Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

96
Ιστορία των ελληνιστικών χρόνων (323-30 π.Χ.) Κοινωνική Οργάνωση

Transcript of Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Page 1: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Ιστορία των ελληνιστικών χρόνων

(323-30 π.Χ.)Κοινωνική Οργάνωση

Page 2: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η υποχώρηση του πολιτειακού συστήματος της πόλης-κράτους και η επικράτηση της μοναρχίας, που συνεπαγόταν τη μείωση της δύναμης των πολιτών και τον περιορισμό της ανάμειξής τους στα

κοινά, επέφερε αλλαγές και στο κοινωνικό σύστημα που ήταν άρρηκτα συνδεδεμένο με αυτή. Επίσης, το ιδεώδες του πολίτη -κυρίαρχο στην κλασική δημοκρατία- αντικαταστάθηκε με το

κυνήγι του πλούτου και τις έντονες φιλοδοξίες για κοινωνική άνοδο. Αυτά αποτελούσαν τις νέες αξίες που προβάλλονταν στον ελληνιστικό κόσμο, στον οποίο το άτομο ως υπήκοος των

τεράστιων γεωγραφικά κρατών απόκτησε πια "κοσμοπολίτικη" συνείδηση.

Αριστερά: Προτομή του Αλεξάνδρου. Ο

μακεδόνας στρατηλάτης

προκάλεσε με τη δράση του αλλαγές στον τρόπο πολιτικής οργάνωσης των

Ελλήνων περισσότερο από οποιονδήποτε πριν

και μετά από αυτόν.

Δεξιά: Προτομή του Αριστοτέλους. Ο

δάσκαλος του Αλεξάνδρου μελέτησε όσο κανείς τον τρόπο πολιτικής οργάνωσης του ελληνισμού , όμως υπήρξε θιασώτης της

οργάνωσης υπό το σύστημα της πόλεως-

κράτους.

Page 3: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Ένα χαρακτηριστικό της νέας εποχής ήταν η αυξανόμενη ανισότητα στην κατανομή του πλούτου και η εμφάνιση μιας αριστοκρατίας αστών. Οι εύποροι πολίτες γίνονταν πλουσιότεροι, ενώ το

εισόδημα των κατώτερων κοινωνικών τάξεων ελαχιστοποιούνταν. Αυτές οι συνθήκες σε συνδυασμό με την αύξηση του αριθμού των δούλων προκάλεσαν μεγάλη δυσαρέσκεια στα

ασθενέστερα οικονομικά στρώματα του πληθυσμού, με αποτέλεσμα να εκδηλωθούν στάσεις κατά τα τέλη του 2ου και τον 1ο αιώνα π.Χ., περίοδο επέκτασης της ρωμαϊκής κυριαρχίας στον

ελληνιστικό κόσμο.

Χάλκινο νόμισμα του Κάσσανδρου, βασιλιά της Μακεδονίας (319-297) και εκ των σημαντικότερων Διαδόχων. Κυβέρνησε τη Μακεδονία σχεδόν για μια 20ετία και

ίδρυσε τη Θεσσαλονίκη.

Page 4: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η κινητικότητα του πληθυσμού και οι μεταναστεύσεις Ελλήνων προς τα νέα βασίλεια συνέβαλαν στην εξάπλωση των ελληνικών πολιτισμικών στοιχείων και στη δημιουργία της κοινής, -μιας

καινούργιας γλώσσας που έφερε στοιχεία των παλαιών ελληνικών διαλέκτων- σε γεωγραφικές περιοχές που εκτείνονταν μέχρι τα βάθη της Ανατολής. Η ίδρυση ελληνικών πόλεων και

στρατιωτικών οικισμών, κοιτίδων των ελληνικών θεσμών, ήταν καθοριστικής σημασίας σε αυτή τη διαδικασία. Τέλος, η συνύπαρξη ελληνικών και επιτόπιων πολιτισμικών στοιχείων οδήγησε σε

αλληλεπιδράσεις και στην εμφάνιση ενός πολιτιστικού πλουραλισμού.

Μικρό θέατρο στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου, την

πρώτη πόλη που ίδρυσε εξ αρχής ο Αλέξανδρος κατά τη μεγάλη εκστρατείας του, το 331. Η πόλη τούτη έμελλε να

αποτελέσει φάρο του ελληνισμού και του παγκόσμιου

πολιτισμού για αιώνες ακόμη και μετά την πτώση της στους Άραβες τον 7ο αι. μ.Χ., ενώ στις

αρχές του 20ου αι. η ελληνική παροικία παρουσίασε εκ νέου

αξιοσημείωτη πολιτιστική άνθηση. Το συγκεκριμένο κτίσμα ανάγεται στους

ρωμαϊκούς χρόνους, όταν και η Αλεξάνδρεια παρέμεινε μια ακμάζουσα μεγαλούπολη.

Page 5: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Βασίλεια

Η κοινωνία στο βασίλειο των Πτολεμαίων

Πολλές πληροφορίες για την κοινωνία της πτολεμαϊκής Αιγύπτου αντλούνται από τα έγγραφα σε παπύρους, τα

οποία διασώθηκαν εξαιτίας των ιδιαίτερων κλιματολογικών συνθηκών που επικρατούσαν σε αυτή

την περιοχή του ελληνιστικού κόσμου. Έτσι, αποκαλύπτονται διάφορες πτυχές της κοινωνικής ζωής

στην Αίγυπτο, όπως οι σχέσεις των βασιλέων με τις κατώτερες τάξεις του πληθυσμού ή τους ανώτερους

διοικητικούς υπαλλήλους ή τα παράπονα μεμονωμένων ατόμων προς το βασιλιά. Στην ανώτερη βαθμίδα της

ιεραρχίας βρισκόταν ο βασιλιάς. Οι Πτολεμαίοι με την εγκατάστασή τους στην Αίγυπτο υιοθέτησαν τον τίτλο των Φαραώ, προκειμένου να εδραιωθούν ως απόγονοι

εκείνων στις συνειδήσεις του λαού αλλά και για να γίνουν αποδεκτοί από τους αυτόχθονες.

Ανάγλυφη αναθηματική στήλη από ασβεστόλιθο του 51 π.Χ. Η Κλεοπάτρα Ζ΄

της Αιγύπτου, με ενδυμασία Φαραώ, προσφέρει αναθήματα στην Ίσιδα.

Αφιερωμένη από τον Έλληνα Ὸννώφρι. Ύψος 52 εκ., πλάτος 28 εκ. περ.

Page 6: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Μολονότι οι γηγενείς Αιγύπτιοι αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του πληθυσμού του

βασιλείου, έποικοι διάφορων εθνοτήτων εγκαταστάθηκαν σε αυτό από τις αρχές του 3ου

αιώνα π.Χ. και εξής. Σχημάτιζαν ξεχωριστές ομάδες με βάση την εθνότητά τους -συχνά οργανώνονταν σε πολιτεύματα- και είχαν

διαφορετική ιεραρχία από τους αυτόχθονες.

Η «Στήλη της Ροζέτας» είναι μια πέτρινη πλάκα από γρανοδιορίτη, που

προέρχεται από τον ναό του Πτολεμαίου Ε΄ του Επιφανούς. Χρονολογείται στο 196 π.Χ.

Το όνομά της προέρχεται από την πόλη Rachid (στα γαλλικά: Rosette) της Κάτω Αιγύπτου. Φέρει εγχάρακτη

επιγραφή, ένα ψήφισμα του συμβουλίου των ιερέων για τον πρώτο χρόνο

εορτασμού της στέψης του δεκατριάχρονου Πτολεμαίου Ε΄. Το

διάταγμα εμφανίζεται σε τρία συστήματα γραφής: αρχαία αιγυπτιακά ιερογλυφικά, δημοτική (κοπτική) γραφή και αρχαία ελληνικά. Επειδή το κείμενο και στις τρεις γραφές είναι παρόμοιο ,

η στήλη της Ροζέτας αποτέλεσε το κλειδί για την κατανόηση των

αιγυπτιακών ιερογλυφικών.

Page 7: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η μετάβαση από τη μία ομάδα στην άλλη, είτε στα άτομα διαφορετικής εθνότητας είτε στους αυτόχθονες, μπορούσε να εξασφαλιστεί μόνο με τη σύμφωνη γνώμη του βασιλιά. Οι ξένοι είχαν

ορισμένα προνόμια τα οποία τους είχαν παραχωρηθεί από το βασιλιά, όπως η εκδίκαση των υποθέσεών τους από ειδικά δικαστήρια, αλλά ήταν υποχρεωμένοι να πληρώνουν φόρους και

υπόκεινταν στον περιορισμό των μονοπωλίων. Οι Έλληνες μάλιστα που ζούσαν στις πόλεις αλλά και στις αγροτικές περιοχές είχαν διατηρήσει ορισμένους από τους θεσμούς τους, όπως το

γυμνάσιο, ενώ το νομικό τους κώδικα είχε υιοθετήσει η βασιλική διοίκηση. Οι γηγενείς διέθεταν τα δικά τους δικαστήρια και συχνά εκδίκαζαν υποθέσεις χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τις

βασιλικές διαταγές και τους κανονισμούς.

Αργυρό νόμισμα του Πτολεμαίου Ι' Αλεξάνδρου (110-88).

Page 8: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι Έλληνες καθώς και άλλοι έποικοι που είχαν εγκατασταθεί στην Αίγυπτο μπορούσαν να ανέλθουν στα ανώτερα στρατιωτικά και διοικητικά αξιώματα. Ακόμη όμως και η λιγότερο προνομιακή μερίδα

των ξένων που ασχολούνταν με τη γεωργία στις αγροτικές περιοχές της βασιλικής χώρας είχε περισσότερες πιθανότητες από τους ντόπιους να αποκτήσει ιδιοκτησία γης. Επίσης, σε εργασίες που

σχετίζονταν με τη συλλογή των φόρων όλοι οι έποικοι είχαν ανώτερες αρμοδιότητες, όπως του επιτηρητή ή του εγγυητή. Βέβαια, η προνομιακή θέση των εποίκων δε θα πρέπει να υπερεκτιμηθεί,

αφού ακόμη και όσοι βρίσκονταν σε υψηλές θέσεις ήταν εξαρτημένοι από το βασιλιά.

Χαρακτηριστική φωτογραφία από τη χώρα των Πυραμίδων που φιλοξένησε

το βασίλειο των Πτολεμαίων (306-30).

Page 9: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι Αιγύπτιοι, στην πλειοψηφία τους, βρίσκονταν σε πολύ χαμηλή κοινωνική θέση στο πτολεμαϊκό

βασίλειο. Οι διοικητικοί αξιωματούχοι, το ιερατείο, οι λίγοι ιδιοκτήτες γης και οι τεχνίτες αποτελούσαν εξαίρεση. Οι αυτόχθονες λοιπόν εργάζονταν για το βασιλιά, είτε ως βασιλικοί χωρικοί είτε ως βοσκοί,

κυνηγοί, ψαράδες, εργάτες στα μεταλλεία ή τα λατομεία και ως ναυτικοί. Συχνά, όμως, ανεξάρτητα από τις επαγγελματικές τους δραστηριότητες, ήταν αναγκασμένοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους

εκτάκτως όπου υπήρχε ανάγκη, όπως στα λατομεία ή σε έργα για τη διάνοιξη καναλιών. Το νομικό

καθεστώς τους σε τέτοιες περιπτώσεις δεν είναι γνωστό, αλλά πιθανότατα να είχε χαρακτήρα

συμβολαίου. Οι πιο άμεσα εξαρτημένοι από το βασιλιά και τον κύκλο του ήταν οι φρουροί, που

υπηρετούσαν τη βασιλική αυλή ήταν όμως επιφορτισμένοι και με άλλα καθήκοντα, όπως με τον

έλεγχο όσων ασχολούνταν με τη γεωργία.

Αγάλματα αιγυπτίων φρουρών και υπηρετών από την εποχή του Νέου

Βασιλείου.

Page 10: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι Αιγύπτιοι που ανήκαν στα χαμηλά κοινωνικά στρώματα υπόκεινταν στο συνεχή έλεγχο των ανώτερων βασιλικών

υπαλλήλων και των φοροεισπρακτόρων, που είχαν τη δυνατότητα να επέμβουν ακόμη και στις οικογενειακές τους

υποθέσεις προκειμένου να εξασφαλιστούν οι βασιλικοί πρόσοδοι. Παράλληλα, όμως, είχαν και το δικαίωμα να αναλάβουν ορισμένα κατώτερα αξιώματα στη βασιλική

διοίκηση, όπως του κωμάρχη -επικεφαλή μιας κώμης- ή του γραμματέα της.

Πτολεμαϊκός πάπυρος με επίσημο έγγραφο που περιέχει κατάλογο ονομάτων, 180 ή 169 π.Χ.

Συμφωνία, στα ελληνικά, του Πτολεμαίου με τον Nechoutes(?) στην περιοχή της Αρσινόης της

Αιγύπτου, με τον οποίο τον διατάσσει να βοηθήσει τρεις στρατιώτες του ιππικού, τον Ανδρόμαχο, τον

Αρισταίο και τον Παραίβατο, τους γιους του Ανδρόμαχου, να μετρήσουν τη γη τους. Στους

άντρες αυτούς είχαν παραχωρηθεί 80 άρουρα γης στον καθένα κοντά στις πόλεις Έλευσις και

Tebetnou.

Page 11: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Δύο κατηγορίες δούλων υπήρχαν στην πτολεμαϊκή Αίγυπτο: οι γηγενείς και οι Έλληνες που είχαν εγκατασταθεί εκεί ακολουθώντας τους κυρίους τους. Δούλους και των δύο κατηγοριών

ήταν σε θέση να συντηρούν οι ηγεμόνες του βασιλείου, οι ανώτεροι αξιωματούχοι του

στρατού και της διοίκησης, αλλά και η σταδιακά αναπτυσσόμενη ντόπια αριστοκρατία. Οι δούλοι απασχολούνταν κυρίως στις οικιακές εργασίες

αλλά και σε εμπορικές και βιοτεχνικές δραστηριότητες, όπου υπήρχε ανάγκη από

άφθονα εργατικά χέρια -ως επί το πλείστον στην Αλεξάνδρεια-, όπως επίσης και στα ιερά. Εκεί

χρησιμοποιούνταν κυρίως οι ντόπιοι δούλοι για τις γεωργικές εργασίες των ιερών γαιών, ως

εργάτες στη βιοτεχνική παραγωγή, ως βοσκοί και ως χειρώνακτες σε ποικίλες εργασίες που σχετίζονταν με τα κτήρια των ναών και με τις

θρησκευτικές τελετουργίες.

Κεφαλή του Σεράπιδος, νέας θεότητας που εισήχθηκε στην

Αίγυπτο από τους Πτολεμαίους, ως συνδυασμός ελληνικών και αιγυπτιακών θρησκευτικών

πεποιθήσεων.

Page 12: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Με την πολεμική δραστηριότητα των Πτολεμαίων αναπτύχθηκε στην Αίγυπτο μία σημαντική αγορά δούλων που προέρχονταν από αιχμαλώτους, η οποία και ενισχύθηκε από ντόπιους που περιέπεσαν σε

αυτή την κατηγορία. Γενικά πάντως ο αριθμός των δούλων στην Αίγυπτο κατά τους ελληνιστικούς χρόνους δεν πρέπει να ήταν μεγάλος, αφού οι ηγεμόνες υπέβαλλαν περιορισμούς και στο

δουλεμπόριο και δεν ενθάρρυναν την εξάπλωση της ελληνικής μορφής δουλείας.

Ο Φάρος της Αλεξάνδρειας σε

σύγχρονη ψηφιακή αναπαράσταση του Victor Shenouda.

Page 13: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Μια προνομιούχα τάξη του πληθυσμού αποτελούσαν οι ιερείς των ναών, οι οποίοι ήταν

απαλλαγμένοι από τις υποχρεωτικές εργασίες και, ως ένα βαθμό, αυτοδιοικούνταν καθώς η βασιλική επέμβαση στο έργο τους ήταν ελάχιστη. Η σχέση

όμως του εύπορου ιερατείου και της ντόπιας αριστοκρατίας δεν είναι δυνατόν να

προσδιοριστεί. Mολονότι το μεγαλύτερο μέρος των εισοδημάτων των ιερών κατατίθετο στο

βασιλικό ταμείο, οι ιερείς κατάφερναν να έχουν έσοδα από την εκμετάλλευση των γαιών και το

εμπόριο των παραγόμενων προϊόντων καθώς και από την επιτήρηση των εργαστηρίων που

στεγάζονταν στα ιερά.

Προτομή ιερέως στην ελληνορωμαϊκή Αίγυπτο. Οι ιερείς αποτελούσαν ανώτερη κοινωνική τάξη ως την

επικράτηση του Χριστιανισμού τον 4ο αι και την διάλυση των θεσμών της

παλαιάς λατρείας ,είτε αιγυπτιακού είτε ειδωλολατρικού ελληνορωμαϊκού

υποβάθρου.

Page 14: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Αν και ένα μεγάλο ποσοστό εποίκων ανήκε στα προνομιούχα στρώματα της διοίκησης και του στρατού, μία άλλη μερίδα τους -διασκορπισμένη στις πόλεις αλλά και σε άλλα σημεία του

βασιλείου- ζούσε από τη γεωργία, τη βιοτεχνία και το εμπόριο ως εργατικό δυναμικό και τεχνίτες. Ενδεικτικά αναφέρονται οι Έλληνες που εργάζονταν στο κτήμα του Απολλώνιου, διοικητή

(αξιωματούχου με αρμοδιότητες αρχικά οικονομικού χαρακτήρα) του Πτολεμαίου Φιλάδελφου, το οποίο του είχε δωρίσει ο βασιλιάς. Αν και οι έποικοι βρίσκονταν σε ευνοϊκότερη θέση από τους

γηγενείς της ίδιας τάξης, δεν απέφευγαν τον έλεγχο και συχνά την καταπίεση των κρατικών υπαλλήλων.

Αργυρό νόμισμα του Πτολεμαίου Β' Φιλάδελφου (285-246).

Page 15: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Στο ίδιο κοινωνικό στρώμα ανήκαν και οι μισθοφόροι, στους οποίους παραχωρούνταν κλήρος γης. Αυτοί είχαν τη δυνατότητα να επεκτείνουν τη γη τους καθώς και να την

καλλιεργήσουν με αμπέλια, ελιές και άλλα αγροτικά προϊόντα. Μάλιστα οι κληρούχοι -για

παράδειγμα Μακεδόνες και άλλοι Έλληνες, Θράκες, Σύριοι- δεν υπόκεινταν σε υψηλή

φορολογία. Σε περιπτώσεις όμως που η συμμετοχή τους σε στρατιωτικές εκστρατείες

κρινόταν αναγκαία, οι κλήροι τους αφαιρούνταν από το κράτος και η διαχείρισή

τους παραχωρούνταν σε άλλους.

Ταφική στήλη από ασβεστόλιθο (ύψος 73,6 εκ.), που απεικονίζει μια γυναίκα

που πεθαίνει κατά τη γέννα. Βρέθηκε στη Νεκρόπολη Ibrahimieh της

Αλεξάνδρειας, στον Τύμβο των στρατιωτών (τέλη 4ου αι.-αρχές 3ου

αι. π.Χ.).

Page 16: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η μεσαία τάξη -διαφορετική από αυτή των υψηλών διοικητικών και στρατιωτικών αξιωματούχων-

αποτελούνταν από εύπορους εποίκους, στην πλειοψηφία τους Έλληνες, οι

οποίοι διακρίνονταν από την κατοχή εγγείου ιδιοκτησίας και σπιτιών και από την προσπάθειά τους να επενδύσουν τις

οικονομίες τους σε επικερδείς δραστηριότητες. Πιο συγκεκριμένα, οι

Έλληνες της μεσαίας τάξης απαρτίζονταν από απόμαχους

αξιωματούχους, στρατιώτες και απόγονούς τους, αλλά ακόμη και από απογόνους των Ελλήνων που είχαν

εγκατασταθεί στην Αίγυπτο πριν από τις κατακτήσεις του Mεγάλου Aλεξάνδρου

Προτομή της Αρσινόης Β' Φιλαδέλφου σε χρυσό οκτάδραχμο του Πτολεμαίου Ε΄ Επιφανούς (204—3 π.Χ.) από το νομισματοκοπείο της Σαλαμίνας.

Νομισματική Συλλογή Πολιτιστικού Ιδρύματος Τραπέζης Κύπρου.

Page 17: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Όσοι πάλι δεν ανήκαν σε καμία από τις παραπάνω κατηγορίες ήταν Έλληνες που είχαν φθάσει στην Αίγυπτο αναζητώντας μία περιοχή να επενδύσουν την περιουσία τους. Το πτολεμαϊκό

βασίλειο είχε τη φήμη ενός ειρηνικού και ασφαλούς τόπου, ενώ δεν ίσχυε το ίδιο για την Ελλάδα αυτή την περίοδο. Πράγματι, οι Πτολεμαίοι άνοιξαν τις πύλες του βασιλείου τους σε αυτή τη νέα τάξη, αλλά η απόκτηση εγγείου ιδιοκτησίας και ενός μεριδίου από τις βασιλικές προσόδους ήταν

οι μόνοι τομείς κέρδους στους οποίους μπορούσαν να προσβλέπουν.

Μέρος της σειράς τοιχογραφιών (περ. μέσα 1ου αι. π.Χ.)

με θέματα από την Οδύσσεια, που

ανακαλύφθηκε το 1848 σε ρωμαϊκή βίλα (Casa di via

Graziosa sull'Esquilino) στη Ρώμη. Εικονίζεται

έπαυλη σε ειδυλλιακό

περιβάλλον, σύμφωνα με τα πρότυπα της ελληνιστικής

εποχής.

Page 18: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η κοινωνία στο βασίλειο των Σελευκιδών

Στο βασίλειο των Σελευκιδών ζούσαν πολλές εθνότητες. Για αυτό το λόγο έχει παρατηρηθεί μία κοινωνική πολυμορφία, η οποία στηριζόταν στην εσκεμμένη ανεκτικότητα της κεντρικής

εξουσίας. Σε μεγάλο βαθμό η κοινωνική διαμόρφωση του βασιλείου επηρεάστηκε από την τακτική της δυναστείας των Σελευκιδών να ιδρύουν σε αυτό ελληνικές πόλεις και διάσπαρτους οικισμούς, από τους οποίους μάλιστα ορισμένοι είχαν στρατιωτικό χαρακτήρα και ονομάζονταν

κατοικίαι. Σε αυτό συνέβαλε και η προώθηση των Μακεδόνων και άλλων Ελλήνων σε σημαντικές διοικητικές και στρατιωτικές θέσεις με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας άρχουσας τάξης με

ελληνικό χαρακτήρα, όπου η εκπροσώπηση των γηγενών ήταν περιορισμένη.

Αργυρό νόμισμα του Αντιόχου Α' Σωτήρος (281-261).

Page 19: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η πολιτική αυτή είχε εγκαινιαστεί στην Ανατολή από τον Αλέξανδρο, εφαρμόστηκε από τον Αντίγονο Γονατά και

επεκτάθηκε από το Σέλευκο Α' και τους διαδόχους του Αντίοχο Α' και Αντίοχο Β'. Αυτές οι ελληνικές κοινότητες ιδρύθηκαν στις

περιοχές που εκτείνονταν από τη Μικρά Ασία, τη Συρία, τη Μεσοποταμία, την Παραποταμία και τη Βαβυλωνία μέχρι τη

Βακτρία και τη Σογδιανή. Oρισμένες πόλεις, όπως οι Σάρδεις, είχαν ήδη μία μεγάλη ελληνική κοινότητα και πριν από την

εποχή του Σέλευκου, ενώ άλλες που κατοικούνταν από αυτόχθονες, όπως η Ιεράπολις, ενισχύθηκαν πληθυσμιακά με

Μακεδόνες.

Πήλινο ειδώλιο νεαρού Μακεδόνα. Είναι χαρακτηριστικό το ιδιότυπο καπέλο που φοράει, η

λεγόμενη «καυσία», σήμα κατατεθέν των Μακεδόνων ήδη από την αρχαϊκή εποχή. Το αρχικό χρώμα δεν

σώζεται. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Πέρσες χαρακτήριζαν του Μακεδόνες από αυτό το καπέλο,

όταν ήθελαν να τους διακρίνουν από τους υπόλοιπους Έλληνες.

Page 20: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι λόγοι για τους οποίους οι Σελευκίδες εφάρμοσαν τον ελληνικό εποικισμό στο βασίλειό τους θα πρέπει να αναζητηθούν σε στρατιωτική και πολιτική σκοπιμότητα, με στόχο τη δημιουργία μιας

σταθερής βάσης για την εξουσία τους μέσα σε ένα τόσο εκτενές βασίλειο. Η εγκατάσταση μακεδόνων στρατιωτών στις κατοικίες εξασφάλιζε ένα δυναμικό έτοιμο σε κάθε στιγμή να

ενισχύσει το κυρίως στράτευμα.

Page 21: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι κάτοικοι των νέων πόλεων διατηρούσαν στενή σχέση με το βασιλιά, από τον οποίο ήταν μέχρι ενός βαθμού εξαρτημένοι και

λάμβαναν τα μέσα επιβίωσής τους. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το ερώτημα εάν με την τακτική του εποικισμού οι Σελευκίδες στόχευαν στον εξελληνισμό του βασιλείου

τους και στην ενοποίησή του μέσω της επικράτησης των ελληνικών θεσμών και

τρόπου ζωής. Ο ελληνικός εποικισμός κατά την Ελληνιστική περίοδο, όπως και ο

αποικισμός σε παλαιότερες εποχές, επέφερε μέχρι ενός βαθμού αναπόφευκτα εξελληνισμό

ως αποτέλεσμα μιας φυσικής διαδικασίας, ανεξάρτητης από τη θέληση και τις προσδοκίες

των Ελλήνων που εγκαταστάθηκαν στους νέους τόπους. Στο βασίλειο των Σελευκιδών -όπως άλλωστε και στα υπόλοιπα ελληνιστικά βασίλεια- η συνύπαρξη Ελλήνων με άλλους πληθυσμούς οδήγησε σε αλληλεπιδράσεις

στον τρόπο διαβίωσης και σκέψης, καθώς και στην υιοθέτηση νέων στοιχείων από όλες τις

πληθυσμιακές ομάδες. Προτομή του Σελεύκου Α' στο Λούβρο (ρωμαϊκό αντίγραφο).

Page 22: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η κοινωνική πυραμίδα είχε στην κορυφή της το βασιλιά και την αυλή του, τους ανώτερους διοικητικούς υπαλλήλους και στρατιωτικούς αξιωματούχους καθώς και τους "φίλους" του βασιλιά.

Τις τάξεις αυτές αποτελούσαν κυρίως Έλληνες, αλλά και αυτόχθονες κάτοικοι του βασιλείου.

Η πολιτική κατάσταση του ελληνιστικού κόσμου την εποχή της ακμής του σελευκιδικού βασιλείου, στα χρόνια του Αντιόχου Γ’.

Page 23: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Ο πυρήνας αυτός διευρυνόταν από πολλούς Μακεδόνες και άλλους Έλληνες, οι οποίοι ανήκαν σε διάφορες κοινωνικές τάξεις -εύποροι και φτωχοί, ιδιοκτήτες γης, έμποροι, τεχνίτες και καλλιτέχνες, φιλόσοφοι, δάσκαλοι-, και από ένα συνεχώς αυξανόμενο αριθμό γηγενούς πληθυσμού με δική του

ιεραρχία. Στους τελευταίους διακρινόταν μία αριστοκρατική τάξη, η οποία κατείχε ορισμένα αξιώματα, ενώ οι αυτόχθονες χωρικοί ονομάζονταν λαοί. Οι σχέσεις βέβαια μεταξύ των ανώτερων

κοινωνικών στρωμάτων των εποίκων και των γηγενών δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστούν με ακρίβεια, δεν είναι απίθανο όμως να υπήρχαν και περιπτώσεις επιγαμιών.

Το θέατρο της μικρασιατικής Άσσου, στην περιοχή της Τρωάδος.

Page 24: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Ειδικότερα, οι Έλληνες που ήταν εγκατεστημένοι στο βασίλειο των Σελευκιδών απολάμβαναν αρκετά

προνόμια και ήταν σε σαφώς καλύτερη θέση από τους

αυτόχθονες. Ωστόσο, οι Σελευκίδες διατήρησαν πολύ καλές σχέσεις και

με τους ντόπιους των ανώτερων τάξεων, μία πολιτική παρόμοια με

εκείνη που ακολούθησαν οι Πτολεμαίοι στη Συρία και την Παλαιστίνη. Ο πλούτος των ελληνικών αριστοκρατικών

οικογενειών, ακόμα και εκείνων που δεν ανήκαν στη βασιλική

οικογένεια, ήταν συχνά μεγάλος. Αυτό διαφαίνεται χαρακτηριστικά από το παράδειγμα του Ερμία από την Καρία -τοπικού ηγεμόνα επί

Αντίοχου Γ'-, ο οποίος έδωσε μισθό στα βασιλικά στρατεύματα όταν ο

ίδιος ο βασιλιάς δεν είχε τους απαιτούμενους πόρους. Τετράδραχμο του Αντιόχου Γ‘ (223-187), του

τελευταίου ισχυρού και φιλόδοξου μονάρχη των Σελευκιδών.

Page 25: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Επίσης, ενδεικτική της ευμάρειας αυτής της τάξης αποτελεί η περίπτωση του επιστολογράφου του Aντίοχου Δ', ο οποίος έστειλε 1000 δούλους, που κρατούσαν από ένα ασημένιο σκεύος ο καθένας, για να λάβουν μέρος σε μία πομπή επίδειξης πλούτου στις Δάφνες. Στην εύπορη τάξη ανήκαν και ορισμένοι έλληνες έμποροι και στρατιωτικοί αξιωματούχοι, καθώς και βασιλικοί υπάλληλοι, όπως

οι φοροσυλλέκτες, ή εκείνοι που τους παραχωρούνταν τμήμα της εγγείου ιδιοκτησίας των αυτόχθονων και αποκτούσαν τελικά μεγάλη περιουσία σε γη.

Τμήμα του υδραγωγείου της Αντιόχειας, της πρωτεύουσας του κράτους των Σελευκιδών.

Page 26: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Τέλος, το ιερατείο και οι ιερόδουλοι, δηλαδή οι εργαζόμενοι στα μεγάλα ιερά του βασιλείου ως τεχνίτες, μουσικοί ή

ασχολούμενοι με τη φροντίδα των κτημάτων και των ζώων, είχαν τη δική τους κοινωνική

και οικονομική οργάνωση. Οι ιερείς που βρίσκονταν στα υψηλότερα κλιμάκια της

ιεραρχίας είχαν υπό την εξουσία τους όλους όσους εργάζονταν στο χώρο του ιερού, αλλά και στις πόλεις και στα χωριά που ήταν στη δικαιοδοσία τους. Μάλιστα υπήρχαν ιερά με μεγάλη περιουσία σε γη και εξαιρετική φήμη,

όπως το ιερό του Δία Ολβίου κοντά στη Σελεύκεια της Καλυκάνδου. Ορισμένα ιερά καλλιεργούσαν τις σχέσεις με τις ελληνικές πόλεις του βασιλείου και άλλα με τα χωριά

των γηγενών.

Όψη της αγοράς της πόλης Σελεύκειας στον Καλύκανδο ποταμό της

Πλαμφυλίας.

Page 27: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η κοινωνία στο βασίλειο των Ατταλιδών

Ο πληθυσμός του βασιλείου της Περγάμου ήταν ένα μωσαϊκό λαών και η

κοινωνική του διαστρωμάτωση δε διέφερε ουσιαστικά από εκείνη των άλλων

ελληνιστικών βασιλείων. Μία επιγραφή με τη λίστα των εφήβων που βρέθηκε στο Γυμνάσιο της Περγάμου έδειξε ότι ο

πληθυσμός του βασιλείου χωριζόταν σε τρεις κατηγορίες: στους πολίτες της

Περγάμου, που προέρχονταν από όλες τις φυλές που κατοικούσαν στην πόλη, στους

κατοίκους των τόπων, στους οποίους εντάσσονταν και στρατιώτες, και στους

ξένους.

Λεπτομέρεια από τον αποκατεστημένο στο Μόναχο βωμό

του Διός της Περγάμου, εμβληματικό μνημείο της ακμής του

κράτους των Ατταλιδών και αριστούργημα της ελληνικής

τέχνης.

Page 28: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Στους τόπους η γη ανήκε στους χωρικούς ή ήταν βασιλική δωρεά και καλλιεργούνταν από αυτούς ή από στρατιώτες εγκατεστημένους εκεί. Παρόλο που οι πληροφορίες για το νομικό πλαίσιο στο

οποίο υπάγονταν οι χωρικοί είναι πενιχρές, δε φαίνεται να διέφερε η θέση τους από αυτή των βασιλικών λαών των Σελευκιδών. Βρίσκονταν δηλαδή υπό τον έλεγχο ενός επιστάτη και πλήρωναν

φόρο ή κάποιο είδος ενοικίου, ίσως μερίδιο από τις προσόδους, στον ηγεμόνα του βασιλείου.

Η εντυπωσιακή ακρόπολη της Περγάμου των Ατταλιδών σε σκίτσο. Η ακρόπολη με το μοναδικό σε κλίση θέατρο , τον αριστουργηματικό βωμό του Διός, τη θρυλική βιβλιοθήκη, τους ναούς, τα εντυπωσιακά ανάκτορα και τις μεγάλες

στοές αποτελούσε μια πόλη-έργο τέχνης του ελληνικού πολιτισμού.

Page 29: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η δουλεία ήταν αρκετά εκτεταμένη στο βασίλειο, κυρίως στον τομέα της βιοτεχνίας. Mάλιστα, οι βασιλικοί δούλοι αναφέρονται ως ένα σημαντικό τμήμα του πληθυσμού της Περγάμου.

Απασχολούνταν στο παλάτι, τη βιβλιοθήκη, τα βασιλικά εργαστήρια, τα μεταλλεία, τα δάση και είχαν την ευθύνη συντήρησης των βασιλικών κοπαδιών και ίππων. Τέλος, τους είχαν δοθεί ακόμη

και αρμοδιότητες στη διοίκηση της χώρας.

Η ακρόπολη της Περγάμου όπως φαίνεται από το ιερό του Ασκληπιού.

Page 30: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η κοινωνία στο βασίλειο των Μακεδόνων

Η δομή της μακεδονικής κοινωνίας δεν άλλαξε σημαντικά κατά τους ελληνιστικούς χρόνους. Ο βασιλιάς βρισκόταν στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας και ήταν κύριος τόσο της Μακεδονίας

όσο και των κατακτημένων εκτάσεων που είχαν προσαρτηθεί σε αυτή.

Χρυσό στεφάνι από τη Μακεδονία. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Page 31: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Τα μέλη της αριστοκρατίας, όπως και ο βασιλιάς, είχαν μεγάλη έγγειο ιδιοκτησία. Συχνά ο βασιλιάς παραχωρούσε τμήματα γης ως ανακλητή δωρεά στους φίλους του, τους εταίρους, που

ήταν μέλη της αριστοκρατικής τάξης. Η γη αυτή βρισκόταν συνήθως στις προσαρτημένες κτήσεις του μακεδονικού βασιλείου και καλλιεργούνταν κυρίως από αυτόχθονες. Στη γη αυτή

εγκαθιστούσαν συχνά και ακτήμονες Μακεδόνες, καθώς και μισθοφόρους ξενικής καταγωγής που υπηρετούσαν στο μακεδονικό στρατό. Η πλειοψηφία πάντως του πληθυσμού αποτελούνταν από

μικροϊδιοκτήτες γης.

Χάλκινο νόμισμα του Δημητρίου Α' Πολιορκητή (306-283), βασιλιά της Μακεδονίας και εκ των πρωταγωνιστών στους πολέμους των Διαδόχων και των

Επιγόνων.

Page 32: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Κατά τη διάρκεια της βασιλείας του Φιλίππου Ε' και του Περσέα, το 2ο αιώνα π.Χ., παρατηρήθηκε μία σταδιακή μείωση του πληθυσμού της Μακεδονίας και της Θεσσαλίας, γεγονός

που προκλήθηκε κυρίως από τους συνεχείς πολέμους. Για την αντιμετώπιση αυτού του κοινωνικού προβλήματος τόσο στις πόλεις όσο και στην ύπαιθρο της Μακεδονίας, ο Φίλιππος Ε'

εγκατέστησε μεγάλο αριθμό Θρακών.

Χάλκινο νόμισμα του Περσέα της Μακεδονίας (179-168) με την κεφαλή του μυθικού ήρωα Περσέα εμπρός και τον αετό του Διός με τα αρχικά ΠΕΡ πίσω.

Προέρχεται από νομισματοκοπείο της Αμφιπόλεως ή της Πέλλας.

Page 33: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η κοινωνία στις πόλεις και στις Συμπολιτείες

Η πολιτική αστάθεια και οι συνεχείς πολεμικές συγκρούσεις ανάμεσα στις πόλεις και τις Συμπολιτείες της νότιας Ελλάδας σταδιακά οδήγησαν σε οικονομική ύφεση, η οποία επηρέασε όλες τις τάξεις του πληθυσμού. Οι επιπτώσεις φάνηκαν κυρίως στη μεσαία τάξη, που την αποτελούσαν

μικροϊδιοκτήτες γης, δηλαδή στη βάση στήριξης της οικονομικοκοινωνικής και πολιτικής ζωής στο νότιο ελλαδικό χώρο κατά τον 4ο και 3ο αι. Σε ορισμένες μάλιστα πόλεις, όπως στη Σπάρτη, η

μεσαία τάξη σταδιακά εξέλειψε, καθώς η έγγειος ιδιοκτησία και ο πλούτος συγκεντρώθηκαν στα χέρια μιας μικρής εύπορης μερίδας πληθυσμού. Ως αποτέλεσμα, οι άνθρωποι που ανήκαν σε αυτή

υποβιβάστηκαν σε μία κατώτερη τάξη, όπως συνέβη για παράδειγμα στη Μεγαλόπολη.

Το θέατρο της Μεγαλόπολης

Page 34: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η αύξηση του αριθμού των ατόμων που είχαν πολύ μικρή ή καθόλου ιδιοκτησία γης αποτελούσε μία εστία κινδύνου λόγω της δυσαρέσκειάς τους. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο μπορεί να γίνει

κατανοητή η μεταρρύθμιση του Άγη και του Κλεομένη στη Σπάρτη. Όταν ανέλαβε ο ’γης την εξουσία το σώμα των πολιτών είχε ελαττωθεί πολύ αριθμητικά, αφού η γη -απαραίτητη

προϋπόθεση για την απόκτηση πολιτικών δικαιωμάτων- είχε συγκεντρωθεί στα χέρια λίγων. Προκειμένου να επαναφέρει τη Σπάρτη στην παλαιότερη ισχυρή της θέση, αλλά και για να

ανακουφίσει τις πιο φτωχές τάξεις, προχώρησε σε μία μεταρρύθμιση οικονομικού και κοινωνικού περιεχομένου. Τα μέτρα στόχευαν στην αποκοπή των χρεών και στον αναδασμό της γης, ο οποίος

τελικά δεν εφαρμόστηκε. Το μεταρρυθμιστικό έργο συνεχίστηκε από τον Κλεομένη.

Το Ασκληπιείο της Μεσσήνης.

Page 35: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η κατάσταση στην κοινωνία της Σπάρτης ήταν αντιπροσωπευτική εκείνης που επικρατούσε σε διάφορες περιοχές της Ελλάδας τον 3ο αιώνα

π.Χ., της μεγάλης δηλαδή κοινωνικής διαφοράς μεταξύ πλούσιων και φτωχών. Αλλού η

δυσαρέσκεια για αυτή την ανισότητα πήρε διαφορετική μορφή και κατέληξε στην επιβολή τυραννιών υποστηριζόμενων από τις κατώτερες τάξεις. Χαρακτηριστικές είναι οι περιπτώσεις

του Αριστόμαχου στο Άργος και του Αριστόδημου στη Μεγαλόπολη, οι οποίοι όμως δεν κατάφεραν τελικά να επικρατήσουν και να

στηρίξουν την εξουσία τους σε μία σταθερή βάση.

Όψη του αρχαιολογικού χώρου της Μεγαλόπολης στην Αρκαδία. Η πόλη

ιδρύθηκε το 369 από τον Επαμεινώνδα.

Page 36: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η Ρόδος ήταν μία από τις πιο σημαντικές και εύπορες πόλεις του ελληνιστικού κόσμου, κυρίως κατά τον 3ο και 2ο αιώνα π.Χ., και γνώρισε μεγάλη ακμή λόγω της ανάπτυξης της ναυτιλίας της

και της επακόλουθης άνθησης του εμπορίου. Ο πληθυσμός της δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί αριθμητικά, καθώς επίσης και το ποσοστό των πολιτών, των ξένων και των δούλων

που ζούσαν σε αυτή.

Αργυρό Δίδραχμο της Ρόδου (181 π.Χ.)

Page 37: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Πολίτες της Ρόδου θεωρούνταν εκείνοι που ανήκαν σε μία από τις

παλαιές πόλεις του νησιού και προσδιορίζονταν με το όνομα και

το πατρώνυμό τους, τα οποία ακολουθούνταν από το όνομα του δάμου (δήμου) στον οποίο ανήκαν. Η εκπαίδευση των νέων πολιτών γινόταν στα Γυμνάσια, από όπου

αποκλείονταν όλοι όσοι δεν ανήκαν στην τάξη των πολιτών.

Οι ίδιοι ρόδιοι γλύπτες που κατασκεύασαν τον Λαοκόοντα, ο Αγήσανδρος, ο Πολύδωρος και ο Αθανόδωρος, υπογράφουν και ένα εξαιρετικά εντυπωσιακό

σύνολο μαρμάρινων γλυπτών με μυθολογικά θέματα που ανακαλύφθηκαν τυχαία το 1957 στην Ιταλία, στη μικρή παραλιακή πόλη Sperlonga, ανάμεσα στη Ρώμη και τη

Νεάπολη. Τα γλυπτά ήταν στημένα σε μια μεγάλη και πλούσια διακοσμημένη σπηλιά που ανήκε σε μια πολυτελή έπαυλη, χτισμένη στο δεύτερο μισό του 1ου

αιώνα π.Χ.,. Υπήρχαν συνολικά τέσσερα συμπλέγματα σχετικά με την άλωση της Τροίας και τις περιπέτειες του Οδυσσέα: (1) Στο βάθος της σπηλιάς μέσα σε μια

βραχώδη κόγχη ήταν τοποθετημένη μια τεράστια σύνθεση που έδειχνε την τύφλωση του Πολύφημου από τον Οδυσσέα και τους συντρόφους του. Ο Κύκλωπας

Πολύφημος είναι ξαπλωμένος στον βράχο, μεθυσμένος από το κρασί που του έδωσε να πιει ο Οδυσσέας, ο οποίος στέκεται δίπλα του με μια κύλικα στο χέρι.

Δύο σύντροφοι του Οδυσσέα ετοιμάζονται να βυθίσουν τον πάσσαλο στο μοναδικό μάτι του Πολύφημου, ενώ ένας τρίτος σύντροφος κρατάει τον ασκό με το κρασί.

Page 38: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Εκτός από τους πολίτες, στη Ρόδο ήταν εγκατεστημένος και ένας μεγάλος αριθμός ξένων -που προσδιορίζονταν μόνο από το όνομα και το πατρώνυμό τους-, οι οποίοι έκαναν προσπάθειες να

αποκτήσουν τον τίτλο του πολίτη. Αρχικά τους παραχωρούνταν το δικαίωμα της επιδαμίας, δηλαδή της διαμονής, και στη συνέχεια το προνόμιο να ονομάζονται Ρόδιοι, αλλά μέχρι τώρα δεν

υπάρχουν αναφορές ξένων που να έγιναν πολίτες της Ρόδου. Οι άνθρωποι που είχαν καταγωγή από το νησί μόνο από τον ένα γονέα ονομάζονταν μητρόξενοι.

Από το σύμπλεγμα της Sperlonga (αποκατεστημένο): Στο κέντρο περίπου της σπηλιάς, μέσα σε μια δεξαμενή με

νερό, έβλεπε κανείς το πλοίο του Οδυσσέα να περνάει το στενό ανάμεσα στη Σκύλλα και τη Χάρυβδη. Σώζεται η

πρύμνη του πλοίου με τον κυβερνήτη που τον αρπάζει από τα μαλλιά η Σκύλλα ,

ενώ τα κυνόμορφα κεφάλια που βγαίνουν από το σώμα της κατασπαράζουν

κάποιους από τους συντρόφους του Οδυσσέα . Αξιοσημείωτο είναι ότι οι

συνθέσεις δεν είναι πρωτότυπες, αλλά επαναλαμβάνουν, περισσότερο ή λιγότερο πιστά, παλαιότερα πρότυπα. Επομένως τα

γλυπτά της Sperlonga, αν και χρονολογούνται στο δεύτερο μισό του

1ου αιώνα π.Χ., είναι σημαντικές μαρτυρίες της αισθητικής της

ελληνιστικής εποχής, όπως ακριβώς και ο Λαοκόων.

Page 39: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι τάξεις των ξένων διατηρούσαν τη δική τους ιεραρχία. Mία ομάδα τους, οι μέτοικοι, είχε το

δικαίωμα της διαμονής και είναι πιθανόν ορισμένα από τα μέλη της να ανήκαν στους απελεύθερους. Οι ξένοι και οι απελεύθεροι

αποτελούσαν τις δύο πιο πολυάριθμες κατηγορίες ελεύθερων κατοίκων της Ρόδου.

Αρκετοί ξένοι ήταν εύποροι, συμμετείχαν στις λειτουργίες του κράτους και ήταν ευεργέτες

των συλλόγων στους οποίους ανήκαν. Ασχολούνταν με το εμπόριο, τις τράπεζες και τη βιοτεχνία. Οι περισσότεροι μάλιστα από αυτούς προέρχονταν από περιοχές που είχαν εκτενείς εμπορικές συναλλαγές με τη Ρόδο,

όπως από τη Μικρά Ασία, τα νησιά του Αιγαίου, τη Συρία, τη Φοινίκη και την Αίγυπτο

και πολύ λίγοι από τη νότια Ιταλία και τη Σικελία. Οι σύλλογοι των ξένων είχαν θρησκευτικό κυρίως χαρακτήρα και

συμμετείχαν σε αυτούς άνθρωποι όλων των επαγγελμάτων και εθνοτήτων. Ορισμένες

τέτοιες οργανώσεις δέχονταν και δούλους, αλλά οι "δημόσιοι" δούλοι είχαν συνήθως τις δικές

τους οργανώσεις. Ο ναός της Αρτέμιδος στην

Έφεσο κατά τους ελληνιστικούς χρόνους.

Page 40: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι "δημόσιοι" δούλοι ανήκαν στην ανώτερη τάξη των δούλων και μπορούσαν

να συνάψουν γάμο με ξένους. Έπειτα ακολουθούσε η τάξη των δούλων που

είχαν γεννηθεί στη Ρόδο και τέλος όλοι όσοι είχαν αποκτηθεί στις αγορές, όπως Λυδοί, Φρύγες, Κίλικες, Καππαδόκες,

Γαλάτες, Σύριοι, Αρμένιοι, Μήδοι, Θράκες, Σκύθες, Σαρμάτες και Μαεώτες. Λαμβάνοντας υπόψη ότι οι πολίτες της

Ρόδου ήταν υποχρεωμένοι από το κράτος να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους στο

ναυτικό, στα ναυπηγεία και σε συναφείς με αυτά δραστηριότητες, δεν είναι

αξιοπερίεργο ότι όλη η οικονομία του νησιού βασιζόταν κυρίως στους δούλους και τους ξένους. Ο αριθμός των δούλων

ήταν αναμφισβήτητα μεγάλος.

Πήλινο ειδώλιο από την Αγορά της Αρχαίας Πέλλας. Ηρακλής τύπου

Farnese που αποδίδει χάλκινο έργο του γλύπτη Λυσίππου. Αρχαιολογικό

Μουσείο Πέλλας.

Page 41: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Ειδική κατηγορία αποτελούσαν οι πάροικοι και οι κάτοικοι. Παρόλο που η κοινωνική

τους θέση δεν είναι ξεκάθαρη, έχει υποστηριχθεί η άποψη ότι ήταν αυτόχθονες

του νησιού -ανήκαν στον προελληνικό πληθυσμό του- καθώς και κάτοχοι γης. Τα μέλη της αριστοκρατικής τάξης της

Ρόδου αποτελούσαν ένα ξεχωριστό σώμα που είχε τους δικούς του συλλόγους, βασισμένους σε οικογενειακούς και

θρησκευτικούς δεσμούς. Κανένας ξένος δε γινόταν δεκτός σε αυτούς, όπως και κανένας

Ρόδιος δε συμμετείχε στα σωματεία των ξένων που υπήρχαν στην πόλη.

Ο Πάνας διδάσκει στον Δάφνι πώς να παίζει τον αυλό. Ρωμαϊκό

μαρμάρινο άγαλμα, αντίγραφο ελληνιστικού πρωτοτύπου του 2ου αι. π.Χ., που αποδίδεται στον Ρόδιο γλύπτη Ηλιόδωρο. Το κεφάλι του

Πάνα και του Δάφνι, καθώς και το δεξί χέρι του Δάφνι έχουν

αποκατασταθεί.

Page 42: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Δημογραφία

Το δημογραφικό πρόβλημα

Οι αρχαίοι συγγραφείς, όπως ο Πολύβιος (36.17.5), αναφέρονται σε μια προοδευτική μείωση του

πληθυσμού στην ηπειρωτική Ελλάδα, η οποία πήρε μεγαλύτερες διαστάσεις το 2ο αιώνα π.Χ.,

φαινόμενο που επιβεβαιώνεται συχνά και από τα αρχαιολογικά δεδομένα. Τα αίτια της

ολιγανθρωπίας θα πρέπει να αναζητηθούν στην ελάττωση των ετήσιων γεννήσεων, κυρίως στα

χαμηλότερα κοινωνικά στρώματα του πληθυσμού, και στους συνεχείς πολέμους που μάστιζαν τον

ελληνιστικό κόσμο και ενισχύθηκαν με την εμφάνιση των Ρωμαίων και την προσπάθειά τους να

επεκταθούν ανατολικά.

Οπλίτης της Νοτίου Ελλάδας . Ο οπλισμός των στρατιωτών της νοτίους Ελλάδας δεν άλλαξε ουσιαστικά στα ελληνιστικά χρόνια,

όμως η μείωση του πληθυσμού και η οικονομική δυσπραγία πολλών περιοχών, προκάλεσε και μείωση των ελεύθερων ανδρών που μπορούσαν να εξοπλιστούν

κατά τον οπλιτικό τρόπο μάχης.

Page 43: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι πόλεις που υπέφεραν από τη μείωση του αριθμού των πολιτών τους προσπαθούσαν να συμπληρώσουν το κενό με εγγραφές νέων πολιτών, όπως συνέβη στη Δύμη της Ήλιδας κατά τη

διάρκεια των πολεμικών συγκρούσεων με την Αιτωλία (220-219). Επίσης, παραχωρούσαν πολιτικά δικαιώματα στους εποίκους -όπως η Μίλητος- ή, σπανιότερα, δικαιώματα επιγαμίας. Άλλες πόλεις

πάλι αντιμετώπισαν το συγκεκριμένο πρόβλημα με την παροχή ισοπολιτείας, δηλαδή με τη χορήγηση της δυνατότητας απόκτησης πολιτικών δικαιωμάτων σε ανθρώπους άλλων πόλεων, με

τον περιορισμό όμως της εγκατάστασής τους στην πόλη που τα χορηγούσε. Ενδεικτικά αναφέρεται ως παράδειγμα το κοινό ψήφισμα του 3ου αιώνα από την Τήμνο και την Πέργαμο.

Πέργαμος. Βωμός του Διός: η Γαία παρακαλεί την Αθηνά να λυπηθεί τους γιους της που εξολοθρεύονται από τη θεά.

Page 44: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Πληθυσμιακή σύνθεση

Τα δημογραφικά στοιχεία που είναι γνωστά για τον ελληνιστικό κόσμο είναι ελάχιστα, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει συνήθως η δυνατότητα υπολογισμού του πληθυσμού των επιμέρους

βασιλείων. Οι μαρτυρίες των αρχαίων συγγραφέων αποτελούν συχνά τη βασική πηγή τέτοιων πληροφοριών. Έτσι, ο Διόδωρος ο Σικελιώτης αναφερόμενος στον πληθυσμό της Αιγύπτου τον

υπολόγισε σε 7.000.000 κατοίκους.

Καλλιτεχνική απεικόνιση της αρχαίας Αλεξάνδρειας.

Page 45: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Περισσότερες πληροφορίες υπάρχουν σχετικά με τη σύνθεση του πληθυσμού των βασιλείων,

των πόλεων και των Συμπολιτειών, η οποία χαρακτηριζόταν από ανομοιογένεια, γεγονός

που συνετέλεσε στην πολυμορφία του ελληνιστικού πολιτισμού. Χαρακτηριστικό

στοιχείο της περιόδου αποτελούν οι εκτεταμένες μετοικεσίες Mακεδόνων και Ελλήνων από τη

νότια Ελλάδα προς την Αίγυπτο και την Ανατολή. Οι άνθρωποι αυτοί προσελκύονταν

από την προοπτική σταδιοδρομίας στη διοίκηση ή στο στρατό, επαγγελματικής αποκατάστασης ή

από τις δυνατότητες κερδοσκοπίας στα νέα εδάφη.

Προτομή του Πτολεμαίου Ι' Αλεξάνδρου Α' (1ος αι.). Βασίλευσε από το 110 ως το 88

με μια μικρή διακοπή σε μια παρακμάζουσα πτολεμαϊκή Αίγυπτο, που μετατρεπόταν σε προτεκτοράτο το της

Ρώμης.

Page 46: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Συγχρόνως αποτέλεσαν ισχυρό πολιτιστικό παράγοντα στις περιοχές που

εγκαταστάθηκαν, συμβάλλοντας καθοριστικά στη διείσδυση του ελληνικού

πολιτισμού. Έτσι στα ελληνιστικά βασίλεια ελληνική καταγωγή είχαν πολλοί μάχιμοι,

μισθοφόροι και απόμαχοι του στρατού, όσοι ανήκαν στους ανώτερους

πνευματικούς κύκλους ή στελέχωναν τη διοίκηση καθώς και έμποροι. Εκτός από

τους Έλληνες ένας άλλος σημαντικός δημογραφικός παράγοντας στον

ελληνιστικό κόσμο ήταν οι Εβραίοι, εγκατεστημένοι στη Μικρά Ασία, την

Ελλάδα, την Αίγυπτο και την Κυρηναϊκή.

Page 47: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Στην ηπειρωτική Ελλάδα και στα νησιά υπήρχαν επίσης

εγκατεστημένοι άνθρωποι διάφορων εθνοτήτων, όπως αναφέρουν οι

αρχαίοι συγγραφείς και υποδηλώνουν οι επιγραφικές μαρτυρίες. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελούν οι Σύριοι που

είχαν μετοικήσει στην Κόρινθο (Πλούταρχος, Άρατος, 18.3), στη Θεσσαλία και στη Δήλο, ενώ στη

Ρόδο μαρτυρείται η παρουσία Αλεξανδρινών, Αντιοχέων και Λαοδικείων. Οι μετοικεσίες

διάφορων εθνοτήτων στις πόλεις επέφεραν τη συγκέντρωση ενός

αυξανόμενου αριθμού κατοίκων που δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Έτσι,

για να επιλύσουν το πρόβλημα της ενσωμάτωσής τους στο σύνολο των πολιτών, ορισμένες πόλεις -όπως η

Μίλητος- προέβησαν στην παραχώρηση πολιτικών δικαιωμάτων

στους εποίκους.

Πάπυρος με τον πρώτο Μιμίαμβο του Ηρώνδα. (περ.100 μ.Χ.).

Page 48: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Στο βασίλειο της Αιγύπτου σημειώθηκε κατά τα ελληνιστικά χρόνια εισροή πληθυσμού διάφορων εθνοτήτων. Ενδεικτικά αναφέρονται Έλληνες, Εβραίοι, Ιλλυριοί, Αγριάνες, Παίονες και Θράκες,

Βιθυνοί, Μυσοί, Κάρες, Καππαδόκες, Παφλαγόνες, Αρμένιοι από τη Μικρά Ασία, Σύριοι, Φοίνικες, Άραβες, Πέρσες, Λίβυοι και Αιθίοπες από την Αφρική. Μάλιστα, οι πολυπληθέστερες εθνικές κοινότητες -όπως οι Αιγύπτιοι, οι Έλληνες και οι Εβραίοι- οργανώθηκαν ξεχωριστά και

προσπάθησαν να διατηρήσουν αναλλοίωτο τον πολιτισμό τους.

Η ελληνιστική Ανατολή κατά τα τέλη του 2ου αι.. Η Ρώμη έχει ήδη κατακτήσει την κυρίως Ελλάδα και τη δυτική Μικρά Ασία, το σελευκιδικό κράτος έχει περιοριστεί στις περιοχές της Συρίας και της Κιλικίας, ενώ οι Πτολεμαίοι εξακολουθούν να διατηρούν άθικτη την Αίγυπτο, βρίσκονται

όμως υπό το άγρυπνο βλέμμα της Ρώμης.

Page 49: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Μετακινήσεις πληθυσμιακών ομάδων και ατόμων

Στον ελληνιστικό κόσμο υπήρχε μεγάλη κινητικότητα ομάδων και ατόμων, η οποία ενισχυόταν από τον "κοσμοπολίτικο" χαρακτήρα της εποχής, από τις νέες συνθήκες και από το γεγονός ότι οι μετακινήσεις

και τα ταξίδια πραγματοποιούνταν πιο εύκολα συγκριτικά με παλαιότερες περιόδους. Σε αυτό συνέβαλε η ανάπτυξη των οδικών δικτύων και η ενίσχυση των μέτρων προστασίας τους, η εξέλιξη της

ναυπηγικής καθώς και η κατασκευή νέων ποτάμιων και θαλάσσιων λιμανιών.

Φωτογραφία από το ιερό του Ασκληπιού στην Κω. Το νησί

αποτελούσε σημαντικό λιμάνι

διακίνησης ανθρώπων,

εμπορευμάτων και ιδεών κατά τους ελληνιστικούς

χρόνους.

Page 50: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι μισθοφόροι -κάθε ελληνιστικό βασίλειο είχε το δικό του μισθοφορικό στράτευμα- αποτελούσαν μία από τις συχνότερα μετακινούμενες ομάδες. Προέρχονταν από πολλές περιοχές

του ελληνιστικού κόσμου, όπως από τη Μακεδονία και τη νότια Ελλάδα, τη Mικρά Ασία, τη Συρία, την Παλαιστίνη, την Ινδία, τη βόρεια Αφρική, καθώς και από την Ιταλία. Ως επί το

πλείστον ήταν Έλληνες και, δευτερευόντως, Γαλάτες. Ιρανοί και Ιταλοί

Σύγκρουση αντιπάλων

στρατευμάτων υπό τη μορφή φάλαγγας

κατά την ελληνιστική εποχή. Στις

συγκρούσεις των ελληνιστικών

κρατών, θεμελιώδης ήταν η συνεισφορά

των επαγγελματιών μισθοφόρων που

εξειδικεύτηκαν στον πόλεμο και

αποτελούσαν το πλέον αξιόμαχο

τμήμα του στρατού. Μόνο στο βασίλειο της Μακεδονίας, ο

έφεδρος στρατιώτης (όπως την κλασική εποχή) διατηρούσε

σημαντικό ρόλο.

Page 51: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Ο μισθοφορικός στρατός των βασιλείων συμμετείχε σε πολέμους που γίνονταν σε διάφορες περιοχές του ελληνιστικού κόσμου -και όχι μόνο στις συρράξεις του βασιλείου που ανήκε- ανάλογα με τις

ανάγκες για υποστήριξη που παρουσιάζονταν. Συχνό επίσης ήταν το φαινόμενο της εγκατάστασής του σε ορισμένες πόλεις των βασιλείων για την ενίσχυση του φθίνοντος πληθυσμού τους.

Σύγχρονος «οπλίτης» που φέρει τον τυπικό οπλισμό του αρχαίου ελληνικού βαρύ πεζικού της νοτίου Ελλάδος και των αποικιών της

Μεγάλης Ελλάδος.

Page 52: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Εκτενή όμως μετακίνηση απαιτούσαν και οι δραστηριότητες άλλων ομάδων του πληθυσμού, όπως των πρέσβεων -που αναλάμβαναν τις διπλωματικές αποστολές μεταξύ των ελληνιστικών βασιλείων,

πόλεων και Συμπολιτειών-, των εμπόρων και των γιατρών. Οι τελευταίοι μπορούσαν να προσκληθούν από την Εκκλησία του δήμου της πόλης που ανήκαν αλλά και άλλων πόλεων και ανταποκρίνονταν

θετικά στις εκκλήσεις για βοήθεια που προέρχονταν από τις φιλικά προσκείμενες πόλεις.

Το αρχαίο θέατρο του Άργους αποτελούσε χώρο συγκέντρωσης των πολιτών καθ’

όλη την αρχαιότητα.

Page 53: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Μια επιπλέον ομάδα μετακινούμενων επαγγελματιών αποτελούσαν οι ηθοποιοί, που περιόδευαν συμμετέχοντας σε θεατρικές παραστάσεις, οι οποίες συχνά διοργανώνονταν στο πλαίσιο των

τοπικών θρησκευτικών εορτών. Πολλές φορές, μάλιστα, οι ηθοποιοί συνενώνονταν σε συντεχνίες, όπως της Αθήνας, της Κορίνθου και της Τέω. Τέλος, οι αθλητές ταξίδευαν ώστε να συμμετάσχουν

σε αγώνες που γίνονταν σε διάφορες πόλεις και οι καλλιτέχνες -γλύπτες, αγγειοπλάστες, αρχιτέκτονες, ποιητές- για να αναζητήσουν ευνοϊκές συνθήκες εργασίας ή ακόμη και προστάτες.

Αρχαία Κόρινθος.Τρεις κίονες σώζονται τμηματικά από τον ναό που είχε χτιστεί με εντολή του Οκταβιανού Αυγούστου προς τιμήν της συζύγου του, Οκταβίας. Το

μνημείο κτίστηκε επί ρωμαιοκρατίας, όπως και τα περισσότερα μνημεία που σώζονται σήμερα στην αρχαία πόλη. Απομεινάρια της πόλης των αρχαϊκών,

κλασικών και ελληνιστικών χρόνων σώζονται ελάχιστα (όπως ο ναός του Απόλλωνα), αφού η πόλη κατεστράφη συθέμελα από τον Λεύκιο Μόμμιο το 146,

για να ιδρυθεί εξαρχής από τον Καίσαρα.

Page 54: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Δομές

Οικογένεια

Πολλές πληροφορίες για τη δομή της οικογένειας και τις σχέσεις των μελών της στον ελληνιστικό κόσμο προέρχονται από τα δημόσια και ιδιωτικά έγγραφα,

που έχουν βρεθεί σε παπύρους στην Αίγυπτο. Σε αυτή -όπως και στα υπόλοιπα ελληνιστικά βασίλεια-

υπήρχαν οι αμιγείς ελληνικές οικογένειες, οι προερχόμενες από μικτούς γάμους και τέλος εκείνες των αυτόχθονων, καθώς ο πληθυσμός της ήταν ένα

μωσαϊκό εθνών. Οι Έλληνες που μετανάστευσαν στα ελληνιστικά βασίλεια διατήρησαν τους θεσμούς τους.

Είναι ενδεικτικό ότι τα συμβόλαια γάμου μεταξύ Ελλήνων, που βρέθηκαν στην Αίγυπτο, ακολούθησαν ως πρότυπο εκείνα της Αθήνας του 4ου αιώνα π.Χ.

«Το αγόρι με τη χήνα». Μαρμάρινο ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνιστικού

αγάλματος του 200 π.Χ. Ύψος 93,7 εκ. Βρέθηκε στη Villa Quintilii, στην Via Appia,

κοντά στη Ρώμη. Άλλα αντίγραφα βρίσκονται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου

και στα Μουσεία του Βατικανού.

Page 55: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Κατά την Ελληνιστική περίοδο η μονογαμία δεν

ίσχυε σε όλες τις κοινωνίες. Οι Πτολεμαίοι μάλιστα ήταν οι πρώτοι που εφάρμοσαν τη

διγαμία. Πρόκειται μάλλον για επιρροή από τη μακεδονική

τους καταγωγή, αφού ηγεμόνες όπως ο Φίλιππος Β'

και ο Αλέξανδρος είχαν περισσότερες από μία συζύγους, τακτική που

εφάρμοσαν και τα μέλη του στρατού του Αλεξάνδρου.

Επιπλέον, επέτρεψαν το γάμο μεταξύ αδερφών, μία συνήθεια

που δεν ήταν οικεία στους Έλληνες.

Ο κεντρικός πίνακας ενός ψηφιδωτού δαπέδου με τον Ύλα και τις Νύμφες. Χρονολογείται ανάμεσα στα τέλη του 2ου αι. π.Χ. και τις αρχές της

αυτοκρατορικής εποχής. Από την Tor Bella Monaca στη Ρώμη.

Page 56: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Αρχηγός του οίκου εξακολουθούσε να είναι ο πατέρας, όπως και κατά την Κλασική περίοδο, ο οποίος φρόντιζε για την κάλυψη των αναγκών επιβίωσης. Οι ελεύθερες γυναίκες, συνήθως

νεότερες σε ηλικία από τους συζύγους τους, είχαν την ευθύνη του σπιτιού και της ανατροφής των παιδιών και δε συνηθιζόταν να εργάζονται έξω από αυτό. Υπήρχαν βέβαια και εξαιρέσεις, όπως

γυναίκες μουσικοί, τραγουδίστριες και χορεύτριες σε θρησκευτικές τελετές, νοσοκόμες και εταίρες, που ζούσαν ασκώντας το επάγγελμά τους. Αρκετά συνηθισμένο φαινόμενο ήταν η

έκθεση, εγκατάλειψη, συνήθως θηλυκών βρεφών από τους γονείς τους.

Αναστηλωμένη οικία στη Δήλο.

Page 57: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Γυναίκα

Οι πληροφορίες που διασώζονται σχετικά με την κοινωνική θέση της γυναίκας στον ελληνιστικό κόσμο αφορούν ως επί το πλείστον τις

γυναίκες των ανώτερων κοινωνικών τάξεων και μάλιστα κυρίως των ελλήνων εποίκων, καθώς οι μη ελληνικές γραπτές μαρτυρίες δεν

έχουν μελετηθεί ακόμη διεξοδικά.

Ελληνιστικό σύμπλεγμα αγαλμάτων από πηλό,

πιθανώς από τη Μύρινα της Μ. Ασίας, περ. 100

π.Χ. Διαστάσεις 20,5x25,5 εκ.

Οι δύο γυναίκες, κομψά ντυμένες, πιθανώς μητέρα και κόρη (ενδεχομένως η

Δήμητρα με την Περσοφόνη) κάθονται σε έναν άνετο και περίτεχνο

καναπέ και συζητούν. Συμπλέγματα δύο, συνήθως όρθιων,

γυναικών αποτελούσαν ένα δημοφιλές θέμα στη Μύρινα. Ενδεχομένως να προορίζονταν για απλούς ανθρώπους, ίσως ακόμη

και για τα μέλη της οικογένειας του νεκρού.

Στο σύμπλεγμα αυτό σώζονται ακόμη ίχνη από τα έντονα χρώματα, ροζ,

κόκκινο και μπλε, που προστέθηκαν μετά το

ψήσιμο.

Page 58: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Είναι πάντως φανερό ότι η κοινωνική θέση της γυναίκας εξαρτιόταν σε μεγάλο βαθμό από την

εθνικότητά της. Έτσι, η νομική θέση της Ελληνίδας που ζούσε για παράδειγμα στην

Αίγυπτο ήταν διαφορετική από της Αιγύπτιας. Οι γυναίκες είχαν τη δυνατότητα να

μεταναστεύσουν στις νεοκατακτημένες περιοχές του ελληνιστικού κόσμου. Στην Αλεξάνδρεια,

όσες ανήκαν στη βασιλική οικογένεια καθώς και εκείνες που ακολουθούσαν το εβραϊκό ή το αιγυπτιακό νομικό σύστημα μπορούσαν να

χειρίζονται μόνες τους τις νομικές και οικονομικές τους υποθέσεις, χωρίς δηλαδή τη

διαμεσολάβηση ενός άντρα-κηδεμόνα.

Μαρμάρινο σύμπλεγμα με την Αφροδίτη, τον Πάνα και τον Έρωτα.

Βρέθηκε στη Δήλο. Χρονολογείται περ. 100 π.Χ.. Γενικά, στην ελληνιστική εποχή η θέση της γυναίκας ήταν

βελτιωμένη, εφόσον της αναγνωρίζονταν άτυπα πολύ

περισσότερες ελευθερίες από ό, τι στην κλασική και αρχαϊκή εποχή.

Page 59: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Ο ρόλος της γυναίκας κατά την Ελληνιστική περίοδο δεν περιοριζόταν

αποκλειστικά στο σπίτι, την αναπαραγωγή και την ανατροφή των

παιδιών, αν και η κοινωνία ήταν πατριαρχική. Ενώ, ο θεσμός του γάμου

ήταν ισχυρός και η προίκα εξακολουθούσε να αποτελεί μία βασική

προϋπόθεσή του, υπάρχουν πολλές αναφορές και σε ευυπόληπτες

ανύπαντρες γυναίκες που ζούσαν ασκώντας κάποιο επάγγελμα.

Το κορίτσι του Άντσιο. Ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνιστικού πρωτοτύπου του 3ου αι. Η κατάκτηση της τρίτης

διάστασης μέσω της τολμηρής κίνησης του γλυπτού στο χώρο

αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της αλεξανδρινής τέχνης.

Page 60: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Δεν ήταν ασυνήθιστο φαινόμενο να τιμώνται με δημόσια αξιώματα και γυναίκες, συνήθως

βασίλισσες και ιέρειες, καθώς και άλλες που ανήκαν σε υψηλή κοινωνική τάξη. Αυτά

προσφέρονταν ως επιβράβευση της γενναιοδωρίας τους ή, σε ορισμένες

περιπτώσεις, εξαιτίας της συγγένειας εξ αγχιστείας με άντρες που κατείχαν ήδη τέτοια

αξιώματα.

Κεφαλή βασίλισσας της Αιγύπτου με ελληνικά και αιγυπτιακά χαρακτηριστικά

(1ος αι.). Ίσως απεικονίζεται η Κλεοπάτρα Σελήνη Α’ , κόρη του

Πτολεμαίου Η’ και της Κλεοπάτρας Γ’. Η Κλεοπάτρα Σελήνη παντρεύτηκε

διαδοχικά τον Πτολεμαίο Θ’ Λάθυρο και τους σελευκίδες Αντίοχο Η’, Αντίοχο Θ’

και Αντίοχο Ι’ για πολιτικούς λόγους. Δολοφονήθηκε το 69 από τον αρμένιο

βασιλιά Τιγράνη, επίδοξο κατακτητή της Συρίας. Ο γιος της Αντίοχος ΙΓ’ ήταν ο

τελευταίος σελευκίδης βασιλιάς προν την κατάκτηση της Συρίας από τους

Ρωμαίους το 63.

Page 61: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Στις γυναίκες παρέχονταν περισσότερες ευκαιρίες για μόρφωση κατά την Ελληνιστική περίοδο, όπως μαρτυρούν οι περιπτώσεις ποιητριών που ταξίδευαν

στον ελληνιστικό κόσμο για να απαγγείλουν τα έργα τους και μάλιστα συχνά επιβραβεύονταν με

δημόσιες τιμές. Επίσης υπήρχαν γυναίκες καλλιτέχνιδες, οι περισσότερες κόρες καλλιτεχνών που είχαν μάθει την τέχνη από τον πατέρα τους. Η

πιο φημισμένη ήταν η Λαΐα ή Λάλα από την Κύζικο. Ένας άλλος επαγγελματικός τομέας στον οποίο απασχολήθηκαν γυναίκες ήταν η ιατρική,

όπως δείχνει η περίπτωση της Αγνοδίκης -μαθήτριας του Ηρόφιλου- στις αρχές του 3ου αιώνα

π.X.

Χάλκινο ελληνιστικό αγαλματίδιο χορεύτριας, 3ος-2ος αι. π.Χ.

Ύψος: 20,5 εκ. Η περίπλοκη κίνηση της χορεύτριας αποδίδεται αποκλειστικά από την

διάδραση του σώματος με τις διάφορες στρώσεις υφασμάτων. Το αγαλματίδιο

αναπαριστά μια επαγγελματία, ένα είδος μεταξύ μίμου και χορεύτριας, από την

Αλεξάνδρεια.

Page 62: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Δουλεία

Οι συνεχείς πόλεμοι στο χώρο της Μεσογείου κατά τους ελληνιστικούς χρόνους, με απόγειο τις κατακτήσεις των Ρωμαίων το 2ο και 1ο αιώνα π.Χ., όχι μόνο εξάντλησαν τους οικονομικούς πόρους αλλά δημιούργησαν και ένα

αυξανόμενο απόθεμα δούλων σε ολόκληρη τη Μεσόγειο, που διοχετεύονταν κυρίως στην Ιταλία και τη

Σικελία. Η πώληση των παιδιών ως δούλων ήταν ένα νέο φαινόμενο στην ανατολική Μεσόγειο, ενώ στην ίδια

κατάσταση περιέρχονταν και τα εγκαταλελειμμένα βρέφη μετά την ανατροφή τους -το θέμα αυτό αποτέλεσε πηγή έμπνευσης της Νέας Kωμωδίας. Στην αύξηση του

αριθμού τους συνέβαλε επίσης η πειρατεία και η γενίκευση στο τέλος του 3ου αιώνα π.Χ. της πρακτικής

υποδούλωσης αιχμαλώτων πολέμου, μίας συνήθειας που είχαν αποφύγει οι διάδοχοι του Αλεξάνδρου.

Πήλινο ειδώλιο που απεικονίζει τον τύπο της δούλας με βρέφος στα χέρια από τους

χαρακτήρες της Νέας Κωμωδίας.

Page 63: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι δούλοι συχνά γίνονταν αντικείμενο κακομεταχείρισης, αν και υπήρχαν και οι εξαιρέσεις, για λόγους ωστόσο ωφελιμιστικούς. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι στην Αθήνα αυτή την περίοδο οι

δούλοι προστατεύονταν από ειδικούς κανονισμούς, όχι βέβαια για ανθρωπιστικούς λόγους, αλλά εξαιτίας της πεποίθησης ότι με την καλή μεταχείρισή τους ελαττώνεται η πιθανότητα εξέγερσης

και παράλληλα εξασφαλίζεται καλύτερης ποιότητας εργασία και για μεγαλύτερο διάστημα. Επίσης, τον 3ο αιώνα π.X., στην Αίγυπτο θεωρούνταν παράνομος ο ξυλοδαρμός των δούλων ή το

σημάδεμά τους με τατουάζ για να τους ξεχωρίζουν.

Χάλκινο νόμισμα του Πτολεμαίου Στ' Φιλομήτορος και του Πτολεμαίου Η' Φύσκωνος (145-116) ως συμβασιλέων, όπως φαίνεται από την

απεικόνιση δυο αετών στην οπίσθια όψη.

Page 64: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η απαγόρευση πώλησής τους σε άλλες περιοχές εκτός Αιγύπτου δείχνει την ένταξη του δουλεμπορίου στο κρατικό μονοπώλιο των Πτολεμαίων. Βέβαια δεν απουσίαζαν και οι φιλοσοφικές

θεωρήσεις που αντιτίθεντο ιδεολογικά στη δουλεία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί ο Αλκιδάμας, μαθητής

του Γοργία, που διακήρυττε ότι "ο θεός άφησε όλους τους ανθρώπους ελεύθερους. Η φύση δεν έκανε κανένα δούλο".

«Ο νάνος που χορεύει». Μαρμάρινο αγαλμάτιο από την Αλεξάνδρεια. Περίπου 330-150 π.Χ. Ύψος:

10 εκ. Αυτός ο μαρμάρινος νάνος που χορεύει, με τα

λεπτά χαρακτηριστικά του, προέρχεται σχεδόν βέβαια από την Αλεξάνδρεια. Όπως και σε πολλές άλλες πτυχές της Πτολεμαϊκής τέχνης, ο νάνος αντιπροσωπεύει τον συγκερασμό διαφορετικών

τάσεων. Ο νάνος αποδίδεται χωρίς καρικατούρα, που ταιριάζει με την μακριά αιγυπτιακή παράδοση, όπου οι νάνοι ήταν πλήρως

ενσωματωμένοι στην κοινωνία και προκαλούσαν γενικά θετικούς συνειρμούς. Η μορφή είναι γυμνή,

γεγονός που παραπέμπει περισσότερο στην ελληνική παράδοση, ενώ η λεπτομερής απόδοση

των μυών και του σώματος δείχνει μια ελληνιστική τάση.

Page 65: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Επαναστάσεις

Η θέση των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων στον ελληνικό χώρο επιδεινωνόταν κατά την περίοδο της

εμφάνισης των Ρωμαίων, και πιο συγκεκριμένα στο β' μισό του 2ου αιώνα π.Χ. Σε αυτό συνέβαλλε και η αύξηση του

αριθμού των δούλων, εξαιτίας της πειρατείας και της υποδούλωσης αιχμαλώτων, που εξασφάλιζε συγχρόνως

πολυάριθμα εργατικά χέρια. Μετά το 167 π.Χ., μάλιστα, η Δήλος αποτελούσε το σημαντικότερο κέντρο

αγοραπωλησίας δούλων και διοχέτευσής τους σε άλλες αγορές. Ο Στράβωνας αναφέρει ότι δεκάδες χιλιάδες

δούλοι άλλαζαν χέρια σε καθημερινή βάση, γεγονός που ίσως είναι υπερβολή αλλά αντικατοπτρίζει την κατάσταση που επικρατούσε. Τελικά, η αυξανόμενη δυσαρέσκεια των δούλων και των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων είχε

ως αποτέλεσμα να ξεσπάσουν στάσεις.

Αιθίοπας δούλος. Ελληνιστικό γλυπτό της πτολεμαϊκής Αιγύπτου. 2ος -1ος αι.

Page 66: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι μεγαλύτερες επαναστάσεις δούλων έλαβαν χώρα στην Ιταλία και τη Σικελία μεταξύ του 140 και 70, οι οποίες συνοψίστηκαν στη μεγάλη εξέγερση υπό την καθοδήγηση του Σπάρτακου. Στις περιοχές αυτές το 2ο αιώνα διοχετευόταν μεγάλος αριθμός δούλων, εξαιτίας της οικονομικής ευμάρειας των κατοίκων τους. Οι δούλοι προέρχονταν από ελληνικές και μη φυλές της Μεσογείου, ενώ ανάμεσά τους βρισκόταν ένα σημαντικό ποσοστό πρώην ελεύθερων με υψηλό πνευματικό επίπεδο, που είχαν περιπέσει στη θέση

αυτή. Τέτοιοι άνθρωποι αντιδρούσαν έντονα στη δική τους υποδούλωση, όχι τόσο στο θεσμό της δουλείας γενικότερα, και είχαν την ικανότητα να ξεσηκώσουν στάσεις.

Σταυρωμένοι δούλοι στην Αππία Οδό έξω από τη Ρώμη. Πίνακας του Fyodor Bronnikov, 1878.

Page 67: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Στόχος τους φαίνεται να ήταν η κατάργηση της υποδούλωσης ανθρώπων που είχαν γεννηθεί ελεύθεροι. Δεν επιδίωκαν δηλαδή να αλλάξουν το σύστημα, αλλά να βελτιώσουν τη θέση τους μέσα

σε αυτό. Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, τέτοια κινήματα δεν μπορούσαν να έχουν τη συμπαράσταση και άλλων καταπιεσμένων τάξεων, οπότε η επανάσταση δε χαρακτηρίζεται ταξική.

Αντίθετα, άλλοι υποστηρίζουν ότι τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα υπήρξαν αρωγοί στα κινήματα των δούλων, προσβλέποντας στη βελτίωση και της δικής τους θέσης. Εκτός από την Ιταλία, στάσεις παρατηρήθηκαν και στην Αττική κατά το 134/3, όπου συμμετείχαν 1000 δούλοι προερχόμενοι όλοι

από τα μεταλλεία του Λαυρίου. Επίσης, στην ίδια περιοχή στάσεις εκδηλώθηκαν ανάμεσα στο 104 και 100 ταυτόχρονα με αλλού, όπως στη Δήλο, τη Μακεδονία (Ανδρίσκος) και την Πέργαμο υπό την

καθοδήγηση του Αριστόνικου, το 132.

Το κλασικό θέατρο στο Θορικό του Λαυρίου. Κτίσμα του 5ου αι.

Page 68: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Εκτός από τις επαναστάσεις των δούλων, όμως, υπήρξαν και περιπτώσεις στάσεων που εκδηλώθηκαν από τις κατώτερες τάξεις των ελληνικών πόλεων με πολιτικοκοινωνικά κίνητρα και

στόχο την κατάργηση των χρεών. Ενδεικτικό παράδειγμα αποτελεί η στάση στην Αχαΐα, την οποία κατέστειλαν γύρω στο 116 π.X. οι Ρωμαίοι εξοντώνοντας τους πρωτεργάτες της.

Το ιερό του Απόλλωνα στα Δίδυμα της Μιλήτου, ένας από τους μεγαλύτερους ναούς του αρχαίου κόσμου, εντυπωσιάζει και σήμερα με το ύψος και την τέχνη των

κιόνων του.

Page 69: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Σύλλογοι

Στον ελληνιστικό κόσμο υπήρχαν διάφορες συσπειρώσεις ατόμων, κοινωνικού ή θρησκευτικού χαρακτήρα, όχι μόνο από τους Έλληνες και τους άλλους εποίκους των βασιλείων που ζούσαν

διασκορπισμένοι στις πόλεις και σε ολόκληρη τη βασιλική χώρα, αλλά και από τους αυτόχθονες. Περισσότερες πληροφορίες για αυτές διασώζονται από το πτολεμαϊκό βασίλειο της Αιγύπτου -

όπου προϋπήρχαν της Ελληνιστικής περιόδου αλλά μόλις τότε ισχυροποιείται ο ρόλος τους-, ενώ ελάχιστες από το βασίλειο των Σελευκιδών.

Αργυρό νόμισμα του Αντιόχου Η' Γρυπού (125-96).

Page 70: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι Έλληνες που είχαν εγκατασταθεί στα ελληνιστικά βασίλεια συνενώνονταν συνήθως σε συλλόγους, οι οποίοι ονομάζονταν έρανοι, και φρόντιζαν για την οργάνωση διάφορων κοινωνικών

εκδηλώσεων, όπως δείπνων ή ακόμη και κηδειών των μελών τους. Η συμμετοχή σε τέτοιους συλλόγους ήταν ανεξάρτητη από το φύλο ή την κοινωνική θέση, ενώ σταδιακά μέλη τους

μπορούσαν να γίνουν και οι ντόπιοι κάτοικοι των ελληνιστικών βασιλείων που δεν ήταν Έλληνες. Προσφερόταν έτσι η δυνατότητα δημιουργίας σχέσεων και δεσμών ανάμεσα στις διαφορετικές

πληθυσμιακές ομάδες.

Αργυρή δραχμή του Αριοβαρζάνη Α' του Φιλορωμαίου, ηγεμόνα της Καππαδοκίας (96-63) και συμμάχου της Ρώμης.

Page 71: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Μία άλλη κατηγορία συσπειρώσεων ήταν τα πολιτεύματα, που σχηματίζονταν από τους εποίκους των πόλεων κατά εθνότητα και ήταν αυτοδιοικούμενες οργανώσεις, από τις οποίες αποκλείονταν οι

αυτόχθονες. Πέρα από τον πολιτικό ρόλο που έπαιζαν αυτές οι κλειστές κοινότητες, συνέβαλλαν επίσης στη διατήρηση των παραδόσεων και του πολιτισμικού προφίλ των επιμέρους εθνοτήτων που τις

αποτελούσαν. Ενδεικτικά αναφέρονται τα πολιτεύματα Ελλήνων και Εβραίων στην Αλεξάνδρεια.

«Οι παγκρατιαστές». Ρωμαϊκό αντίγραφο ελληνιστικού

αγάλματος του 3ου αι. π.Χ. Ύψος: 95 εκ.

Οι δύο νεαροί άντρες επιδίδονται στο παγκράτιο. Οι μυς τους είναι

καλοσχηματισμένοι και αποδίδονται υπερβολικά εξαιτίας

της έντονης σωματική ς προσπάθειας. Τα κεφάλια και των

δύο αθλητών έλειπαν από το σύμπλεγμα και αποκαταστάθηκαν

μετά την ανακάλυψή του. Το σύμπλεγμα αυτό θεωρείται από τα

καλύτερα ρωμαϊκά αντίγραφα αρχαίου χάλκινου συμπλέγματος,

το οποίο παλαιότερα είχα αποδοθεί στον Μύρωνα, τον

Κηφισόδοτο ή τον Ηλιόδωρο, οι οποίοι αναφέρονται από τον

Πλίνιο ως γλύπτες συμπλεγμάτων. Πλέον θεωρείται ότι πρέπει να αποδοθεί είτε στη Σχολή της Περγάμου ή στον Κύκλο του

Λυσίππου.

Page 72: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι περισσότεροι σύλλογοι των αυτόχθονων πληθυσμών δε διέφεραν πολύ από τους ελληνικούς θιάσους της Συρίας ή της Μεσοποταμίας, είχαν δηλαδή θρησκευτικό χαρακτήρα. Υπήρχαν,

ωστόσο, και άλλοι που ήταν οργανωμένοι από το κράτος, όπως για παράδειγμα των βασιλικών υπαλλήλων και ενοικιαστών ή εκείνων που εργάζονταν στα μεταλλεία. Συνενώσεις

επαγγελματιών μαρτυρούνται, τέλος, και για τους αυτόχθονες πληθυσμούς -όπως το κοινόν των μαχαιροποιών στη Σιδώνα (περίπου μέσα 1ου αιώνα π.Χ.)- αλλά και για τους εποίκους.

Το κάστρο των Σταυροφόρων στο λιμάνι της Σιδώνας (13ος αι.).

Page 73: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Βασιλιάς – Αυλικοί

H επικράτηση της μοναρχίας στα ελληνιστικά βασίλεια είχε ως

αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός στενού κύκλου προνομιούχων ατόμων, των αυλικών, γύρω από τον ηγεμόνα, ο

οποίος καταλάμβανε την κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας. Tα άτομα αυτά είχαν συγκεκριμένες αρμοδιότητες και

προέβαιναν συχνά σε επίδειξη του πλούτου τους, όπως άλλωστε έπραττε και ο βασιλιάς. Αμύθητες παραμένουν οι πολυδάπανες επιδείξεις πλούτου του

Αντίοχου Δ' του Επιφανούς και του Πτολεμαίου Φιλάδελφου με ένα πλήθος

χρυσών και αργυρών σκευών, κοσμημάτων, ακριβών υφασμάτων,

πολυτελών επίπλων και έργων τέχνης, οι οποίες όμως προκαλούσαν τη

δυσαρέσκεια ορισμένων μερίδων του πληθυσμού.

Πάνω: Χάλκινο νόμισμα του Αντιόχου Δ' Επιφανούς (175-164).

Κάτω: Χάλκινο νόμισμα του Πτολεμαίου Β' Φιλάδελφου (285-246).

Page 74: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η χλιδή και η αφθονία βέβαια δεν αποτελούσαν χαρακτηριστικά μόνο των μοναρχών και του κύκλου τους, αλλά και των ανώτερων κοινωνικών τάξεων στις πόλεις που εμπορικά ευημερούσαν αυτή την εποχή, όπως η Ρόδος και η Μίλητος. Επίσης, στην ηπειρωτική Ελλάδα, οι Αιτωλοί και οι Ακαρνάνες που επιδίδονταν στην πειρατεία και στο δουλεμπόριο είχαν αποκτήσει αρκετό πλούτο. Μάλιστα, οι πηγές αναφέρουν ότι κάποιος Αιτωλός είχε περιουσία που εκτιμάτο σε 200 τάλαντα.

Αναστηλωμένο θέατρο της πόλης της Ρόδου.

Page 75: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι αυλικοί γύρω από τους μονάρχες ήταν συνήθως Μακεδόνες, αλλά δεν αποκλείονταν και οι μη Έλληνες, όπως οι Πέρσες. Η αυλή λειτουργούσε ως μέρος μιας μεγαλύτερης πολυεθνικής

κοινότητας και τα μέλη της συνδέονταν με δεσμούς "τελετουργικής" φιλίας και αλληλεγγύης. Αποτελούσαν έναν ξεχωριστό κόσμο, στενά όμως συνδεδεμένο με την αριστοκρατία των άλλων ελληνικών πόλεων και με τα ίδια ιδεώδη. Ο Πολύβιος δήλωνε τη δυσαρέσκειά του για αυτή την

κλειστή "κάστα", καθώς τη θεωρούσε εστία συνωμοσιών, δυσφήμησης και συκοφαντίας.

Οπλίτες του στρατού των Πτολεμαίων κατά το 2ο- 1ο αι. Το μεγαλύτερο μέρος του στρατεύματος δεν διέθετε βαριά θωράκιση, πολεμούσε όμως σε πυκνή φάλαγγα κατά τον παραδοσιακό ελληνικό τρόπο. Εντούτοις τον 1ο αι. οι επιδράσεις από την άριστη πολεμική μηχανή της Ρώμης πλήθυναν αναφορικά με τον αμυντικό οπλισμό (ασπίδα, θώρακας).

Page 76: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Την αυλή συγκροτούσε ο ηγεμόνας και η οικογένειά του, οι σωματοφύλακες, οι περισσότεροι από τους οποίους προέρχονταν από τους βασιλικούς παίδες (υποτακτικούς του βασιλιά), και οι

"φίλοι". Οι τελευταίοι -ανώτατοι στρατιωτικοί και διοικητικοί αξιωματούχοι- βρίσκονταν στην ιεραρχία μετά το βασιλιά και ήταν στενά συνδεδεμένοι μαζί του. Ο ηγεμόνας τούς έδειχνε την εύνοιά του με δώρα -παραχώρηση γης και προνόμια-, τα οποία αν και ήταν ανακλητά είχαν ως

αποτέλεσμα τη συσσώρευση μεγάλου πλούτου. Αυτοί με τη σειρά τους ανταπέδιδαν με την αφοσίωση που έδειχναν στο πρόσωπό του.

Αργυρό νόμισμα του Αντιόχου Ζ’, βασιλιά του κράτους των Σελευκιδών.

Page 77: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Άλλα μέλη της αυλής ήταν οι άνθρωποι που ζούσαν στο παλάτι για ορισμένο χρονικό διάστημα και ήταν μόνο χαλαρά εξαρτημένοι από αυτό, όπως πολιτικοί, εξόριστοι και διανοούμενοι. Τέλος, υπήρχε μία κατηγορία που φρόντιζε για την κάλυψη των αναγκών όσων βρίσκονταν στα υψηλά

κλιμάκια και στην οποία ανήκαν οι γιατροί, οι γραφείς, οι μάγειροι, οι ειδικευμένοι και μη δούλοι.

Καλλιτεχνική αναπαράσταση του Μουσείου της Αλεξάνδρειας, του πρωτοποριακού «Πανεπιστημίου» που ιδρύθηκε στην ελληνιστική Αίγυπτο.

Page 78: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Το ελληνιστικό συμπόσιο

Τα πρότυπα για τη μορφή και τη δομή των συμποσίων των ελληνιστικών χρόνων βρίσκονται στην κλασική παράδοση, καθώς και στα μακεδονικά και περσικά συμπόσια. Πιο συγκεκριμένα, το

βασικό τελετουργικό της ανάκλισης (της χρήσης ανακλίντρων) και ο διαχωρισμός σε δείπνο και οινοποσία παρέμειναν ίδια. Το συμπόσιο όμως εμπλουτίστηκε με ορισμένα ανατολικά στοιχεία,

όπως με την τήρηση συγκεκριμένης τελετουργίας και την έμφαση στην πολυτέλεια.

Το ελληνιστικό θέατρο στην Αντιόχεια της Πισιδίας.

Page 79: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Ένα νέο χαρακτηριστικό των συμποσίων κατά την Ελληνιστική περίοδο ήταν ο στρατιωτικός τους χαρακτήρας και ο σημαντικός ρόλος που έπαιζαν στη σχέση αξιωματούχων και απλών

στρατιωτών. Τα συμπόσια που οργάνωνε ο Αλέξανδρος σε φορητές σκηνές, κατά τη διάρκεια των εκστρατειών του στην Ανατολή ή μετά από μεγάλες νίκες, -τακτική που εφάρμοζε και ο πατέρας του Φίλιππος Β'- ήταν φημισμένα για την εκτεταμένη οινοποσία όσων συμμετείχαν αλλά και για

την πολυτέλειά τους, που συγκρινόταν συχνά με την περσική.

Ο Απελλής ζωγραφίζει την Καμπάσπη , ερωμένη του Αλεξάνδρου, μπροστά στο Μακεδόνα βασιλιά. Πίνακας του ΖανκΛουί Νταβίντ (1748-1825).

Page 80: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Τα συμπόσια κατά τους ελληνιστικούς χρόνους συχνά οργανώνονταν από τους μονάρχες και σκοπό είχαν να δημιουργήσουν ή να ενισχύσουν την επαφή με τους υπηκόους τους. Διέφεραν

όμως στην τελετουργία τους τόσο από εκείνα που οργάνωναν οι πέρσες βασιλείς στην Ανατολή όσο και από τα μακεδονικά της Κλασικής περιόδου. Πιο συγκεκριμένα, το περσικό συμπόσιο διακρινόταν για την πολυτέλεια και για τον τελετουργικό τρόπο οργάνωσης, κατά τον οποίο ο βασιλιάς δειπνούσε μόνος -πίσω από ένα παραπέτασμα- ένδειξη του ότι ανήκε σε υψηλότερη

θέση από τους καλεσμένους του.

Χάλκινο νόμισμα του Φιλίππου Ε' της Μακεδονίας (221-179) με την κεφαλή του ποταμού Στρυμόνα εμπρός και τρίαινα με την επιγραφή ΜΑΚΕΔΟΝΩΝ

περιμετρικά πίσω.

Page 81: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Αντίθετα, στα μακεδονικά έτρωγε μαζί με τους προσκεκλημένους του και το δείπνο συχνά κατέληγε σε μεγάλη οινοποσία και έπαιρνε τη μορφή γιορτής. Ο βασιλιάς μέσω των

συμποσίων επιδείκνυε τον πλούτο και τη δύναμή του, τόσο με την εσωτερική διακόσμηση της αίθουσας όσο και με την ποικιλία των διασκεδάσεων και των θεαμάτων που προσέφερε στους

συνδαιτυμόνες του.

Κεφάλι μέδουσας από το ιερό του Απόλλωνα στα Δίδυμα της Μιλήτου.

Page 82: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Διακρίνονται δύο τύποι συμποσίων: α) τα ιδιωτικά συμπόσια της βασιλικής οικογένειας και των ανθρώπων του

στενού τους περιβάλλοντος, τα οποία λάμβαναν χώρα σε συγκεκριμένα δωμάτια του παλατιού, και β) τα

επίσημα συμπόσια. Οργανώνονταν από το βασιλιά, που βρισκόταν στην

κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας και αποτελούσε τον ανώτερο πολιτικό

άρχοντα, και συμμετείχαν σε αυτά οι "φίλοι" του, ξένοι πρεσβευτές από άλλες πόλεις ή βασίλεια καθώς και

διάφοροι άλλοι προσκεκλημένοι. Tα "δημόσια" συμπόσια συγκέντρωναν

πολύ κόσμο και για αυτό οργανώνονταν στη μεγαλύτερη

αίθουσα του παλατιού, έξω από αυτό ή ακόμη και σε ιερά. Σε κάθε περίπτωση,

πάντως, τα συμπόσια ξεκινούσαν το απόγευμα ή νωρίς το βράδυ.

Ψηφιδωτό δάπεδο το οποίο κοσμούσε ένα από τα δωμάτια της "οικίας του

Μενάνδρου" στη Μυτιλήνη. Παριστάνεται σκηνή από την κωμωδία Πλοκίων του

ποιητή. 3ος αιώνας μ.Χ.

Page 83: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Τα βασιλικά συμπόσια οργανώνονταν σε μία αίθουσα του ανακτόρου, ειδική για τέτοιες εκδηλώσεις, που ονομαζόταν συμπόσιο ή ανδρώνας. Καθώς όμως ο αριθμός όσων συμμετείχαν δεν ήταν σταθερός θα πρέπει να υπήρχαν στα παλάτια πολλές αίθουσες διαφορετικού μεγέθους

για αυτό το σκοπό. Ήταν διακοσμημένες με πολύχρωμα μωσαϊκά δάπεδα, μαρμαροθετήσεις στους τοίχους, χρυσοποίκιλτες οροφές και βαρύτιμα καλύμματα για τις κλίνες, που έφεραν

πολύτιμους λίθους, χρυσό και ασήμι. Ο μεγάλος αριθμός των αιθουσών συμποσίου που βρίσκουμε στα μακεδονικά ανάκτορα -όπως για παράδειγμα στης Πέλλας- δείχνει τη μεγάλη

σημασία που είχε το συμπόσιο για τη μακεδονική αυλή.

Τα ανάκτορο της Πέλλας.

Page 84: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Όπως συνέβαινε και στα περσικά συμπόσια, ο κήπος των παλατιών -ο ονομαζόμενος παράδεισος- έπαιζε σημαντικό ρόλο στο συμπόσιο και δημιουργούσε το κύριο περιβάλλον για τις εορταστικές εκδηλώσεις. Στη διάρκεια των εκστρατειών του Αλεξάνδρου το

δείπνο σε κήπο ήταν αρκετά συνηθισμένο. Ο υπόστεγος χώρος (σκηνή) στο ανάκτορο του

Πτολεμαίου Β' στην Αλεξάνδρεια είχε τη μία πλευρά του ανοιχτή προς τον κήπο. Ήδη από τα χρόνια του

Aλεξάνδρου υπάρχουν πληροφορίες για τη δομή των επίσημων βασιλικών συμποσίων. Η έναρξή τους

σηματοδοτούνταν από θυσίες, στη συνέχεια ακολουθούσε το δείπνο και τέλος η οινοποσία, πότος,

και τα θεάματα. Φημισμένα ήταν τα δείπνα που οργάνωνε ο Δημήτριος Πολιορκητής λόγω του

μεγάλου κόστους και της πολυτέλειάς τους, τα οποία επισκίαζαν τα παλαιότερα μακεδονικά και

συναγωνίζονταν εκείνα της Κύπρου και της Φοινίκης. Kατά την Ελληνιστική περίοδο, στις μικρότερες αίθουσες συμποσίων στα ανάκτορα -όπως για

παράδειγμα στης Βεργίνας και της Περγάμου- οι κλίνες ήταν τοποθετημένες κατά μήκος των τοίχων,

σύμφωνα με την κλασική παράδοση. Ψηφιδωτό που απεικονίζει τη βασίλισσα Βερενίκη των

Πτολεμαίων.

Page 85: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Αντίθετα, στα συμπόσια των Σελευκιδών και των Πτολεμαίων ακολουθήθηκαν διαφορετικές παραδόσεις και πρότυπα. Τόσο το μέγεθος των αιθουσών όσο και η διάταξη του εσωτερικού χώρου διέφεραν. Γενικά, πάντως, οι μεγάλες αίθουσες με τις κλίνες κατά μήκος των τοίχων

δεν ευνοούσαν την ανάπτυξη συζητήσεων, αλλά επικέντρωναν το ενδιαφέρον των συμποσιαστών στο πρόσωπο του βασιλιά αντικατοπτρίζοντας την κυριαρχία της μοναρχίας,

όπως προσιδίαζε περισσότερο στο πρότυπο της Ανατολής και όχι στο ελληνικό.

Η Κλεοπάτρα των Πτολεμαίων στο ανάκλιντρό της.

Page 86: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Στο νέο χαρακτήρα του βασιλικού συμποσίου συνέβαλε ακόμη και το γεγονός

ότι οι μονάρχες των ελληνιστικών βασιλείων της Ανατολής εγκαταστάθηκαν στα

ανάκτορα των ηγεμόνων των Περσών και δεν προχώρησαν σε αλλαγές και

αναδιαμόρφωση των μεγάλων τελετουργικών αιθουσών όπου οργανώνονταν τα συμπόσια.

Τέλος, σύμφωνα με τα πρότυπα της Ανατολής, μέσω του συμποσίου

προβαλλόταν η ευημερία του ηγεμόνα, αγαπητού από τους θεούς και τους υπηκόους

του.

Ο μεθυσμένος Διόνυσος με συντροφιά έναν σάτυρο. Ρωμαϊκό

αντίγραφο ελληνιστικού πρωτοτύπου.

Page 87: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Η ελληνική κοινωνία στα πρώτα χρόνια της ρωμαϊκής κυριαρχίας

Η αυξανόμενη πολιτική επιρροή και η σταδιακή διείσδυση της Ρώμης στην

ανατολική Μεσόγειο, κατά το 2ο αιώνα π.Χ., είχε ως αποτέλεσμα την εμφάνιση

ρωμαϊκών οικογενειών από την Ιταλία στη Μακεδονία και στην υπόλοιπη Ελλάδα. Με

αυτό τον τρόπο αναθερμάνθηκαν οι εμπορικές σχέσεις μεταξύ της Ιταλίας και

της Ελλάδας, που είχαν διακοπεί λόγω των Καρχηδονιακών πολέμων, και προστέθηκε

μία νέα εθνότητα στον ελλαδικό χώρο. Mε την επέκταση της ρωμαϊκής κυριαρχίας, ειδικότερα μετά τον πόλεμο με το βασιλιά

της Mακεδονίας Περσέα και την επακόλουθη δημιουργία της επαρχίας της

Μακεδονίας από τους Ρωμαίους, ο αριθμός των ρωμαίων αποίκων -κυρίως από τη νότια Ιταλία- αυξήθηκε πολύ. Καθώς μάλιστα ο

ρόλος τους στην οικονομική ζωή της Ελλάδας ήταν πολύ σημαντικός,

αναπόφευκτα επηρεάστηκε και η κοινωνία της.

Page 88: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Οι ρωμαίοι συμπραγματευόμενοι, δηλαδή όσο ασχολούνταν με τις τράπεζες και το εμπόριο, ερχόμενοι στην Ελλάδα βρήκαν ευκαιρίες για απόκτηση εγγείου ιδιοκτησίας, ανέπτυξαν έναν ενεργό ρόλο στην πολιτική, κοινωνική και θρησκευτική ζωή των πόλεων όπου εγκαταστάθηκαν και σύντομα προσαρμόστηκαν στον ελληνικό τρόπο ζωής. Παράλληλα με τα κεφάλαια που έφεραν μαζί τους, για να τα επενδύσουν, έδωσαν ώθηση στην παρηκμασμένη μεσαία τάξη. Τέλος, μετά τη διείσδυση των Ρωμαίων στα ελληνικά πράγματα σημειώθηκαν στην Ελλάδα στάσεις των δούλων και όσων ανήκαν στα κατώτερα κοινωνικά στρώματα. Κύρια αιτία ήταν οι πολεμικές επιχειρήσεις του 2ου αιώνα και

οι συνέπειές τους, που τους είχαν οδηγήσει σταδιακά σε μεγάλη εξαθλίωση.

Τα ερείπια της αγοράς της ρωμαϊκής Κορίνθου. Η αρχαία πόλη καταστράφηκε από τους Ρωμαίους το 146 και κτίστηκε από την αρχή έναν αιώνα αργότερα, επί Ιούλιου Καίσαρα. Υπήρξε έκτοτε από τα μεγαλύτερα

λιμάνια της Μεσογείου.

Page 89: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Παράρτημα

Οι Πηγές της Ελληνιστικής Ιστορίας Όλα τα είδη του γραπτού λόγου (γραμματειακές πηγές, επιγραφές σε παπύρους, όστρακα - κυρίως στο

πτολεμαϊκό βασίλειο - και νομίσματα). Ιδιαίτερη σημασία έχει ότι κανένα ιστοριογραφικό έργο της ελληνιστικής εποχής δεν έχει σωθεί ολόκληρο, αλλά ο μεγάλος αριθμός των σωζόμενων επιγραφών

αναπληρώνει το κενό. Έχουμε αποσπάσματα ιστορικών έργων, που ασχολούνται με μία πληθώρα ειδών: παγκόσμια, θεματική, τοπική και ιστορία προσώπων.

Στον 3ο π.Χ. αιώνα, σώζονται μόνο αποσπάσματα ιστορικών έργων συγγραφέων όπως ο Ιερώνυμος ο Καρδιανός, ο Δούρις ο Σάμιος, ο Φύλαρχος ο Αθηναίος, ο Τίμαιος, ο οποίος έγραψε την ιστορία της

Σικελίας και Κάτω Ιταλίας. Οι ιστοριογράφοι αυτοί επηρέασαν τους μεταγενέστερους και τα έργα τους έχουν μεγάλη σημασία.

Τον 2ο π.Χ. αιώνα κυριαρχεί στην ιστοριογραφία ο Πολύβιος ο Μεγαλοπολίτης (περίπου 200 π.Χ. - περίπου 118 π.Χ.), που έζησε τα έτη 168-150 π.Χ. στη Ρώμη ως όμηρος. Μετά τη μάχη της Πύδνας, τα

ελληνικά κράτη που είχαν τηρήσει ουδέτερη στάση τιμωρήθηκαν και η Αχαϊκή Συμπολιτεία υποχρεώθηκε να στείλει 1000 επιφανείς πολίτες ως ομήρους στη Ρώμη, ανάμεσα στους οποίους και ο

Πολύβιος. Το έργο του «Ιστορίαι» καλύπτει το χρονικό διάστημα 264-146 π.Χ., από την έναρξη του Α΄ καρχηδονιακού πολέμου ως την καταστροφή της Καρχηδόνας από τους Ρωμαίους, και στην πλήρη μορφή του αποτελούνταν από 40 βιβλία, από τα οποία σώθηκαν πλήρως μόνο τα πέντε και πολλά

αποσπάσματα από τα υπόλοιπα. Κατά ένα μέρος τα απολεσθέντα τμήματα του έργου του αναπληρώνονται από τον Τίτο Λίβιο, που χρησιμοποίησε ως πηγή του τον Πολύβιο. Ο Πολύβιος αφηγείται τα πολιτικά και στρατιωτικά γεγονότα, την «πραγματική ιστορία», η οποία απαιτεί την

αυτοψία του ιστορικού και τη χρήση αρχείων για την τεκμηρίωση των γεγονότων. Μία πρωτότυπη εξέλιξη του Πολύβιου είναι ότι εξηγεί την ιστορική εξέλιξη με τα είδη των πολιτευμάτων. Πιστεύει ότι υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ του βαθμού ανάπτυξης και τον τρόπο διακυβέρνησης ενός κράτους. Έτσι,

συσχέτισε την άνοδο μίας δύναμης με το πολίτευμα.

Page 90: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Τους 1ους π.Χ. και μ.Χ. αιώνες, Έλληνες και Λατίνοι ιστορικοί συνεχίζουν το έργο του Πολύβιου. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης (ακμή περί τα μέσα του 1ου π.Χ. αιώνα) έγραψε τη «Βιβλιοθήκη

ιστορική», μία παγκόσμια ιστορία από τη μυθολογία ως το 60/59 π.Χ. Το πλήρες έργο αποτελούνταν από 40 βιβλία, από τα οποία σώζονται τα πρώτα πέντε και τα βιβλία έντεκα έως

είκοσι (τα οποία αναφέρονται στην ιστορία των ετών 480-302) Ο Διόδωρος προτάσσει ένα γενικότερο προοίμιο στο οποίο εκθέτει τις απόψεις του για μία συγκροτημένη θεωρία της

ιστορίας. Κάθε επιμέρους βιβλίο εισάγεται με ένα μικρό πρόλογο με γενικές απόψεις. Ο τρόπος γραφής του είναι συγχρονικός και διαχρονικός: αφηγείται τα γεγονότα κατ’ έτος,

χρησιμοποιώντας για τη χρονολόγηση τους καταλόγους των Ρωμαίων υπάτων και των επωνύμων αρχόντων, και τα γεγονότα του ίδιου έτους κατά γεωγραφική περιοχή, π.χ. Ελλάδα, Ιταλία,

Αφρική, Σικελία). Επειδή θεωρεί την ιστορική γεωγραφία απαραίτητη για την κατανόηση των γεγονότων, κάνει συχνά γεωγραφικές παρεκβάσεις.

Ο Τίτος Λίβιος (59 π.Χ.-17 μ.Χ.) έγραψε τη ρωμαϊκή ιστορία από την ίδρυση της Ρώμης ως το έτος 9 π.Χ. στο έργο του «Ab urbe condita libri» (Βιβλία από ιδρύσεως της πόλης). Αναφέρεται

στην ελληνική παράλληλα με τη ρωμαϊκή ιστορία. Για αυτά τα τμήματα της ιστορίας του χρησιμοποιεί ως πηγή το έργο του Πολύβιου.

Page 91: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Το 1ο και 2ο μ.Χ. αιώνα, ο Πλούταρχος από τη Χαιρώνεια της Βοιωτίας (περίπου 50 - περίπου 120 μ.Χ.) έγραψε ιστορικές βιογραφίες, του «Βίους» ιστορικών προσώπων. Δύο ιστορικοί των αυτοκρατορικών χρόνων ξεχωρίζουν: ο πρώτος είναι ο Φλάβιος Αρριανός (…-146 μ.Χ.) από τη

Νικομήδεια της Μικράς Ασίας, που είχε ασκήσει και διοικητικά αξιώματα. Έγραψε την «Αλεξάνδρου Ανάβασις» και μια σύντομη ιστορία των διαδόχων του, της οποίας σώζεται μία

περίληψη. Ο Αππιανός από την Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου (τέλος 1ου- προ 165 μ.Χ.) που είναι γενικά σύγχρονος του Αρριανού. Έγραψε σε 24 βιβλία στα ελληνικά την ιστορία της Ρωμαϊκής

αυτοκρατορίας και την ιστορία των ρωμαϊκών επαρχιών έως την ένταξή τους στη ρωμαϊκή αυτοκρατορία, με τη χρονική σειρά που είχαν καταληφθεί. Η «Συριακή», που αναφέρεται στο

βασίλειο των Σελευκιδών ως το 63 π.Χ., είναι η μοναδική αφηγηματική πηγή που έχουμε για το βασίλειο αυτό.

Page 92: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.3 (από τον Μέγα Αλέξανδρο στους Ρωμαϊκούς χρόνους), εκδ. Εκδοτική Αθηνών

και «Η Καθημερινή», Αθήνα 2010, σ.σ. 26-101

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/06 (Ελληνιστική Περίοδος)

Γ) Στα άρθρα της ιστοσελίδας http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/encyclopedia/hellenistic/index.html

(Ιστορία της ελληνιστικής γραμματείας )

Δ) Στα άρθρα της ιστοσελίδας http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art/

(Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

Page 93: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Andrewes A, Η Αρχαία Ελληνική Κοινωνία, μτφρ. Ανδρέας Παναγόπουλος, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1983

Ballet Pascale, Η καθημερινή ζωή στην Αλεξάνδρεια (331-30 π.Χ.), μτφρ. Σταύρος Βλοντάκης, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 2002

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Boardman John, Οι αρχαίοι Έλληνες στην υπερπόντια εξάπλωσή τους, μτφρ. Ηλίας Ανδρεάδης, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Canfora Luciano. Ελληνισμός. Ερμηνεία της Αλεξανδρινής εποχής, μτφρ. Σ. Μαρκέτος. εκδ. Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1992

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Fantuzzi M. & Hunter R., Ο Ελικώνας και το Μουσείο. Η ελληνιστική ποίηση από την εποχή του Μεγάλου Αλεξάνδρου έως την εποχή του Αυγούστου, μτφρ. Δ. Κουκουζίκα & Μ. Νούσια, εκδ. Πατάκης, Αθήνα 2002

Flaceliere Robert, Ο Δημόσιος και Ιδιωτικός Βίος των Αρχαίων Ελλήνων, μτφρ. Γεράσιμος Βανδώρος, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1995

Garnsey Peter και Saller Richard, Η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία – Οικονομία, Κοινωνία και Πολιτισμός, μτφρ. Βασίλης Αναστασιάδης, εκδ. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1998

Page 94: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Glotz Gustave, Η Ελληνική Πόλις, μτφρ. Αγνή Σακελλαρίου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1989

Gehrke Η., Ιστορία του ελληνιστικού κόσμου, μτφρ. Ά. Χανιώτης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 2000

Hammond Nicolas, Μέγας Αλέξανδρος, ένας ιδιοφυής, μτφρ. Πάνος Θεοδωρίδης, εκδ. Μαλλιάρης-Παιδεία, Αθήνα 1997

Hutchinson. G.O, Ελληνιστική ποίηση, μτφρ. Λ. Χατζηκώστα, εκδ. Καρδαμίτσα Αθήνα 2007.

Irby G.L. & Keyser M.-P., Η ελληνική επιστήμη στην ελληνιστική εποχή, μτφρ. Θ. Δαρβίρη, εκδ. Ενάλιος, Αθήνα 2010

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ. Δ’ – Στ’, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1970

Καρδαράς Γεώργιος, Η άνοδος και η πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, εκδ. Περισκόπιο, Αθήνα 2002

Κοκκορού-Αλευρά Γεωργία, Η Τέχνη της Αρχαίας Ελλάδας. Σύντομη Ιστορία (1050-50 π.Χ.), εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1991

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Long A. A., Η ελληνιστική φιλοσοφία. μτφρ. Σ. Δημόπουλος, Μ. Δραγώνα & Μονάχου, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1990

Manfredi Valerio Massimo, Οι Έλληνες της Δύσης, μτφρ. Βανέσα Λάππα, εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 1997

Μπαμπινιώτης Γεώργιος (επιμ.), Η Γλώσσα της Μακεδονίας – η αρχαία Μακεδονική και η ψευδώνυμη γλώσσα των Σκοπίων, εκδ. Ολκός, Αθήνα 1992

Page 95: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Parke H.W, Οι Εορτές στην Αρχαία Αθήνα, μτφρ. Χαράλαμπος Ορφανός, εκδ. Δαίδαλος-Ιωαν. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 2000

Παπαχατζής Νικόλαος, Η θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Pollitt Jerome Jordan, Η Τέχνη στην Ελληνιστική Εποχή, μτφρ. Αφροδίτη Γκάζη, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1994

Προμπονάς Ιωάννης, Ελληνική Επική Ποίηση, από τα μυκηναϊκά χρόνια ως σήμερα, Αθήνα 1990

Ραμού-Χαψιαδή Άννα, Από τη φυλετική στην πολιτική κοινωνία. Πολιτειακή εξέλιξη της Αθήνας, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1982

Rostovtzeff Michail, Ρωμαϊκή Ιστορία, μτφρ. Βασίλης Καλφάογλου, εκδ. Παπαχατζή, Αθήνα 1984

Sharples R.W., Στωικοί, Επικούρειοι και Σκεπτικοί. μτφρ. Μ. Λυπουρλής & Γ. Αβραμίδης, εκδ. Θύραθεν, Αθήνα 2002

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα 1998

Τραυλός Ιωάννης, Πολεοδομική εξέλιξις των Αθηνών, εκδ. Καπόν, Αθήναι 1993( Β’ έκδοση)

Τσιμπουκίδης Δημήτριος, Ιστορία του Ελληνιστικού Κόσμου, εκδ. Παπαδήμα, Αθήνα 1983

Walbank F.W., Ο Ελληνιστικός Κόσμος, μτφρ. Τάσος Δαρβέρης, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 1993

Page 96: Ελληνιστική εποχή (γ.κοινωνία)

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/encyclopedia/hellenistic/index.html (Ιστορία της αρχαίας ελληνιστικής γραμματείας )

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms( Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την αρχαία Ελλάδα και την αρχαία Ρώμη)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)