Η ιστορία της Εβραϊκής Κοινότητας Θεσσαλονίκης

Η Θεςςαλονίκθ ιταν υπό Οκωμανικι κυριαρχία από το 1430 ζωσ το 1911.

Στθν πόλθ υπιρχε εβραϊκι κοινότθτα ιδθ από τθν ίδρυςι τθσ το δεφτερο αιώνα π.Χ. Τα μζλθ τθσ κοινότθτασ αυτισ ιταν εβραίοι που μιλοφςαν ελλθνικά.

Σε όλθ τθν ιςτορία τθσ, θ Θεςςαλονίκθ αποτελοφςε πόλο ζλξθσ για εβραίουσ από διάφορεσ περιοχζσ, λόγω τθσ γεωγραφικισ (και επομζνωσ και οικονομικισ) τθσ κζςθσ. Ωςτόςο, θ εβραϊκι κοινότθτα τθσ Θεςςαλονίκθσ διαμορφϊκθκε οριςτικά ωσ αποτζλεςμα τθσ μαηικισ εγκατάςταςθσ εβραίων που είχαν εκδιωχκεί από τθν Ιςπανία το 1492.

Ο ςουλτάνοσ καλωςόριςε τουσ εβραίουσ κεωρϊντασ ότι θ εγκατάςταςι τουσ ςτθ Θεςςαλονίκθ κα ιταν ιδιαίτερα επικερδισ για τουσ εξισ λόγουσ: α) αποτελοφςαν μια τεράςτια δεξαμενι εργατικοφ δυναμικοφ. β) Κάποιοι από αυτοφσ ιταν ιδθ ζμπειροι ζμποροι με διεκνείσ επαφζσ. γ) Πολλοί από αυτοφσ ιταν τεχνίτεσ.

Βαγιαηίτ Βϋ

Τοπογραφικό ςχζδιο των εβραϊκϊν ςυνοικιϊν τθσ Θεςςαλονίκθσ πριν το 1917, υπό Αλμπζρτο Ναρ

Οι Εβραίοι κα καταλάβουν τισ ερειπωμζνεσ κι ζρθμεσ ςχεδόν ςυνοικίεσ τθσ κάτω από τθν Εγνατία περιοχι τθσ πόλθσ, από το Βαρδάρθ μζχρι τθ ςθμερινι Διαγϊνιο.

Κείμενα του 16ου αιώνα μασ πλθροφοροφν ότι θ βιοτεχνία (υφαντουργία) είναι θ κφρια απαςχόλθςθ τθσ πλειονότθτασ του εβραϊςμοφ τθσ Θεςςαλονίκθσ. Από το 1515 το οκωμανικό δθμόςιο καλφπτει το ςφνολο ςχεδόν των αναγκϊν του ςε υφάςματα, με τα προϊόντα των Εβραίων υφαντουργϊν τθσ Θεςςαλονίκθσ.

Ο Εβραϊςμόσ τθσ Θεςςαλονίκθσ κα γνωρίςει μια μεγάλθ περίοδο μεγάλθσ ακμισ που κα ανακοπεί μόνο ςτισ αρχζσ του 17ου αιώνα, με τθν ανακάλυψθ καινοφριων καλάςςιων δρόμων, και τθν εμπλοκι τθσ Οκωμανικισ Αυτοκρατορίασ ςε μία ςειρά από χαμζνουσ πολζμουσ.

Μζςα ςτο κλίμα αυτό, εμφανίηεται, το 1655 ςτθ Θεςςαλονίκθ ο Σαμπετάι Σεβι από τθ Σμφρνθ, που διακθρφςςει ότι είναι ο αναμενόμενοσ Μεςςίασ, βαςιλιάσ του Ιςραιλ και λυτρωτισ του εβραϊκοφ λαοφ. Ο Σαμπετάι Σεβι κα προςχωριςει ςτον Μωαμεκανιςμό για να ςϊςει τθ ηωι του και γφρω ςτισ τριακόςιεσ οικογζνειεσ, κα τον ακολουκιςουν ςτθν αποςταςία του δθμιουργϊντασ τθν ιδιότυπθ κοινωνία των εβραιομουςουλμάνων, που ζμεινε γνωςτι με τθν επωνυμία "Donmeh" (αποςτάτθσ).

Η ομαδικι αποςταςία δθμιοφργθςε τεράςτια προβλιματα, αλλά ακόμα και ς' αυτά τα δφςκολα χρόνια οι Εβραίοι τθσ Θεςςαλονίκθσ διατθροφν τθν κοινοτικι τουσ οργάνωςθ ςε υποδειγματικό βακμό, παρά τθ ςταςιμότθτα ςτθν καλλιζργεια των γραμμάτων και ςτθ διακίνθςθ των ιδεϊν που ζρχεται ςαν φυςιολογικό επακόλουκο του ςχίςματοσ, τθσ οικονομικισ κρίςθσ και των καταπιζςεων των γενιτςάρων.

χάρτθσ τθσ Θεςςαλονίκθσ με τισ εβραϊκζσ περιοχζσ

Επίκεντρο τθσ κάκε κοινότθτασ είναι θ ςυναγωγι, που είναι πνευματικό και διοικθτικό κζντρο

Εβραϊκι Σχολι Ταλμοφδ Τορά Αγκαδόλ, ιδρφκθκε το 1520.

Η αναγζννθςθ τθσ εβραϊκισ κοινότθτασ κα ζλκει όμωσ προσ τα μζςα του 19ου αιώνα με τθ ςτροφι προσ τα δυτικά πρότυπα που ςυμπορεφεται με τθν οικονομικι ευεξία, μζςα ςτισ ςυνκικεσ αφφπνιςθσ του ευρωπαϊκοφ διαφωτιςμοφ, τθσ βιομθχανικισ επανάςταςθσ και τθσ νεοαποικιακισ εξόρμθςθσ προσ τθν ανατολι.

Οι πυρκαγιζσ του 1890, 1896, 1898 κα προςφζρουν τθν ευκαιρία μιασ πολεοδομικισ αναμόρφωςθσ. Ζρχονται ςτθν πόλθ το τρεχοφμενο νερό, το θλεκτρικό ρεφμα, το τραμ και ο ςιδθρόδρομοσ που από το 1871 κα ςυνδζςει τθ Θεςςαλονίκθ με τθν Κωνςταντινοφπολθ και τθν Ευρϊπθ. Εγκαινιάηονται ακόμα νζα ζργα ςτο λιμάνι, ανοίγουν ςφγχρονεσ τράπεηεσ και το 1854 ιδρφεται θ πρϊτθ ςφγχρονθ βιομθχανικι μονάδα, ο αλευρόμυλοσ των ιταλό - εβραίων Αλλατίνθ που λειτουργεί μζχρι ςιμερα. Οι Εβραίοι κρατοφν επίςθσ τουσ 38 από τουσ 54 μεγάλουσ εμπορικοφσ οίκουσ τθσ πόλθσ και αποτελοφν τθ ςυντριπτικι πλειοψθφία του εργατικοφ τθσ δυναμικοφ. Η Θεςςαλονίκθ διατθρεί βζβαια τθν πολυεκνικι τθσ δομι, όμωσ θ δθμογραφικι και οικονομικι υπεροχι τθσ εβραϊκισ τθσ Κοινότθτασ κα αποτελεί μία από τισ πιο αξιοςθμείωτεσ ιδιαιτερότθτεσ τθσ. Στο τζλοσ, λοιπόν, του 19ου αιϊνα, οι Εβραίοι τθσ Θεςςαλονίκθσ ξεπερνοφν τισ 70.000 ψυχζσ, αποτελϊντασ το μιςό του ςυνολικοφ πλθκυςμοφ τθσ πόλθσ.

Η κοινωνικι πρόνοια παρζχεται μζςα από ςφγχρονα φιλανκρωπικά ιδρφματα όπωσ τα ορφανοτροφεία Αλλατίνθ και Αμποάβ, το άςυλο ψυχοπακϊν Λιζτο Νοάχ, το νοςοκομείο Χίρσ (το ςθμερινό Ιπποκράτειο), το υγειονομικό ίδρυμα Μπικοφρ Χολίμ και αργότερα το γθροκομείο Σαοφλ Μοδιάνο.

ορφανοτροφείο Αλλατίνθ

Αναμορφϊνεται ακόμα θ εκπαίδευςθ με τον εκςυγχρονιςμό των δεκάδων ενοριακϊν ςχολείων

Εβραϊκι κα είναι και θ "El Lunar", θ πρϊτθ εφθμερίδα που κα κυκλοφοριςει ςτθ Θεςςαλονίκθ το 1864

το 1909, ταυτόχρονα με τθν επανάςταςθ των Νεότουρκων, μζςα από τθν πολυάρικμθ εβραϊκι εργατικι τάξθ τθσ Θεςςαλονίκθσ γεννιζται και θ ςοςιαλιςτικι εργατικι ομοςπονδία, θ περιςςότερο γνωςτι με τον ςτθν ιςπανοεβραϊκι γλϊςςα τίτλο τθσ "Φεντεραςιόν", που κα λειτουργιςει αυτόνομα μζχρι το 1918, όταν μαηί με άλλεσ ελλθνικζσ αριςτερζσ οργανϊςεισ ζγινε ςυνιδρφτρια του Σοςιαλιςτικοφ Εργατικοφ Κόμματοσ Ελλάδοσ, που αργότερα μετονομάςτθκε ςε Κομμουνιςτικό Κόμμα Ελλάδοσ. Ιδρυτισ και θγζτθσ τθσ Φεντεραςιόν ιταν ο Αβραάμ Μπεναρόγια.

Στισ 26 Οκτωβρίου 1912 θ Θεςςαλονίκθ γίνεται ελλθνικι. Η διοίκθςθ τθσ Κοινότθτασ κα γίνει αμζςωσ δεκτι από τον Βαςιλιά Γεϊργιο Α' που υπόςχεται πλιρθ ιςοτιμία των Εβραίων ςτα πλαίςια των νόμων. Ζτςι αρχίηει για τουσ Εβραίουσ θ νζα περίοδοσ τθσ ζνταξθσ τουσ ςτο ελλθνικό κράτοσ.

Ωσ τθ δεφτερθ δεκαετία του 20οφ αιώνα, οι εβραίοι τθσ Θεςςαλονίκθσ αποτελοφςαν τθ μεγαλφτερθ πλθκυςμιακι ομάδα ςτθν πόλθ. Από μια απογραφι του 1913 προκφπτουν τα ακόλουκα ςτοιχεία: ςε ςφνολο πλθκυςμοφ 157.889 ανκρϊπων, περίπου 45.867 αναφζρονται ωσ «Οκωμανοί», δθλαδι κυρίωσ μουςουλμάνοι. Οι εβραίοι ιταν 61.439, ενϊ ωσ ζλλθνεσ αναφζρονται λιγότεροι από 40.000. Οι αρικμοί αυτοί μεταβλικθκαν δραματικά, κακϊσ πρόςφυγεσ από τον Πόντο και τθ Μικρά Αςία ςυνζρρευςαν ςτθν πόλθ κατά τθ διάρκεια τθσ επόμενθσ δεκαετίασ.

Η πυρκαγιά του 1917 ιταν ζνα τρομερό πλιγμα. Η Κοινότθτα δεν μπόρεςε να ςυνζλκει ξανά, κακϊσ 53.737 Εβραίοι ζμειναν άςτεγοι και καταςτράφθκαν τα διοικθτικά κτίρια τθσ Κοινότθτασ και τθσ αρχιραβινείασ, τριάντα ςυναγωγζσ, οι εγκαταςτάςεισ των φιλανκρωπικϊν ιδρυμάτων, τα διδακτιριο τθσ Alliance και δζκα ςχολζσ.

Ζτςι πολλοί Εβραίοι κα μεταναςτεφςουν ςτο εξωτερικό ςτθ διάρκεια του μεςοπολζμου και ιδιαίτερα φςτερα από το κλιβερό γεγονόσ του εμπρθςμοφ του ςυνοικιςμοφ Κάμπελ από εξτρεμιςτικά ςτοιχεία (1931). Παρ' όλα αυτά θ Κοινότθτα κα αρικμεί το 1940 πάνω από 50.000 ψυχζσ.

Οι Εβραίοι τθσ Θεςςαλονίκθσ ηουν αρμονικά με τουσ χριςτιανοφσ ςυμπολίτεσ τουσ και εκτελοφν ςτο ακζραιο το κακικον τουσ απζναντι ςτθν ελλθνικι πατρίδα, ςτον πόλεμο του '40 - '41" κακϊσ 12.898 απ' αυτοφσ κα ςτελεχϊςουν τισ ζνοπλεσ δυνάμεισ (343 αξιωματικοί). Οι απϊλειεσ τουσ ανζρχονται ςε 513 νεκροφσ και 3.743 τραυματίεσ.

Στισ 6 Απριλίου 1941, ο Χίτλερ κιρυξε πόλεμο κατά τθσ Ελλάδασ και τθν κατζκτθςε. Λίγεσ μζρεσ αργότερα απαγορεφουν τθν είςοδο των Εβραίων ςε καφενεία, ηαχαροπλαςτεία κ.λπ., επιτάςςουν το νοςοκομείο Χιρσ και πολλά εβραϊκά ςπίτια, φυλακίηουν τα μζλθ του κοινοτικοφ Συμβουλίου, διατάηουν τουs Εβραίουσ να παραδϊςουν τα ραδιόφωνα τουσ και λεθλατοφν τα γραφεία τθσ Κοινότθτασ και τισ πλουςιότερεσ εβραϊκζσ βιβλιοκικεσ

Στισ 11.7.1942 οι άνδρεσ Εβραίοι θλικίασ 18 - 45 ετϊν διατάηονται να παρουςιαςτοφν ςτθν πλατεία Ελευκερίασ. Εκεί αφοφ υφίςτανται απερίγραπτα μαρτφρια καταγράφονται και οδθγοφνται ςε καταναγκαςτικά ζργα. Η Κοινότθτα κα καταβάλει ςτουσ ναηί 2,5 δις. δρχ. για να τουσ απελευκερϊςει. Στο τζλοσ του ίδιου χρόνου, οι ναηί κατάςχουν τισ ανκοφςεσ εβραϊκζσ επιχειριςεισ και καταςτρζφουν το Ιςραθλιτικό Νεκροταφείο.

Στα τζλθ του 1942, καταςτράφθκε το εβραϊκό νεκροταφείο με πρωτοβουλία του Διμου Θεςςαλονίκθσ

Στισ 6.2.43 φτάνει ςτθ Θεςςαλονίκθ μια επιτροπι των SD με επικεφαλισ τουσ Ντιτερ Βιςλιτςζνι και Αλόισ Μπρφνερ και βάηει ςε κίνθςθ τον μθχανιςμό για το οριςτικό ξεκλιριςμα των Εβραίων, που υποχρεϊνονται τϊρα να φοροφν το κίτρινο άςτρο του Δαυίδ και να κατοικοφν ςε οριςμζνεσ μόνο ςυνοικίεσ (γκζτο). Τουσ απαγορεφεται επίςθσ θ χριςθ τθλεφϊνων και δθμοςίων μεταφορικϊν μζςων

Οι εβραϊκζσ ςυνοικίεσ είναι ςθμειωμζνεσ με μαφρο χρϊμα. Οι ςυνοικίεσ 1, 3 και 5 ζγιναν γκζτο λίγο πριν από τισ απελάςεισ του 1943.

1

3

5

Στισ 6 Μαρτίου 1943 απαγορεφεται θ ζξοδοσ των Εβραίων από τα γκζτο, ενϊ ςτο ςυνοικιςμό του Βαρώνου Χιρσ ςτινεται το ςκθνικό για τθν τελευταία πράξθ τθσ τραγωδίασ. Εκεί κα οδθγθκεί το ανκρϊπινο κοπάδι ζτοιμο να παραδοκεί ςτθ ςφαγι.

Στισ 15 Μαρτίου 1943 αναχωρεί ο πρώτοσ ςυρμόσ με προοριςμό τα ςτρατόπεδα του κανάτου Aουςβιτσ και Μπιρκενάου. Διαδοχικζσ αποςτολζσ που αναχωροφν θ μια μετά τθν άλλθ κα μεταφζρουν ςε λίγεσ εβδομάδεσ τουσ Εβραίουσ τθσ Θεςςαλονίκθσ ςτοιβαγμζνουσ ςε βαγόνια που προορίηονταν για ηϊα, ςτον τόπο τθσ εξόντωςθσ.

Από τουσ 46.091 κεςςαλονικείσ Εβραίουσ που μεταφζρκθκαν ςτα ςτρατόπεδα ςυγκζντρωςθσ, επζςτρεψαν μόνο 1950, δθλ. ζνα ποςοςτό 4% περίπου.

Η παρουσίαση βασίζεται σε πληροφορίες από την ιστοσελίδα της

Ισραηλιτικής κοινότητας Θεσσαλονίκης

http://www.jct.gr/history.php

και στο εκπαιδευτικό υλικό «Η ιστορία της Εβραϊκής Κοινότητας

Θεσσαλονίκης» του The International School for Holocaust Studies

http://www.yadvashem.org/yv/en/education/languages/greek/lesson_

plans/after_the_rain.asp

Κατερίνα Προκοπίου