Οικομουσεία | Εννοιολογική προσέγγιση & εφαρμογές της...

ΟΙΚΟΜΟΥΣΕΙΑΕννοιολογική προσέγγιση και εφαρμογές της έννοιας

Πάντειο ΠανεπιστήμιοΑπρίλιος 2015

ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝΣΧΟΛΗ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ, ΜΕΣΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥΠΜΣ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΗ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ

ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΜΟΥΣΕΙΟΛΟΓΙΑ

ΟΙΚΟΜΟΥΣΕΙΑΕννοιολογική προσέγγιση και εφαρμογές της έννοιας

Γκαζή Ανδρομάχη | Επίκουρη Καθηγήτρια

06 Απριλίου 2015ημερομηνία κατάθεσης

Δημάκη ΑγγελικήΚαραγιάννη Ραφαηλία

Kokalari Alsena

| A.M. 4114003 | [email protected]| A.M. 4114004 | [email protected]| A.M. 4114018 | [email protected]

ΟΜΑΔΑ ΕΡΓΑΣΙΑΣ

ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

2. ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ

3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

α/ Νέα Μουσειολογία και Οικομουσεία

β/ Εφαρμογή της έννοιας

γ/ Μελέτη περίπτωσης: Vjosa/Aoos Ecomuseum

β1/ σε ευρωπαϊκό επίπεδο

β2/ σε παγκόσμιο επίπεδοβ2i. Γαλλία Αμερική β2ii. Νορβηγία Κίνα

β3/ σε ελληνικό επίπεδο

7ΠΜΣ Πολιτιστική Διαχείριση 2014-15 Εισαγωγή στη Μουσειολογία|

1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στο πλαίσιο της παρούσας εργασίας, θα παρουσιαστεί ένας πολυδιάστατος

μουσειακός οργανισμός, αυτός των οικομουσείων, του οποίου οι πρακτικές

εντάσσονται στο κίνημα της Νέας Μουσειολογίας. Η ανάδυση του κινήματος

είναι σύγχρονη με τις συζητήσεις σχετικά με τη διεύρυνση της έννοιας

της κουλτούρας (όπως διατυπώνεται και στη συνθήκη01 του 1982 της UNESCO)

που κορυφώνονται από τα μέσα της δεκαετίας του ‘70 και μετά. Παράλληλα,

λοιπόν, με τις όποιες θεωρητικές προσεγγίσεις παρατηρείται παγκοσμίως

μια προσπάθεια μετατροπής του μουσείου από στεγανό κατασκεύασμα σε ένα

ίδρυμα στην υπηρεσία της κοινότητας.

Στην προσπάθεια αποκρυπτογράφησης των οικομουσείων, πραγματοποιείται

μια βιβλιογραφική έρευνα, τα συμπεράσματα της οποίας διαφαίνονται στην

παρούσα εργασία. Πιο συγκεκριμένα, θα παρουσιαστεί η αρχική ιδεολογία

και φιλοσοφία του οργανισμού, καθώς και οι διαφορετικές εφαρμογές του. Θα

προσεγγίσουμε τα οικομουσεία μέσα από μια ιστορική αναδρομή σε παγκόσμιο

και ευρωπαϊκό επίπεδο. Στη συνέχεια, θα αναφερθούμε σε περιπτώσεις

οικομουσείων στην Ελλάδα, αναλύοντας περισσότερο την περίπτωση του

Οικομουσείου Vjosa/Aoos. Η εργασία διακρίνεται για την κριτική ανάλυση

των παραδειγμάτων που παρατίθενται, καθώς και για τη γενικότερη κριτική

στάση ως προς τις μεταβολές της έννοιας του οικομουσείου κατά την

εξελικτική της πορεία.

01 Σύμφωνα με τη συνθήκη: “The cultural heritage of a people includes the works of its artists, architects, musicians, writers and scientists and also the work of anonymous artists, expressions of the people’s spirituality, and the body of values which give meaning to life. It includes both tangible and intangible works through which the creativity of that people finds expression: languages, rites, beliefs, historic places and monuments, literature, works of art, archives and libraries.” (UNESCO Mexico City Declaration on Cultural Policies, World Conference on Cultural Policies Mexico City, 26 July-6 August 1982)


Με το τελικό ψήφισμα της γενικής συνέλευσης της ICOM (Μόναχο,

1968) απαιτείται «τα μουσεία να αναγνωρίζονται ως σημαντικά ιδρύματα

στην υπηρεσία της ανάπτυξης, λόγω της συμβολής που μπορεί να έχουν στην

πολιτιστική, κοινωνική και οικονομική ζωή» (Davis στο Babic 2009).

Η συζήτηση στρογγυλής τραπέζης που πραγματοποιήθηκε το Μάιο του

1972 στο Σαντιάγκο της Χιλής, υπό την αιγίδα της UNESCO, θεωρείται ως

σημείο καμπής. Ουσιαστικά οδηγεί στην ιδέα μιας νέας μορφής μουσείου,

αυτής του “Integrated Μuseum”, που λειτουργεί ως σύνδεσμος μεταξύ της

κοινωνίας και του φυσικού περιβάλλοντός της (Babic 2009). Το παραπάνω

γίνεται φανερό και στον ορισμό που δίνει το ICOM για το μουσείο το

1973, ο οποίος ξεκινά αναφέροντας ότι «το Μουσείο είναι ένα ίδρυμα στην

υπηρεσία της κοινωνίας» (Karp κ.α. 1992: 329).

Ήδη από τη δεκαετία του 1960 μια νέα γενιά προοδευτικών μουσειολόγων

τείνει να επαναπροσδιορίσει και να αναθεωρήσει τον ρόλο των μουσείων

στην κοινότητα υπογραμμίζοντας τον ενεργό ρόλο που θα πρέπει πλέον να

αποκτήσουν (Babic 2009: 238). Η ωρίμανση των θεωρήσεων αυτών οδηγεί στην

εισαγωγή του όρου “Νέα Μουσειολογία” που συνδέεται με το μεταβαλλόμενο

ρόλο των μουσείων στην εκπαίδευση και την κοινωνία γενικότερα. Η Νέα

Μουσειολογία ασχολείται περισσότερο με τις κοινωνικές και ιδεολογικές

διεργασίες που διαμορφώνουν μουσειακές δραστηριότητες» σε τομείς που

υπερβαίνουν τα όρια του “παραδοσιακού” μουσείου. Βασικός εννοιολογικός

πυρήνας της νέας μουσειολογίας είναι ότι το μουσείο μπορεί να είναι

οτιδήποτε, εννοώντας οπουδήποτε και παντού εντός μιας ορισμένης περιοχής

α/ Νέα Μουσειολογία και Οικομουσεία

2. ΚΥΡΙΟ ΜΕΡΟΣ

10 ΟΙΚΟΜΟΥΣΕΙΑ Εννολογική προσέγγιση και εφαρμογές της έννοιας|

(Van Mensch 1995: 136).

Ο όρος “Νέα Μουσειολογία” που αποδίδεται στον George-Henri Riv-

ière, σχετίζεται άμεσα με το κίνημα των οικομουσείων, το οποίο εισάγεται

επίσημα στη μουσειολογία το 1971 από τον Hughes de Varine και τον

George-Henri Rivière.

Η πολύπλευρη φυσιογνωμία του οικομουσείου και η συνεχής εξέλιξή

του, οδήγησαν πολλές φορές σε έλλειψη ακριβούς ορισμού. Σύμφωνα με τον

Rivière, σε μια πρώτη απόπειρα απόδοσης του όρου επισημαίνεται η σύνδεσή

του οικομουσείου με την οικολογία και το περιβάλλον. Σταδιακά, τονίζεται

η σημασία της εκάστοτε τοπικής κοινότητας για τη διαχείριση, ενώ στην

πιο πρόσφατη εκδοχή, όπως δημοσιεύεται το 1985 στο Museum, εισάγονται

οι όροι “έκφραση” και “ερμηνεία”.

εικ. 01 // Πρόταση του γραφείου ARUP για κέντρο επισκεπτών στην περιοχή ενός βιοτόπου στο Flevoland της Ολλανδίας


Στη βιβλιογραφική επισκόπηση που πραγματοποιήθηκε, ώστε να

θέσουμε την τυπολογία στην οποία θα βασιστούμε για την προσέγγιση των

οικομουσείων, εντοπίστηκαν πολλές διαφορετικές θεωρητικές προσεγγίσεις

σχετικά με τα χαρακτηριστικά που ορίζουν ένα οικομουσείο. Στο πλαίσιο

αυτό η έμφαση δίνεται στα εξής σημεία:

τη συγκεκριμένη γεωγραφική περιοχή μεγάλης έκτασης, περικλείοντας

τις πολιτιστικές, κοινωνικές και περιβαλλοντικές αξίες που ορίζουν μια

μοναδική τοπική κληρονομιά

την in-situ διατήρηση και ερμηνεία συγκεκριμένων χαρακτηριστικών

του πολιτιστικού τοπίου

και την ενεργή συμμετοχή των ανθρώπων της τοπικής κοινότητας στην

επιλογή και διαχείριση του τόπου

εικ. 02 // Concept of Ecomuseum, P. Davis 1999, Ecomuseums and Sense of place


Πρόκειται, επομένως, για ένα μουσείο χωρίς υλική κτιριακή

κατασκευή, που είναι πρωτοβουλία των κατοίκων της περιοχής και ουσιαστικά

αποτελεί μια κοινή συμφωνία μεταξύ κοινότητας και περιοχής. Οι πόροι του

οικομουσείου είναι το ανθρωπογενές και το φυσικό τοπίο, ενώ ιδιαίτερη

έμφαση δίνεται στην κοινωνική κατασκευή της αξίας και της σημασίας της

μουσειακής αναπαράστασης. Ωστόσο, το κάθε μουσείο είναι διαφορετικό,

ανάλογα με την εκάστοτε κουλτούρα και την τοποθέσια της κοινωνίας που

παρουσιάζει.


β/ Εφαρμογή της έννοιαςβ1/ σε ευρωπαϊκό επίπεδο

Το πρώτο οικομουσείο δημιουργείται το 1972, με επικεφαλής τους

Riviere και de Varine, στο βιομηχανικό αστικό κέντρο Le Creusot στη

Βουργουνδία της Γαλλίας. Πρόκειται για μια εν μέρει αγροτική και εν

μέρει βιομηχανική περιοχή έκτασης 500 τετραγωνικών χιλιομέτρων με

150.000 κατοίκους. Έπειτα κι από την προσθήκη της μεταλλευτικής πόλης

Montceau-les-Mines, το οικομουσείο συμβάλλει σ’ ένα ευρύτερο πλαίσιο

αναγέννησης και ανάπτυξης της περιοχής (Davis 2011: 73). Αποτελεί

σημαντικό σταθμό στην εξελικτική πορεία του θεσμού των οικομουσείων και

από πολλούς θεωρείται «το καλύτερο υπόδειγμα μια σύνθετης στρατηγικής,

για τη διαχείριση της κληρονομιάς που έχει στον πυρήνα της τη διαχείριση

των πολιτιστικών πόρων» (Alfrey και Poutnam 1992: 109).

Η επιτυχία των οικομουσείων στη Γαλλία παρατηρείται με ενδιαφέρον

και σε άλλα μέρη της Ευρώπης στα τέλη της δεκαετίας του 1970 και στις αρχές

του 1980. Ωστόσο, η φιλοσοφία και η ορολογία των οικομουσείων φαίνεται να

προσλαμβάνεται με διαφορετικό τρόπο από τις διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις.

Οι σκανδιναβικές χώρες, η Πορτογαλία και οι γαλλόφωνες περιοχές του

Βελγίου δείχνουν ένα ειλικρινές ενδιαφέρον για τον ιδιαίτερο αυτό τύπο

μουσείων. Κατά τη δεκαετία του 1990 ο αριθμός των οικομουσείων αυξάνεται

στην Ευρώπη, ιδιαιτέρως στην Ιταλία και στην Ισπανία με αξιοσημείωτο

ρυθμό (Davis 2011: 135).

Σημαντικό ρόλο στην εξέλιξη της πορείας των οικομουσείων

διαδραματίζουν οι σκανδιναβικές χώρες. Έπειτα από την ίδρυση του


Skänsen02, την ανεξαρτητοποίηση της Νορβηγίας από τη Σουηδία κι αφού

έχει αναγνωριστεί η αναγκαιότητα της προστασίας της κληρονομιάς στο

περιβάλλον της, άξιο σχολιασμού κρίνεται και το οικομουσείο Toten. Το

Toten βρίσκεται στα δυτικά της λίμνης Mjøsa της Νορβηγίας και καλύπτει

μια έκταση περίπου 800 τετραγωνικών χιλιομέτρων, ενώ οι κάτοικοί του

είναι περίπου 28.000 (Davis 2011: 137). Το ενδιαφέρον με την ίδρυση του

μουσείου αυτού είναι ότι από τους ειδικούς θεωρήθηκε ως μια ξεχωριστή

κατηγορία του είδους σε σχέση με τα υπόλοιπα μουσεία της Νορβηγίας.

Ενώ, σημαντικό είναι ακόμη να αναφερθεί ότι ο τρόπος μετεξέλιξης του

από υπαίθριο μουσείο σε οικομουσείο αφήνει να διαφανεί πως ανταποκρίθηκε

σ’ ένα ώριμο αίτημα και μια λογική ανάγκη των τοπικών κοινοτήτων (Davis

2011: 137-138).

Το οικομουσείο σε ευρωπαϊκό επίπεδο διακρίνεται για το δυναμικό

ρόλο και την προσαρμοστικότητα του στις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε

κοινότητας. Το Ecomuseum Observatory στην έκδοση του, το 2010b, υποδεικνύει

πως υπάρχουν 340 οικομουσεία στην Ευρώπη (Davis 2011: 135). Στην εξέλιξή

της φιλοσοφίας του οικομουσείου στην ευρωπαϊκή ήπειρο μπορεί κανείς να

παρατηρήσει πως ο όρος χρησιμοποιείται για τεχνικά, λαογραφικά και εν

γένει τουριστικά μουσεία, λόγω της μοντέρνας προσέγγισής του. Ο ίδιος

ο εισηγητής του όρου, ο Hugues de Varine προτείνει για τους παραπάνω

λόγους την αντικατάσταση του όρου από τον όρο “μουσείο της κοινότητας”

(community museum) (de Varine 1996).

02 Το Skänsen , το πρώτο open-air μουσείο, ιδρύεται στη Σουηδία το 1891 από το μουσειολόγο Hazelius


β2/ σε παγκόσμιο επίπεδο

Με αφετηρία τη Γαλλία, λοιπόν, το οικομουσείο ακολουθεί δύο εκ

διαμέτρου αντίθετες διαδρομές τόσο γεωγραφικά όσο και εννοιολογικά, μια

προς τη Δύση και μια προς την Ανατολή. Τα πολιτισμικά και γεωγραφικά

χαρακτηριστικά του κάθε τόπου, αλλά και οι πολιτικές που εφαρμόζονται

διαφοροποιούν σε πολύ μεγάλο βαθμό το τελικό αποτέλεσμα. Εξαιρετικά

σημαντικό ρόλο παίζει και το γεγονός ότι ανάμεσα στις δύο διαδρομές

υπάρχει χρονική απόσταση δέκα ετών. Η έννοια “οικομουσείο” έχει ήδη

αρχίσει να αποκτά ίσως μια διαφορετική χροιά στο πλαίσιο των διαφόρων

εφαρμογών της στην αμερικανική ήπειρο.

Όσον αφορά στο ταξίδι προς τη Δύση, λοιπόν, κατά τη δεκαετία του

1980 η έννοια του οικομουσείου φτάνει μέσω της Γαλλίας στους γαλλόφωνους

μουσειολόγους του Καναδά και από εκεί στις Η.Π.Α. Το πρώτο οικομουσείο

δημιουργείται στην επαρχία του Quebec στον Καναδά, στην προσπάθεια μιας

ομάδας κατοίκων να περισώσει μια συλλογή αντικειμένων που είχε έρθει

πρόσφατα στο φως και απειλούνταν να βρεθεί σε χέρια ιδιωτών (Mayrand

2004: 60). Άμεσα συγκροτείται μια επιτροπή που θέτει τις βάσεις για την

έναρξη ενός εποικοδομητικού διαλόγου ανάμεσα στα μέλη της κοινότητας,

σχετικά με τους πιθανούς τρόπους της φροντίδας και αξιοποίησης της

συλλογής. Το Ecomusée Haute-Beauce, όπως ονομάζεται, ιδρύεται επισήμως

το 1982 και έκτοτε «διδάσκει μουσειολογία στα μέλη της κοινότητας»

β2i. Γαλλία Αμερική


εικ. 03 // Άποψη της περιοχής Haute-Beauce στην επαρχία του Quebec του Καναδά


(Karp κ.α. 1992: 331) οργανώνοντας σεμινάρια και εργαστήρια πάνω σε

μουσειολογικά ζητήματα, αποτελώντας πρότυπο για πολλά οικομουσεία ανά

τον κόσμο.

Ένα παράδειγμα που αξιοποιεί σαν πρότυπο το παραπάνω είναι το

Ak-Chin Indian Community Ecomuseum Project που ιδρύεται στην Arizona

των Η.Π.Α. το 1991. Η κοινότητα των Ινδιάνων του Ak-Chin επιδιώκει να

επανασυνδεθεί με το παρελθόν της, με αφορμή αρχαιολογικές ανασκαφές που

αποδεικνύουν τα 15.000 χρόνια της συνεχούς κατοίκησης του τόπου. Θέλουν

να δημιουργήσουν ένα κοινοτικό κέντρο που να συνδέει το παρελθόν με το

παρόν ως μια στρατηγική για την αντιμετώπιση των μελλοντικών αναγκών

της κοινωνίας τους. Στο πλαίσιο αυτής της προσπάθειας συγκρότησης του

δικού τους μουσείου και ταυτότητας, μια ομάδα κατοίκων ταξιδεύει το 1988

στον Καναδά και συναντάνται με εκπροσώπους του οικομουσείου του Haute-

Beauce, θέτοντας τις βάσεις μιας διαδικασίας πολιτιστικών ανταλλαγών

(Karp κ.α. 1992: 340) ανάμεσα στις δύο κοινότητες.

Ένα παράδειγμα που διαφοροποιείται σε μεγάλο βαθμό από τα δύο

προηγούμενα είναι το Kalyna Country Ecomuseum στην επαρχία της Alber-

ta στον Καναδά, όπου μέσα σε μια τεράστια έκταση γίνεται προσπάθεια

να παρουσιαστούν τα διάφορα στάδια της ιστορίας της περιοχής, με τη

λογική όμως περισσότερο ενός θεματικού πάρκου, όπως μπορεί κανείς να

καταλάβει και μέσα από την ιστοσελίδα του οργανισμού, στην οποία μάλιστα

αναφέρεται ότι το οικομουσείο είναι μια «παιδική χαρά για όλο το χρόνο

με κουλτούρες τόσο διαφορετικές όσο τα τοπία που προσφέρει»03.

03 http://www.kalynacountry.com


Παρότι στην Αμερικανική ήπειρο συναντά κανείς ετερόκλητα

παραδείγματα, ωστόσο διαφαίνεται συνολικά μια τάση να είναι η κοινότητα

το σημείο αναφοράς αλλά και η διαχειριστική αρχή των οικομουσείων.

Αλλού σε μικρότερο και αλλού σε μεγαλύτερο βαθμό η προσπάθεια κρίνεται

πετυχημένη.

εικ. 04 // Ινδιάνοι της κοινότητας Ak-Chin κατά τη διάρκεια τελετουργίας


Περίπου μια δεκαετία αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του

1990, η έννοια του “οικομουσείου” ταξιδεύει προς την Ανατολή και πιο

συγκεκριμένα προς την Κίνα, όπου ύστερα από μια διακρατική συμφωνία

ανάμεσα στη Νορβηγία και την Κίνα το 1997 χρηματοδοτείται η δημιουργία

16 οικομουσείων σε στρατηγικά επιλεγμένες περιοχές. Η ιδέα μοιάζει

ιδανική για την κινεζική κυβέρνηση, καθώς δύναται να πετύχει ταυτόχρονα

δύο στόχους, τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομίας και των εθνοτικών

ομάδων και την ανακούφιση της φτώχειας, χωρίς να απαιτείται η μετακίνηση

πληθυσμών ή χρήσεων (Yu 2005: 44).

Στην περίπτωση της Κίνας, ο όρος χρησιμοποιείται σχεδόν κατάχρηστικά.

Το γεγονός και μόνο ότι τα οικομουσεία σχεδιάζονται και χρηματοδοτούνται

από δύο κυβερνήσεις δεν τα κατατάσσει εξ ορισμού στον όρο “οικομουσεία”.

Ο σχεδιασμός γίνεται από “τα πάνω”, χωρίς να εκφράζεται σε κανένα βαθμό

η ανάγκη της κοινότητας. Μπορεί στη συνέχεια η διαχείριση να περνά στα

χέρια της εκάστοτε κοινότητας, όμως η βασική αρχή που μιλά για την από

“τα κάτω” δημιουργία έχει αρχίσει να καταστρατηγείται.

Η Jin αναφέρει πως οι κάτοικοι των χωριών ποτέ δεν συνέλαβαν την

έννοια του οικομουσείου και παραθέτει χαρακτηριστικά: «Όταν, κάποιες

φορές, ερωτώνταν για το τι πίστευαν και πώς τους φαινόταν το οικομουσείο

μιλούσαν για το [κτίριο που στεγαζόταν το] documentation center στην

άκρη του χωριού, αγνοώντας ότι και το υπόλοιπο χωριό αποτελούσε μέρος

του μουσείου» (2011: 7).

Ο τουρισμός είναι εξίσου ένας παράγοντας που παίζει ρόλο στην

αλλοίωση της έννοιας του οικομουσείου. Η υποχρηματοδότηση και οι ελλιπείς

β2ii. Νορβηγία Κίνα


πόροι αποτελούν παράγοντες που οδηγούν στο να δίνεται η έμφαση μόνο

στην προσέλκυση τουριστών ώστε να εξασφαλιστεί η βιωσιμότητα. Πολλά από

αυτά τα χωριά, όμως, αποτελούν σήμερα ιδανικό προορισμό για διακοπές σε

“πακέτο”. Το δίλημμα, λοιπόν, για το κατά πόσο τα οικομουσεία θα πρέπει

να έχουν στον πυρήνα τους ντόπιους και να παραμένουν μικρά ή αν «πρέπει

να κυνηγούν χωρίς δισταγμό τα νούμερα» (Hudson 1996: 5), παραμένει

κεντρικό τα τελευταία τριάντα χρόνια.

Μπορεί τα οικομουσεία στην Κίνα να σχεδιάζονται με σκοπό να

τονώσουν την τοπική οικονομία σε συνδυασμό με τη διατήρηση των ιδιαίτερων

πολιτισμικών χαρακτηριστικών των περιοχών, ωστόσο πρόκειται τελικά

μάλλον για μια στρατηγική για τουριστική ανάπτυξη παρά για μια μέθοδο

διατήρησης των πολλαπλών κουλτουρών.


β3/ σε ελληνικό επίπεδο

H βιβλιογραφική και διαδικτυακή επισκόπηση που πραγματοποιήθηκε

για την καταγραφή των οικομουσείων στον ελλαδικό χώρο, κάνει φανερή την

αυθαιρεσία στον χαρακτηρισμό ενός πολιτιστικού τοπίου, ως οικομουσείο,

κυρίως σε ότι αφορά τα “οικομουσεία” που ιδρύονται τα πρώτα χρόνια της

ανάδυσης του φαινομένου.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον ως προς αυτή την κατεύθυνση αποκτά η θεωρητική

προσέγγιση του όρου από τον έλληνα αρχαιολόγο Πιστοφίδη (1986), ο

οποίος λαμβάνοντας υπόψη το πέρασμα από την πολιτιστική στην βιομηχανική

κληρονομιά, τονίζει την “εργαλειακή” διάσταση του οικομουσείου στην

ανάδειξη της σύγχρονης πολιτιστικής παράδοσης, την σύνδεσή του με στοιχεία

ταυτότητας -κυρίως σε απομακρυσμένες αγροτικές περιοχές της χώρας, την

ευαισθητοποίηση του κοινού για θέματα περιβάλλοντος, την γεφύρωση του

παραδοσιακού με το σύγχρονο, αλλά και την διατήρηση της συλλογικής

μνήμης σε μια εποχή ραγδαίων εξελίξεων, λειτουργώντας εκπαιδευτικά, ως

σχολείο και χώρος λαϊκής επιμόρφωσης.

Ως προς την ανέγερση και τη διαχείρισή του, ο ίδιος συγγραφέας

αναφέρει ότι, το οικομουσείο, σε αντίθεση με τις παραδοσιακές μουσειακές

πρακτικές, δεν απαιτεί ιδιαίτερους οικονομικούς πόρους ή εξειδικευμένο

προσωπικό, αρκεί «να το αγκαλιάσει η κοινότητα». Χαρακτηριστικό εδώ,

είναι το παράδειγμά του ως προς την πρακτική εφαρμογή του οριζόμενου

από τα παραπάνω ως οικομουσείο –«βασισμένο στο διαδεδομένο για την εποχή



Υπαίθριο μουσείο που συναντάμε στις σκανδιναβικές χώρες και τον Καναδά»,

κάνοντας έτσι φανερή τη σύγχυση που παρατηρείται μεταξύ θεωρίας και

πράξης.

Πρώτο οικομουσείο της χώρας, θεωρείται ο λιμναίος οικισμός

Δισπηλιού04, ο οποίος βρίσκεται σε ένα μικρό παραλίμνιο χωριό της Καστοριάς

στην περιοχή “Νησί”. Στην ουσία πρόκειται για μια σύγχρονη αναπαράσταση

σε πραγματικές διαστάσεις του Νεολιθικού Λιμναίου Οικισμού, ενώ τη

διαχείρισή του έχουν αναλάβει η επιστημονική ομάδα από το Αριστοτέλειο

Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Η γραμμική αυτή σχέση, έρευνα συντήρηση

απεικόνιση, κατεξοχήν χαρακτηριστικό γνώρισμα των παραδοσιακών

μουσείων, υπαγορεύει την απουσία της κοινότητας στη λειτουργία και

διαχείριση του εν λόγω οικισμού, κατεξοχήν χαρακτηριστικό γνώρισμα της

φιλοσοφίας ενός οικομουσείου.

Στην ίδια κατεύθυνση, η καθηγήτρια αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο

Αθηνών Κα. Καραβάση, σε εισήγησή της με θέμα «Η Διαχείριση της Βιομηχανικής

Κληρονομιάς στην Ελλάδα», αναφέρει τα οικομουσεία ως «πολιτιστικούς

πόρους της βιομηχανικής κληρονομιάς», ενώ σε συνέχεια του ΥΠ.ΠΟ, τις

κατά τόπους Εφορείες Νεοτέρων Μνημείων, και μια σειρά από πανεπιστημιακά

και άλλα ιδρύματα05, ως οικομουσεία αναφέρει:

04 Το 1932, ο καθηγητής Α. Κεραμόπουλος, κατέγραψε τις αρχικές πληροφορίες για την περιοχή ενώ οι ανασκαφικές έρευνες, ξεκίνησαν και συνεχίστηκαν αρκετά χρόνια αργότερα, από τον καθηγητή Ν. Μουτσόπουλο. Οι συστηματικές όμως ανασκαφές στην περιοχή ξεκίνησαν το 1992 από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης με επικεφαλή τον καθηγητή Γ. Χουρμουζιάδη, και συνεχίζονται ως σήμερα. Για την ανάλυση των ευρημάτων, έχει δημιουργηθεί ένα μικρό κέντρο τεκμηρίωσης κοντά στον χώρο των ανασκαφών, ενώ για την έκθεσή τους έχει διαμορφωθεί ένας μουσειακός χώρος στον οποίο βρίσκονται τα ευρήματα που αφορούν κυρίως σε πλωτές βάρκες, οικιακά σκεύη, εργαλεία και δέρματα ζώων (πηγή: http://istorikakastorias.blogspot.gr/2010/11/blog-post_17.html)

05 Όπως είναι: ΕΜΠ, ΑΠΘ, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς -πρώην ΠΤΙ ΕΤΒΑ-, ελληνικό τμήμα του TIC-CIΗ, του διεθνούς φορέα για την προστασία της βιομηχανικής κληρονομιάς, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών κι άλλους επιστημονικούς μη κερδοσκοπικούς φορείς, όπως το Ελληνικό Ινστιτούτο των Μύλων (πηγή: http://www.industrial-heritage.gr/downloads)

εικ. 05 // Άποψη του λιμναίου οικισμόυ του Δισπηλιού


Το Υπαίθριο Μουσείο Υδροκίνησης στη Δημητσάνα06

Το Υπαίθριο Μουσείο Νερού στην Έδεσσα, και

Το Υπαίθριο Μουσείο Παλαιάς Λατομικής Τέχνης, στη θέση Αλούλα.

Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια, και σε συγχρονισμό με τις διεθνείς

εξελίξεις, η έννοια του “οικομουσείου” στην Ελλάδα, δείχνει να έχει

απομακρυνθεί από τα στενά όρια της γραμμικής αφήγησης που υπαγορεύει

ένα υπαίθριο μουσείο, προσεγγίζοντας κατά πολύ την φιλοσοφία των

οικομουσείων του εξωτερικού. Αντιπροσωπευτικά παραδείγματα αυτής της

“στροφής”, αποτελούν το «Οικομουσείο Κουρήτια Οδός»07, στο Ρέθυμνο,

το «Ecomuseum of Rhodes»08 και το «Vjosa/Aoos River Ecomuseum»09,

ενώ καθοριστικός παράγοντας στη δημιουργία τους, θεωρείται η ύπαρξη

Ευρωπαϊκών Προγραμμάτων, τόσο με πολιτιστικό όσο και με περιβαλλοντικό

προσανατολισμό, τα οποία αποτελούν τη βασική, αν όχι τη μόνη, πηγή

χρηματοδότησης αυτών των πρωτοβουλιών.

Στο πλαίσιο της περιορισμένης βιβλιογραφίας σχετικά με τη μελέτη

των οικομουσείων στην Ελλάδα, κρίθηκε σκόπιμη η κατ’ ιδίαν προσέγγιση των

συντελεστών των εν λόγω οικομουσείων. Πιο συγκεκριμένα, πραγματοποιήθηκαν

ημιδομημένες συνεντεύξεις σε βάθος με τους ίδιους τους διαχειριστές

των έργων, σε μια προσπάθεια διερεύνησης του φαινομένου αυτού, αλλά

και καλύτερης κατανόησης της διαδικασίας εφαρμογής της φιλοσοφίας του

οικομουσείου, στον Ελλαδικό χώρο.

06 Χαρακτηριστικά, το εν λόγω μουσείο, στην επίσημη ιστοσελίδα του ΥΠ.ΠΟ, αναφέρεται ως Μουσείο Επιστήμης και Τεχνολογίας, (πηγή: http://odysseus.culture.gr/h/1/gh110.jsp?them)

07 https://kouritiaodos.wordpress.com/

08 http://www.ecomuseum.gr/

09 http://www.ecomuseum.eu/gr/


Συνολικά, και οι τρείς αυτές περιπτώσεις που μελετήθηκαν, αφορούν

σε πρωτοβουλίες ιδιωτών ή/και οργανώσεων, χρηματοδοτούμενες κατά το

μεγαλύτερο μέρος τους από ευρωπαϊκά προγράμματα, προσανατολισμένα στην

περιφερειακή ανάπτυξη και τον τουρισμό. Ωστόσο, η ανταπόκριση τόσο των

τοπικών φορέων όσο και της κοινότητας στην οποία αναφέρεται κάθε φορά

το έργο, φαίνεται να διαφέρει σημαντικά από περιοχή σε περιοχή. Καλύτερη

εφαρμογή του παραδείγματος, παρατηρείται στην περίπτωση του ποταμού

Αώου, σε αντίθεση με το παράδειγμα της Ρόδου ή αυτό του Ρέθυμνου, γεγονός

το οποίο οδηγεί στην υπόθεση ότι τόσο η κατάσταση της τοπικής οικονομίας

όσο και η ενασχόληση των κατοίκων τους με τον μαζικό τουρισμό, μπορούν

να θεωρηθούν σημαντικοί παράγοντες στην επιτυχία ή μη, ενός τέτοιου

εγχειρήματος.

Σε αυτό το πλαίσιο, η περίπτωση του οικομουσείου του ποταμού

Αώου, θεωρήθηκε αντιπροσωπευτικό παράδειγμα της εφαρμογής της έννοιας

οικομουσείο στην Ελλάδα, και ως εκ τούτου επιλέγεται η αναλυτική

παρουσίασή του, όπως παρακάτω.


γ/ Μελέτη περίπτωσης: Vjosa-Aoos Ecomuseum

Το «Vjosa/Aoos River Ecomuseum» είναι ένα διασυνοριακό οικομουσείο

το οποίο εκτείνεται κατά μήκος του ποταμού Αώου περιλαμβάνοντας όλα

τα βασικά στοιχεία της περιοχής και ερμηνεύοντάς τα in situ. Πρόκειται

για έργο το οποίο υλοποιήθηκε στο πλαίσιο συνεργασίας περιβαλλοντικών

οργανώσεων και τοπικών φορέων, με συγχρηματοδότηση του Ευρωπαϊκού

διασυνοριακού προγράμματος INTEREG και εθνικών κεφαλαίων. Στόχος του,

είναι «η ανάδειξη, προβολή και προστασία της πολιτιστικής και οικολογικής

κληρονομιάς στην ευρύτερη περιοχή της λεκάνης απορροής του ποταμού, μέσα

από μια διαδραστική αφήγηση της διαχρονικής σχέσης των ανθρώπων με το

φυσικό τους περιβάλλον» στηρίζοντας παράλληλα την αειφόρο ανάπτυξη της

περιοχής»10.

10 Η οριοθέτηση του στόχου όπως περιγράφεται παραπάνω, προκύπτει από αναφορές στον έντυπο οδηγό του οικομουσείου, ενώ η έννοια της “αειφόρας ανάπτυξης της περιοχής”, διατυπώνεται ως στόχος στο Σύμφωνο Καλής Συνεργασίας που υπεγράφη το 2014 από το «Δίκτυο του Οικομουσείου»

εικ. 06 // Απόσπασμα από τον Οδηγό του Ecomuseum Vjosa/Aoos


Όπως αναφέρουν οι έλληνες διαχειριστές του έργου11, η δημιουργία

του οικομουσείου προέκυψε ύστερα από επιτόπια έρευνα διάρκειας 2 ετών που

πραγματοποιήθηκε στην περιοχή και αναφέρεται τόσο στη συλλογή προφορικών

μαρτυριών από τους κατοίκους όσο και στην οργάνωση εργαστηρίων. Δράσεις

αυτές από τις οποίες προέκυψαν τα σενάρια, οι αφηγήσεις δηλαδή, που

συνοδεύουν τις θεματικές διαδρομές που μπορούν να ακολουθήσουν οι

επισκέπτες. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον σε αυτό το σημείο, φαίνεται να αποκτά

«η άμεση ανταπόκριση και ο ενθουσιασμός της τοπικής κοινότητας, η οποία

συνεπήρε ακόμη και τους πιο σκεπτικούς».

Ως προς την επισκεψιμότητα στο οικομουσείο, οι ίδιοι, αναφέρουν

ότι «μέχρι στιγμής δεν είναι δυνατή η ακριβής μέτρησή της». Ωστόσο

βασικό τους κοινό θεωρούνται τα σχολεία της περιοχής –τα οποία έχουν

συμπεριλάβει τα οικομουσεία στο εκπαιδευτικό τους πρόγραμμα, και τα μέλη

της κοινότητας, χωρίς βέβαια να αποκλείονται και ξένοι επισκέπτες, που

δεν ανήκουν στον τοπικό πληθυσμό.

Ερωτώμενοι για τη βιωσιμότητα του εγχειρήματος αυτού, οι υπεύθυνοι

μας αποκρίθηκαν θετικά, τονίζοντας ότι: «εννοείται πως είναι βιώσιμο,

και θα κάνουμε ότι είναι δυνατό για να το διατηρήσουμε». Σε αυτό το

πλαίσιο, έχουν προταθεί μια σειρά από νέες δράσεις οι οποίες στοχεύουν

στην ένταξη του οικομουσείου σε νέα προγράμματα χρηματοδότησης, όπως αυτά

της UNESCO, με χαρακτηριστικότερα εδώ, τις διαδρομές της παραδοσιακής

κτηνοτροφίας και την ανάδειξη της άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς στη

περιοχή Ζαγόρι. Δράσεις αυτές οι οποίες αναμένεται να πραγματοποιηθούν

11 Στη συνέχεια της ανάλυσης της περίπτωσης «Vjosa/Aoos River Ecomuseum», ως πηγές χρησιμοποιούνται οι απαντήσεις που δόθηκαν από τους έλληνες διαχειριστές του έργου, κατά τη διάρκεια συνέντευξης που πραγματοποιήθηκε στις 26.03.2015.


σε συνεργασία και με ακαδημαϊκά ιδρύματα και ερευνητικές ομάδες. Επίσης

αναφέρθηκε ότι στη δεύτερη φάση λειτουργίας του οικομουσείου, προβλέπεται

η διεύρυνση των ήδη υπαρχουσών διαδρομών, αλλά και η δημιουργία νέων,

ειδικά για παιδιά.

Ως βασικός στόχος για το μέλλον του οικομουσείου, αναφέρθηκε

η απόλυτη διαχείριση του οικομουσείο από τις τοπικές αρχές και την

κοινότητα, κάτι το οποίο δεν ήταν δυνατό να συμβεί μέχρι στιγμής, λόγω

του ότι το οικομουσείο δεν έχει λάβει ακόμη νομική μορφή ώστε να του

επιτρέπει να λειτουργεί ανεξάρτητα των διαχειριστών έργου.

Παρατηρώντας τη συνέπεια αυτή που παρουσιάζει το οικομουσείο σε

σχέση με την πρακτική εφαρμογή της έννοιας του οικομουσείου, αναρωτηθήκαμε

ως προς το πρότυπο ή τα πρότυπα που ακολουθήθηκαν τόσο κατά τη διάρκεια

της έρευνας όσο και κατά την υλοποίηση του εν λόγω εγχειρήματος, όπου

μας αποκρίθηκαν ότι για τη δημιουργία του μελετήθηκαν περιπτώσεις του

εξωτερικού, με βασικά πρότυπα αυτά της Ιταλίας. Καθοριστική, ωστόσο,

υπήρξε και η θεωρητική προσέγγιση του Peter Davis, βασικού παραγωγού

γνώσης στη διεθνή βιβλιογραφία για τα οικομουσεία, με τον οποίο υπήρξε

και προσωπική επαφή μίας εκ των διαχειριστών, στη διάρκεια Summer School

που διοργάνωνε ο ίδιος.

Σίγουρα, το γεγονός ότι πρόκειται για ένα έργο το οποίο εγκαινιάστηκε

μόλις το 2014, δεν επιτρέπει την περαιτέρω μελέτη της σχέσης αλληλεπίδρασης

μεταξύ του ίδιου του οικομουσείου και της κοινότητας. Παρόλα αυτά,

θεωρείται σημαντικό να αναφερθεί η ακτιβιστική δράση των οργανώσεων

και των τοπικών φορέων που το υποστηρίζουν, οι οποίοι σε συνεργασία με

τις πρωτοβουλίες πολιτών στην περιοχή, κατέθεσαν προσφυγή στο Συμβούλιο

της Επικρατείας σε μια προσπάθεια αποφυγής οποιασδήποτε ιδιωτικής ή


δημόσιας παρέμβασης, η οποία θα αλλοίωνε τα ιδιαίτερα πολιτισμικά και

περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά τόσο του ίδιου του ποταμού, όσο και της

ευρύτερης περιοχής.

Συμπερασματικά, θα πρέπει να τονισθεί ότι η αυξητική αυτή τάση

που παρατηρείται διεθνώς στη δημιουργία νέων οικομουσείων, προκύπτει

και από την χρηματοδότηση που αυτά λαμβάνουν στο πλαίσιο ευρωπαϊκών

προγραμμάτων. Ως εκ τούτου, η συνέπεια που αυτά παρουσιάζουν στην

περιγραφή των βασικών τους λειτουργιών, δείχνει να συνδέεται με την

υποβολή της πρότασης έργου, ενώ τις περισσότερες φορές, η διάρκεια

τους περιορίζεται στη διάρκεια του προγράμματος που τα χρηματοδοτεί.

Η έλλειψη στρατηγικού σχεδιασμού, το μη εξειδικευμένο προσωπικό στη

πορεία λειτουργίας του και η περιορισμένη διάχυση της φιλοσοφίας του

οικομουσείου, σε συνδυασμό με ελλιπείς πόρους, θεωρούνται βασικοί

παράγοντες που καθιστούν τις περισσότερες φορές μη βιώσιμες αντίστοιχες

δράσεις, τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς (Davis et al, 2007).

εικ. 07 // Άποψη του ποταμόυ Αώου


3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Από τη δεκαετία του 1970, όταν η έννοια του Οικομουσείου ξεκίνησε

στη Γαλλία, έχει εξαπλωθεί σε πολλές χώρες. Ωστόσο, είναι φανερό ότι η

ανάπτυξη του κινήματος στον κόσμο δεν είναι τόσο ευρεία και ενθαρρυντική

όσο θα περίμεναν οι εμπνευστές του. Ο Γάλλος μουσειολόγος Hugues de

Varine, ένας από τους ιδρυτές του κινήματος των οικομουσείων, τόνιζε

σχετικά με το ρόλο του οικομουσείου ότι:

Είναι αλήθεια ότι μια τέτοια προσέγγιση θα μπορούσε να εμπνεύσει

εκείνους που γνωρίζουν τους όρους λειτουργίας των παραδοσιακών μουσείων,

αλλά ένας τέτοιος ιδεαλισμός δεν μπορεί σίγουρα να λειτουργήσει χωρίς

να λαμβάνει υπόψη την πραγματικότητα της τοπικής κοινωνίας. Μάλιστα,

η δημιουργία του οικομουσείου δεν είναι πάντα επιλογή της κοινότητας

αλλά, για ακόμη μια φορά, πρόταση μια ομάδας “ειδικών” διανθισμένη με

μια δόση ουμανισμού.

Παρόλα αυτά, η πορεία των σύγχρονων οικομουσείων, παραμένει

έως και σήμερα μια ριζοσπαστική κίνηση στο πλαίσιο της παραδοσιακής

μουσειολογίας, διατηρώντας την “εκτός τοίχων” δραστηριότητά της, σε

μια προσπάθεια «αλληλοσχέτισης μεταξύ μουσείου και περιβάλλοντος ως

στρατηγικό στοιχείο καινοτομίας» (De Varine 1978, Riviere 1985). Ωστόσο,

η εφαρμογή της φιλοσοφίας αυτής στο σύγχρονο πολιτιστικό πεδίο, κάνει

«Η συμμετοχή του τοπικού πληθυσμού στα διάφορα επίπεδα

λειτουργίας του οικομουσείου εξασφαλίζει το δημοκρατικό χαρακτήρα

του. Ένα οικομουσείο, ως εκ τούτου, διαδραματίζει καίριο ρόλο

στην ανάπτυξη της κοινότητας.» (Varine στο Yu 2005: 43)


φανερό το ρόλο του οικομουσείου ως εργαλείο περιφερειακής ανάπτυξης,

εμπερικλείοντας σε αυτό αναπτυξιακές στρατηγικές για περιβαλλοντική αλλά

και κοινωνικο–οικονομική βιωσιμότητα (Potschin και Haines–Young 2006).

Σε αυτό το πλαίσιο, αναδύονται μια σειρά ζητήματα που προτείνονται για

περαιτέρω μελέτη και σχετίζονται τόσο με την αρχή λήψης αποφάσεων στο

πλαίσιο της πολιτιστικής πολιτικής που ασκείται από την κάθε χώρα (Rizzo

2004), όσο και την διεπιστημονική διαχείριση του οικομουσείου, σύμφωνα

με τις ανάγκες που απορρέουν από την ολιστική προσέγγιση του σύγχρονου

πολιτιστικού τοπίου (Antrop 2004).


4. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΒΙΒΛΙΑ

ΑΡΘΡΑ

Karp, I. - Mullen Kreamer, C. και Lavine, S. 1992, Museum and Communi-ties: the politics of public culture, Smithsonian Institution

Alfrey, J. και Putman, T. 1992, The industrial heritage: Managing re-sources and uses, London, Routledge

Babić, D. 2009, «Experiences and (hidden) values of Ecomuseums», Ethno-logical Researches, 14, 237-252

Πιστοφίδης, Α. 1986, «Το οικομουσείο: Η συμβολή του στην πολιτιστική και οικονομική ανάπτυξη, Οικομουσείο στην Ελλάδα», Αρχαιολογία και Τέχνες, 20, 68-73, On-line στη διεύθυνση: http://www.archaiologia.gr/%CE%B1%CF%81%CF%-87%CE%B5%CE%AF%CE%BF-%CF%84%CE%B5%CF%85%CF%87%CF%8E%CE%BD/?fc=1135&is=1601 (τελευταία πρόσβαση: 03-04-2015)

Hudson, K. 1996, «Ecomuseums become more realistic», Nordisk Museologi, 2, 11-20

Corsane, G. - Davis, P. – Elliott, S. – Maggi, M. – Murtas, D. και Rog-ers, S. 2007, «Ecomuseum Performance in Piemonte and Liguria, Italy: The Significance of Capital», International Journal of Heritage Studies, 13, 224-239

Mayrand, P. 2004, «Phsychosociologie d’un Ecomusée précis», Cadernos de Sociomuseologia, 22, 59-60

Davis, P. 2011, Ecomuseums 2nd Edition: A Sense of Place, London, The Continuum International Publishing

de Varine, H. 1996, Ecomuseum or Community Museum?, On-line στη διεύθυνση: http://www.hugues-devarine.eu/img/cms/Articles/1996%20Ecomuseum%20or%20community%20museum%20ok.pdf (τελευταία πρόσβαση: 04-04-2015)

Antrop, M. 2004, «From holistic landscape synthesis to transdisciplinary landscape management», στο Tress, B. Tres, G. Fry, G. και Opdam, P. (επιμ) From landscape research to landscape planning: Aspects of inte-gration, Education and Application, 12, 27-50, On-line στη διεύθυνση: http://library.wur.nl/ojs/index.php/frontis/issue/view/210 (τελευταία πρόσβαση: 03-04-2015)


ΙΣΤΟΤΟΠΟΙ

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΣΥΝΕΔΡΙΩΝ

Kalyna Country (http://www.kalynacountry.com) (τελευταία πρόσβαση 03-04-2015)

https://kouritiaodos.wordpress.com/

http://www.ecomuseum.gr/

http://www.ecomuseum.eu/gr/

http://istorikakastorias.blogspot.gr/2010/11/blog-post_17.html

www.industrialheritage.gr/downloads

Jin, L. 2011, «The ecomuseum as an imaginary destination in China: The transition of the concept “ecomuseum” from France to China», στο Le Tourisme: Concepts et méthodes à la croisée des disciplines, Πρακτικά συνεδρίου, Cité Internationale et Sorbonne Paris 14-16 septembre 2011, Chaire UNESCO «Tourisme, culture, développement», Université de Paris 1 Panthéon Sorbonne, Paris

Yu, H.-C. 2005, «A crucial issue for ecomuseums: the link between ide-alism and reality», Documenti di lavoro di Trentino Cultura, 9, 43-46

Potschin, M. και Haines–Young, R. 2006, «Rio+10: Sustainability Science and Landscape Ecology», Landscape and Urban Planning, 75, 162-174

Van Mensch, P. 1995, «Magpies on Mount Helicon?», στο M. Scharer (επιμ.) Museum and Community II, Πρακτικά συνεδρίου Triennial Conference, Stavan-ger Norway July 1995, ICOFOM

Rizzo, R. 2004, «The Relationship Between Regional and National Policies in the Arts, Economics of Art and Culture», στο Invited Papers at the 12th International Conference of the Association of Cultural Economics International, Elsevier, 203-219

Οικομουσεία | Εννοιολογική προσέγγιση & εφαρμογές της...

Education

Transcript of Οικομουσεία | Εννοιολογική προσέγγιση & εφαρμογές της...