Δίωνος Kάσσιου καθώς κατάρτισε επιτοmicroή τους microετά από εντολή του Μιχαήλ Ζrsquo Αξιόλογη θέση στην πνευmicroατική παραγωγή της εποχής κατέχει και ο Ιωάννης Mαυρό-πους Καταγόταν από την Παφλαγονία αλλά ακριβής τόπος και χρονολογία γέννησης δεν είναι γνωστά Ήλθε σε microικρή ηλικία στην Κωνσταντινούπολη όπου είχε την ευ-καιρία να παρακολουθήσει συστηmicroατικές σπουδές ρητορικής φιλοσοφίας και νοmicroικής Κατόπιν στράφηκε στη διδασκαλία έχοντας microαθητή microεταξύ άλλων και τον Ψελλό Σηmicroαντική ήταν η συmicroβολή του στην αναγέννηση των φιλοσοφικών σπουδών Γύρω στο 1043 συνδέθηκε και αυτός microε τον κύκλο των λογίων που περιστοίχιζαν τον Κων-σταντίνο τον Μονοmicroάχο ενώ τέσσερα χρόνια αργότερα χειροτονήθηκε microητροπολίτης Eυχαΐτων χωρίς να είναι απόλυτα ξεκάθαρο αν microε τον τρόπο αυτόν αποmicroακρύνθηκε από την Κωνσταντινούπολη έχοντας πέσει σε δυσmicroένεια ή αν αντιθέτως η τοποθέ-τηση αυτή ήταν microια ανταmicroοιβή για τις υπηρεσίες του Στη microητρόπολη αυτή παρά τις προσπάθειές του να φύγει έmicroεινε έως το 1075 και τα τελευταία χρόνια της ζωής του τα πέρασε στη microονή Προδρόmicroου Πέτρας στην Κωνσταντινούπολη Το έργο του αποτελείται από α) 77 επιστολές οι οποίες πληροφορούν microεταξύ άλλων και για τις συνθήκες ζωής στην αποmicroακρυσmicroένη εκείνη microητρόπολή του Τη microελέτη τους δυσκο-λεύει πάντως το γεγονός ότι δεν αναφέρονται οι αποδέκτες τους β) δώδεκα λόγους οι οποίοι εκφωνήθηκαν σε θρησκευτικές γιορτές τόσο στην Κωνσταντινούπολη όσο και στα Ευχάιτα και οι οποίοι αρκετές φορές περιλαmicroβάνουν ειδήσεις για προβλήmicroατα και ιστορικά γεγονότα της εποχής γ) πλήθος επιγραmicromicroάτων από τα οποία microεγάλος αριθmicroός αναφέρεται σε γιορτές και εικόνες αγίων ενώ ορισmicroένα άλλα είναι επιτύmicroβια αυτοβιογραφικά σκωπτικά ή ποικίλου περιεχοmicroένου Τα περισσότερα ξεχωρίζουν από άλλα παρόmicroοια του είδους για την ευρηmicroατικότητα και την πρωτοτυπία τους Σε ένα από αυτά ο Μαυρόπους παρακαλεί τον Ιησού να διασώσει από την τιmicroωρία τουλά-χιστον τον Πλάτωνα και τον Πλούταρχο επειδή και οι δύο microε τα έργα τους και τον χαρακτήρα τους πλησίασαν τις διδασκαλίες της Εκκλησίας Ας σηmicroειωθεί επιπλέον ότι του αποδίδεται η καθιέρωση του συνεορτασmicroού των τριών Ιεραρχών Ο Χριστόφορος Μυτιληναίος (περ 1000-50) κατείχε επίσης τα υψηλά αξιώmicroατα του ανθύπατου του πατρίκιου και του κριτού Παφλαγονίας και Αρmicroενιακών Αντίθετα από τους προηγουmicroένους δεν έγραψε καθόλου πεζά κείmicroενα παρά microόνο έmicromicroετρα Ση-

Ο πατριάρχης Κωνσταντινού-πολης Μιχαήλ Κηρουλάριος

Στο έργο του laquoΣύνοψις Ιστο-ριώνraquo ο Ιωάννης Σκυλίτζης αφη-

microαντικό microέρος των στιχουργηmicroάτων του είναι τα έmicromicroετρα καλενδάρια των αγίων της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας τα οποία ανευρίσκονται στα λειτουργικά βιβλία Επιπλέον έχει συνθέσει πλήθος άλλων επιγραmicromicroάτων σε ποικίλα θέmicroατα που διακρί-νονται για την καλαισθησία τους απευθύνονται προς τους συγχρόνους του και προς άλλα πρόσωπα της αυλικής ιεραρχίας και συχνά απηχούν γεγονότα της επικαιρότητας της εποχής Ως microαθητής του Ψελλού είναι γνωστός ο Ιωάννης Ιταλός ιταλικής καταγωγής όπως φαίνεται από το προσωνύmicroιό του Φαίνεται ότι διαδέχθηκε τον δάσκαλό του (microε τις απόψεις του οποίου είχε διαφωνήσει) στην καθηγητική έδρα της φιλοσοφίας Παρέ-microεινε ονοmicroαστός για τη διαλεκτική του δεινότητα και ασχολήθηκε microε τον Aριστοτέλη Διασώθηκαν ορισmicroένα σχόλιά του στα Τοπικά Επίσης διαθέτουmicroε microια συλλογή φιλο-σοφικοθεολογικών του πραγmicroατειών microε γενικό τίτλο Aπορίαι που θυmicroίζουν κάπως τη Διδασκαλία Παντοδαπή του Ψελλού Οι ιδέες του Ιταλού κρίθηκαν επικίνδυνες οπότε παραπέmicroφθηκε σε δικαστήριο και καταδικάστηκε να εγκαταλείψει τη διδασκαλία και να αποσυρθεί σε microοναστήρι Ο πρωταγωνιστής του Σχίσmicroατος του 1054 ο πατριάρχης Μιχαήλ Κηρουλάριος (1043-59) είχε αναφερθεί στο θέmicroα της διαmicroάχης των Εκκλησιών σε τέσσερις επιστολές του δύο προς τον πατριάρχη Αντιοχείας Πέτρο τον Βrsquo (1028-51) και άλλες δύο προς τους Πατριάρχες Αντιόχειας και Ιεροσολύmicroων αντιστοίχως Οι δογmicroατικές απόψεις του έχουν αναπτυχθεί πιο συστηmicroατικά στην πραγmicroατεία που είναι γνωστή microε τον τίτλο Πανοπλία κατά των Λατίνων Αλλά και ο microητροπολίτης Aχρίδος Λέων είχε υποστηρί-ξει τον Kηρουλάριο γράφοντας και ο ίδιος επιστολές προς πάντας τους αρχιερείς των Φράγκων Στο κείmicroενο αυτό απάντησε ως γνωστόν ο παπικός απεσταλmicroένος Oυmicroβέρ-τος και οι αντιπαραθέσεις αυτές ήταν η αφετηρία των γεγονότων που οδήγησαν στο δεύτερο Σχίσmicroα (1054) Στις διαπραγmicroατεύσεις microε την παπική αποστολή παρευρισκόταν και ο ευρυmicroαθέστατος λόγιος και microοναχός της Μονής Στουδίου Νικήτας ο Στηθάτος ο οποίος εκτός από τη βιογραφία του δασκάλου του Συmicroεών του Νέου Θεολόγου και από τα ασκητικά του συγγράmicromicroατα έχει συνθέσει σειρά κειmicroένων εναντίον των καταχρήσεων των Λατίνων Αξίζει να σηmicroειωθεί ότι ο Νικήτας υποχρεώθηκε από τον Κωνσταντίνο Θrsquo τον Μονοmicroά-χο (1042-1055) να ανακαλέσει τις επικρίσεις του διότι ο αυτοκράτορας αποσκοπούσε

Ο Ιωάννης Ξιφιλίνος αρχικά νοmicroικός και αργότερα πατρι-

Ο microητροπολίτης Ευχαΐτων Ιωάν-νης Μαυρόπους παρουσίασε

σε συνεργασία microε τον πάπα εναντίον των Νορmicroανδών της Κάτω Ιταλίας

ΤέχνηΟι ιστορικές περιπέτειες της αυτοκρατορίας κατά τη Μεσοβυζαντινή περίοδο έχουν ασφαλώς αντίκτυπο και στην τέχνη Για παράδειγmicroα τα microεγάλα κτιριακά συγκροτήmicroατα της Πρωτοβυζαντινής περιόδου ερειπώθηκαν κατά το πρώτο microισό του 7ου αιώνα microετά τις καταστροφές που είχαν υποστεί από τους ισχυρούς σεισmicroούς του προηγούmicroενου αι-ώνα ενώ ασφαλώς σηmicroαντικές ήταν και οι ζηmicroιές από τις εχθρικές επιδροmicroές τόσο στο ανατολικό όσο και στο δυτικό microέτωπο Όσον αφορά την αρχιτεκτονική που δεν φαί-νεται να επηρεάστηκε από την Εικονοmicroαχία ασφαλώς η σηmicroαντικότερη εξέλιξη ήταν η σταδιακή προσαρmicroογή των παλαιών ναών τύπου βασιλικής και η εmicroφάνιση νέου τύπου του σταυροειδούς εγγεγραmicromicroένου microε τρούλο ο οποίος όπως και η βασιλική παρουσι-άζει διαφορές στην διαρρύθmicroισή του και microορφολογικές αποκλίσεις ανάλογα microε τον τόπο και τον χρόνο Σταδιακά από τον 10ο αιώνα εmicroφανίζονται νέες αναζητήσεις στη ναοδο-microία όπως οι καλούmicroενοι τρίκογχοι ναοί προσαρmicroογή των σταυροειδών εγγεγραmicromicroένων όπου οι πλάγιες κεραίες του νοητού σταυρού που σχηmicroατίζει το κτίριο διαmicroορφώνονται σε κόγχες στις οποίες συνήθως τοποθετούνται οι ψάλτες Στις αρχές του 11ου αιώνα εmicroφανίζεται άλλος τύπος ο σταυροειδής οκταγωνικός Ως προς τη ζωγραφική τόσο στα ψηφιδωτά όσο και στις τοιχογραφίες η Εικονοmicroαχία αποτελεί σηmicroαντική τοmicroή Πριν από την Εικονοmicroαχία διακρίνονται δύο κύριες τάσεις η κλασικίζουσα που συνεχίζει την παράδοση της ελληνιστικής ζωγραφικής και η αντίθετη η αντικλασική τάση Αλλά από τα χρόνια της Εικονοmicroαχίας και microετά εγκαταλείπονται τα εικονογραφικά προγράmicromicroατα και παρατηρείται τάση επιστροφής στις πρωτοχριστιανικές συmicroβολικές παραστάσεις microε έmicroφαση στο σύmicroβολο του σταυρού ή στον ανεικονικό διάκοσmicroο microε χρήση φυτικών και ζωικών θεmicroάτων Μετά την αποκατάσταση των εικόνων παρατηρείται όπως και στα γράmicromicroατα microια τάση αναβίωσης της παράδοσης που οδηγεί σε επανεmicroφάνιση κλασικι-στικών τάσεων Διαmicroορφώνονται πάλι δύο κύκλοι εικονογραφικών προγραmicromicroάτων ένας microε απεικονίσεις αγίων και άλλος που βασίζεται στην απόδοση ευαγγελικών σκηνών Βασική επιδίωξη είναι όπως είναι ευνόητο η εικονογραφική απόδοση των δογmicroατικών αντιλήψεων Η γλυπτική πλέον ελάχιστα χρησιmicroοποιείται ενώ ανθίζει η microικροτεχνία microε ποικίλους τρόπους επεξεργασίας των πολυτίmicroων microετάλλων και η χρυσοκεντητική

Εξωτερική άποψη του ναού του Αγίου Δηmicroητρίου του Kατσούρη

Το Καθολικό της Μονής του Οσίου Λουκά στη Βοιωτία που

Η laquoΒάπτισηraquo σε σελίδα εικο-νογραφηmicroένου χειρογράφου

Ιδιαίτερα αξίζει να προσεχθούν και οι microικρογραφίες των χειρογράφων (ψαλτήρια ευαγ-γέλια πατερικά κείmicroενα ιατρικά χειρόγραφα κώδικες ιστοριογραφικών κειmicroένων κά τα οποία τις περισσότερες φορές είναι χρονολογηmicroένα ακριβώς) κλάδος της τέχνης microε ιδιαίτερο δυναmicroισmicroό και παραστατική δύναmicroη Από τη microελέτη τους microπορεί να προ-κύψουν ενδιαφέροντα στοιχεία για την εξέλιξη της ζωγραφικής καθώς οι τάσεις είναι πολλές φορές παράλληλες

Η πρώτη ολοσέλιδη προmicroετω-πίδα του περίφηmicroου Παρισινού

Τmicroήmicroα της παράστασης του Νιπτήρα από τον ψηφιδωτό διά-