Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσηςτων μαθητών της Β’ Τάξης του 53ου Γενικού Λυκείου Αθηνών

για το σχολικό έτος 2014-15 με τίτλο: 

«Η Φύση αγκαλιάζει τον Πολιτισμό»   

ΘΕΜΑ: Τα Αρχαία Φρούρια της Αττικής   

Εργασία των παρακάτω μαθητών και μαθητριών της Β’ Τάξης: 

Δρομπούρα Βέφα Θωίδη Εύα

Κατσίπης Μάνος Μπούνταλη Γεωργία Νεστούρης Άγγελος

Νικολόπουλος Γιώργος Πυθαρούλιος Κώστας

  

Αθήνα 2015

Εισαγωγή  

Η αττική γη είναι φημισμένη παγκοσμίως για τα απαράμιλλα έργα τέχνης και μνημεία της πόλης των Αθηνών, αριστουργήματα που, μαζί με τα υπόλοιπα πνευματικά και υλικά επιτεύγματα της αρχαιότητος, αποτελούν τη θεμέλιο λίθο του σημερινού ευρωπαϊκού πολιτισμού. Λίγοι όμως γνωρίζουν ή ενδιαφέρονται και για μια άλλη όψη της αρχαίας Αττικής, εκείνη την όψη που μας φέρνει στο νου τις πολεμικές συγκρούσεις μεταξύ των Αθηναίων και των κατά καιρούς αντιπάλων τους, Λακεδαιμονίων, Βοιωτών, Μεγαρέων, Μακεδόνων κ.α.

 Πρόκειται για τα φρούρια του αρχαίου αθηναϊκού κράτους, το οποίο εκτεινόταν στα 

όρια περίπου του σημερινού νομού Αττικής με την εξαίρεση της Μεγαρίδος στα δυτικά και της νήσου Αίγινας, ανεξάρτητα κράτη εκείνη την εποχή. Οι Αθηναίοι λοιπόν για να υποστηρίξουν 

την βασική οχύρωση του Άστεως – η οποία περιελάμβανε από τον 5ο αι. τα περιμετρικά θεμιστόκλεια τείχη, τα Μακρά Τείχη και τα τείχη του Πειραιά – και της Ελευσίνας, εκπόνησαν 

και εκτέλεσαν σχέδια για περιφερειακά μικρά οχυρά και πύργους στα σύνορα με τη Μεγαρίδα, και τη Βοιωτία, καθώς και παραθαλάσσια οχυρά στα πιο επίκαιρα σημεία. Αυτά ακριβώς τα 

φρούρια θα αποτελέσουν το αντικείμενο της παρούσης εργασίας.

Τα αρχαία φρούρια της Αττικής

Αρχαίο φρούριο Αιγοσθένων 

Το φρούριο των Αιγοσθένων βρίσκεται στο Πόρτο Γερμενό της Αττικής, 450 μέτρα από τη θάλασσα. Είναι κτισμένο στην κλασική αρχαιότητα όμως  χρησιμοποιήθηκε και κατά τους Βυζαντινούς χρόνους. Την κλασική περίοδο, εποχή που κτίζεται το φρούριο, τα Αιγόσθενα αποτελούσαν κώμη των Μεγάρων. Η ακριβής χρονολόγηση κατασκευής του φρουρίου 

κυμαίνεται ανάμεσα στον πρώιμο 4ο έως τον πρώιμο 3ο αι. π.Χ. .

Το αρχαίο φρούριο των Αιγοσθένων

Σύμφωνα με την πρόσφατη έρευνα φαίνεται πολύ πιθανό να κτίστηκε από τους Αθηναίους το 343 π.Χ. για λογαριασμό των Μεγαρέων, έπειτα από σχετική συμφωνία για την αντιμετώπιση 

του Θηβαϊκού κινδύνου. Στο φρούριο εγκαταστάθηκε για τον σκοπό αυτό, αθηναϊκή φρουρά. Η θέση πάντως πρέπει να είχε οχυρωθεί και από παλαιότερα, καθώς η πόλη των Αιγοσθένων 

γνώρισε μεγάλη ακμή γύρω στο 1500 π.Χ. ως το 700 π.Χ. Λόγω της παραμεθόριας θέσης της η πόλη ανήκε κατά καιρούς στους Μεγαρείς και τους Αθηναίους. Υπήρξε μέλος της Αχαϊκής 

Συμπολιτείας και για σύντομη χρονική περίοδο του Κοινού των Βοιωτών.

Το αρχαίο φρούριο των Αιγοσθένων

Την κορυφή του λόφου στη θέση Αιγόσθενα καταλαμβάνει η ακρόπολη της, έκτασης 

190μ x 80μ, που ορίζεται περιμετρικά από περίβολο ύψους 5 μ. περίπου με 

ενδιάμεσους πύργους. Η ανατολική πλευρά σώζεται σε εντυπωσιακό ύψος, ενισχύεται 

από τέσσερις πύργους και έχει μικρή πυλίδα. Οι πύργοι έχουν ισόδομη τοιχοδομία, ενώ το τείχος έχει τραπεζιόσχημη, πολυγωνική ή και 

ακανόνιστη. Το πλέον εντυπωσιακό χαρακτηριστικό του φρουρίου είναι ο πύργος της νοτιοανατολικής γωνίας της ακρόπολης. Είναι τετράγωνος, πλευράς 8,9 μ. και ύψους 

15μ. περίπου. Μία είσοδος στην βόρεια πλευρά του επέτρεπε την επικοινωνία του με τον περίδρομο του τείχους. Στο εσωτερικό του πύργου, δοκοθήκες για τη στήριξη 

ξύλινων πατωμάτων υποδηλώνουν τρεις ορόφους. Τοξοθυρίδες έχουν ανοιχτεί στις 

τρεις ευάλωτες πλευρές, ενώ στον τελευταίο όροφο, που στεγαζόταν με δίρριχτη στέγη, 

τρία παράθυρα για καταπέλτες, ενίσχυαν τον αμυντικό χαρακτήρα του πύργου. Συνολικά 

διατηρούνται 16 από τους πύργους της οχύρωσης.Ο καλύτερα διατηρημένος πύργος του αρχαίου

φρουρίου των Αιγοσθένων.

Η ακρόπολη συνδεόταν με το λιμάνι με μακρά τείχη από τα οποία μόνο το βόρειο είναι σήμερα ορατό, με τουλάχιστον δύο πύλες, ενισχυμένο από οκτώ πύργους. Στα Αιγόσθενα μαρτυρείται λατρεία του ήρωα και μάντη Μελάμποδα, το ιερό του οποίου εκτιμάται ότι βρίσκεται κάτω από την ακρόπολη, στον εντός των μακρών τειχών χώρο. Ένδειξη για τη συνέχιση της κατοίκησης κατά τους παλαιοχριστιανικούς χρόνους αποτελεί η πεντάκλιτη βασιλική του 5ου αι. μ.Χ. με 

ψηφιδωτό δάπεδο, δίπλα στο νεότερο μικρό εκκλησάκι της Παναγίας, που κτίστηκε με αρχαίο οικοδομικό υλικό, συμπεριλαμβανομένων και επιγραφών. Στην ύστερη μεταβυζαντινή περίοδο ο χώρος της ακρόπολης φιλοξένησε μοναστήρι, από το οποίο σώζονται τα ερείπια κελιών καθώς 

και το καθολικό, ο μικρός ναός του Αγ. Γεωργίου.

Το αρχαίο φρούριο των Αιγοσθένων

Αρχαίο φρούριο Ελευθερών 

 Ο αρχαιολογικός χώρος των Ελευθερών στην παλαιά Εθνική οδό Αθηνών - Θηβών περιλαμβάνει τμήμα πεδινής έκτασης και τον βραχώδη λόφο όπου δεσπόζει αρχαίο 

φρούριο, γνωστό ως Γυφτόκαστρο. Σύμφωνα με την παράδοση οι Ελευθερές 

ιδρύθηκαν από το Διόνυσο που είχε γεννηθεί σε αυτή την πόλη και 

επονομαζόταν έτσι Διόνυσος Ελευθερεύς. Οι Ελευθερές αναφέρονται ως βοιωτική πόλη που όμως από τον 6ο αι. π.Χ. πέρασε στην κυριαρχία των Αθηναίων. Την ίδια περίοδο 

αναφέρεται και η μεταφορά από τις Ελευθερές στην Αθήνα του ξοάνου του 

Διονύσου Ελευθερέως που οδήγησε στην ίδρυση του ομώνυμου ιερού στη νότια κλιτύ 

της Ακρόπολης. Η επιτελική θέση του φρουρίου στην εσχατιά της αθηναϊκής γης, θέση που ελέγχει το στενό πέρασμα Αθηνών - Θηβών, εποπτεύει τον κάμπο της Οινόης, 

εντάχτηκε από τους Αθηναίους στον αμυντικό σχεδιασμό της Αττικής του 4ου αι. π.Χ., κατά τους συνεχείς πολέμους με τους 

Μακεδόνες. Το αρχαίο φρούριο των Ελευθερών

Το φρούριο, ακανόνιστου ορθογωνίου σχήματος και έκτασης 300x100μ. περίπου, έχει περίμετρο τειχών 860 μ. Η κύρια πύλη του που είναι διπλή, είχε ανοιχτεί στη δυτική πλευρά, προς την 

αρχαία δηλαδή οδό. Η τοιχοδομία είναι ισοδομική με μεγάλες ορθογώνιες πέτρες. Το ανατολικό τείχος, σήμερα ερειπιώδες, είχε πύργο και μία πυλίδα. Το καλύτερα σωζόμενο τμήμα του είναι 

το βόρειο, με δύο πυλίδες, που ενισχύεται με επτά τετράγωνους πύργους. 

Οι πύργοι, όλοι τετράγωνοι με πλευρά λίγο μεγαλύτερη των 6,5 μ. εξέχουν προς τα έξω και προς τα μέσα των μεσοπυργίων διαστημάτων και  φαίνεται πως είχαν τρεις ορόφους με τοξοθυρίδες και παράθυρα για μικρούς καταπέλτες. Μέσα στο φρούριο υπάρχουν ίχνη κτισμάτων, ένα από 

τα οποία, στη βόρεια πλευρά, φαίνεται να λειτούργησε ως κατοικία. Όπως και με άλλα φρούρια,  χρησίμευε αρχικώς ως στρατιωτική βάση, όμως στην πορεία περιέλαβε τον τοπικό συνοικισμό 

και διατήρησε αυτό τον χαρακτήρα ως τους ρωμαϊκούς χρόνους.

Το αρχαίο φρούριο των Ελευθερών

Αρχαίο φρούριο Πανάκτου 

Από τα σπουδαιότερα αρχαιολογικά μνημεία της Πάρνηθας είναι το αρχαίο φρούριο του Πανάκτου σε υψόμετρο 687 μ.. Το φρούριο ανήκε στο Δήμο Φυλής που ήταν μέρος της Οινηίδας φυλής.  Μετά τα μηδικά οι Αθηναίοι εκμεταλλευόμενοι την ήττα των Περσών με τους οποίους είχαν συμμαχήσει οι Θηβαίοι, έκτισαν δύο οχυρώματα στη Δυτική Πάρνηθα, του Πανάκτου και του Δρυμού. Από τον Θουκυδίδη γνωρίζουμε πως κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και στη 

φάση του Αρχιδάμειου πολέμου (431-421 π.Χ.), το Πάνακτον καταλήφθηκε από τους Σπαρτιάτες και τους Βοιωτούς. Πέρασε όμως ξανά στην κυριαρχία των Αθηναίων το 421 π.Χ. ως βασικός 

όρος της Ειρήνης του Νικία.  Εντούτοις, οι Θηβαίοι πριν το παραδώσουν στα χέρια των Αθηναίων το κατεδάφισαν. 

Τα λιγοστά ερείπια του αρχαίου φρουρίου του Πανάκτου.

Αρχαίο φρούριο Ραμνούντος 

Στην κοιλάδα του Λιμικού στο βορειοανατολικό άκρο της Αττικής δίπλα από τον Ευβοϊκό κόλπο σώζονται τα ερείπια του αρχαίου δήμου του Ραμνούντος που ανήκε στην Αιαντίδα φυλή ενώ αποτελούνταν από πολλούς συνοικισμούς. Στην περιοχή αυτή βρίσκεται το περίφημο ιερό της 

Νεμέσεως που αποτελεί το σημαντικότερο ιερό της συγκεκριμένης θεότητος στον ελλαδικό χώρο. Ο Ραμνούς αναφέρεται από τον γεωγράφο Σκύλακα ως σημαντικό οχυρό. Το ιερό του είχε 

αποκτήσει μεγάλη φήμη. Ο αρχαϊκός ναός της Νεμέσεως καταστράφηκε από τους Πέρσες κατά την εισβολή του 480/479 π.Χ. όπως και τόσα άλλα κτίσματα της Αττικής, όμως νέος περικαλλής 

δωρικός ναός (παρόμοιος με του Ποσειδώνα του Σουνίου) κτίστηκε στα 436-432 π.Χ.. Το άγαλμα της θεότητας το είχε φιλοτεχνήσει ο περίφημος γλύπτης Αγοράκριτος, μαθητής του Φειδία, με μάρμαρο που κατά την παράδοση είχαν φέρει οι Πέρσες και το προόριζαν για να φτιάξουν 

τρόπαιο ύστερα από την κατάληψη της Αθήνας που θεωρούσαν προδιαγεγραμμένη. 

Ο αρχαίος Ραμνούς όπως σώζεται σήμερα. Στο βάθος η Εύβοια.

Το φρούριο του Ραμνούντα, όπως και αυτό του Σουνίου στη νότια ακτή της Αττικής, πιστεύεται πως κατασκευάστηκε αρχικά κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού πολέμου για τον έλεγχο 

των πλοίων που μετέφεραν σιτηρά προς την Αθήνα και πιθανόν συνδέεται, όπως και του Σουνίου, με τις δυσκολίες στις θαλάσσιες μεταφορές μετά τη Σικελική Καταστροφή (413 π.Χ.). 

Καθοριστικό ρόλο διαδραμάτισαν ακόμη και τα αμέσως επακολουθήσαντα  πολιτικοστρατιωτικά γεγονότα που υπήρξαν συνέπεια της καταστροφής, όπως η οχύρωση της 

Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες και η αποστασία της Εύβοιας. Τούτο το φρούριο είναι το λεγόμενο εσωτερικό στην κορυφή του λόφου του Ραμνούντα. 

Το αρχαίο φρούριο του Ραμνούντα.

Αργότερα, μετά τα μέσα του 4ου αι και όταν οι Μακεδόνες απειλούσαν ξεκάθαρα την ασφάλεια της Αθήνας, κτίστηκε ένα εκτεταμένο  φρούριο για να περιβάλλει και τον οικισμό. Αυτό το νέο φρούριο αποτελούσε πλέον τον εξωτερικό περίβολο μήκους 800 μ. ο οποίος περιέκλειε μέσα του τον παλαιότερο του 5ου αι. εν είδει ακρόπολης. Η κύρια είσοδος του εξωτερικού περιβόλου 

βρίσκεται στα νότια και προστατεύεται από ορθογώνιους πύργους εκατέρωθεν της πύλης. Ορθογώνιοι πύργοι έχουν κατασκευαστεί και σε άλλα σημεία του τείχους. Στο εσωτερικό του περιβόλου έχουν βρεθεί ιδιωτικά και δημόσια κτήρια. Ανάμεσα τους ξεχωρίζουν το θέατρο και το γυμνάσιο. Στον ίδιο χώρο βρίσκεται και η αγορά του δήμου. Στην κορυφή του λόφου - εντός 

του εσωτερικού οχυρωματικού περιβόλου του 5ου αι.- υπήρχαν μόνο οι στρατιωτικές εγκαταστάσεις στις οποίες υπηρετούσαν κυρίως έφηβοι, δηλαδή νεοσύλλεκτοι. Δύο μικρά 

λιμάνια στην παραλία κάτω από το φρούριο - το ανατολικό και το δυτικό - χρησίμευαν για τα πλοία που ήλεγχαν το πέρασμα του Ευβοϊκού. 

Παρά την καταλυτική υπεροχή του μακεδονικού κράτους και την θριαμβευτική ανάδειξή του σε 

κυρίαρχο πολιτικό παράγοντα ακόμη και στη νότιο Ελλάδα,  το φρούριο 

του Ραμνούντα δεν έχασε τη σημασία του ως συνοριακό οχυρό της Αθήνας. 

Το 322 π.Χ. ο ναύαρχος του μακεδονικού στόλου Κλείτος 

αποβίβασε στρατό στο Ραμνούντα. Από εκεί τον εκδίωξε ο αθηναίος 

Φωκίων που κατέλαβε το φρούριο. Το 296 π.Χ. το φρούριο το κατέλαβε ο μακεδόνας Δημήτριος ο Πολιορκητής, 

ενώ στους τους ελληνιστικούς χρόνους που ακολουθούν και με την 

Αθήνα να περιορίζεται σε ρόλο κομπάρσου στη διεθνή πολιτική σκηνή,  αρχίζει η παρακμή του οχυρού και του εκεί οικισμού.

Αρχαίο φρούριο Σουνίου 

Το ακρωτήριο του Σουνίου, η νότια απόληξη της Αττικής, αποτελεί σημαντικό στρατηγικό σημείο. Από εκεί, η πόλη - κράτος των Αθηνών έλεγχε το θαλάσσιο πέρασμα προς το Αιγαίο και τον Πειραιά, το κεντρικό της λιμάνι, καθώς και τη χερσόνησο της Λαυρεωτικής, με τα πλούσια μεταλλεία αργύρου, χάρις στα οποία αναδείχθηκε σε υπερδύναμη τον 5ο αι. π.Χ. Το φρούριο και τα ιερά ανήκαν στο δήμο των Σουνιέων της Λεοντίδας φυλής, όπως διαμορφώθηκε με την 

πολιτειακή μεταρρύθμιση του Κλεισθένους το 510 π.Χ

Τρισδιάστατη ψηφιακή αναπαράστ

αση του ακρωτηρίου του Σουνίου με το οχυρό

και τα κτίσματά

του σε όψη από αέρος.

Μέσα στο φρούριο του ακρωτηρίου, το υψηλότερο σημείο καταλαμβάνει το 

ιερό τέμενος του Ποσειδώνος. Η είσοδος στο φρούριο γινόταν από την πύλη στο ΒΔ τμήμα του τείχους. Από 

την πύλη, ανηφορίζοντας μέσα από τον οικισμό που κάλυπτε τις πλαγιές, κατέληγε κανείς στο πρόπυλο του 

ιερού. Το ιερό τέμενος του Ποσειδώνος καταλαμβάνει έκταση περίπου 5 στρεμμάτων. Ορίζεται με κτιστό 

περίβολο και είναι προσιτό μέσα από μνημειώδες πρόπυλο στα ΒΑ. Στο νότο 

βρίσκεται το σημαντικότερο οικοδόμημα που είναι ο περίφημος  

κλασικός δωρικός ναός του Ποσειδώνος (444-440 π.Χ.), παρόμοιος 

με εκείνους του Ηφαίστου και του Άρεως στην Αγορά και της Νεμέσεως στο Ραμνούντα. Την ΒΔ πλευρά του τεμένους καταλαμβάνουν η μεγάλη βόρεια και η μικρότερη δυτική στοά. 

Ο κλασικός δωρικός ναός του Ποσειδώνα στο Σούνιο.

Το φρούριο στο ακρωτήριο του Σουνίου ήταν υψηλής 

στρατηγικής σημασίας για την άμυνα και την ασφαλή διεξαγωγή 

του εμπορίου του αθηναϊκού κράτους γι’ αυτό και θεωρήθηκε 

ένα από τα σημαντικότερα φρούριά του. Κτίστηκε ως 

αυτόνομο οχυρό και αναφέρεται από το Θουκυδίδη πως το 413 

κατά τη διάρκεια του  Πελοποννησιακού Πολέμου το Σούνιο τειχίστηκε, πιθανότατα μετά τη Σικελική Καταστροφή η οποία κλόνισε για πρώτη φορά 

την αυτοπεποίθηση των Αθηναίων για τη 

θαλασσοκρατορία τους. Πρόκειται για την ίδια εποχή που κτίστηκε το οχυρό του Ραμνούντα και του παρακείμενου στο Σούνιο Θορικού το οποίο δε σώζεται. 

Όλα αυτά τα οχυρά ενισχύθηκαν ή κτίστηκαν από την αρχή για την 

ίδια αιτία. Κάτοψη του αρχαίου φρουρίου του Σουνίου

Εντούτοις, λογικά, θα πρέπει να υπήρχε κάποια οχύρωση και νωρίτερα για να εξασφαλίζει τον έλεγχο των κινήσεων εχθρικών πλοίων που κατευθύνονταν προς το Σαρωνικό, αλλά και να 

υποστηρίζει τις επιθετικές κινήσεις του αθηναϊκού στόλου προς το Αιγαίο και πριν τον Πόλεμο. Ισοδομικό τείχος (δηλαδή με λίθους πελεκημένους σε παρόμοια ορθογώνια κομμάτια και 

τοποθετημένους ομοιόμορφα), μήκους 400 μ. περίπου με πύργους ανά 20 μέτρα περιέβαλε την ανατολική και βόρεια πλευρά του βραχώδους εξάρματος, το οποίο έπεφτε απότομα στη 

θάλασσα κατά τη νότια και δυτική πλευρά, όπου προφανώς δεν υπήρχε ανάγκη οχύρωσης. 

Τρισδιάστατες ψηφιακές αναπαραστάσεις α) του ακρωτηρίου του Σουνίου με το οχυρό και τα κτίσματά, β) τωντειχών και των κτιρίων πίσω τους και γ) των τειχών και των πύργων από

κοντά.

Το τείχος περιέκλειε το ιερό τέμενος του Ποσειδώνος και 

τον οικισμό, που προοριζόταν για τη 

στρατιωτική φρουρά, αλλά και για τη συγκέντρωση 

πληθυσμού σε περίπτωση πολιορκίας. Στην κατασκευή του τείχους διακρίνονται δύο κύριες οικοδομικές 

φάσεις. Στο εσωτερικό του φρουρίου ανέβαινε κανείς από την πύλη του τείχους στα ΒΔ, δηλαδή από το 

λιμάνι. Σε αυτή την περιοχή βρίσκονται και δύο 

νεώσοικοι για την ανέλκυση των πλοίων που 

αποτελούσαν την μικρή ναυτική δύναμη του 

οχυρού.

Καλλιτεχνική αναπαράσταση του αρχαίου φρουρίου του Σουνίου. Διακρίνονται τα τείχη, τα νεώρια, οι οικίες και ο ναός του Ποσειδώνα στην κορυφή .

Αρχαίο φρούριο Φυλής 

Οχυρωματικό έργο του 4ου αι. π.Χ. το οποίο χτίστηκε στη θέση ενδεχόμενου παλαιότερου το οποίο ήταν γνωστό κυρίως γιατί χρησίμευσε ως πιθανό ορμητήριο του Θρασύβουλου και των στρατιωτών του για την ανατροπή του καθεστώτος Τριάκοντα Τυράννων το 403 π.Χ.. Βρίσκεται 

περίπου 1000 μ. ΝΔ της θέσης όπου εντοπίζεται ο αρχαίος δήμος της Φυλής και ελέγχει το ορεινό πέρασμα μεταξύ Αττικής και Βοιωτίας αποτελώντας συμπλήρωμα του Πανάκτου στον 

τομέα αυτό. Tο νεότερο φρούριο της Φυλής από αμυντική άποψη ήταν μοναδικό, αφού μπορούσε να χρησιμεύσει συγχρόνως σαν φράγμα του δρόμου προς την Bοιωτία, σαν σημείο 

εφόδου και σαν καταφύγιο του πληθυσμού σε καιρό πολέμου.

Το αρχαίο φρούριο της

Φυλής έφραζε το δρόμο από την Πεντέλη στην

Αθήνα για τους επίδοξους

εισβολής και αποτελούσε το εγγύτερο στο Άστυ μικρό

οχυρό.

 Έχει ακανόνιστη ελλειπτική κάτοψη και διαστάσεις 95x30 μ. Το τείχος είναι 

οικοδομημένο με το ισοδομικό σύστημα και περιτρέχει την Β, Ν και Α πλευρά του υψώματος, ενώ η απόκρημνη Δ και ΝΔ πλευρά του παρέμεινε ατείχιστη. Σε 

μερικά σημεία σώζεται σε ύψος δεκαέξι δόμων. Η κύρια πύλη βρίσκεται στα ανατολικά και έχει καταρρεύσει. 

Διατηρείται η νότια μικρότερη πύλη με το υπέρθυρό της. Το φρούριο διαθέτει 

τέσσερεις επιβλητικούς πύργους (τρεις ορθογώνιους και έναν κυκλικό) που 

εξέχουν πολύ από την εξωτερική γραμμή του τείχους. Ογκωδέστερος όλων είναι ο 

κυκλικός, με διάμετρο 6 μ., ο οποίος προστάτευε την ομαλή και ευπρόσβλητη 

βορεινή πλευρά. Στο εσωτερικό του φρουρίου διακρίνονται ερείπια λίγων 

κτισμάτων, για τη διαμονή της φρουράς.

Κάτοψη και όψη του αρχαίου φρουρίου της Φυλής στην Πεντέλη

Tο έτος 322 π.Χ. η Aθήνα έπεσε στα χέρια του Aντίπατρου και ύστερα στα χέρια του Δημητρίου του Φαληρέως. Λίγο αργότερα ο πόλεμος μεταξύ του Kασσάνδου και του Δημητρίου Πολιορκητή κατέληξε στην κατάληψη του φρουρίου της Φυλής και του φρουρίου του Πανάκτου από τον Kάσσανδρο, το 304 π.X.. Όταν ο Δημήτριος, μετά από επτά χρόνια κατάφερε να νικήσει τα 

στρατεύματα του Kασσάνδρου, έγινε, σύμφωνα με τον Πλούταρχο μια μεγάλη καταστροφή στο φρούριο. Καταστράφηκαν τότε η πύλη και ο ανατολικός πύργος του. Tο γεγονός αυτό δεν 

επιβεβαιώνεται όμως από τη στρωματογραφία, που δείχνει μια αρκετά μεταγενέστερη καταστροφή τους. H θέση έμεινε στα χέρια του Δημητρίου, από το 294 μέχρι το 283 π.X.. Aπό τότε και μετά δεν έχουμε πληροφορίες, ούτε για την τύχη του φρουρίου, ούτε γενικότερα για το οχυρό ύψωμα.  

Μια από τις εισόδους του αρχαίου φρουρίου της Φυλής.

Οι αρχαίοι πύργοι της Αττικής 

Αρχαίοι πύργοι Βαθυχωρίων 

 Ο κυκλικός και ο τετράγωνος πύργος βρίσκονται στις βόρειες παρυφές του Μεγάλου Βαθυχωρίου, ενώ 

αποτελούν από τα καλύτερα σωζόμενα οχυρωματικά μνημεία της αρχαιότητας και τα μόνα της παρούσας μελέτης που δεν ανήκουν στο αθηναϊκό σύστημα 

οχυρώσεων, αλλά στο μεγαρικό. Ο κυκλικός πύργος έχει διάμετρο 6,2 μ., ύψος 12,5 μ. και τοιχοδομία τραπεζιόσχημη-ισόδομη που διατηρείται σε πολύ 

καλή κατάσταση και στους 23 δόμους της. Το εντυπωσιακό αυτό μνημείο είχε τέσσερις ορόφους, όπως συνάγεται από τρεις σειρές δοκοθηκών που 

διακρίνονται στο εσωτερικό, για τη στήριξη ισάριθμων πατωμάτων. Στον υψηλότερο όροφο είχαν ανοιχθεί έξι ισομεγέθη παράθυρα πάνω από τα οποία υπήρχε ενδεχομένως επικλινής στέγη που θα επέτρεπε την συγκέντρωση και απορροή του νερού της βροχής 

μέσω της υδρορροής που διατηρείται στην ανατολική πλευρά, στο ύψος του πατώματος του τέταρτου 

ορόφου. Οι τοξοθυρίδες, που διακρίνονται καλύτερα από το εσωτερικό, και τα παράθυρα για μικρούς 

καταπέλτες, κατατάσσουν τον πύργο στην κατηγορία των στρατιωτικών.  Ο αρχαίος κυκλικός πύργος

Βαθυχωρίων ήταν κατασκευή των Μεγαρέων.

Ο κυκλικός πύργος εντάσσεται σε σειρά τουλάχιστον έξι πύργων, οι οποίοι σηματοδοτούν το δρόμο που δια των Βαθυχωρίων κατέληγε στη Βοιωτία. Ένας από αυτούς, τετράγωνος, πλευράς 5,5 μ. και ύψους 10 μ., βρίσκεται σε απόσταση 

περίπου 500 μ. νοτιοανατολικά του κυκλικού, επί της αγροτικής οδού προς Μικρό Βαθυχώρι. 

Διατηρεί, και αυτός, τοξοθυρίδες, παράθυρα, υδρορροή και είσοδο στη νότια πλευρά, ενώ 

περιμετρικά έχουν εντοπισθεί ίχνη περιβόλου και μικρής εγκατάστασης. Οι πύργοι των Βαθυχωρίων ενταγμένοι στο αμυντικό σύστημα της Μεγαρίδος χώρας του 4ου αι. π.Χ. φύλασσαν τον ορεινό αυτό δρόμο για την ασφαλή διέλευση στρατευμάτων από Πελοπόννησο προς Βοιωτία. Αυτή την οδό ακολουθούσαν οι στρατοί, όποτε ήθελαν να 

αποφύγουν τους Αθηναίους, οι οποίοι ήλεγχαν τον ομαλότερο προς ανατολικά και πέρα από τα βουνά δρόμο. Στις πλαγιές και στις κορυφές που 

περικλείουν τα Βαθυχώρια, ίχνη οικιστικών, αγροτικών εγκαταστάσεων, αλλά και άλλοι 

πύργοι, υποδηλώνουν έντονη δραστηριότητα στην δύσβατη αυτή περιοχή που υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική για την ιστορία της 

Μεγαρίδας κατά την κλασική και ελληνιστική περίοδο.

Ο αρχαίος τετράγωνος πύργος Βαθυχωρίων ήταν κατασκευή των

Μεγαρέων.

Αρχαίος πύργος Οινόης 

Ο μεμονωμένος τετράγωνος πύργος της Οινόης βρίσκεται κοντά στο φρούριο των Ελευθερών στα σύνορα του αθηναϊκού 

κράτους με τη Βοιωτία. Το ύψος της καλύτερα σωζόμενης πλευράς  του είναι 8μ., ενώ 

διατηρεί μόνο τη βορειοδυτική γωνία, με 32 δόμους, σε ύψος 14 μ. Οι τέσσερις κατώτεροι δόμοι είναι από συμπαγή ασβεστόλιθο, ενώ οι υπερκείμενοι από κροκαλοπαγή, όλοι όμως τοποθετημένοι κατά το ισοδομικό σύστημα. 

Το διαφορετικό υλικό δόμησης και η τοιχοδομία υποδηλώνουν δύο οικοδομικές 

φάσεις από τις οποίες η νεώτερη τοποθετείται στα μέσα του 4ου αι. π.Χ.  Από τις δοκοθήκες που διακρίνονταν στο εσωτερικό του πύργου και στήριζαν τα δοκάρια των πατωμάτων, 

εκτιμάται ότι υπήρχαν τέσσερις όροφοι, ενώ η ανώτατη σειρά δοκοθηκών στήριζε τη στέγη. 

Στους ορόφους 2,3 και 4 διακρίνονται τοξοθυρίδες, ενώ στον ανώτερο όροφο υπάρχουν ενδείξεις δύο παραθύρων για μικρούς καταπέλτες. Η είσοδος βρισκόταν 

πιθανόν στη βόρεια πλευρά. Ο αρχαίος πύργος της Οινόης στο δρόμο προς τη Βοιωτία.

Η θέση του πύργου, το μέγεθος και ο εξοπλισμός του, ενισχύουν την άποψη του στρατιωτικού του χαρακτήρα. Η ολιγομελής φρουρά του θα πρέπει να ήλεγχε τη βασική οδό Αθήνας - Θήβας 

που διερχόταν λίγο βορειότερα και να λειτούργησε ως φρυκτωρία – δηλαδή ως πύργος προειδοποίησης και μεταφοράς οπτικών μηνυμάτων -  λόγω της οπτικής του επαφής με 

τουλάχιστον τρεις ακόμη στρατηγικές θέσεις, όπως εκείνης του φρουρίου Ελευθερών. Ο πύργος ήλεγχε τα ΒΔ σύνορα της Αττικής και αποτελούσε τμήμα του γενικότερου αμυντικού συστήματος 

της Αθήνας κατά τον 4ο αι. π.Χ..

Ο αρχαίος πύργος της Οινόης σώζεται αποσπασματικά.

Επίλογος 

Η νοερή περιήγηση στα σημαντικότερα αρχαία φρούρια της Αττικής γης μάς αποκάλυψε ανάγλυφα πως το αρχαίο αθηναϊκό κράτος είχε οργανώσει, τουλάχιστο από τα τέλη του 5ου αι. και τις αρχές του 4ου ένα οργανωμένο σύστημα οχυρώσεων που περιελάμβανε συνοριακά ή παραθαλάσσια στρατιωτικά 

οχυρά ενισχυμένα σύμφωνα με τις σύγχρονες εξελίξεις στην τοιχοδομία και οχυρωτική και ενδιάμεσά τους πύργους προειδοποίησης με 

φρυκτωρίες οι οποίοι «γεφύρωναν» τα χάσματα μεταξύ των βασικών οχυρών. Με 

αυτόν τον τρόπο μπορούσαν να αποτραπούν οι εχθρικές εισβολές από τις φρουρές των οχυρών αυτών ή έστω να καθυστερήσουν αρκετά, ώσπου ο πληθυσμός της πόλης-κράτους των Αθηνών να κλειστεί στην 

ασφάλεια των τειχών του Άστεως και του Πειραιώς (που ενώνονταν με τα Μακρά Τείχη 

από τον 5ο αι.), όπως συνέβαινε κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο και όσους 

ακολούθησαν.

 Σήμερα, τα οχυρά και οι πύργοι αποτελούν μέρος του αττικού τοπίου, δεμένο αξεχώριστα με αυτό, με εκείνο τον όμορφο τρόπο που τα μνημεία και η φύση πάντα συνταιριάζουν το ένα με το άλλο στο διάβα των αιώνων. Είναι επίσης μια καλή αφορμή για τον κάτοικο της μεγαλούπολης να εξέλθει από τον πολεοδομικό ιστό της πόλης και να ανακαλύψει εκ νέου ή για πρώτη φορά τις ομορφιές του αττικού τοπίου, έχοντας ως οδηγό την ιστορία και την αγάπη για το περιβάλλον.

Βιβλιογραφία

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 2002.

 Πετράκος Βασίλειος, Ραμνούς, εκδ. ΤΑΠ, Αθήνα, 1991.

  Διαδίκτυο

Ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού (http://odysseus.culture.gr)

Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (www.ime.gr)

Ιστοσελίδα Καστρολόγος (http://www.kastra.eu)