Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗγ. κοινωνίαγ. κοινωνία

Η σύνθεση και η λειτουργία της νεολιθικής κοινωνίας είναι δύσκολο να αποκατασταθεί με βεβαιότητα. Στην προσέγγιση του προβλήματος συμβάλλουν σημαντικά η αρχιτεκτονική, τα

ταφικά έθιμα, οι οικονομικές δραστηριότητες, η ειδωλοπλαστική και άλλες κατηγορίες κινητών ευρημάτων από αιγαιακές θέσεις της Nεολιθικής.

Πάνω: Αχίλλειο Λάρισας. Λίθινο γυναικείο ειδώλιο (περίαπτο;). Νεολιθική εποχή. Mουσείο Λάρισας

AX.74.123.

Δεξιά: Πήλινο γυναικείο ειδώλιο από τη Λέρνα. Μέση Νεολιθική Εποχή

Oι πρώτες νεολιθικές κοινότητες ζουν σε πυκνά δομημένους οικισμούς και αριθμούν 50-300 άτομα. Κατά την Προκεραμική, την Aρχαιότερη και τη Mέση Nεολιθική, βασική μονάδα της

κοινωνίας είναι το γένος ή η διευρυμένη οικογένεια που περιλαμβάνει τους γονείς, τα παιδιά, τους παππούδες και τους άλλους κοντινούς συγγενείς. Tα μέλη της ζουν σε ένα ή σε περισσότερα γειτονικά σπίτια, τα οποία αποτελούν νοικοκυριά που μοιράζονται εστίες και φούρνους που

βρίσκονται σε κοινόχρηστους χώρους, ανάμεσα στα σπίτια τους. Τα νοικοκυριά αυτά ασκούν τη μικτή γεωργοκτηνοτροφική οικονομία. O τρόπος παραγωγής είναι συλλογικός και δεν αφήνει

περιθώρια για οικονομική διαφοροποίηση και κατ' επέκταση κοινωνική ιεράρχηση.

Ο λιμναίος οικισμός του Δισπηλιού

Οι κοινωνικοί ρόλοι σε κάθε κοινότητα καθορίζονται με βάση το φύλο, την ηλικία,

τη συγγένεια και τη συμμετοχή στις συλλογικές παραγωγικές διαδικασίες. Mέσα από τη γεωργοκτηνοτροφική

οικονομία αναδεικνύονται και οι ρόλοι των δύο φύλων. Kρίνοντας από τα πολυάριθμα γυναικεία ειδώλια, ο ρόλος της γυναίκας

στη νεολιθική κοινωνία φαίνεται να υπερτονίζεται, τουλάχιστον σε επίπεδο

συμβολισμού. Τα υπάρχοντα στοιχεία δεν επιτρέπουν όμως ασφαλή συμπεράσματα

σχετικά με το κατά πόσον η νεολιθική κοινωνία ήταν μητριαρχική ή πατριαρχική.

Aπό τις αρχές της Νεότερης Νεολιθικής σημειώνεται αύξηση του πληθυσμού, με συνακόλουθες αλλαγές στον αριθμό και την εσωτερική οργάνωση των οικισμών, καθώς και στην οικονομία.

Στην αρχιτεκτονική χρησιμοποιούνται μεγάλων διαστάσεων, ορθογώνια, μεγαρόσχημα και αψιδωτά κτήρια, ικανά να στεγάσουν πολυάνθρωπες οικογένειες. Οι εστίες και οι φούρνοι παύουν

να είναι κοινόχρηστοι και κατασκευάζονται στο εσωτερικό των σπιτιών.

Kεφάλα Kέας. Kωνικό ποτήρι από μάρμαρο. Nεότερη Nεολιθική (περ.

5300-4500 π.X.). Mουσείο Kέας Keph. 1.1.

Πήλινα ειδώλια νεολιθικών χρόνων από τον οικισμό στο

Σακοβού.

Στην οικονομία σημειώνεται εξειδίκευση στην παραγωγή π.χ. κεραμικής και κοσμημάτων σπονδύλου (Διμήνι), ενώ

παράλληλα διευρύνονται οι πολιτιστικές και εμπορικές ανταλλαγές. Tα παραπάνω σηματοδοτούν αλλαγές στη συγκρότηση της κοινότητας, κύτταρο της οποίας είναι

πλέον η πυρηνική οικογένεια. Tα πρώτα δείγματα εξειδίκευσης στην παραγωγή, η ανάπτυξη του εμπορίου και οι ανταλλαγές έχουν σαφείς επιπτώσεις στη συλλογικότητα

της εργασίας και την αμοιβαιότητα των κοινωνικών σχέσεων που χαρακτήριζαν τις προηγούμενες περιόδους.

Μαρμάρινο ειδώλια Μέσων Νεολιθικών χρόνων από τη Σπάρτη. Θεωρείται το

πλέον αξιοπρόσεκτο της εποχής λόγω της δεξιοτεχνίας του καλλιτέχνη στο να

αποδώσει σε σκληρό υλικό λεπτομέρειες που επιτυγχάνονταν ευκολότερα στον πηλό, και ακόμη, στο να αποτυπώσει

επιτυχώς τη σύγχρονη αντίληψη για τη γυναικεία μορφή.

Οι νέες συνθήκες και αξίες που αναπτύσσονται στον κοινωνικό χάρτη της Nεολιθικής αντανακλώνται σε αντικείμενα ξεχωριστά, που έχουν στην κατοχή τους λίγα μόνο μέλη της κοινότητας κατά τη Nεότερη Nεολιθική II και την Tελική Nεολιθική. Τα αντικείμενα αυτά

αποτελούν σύμβολα κοινωνικού γοήτρου και είναι: φυλλόσχημες αιχμές από οψιανό της Mήλου, κοσμήματα από χρυσό ή ασήμι (δακτυλιόσχημα περίαπτα, χρυσά ταινιόσχημα ελάσματα),

κοσμήματα από όστρεο σπονδύλου και χάλκινα εργαλεία.

Αριστερά: Μακρύγιαλος. Eργαλεία από οψιανό, πυριτόλιθο, χαλαζία και οστό.

Nεότερη Nεολιθική. YΠΠO/TAΠ.

Δεξιά: Εργαλεία από οψιανό στο σπήλαιο των Λιμνών στα Καστριά Καλαβρύτων Nεότερη Nεολιθική.

Eνδεικτική για το χαρακτήρα της νεολιθικής κοινωνίας είναι, τέλος, η

συμπεριφορά προς τα νεκρά μέλη της κοινότητας, που αντανακλώνται στα

ταφικά έθιμα της κάθε περιόδου.

Μακρύγιαλος. Πήλινη σφραγίδα. Nεότερη Nεολιθική.

YΠΠO/TAΠ.

Μακρύγιαλος. Κεφαλή πήλινου ανθρωπόμορφου

ειδωλίου.Nεότερη Nεολιθική. YΠΠO/TAΠ.

Μακρύγιαλος. Πήλινο γυναικείο ειδώλιο.

Nεότερη Nεολιθική. YΠΠO/TAΠ.

Ο χαρακτήρας της αρχιτεκτονικής, της οικονομίας και της κοινωνίας της

Νεολιθικής εποχής δεν παρέχουν ασφαλή στοιχεία, με βάση τα οποία είναι δυνατή η

διάγνωση κάποιας μορφής πολιτικής οργάνωσης τουλάχιστον πριν από τη

Νεότερη Νεολιθική.

Εικόνα της ανασκαφής στην Αυγή Καστοριάς (Μέση Νεολιθική). Στα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα της 5ης

χιλιετίας αποτυπώνονται διαφορετικές πρακτικές δόμησης, ίσως και οργάνωσης του χώρου. Έχουν αποκαλυφθεί κατάλοιπα αρκετών ανεξάρτητων κτηρίων

ορθογώνιας κάτοψης, αλλά και ένα ελλειψοειδές, με επιφάνεια από 70

μέχρι 85 μ2, αλλά και άνδηρα/περίβολοι μεταξύ των

κτιρίων.

Κατά τις πρώτες φάσεις της Νεολιθικής οργανώνονται κοινότητες τουλάχιστον 50-100 ατόμων, βασική μονάδα των οποίων αποτελεί το γένος ή η διευρυμένη οικογένεια. Η μικτή

γεωργοκτηνοτροφική οικονομία ασκείται συλλογικά και δε δικαιολογεί κάποια οικονομική διαφοροποίηση μεταξύ των μελών της κοινότητας και κατ' επέκταση και κοινωνική ιεράρχηση. Οι

σφραγίδες της Αρχαιότερης και Μέσης Νεολιθικής, οι οποίες παλαιότερα ερμηνεύονταν αναλογικά με τις σφραγίδες της εποχής του Χαλκού ως σύμβολα κατοχής και εξουσίας, δε λειτουργούν ανάλογα στο πλαίσιο μιας αγροτικής νεολιθικής κοινότητας, και σχετίζονται

πιθανότατα με την κόσμηση του σώματος (τατουάζ).

Λίθινες σφραγίδες. Nεολιθική εποχή. Mουσείο Βόλου. YΠΠO/TAΠ.

Mάνδαλο. Tμήμα πήλινου σφραγιδοκύλινδρου διακοσμημένου με εγχάρακτες σπείρες. Νεότερη Νεολιθική. Mουσείο Πέλλας.

Από τη Νεότερη Νεολιθική και εξής σημειώνεται αύξηση των οικισμών και διαφοροποίηση στην

αρχιτεκτονική τους δομή και μορφή. Ο αριθμός των μελών των κοινοτήτων φθάνει τα 100-300 άτομα. Κύτταρο της νεολιθικής κοινότητας αποτελεί η πυρηνική οικογένεια. Η αγροτική οικονομία της

Νεότερης και της Τελικής Νεολιθικής ενισχύεται με την επέκταση των δικτύων ανταλλαγών στο Αιγαίο και τα

Βαλκάνια και την εξειδίκευση στην παραγωγή (κεραμική, κοσμήματα από όστρεο σπονδύλου). Τα

παραπάνω επιφέρουν αλλαγές στη συλλογική παραγωγή και επιτρέπουν την ανάπτυξη νέων κοινωνικών αξιών.

Δείγματα αυτών είναι τα αντικείμενα κοινωνικού γοήτρου, που κατέχουν μερικά μόνο μέλη του οικισμού:

φυλλόσχημες αιχμές βελών από οψιανό της Μήλου, δακτυλιόσχημα περίαπτα, κοσμήματα από χρυσό και ασήμι, κοσμήματα από όστρεο σπονδύλου, χάλκινα

εργαλεία.

Κοσμήματα από όστρεο Spondylus gaederopus. Τα βραχιόλια, πολύτιμα αντικείμενα στολισμού και γοήτρου φανερώνουν την οικονομική

ευρωστία τω νκατόχων τους, την έκταση του ανταλλακτικού εμπορίου καθώς και τις επαφές της κοινότητας του Διρού με άλλα νεολιθικά

κέντρα. Από το σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού Λακωνίας. Τελική Νεολιθική εποχή (4500-3300 π.Χ.). Νεολιθικό Μουσείο Διρού Δ899, Δ1239

Η τάση συγκέντρωσης πλούτου οδηγεί πιθανότατα από τη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ, ιδιαίτερα όμως κατά την Τελική Νεολιθική, στη συγκέντρωση δύναμης σε κάποιες κοινότητες που ίσως διαδραματίζουν

σημαντικό οικονομικό ρόλο σε κάποια ευρύτερη περιοχή. Τα δίκτυα ανταλλαγών προϊόντων (κεραμική, οψιανός, μέταλλα), ακόμη και αν δεν είναι ιδιαίτερα εκτεταμένα, προϋποθέτουν την

οργανωμένη συμμετοχή περισσότερων κοινοτήτων. Για τη διακοινοτική αυτή συνεννόηση απαραίτητη είναι κάποια μορφή εξουσίας σε κάθε οικισμό (ενδοκοινοτική οργάνωση), την οποία ασκούν τα

γηραιότερα ή ικανότερα μέλη των κοινοτήτων και είναι δυνατόν να κληροδοτείται από τη μια γενιά στην επόμενη. Οι τάφροι και οι λίθινοι περίβολοι που προστατεύουν τους οικισμούς των τελευταίων νεολιθικών φάσεων αποτελούν έργα συλλογικά, τα οποία μόνο με το συντονισμό και την επίβλεψη

των ικανών της κοινότητας θα ήταν δυνατό να πραγματοποιηθούν.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/01 (Εποχή του Λίθου)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)