Η συγγνώμη και η συγχώρεση στη συναισθηματική αγωγήΗ συγγνώμη και η συγχώρεση στη συναισθηματική αγωγή

Μαρία ΡάντζουΕπίκουρη Καθηγήτρια

Α.Π.Θ.

Εννοιολογική προσέγγισηΕννοιολογική προσέγγιση• Οι έννοιες συγγνώμη και συγχώρηση

μελετούνται από την επιστήμη της κοινωνιολογίας, της φιλοσοφίας, της ψυχολογίας, της παιδαγωγικής, της θεολογίας

• Η συγγνώμη και η συγχώρηση (συγχωρητικότητα) βρίσκουν εφαρμογή στις διαπροσωπικές σχέσεις, που αναπτύσσονται στην οικογένεια, στις φιλίες, στις επαγγελματικές συνεργασίες, στη γειτονιά, σε ομάδες, κοινωνίες, έθνη, αλλά και στη σχέση ανθρώπου- Θεού (Enright, 1998)

• Η λέξη συγγνώμη από το ρ. γνωρίζω κάτι με κάποιον άλλο, δηλώνει την ομολογία, την αναγνώριση του σφάλματος (Κακαβούλης, 2000, Lindell & Scott, χ.χ)

• Η λέξη συγχώρηση από το ρ. συγχωρώ= χωράω στον ίδιο χώρο με κάποιον σημαίνει την παροχή συγγνώμης σε κάποιον για αμάρτημα ή σφάλμα του. Σε μια ευρύτερη διάσταση σημαίνει την εγκατάλειψη της απαίτησης για τιμωρία ή ποινή. (Κακαβούλης, 1998 Κριαρά, 1995)

• Η συγγνώμη και η συγχώρηση είναι δύο διαφορετικές ενέργειες

• Η πρώτη αφορά την κίνηση του «Εγώ» προς το «Εσύ», που εκδηλώνεται με την αίτηση της συγγνώμης

• Η δεύτερη έννοια δηλαδή η συγχώρηση σχετίζεται με την κίνηση του «Εγώ» προς το «Εσύ» υπό τη μορφή παροχής συγγνώμης προς το πρόσωπο του άλλου

• Η συγγνώμη και η συγχώρηση εκδηλώνονται ποικιλοτρόπως. Οι δυο έννοιες σχετίζονται άμεσα με την ομιλητική έκφραση, τους μορφασμούς του προσώπου, τον τόνο της φωνής ή τις αντιδράσεις του προσβλημένου μέρους σε μια συγκεκριμένη στιγμή. Έτσι θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι προσεγγίζονται καλύτερα ως μια όψη και πλευρά της συμπεριφοράς, της προσωπικής εμπειρίας και «της εν πορεία ηθικής πράξης του ανθρώπου» (O' Shaughnessy, 1967∙ Neblett, 1974)

• Η συγχώρηση λαμβάνει χώρα, όταν ένα πρόσωπο συγχωρεί κάποιον, που έχει σφάλει εναντίον του για μια προσβολή, που είναι ήδη παραδεκτή. Το προσβλημένο μέρος ξεπερνάει τα αρνητικά συναισθήματά του, όπως μίσος, υποψία, μοναξιά, απογοήτευση, δυσπιστία και αναπτύσσει συναισθήματα αποδοχής του «δράστη» στο πλαίσιο της σχέσης μαζί του (Smedslund, 1991∙ Halling, 1994∙ Rathmayr, 1996 ∙ Moss, 1986)

• Συγγνώμη σημαίνει «σταματώ να νιώθω κακία απέναντι σε κάποιον, ή εγκαταλείπω την ανάγκη να τιμωρήσω κάποιον», «αφήνω κάτι κατά μέρος, ρισκάρω», «αφήνω κάτι να φύγει», «προχωρώ στη ζωή αφήνοντας τον πόνο στο παρελθόν» (Shontz- Rosenak, 1988∙ Fow, 1996∙ Smith, 1982∙ Phillips, 1986)

• Μέσα από την έμπρακτη εφαρμογή της συγγνώμης το προσβλημένο μέρος της σχέσης αποδέχεται το «δράστη», αναλαμβάνει τη δική του ευθύνη και συμβολή σε μια προβληματική κατάσταση και συνδέει την πράξη του «δράστη» περισσότερο με τον εσωτερικό κόσμο του (Close, 1970 ∙Halling, 1994∙ Stanley, 1994)

Η απόφαση να συγχωρήσει κανείς αποτελεί ουσιαστικά μόνο το ξεκίνημα της διαδικασίας της συγγνώμης, η οποία προσδιορίζεται μάλιστα από δύο όψεις:

• τη βουλητική όψη, με την έννοια, ότι η απόφαση να συγχωρήσει κανείς τον άλλον εφαρμόζεται στην εκδήλωση καλής θέλησης απέναντί του και

• τη συναισθηματική όψη, η οποία περιλαμβάνει το «ξερίζωμα» των αρνητικών συναισθημάτων π.χ. του θυμού, της μνησικακίας, της εχθρότητας. Έτσι η διαδικασία της συγγνώμης είναι μόνο τότε ολοκληρωμένη, όταν ο ένας έχει εξ’ ολοκλήρου απαλλάξει τον εαυτό του από την έννοια της προσβολής (Fow, 1996)

Εξελικτική ΨυχολογίαΕξελικτική ΨυχολογίαΓνωστική ανάπτυξη της συγγνώμης

• Ο J. Piaget τοποθετεί τη συγγνώμη σε μια εξελικτική πορεία, που έχει τα επόμενα χαρακτηριστικά:

• Την έννοια της ωριμότητας: Τα μικρά παιδιά δε μπορούν να συλλάβουν την έννοια της συγγνώμης, παρά μόνο σε μια μέση παιδική ηλικία μπορεί να δημιουργηθεί το θέμα στο μυαλό τους

• Την έννοια του επιδέξιου χειρισμού: Χωρίς την πρακτική της συγγνώμης είναι δύσκολο να συγχωρήσει κανείς

• Την έννοια της κοινωνικής ενσωμάτωσης-εισαγωγής: Διάφορα θρησκευτικά πιστεύω και κοινωνικές ιδέες συντήρησης ενθαρρύνουν τη συγγνώμη

• Την έννοια της ισορροπίας: Όταν ένα πρόσωπο φτάνει στο σημείο να συγχωρήσει μπορεί να έχει προηγηθεί μια περίοδος αναστάτωσης και άγχους, πριν λάβει χώρα το γεγονός της συγγνώμης. (Enright, 1998)

Ο παιδοψυχολόγος Robert D. Enrihgt και η ομάδα των συνεργατών του στο πανεπιστήμιο Wisconsin- Madisson των Η.Π.Α. συνέδεσαν τη γνωστική ανάπτυξη της συγγνώμης με την ανάπτυξη της έννοιας της δικαιοσύνης στον άνθρωπο. Ουσιαστικά παρουσίασαν ένα δομικό μοντέλο της συγγνώμης, με επίπεδα, το πιο γνωστό ίσως και μοναδικά ολοκληρωμένο στο χώρο αυτό, που διαγράφεται κατά τον ακόλουθο τρόπο: (Enright, Gassin, Ru Wu, 1992)

Στάδια ανάπτυξης της Δικαιοσύνης και της Συγχώρησης

  Στάδια Δικαιοσύνης Επίπεδα Συγγνώμης

   Στάδιο 1

Ετερόνομη Ηθική. Πιστεύω ότι η δικαιοσύνη θα πρέπει να αποφασίζεται από τις αρχές, από κάποιον που μπορεί. 

Εκδικητική συγγνώμη. Μπορώ να συγχωρήσω κάποιον, που με προσβάλλει μόνο, αν μπορώ να τον τιμωρήσω σε βαθμό όμοιο με το δικό μου πόνο.

    Στάδιο 2

Ατομικισμός. Έχω μια αίσθηση της αμοιβαιότητας, που καθορίζει τη δικαιοσύνη για μένα. Εάν με βοηθήσεις θα πρέπει να σε βοηθήσω. 

Η εξαρτημένη από όρους ή η αποδοτική συγγνώμη. Εάν πάρω πίσω αυτό, που μου πήραν, τότε μπορώ να συγχωρήσω. Ή εάν αι-σθάνομαι ένοχος, επειδή δε δίνω συγγνώμη, τότε μπορώ να συγχωρήσω για να ανακουφίσω την ενοχή μου.

   Στάδιο 3

Αμοιβαία διαπροσωπική προσδοκία. Η ομάδα θα πρέπει να αποφασίσει ομόφωνα, τι είναι σωστό και τι λάθος. Θα συμφωνήσω έτσι, ώστε οι άλλοι να με συμπαθήσουν.

Συγχώρηση προσδοκίας. Μπορώ να συγχωρήσω, αν οι άλλοι με πιέσουν. Συγχωρώ, γιατί οι άλλοι το περιμένουν.

   Στάδιο 4

Κοινωνικό σύστημα και συνείδηση. Οι κοινωνικοί νόμοι είναι οι οδηγοί μου. Τηρώ τους νόμους, για να έχω μια κοινωνία έννομης τάξης.  

Νόμικη προσδοτική συγγνώμη. Συγχωρώ, όταν το απαιτεί η θρησκεία μου. Αυτό δεν είναι το στάδιο 2 κατά το οποίο συγχωρώ για να ανακουφίσω την ενοχή μου.

   Στάδιο 5

Η δικαιοσύνη ως κοινωνικό συμβόλαιο. Γνωρίζω, ότι οι άνθρωποι έχουν ποικιλία γνωμών. Οι κανονισμοί μιας ομάδας πρέπει να τηρούνται. Κάποιες υψηλές αξίες (π.χ. ζωή, ελευθερία) πρέπει να τηρούνται από την πλειοψηφία των γνωμών. 

Η συγγνώμη ως κοινωνική αρμονία. Συγχωρώ, γιατί αποκαθίστανται η αρμονία ή οι καλές σχέσεις στην κοινωνία. Η συγγνώμη ελαττώνει τις τριβές και τις αντιθέσεις στην κοινωνία. Η συγχώρηση δεν είναι ένας τρόπος ελέγχου της κοινωνίας, αλλά είναι ένας τρόπος διατήρησης ειρηνικών σχέσεων.

    Στάδιο 6

Η δικαιοσύνη ως παγκόσμια ηθική αρχή. Η αίσθηση της δικαιοσύνης μου βασίζεται στη διατήρηση των ατομικών δικαιωμάτων όλων. Ο άνθρωπος είναι αυτοσκοπός και πρέπει να αντιμετωπίζεται ως αυτοαξία.

Συγγνώμη ως αγάπη. Συγχωρώ επειδή προωθείται η αληθινή αίσθηση αγάπης. Επειδή πρέπει να νοιάζομαι ειλικρινά για κάθε άτομο, μια βλαβερή ενέργεια εκ μέρους του/της δεν αλλοιώνει το αίσθημα της αγάπης. Αυτό το είδος της σχέσης διατηρεί ανοιχτή τη δυνατότητα της συμφιλίωσης και κλείνει την πόρτα στην εκδίκηση. Η συγχώρηση δεν εξαρτάται από τον κοινωνικό περίγυρο όπως στο στάδιο 5. Ο συγχωρών με τη συγγνώμη δεν ελέγχει τους άλλους, αλλά τους απελευθερώνει.

Συναισθηματική νοημοσύνηΜε τον όρο Συναισθηματική Νοημοσύνη χαρακτηρίζουμε την ικανότητα του ανθρώπου:

• να συναισθάνεται, να βιώνει την πολύτιμη «Ενσυναίσθηση»• να ενεργεί με ωριμότητα, νηφαλιότητα και ψυχραιμία• να χρησιμοποιεί υπομονή και επιμονή• να επιβιώνει στις δυσκολίες και στις αλλαγές• να ελέγχει τις παρορμήσεις του• να καθυστερεί την ικανοποίηση των υλικών ή/και

συναισθηματικών αναγκών του• να ρυθμίζει τη διάθεσή του• να ελέγχει τις ψυχολογικές διακυμάνσεις του, ώστε να μην

επηρεάζουν την κρίση του, καθώς και τη ψυχολογική του διάθεση

• να έχει την ικανότητα να συμπάσχει• να συναισθάνεται με τους συνανθρώπους του• να έχει αισιόδοξη σκέψη και άποψη για τη ζωή και• να ελπίζει θετικά σε κάτι καλύτερο (Goleman, 1995)

Χαρακτηριστικά που σχετίζονται με την Συναισθηματική Νοημοσύνη του

παιδιού • Αποδοχή και Σεβασμό από τους άλλους• Ανάγκη για Υγιή Κοινωνικοποίηση• Ικανότητα Δημιουργίας Ουσιαστικών  Διαπροσωπικών Σχέσεων &

να απολαμβάνει Συναισθηματικούς Δεσμούς• Ανάγκη Διαμόρφωση Προσωπικής Ταυτότητας• Ανάγκη να δείχνει Ενδιαφέρον  για  Κοινωνικούς

Προβληματισμούς  και να δέχεται τις  Υποχρεώσεις και τα Καθήκοντά του

• Δυνατότητα καλλιέργειας Ενσυναίσθησης, Κατανόησης &  Μοιράσματος

• Ικανότητα καλλιέργειας Χιούμορ• Διάθεση να κάνει ορισμένους κοινωνικούς Συμβιβασμούς και

Θυσίες• Ικανότητα να αντέχει σε έναν ορισμένο βαθμό την «Υπαρξιακή

ΜΟΝΑΞΙΑ »• Διάθεση να διαμορφώνει Προσωπικές Αξίες Ζωής και να μη δέχεται

παθητικά ότι του δίνεται από έξω!• Ικανότητα Ευελιξίας & Προσαρμογής σε διάφορες δύσκολες

κοινωνικές, οικογενειακές & προσωπικές καταστάσεις (Πλατσίδου, 2010)

5 βασικοί τομείς απαρτίζουν την συναισθηματική και κοινωνική νοημοσύνη για συναισθηματικά υγιή παιδιά

•Αυτογνωσία – Αναγνώριση συναισθημάτων•Αυτοέλεγχος•Εξεύρεση κινήτρων•Αναγνώριση συναισθημάτων των άλλων- Ενσυναίσθηση•Διαχείριση σχέσεων

Η Ενσυναίσθηση του παιδιού Η Ενσυναίσθηση του παιδιού ενισχύεται: ενισχύεται:

• Μέσα από κατάλληλες Ερωτήσεις και Επεξηγήσεις! Π.χ. «Μήπως φοβάσαι το σκυλάκι ; Δεν θα σε πειράξει! Είμαι δίπλα σου»

• Μιλώντας για τα συναισθήματα των άλλων. Π.χ., «ο συμμαθητής σου στενοχωρήθηκε που τον έσπρωξες…. Ζήτησε του συγγνώμη και εξήγησε του ότι δεν ήθελες να τον πονέσεις»

• Φέρνοντας παραδείγματα κοντινών ανθρώπων. Π.χ., «ο φίλος σου, ο Γιώργος, είναι άρρωστος, να του αγοράσουμε μια κάρτα για να αισθανθεί καλύτερα»

• Χρησιμοποιώντας τη «Συγγνώμη», αλλά εξηγώντας και τους λόγους που πρέπει να ζητήσει συγγνώμη για ουσιαστικούς λόγους, όχι μόνο τυπικούς και να καταλάβει το γιατί

• Διαβάζοντας βιβλία για τα Συναισθήματα

• Θέτοντας ερωτήσεις για συναισθήματα , π.χ. «Πως νιώθεις για αυτό;» , όταν το παιδί είναι αναστατωμένο και στεναχωρημένο

• «Πως θα ένιωθες εσύ εάν στο έκανε αυτό ο συμμαθητής σου;» Είναι ένας εξαιρετικός τρόπος να κάνουμε το παιδί να μπει στη θέση του άλλου

• « Πως πιστεύεις ότι νοιώθει ο τάδε ΗΡΩΑΣ;» Μέσα από τις ιστορίες ηρώων και παραδειγματισμού μπορεί να αυξηθεί η ενσυναίσθηση των παιδιών. Π.χ., να ρωτήσουν «Γιατί νομίζεις ότι φέρθηκε έτσι και πήρε αυτές τις αποφάσεις;»  «Αν είχες Υπερδυνάμεις τι θα έκανες;»

• Παίζοντας Δημιουργικά & Ψυχολογικά Παιχνίδια όπως το: «Ποιο συναίσθημα είναι αυτό; «ΜΑΝΤΕΨΕ ΤΙ  ΝΟΙΩΘΩ;» Αυτός είναι ένας εξαιρετικός τρόπος να μάθει να αναγνωρίζει τα Συναισθήματα του και των άλλων

Συναισθηματική αγωγή και συγγνώμηΣυναισθηματική αγωγή και συγγνώμηΣτόχοι της συναισθηματικής αυτής αγωγής είναι:

• η ανάπτυξη της ικανότητας αντίληψης , έκφρασης & χειρισμού των συναισθημάτων

• η ποιοτική επικοινωνία , η συνεργασία • η διαδικασία επίλυσης συγκρούσεων • η προσωπική υπευθυνότητα • η αυτοεπίγνωση & η εμπιστοσύνη στον

εαυτό του

Όταν σε μια περίσταση θέλουμε να διδάξουμε στο παιδί να ζητά συγνώμη, οφείλουμε να έχουμε τα ακόλουθα υπόψη:

• Να του εξηγούμε με λόγια πώς νιώθει ο άλλος• Να του εξηγούμε ότι οι πράξεις του έχουν συνέπειες• Να του διδάξουμε ότι πρέπει να προσπαθεί να

αποκαταστήσει μια κατάσταση • Να του προτείνουμε να ζητήσει συγνώμη, αλλά εάν

αρνείται, να μην επιμένουμε. Το παιδί μπορεί πράγματι να λυπάται και το ίδιο για την συμπεριφορά του, αλλά να μην θέλει να πει μια φράση

• Να του ζητάμε συγνώμη όταν φταίμε οι ίδιοι για κάτι (Ράντζου, 2016)

Οι αποτελεσματικοί εκπαιδευτικοί ζητούν και οι ίδιοι συγγνώμη από τους μαθητές τους

Όταν ο μαθητής μαθαίνει να ζητά συγγνώμη τότε:

• Πιστεύει στον εαυτό του • Αναλαμβάνει τις ευθύνες του• Αγαπά την ειλικρίνεια• Προσπαθεί να γίνεται όλο και καλύτερος

άνθρωπος (Κακαβούλης, 2016)

Ενδεικτικές δραστηριότητεςΕνδεικτικές δραστηριότητεςΗ συγγνώμη μπορεί να ενταχθεί σε δραστηριότητες που αφορούν την ενσυναίσθηση, τη διαφορετικότητα, τη φιλία, την επίλυση συγκρούσεων και όπου ο κάθε εκπαιδευτικός κρίνει, ανάλογα με την ομάδα των παιδιών του, ότι μπορεί να βοηθήσει στη δημιουργία καλύτερου επικοινωνιακού κλίματος

Μέσα:• Δημιουργία τραγουδιού (έμμετρος λόγος)• Δημιουργία ομάδας με σκοπό την ασφάλεια και την

εμπιστοσύνη• Tο δέντρο των συναισθημάτων μας

• Αινίγματα και γρίφους για την αξία της φιλίας• Αξιοποίηση βιβλίων (Aγάπη και τη συγγνώμη

με το βιβλίο της συγγραφέως κας Κατερίνας Τζαβάρα «Που ν΄ απλώσω τόση αγάπη»)

• Δημιουργία παραμυθοτράγουδου για την αγάπη & τη συγγνώμη

• Στη διαχείριση των συγκρούσεων ανάπτυξη ιστοριών για δύο φίλους που τσακώνονται και τρόπους που συμφιλιώνονται

• Συνταγή φιλίας (υλικά, εκτέλεση)• Συνταγή ευτυχίας (υλικά, εκτέλεση)• Θέματα εγωισμού/ παραμύθι εγωιστής γίγαντας

Ενδεικτική ΒιβλιογραφίαΕνδεικτική Βιβλιογραφία• Close, H. «Forgiveness and Responsibility: A Case

Study», Past Psych 21 (1970) 19-25• Enright, R. D. – Freedman, S.- Rique, J. The

Psychology of Interpersonal Forgiveness, στο: Robert Enright- Joanna North (Εκδ.), Exploring Forgiveness, Wisconsin- Madison 1998, 46-63

• Enright, R. D., The moral development of forgiveness, στο: Kurtines, W.- Gewirtz, J. L. (Εκδ.), Handbook of moral behavior and development, Τμ. II: Research, Erlbaum, Hillsdale u.a. 1991, σσ. 123-152

• Enright, R. D.- Gassin, El. A.- Ru Wu, C., «Forgiveness: a developmental view», J Moral Educ 21 (1992) 99-114

• Fow, N. R., «The phenomenology of forgiveness and reconciliation», Journal of Phenomenological Psychology 27 (1996) 219-233

• Goleman, D. Η συναισθηματική νοημοσύνη, Αθήνα 1995

• Halling, St. «Shame and Forgiveness», Humanistic Psychologist 22 (1994) 74-87

• Halling, St. «Embracing Human Fallibilty: On Forgiving Oneself and Forgiving Others», J Relig H 33 (1994) 107-113

• Κακαβούλης, Α., «Η συγγνώμη ως ανθρώπινη και παιδαγωγική σχέση», Διαπαιδαγώγηση 144 (Φεβρουάριος 2000) 6

• Κακαβούλης, Α., Η συγγνώμη στις διαπροσωπικές σχέσεις, ψυχοπαιδαγωγική θεώρηση, Αθήνα 1998

• Κακαβούλης, Α., Συγχώρηση. Ο δύσκολος δρόμος, Αθήνα 2016

• Κριαράς, Εμ. (1995). Νέο Ελληνικό Λεξικό της σύγχρονης δημοτικής γλώσσας, Αθήνα 1995

• Lindell, H. G.- Scott, R. Μέγα Λεξικόν της ελληνικής γλώσσης, μτφ. Ξενοφώντας Π. Μόσχου, Τμ. 4, Αθήναι χ.χ.

• Moss, D. «Revenge and Forgiveness», American Imago 43 (1986) 191-210.

• Neblett, W. «Forgiveness and Ideals», Mind 83 (1974) 269-275• O' Shaughnessy, R. «Forgiveness», Philosophy 42 (1967) 336-352 • Phillips, AN. «Forgiveness Reconsidered», Christian Jewish Relations

19 (1986) 14-21• Πλατσίδου, Μ., Η Συναισθηματική Νοημοσύνη: Θεωρητικά μοντέλα,

τρόποι μέτρησης και εφαρμογές στην Εκπαίδευση και την εργασία, Αθήνα 2010

• Ράντζου, Μ. Η συγγνώμη και η συγχώρηση στη διαπροσωπική επικοινωνία των εφήβων και η ελληνορθόδοξη παιδεία. Θεωρητική και εμπειρική προσέγγιση, Θεσσαλονίκη 2016

• Rathmayr, R. Pragmatik der Entschuldigung: vergleichende Untersuchung am Beispiel der russischen Sprache und Kultur, Köln u. a. 1996

• Shontz, F.- Rosenak, CH. «Psychological Theories and the Need for Forgiveness: Assessment and Critique», JPC 7 (1988) 23-31

• Smedslund, J. «The psychology of forgiveness», Scand J Psychol 32 (1991) 164-176

• Smith, M. «The psychology of forgiveness», Month 242 (1982) 301-307

• Stanley, H. Dispatches from the front: theological engagements with the secular, Durham u.a. 1994