ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΠΡΩΤΟΕΛΛΑΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣγ. κοινωνία

Πληροφορίες για την οργάνωση και κοινωνική σύνθεση των κοινοτήτων της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στην ηπειρωτική Ελλάδα αντλούνται από την οικιστική και ταφική αρχιτεκτονική, από το είδος των κινητών ευρημάτων και ιδιαίτερα από τον τρόπο που αυτά κατανέμονται στους

οικισμούς και τα νεκροταφεία.

Οι κοινότητες είναι οργανωμένες σε μικρούς και μεγαλύτερους οικισμούς, οι οποίοι αριθμούν κατά

μέσον όρο από 300 έως 1000 άτομα. Οι οικισμοί της νότιας Ελλάδας παρουσιάζουν πολεοδομικά,

οικονομικά και κοινωνικά χαρακτηριστικά, που επιτρέπουν το χαρακτηρισμό τους ως

"πρωτοαστικοί". Σαφείς ενδείξεις για την κοινωνική σύνθεση και

διαστρωμάτωση παρέχουν τα αρχαιολογικά κατάλοιπα της Πρωτοελλαδικής ΙΙ-ΙΙΙ. Η κοινωνία της Πρωτοελλαδικής ΙΙ και της μεταβατικής φάσης

Λευκαντί Ι-Καστρί περιλαμβάνει μια πολιτική-διοικητική-οικονομική αρχή με συντονιστικό ρόλο, η οποία αποδίδεται σε μια οικογένεια. Ιδιαίτερη θέση στην κοινωνία της εποχής κατέχουν οι οικογένειες των εξειδικευμένων τεχνιτών-εμπόρων, οι οποίοι

συγκεντρώνουν τα περισσότερα "αγαθά κύρους". Ο βαθμός κατανομής του κοινοτικού πλούτου στους

ασχολούμενους αποκλειστικά με την αγροτική οικονομία δεν μπορεί να διαγνωστεί με βεβαιότητα. Οι πιο πάνω κοινωνικές κατηγορίες δεν είναι το ίδιο

ευδιάκριτες στα αρχαιολογικά κατάλοιπα της Πρωτοελλαδικής ΙΙΙ, η οποία, σημειωτέον,

χαρακτηρίζεται από οικονομική ύφεση.

Τα ταφικά έθιμα περιλαμβάνουν ταφές παιδιών μέσα στον οικισμό και ενηλίκων και παιδιών σε νεκροταφεία πέραν του οικισμού. Τα νεκροταφεία, γνωστά κυρίως από την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο, περιλαμβάνουν απλούς ή κτιστούς λάκκους, κιβωτιόσχημους τάφους ή θαλαμοειδείς,

λαξευμένους στο βράχο και ταφές σε πιθάρια. Οι τάφοι είναι ατομικοί ή οικογενειακοί. Κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο στη δυτική Ελλάδα απαντά το έθιμο ενταφιασμού σε τύμβους. Η

εξέταση του ανθρωπολογικού υλικού από νεκροταφεία και μεμονωμένους τάφους παρέχει πληροφορίες για τον ανθρωπολογικό τύπο, τη διατροφή και τις ασθένειες των ανθρώπων της εποχής.

Τσέπι Μαραθώνα, νεκροταφείο. Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκλαδική II.

Τέλος, λίγα και εν μέρει επισφαλή είναι τα στοιχεία που φανερώνουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και την άσκηση κάποιου είδους λατρείας. Τα ταφικά έθιμα πιστοποιούν το

σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή και την πίστη στη μεταθανάτια

πορεία του ανθρώπου.

Τσέπι Μαραθώνα, νεκροταφείο. Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκλαδική II.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ – ΔΙΑΣΤΡΩΜΑΤΩΣΗΣτοιχεία ενδεικτικά για τη σύνθεση της κοινωνίας της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στην ηπειρωτική

Ελλάδα αντλούνται τόσο από την οικιστική και ταφική αρχιτεκτονική, όσο και από τα κινητά ευρήματα και, ιδιαίτερα από τον τρόπο που αυτά κατανέμονται στους οικισμούς και τα νεκροταφεία.

Με βάση τα αρχαιολογικά κατάλοιπα μόλις κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο σημειώνεται ιδιαίτερη οικονομική άνθηση, η οποία χαρακτηρίζεται από αύξηση του αγροτικού πλεονάσματος, εξειδίκευση της βιοτεχνικής παραγωγής (κεραμική, μεταλλουργία, λιθοτεχνία) και επέκταση των εμπορικών συναλλαγών και πολιτιστικών επαφών. Τα παραπάνω έχουν άμεσες επιπτώσεις στην

κοινωνική σύνθεση των κοινοτήτων της νότιας Ελλάδας.

Τσέπι Μαραθώνα, νεκροταφείο. Πρωτοελλαδική/

Πρωτοκυκλαδική II. Γενικό τοπογραφικό σχέδιο.

Η ύπαρξη "Κτηρίων με διάδρομο", όπως η "Οικία των Κεράμων" στη Λέρνα ΙΙΙ και η "Λευκή Οικία" στην Κολώνα της Αίγινας κάνουν σαφή την παρουσία μιας ισχυρής οικογένειας, που ασκεί

πολιτική-διοικητική εξουσία και ελέγχει εν μέρει την παραγωγή. Η οικογένεια αυτή συντονίζει την κατασκευή κοινοτικών έργων (οχυρώσεις, "Κυκλικό κτήριο" Τίρυνθας, δρόμοι κ.λπ.) και τη

διακίνηση αγαθών (χρήση σφραγίδων) και κατέχει μέρος του κοινοτικού πλούτου.

Aίγινα, φάση III. Mακέτα της Λευκής Oικίας (2400-2300 π.Χ.).Αίγινα, Αρχαιολογικό Μουσείο. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Ιδιαίτερη οικονομική και συνεπώς και κοινωνική θέση στην κοινότητα κατέχουν οι τεχνίτες, όπως μεταλλοτεχνίτες και λιθοξόοι, που, στο πλαίσιο εξασφάλισης των απαραίτητων πρώτων υλών,

φαίνεται πως εξασκούν και το εμπόριο. Η ανεύρεση, για παράδειγμα, στα εξειδικευμένα εργαστήρια της Αίγινας και της Μάνικας αντικειμένων εισηγμένων από τις Κυκλάδες, πιστοποιεί την ύπαρξη

μιας τάξης βιοτεχνών-εμπόρων στις πρωτοελλαδικές κοινότητες. Τα εισηγμένα αντικείμενα αποτελούν "αγαθά κύρους" (prestige goods) και πιστοποιούν την οικονομική και κοινωνική

ιδιαιτερότητα των κατόχων τους. Αγαθά κύρους θεωρούνται και οι βαλκανικού-ανατολικού τύπου μονοί ή διπλοί λίθινοι πελέκεις με οπή στειλέωσης από τους Σιταγρούς και τη Λέρνα αντίστοιχα,

καθώς και οι λεγόμενοι "θησαυροί" χάλκινων εργαλείων και όπλων, που βρέθηκαν στη Θήβα και τα Πετράλωνα Χαλκιδικής.

Σιταγροί Δράμας, φάση V. Θραύσμα λίθινου σκήπτρου, διαμορφωμένου σε κεφαλή ζώου (ταύρος ή λιοντάρι). Πρώιμη εποχή Xαλκού II. Φίλιπποι, Aρχαιολογικό Mουσείο Δ 198. YΠΠO/TAΠ.

Xρυσή φιάλη από το θησαυρό της Εύβοιας. Πρωτοελλαδική II.

Aθήνα, Mουσείο Mπενάκη ΓΕ 2049.

Τέλος, η συνύπαρξη απλών, φτωχά κτερισμένων και

πλούσιων, απλών ή οικογενειακών τάφων στα

νεκροταφεία της Αττικής (Άγιος Κοσμάς, Τσέπι), στη Μάνικα, τη

Θήβα, τις Λιθαρές, καθώς και στο νεκροταφείο των τύμβων-R της Λευκάδας αντανακλά την

ανομοιόμορφη κατανομή πλούτου και κατ' επέκταση την

κοινωνική πολυμορφία των μελών των πρωτοελλαδικών

κοινοτήτων.

Ο κιβωτιόσχημος τάφος R 26 B και ο σκελετός του τάφου R 26 c στο Νυδρί

Λευκάδος.

ΚΟΙΝΩΝΙΑ – ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΑΤα στοιχεία από τις ανασκαφές περιορισμένης κλίμακας τόσο σε οικισμούς όσο και σε νεκροταφεία

της Πρώιμης Χαλκοκρατίας, καθώς και οι παρατηρήσεις από επιφανειακές επισκοπήσεις, κυρίως στην Πελοπόννησο (Nεμέα, Αργολίδα, Mεσσηνία, Λακωνία) και τη Στερεά Eλλάδα (Oρωπός, Περαχώρα, Φωκίδα), επιτρέπουν μια πρώτη ενδεικτική, αλλά όχι σφαιρική, προσέγγιση των

δημογραφικών στοιχείων της περιόδου. Με βάση τα στοιχεία που προκύπτουν από τη μελέτη των οικισμών, μπορεί να ειπωθεί ότι οι πρωτοελλαδικές κοινότητες είναι οργανωμένες σε μικρούς (0,64

εκτάρια-Αίγινα) και μεγαλύτερους οικισμούς (45 εκτάρια-Μάνικα, 3,5-Λιθαρές, 2,5-Λέρνα), οι οποίοι αριθμούν κατά μέσον όρο από 300 έως 1000 άτομα.

Πιθανή αναπαράσταση πρωτοελλαδικών κτηρίων στη Mάνικα.

H πυκνότητα των οικισμών διαφέρει κατά περιοχές και χρονικές περιόδους και

εξαρτάται από τη γεωμορφολογία της περιοχής και τις κλιματολογικές συνθήκες

που επικρατούν. Γεωαρχαιολογικές έρευνες στη πεδιάδα του Άργους έδειξαν ότι η

περιοχή μεταξύ Άργους και Λέρνας ήταν κατά την Πρωτοελλαδική Ι μια τεράστια λίμνη με διάμετρο περίπου 5 χιλιόμετρα, γεγονός που αιτιολογεί το μικρό αριθμό

οικισμών της περιόδου στην περιοχή. Kατά την Πρωτοελλαδική II οι αλλουβιακές

αποθέσεις μετέτρεψαν τη λίμνη σε εύφορη πεδιάδα, με αποτέλεσμα τόσο την αύξηση των

οικισμών, όσο και την ανάπτυξη ισχυρών οικισμών (Λέρνα, Τίρυνς) και τη δημιουργία

τοπικών ιεραρχιών. Ξαφνικές πλημμύρες ρεμάτων και ποταμών κατά τα τέλη της

Πρωτοελλαδικής II στην Aργολίδα (Tίρυνθα) και σε άλλες περιοχές (Στρέφι Ηλείας, Aκοβίτικα Μεσσηνίας, Ρουφ Αττικής)

προκάλεσαν την εγκατάλειψη των παρακείμενων οικισμών.

Λέρνα φάση ΙΙΙ, Πρωτοελλαδική ΙΙ. Ραμφόστομη Πρόχους.

Aπό τα τέλη της περιόδου αυτής και κατά την Πρωτοελλαδική III παρατηρήθηκε μείωση του αριθμού και της έκτασης των οικισμών με συνακόλουθη συρρίκνωση του πληθυσμού. Η μείωση

οικισμών και πληθυσμού, που παρατηρείται κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ στη νότια Ελλάδα γενικότερα, έρχεται σε αντίθεση τόσο με τις θεωρίες περί διεισδύσεως νέων πληθυσμών, όσο και με

τα ταφικά δεδομένα. H συγκριτική μελέτη κρανίων από τάφους της Πρωτοελλαδικής ΙΙ (’γιος Kοσμάς) και της Μεσοελλαδικής περιόδου (Λέρνα και Μυκήνες) πιστοποιούν την ομοιογένεια των

πληθυσμών Aττικής και Αργολίδας κατά τις περιόδους αυτές και θέτουν κάποιους περιορισμούς στις συζητήσεις περί διεισδύσεως νέων πληθυσμών. Εκτός αυτού, σε κανένα από τα μέχρι στιγμής ανασκαμμένα νεκροταφεία δε σημειώθηκε αιφνίδια αύξηση νεκρών. Επιπλέον, η εξέταση του παλαιοανθρωπολογικού υλικού δεν κατέγραψε πιθανές επιδημίες, οι οποίες θα μπορούσαν να

προκαλέσουν αιφνίδιους και μαζικούς θανάτους κατά τα τέλη της Πρωτοελλαδικής ΙI.

Ζυγουριές. ΠΕ III .Μόνωτο κύπελλο με πόδι. Λέρνα IV, ΠΕ III. Αγγείο Τροίας τύπου III-IV

Η εξέταση του ανθρωπολογικού υλικού από νεκροταφεία και μεμονωμένους τάφους παρέχει πληροφορίες για τα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά, τη διατροφή και τις ασθένειες των

ανθρώπων της Πρωτοελλαδικής περιόδου. Για παράδειγμα, οι κάτοικοι του Άγιου Κοσμά Αττικής ήταν μετρίου αναστήματος, έπασχαν από οστεοπόρωση και είχαν μια σύντομη ζωή, 30-40 ετών. Oι κάτοικοι της Μάνικας είχαν επίσης μέτριο ανάστημα και γερά δόντια, δείγμα

ισορροπημένης διατροφής!

ΚΟΙΝΩΝΙΑ – ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑΤα ταφικά έθιμα της Πρώιμης Χαλκοκρατίας δε διαφέρουν ουσιαστικά από εκείνα των τελευταίων φάσεων της Νεολιθικής (4800-3200 π.Χ.). Περιλαμβάνουν μεμονωμένες ταφές βρεφών και παιδιών μέσα στα όρια του οικισμού, και σε νεκροταφεία, με ταφές κυρίως ενηλίκων, πέρα από τον οικισμό.

Στη φωτογραφία απεικονίζεται το περίκτιστο τείχος των κυκλικών τάφων R 12, R 1 και R 3 της Πρωτοελλαδικής Λευκάδος. Ο άνδρας με το καπέλο που στέκεται όρθιος πάνω στον κυκλικό τάφο R

12 είναι ο ίδιος ο σπουδαίος γερμανός αρχαιολόγος Βίλχεμ Νταίρπφελντ.

Οι ταφές βρεφών και παιδιών γίνονται μέσα στα ίδια τα σπίτια, σε αγγεία ή σε απλούς λάκκους, που σκάβονται για το σκοπό αυτό κάτω από τα δάπεδα (π.χ. Ασίνη, Λέρνα). Τα νεκροταφεία,

γνωστά κυρίως από την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο, βρίσκονται σε απόσταση από τον οικισμό και περιλαμβάνουν απλούς ή κτιστούς λάκκους, κιβωτιόσχημους τάφους (π.χ. Άγιος Κοσμάς) ή

θαλαμοειδείς, λαξευμένους στο βράχο (π.χ. Μάνικα). Οι τάφοι προορίζονται για έναν ή περισσότερους νεκρούς, άντρες και γυναίκες (οικογενειακοί). Μερικοί χρησιμοποιούνται ως

οστεοθήκες, δέχονται δηλαδή οστά -κυρίως τα κρανία και τα μακρά οστά- από άλλους τάφους, οι οποίοι εκκενώνονται, προκειμένου να δεχτούν νέες ταφές. Κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο

στη δυτική Ελλάδα γίνονται ενταφιασμοί σε τύμβους (π.χ. Νυδρί Λευκάδας, Ολυμπία/Πελόπειο).

Πάνω: Παιδική ταφή στο Μαραθώνα.Δεξιά: Άγιος Kοσμάς, νεκροταφείο. Tύποι τάφων (σχεδιαστικές τομές). Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκλαδική II

Οι νεκροί τοποθετούνται απευθείας στο δάπεδο ή μέσα σε πιθάρια, σε ισχυρά συνεσταλμένη στάση. Για την επίτευξη της στάσης αυτής, οι άκαμπτοι μύες των νεκρών κόβονταν πιθανότατα με

μαχαίρια από οψιανό, ίχνη των οποίων παρατηρήθηκαν επανειλημμένα σε συγκεκριμένα οστά νεκρών του νεκροταφείου της Μάνικας Ευβοίας. Οι νεκροί ενταφιάζονται με τα ενδύματά τους ή

τυλίγονται σε ύφασμα, όπως δείχνουν ίχνη υφάσματος σε οστό νεκρού από τη Μάνικα. Τέλος, ενδείξεις για μερικές καύσεις νεκρών προέρχονται από τους τύμβους στο Νυδρί και την Ολυμπία, καθώς και από πιθοταφές, που βρέθηκαν στη Μακεδονία, στις εκβολές του Στρυμόνα. Κανονικές

ταφές σε πιθάρια είναι γνωστές και από το νεκροταφείο της Πρώιμης Χαλκοκρατίας στον ’γιο Μάμα/Νέα Όλυνθο Χαλκιδικής.

Τσέπι Μαραθώνα, νεκροταφείο. Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκλαδική II.

Τα κτερίσματα των νεκρών εξαρτώνται από το φύλο και την κοινωνική τους θέση και περιλαμβάνουν κεραμική, μαρμάρινα ειδώλια, εργαλεία από οψιανό ή χαλκό, αντικείμενα

καλλωπισμού και κοσμήματα από πηλό, λίθο, οστό, χαλκό και πολύτιμα μέταλλα.

Τσέπι Μαραθώνα, νεκροταφείο. Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκλαδική II.

ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ – ΝΕΚΡΟΤΑΦΙΑΤαφές σε οργανωμένα νεκροταφεία σημειώνονται κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο στις

ανατολικές ακτές της ηπειρωτικής Ελλάδας και παρουσιάζουν πολλές ομοιότητες με τα κυκλαδικά νεκροταφεία, τόσο ως προς τη μορφή των τάφων όσο και ως προς τα κτερίσματα. Τα

σημαντικότερα από τα μέχρι στιγμής γνωστά νεκροταφεία βρίσκονται στον ’γιο Κοσμά και στο Τσέπι Μαραθώνα Αττικής, στις Λιθαρές Βοιωτίας και στη Μάνικα Χαλκίδας.

Πάνω: Άγιος Kοσμάς, νεκροταφείο. Tάφος 6. Διακρίνονται η καλυπτήρια πλάκα και η είσοδος. Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκλαδική II. B' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

Δεξιά: Άγιος Kοσμάς, νεκροταφείο. Τοπογραφικό σχέδιο.

Τα νεκροταφεία βρίσκονται σε μικρή ή μεγαλύτερη απόσταση από τον οικισμό και περιλαμβάνουν απλούς ή κτιστούς λάκκους, κιβωτιόσχημους ή θαλαμοειδείς τάφους και ταφές σε πιθάρια (Άγιος Κοσμάς, Τσέπι, Μάνικα). Οι κιβωτιόσχημοι τάφοι (0,5Χ1Χ1 μέτρα) σκεπάζονται

με μια ή περισσότερες λίθινες πλάκες και φιλοξενούν έναν ή περισσότερους νεκρούς, είναι δηλαδή οικογενειακοί. Στο νεκροταφείο Τσέπι του Μαραθώνα οι οικογενειακοί τάφοι ορίζονται

από μια σειρά πέτρες σε ορθογώνια διάταξη. Μερικοί τάφοι στον Άγιο Κοσμά και στο Τσέπι χρησιμοποιούνται ως οστεοθήκες, δέχονται δηλαδή οστά -κυρίως τα κρανία και τα μακρά οστά-

από άλλους τάφους, οι οποίοι εκκενώνονται, προκειμένου να δεχτούν νέες ταφές.

Tσέπι Mαραθώνα. Kάτοψη και φωτογραφία του πρωτοελλαδικού νεκροταφείου. Πρωτοελλαδική/Πρωτοκυκλαδική ΙΙ.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι θαλαμοειδείς τάφοι στις Λιθαρές και τη Μάνικα. Είναι ελλειψοειδείς, κυκλικοί, τετράγωνοι ή τραπεζιόσχημοι θάλαμοι, με επιφάνεια 1 τετραγωνικό μέτρο και

οροφή ελαφρά επικλινή ή θολωτή. Λαξεύονται στο βράχο με κατακόρυφο

δρόμο, μήκους 50-60 εκατοστών, ο οποίος αποτελεί και την είσοδο στον

τάφο. Η είσοδος φράζεται από πέτρες ή λίθινες πλάκες. Συνήθως είναι

λαξευμένοι κατά ομάδες, οι οποίες, πιθανότατα, χρησιμοποιούνται από

διαφορετικές οικογένειες

Λιθάρες. Πρωτοελλαδικοί τάφοι (ΠΕ II)

Οι νεκροί τοποθετούνται απευθείας στο δάπεδο ή σε στρώση από χαλίκια, σε ισχυρά συνεσταλμένη στάση. Για την επίτευξη της

στάσης αυτής, οι άκαμπτοι μύες των νεκρών κόβονταν πιθανότατα με μαχαίρια από

οψιανό, ίχνη των οποίων παρατηρήθηκαν επανειλημμένα σε συγκεκριμένα οστά νεκρών

του νεκροταφείου της Μάνικας. Οι νεκροί ενταφιάζονται με τα ενδύματά τους ή

τυλίγονται σε ύφασμα, όπως δείχνουν ίχνη υφάσματος σε οστό νεκρού από τη Μάνικα.

Τα ταφικά πιθάρια τοποθετούνται συνήθως σε απλούς λάκκους. Εκτός από τα νεκροταφεία

της νότιας Ελλάδας, νεκροταφείο της Πρώιμης Χαλκοκρατίας με πιθοταφές ερευνήθηκε και στον Άγιο Μάμα/Νέα

Όλυνθο Χαλκιδικής.

Λέρνα IV. ΠΕ III Λίθινα εργαλεία από οψιανό.

Πιθοταφές με μερικές καύσεις

νεκρών προέρχονται, τέλος, από το νεκροταφείο των τύμβων-R της Λευκάδας. Στους

νεκρούς προσφέρονται κτερίσματα,

ανάλογα με το φύλο, την ηλικία

και την κοινωνική τους θέση.

Οι τάφοι με πιθοταφή R 13 C και R 13 B στο Νυδρί.

ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ – ΤΥΜΒΟΙΤο έθιμο ενταφιασμού σε τύμβους

(tumulus) σημειώνεται στη δυτική Ελλάδα από τα τέλη της Πρωτοελλαδικής ΙΙ και ιδιαίτερα κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ

περίοδο. Συνδέεται από τους ερευνητές, με κάποιες επιφυλάξεις βέβαια, με

μετακινήσεις-διεισδύσεις πληθυσμών από τα δυτικά Βαλκάνια (Δαλματία, Αλβανία) στη νοτιοδυτική Ελλάδα κατά τα τέλη της

Πρωτοελλαδικής ΙΙ. Κατά τη Μεσοελλαδική περίοδο το έθιμο αυτό εφαρμόζεται

συχνότερα στον ευρύτερο νοτιοελλαδικό χώρο.

Λέρνα IV. ΠΕ III περιοχή τύμβου.

Τα σημαντικότερα δείγματα ταφικών τύμβων βρέθηκαν στην Ολυμπία/Πελόπειο και στο Νυδρί Λευκάδας. Οι 33 τύμβοι που ανασκάφηκαν στο Νυδρί, και είναι γνωστοί ως τύμβοι-R, συνιστούν

νεκροταφείο, το οποίο χρησιμοποιήθηκε από τα τέλη της Πρωτοελλαδικής ΙΙ (επτά τύμβοι) και κατά την Πρωτοελλαδική ΙΙΙ περίοδο. Τα ταφικά αυτά μνημεία αποτελούνται από στρώσεις

χώματος και λίθων, και ορίζονται περιφερειακά από σειρές λίθων σε κυκλική διάταξη. Η διάμετρος των τύμβων κυμαίνεται από 2,7 έως 9,6 μέτρα. Καθένας από αυτούς δέχθηκε διαφορετικό αριθμό

νεκρών. Συνολικά ερευνήθηκαν 62 ταφές παιδιών και ενηλίκων, οι οποίες έγιναν σε απλούς ή κτιστούς λάκκους, σε κιβωτιόσχημους τάφους και σε ταφικά πιθάρια, ενώ σημειώθηκαν και μερικές καύσεις νεκρών. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν τέσσερις ταφές γυναικών και τρεις ανδρών, με πλούσια

κτερίσματα: χρυσό περιδέραιο, ασημένιο βραχιόλι και χάλκινα ξίφη.

Πάνω: Λευκάδα. Kάτοψη των τύμβων R.

Αριστερά: Διακρίνεται από τα Δυτικά ο τετράπλευρος οικογενειακός τάφος F με κιβωτιόσχημους τάφους.

Ομοιότητες με τους τύμβους R παρουσιάζει εκείνος που ερευνήθηκε στην περιοχή του Νέου Μουσείου (Πελόπειο) Ολυμπίας. Οι τύμβοι που ανασκάφηκαν στην περιοχή ’λτις της Ολυμπίας,

στη Λέρνα IV και στη Θήβα (Αμφείον) και χρονολογούνται στα τέλη της Πρωτοελλαδικής ΙΙ διαφέρουν κατασκευαστικά από τους ταφικούς, δεν περιλαμβάνουν ταφές και φαίνεται ότι είχαν

συμβολικό-τελετουργικό χαρακτήρα.

Η σημερινή εικόνα των τύμβων της Λευκάδας που ανέσκαψε ο Νταίρπφελντ

ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑ – ΚΤΕΡΙΣΜΑΤΑΣύμφωνα με τις αρχαιολογικές μαρτυρίες, τα κτερίσματα εξαρτώνται από το φύλο και την ηλικία

των νεκρών και είναι ενδεικτικά για την κοινωνική τους θέση. Πρόκειται για χρηστικά αντικείμενα της καθημερινής ζωής και όχι για αντικείμενα που προορίζονται αποκλειστικά για ταφική

προσφορά. Οι φτωχοί τάφοι, συνήθως απλοί λάκκοι ή κιβωτιόσχημοι, δεν περιέχουν κτερίσματα ή συνοδεύονται μόνο από κεραμική. Κεραμική (φιάλες με προχοή, ασκοί, πυξίδες) προσφέρεται

συνήθως σε κάθε είδους ταφές, τόσο παιδιών όσο και ενηλίκων.

Δεξιά: Λευκάδα, τύμβοι R. Περιδέραιο από χρυσές ψήφους. Πρωτοελλαδική II. Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο 6285. YΠΠO/TAΠ.

Αριστερά: Σφαιρικό αγγείο.

Οι πλουσιότερες ταφές της Πρωτοελλαδικής ΙΙ-ΙΙΙ περιλαμβάνουν μαρμάρινα αγγεία και ειδώλια (π.χ. Μάνικα, Άγιος Κοσμάς, Τσέπι), λεπίδες οψιανού (π.χ. Τσέπι), χάλκινα εγχειρίδια (π.χ.

Ζυγουριές), οστέινες θήκες με χρωστικές ύλες (Μάνικα), χάλκινες τριχολαβίδες (Εύτρηση, Θήβα, Μάνικα, Ζυγουριές) και κοσμήματα από πηλό, λίθο, οστό, χαλκό και πολύτιμα μέταλλα. Στα κοσμήματα συγκαταλέγονται χάλκινες ή ασημένιες περόνες (Μάνικα, Θήβα, Λέρνα, Τϊρυνς),

χρυσοί σφηκωτήρες (Περιβολάκι Μακεδονίας), χρυσά περιδέραια (Νυδρί Λευκάδας), σύρματα και σκουλαρίκια (Νυδρί Λευκάδας, Θήβα, Ζυγουριές), ασημένια βραχιόλια (Νυδρί) και ελάσματα (Μάνικα), χάλκινες ταινίες-διαδήματα (Λιθαρές), χάντρες και περίαπτα από στεατίτη (Λέρνα,

Ασίνη) και κορναλίνη (Ζυγουριές). Ταφικά δώρα, τέλος, θα πρέπει να θεωρηθούν και τα αγγεία από χρυσό και ασήμι, που προέρχονται από την Εύβοια.

Mάνικα. Xάλκινα εργαλεία και κοσμήματα. Πρωτοελλαδική II-III.Xαλκίδα, Aρχαιολογικό Mουσείο 5829. YΠΠO/TAΠ.

Λευκάδα, τύμβοι R. Aσημένιο βραχιόλι. Πρωτοελλαδική II.Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο 6285. YΠΠO/TAΠ.

ΘΡΗΣΚΕΙΑΛιγοστές και επισφαλείς είναι οι αρχαιολογικές μαρτυρίες που υποδηλώνουν τις θρησκευτικές πεποιθήσεις και την άσκηση κάποιου είδους λατρείας των κατοίκων του ελλαδικού χώρου κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία. Αυτές περιορίζονται σε αρχιτεκτονικές κατασκευές (εστίες, θρανία,

λάκκοι), σε ανθρωπόμορφα ή ζωόμορφα ειδώλια και ρυτά και στα ταφικά έθιμα.

Λέρνα IV. ΠΕ III Ο τύμβος πάνω από την Οικία των Κεράμων

Τελετουργική χρήση αποδίδεται σε χώρο με επιφάνεια 17 τετραγωνικά μέτρα, που είναι προσιτός από την κεντρική

οδική αρτηρία του οικισμού των Λιθαρών Βοιωτίας. Γύρω από ένα σωρό καμένης γης, που πιθανότατα ήταν εστία, βρέθηκαν 17 μικρά ειδώλια ταύρων. Η μαζική παρουσία

των ειδωλίων αυτών οδήγησε στο χαρακτηρισμό του χώρου ως "Ιερού των Ταύρων". Θα πρέπει όμως να

σημειωθεί ότι η παρουσία ζωόμορφων ειδωλίων σε μια γεωργοκτηνοτροφική κοινότητα είναι εύλογη και για τούτο θα πρέπει εδώ να προστεθεί και η άποψη που

θεωρεί το χώρο αυτό εργαστήριο του δημιουργού των ειδωλίων. Στην οικία L της Εύτρησης (δωμάτιο ΙΙΙ), που

χρονολογείται στην Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο, βρέθηκαν κοντά σε εστία, ένα λιθόκτιστο θρανίο, δύο βόθροι, ένα ζωόμορφο ρυτό, ένα ειδώλιο και ένα διάτρητο αγγείο. Η συνεύρεση των στοιχείων αυτών, σε συνδυασμό με την άσκηση, στην περιοχή αυτή του οικισμού (Χάσμα) κατά

τη Μυκηναϊκή περίοδο κάποιας χθόνιας λατρείας, οδήγησε τους ανασκαφείς στην αναγωγή της λατρείας

αυτής στην Πρωτοελλαδική περίοδο.

Λιθαρές, Iερό των Tαύρων. Πήλινα ειδώλια ζώων.

Πρωτοελλαδική II.Θ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ

Μια πήλινη εστία με ενσφράγιστο περιχείλωμα και κοιλότητα σε σχήμα διπλού πελέκεως στο κέντρο της, που βρέθηκε στο "Κτήριο BG" της Λέρνας ΙΙΙ, συνδέθηκε με κάποιες πιθανές τελετουργίες στο κτήριο αυτό. Η ύπαρξη στα αντίστοιχα "Κτήρια με διάδρομο" κεντρικών

πήλινων εστιών με αντίστοιχη διακόσμηση σφραγιδοκύλινδρου οδήγησε στην απόδοση μιας ακόμη λειτουργίας στα κτήρια αυτά, της θρησκευτικής.

Λέρνα, φάση III, Κτήριο BG. Πήλινη εστία με ενσφράγιστο περιχείλωμα.

Πρωτοελλαδική ΙΙ.Άργος, Aρχαιολογικό Mουσείο.

YΠΠO/TAΠ.

Η ιδιαίτερη σημασία των "Κτηρίων με διάδρομο" γίνεται εμφανέστατη στον οικισμό της

Λέρνας IV, όταν, μετά την καταστροφή από πυρκαγιά της

"Οικίας των Κεράμων", ο σωρός των ερειπίων της διατηρείται και ορίζεται από πέτρες σε κυκλική

διάταξη, συνιστώντας έναν επιβλητικό τύμβο (διάμετρος 21

μέτρα) με συμβολική-τελετουργική σημασία. Όμοιο

χαρακτήρα φαίνεται πως είχε και ο τύμβος στην Άλτι της

Ολυμπίας.

Λέρνα IV. EΠΕIII κεραμική.

Σαφείς ενδείξεις για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των κατοίκων της νότιας Ελλάδας κατά την Πρωτοελλαδική περίοδο παρέχουν και τα ταφικά έθιμα. Ο ενταφιασμός μέσα στα σπίτια, η ύπαρξη οικογενειακών τάφων, η ανακομιδή κρανίων και μακρών οστών σε οστεοφυλάκια,

η προσφορά κτερισμάτων, οι πυρές στους τύμβους της Λευκάδας (φωτογραφία) , πιστοποιούν το σεβασμό στην αξία και το θαύμα της ανθρώπινης ζωής, και την πίστη στη

μεταθανάτια πορεία του ανθρώπου.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)