Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ & Η ΠΤΩΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΣ ΑΝΑΤΟΛΗΣ ΣΤΟ ΙΣΛΑΜ (610 - 641/2)

Η εύκολη σχετικά επικράτηση των επαναστατών δεν σήµαινε πως ο νέος ισχυρός άνδρας, Ηράκλειος Α', θα είχε αναλόγως εύκολο έργο, αφού κλήθηκε αµέσως να αντι-µετωπίσει τα τεράστια εσωτερικά και εξωτερικά προβλήµατα που είχαν συσσωρευτεί στην οκταετή τυραννίδα του Φωκά. Ωστόσο, κρίνεται υπερβολική η άποψη ότι ο Ηράκλειος κλονίστηκε από την οικτρή κατάσταση που είχε περιέλθει η αυτοκρατορία και ότι προς στιγµήν αρνήθηκε να στεφθεί αυτοκράτορας, όταν του προσέφεραν το στέµµα σύγκλητος και λαός υπό τις ευλογίες του ικανού πατριάρχη Σεργίου και ότι επεδίωξε να αναλάβει αντ’ αυτού ο µόνος ικανός αξιωµατούχος από το περιβάλλον του Φωκά, Πρίσκος. Άλλωστε όλη η περίοδος του 7ου αιώνα χαρακτηρίζεται σκοτεινή εξαιτίας της έλλειψης αξιόπιστων και λεπτοµερών πηγών. Οι σύγχρονοι Γεώργιος Πισί-δης, Θεόδωρος Σύγκελλος και ο άγνωστος ακόµη συγγραφέας του Πασχαλίου Χρονικού δίνουν αποσπασµατικά, ελλιπέστατα και συγκεχυµένα στοιχεία, ενώ οι µεταγενέστε-ροι Θεοφάνης και πατριάρχης Νικηφόρος στηρίζονται κυρίως στους πρώτους. Κατά συνέπεια, το ανορθωτικό έργο του αυτοκράτορα µε τον οποίο το βυζαντινό κράτος εισήλθε σε µια νέα περίοδο εξιστορήθηκε µε αρκετά χρονικά κενά, ανεξακρίβωτα και ατεκµηρίωτα εν πολλοίς γεγονότα.Βέβαιο πάντως θεωρείται πως ο Ηράκλειος, δεχόµενος την πρόταση της συγκλήτου και έχοντας τη λαϊκή υποστήριξη, στέφθηκε αυτοκράτορας την ίδια ηµέρα, Δευτέρα 6 Οκτωβρίου του 610, στο παρεκκλήσιο του Αγίου Στεφάνου στο Παλάτιον από τον πατριάρχη Σέργιο (610-38). Πιθανώς την ίδια στιγµή της στέψης του παντρεύτηκε και τη Φαβία, κόρη του Ρογά της Άφρου, η οποία είχε διασωθεί από τους Πρασίνους µετά τον βίαιο εγκλεισµό της σε µονή από τον Φωκά. Εν συνεχεία, επικεφαλής ποµπής

Χρυσό νόµισµα του Φωκά ο οποίος είναι ο πρώτος αυτο-

http://img.t05_k09_p001_1

συγκλητικών και στρατιωτικών, µετέβη στον ναό της Αγίας Σοφίας, όπου στέφθηκε εκ νέου από τον πατριάρχη. Την εποµένη επικυρώθηκε η στέψη του από τους δήµους σε επίσηµη τελετή στον Ιππόδροµο, ενώ κάηκαν εν µέσω αποδοκιµασιών η εικόνα του τυράννου Φωκά και το βάνδον (έµβληµα) των Βενέτων. Αυτό υπήρξε το ακροτελεύτιο χτύπηµα σε έναν δήµο ο οποίος παρά τη σταδιακή αποδυνάµωσή του από το 532 και για εβδοµήντα περίπου έτη εξακολουθούσε να διαδραµατίζει αξιόλογο ρόλο στην πολιτική σκηνή της πρωτεύουσας. Γεννηµένος πιθανώς το 575 στην Καππαδοκία –ή κατά τον Αρµένιο ιστορικό Σεβέο στην Αρµενία– ο Ηράκλειος διήγε τότε το 35ο έτος της ηλικίας του, εποµένως βρι-σκόταν σε πλήρη ωριµότητα. Αν και υπήρξε γόνος ισχυρής και επιφανούς οικογένειας, που είχε αναδείξει αξιόλογα µέλη στην κρατική µηχανή, ελάχιστα είναι γνωστά για την παιδική και νεανική του ηλικία. Πιθανώς να έλαβε ανώτερες εγκύκλιες γνώσεις µε ροπή στις θετικές επιστήµες έχοντας διδάσκαλο τον σπουδαίο, την εποχή εκείνη, φιλόσοφο και µαθηµατικό Στέφανο τον Αλεξανδρέα, αφού διασώζονται χειρόγραφα αποσπάσµατα µελετών του σχετικά µε την αστρονοµία και τον αποκρυφισµό. Πάντως, στην Αφρική διήγε µάλλον ήρεµη ζωή εν µέσω µιας συνδεδεµένης οικογενείας στα πατρικά κτήµατα της Πεντάπολης ή ως άµεσος συνεργάτης του εξάρχου πατέρα του στην Καρχηδόνα και θεωρείται βέβαιο ότι στην Κωνσταντινούπολη υπήρξε γνωστός σε πολύ περιορισµένο κύκλο. Όσον αφορά την εξωτερική εικόνα του, οι πηγές συµ-φωνούν πως αυτός ήταν µεσαίου αν όχι βραχέως αναστήµατος, αλλά γεροδεµένος και ρωµαλέος, ανοιχτόχρωµος, µε ξανθή κόµη και γένια, γαλανά µάτια και γενικά ευγενής φυσιογνωµία. Αντιθέτως, για τον χαρακτήρα του Ηράκλειου οι απόψεις όχι µόνο διίστανται, αλλά χαρακτηρίζονται και ως άκρως αντιφατικές. Σύγχρονες πηγές τον χαρακτηρίζουν ήρεµο, πράο και διαλλακτικό, ενώ άλλες οξύθυµο, νευρωτικό και µε απότοµες διακυµάνσεις στη συµπεριφορά του. Ανάλογες υπήρξαν οι κρίσεις για τις ικανότητες και τα στρατιωτικά του προτερήµατα, αφού άλλοτε χαρακτηριζόταν ως εργατικός, εµπειροπόλεµος γενναίος, ριψοκίνδυνος, που δεν δίσταζε να µάχεται στην πρώτη γραµµή εµψυχώνοντας το στράτευµά του, και άλλοτε ως νωθρός, διστακτικός, άτολµος, επιδεικνύων σε κρίσιµες στιγµές µάλιστα αδικαιολόγητη αδράνεια και χωρίς στρατιωτική ευφυΐα. Ακόµη µερικοί χρονικογράφοι κάνουν λόγο για µια υπερχειλί-ζουσα γενναιοφροσύνη και έναν υπερβάλλοντα ανθρωπισµό, όπως π.χ. ο Γεώργιος

Η επανάσταση στην Αφρική, που προκάλεσε την ανατροπή

Σόλιδος Ηρακλείου· απεικονίζε-ται ο Ηράκλειος να δορυφορεί-

http://img.t05_k09_p002_1http://img.t05_k09_p002_2

Πισίδης που αναφέρει χαρακτηριστικά «πως η δύναµη πρέπει να επιδεικνύεται µε την αγάπη παρά µε τον φόβο», ενώ άλλοι για έναν υπέρµετρο ρεαλισµό. Πάντως, και σύµφωνα µε τις ελλιπείς γνώσεις του πρότερου βίου του αλλά και τη µετέπειτα στρατιωτική και διοικητική του σταδιοδροµία είναι βέβαιο πως ο Ηράκλειος δεν διέ-θετε ιδιαίτερες ηγετικές αρετές και εµπειρία, αλλά τις περισσότερες φορές ενεργούσε ενστικτωδώς.Ένα ακόµη ενδιαφέρον στοιχείο στον πολυκύµαντο βίο του Ηράκλειου υπήρξε ο φό-βος αν όχι η αποστροφή του για το νερό, οφειλόµενη είτε σε κληρονοµικό στίγµα είτε κυρίως σε νεανική ασθένεια (υπέφερε από υδρωπικία, σύµφωνα µε τις πηγές, ενώ δεν υπάρχουν ενδείξεις πως έπασχε από επιληψία). Συνέπεια αυτού ήταν η υπερβολική διόγκωση της κοιλιακής του χώρας όταν ερχόταν σε επαφή µε το υγρό στοιχείο, γε-γονός που τον εξανάγκαζε να πραγµατοποιεί την προσωπική του καθηµερινή υγιεινή µε κίνδυνο και τοπικά. Αλλά και ο προσωπικός βίος του χαρακτηρίζεται από αντιφατικότητα. Υποστηρίχθηκε πως, έχοντας διάγει ήρεµο πρότερο βίο µε στενούς οικογενειακούς δεσµούς, προ-κειµένου να εδραιωθεί στην εξουσία στηρίχθηκε στον οικογενειακό του κύκλο καθώς και στα προσφιλή του πρόσωπα και επιπλέον πέρασε τα πρώτα αυτοκρατορικά έτη σε πλήρη συζυγική ευτυχία, αφού –όπως προαναφέρθηκε– συγχρόνως µε τη στέψη του παντρεύτηκε τη νεαρή Φαβία που µετονοµάστηκε σε Ευδοκία. Καρποί της ευτυ-χούς συζυγίας υπήρξαν η γέννηση της Επιφάνειας το 611 –µετονοµάστηκε και αυτή Ευδοκία και το επόµενο έτος στέφθηκε αυγούστα– και του Ηράκλειου «νέου Κων-σταντίνου» στις 3/5/612, ο οποίος το επόµενο έτος στέφθηκε συναυτοκράτορας και ακολούθως µνηστεύθηκε τη συνοµήλικη εξαδέλφη του Γρηγορία, κόρη του εξαδέλφου και πιστού συνεργάτη του Ηράκλειου, Νικήτα. Δυστυχώς, όµως, η οικογενειακή ευ-τυχία δεν διήρκεσε πολύ, αφού τρεις µήνες µετά τη γέννηση του διαδόχου πέθανε η ατυχής Φαβία, πιθανώς από επιληψία ή κατά µια εκδοχή από µαρασµό εξαιτίας της παρουσίας στο Παλάτιον της δεκαπενταετούς ανιψιάς του αυτοκράτορα Μαρτίνας, κόρης της αδελφής του Μαρίας. Ο Ηράκλειος έτρεφε για την ωραιότατη και υπέρµετρα φιλόδοξη Μαρτίνα υπερβολική αν όχι παρεξηγήσιµη στοργή και µετά τον θάνατο της συζύγου του ανέθεσε σε αυτήν –µαζί φυσικά µε τη γηραιά µητέρα του– την ανατροφή των ανήλικων τέκνων του. Η ανήλικη ανιψιά ενέπνευσε σφοδρό έρωτα στον Ηράκλειο

Αργυρός κυπριακός δίσκος του οποίου η παράσταση αποτελεί

http://img.t05_k09_p003_1

ο οποίος εν τέλει δεν δίστασε να τον επιβεβαιώσει νυµφευόµενος και στέφοντας τη Μαρτίνα αυγούστα στα τέλη του 613 σε ηλικία 17 ετών. Το γεγονός της χηρείας δεν µετρίασε αυτό της αιµοµιξίας, αφού αντέδρασαν τόσο ο ισχυρός πατριάρχης Στέργιος όσο και ο λαός. Βέβαια η Μαρτίνα παρά το νεαρό της ηλικίας επέδειξε ωριµότητα και υπήρξε πιστή σύζυγος, αλλά, αναµφιβόλως εκµεταλλευόµενη την υπερβολική αγάπη και τις συχνές απουσίες από την Κωνσταντινούπολη του Ηράκλειου, πολλές φορές µε την υπέρµετρη φιλοδοξία της διαδραµάτισε έντονο παρασκηνιακό ρόλο και επηρέασε τον αυτοκράτορα σε κρίσιµες περιστάσεις. Από βιολογικής πλευράς, βέβαια, συνέπεια αυτού του αιµοµικτικού γάµου υπήρξε το γεγονός της γέννησης πιθανώς δέκα τέκνων, που είτε πέθαναν κατά τη γέννησή τους είτε επέζησαν µε µεγάλα προβλήµατα σωµα-τικής και διανοητικής υγείας.Δεν αποτελεί υπερβολή πως την πρώτη περίοδο της αρχής του ο Ηράκλειος υποχρε-ώθηκε να δεχθεί την κηδεµονία της συγκλήτου και διακυβέρνησε περισσότερο ως προϊστάµενος του αριστοκρατικού αυτού εξουσιαστικού σώµατος παρά ως απόλυτος µονάρχης. Αυτό θεωρείται εν µέρει φυσιολογικό δεδοµένου ότι ο νέος αυτοκράτο-ρας, απουσιάζων µεγάλα χρονικά διαστήµατα από την πρωτεύουσα, δεν διέθετε σε αυτήν κοινωνικά στηρίγµατα, όπως συνέβη στο παρελθόν, π.χ. µε τον Ιουστινιανό. Εξάλλου, κατά τα τελευταία έτη της τυραννίας του Φωκά οι Πράσινοι συµπεριφέρ-θηκαν περισσότερο ως αγόµενος και φερόµενος αγοραίος φανατισµένος όχλος παρά ως συγκροτηµένη κοινωνική οµάδα. Η αριστοκρατική µερίδα, παρά τη συστηµατική της αποψίλωση, είχε εξέλθει ενισχυµένη µετά την πτώση της τυραννίδας του Φωκά. Τέλος, σηµαντικό ρόλο διαδραµάτισε τόσο στην ανάδειξη του Ηράκλειου όσο και στη διάρκεια της πολυκύµαντης αρχής του ο πατριάρχης Σέργιος, εµπνευσµένος και ικα-νότατος Σύριος ποιµενάρχης, που είχε επιδείξει αξιόλογη αποστολική και φιλανθρω-πική δραστηριότητα και ανήλθε στον πατριαρχικό θρόνο λίγους µήνες πριν εκδηλωθεί το κίνηµα κατά του Φωκά (Μάρτιος του 610).Το βέβαιο πάντως είναι πως ο Ηράκλειος ουσιαστικά υπήρξε ο δηµιουργός του µεσαι-ωνικού Βυζαντίου, η οργάνωση του οποίου ήταν ρωµαϊκή, η γλώσσα και ο πολιτισµός ελληνικός και η πίστη χριστιανική. Οι συνθήκες για την αυτοκρατορία στα τέλη του 610, όταν πλέον κατεστάλη ολοσχερώς η τυραννίδα του Φωκά, υπήρξαν δυσµενέ-στατες, αφού σε όλα τα µέτωπα –πλην αυτό της Αφρικής– οι αντίπαλοί της όχι µό-

νο εισέβαλαν και προωθούνταν κατά βούληση στην επικράτειά της, αλλά πρόβαλαν και φιλόδοξες βλέψεις για περαιτέρω κατακτήσεις, ο κρατικός µηχανισµός βρισκόταν σε πλήρη αδράνεια, σπάνιζαν οι ικανοί αξιωµατούχοι και τέλος ο στρατός τελούσε υπό παντελή αποδιοργάνωση. Δεν θεωρείται λοιπόν περίεργο το γεγονός πως ο νέ-ος αυτοκράτορας στα πρώτα του βήµατα είχε απογοητευθεί σε τέτοιο σηµείο ώστε σκέφτηκε να µεταφέρει την έδρα του και να επιχειρήσει την κατά νου κρατική ανα-συγκρότηση στην προσφιλή του Καρχηδόνα, αλλά αναθεώρησε τη σκέψη του αυτή –σαφώς ολέθρια αν πραγµατοποιείτο– προφανώς πιεζόµενος από τη σύγκλητο και τον πατριάρχη που τον έθεσαν προ των ευθυνών του καθώς και από τις υπέρ του λαϊκές εκδηλώσεις.

Πρώτη περίοδος των Περσικών πολέµων Μεγαλύτερο κίνδυνο διέτρεχε η αυτοκρατορία προς ανατολάς, όπου οι Σασανίδες Πέρσες είχαν µεταφέρει τον πόλεµο από τη Μεσοποταµία στην καρδιά της Μικράς Ασίας. Η απερίσκεπτη ενέργεια του Φωκά να διατάξει τη µεταφορά του στρατού της Ανατολής στο σύνολό του στην Παλαιστίνη και στην Αίγυπτο, για να καταστείλει την επανάσταση του Νικήτα, απογύµνωσε ολόκληρες περιοχές ακόµη και από τις απαραί-τητες για την ασφάλειά τους φρουρές. Επίσης, το τελευταίο τυραννικό υπόλειµµα, ο αδελφός του Φωκά Κοµεντίολος, που παρέµενε στρατηγός του στρατού της Ανατολής και έδρευε στην οχυρή Άγκυρα, οραµατιζόταν εκστρατεία κατά της Κωνσταντινούπο-λης. Χρειάστηκε µάλιστα να καταβληθούν σκληρές προσπάθειες εναντίον του, κατά τις οποίες σκοτώθηκαν αξιόλογοι στρατιωτικοί, έως ότου εξουδετερωθεί εν τέλει ο ίδιος µε δόλο. Η χαώδης κατάσταση που επικρατούσε στην αυτοκρατορία δεν έµεινε ανεκµετάλλευ-τη από τον Πέρση βασιλέα, Χοσρόη Β' (590-628). Έτσι, στα τέλη του 610 περσική στρατιά υπό τον Σαήν επιχείρησε εκστρατεία στην Καππαδοκία και κατέλαβε εκ νέου την Καισάρεια προκαλώντας σηµαντικές ανθρώπινες και υλικές απώλειες. Η βυζαντινή αντίδραση άργησε να εκδηλωθεί, αφού προφανώς ο Ηράκλειος βρσικόταν ακόµη σε φάση περισυλλογής και ανασυγκρότησης. Ο Πρίσκος –τελευταίος συγγενής εκ γάµου αλλά αντίπαλος του Φωκά– έσπευσε βραδέως να αποκρούσει την εισβολή, προφανώς εξοργισµένος που δεν ανατέθηκε σε εκείνον ο θρόνος, αλλά το µόνο που κατόρθωσε

ήταν να εγκλωβίσει τους Πέρσες στην οχυρή πόλη και να τους πολιορκήσει. Η πολι-ορκία της Καισάρειας διήρκεσε πολύ, αφού ο Πρίσκος δεν διέθετε επαρκείς δυνάµεις, ενώ καθώς φαίνεται είχε απολέσει και τη στρατιωτική του ικµάδα. Εν τέλει την άνοι-ξη του 612 οι Πέρσες, αφού προηγουµένως κατέστρεψαν µεγάλο τµήµα της πόλης, επιχείρησαν επιτυχή έξοδο και υποχώρησαν µέσω Καππαδοκίας και Κιλικίας. Αυτή τη φορά ο Πρίσκος κατηγορήθηκε για αδράνεια, ανακλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη, δικάστηκε, η κατηγορία επικυρώθηκε και ο παλαιός ικανός στρατηγός εξαιτίας του πρότερου βίου του εγκλείστηκε σε µονή, όπου πέθανε.Η περσική υπεροχή δεν εξαντλήθηκε µόνο µε την εις βάθος επιτυχή εισβολή έως την Καππαδοκία, αλλά επεκτάθηκε, όπως ήταν επόµενο, στην ευρισκόµενη σε πλήρη αναταραχή και µη διαθέτουσα επαρκείς δυνάµεις Συρία, εξαιτίας της αντιµονοφυσι-τικής πολιτικής του Φωκά. Το καλοκαίρι του 611 ο σπουδαίος Πέρσης στρατηλάτης Σάρβαρος προήλασε ταχύτατα και κατέλαβε όχι µόνο την ιστορική Αντιόχεια, αλλά διείσδυσε ακόµη νοτιότερα στην Απάµεια και στην Έµεσα. Ένα µεγάλο τµήµα του συριακού πληθυσµού υποδέχτηκε µε ανακούφιση ως απελευθερωτή τον Πέρση στρα-τηγό, ενώ άλλο που αντιστάθηκε στην περσική εισβολή µεταφέρθηκε βίαια στα βάθη του ιρανικού οροπεδίου. Εναντίον των εισβολέων έσπευσε ταχέως, άγνωστο από πού, στρατολογώντας κυρίως γηγενείς κατοίκους, ο ικανός Νικήτας και σε φονική -χωρίς νικητή- µάχη κοντά στην Έµεσα τουλάχιστον ανέκοψε τη ραγδαία πορεία τους προς την Παλαιστίνη. Το επόµενο διάστηµα η αναµέτρηση Βυζαντινών και Περσών εξέλαβε ραγδαίες δια-στάσεις, επεκτάθηκε σε όλο το ευρύ µέτωπο και χαρακτηρίστηκε από κινήσεις τακτι-κής και αντιπερισπασµού, µολονότι είναι πιθανόν ότι ο Ηράκλειος, αντιλαµβανόµενος την εξάντληση του κρατικού µηχανισµού και την αποδιοργάνωση του στρατού, επε-δίωξε ειρήνευση ή έστω αναστολή των εκατέρωθεν επιχειρήσεων µε οποιοδήποτε τίµηµα. Ωστόσο, τα µέλη της συγκλήτου που ανέλαβαν το δύσκολο αυτό έργο των διαπραγµατεύσεων αντιµετώπισαν την αδιαλλαξία του Χοσρόη. Ο Πέρσης βασιλιάς, εκµεταλλευόµενος την κατάληψη της Αντιόχειας, γεγονός που δυσκόλευε τα πράγ-µατα, αφού στην ουσία απέκοπτε τη χερσαία επικοινωνία του κυρίως µικρασιατικού κορµού µε τις ανατολικές και νότιες περιφέρειες, εφάρµοσε στρατηγικό σχέδιο µε ταυτόχρονες εισβολές σε διαφορετικά σηµεία. Η κύρια επίθεση υπό τον Σάρβαζο

Από τα µέσα του 5ου αιώνα, εκτός από τη σύγκλητο και τον

Το 591 η επίσηµη συνθήκη που υπογράφηκε µεταξύ Μαυρίκιου

http://img.t05_k09_p006_1http://img.t05_k09_p006_2

είχε στόχο την ολοκλήρωση της κατάκτησης της Συρίας και την προέλαση έως την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο, ενώ η δευτερεύουσα υπό τον Σαήν τη διείσδυση και πάλι στη Μικρά Ασία. Η βυζαντινή αντίδραση περιελάµβανε τριπλή απάντηση-εισβολή. Ο µεν Φιλιππικός, αντικαταστάτης του Πρίσκου, ως στρατηγός της Ανατολής εισέβαλε από βόρεια στην περσική Αρµενία και διείσδυσε σε βάθος εντός της περσικής επικρατείας σηµειώνο-ντας αρκετές σηµαντικές νίκες, ώστε εξανάγκασε τον Σαήν να εγκαταλείψει την επι-χείρησή του κατά της Μικράς Ασίας και να σπεύσει να υπερασπίσει τα πάτρια εδάφη, µε συνέπεια κατά την επιστροφή η στρατιά του να αποδιοργανωθεί πλήρως. Από την πλευρά του ο Ηράκλειος θα επιχειρούσε µέσω της απελευθερωθείσας πλέον Καππα-δοκίας και της Κιλικίας να εισβάλει στη Συρία µε κύριο στόχο την απελευθέρωση της Αντιόχειας. Πράγµατι, η προέλασή του υπήρξε ταχύτατη, όµως όταν πλησίασε την ιστορική πόλη στα πρώτα ουσιαστικά δείγµατα των στρατιωτικών του ικανοτήτων όχι µόνο δεν κατόρθωσε να εκπορθήσει τα τείχη της αλλά ηττήθηκε σε φονική µάχη από τα ενισχυµένα στρατεύµατα του Σάρβαρου, µε συνέπεια να υποχωρήσει στην Κιλικία. Βέβαια οι πηγές, εγκωµιαστικές κατά κανόνα, αναφέρουν το απαράµιλλο σθένος του αυτοκράτορα µπροστά στα τείχη της Αντιόχειας, αλλά θα πρέπει να τονιστεί πως δεν διέθετε ακόµη την απαραίτητη στρατιωτική εµπειρία.Η αποτυχία του Ηράκλειου υπήρξε αποφασιστική, διότι επέτρεψε στους Πέρσες χωρίς ουσιαστική αντίσταση να συνεχίσουν ανενόχλητοι πλέον την ολοκλήρωση της κατά-κτησης της Συρίας, αφού εν τω µεταξύ και ο Νικήτας δεν κατόρθωσε από τον νότο να πλήξει τον αντίπαλο σύµφωνα µε το αρχικά εκπονηθέν σχέδιο. Πράγµατι, η δύναµη του Σάρβαρου το φθινόπωρο του 613 διείσδυσε στην πεδιάδα του ποταµού Ορόντη, έπληξε τη Δαµασκό και ολοκλήρωσε σε λιγότερο από δύο µήνες την κατάληψη της Συρίας. Ο δρόµος προς την Παλαιστίνη και την Αίγυπτο είχε ανοίξει για τους Πέρσες. Μάλιστα, η προέλασή τους υπήρξε ιδιαίτερα εύκολη και συντελέστηκε σε πολύ σύ-ντοµο χρονικό διάστηµα, δεδοµένου ότι οι ιουδαίοι και οι µονοφυσίτες κάτοικοι δεν προέβαλαν καµία αντίσταση ή καλύτερα δέχθηκαν µε ανακούφιση την περσική κατά-κτηση, εξαιτίας της επί αιώνες πολιτικής της Κωνσταντινούπολης και των εµφυλίων συρράξεων που είχαν προηγηθεί. Βέβαια υπήρξαν και χιλιάδες που αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τις πάτριες εστίες καταφεύγοντας στην Αίγυπτο.

Ο Πέρσης βασιλιάς Χοσρόης Α’ λεηλάτησε την Απάµεια, ο

εκστρατεία του Σαήν 611-612

ΠΕΡΣΙΚΕΣ ΕΙΣΒΟΛΕΣ ΣΤΗ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΑΝΑΤΟΛΗΤΗ ∆ΕΥΤΕΡΗ ∆ΕΚΑΕΤΙΑ ΤΟΥ 7ου ΑΙΩΝΑ

τα ανατολικά σύνορα του Βυζαντίου µετά τη συνθήκη του 591

εκστρατεία του Φιλιππικού 613

εκστρατεία του Ηρακλείου 613

µάχη

όρια των περσικών κατακτήσεων κατά τη διάρκεια τηςβασιλείας του Φωκά (επιδροµές των ετών 606-610)

ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΒΥΖΑΝΤΙΝΩΝΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΠΕΡΣΩΝ

εκστρατεία του Σαήν 613

εκστρατεία του Σαήν τον χειµώνα του 615-616

εκστρατεία του Σαρβαραζά 611

εκστρατεία του Σαρβαραζά 613

εκστρατεία του Σαρβαραζά 614-617

Ε Υ Ξ Ε Ι Ν Ο Σ Π Ο Ν Τ Ο Σ

Μ Ε Σ Ο Γ Ε Ι Ο Σ Θ Α Λ Α Σ Σ Α

ΚωνσταντινούποληΧαλκηδών

ΝικοµήδειαΝίκαιαΜαλάγινα

ΠεσσινούςΓέρµαιΙουστινιανούπολη

Καισάρεια

ΣεβάστειαΝικόπολη

Κολωνεία Θεοδοσιούπολη

ΜεσοποταµίαΟρσοηνή

Βεαρβαές

Ρηχιµηνή

Βασσιανή

ΠΕΡΣΙΚΟΚΡΑΤΟΣ

Τζάνοι

Αρµενικός Ταύρος

Καδισηνή

Άγκυρα

Νύσσα

ΑντιόχειαΑπάµεια

ΑττάλειαΤαρσός

ΑλεξάνδρειαΡωσσόςΑντιόχεια

ΣελεύκειαΑπάµεια

Έµεσα

Ιεροσόλυµα

ΕλευθερόποληΑλεξάνδρεια

Αίγυπτος

Αρµενία

Αραβία

Ι β η ρ ί α Α λ β α ν ί α

Λ α ζ ι κ ή

Κοκοβίτ

Η περσική απειλή κορυφώνεται τα πρώτα χρόνια της βασιλείας

http://img.t05_k09_p007_1http://map.t05_k09_p007_2

Προ των Ιεροσολύµων ο νουνεχής Σάρβαρος, πιθανώς για να µην καταπονήσει το στράτευµα, διαπραγµατεύτηκε στη βάση µιας έντιµης παράδοσης µε ευνοϊκούς όρους. Ο πατριάρχης Ζαχαρίας (609-31) και τα διαλλακτικά στοιχεία προσανατολίζο-νταν προς αυτή τη λύση. Τελικά επικράτησαν οι αδιάλλακτοι, οι οποίοι µε την απειλή θανάτου επί προδοσία αποφάσισαν να περιφρουρήσουν την πόλη µέχρις εσχάτων. Φυσικά η αντίσταση υπήρξε µάταιη, αφού η πολυάριθµη περσική δύναµη, µε την ύποπτη ανοχή του ιουδαϊκού πληθυσµού, κατόρθωσε να εκπορθήσει τα Ιεροσόλυµα έπειτα από πολιορκία περίπου ενός µήνα στα τέλη του Μαΐου του 614. Οι συνέπειες υπήρξαν ολέθριες, αφού η πόλη κινδύνευσε κυριολεκτικά µε έµψυχο και υλικό αφα-νισµό. Χιλιάδες κάτοικοι –εκτιµάται ότι υπερέβησαν τις 50.000– υπέστησαν φρικτούς βασανισµούς και θανατώθηκαν, µερικές εκατοντάδες ναοί και κτίρια –ανάµεσά τους και ο ναός του Παναγίου Τάφου που είχε ανεγείρει ο Κωνσταντίνος Α'- καταστράφηκαν ολοσχερώς, το σύνολο των θησαυρών έγιναν έρµαια στην ορµητικότητα των Περσών αλλά και του φανατισµού των Ιουδαίων, που εν τέλει απροκάλυπτα εξέφρασαν τις προτιµήσεις τους. Ανάµεσα στα λάφυρα που στάλθηκαν στην Κτησιφώντα υπήρξε και ο Τίµιος Σταυρός. Τέλος, άνω των 30.000 κατοίκων –ανάµεσά τους και ο υπερήλικας πατριάρχης Ζαχαρίας– µεταφέρθηκαν όµηροι στην Περσία και πέθαναν από κακουχίες είτε στην εξαντλητική πορεία είτε στις φυλακές.Η άλωση των Ιεροσολύµων σήµαινε πως και η απώλεια της Αιγύπτου βρισκόταν επί θύραις. Δεδοµένης µάλιστα και της πρόσφατης κρίσης στην οποία είχε περιέλθει η στρατηγικά αυτή περιφέρεια, οι συνθήκες για υπεράσπισή της υπήρξαν οικτρές. Ο ικανότατος Νικήτας, γνώστης της κατάστασης, προσπάθησε από κοινού µε τον εκ Κύπρου αξιόλογο πατριάρχη Αλεξανδρείας Ιωάννη Γ' Ελεήµονα (610-9) να περισώσει ό,τι µπορούσε. Αρχική µέριµνα των δύο ανδρών ήταν να περιθάλψουν τις χιλιάδες των προσφύγων και ακολούθως να ενισχύσουν την όσο το δυνατόν έγκαιρη ανοικο-δόµηση των Ιεροσολύµων µε εράνους και φορολόγηση µεταξύ των κατοίκων. Κύρια όµως αποστολή του Νικήτα υπήρξε η αµυντική θωράκιση της Αιγύπτου. Βέβαια, κα-τόρθωσε εν µέρει να συνενώσει τον χριστιανικό πληθυσµό, που έως τότε έριζε µε φανατισµό εξαιτίας των δογµατικών διαφορών του, όχι όµως και την εξέγερση των γηγενών κατοίκων, που επί αιώνες θεωρούσαν τη µειονοτική χριστιανική παρουσία ως επικυριαρχία. Έτσι οι δυνάµεις που στρατολογήθηκαν, κατά κανόνα από ιθαγενείς,

Η περσική δύναµη εκπόρθησε τα Ιεροσόλυµα το 614, οπότε

http://img.t05_k09_p008_1

απειροπόλεµους και µη έχοντες διάθεση να πολεµήσουν υπέρ αυτού που ουσιαστικά αντιτάσσονταν, δεν ήταν δυνατόν να αντιµετωπίσουν αποτελεσµατικά την περσική επέλαση.Πράγµατι, οι Πέρσες µε νέες ενισχύσεις και αυξηµένο ηθικό προχώρησαν παράλλη-λα των παλαιστινιακών ακτών και το φθινόπωρο του 616 έφθασαν στην ανατολική πλευρά του Δέλτα του Νείλου. Οι απώλειες στρατηγικών πόλεων χωρίς ουσιαστική αντίσταση, όπως το Πηλούσιον, αρχικά δεν πτόησαν τον Νικήτα που εξακολουθούσε να προπαρασκευάζει την άµυνα της Αλεξάνδρειας υπό αντίξοες συνθήκες. Η πολιορ-κία της επιφανούς πόλης παραµένει άγνωστο ακριβώς πότε άρχισε, αλλά διήρκεσε επί µήνες χάρη κυρίως στις ικανότητες του Νικήτα και του Ιωάννη Ελεήµονα, οι οποίοι εµψύχωναν τους χειµαζόµενους κατοίκους. Τελικά, οι δύο ηγέτες, αντιλαµβανόµενοι το µάταιο της προσπάθειας και το µέγεθος των δυσχερειών, αποφάσισαν να εγκατα-λείψουν την πόλη διαφεύγοντας από τη θάλασσα και ακολουθούµενοι από το σύνολο των αξιωµατούχων. Αντικαταστάτης του Νικήτα ορίστηκε ο Ισαάκιος, που όµως δεν κατόρθωσε να διασώσει την πόλη. Η Αλεξάνδρεια καταλήφθηκε έπειτα από συνδι-αλλαγή των µονοφυσιτών και των ιθαγενών στοιχείων µε τον αντίπαλο παρά από τις περσικές δυνάµεις και από πλευράς απωλειών είχε ανάλογη τύχη µε τα Ιεροσόλυµα. Η ολοκλήρωση της περσικής κυριαρχίας στην Αίγυπτο και προς δυσµάς στη Λιβύη επετεύχθη έως τα τέλη του 620, προφανώς εξαιτίας της ανακοπής της περσικής ορ-µητικότητας παρά των ανεπαρκών αυτοκρατορικών δυνάµεων.Η µε σχετική ευχέρεια απώλεια της Συρίας, της Παλαιστίνης και κυρίως της Αιγύπτου είχε ανυπολόγιστες συνέπειες για τη µετέπειτα πορεία και εξέλιξη της αυτοκρατορίας σε όλους τους τοµείς. Πρώτον διότι επλήγη το γόητρό της ως περιούσιο, οικου-µενικό και κυρίαρχο κράτος έναντι των οµόρων του, δεύτερον διότι απώλεσε την επικυριαρχία του επί της ανατολικής Μεσογείου και τρίτον διότι εφεξής θα στερηθεί ισχυρών οικονοµικών περιφερειών και πόλεων, οι οποίες επί αιώνες αποτελούσαν τον – µε οποιοδήποτε µορφή – ακρογωνιαίο λίθο του κρατικού βυζαντινού µηχανι-σµού. Ιδιαίτερα η απώλεια της Αιγύπτου –κυρίου τροφοδότη της πρωτεύουσας σε σιτηρά και άλλα καταναλωτικά αγαθά– επιδείνωσε την επισιτιστική κρίση. Αλλά και από πνευµατικής πλευράς, οι περιφέρειες που απωλέσθησαν και που επί αιώνες εί-χαν κληρονοµήσει την κιβωτό του ελληνιστικού πνεύµατος, θα υποστούν στο άµεσο

Η Αλεξάνδρεια, που αποτελούσε τον κύριο τροφοδότη της αυτο-

http://img.t05_k09_p009_1

µέλλον ολέθριες πολιτισµικές συνέπειες. Από την άλλη πλευρά, όµως, η απώλεια των νευραλγικών ανατολικών περιφερειών, που ανέκαθεν εξέφραζαν την αντίθεση και τις φυγόκεντρες τάσεις τους είτε µε θρησκευτικές δογµατικές διαφοροποιήσεις είτε µε κάθε µορφής εξουσιαστικές πρακτικές, θα έδινε εφεξής στην αυτοκρατορία τη δυνατότητα να συσπειρωθεί και να παγιωθεί στον βασικό γεωγραφικό της κορµό, δηλαδή κυρίως στη µικρασιατική και εν µέρει στη Βαλκανική χερσόνησο, που διατη-ρούσαν, κυρίως η πρώτη, αναλλοίωτη την εθνική, πνευµατική και θρησκευτική τους οµοιογένεια και φυσιογνωµία. Το αρχαίο imperium romanum που είχε οραµατιστεί και επανιδρύσει ο Ιουστινιανός αποτελούσε πλέον παρελθόν.Το ίδιο διάστηµα αλλά και το αµέσως επόµενο, δηλαδή από το 615 και µετά, χαρα-κτηρίστηκε από την κλιµάκωση των περσικών επιχειρήσεων στις µικρασιατικές πε-ριφέρειες και από την απεγνωσµένη προσπάθεια του Ηράκλειου να αναδιοργανώσει τον κρατικό µηχανισµό και ακόµη να επιδιώξει διαπραγµατεύσεις για όσο το δυνατόν ευνοϊκή ειρήνευση µε τον αντίπαλο, προφανώς διαισθανόµενος πως δεν θα παράµενε για πολύ σε ηρεµία και το βαλκανικό µέτωπο. Όσον αφορά τις περσικές επιχειρήσεις, αυτές εξακολούθησαν και τον χειµώνα του 615-6 ο Σαήν, αφού ανασυγκρότησε τον στρατό του, εισέβαλε στην Καππαδοκία, προήλασε στη Βιθυνία και έφθασε έως τη Χαλκηδόνα αντιµετωπίζοντας ουσιαστικά µόνο φρουρές πόλεων και όχι οργανωµένο στρατό.Από την άλλη ο Ηράκλειος, αφού εν τέλει αποφάσισε να µην εγκαταλείψει την Κων-σταντινούπολη υπό αυτές τις τραγικές συνθήκες, συνεργαζόµενος µε τη σύγκλητο πιθανώς αυτοπροσώπως επισκέφθηκε τον Πέρση στρατηγό στη Χαλκηδόνα. Ωστόσο, υπάρχει και η εκδοχή, σύµφωνα µε την οποία ευρισκόµενος υπό την εποπτεία της συ-γκλήτου αλλά και εξαιτίας του πρωτοκόλλου, να απέστειλε στην ασιατική πλευρά της πρωτεύουσας συγκλητική αντιπροσωπεία. Ταυτόχρονα, για αντιπερισπασµό, διέταξε τον ευρισκόµενο πιθανώς στο αρµενικό µέτωπο Φιλιππικό να επιστρέψει το ταχύτερο. Ο Σαήν υποσχέθηκε πως θα ανέστειλε τις όποιες επιχειρήσεις είχε κατά νου και πως θα φρόντιζε για την ασφαλή µετάβαση της αντιπροσωπείας στην Κτησιφώντα, ισχυρι-ζόµενος πως µόνο ο βασιλέας Χοσρόης είχε την εξουσία να διαπραγµατευτεί την ει-ρήνευση. Αλλά µετά την επιστροφή του στο ασφαλές περσικό έδαφος και θεωρώντας ως παρασπονδία από τη βυζαντινή πλευρά τις κινήσεις του Φιλιππικού, συνέλαβε

Βόρεια πρόσοψη του µοναστη-ριακού συγκροτήµατος Halac

Ύφασµα µε παράσταση Πέρση βασιλιά που παρακολουθεί διε-

http://img.t05_k09_p010_1http://img.t05_k09_p010_2

οµήρους τους τρεις συγκλητικούς πρέσβεις και τους µετέφερε σιδηροδέσµιους στην περσική πρωτεύουσα, όπου πέθαναν στις φυλακές.

Οικονοµική και στρατιωτική ανασυγκρότηση Μετά και αυτήν την ατυχή απόπειρα ο Ηράκλειος, αντιλαµβανόµενος πως η πηγή των δεινών για την αυτοκρατορία υπήρξε το περσικό κράτος και πως µόνο µε έναν υπέρ πάντων αγώνα θα εκµηδένιζε τις επί αιώνες φιλόδοξες διαθέσεις του σε βάρος της, δεν είχε τι άλλο να πράξει παρά να ανασυγκροτήσει εκ βάθρων τη στρατιωτική του δύναµη. Επιπλέον εκτιµούσε πως η από βορρά αβαροσλαβική απειλή, όσο επικίνδυνη και να ήταν, µπορούσε να αντιµετωπιστεί έστω και πρόσκαιρα µε τη διπλωµατική πρακτική του χρηµατισµού.Βέβαια οι σκέψεις και οι επιλογές υπήρξαν ορθολογιστικές αλλά η εφαρµογή τους, δηλαδή η κρατική και στρατιωτική ανασυγκρότηση και κυρίως η ψυχολογική αναπτέ-ρωση του λαού µετά τα αλλεπάλληλα πλήγµατα, απαιτούσε χρονοβόρες διαδικασίες και σύνθετο προγραµµατισµό. Η κοινωνική αποσύνθεση υπερέβαινε τα τοπικά όρια της Κωνσταντινούπολης –όπου είχε πλέον εκλάβει εκφυλιστική µορφή– και είχε οδη-γήσει σε πλήρη αδρανοποίηση µεγάλες µάζες του πληθυσµού, που είτε ανέµεναν το µοιραίο είτε εναπόθεταν τη µοίρα τους στον Θεό. Η οικονοµική δυσπραγία είχε κορυφωθεί µε τα κρατικά ταµεία να παραµένουν άδεια, µε τη µικρασιατική και αργό-τερα συριακή και αιγυπτιακή αγροτική παραγωγή να έχει εκµηδενιστεί εξαιτίας των περσικών επιδροµών και κατακτήσεων, των δριµύτατων χειµώνων και της δραµατικής ελάττωσης του αγροτικού πληθυσµού. Η κατάσταση επιδεινώθηκε µετά τον ισχυρό σεισµό στην Ανατολία, πιθανώς στις 20 Απριλίου 611, ο οποίος σύµφωνα µε τις περι-γραφές προκάλεσε τεράστιες ανθρώπινες και υλικές απώλειες τόσο στην Κωνσταντι-νούπολη όσο και στην ευρύτερη περιοχή της. Ακόµη η απώλεια της Αιγύπτου κυρίως αφαίρεσε από την αυτοκρατορία την πλέον οικονοµικά ανεπτυγµένη περιφέρεια, που τροφοδοτούσε τον υπερπληθυσµό της πρωτεύουσας µε πρώτες ύλες, σιτηρά, βιοτε-χνική παραγωγή, πολύτιµα µέταλλα αλλά και υπέρογκους φόρους. Η συνετή πολιτική του Ηράκλειου να ενισχύσει –άγνωστο µε ποια κίνητρα– το εµπό-ριο και τη βιοτεχνία στην Κωνσταντινούπολη και στις κοντινές της πόλεις απαιτού-σε πρώτες ύλες, που ήταν δυσεύρετες, και κυρίως είχε µακροχρόνιες προοπτικές

Η έκτακτη φοροεισπρακτική εισφορά των τριών νοµισµάτων στους δικαιούχους των πολιτικών άρτων -έθιµο που λειτούργησε επί αιώνες και υπήρξε το ισχυρότερο µέσο χειραγώγησης του όχλου της πρωτεύουσας– προκειµένου να εξακολουθήσει η δια-νοµή τους, πλήρωσε εν µέρει τα κρατικά ταµεία. Τελικά η οριστική κατάργηση του µέτρου προκάλεσε ταραχές, αφού δεν ήταν λίγοι εκείνοι που καθηµερινά πέθαιναν από ασιτία. Τέλος, η περιορισµένη εισροή πολυτίµων µετάλλων είχε ως επακόλουθο τη χρηµατιστική δυσπραγία και κατ’ επέκταση τον οικονοµικό µαρασµό. Το περίφηµο χρυσό σολδίον του Κωνσταντίνου Α', που είχε επικρατήσει επί αιώνες ως διεθνές νόµισµα στις οικονοµικές συναλλαγές ενός τεράστιου γεωγραφικού χώρου και απο-τελούσε ισχυρό κριτήριο της ισχύος της αυτοκρατορίας έναντι των όµορων κρατών, περιορίστηκε σε κυκλοφορία και υποτιµήθηκε κατά το ήµισυ σε αξία εξαιτίας της έλλειψης χρυσού. Βέβαια η κοπή χρυσών νοµισµάτων σε µικρότερο από το κανονικό βάρος είχε αρχίσει επί Ιουστινιανού, προκειµένου ο πολυπράγµων αυτοκράτορας να εξασφαλίσει τους απαραίτητους πόρους για να υλοποιήσει τα οικουµενικά σχέδιά του. Επί Ηράκλειου η πρακτική αυτή συνεχίστηκε και το πιθανότερο ήταν να εγκαινιάστηκε η επιβεβληµένη νόθευσή τους µε µη ευγενή µέταλλα. Ακόµη το 615 αποφασίστηκε η κυκλοφορία νέων αργυρών νοµισµάτων λίγο βαρύτερων των έξι γραµµαρίων, αλλά η πραγµατική τους αξία αντιστοιχούσε µε το ήµισυ της ονοµαστικής. Συνέπεια ήταν οι κρατικές παροχές να πραγµατοποιούνται µε το νέο νόµισµα, να µειωθούν στο ήµισυ οι δηµόσιες πληρωµές, να αυξηθούν οι τιµές των προϊόντων και να κυριαρχήσει η αισχροκέρδεια. Πάντως, το βέβαιο είναι πως η αυτοκρατορία στις διπλωµατικές της συναλλαγές, δηλαδή την καταβολή χρηµατικών ποσών για την εξασφάλιση της ειρή-νευσης των όµορων λαών, χρησιµοποιούσε τα ελαφρύτερα και ίσως νοθευµένα χρυσά νοµίσµατα, αφού οι λαοί αυτοί εξακολουθούσαν να αποδέχονται το ισχυρό βυζαντινό νόµισµα.Από τη δυσχερή οικονοµική κατάσταση εξήλθε η αυτοκρατορία χάρη στην αµέριστη συνδροµή της Εκκλησίας. Πρέπει δε να θεωρηθεί ευτύχηµα που τις κρίσιµες αυτές περιστάσεις στο πηδάλιο του ορθόδοξου σκάφους βρισκόταν ο ικανότατος πατριάρ-χης Σέργιος (610-38). Ο διαφωτισµένος αυτός ποιµενάρχης, όχι µόνο πρωτοστάτησε στην ψυχολογική και ηθική ανύψωση του Ηράκλειου, όταν ο τελευταίος απογοητευ-µένος µετά τις διαδοχικές στρατιωτικές αποτυχίες και το κρατικός χάος σχεδίαζε είτε

Η κοπή µικρότερων σε βάρος χρυσών νοµισµάτων είχε αρχί-

http://img.t05_k09_p012_1

να παραιτηθεί από τον θρόνο – γεγονός που απεργάζονταν αρκετοί συγκλητικοί επο-φθαλµιώντας το αυτοκρατορικό αξίωµα– είτε να µεταφέρει την έδρα του στη µακρινή και άρα ασφαλή Καρχηδόνα, αλλά το 619 έλαβε τη γενναία απόφαση να θέσει την υπέρογκη εκκλησιαστική περιουσία στη διάθεσή του υπό µορφή δανείου. Βέβαια η εξαγγελία της απόφασης προκάλεσε αντιδράσεις και επιπλέον παρουσίαζε δυσχέρειες στην πρακτική υλοποίησή της, αφού από τη µια διακυβεύονταν τεράστια οικονοµικά συµφέροντα µεταξύ των εκκλησιαστικών και µη κύκλων και από την άλλη απαιτούνταν εξαντλητικές διαδικασίες της µετατροπής των ουδέποτε απογραφέντων και εκτιµη-µένων εκκλησιαστικών θησαυρών. Πάντως η απόφαση τέθηκε αµέσως σε εφαρµογή και πλήθος χρυσών και αργυρών εκκλησιαστικών σκευών, σπουδαίας θρησκευτικής, σηµαντικής καλλιτεχνικής και αµύθητης χρηµατικής αξίας, µεταφέρθηκαν στα κρατικά νοµισµατοκοπεία και χρησιµοποιήθηκαν ως πρώτη ύλη για την κοπή χιλιάδων νοµι-σµάτων. Τα µιλιαρήσια, όπως ονοµάστηκαν, περιείχαν µικρότερη αναλογία αργύρου, αλλά διατήρησαν την ίδια νοµισµατική αξία τους, είχαν χαραγµένες στη µια πλευρά τα πρόσωπα του Ηράκλειου και του γιου του Κωνσταντίνου και στην άλλη τον σταυρό και τη φράση «DEUS ADIUTA ROMANIS», δηλαδή «Θεέ βοήθα τους Ρωµαίους». Ακόµη κυ-κλοφόρησαν και χιλιάδες χρυσά νοµίσµατα κανονικού ή ελαφρύτερου βάρους. Βέβαια η κυκλοφορία χιλιάδων νοµισµάτων ούτε πάταξε την αισχροκέρδεια ούτε επέφερε τη µείωση των τιµών. Ωστόσο, επέτρεψε στον Ηράκλειο να χρησιµοποιήσει τη µε αυτόν τον ταχύ τρόπο αύξηση των κρατικών εσόδων στη διπλωµατική πρακτική του χρη-µατισµού, την ενίσχυση της εµποροβιοτεχνίας και την ανασυγκρότηση του στρατού. Είναι ακόµη βέβαιο πως οι έστω µε µέτρο κρατικές παροχές ανύψωσαν το ηθικό των πενοµένων και χειµαζοµένων κατοίκων. Αποτέλεσµα της χρηµατικής πληρότητας των κρατικών ταµείων –έστω και µε τον ως άνω µη παραγωγικό τρόπο– επέτρεψε στον Ηράκλειο να προχωρήσει σε σταδιακή ρι-ζική ανασυγκρότηση και αναδιοργάνωση του βυζαντινού στρατού. Ο νέος αυτοκράτο-ρας στην πρώτη κατά των Περσών ατυχή εκστρατεία του διαπίστωσε προσωπικά πως ο βυζαντινός στρατός, µε την απαρχαιωµένη στρατηγική τακτική –δηλαδή αυτή της χρήσης του δυσκίνητου πεζικού– καθώς και την έλλειψη πειθαρχίας και δελεαστικών κινήτρων, αδυνατούσε να αντιµετωπίσει το ευκίνητο σιδηρόφρακτο περσικό ιππικό. Πράγµατι, τα βυζαντινά στρατεύµατα έως και τις αρχές του 7ου αιώνα κατά κανόνα

Ασηµένιος εκκλησιαστικός δίσκος (τέλη 6ου-αρχές 7ου

http://img.t05_k09_p013_1

εφάρµοζαν τη στρατηγική τακτική των πάλαι ποτέ αήττητων ρωµαϊκών λεγεώνων, χωρίς να έχει προσαρµοστεί στις νέες στρατιωτικές απαιτήσεις. Εξάλλου, η επί τρεις και πλέον αιώνες χρησιµοποίηση µισθοφορικών δυνάµεων πέραν της κρατικής οικο-νοµικής αφαίµαξης είχε δηµιουργήσει κατά περιόδους επικίνδυνες καταστάσεις στον κρατικό µηχανισµό. Ο Ηράκλειος προκειµένου να αντιµετωπίσει αυτές τις δυσµενείς συνθήκες επιχείρησε τη συστηµατική εντόπια στρατολόγηση ανδρικού πληθυσµού από τις χειµαζόµενες µικρασιατικές περιφέρειες δηµιουργώντας µόνιµες στρατιωτι-κές µονάδες µε διανοµή στρατιωτικών γαιών και παροχή εκτεταµένων αρµοδιοτήτων στους στρατηγούς. Βάση των νέων αυτών στρατιωτικών µονάδων αποτέλεσε εφεξής το ιππικό, που έως τότε υπήρξε βοηθητικό σώµα διαδραµατίζοντας κατά κανόνα ρόλο ανίχνευσης ή εµπροσθοφυλακής, µε πυρήνα τους ιπποτοξότες.Καθ’ υπερβολή µεγάλος αριθµός ιστορικών υποστήριξε πως µε αυτή την κατά περιφέ-ρειες δηµιουργία εθνικών στρατιωτικών σωµάτων –θεµάτων, όπως ονοµάστηκαν– ο Ηράκλειος επιχείρησε και την ταυτόχρονη διοικητική αναδιάρθρωση της αυτοκρατο-ρίας. Είναι πιθανόν ο νέος αυτοκράτορας να είχε κατά νου τον διοικητικό τεµαχισµό των µεγάλων βυζαντινών περιφερειών, από τους διοικητές των οποίων είχε κινδυνεύ-σει πολλές φορές η κεντρική εξουσία στο παρελθόν. Αλλά είναι βέβαιο πως προείχε στις κρίσιµες για την αυτοκρατορία περιστάσεις η στρατιωτική αναδιοργάνωση. Άλλω-στε η θεµατική οργάνωση του βυζαντινού κράτους, αν και ξεκίνησε µε τον Ηράκλειο, υπήρξε µια εσωτερική διεργασία που ολοκληρώθηκε τους επόµενους τρεις αιώνες.

Η δηµιουργία των θεµάτωνΗ στρατιωτική ανασυγκρότηση που υποχρεώθηκε εκ των πραγµάτων να εφαρµόσει ο Ηράκλειος είναι άµεσα συνδεδεµένη µε τη διοικητική αναδιάρθρωση της αυτοκρατο-ρίας, η οποία έµεινε γνωστή στην ιστορία ως θεµατική οργάνωση, λειτούργησε επί αρκετούς αιώνες ως βάση της βυζαντινής κρατικής µηχανής και απασχόλησε όπως ήταν φυσικό το σύνολο της ιστορικής κοινότητας. Είναι προφανές πως ο Ηράκλειος, όταν ανήλθε στην εξουσία σε κρίσιµες για την αυ-τοκρατορία περιστάσεις, αλλά και την πρώτη δεκαετία της αρχής του, ούτε καν είχε κατά νου την εκ βάθρων διοικητική αναδιάρθρωση του κράτους στα εδάφη που του απέµειναν ύστερα από τις περσικές κατακτήσεις. Αντιθέτως, κύριο µέληµά του υπήρξε

Ο Ηράκλειος ανανεώνει τη στρατηγική τακτική που επικρα-

http://img.t05_k09_p014_1

η ταχεία ανασυγκρότηση του στρατιωτικού µηχανισµού, ώστε αυτός να αποτελέσει τον ακρογωνιαίο λίθο επί του οποίου θα στερεωνόταν εκ νέου το καταρρέον κρατικό οικοδόµηµα. Αυτό λογικά θα επιτυγχανόταν µε τη δηµιουργία ενός κατά βάση εθνικού στρατού, ο οποίος δεν θα αγωνιζόταν όπως στο παρελθόν για τις χρηµατικές παρο-χές ούτε για τη λαφυραγώγηση, αλλά για τα πάτρια εδάφη. Εξάλλου η πρακτική της στρατολόγησης βαρβαρικών µισθοφορικών στρατευµάτων, τα οποία επί αιώνες είχαν εξουθενώσει οικονοµικά το κράτος, ενώ πολλές φορές δηµιουργούσαν επικίνδυνες συνθήκες µε επικεφαλής φιλόδοξους ηγέτες που πρωταγωνιστούσαν στην κεντρική πολιτική σκηνή και στην αναγόρευση και ανατροπή αυτοκρατόρων, είχε καταρρεύσει. Ακόµη πιθανώς ο ίδιος ο Ηράκλειος, έχοντας ανδρωθεί στο εξαρχάτο της Καρχηδόνας υπό τον έξαρχο πατέρα του, εκτιµούσε πως ο κρατικός µηχανισµός έπρεπε να εγκα-ταλείψει το πολυδαίδαλο γραφειοκρατικό µόρφωµά του και να απλουστευθεί µε τη συγκέντρωση όλων των εξουσιών σε έναν αξιωµατούχο, έτσι ώστε να λαµβάνονται έγκαιρες και αποτελεσµατικές αποφάσεις. Άρα, υπό αυτή την έννοια δεν θεωρείται υπερβολικός ο ισχυρισµός πως ο θεµατικός µετασχηµατισµός της αυτοκρατορίας υπήρξε µια επέκταση του επιτυχούς θεσµού –τουλάχιστον στην Αφρική– των εξαρχάτων, τον οποίο είχε εγκαινιάσει ο Μαυρίκιος. Ωστόσο, είναι βέβαιο πως εξαρχής η δηµιουργία των θεµάτων δεν διατήρησε αναλ-λοίωτη την εξαρχική οργάνωση της αυτοκρατορίας Στην κυριολεξία θέµα ονοµάστηκε το στρατιωτικό σώµα το οποίο στελέχωναν γηγενή στοιχεία και στρατωνιζόταν σε συγκεκριµένη διοικητική περιφέρεια. Ο Ηράκλειος, προκειµένου να αξιοποιήσει τις χιλιάδες ερειπωµένες και εγκαταλελειµµένες µικρα-σιατικές γαίες, εξαιτίας των περσικών διεισδύσεων, αλλά και να προσδώσει νέα κίνη-τρα σε χιλιάδες νέους και ώριµους άνδρες, εκχώρησε σε αυτούς ελεύθερους στρατι-ωτικούς κλήρους (στρατιωτοτόπια) µε την υποχρέωση της στρατιωτικής θητείας. Οι κληρούχοι στρατιώτες θα εκµεταλλεύονταν τη γη τους, θα διατηρούνταν σε διαρκή στρατιωτική ετοιµότητα και θα στρατεύονταν όταν υπήρχε ανάγκη, διαθέτοντες πλή-ρη εξοπλισµό και έναν στρατιωτικό ίππο, αφού βάση πλέον της στρατιωτικής µηχανής θα γινόταν το κατάφρακτον ιππικό. Μάλιστα, ο θεσµός της στρατιωτικής γης απέκτησε κληρονοµική µορφή. Τα θετικά στοιχεία αυτής της νέας στρατιωτικής οργάνωσης υπήρξαν πολλά. Πρώτον

Η κεντρική και αυλική διοί-κηση ήταν ένα δαιδαλώδες και

http://img.t05_k09_p015_1

αξιοποιήθηκαν τεράστιες εκτάσεις γης, δεύτερον πολλές νευραλγικές περιοχές του κράτους που είχαν σχεδόν ερηµωθεί από τον γηγενή πληθυσµό του αναγεννήθηκαν είτε εκ των ενόντων είτε µε µετεγκατάσταση από άλλες πυκνοκατοικηµένες περιοχές, τρίτον δηµιουργήθηκε κατά κανόνα εθνικός περιφερειακός στρατός που πλέον θα αγωνιζόταν για τα πάτρια εδάφη και τέταρτον ενισχύθηκε η µικρή γαιοκτησία. Τέλος, δεν πρέπει να θεωρηθεί αρνητικό το γεγονός πως οι µεγάλες µονάδες, στρατοπε-δευµένες σε στρατηγικά περιφερειακά σηµεία, απέφευγαν τις µακρινές εξαντλητικές εκστρατείες. Αυτό το τελευταίο είχε ως αποτέλεσµα τη σταδιακή µείωση των στρα-τιωτικών δαπανών και δεν πρέπει να θεωρηθεί υπερβολή πως η συνολική δαπάνη για τον στρατό από τον 7ο αιώνα και µετά µειώθηκε περίπου κατά το ήµισυ από την αντίστοιχη του 6ου αιώνα.Ο στρατηγός του θέµατος απέκτησε εξαρχής ισχυρές στρατιωτικές εξουσίες που εκ των πραγµάτων απορρόφησαν ή υπήγαγαν τις αντίστοιχες διοικητικές. Αυτή βέβαια η εκ των άνω αλλά χωρίς αυτοκρατορική ή άλλη νοµοθετική πράξη εκχώρηση εγκυµο-νούσε σοβαρούς κινδύνους πρώτον διότι η περιφερειακή διοικητική µηχανή δεν ήταν δυνατόν να αποδεχθεί άνευ αντίδρασης αυτή την υπαγωγή, αλλά κυρίως επειδή η ισχυρή εξουσία που εκχωρούνταν σε έναν στρατηγό-διοικητή µπορούσε να µετατρέ-ψει αυτόν σε σφετεριστή της κεντρικής εξουσίας. Τέλος, δεν είναι αβάσιµη η άποψη πως ο θεσµός των θεµάτων µε τις χιλιάδες των στρατιωτών-αγροτών διατηρούσε τον κρατικό µηχανισµό σε µια συνεχή επιστράτευση, γεγονός που εκµηδένισε οποιαδή-ποτε άλλη οικονοµική και πνευµατική δραστηριότητα.Σταδιακά –πιθανότατα µετά την πρώτη δεκαετία του 7ου αιώνα πριν ή κατά τη διάρ-κεια των περσικών πολέµων του Ηράκλειου– το θέµα, σώµα που στρατοπέδευε σε µια συγκεκριµένη επαρχία, προσέδωσε την ονοµασία του σε αυτήν και ουσιαστικά το θέµα σχετίστηκε µε τη διοικητική διαίρεση της αυτοκρατορίας. Η φράση «τάς των θεµάτων χῶρας» για το έτος 622 που χρησιµοποιεί ο χρονικογράφος του 8ου-9ου αιώνα, Θεοφάνης, φανερώνει πως από τότε είχε εγκαινιαστεί η εγκατάσταση στρατευµάτων–θεµάτων σε ορισµένες περιοχές της Μικράς Ασίας. Η σπουδαία αυτή πληροφορία, την οποία ο χρονικογράφος δανείζεται ασφαλώς από προγενέστερες πηγές, αποτελεί επίρρωση για το πρώτο στάδιο της οργάνωσης των θεµάτων. Επίσης για το 626 το Πασχάλιον Χρονικόν µνηµονεύει έναν κόµη του Οψικίου, ενώ και για το

Οι κρατικές υπηρεσίες της αυτοκρατορίας ήταν οργανω-

http://img.t05_k09_p016_1

επόµενο έτος ο Θεοφάνης αναφέρει έναν τουρµάρχη των Αρµενιακών. Κύρια πηγή για τη δηµιουργία και λειτουργία των θεµάτων θεωρείται το οµώνυµο έργο Περί θεµάτων του αυτοκράτορα-συγγραφέα του 10ου αιώνα Κωνσταντίνου Ζ' Πορφυρογέννητου. Αλλά δυστυχώς το πόνηµα αυτό περιέχει συγκεχυµένα στοιχεία από προγενέστερους του συγγραφέα γεωγράφους και ιστορικούς και την εν τω µε-ταξύ µετεξέλιξη του θεσµού. Πάντως συνδέει αµέσως τη δηµιουργία του θεσµού µε την ανάγκη του Ηράκλειου να αναδιοργανώσει εκ θεµελίων τον στρατό τονίζοντας χαρακτηριστικά πως «από την εποχή της βασιλείας του Ηράκλειου η Ρωµαϊκή Αυτο-κρατορία περιορίστηκε σε έκταση και ακρωτηριάσθηκε τόσο από την Ανατολή όσο και από τη Δύση». Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν, αφήνοντας ωστόσο πολλά κενά, τα έργα των Αράβων γεωγράφων Ιµπν Χορνταντµπέχ του 9ου αιώνα και Κουνταµά των αρχών του 10ου αιώνα. Όµως, νεότεροι ιστορικοί, όπως ο Κουλακόφσκι και ο Μπρεγιέ, υποστηρίζουν ως απαρχή της δηµιουργίας των θεµάτων την περίοδο µετά τη στρατιωτική νίκη του Ηράκλειου εναντίον των Περσών µε πρώτη περιοχή όπου εγκαινιάστηκε η στρατοπέδευση µονίµου σώµατος – θέµατος την πολύπαθη και στρα-τηγική Αρµενία (Αρµενιακών θέµα) στα βορειοανατολικά όρια της αυτοκρατορίας, ενώ ο Στάιν υποστήριξε πως πρότυπο της δηµιουργίας των θεµάτων –τεσσάρων αρ-χικά– υπήρξε η στρατιωτική διαίρεση της όµορης Περσίας σε τέσσερις στρατιωτικές διοικήσεις-σατραπείες, στα πλαίσια της διοικητικής µεταρρύθµισης που επιχείρησαν τον 6ο αιώνα οι σπουδαίοι Πέρσες βασιλείς Καβάδης Α' και Χοσρόης Α'. Πάντως δεν µπορεί να θεωρηθεί υπερβολική η άποψη κατά την οποία η οργάνωση των θεµάτων αποτελεί τη µοναδική δυνατή εξήγηση για την καταπληκτική αλλαγή που σηµειώθηκε στον βυζαντινοπερσικό πόλεµο από στρατιωτικής πλευράς.Στον καθαυτό µικρασιατικό χώρο ιδρύθηκαν αρχικά δύο µεγάλα σε έκταση και ισχύ θέµατα, των Ανατολικών προς νότο και το Οψίκιον προς βορρά, καθώς και ένα στις νότιες ακτές της Μεσογείου -περιοχές Λυκίας, Παµφυλίας και Κιλικίας– και τις πλησί-ον νήσους, των Καραβησιάνων ή Κιβυρραιωτών. Το πρώτο αποτελούσε την καθαυτό επιθετική δύναµη του κράτους, το δεύτερο υπεράσπιζε την πρωτεύουσα και το τρίτο εξασφάλιζε τις ναυτικές δυνάµεις και υπεράσπιζε τη µικρασιατική χερσόνησο από τις εχθρικές ναυτικές επιδροµές που θα εντατικοποιούνταν στο προσεχές διάστηµα.Οι εξαιρετικά κρίσιµες συνθήκες που διαµορφώθηκαν στη Βαλκανική χερσόνησο και

Κύρια πηγή για τη δηµιουργία και τη λειτουργία των στρα-

http://img.t05_k09_p017_1

εξακολούθησαν επί πολλούς αιώνες, µε συνέπεια τον κατακλυσµό της από τα σλα-βικά φύλα και αργότερα την εµφάνιση του βουλγαρικού κινδύνου, επέκτειναν τον θεµατικό µετασχηµατισµό και στις ευρωπαϊκές περιοχές της αυτοκρατορίας µε τη δηµιουργία των θεµάτων, το Θρακώον βορειοδυτικά της πρωτεύουσας, της Ελλάδος στον κύριο ελλαδικό κορµό και της Σικελίας. Αυτά πιθανώς να ιδρύθηκαν στα τέλη του 7ου αιώνα. Αναµφίβολα ο θεσµός των θεµάτων, κατά κύριο λόγο στη γενετήσια µορφή τους, εξελίχθηκε βαθµιαία τον 8ο αιώνα κυρίως ως προς την έκτασή τους, αφού η ύπαρ-ξη τεσσάρων µεγάλων περιφερειών ελλόχευε κινδύνους για την εκάστοτε κεντρική εξουσία. Υπό αυτές τις συνθήκες δεν µπορεί να θεωρηθεί αξιοπερίεργο φαινόµενο ο συνεχής τεµαχισµός τους σε µικρότερα σε έκταση άρα και σε ισχύ θέµατα. Για παράδειγµα, στην περιφέρεια του Αρµενιακού θέµατος δηµιουργήθηκαν πέραν του αρχικού τα θέµατα της Χαλδίας, της Κολωνείας και των Χαρσιανών, σε αυτήν του Οψικίου θέµατος πέραν του αρχικού και τα θέµατα της Παφλαγονίας, των Βουκελλα-ρίων και των Οπτιµάτων, σε αυτήν του Ανατολικού θέµατος πέραν του αρχικού και τα θέµατα της Καππαδοκίας, της Σελευκείας και των Θρακησίων, στα παράλια του Αιγαίου πελάγους πιθανώς εξαιτίας της µετεγκατάστασης Θρακών προς τα τέλη του 7ου αιώνα. Ανάλογη σµίκρυνση σηµειώθηκε και στα θέµατα που είχαν δηµιουργηθεί στη βαλκανική επικράτεια.Η ανασυγκρότηση και η προετοιµασία του νέου βυζαντινού στρατού διήρκεσε περί-που δύο έτη. Ο Ηράκλειος, αντιλαµβανόµενος τις δυσµενείς για την αυτοκρατορία συνθήκες, αποφάσισε να αναλάβει ο ίδιος τον υπέρ πάντων αγώνα κατά των Περσών. Γι’ αυτό επόπτευε προσωπικά την όσο το δυνατόν άρτια και επιµελή στρατιωτική προ-παρασκευή και διαισθανόµενος τις ελλείψεις του στην στρατηγική τακτική µελετούσε και σχεδίαζε καθηµερινά. Φυσικά η απόφασή του να ηγηθεί προσωπικά της εκστρατεί-ας προξένησε αρχικά αµφιβολίες και εν συνεχεία ανησυχίες που εν τέλει υπερκερά-στηκαν. Ίσως µε αυτό σχετίζεται και η στέψη ως αντιβασιλέα του ήδη συναυτοκράτο-ρα δεκαετή γιου του Κωνσταντίνου και η ανάθεση ουσιαστικά της διακυβέρνησης –για το διάσηµα που θα απουσίαζε– στους δύο κορυφαίους συνεργάτες του, τον ικανότατο πατριάρχη Σέργιο και τον εξίσου ικανό πατρίκιο και µάγιστρο Βώνο.Αναµφίβολα, η ανάληψη µιας τεράστιας σηµασίας για την ύπαρξη της αυτοκρατορίας

Μολυβδόβουλο ανώνυµου στρατηγού του θέµατος των

http://img.t05_k09_p018_1

επιχείρησης προϋπέθετε πρώτον την εξασφάλιση των βορείων συνόρων και δεύτερον τη χρησιµοποίηση όλων των διαθέσιµων στρατιωτικών δυνάµεων. Η πρώτη προϋπό-θεση επιτεύχθηκε χάρη στη δραστηριοποίηση της βυζαντινής διπλωµατίας µε στον χρηµατισµό των υποτελών τους σλαβικών καθώς και άλλων όµορων αυτόνοµων λαών αλλά και της οικονοµικής ικανοποίησης των ιδίων των Αβάρων. Οι τελευταίοι ήδη από το 614, εκµεταλλευόµενοι την παρουσία ισχνών βυζαντινών στρατιωτικών δυνάµεων και την ψυχολογική κατάπτωση των χειµαζοµένων κατοίκων της βόρειας Βαλκανικής, επανέλαβαν τις καταστροφικές επιδροµές τους διαπλέοντας τον µέσο και κάτω Δού-ναβη κατά βούληση. Τα στρατηγικά οχυρά κατά µήκος του ποταµού προ πολλού είχαν απολέσει την ισχύ και σηµασία τους. Μάλιστα, σε µια αβαροσλαβική επιδροµή προς δυσµάς η Δαλµατία υπέστη σηµαντικές δηώσεις και καταλήφθηκε η αξιόλογη πόλη των ακτών της Αδριατικής, Σάλων, ενώ το επόµενο έτος, σε µια νέα άνευ αντίστασης αβαρική επιδροµή, καταλήφθηκαν και άλλες σηµαντικές πόλεις. Χιλιάδες κάτοικοι θανατώθηκαν και αιχµαλωτίστηκαν, ένας ανάλογος αριθµός αναγκάστηκε να εγκατα-λείψει τις εστίες του καταφεύγοντας σε ασφαλείς παράκτιες θέσεις, όπως το Σπαλάτο και το Ραύσιο. Τελικά, έπειτα από κοπιώδεις διαπραγµατεύσεις που διήρκεσαν έως το 620, οι δύο Βυζαντινοί απεσταλµένοι, ο πατρίκιος Αθανάσιος και ο κοιαίστωρ Κοσµάς, κατόρθωσαν να εξασφαλίσουν την επισφαλή αβαρική διαβεβαίωση περί αναστολής των από βορρά επιδροµών αναβιβάζοντας το ποσόν των πάκτων στις 150.000 νοµι-σµάτων, κατά κανόνα της νέας νοθευµένης κοπής.Όσον αφορά τη δεύτερη προϋπόθεση αυτή επιτεύχθηκε µε ανάλογη δυσκολία. Αρχικά µετατέθηκαν από το βόρειο µέτωπο όλοι οι διαθέσιµοι αξιόλογοι αξιωµατικοί προκει-µένου να ηγηθούν των στρατιωτικών µονάδων. Ακόµη ναυπηγήθηκε µεγάλος αριθµός πολεµικών και φορτηγών πλοίων, γεγονός πρωτοφανές, αφού έως τότε οι Βυζαντινοί αυτοκράτορες ουδέποτε είχαν στηριχθεί αναλόγως στις ναυτικές δυνάµεις. Τέλος, οι νέες στρατιωτικές δυνάµεις που στελεχώθηκαν από τις όµορες της πρωτεύουσας πε-ριοχές εκπαιδεύθηκαν όσον το δυνατόν άρτια σε διάστηµα άνω των δεκαέξι µηνών.

Δεύτερη περίοδος των Περσικών πολέµων Στα µέσα της άνοιξης του 622 ο Ηράκλειος εκτίµησε πως είχε περατωθεί η στρατιω-τική προπαρασκευή και πως ο ίδιος και το στράτευµά του ήταν έτοιµοι για τον υπέρ

Μολυβδόβουλο του αυτοκρά-τορα Ηρακλείου και των δύο

http://img.t05_k09_p019_1

πάντων πόλεµο κατά των Περσών. Την Κυριακή 4 Απριλίου ο αυτοκράτορας κοινώνησε σε δηµόσια τελετή, την εποµένη προσευχήθηκε στον ναό της Αγίας Σοφίας, παρουσία των αρχών της πρωτεύουσας, και ακολούθως κρατώντας την αχειροποίητη εικόνα του Χριστού µε µεγαλοπρεπή ποµπή και υπό τις επευφηµίες του πλήθους επιβιβάστηκε επικεφαλής του στρατού σε πλοίο, το οποίο τον αποβίβασε στις Πύλες της Βιθυνίας. Ο ασιατικός αυτός λιµένας της Προποντίδας υπήρξε η αφετηρία της ηρακλείου, κυ-ριολεκτικά και µεταφορικά, εκστρατείας. Καθ’ οδόν προς την Καππαδοκία ενίσχυε το στράτευµά του µε νέες δυνάµεις από τα µόνιµα πλέον θεµατικά στρατόπεδα. Ο Θε-οφάνης χαρακτηριστικά αναφέρει «ἐπί τάς τῶν θεµάτων χώρας ἀφικόµενος, συνέλεγε τά στρατόπεδα και προσετίθει αὐτοῖς νέαν στρατεῖαν». Η στρατιωτική µεταρρύθµιση –όπως προαναφέρθηκε–, δηλαδή η υποχρεωτική στράτευση που είχε επιχειρήσει τα προηγούµενα έτη ο Ηράκλειος απέδιδε καρπούς, αφού η στρατολόγηση νέων στρα-τιωτών υπερέβη τις 100.000 (καθ’ υπερβολή των πηγών η δύναµη αναβιβάζεται στις 120.000 άνδρες). Ωστόσο, το τεράστιο αυτό σε αριθµό στράτευµα χρειαζόταν να εκπαιδευτεί επαρκώς. Γι’ αυτό ο αυτοκράτορας υποχρεώθηκε να παραµείνει όλο το καλοκαίρι του 622 στην Καισάρεια, όπου αυτοπροσώπως ως απλός στρατιώτης επό-πτευσε τόσο την εντατική εκγύµναση όσο και την ανύψωση του ηθικού του στρατού του.Φυσικά η περσική ηγεσία, έχοντας πληροφορηθεί τη γιγάντια βυζαντινή προετοιµα-σία, εκµεταλλεύτηκε τη χρονοβόρα προσπάθεια του Ηράκλειου και κατόρθωσε όχι µόνο να συγκροτηθεί καταλλήλως αλλά και να δηµιουργήσει ισχυρή οχυρωµατική γραµµή στον άνω ρου του Τίγρη και του Άραξη, από τη Μελητινή έως τα Σάταλα, εκτιµώντας πως η βυζαντινή εκστρατεία θα είχε κατεύθυνση προς την Αρµενία µε προοπτική να προσβάλει από βορρά το περσικό κράτος. Πράγµατι, ο Χοσρόης Β' και οι στρατηγοί του εκτίµησαν σωστά, αφού ο Ηράκλειος µετά από τετράµηνη παραµο-νή στην Καππαδοκία πιθανώς το φθινόπωρο του 622 οδήγησε το στράτευµά του µε βορειοανατολικό προσανατολισµό µέσω των ορεινών αρµενικών όγκων. Δυστυχώς –όπως άλλωστε αναφέρθηκε στον πρόλογο του κεφαλαίου– οι ελλιπείς σύγχρονες πηγές δεν δίνουν επαρκή στοιχεία ούτε για τις λεπτοµερείς κινήσεις των αντίπαλων στρατών αλλά ούτε για τις συγκρούσεις τους, ενώ και η χρονολόγηση των γεγονότων παρουσιάζει σηµαντικά κενά και διαφορές.

Ο Ιουστινιανός εισήγαγε το 539 την αρχή του κοιαίστωρος

http://img.t05_k09_p020_1

Επί µεγάλο χρονικό διάστηµα οι κινήσεις των δύο αντιπάλων χαρακτηρίστηκαν ως αναγνωριστικές µε κύρια πρόθε