ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥ

ΜΕΣΟΕΛΛΑΔΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟΣγ. κοινωνία

Η γενική εικόνα που απορρέει από τα κοινωνικά δεδομένα της Μεσοελλαδικής εποχής είναι ότι επικρατούσε ένα καθεστώς ένδειας και κοινωνικής ανασφάλειας που οφειλόταν σε οικονομικούς

παράγοντες ή σε κοινωνικές ανακατατάξεις. Οι κάτοικοι της Στερεάς Ελλάδας κατέβαλλαν επίπονες προσπάθειες επιβίωσης, οι οποίες δεν τους επέτρεπαν να δημιουργήσουν αξιοσημείωτα τεχνολογικά επιτεύγματα ή μορφές υψηλής τέχνης. Εκτός από ορισμένες ταφικές πρακτικές που

μπορούν να θεωρηθούν ως δείγματα λατρείας, δεν υπάρχουν επίσης ενδείξεις για τις θρησκευτικές πεποιθήσεις της μεσοελλαδικής κοινωνίας.

Από όλες τις πτυχές του μεσοελλαδικού πολιτισμού, τα ταφικά έθιμα, τα οποία είναι

αρκετά καλά γνωστά από τις αναρίθμητες ταφές αυτής της εποχής, δίνουν την καλύτερη εικόνα

της μεσοελλαδικής κοινωνίας και αντικατοπτρίζουν τις συνθήκες κάτω από τις

οποίες επιβίωνε ο πληθυσμός. Τα δημογραφικά στοιχεία που προκύπτουν από τους τάφους

αλλά και η πυκνότητα της κατοίκησης παραπέμπουν σε μια σημαντική αύξηση του

πληθυσμού σε σύγκριση με την Πρώιμη Χαλκοκρατία και σε μια ελαφρά αύξηση του μέσου όρου ζωής παρόλο που η θνησιμότητα, ειδικότερα η παιδική, ήταν ιδιαίτερα υψηλή.

Tο πρώτο στάδιο αποκατάστασης προσώπων από

τον Tαφικό Kύκλο B των Μυκηνών.

Στους μεσοελλαδικούς οικισμούς δε διακρίνονται κτήρια που να φαίνονται περισσότερο σημαντικά από τα υπόλοιπα, ενώ από τα δεδομένα των νεκροταφείων δεν προκύπτουν δείγματα μιας εμφανούς κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Αυτά τα στοιχεία υποδεικνύουν ότι η κοινωνία της Μεσοελλαδικής εποχής διακρινόταν από μια σχετική ισοτιμία των μελών της. Η εικόνα αυτή της ισοτιμίας όμως

αλλάζει κατά το δεύτερο τέταρτο του 16ου αιώνα, κατά το διάστημα δηλαδή της μετάβασης στην πρώιμη Μυκηναϊκή εποχή. Από πολλά νεκροταφεία της ηπειρωτικής Ελλάδας φαίνονται τώρα τα πρώτα δείγματα μιας έντονης κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Τα πλούσια ταφικά κτερίσματα και οι διαβαθμίσεις της πολυτέλειας ανάλογα με την κοινωνική θέση των νεκρών φανερώνουν από τη μια

πλευρά μια αιφνίδια συσσώρευση πλούτου και από την άλλη την άνιση κατανομή του.

Αγγεία της Μεσοελλαδικής εποχής.

Η ΚΑΘΟΔΟΣ ΦΥΛΩΝ ΤΗΣ ΙΝΔΟΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΟΜΟΓΛΩΣΣΙΑΣΗ αναζήτηση στοιχείων για τους πρώτους ινδοευρωπαίους κατοίκους του ευρωπαϊκού χώρου επικεντρώνεται στη μελέτη της ελληνικής Προϊστορίας. Και αυτό γιατί τα ελληνικά φύλα της εποχής του Χαλκού είναι τα μόνα ινδοευρωπαϊκά φύλα, για τα οποία υπάρχουν άφθονα και

σημαντικά στοιχεία, προερχόμενα κυρίως από τις παραδόσεις που διασώζονται στον Όμηρο και τους ελληνικούς μύθους. Από τη στιγμή που η μυκηναϊκή γλώσσα αναγνωρίστηκε ως ελληνική, η

έρευνα απέκτησε ένα ακόμη στοιχείο που συνδέει τους ελλαδικούς πολιτισμούς της Χαλκοκρατίας με το ινδοευρωπαϊκό ζήτημα. H ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια.Η ελληνική γλώσσα που ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια θεωρήθηκε ότι ομιλούνταν από φύλα ινδοευρωπαϊκής καταγωγής, τα οποία μετά την είσοδό τους στο χώρο της ηπειρωτικής

Ελλάδας εδραίωσαν τη γλώσσα τους, εκτοπίζοντας σταδιακά τις μέχρι τότε ομιλούμενες προελληνικές διαλέκτους. Από την αρχή του αιώνα μας η έρευνα ασχολήθηκε επισταμένως με το

ερώτημα, πότε ακριβώς έλαβε χώρα η είσοδος των ινδοευρωπαϊκών φύλων στην ελληνική χερσόνησο.

H ινδοευρωπαϊκή γλωσσική οικογένεια.

Η "κάθοδος των Ινδοευρωπαίων" θεωρήθηκε ότι θα είχε προκαλέσει αναστάτωση στον εγχώριο πληθυσμό και δε θα ήταν απόλυτα ειρηνική. Έτσι, άρχισε να αναζητάται το διάστημα εκείνο κατά το οποίο σημειώθηκαν βίαιες πληθυσμιακές μετακινήσεις. Η ιστορική αυτή στιγμή έχει

συνδεθεί από πολλούς ερευνητές στο παρελθόν με το διάστημα γύρω στο 2000 π.Χ., δηλαδή με την αρχή της Μεσοελλαδικής εποχής, επειδή η περίοδος που ακολούθησε παρουσιάζει έντονα

στοιχεία κοινωνικών ανακατατάξεων. Τα πενιχρά δείγματα του υλικού πολιτισμού, η οπισθοδρόμηση της κοινωνικής οργάνωσης και της τεχνολογίας και η ανάγκη οχυρωματικών

έργων θεωρήθηκαν φαινόμενα που προκλήθηκαν από τη βίαιη εισβολή των νέων φύλων.

Λέρνα Αργολίδος (Φάση V). Μεσοελλαδικά διακοσμημένα όστρακα.

Με αφετηρία αυτά τα γενικά χαρακτηριστικά στοιχεία του μεσοελλαδικού πολιτισμού, δημιουργήθηκε ένα σύνολο θεωριών που αναζητούσε στα αρχαιολογικά κατάλοιπα τα τεκμήρια

της ινδοευρωπαϊκής καθόδου. Ως ενδείξεις που παρέπεμπαν στους ινδοευρωπαίους εισβολείς θεωρήθηκαν μερικά νεοεισαχθέντα στοιχεία και έθιμα, όπως η εμφάνιση του αλόγου, η χρήση των

τύμβων ή ακόμη και η εμφάνιση της τροχήλατης μινυακής κεραμικής, τα οποία θεωρήθηκε ότι είχαν φέρει μαζί τους οι πρώτοι Έλληνες.

Oι κυριότερες ομάδες ινδοευρωπαϊκών γλωσσών της Eυρώπης.

Οι θεωρίες αυτές παρουσιάζουν όμως αρκετά προβλήματα τεκμηρίωσης. O τόπος προέλευσης των Πρωτοϊνδοευρωπαίων δεν έχει ακόμη προσδιοριστεί με ακρίβεια, ενώ παραμένει αμφίβολο ακόμη και το αν οι ομιλούντες την πρωτοϊνδοευρωπαϊκή γλώσσα ανήκαν σε μια συγκεκριμένη φυλετική ομάδα. Οι καταστροφές εξάλλου που σημειώθηκαν στον ελλαδικό χώρο συνέβησαν

μάλλον σε διαφορετικές περιόδους, οι σημαντικότερες από αυτές πριν από την τελευταία περίοδο της Πρωτοελλαδικής εποχής (2300 π.Χ. περίπου). Επίσης, συχνά αποδεικνύεται ότι τα στοιχεία

που είχαν θεωρηθεί νεοεισαχθέντα αποτελούν στην πραγματικότητα συνέχεια της εγχώριας αιγαιακής παράδοσης. Η σύνδεση των κοινωνικών δεδομένων της Μεσοελλαδικής εποχής με τον

ερχομό των πρώτων ινδοευρωπαϊκών φύλων θεωρείται σήμερα υπερεκτίμηση ορισμένων αρχαιολογικών στοιχείων και βεβιασμένη σύνδεσή τους με γλωσσολογικά και ιστορικά στοιχεία.

Έτσι, κατά τις τελευταίες δεκαετίες έχει επικρατήσει η τάση να μελετώνται τα πορίσματα της αρχαιολογικής έρευνας ανεξάρτητα από το ζήτημα του "ερχομού των πρώτων Ελλήνων".

Μια από τις παλαιές θεωρίες ήθελε τους πρώτους Έλληνες να έχουν έρθει από τη Μικρά Ασία γύρω στο 1900 π.Χ. Σήμερα, οι θεωρίες αυτές δεν έχουν μεγάλη απήχηση

στους αρχαιολόγους.

ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑΤα δημογραφικά και

ανθρωπολογικά στοιχεία για τη Μεσοελλαδική εποχή

προκύπτουν από το πλούσιο υλικό των νεκροταφείων και

από τα ενδεικτικά στοιχεία των επιφανειακών ερευνών. Ο

πληθυσμός των μεσοελλαδικών οικισμών

σπάνια ξεπερνούσε τους 500 κατοίκους. Η πυκνότητα του πληθυσμού της Μεσσηνίας

υπολογίζεται ότι έφτανε τους 130 ανθρώπους περίπου ανά

εκτάριο.

Λέρνα. Μέρος του αρχαιολογικού χώρου.

Τα περισσότερα δημογραφικά στοιχεία προέρχονται από τα νεκροταφεία δύο μεσοελλαδικών θέσεων της

Αργολίδας, της Λέρνας και της Ασίνης. Από τις στατιστικές μελέτες του οστεολογικού υλικού της

Λέρνας προκύπτει ότι η παιδική θνησιμότητα έφτανε σε πολύ υψηλά σημεία. Οι περισσότεροι από τους μισούς κατοίκους της Λέρνας πέθαιναν σε ηλικία μικρότερη των 15 χρόνων. Το 36% των παιδιών

πέθαινε σε βρεφική ηλικία, ενώ το 21% σε ηλικία μικρότερη των πέντε ετών. Ο μέσος όρος ζωής έφτανε

για τις γυναίκες τα 30 και για τους άντρες τα 35 χρόνια. Οι γυναίκες αποκτούσαν συνήθως τρία παιδιά,

το πρώτο στα δεκαεννιά τους περίπου χρόνια και πέθαιναν συνήθως στα τριάντα τους. Τα

ανθρωπολογικά στοιχεία από το νεκροταφείο της Ασίνης δείχνουν ότι οι περισσότεροι άντρες πέθαιναν γύρω στα τριάντα με σαράντα τους χρόνια. Παρόλη

την εικόνα όμως της υψηλής θνησιμότητας που προκύπτει από τις ανθρωπολογικές μελέτες, ο μέσος

όρος ζωής κατά τη Μέση εποχή του Χαλκού φαίνεται υψηλότερος σε σχέση με εκείνον της Πρώιμης

Χαλκοκρατίας. Aσίνη. Kρανίο με ένδειξη τρυπανισμού.Δ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ

Οι οστεολογικές μελέτες από τα νεκροταφεία αυτών των θέσεων προδίδουν τα είδη των ασθενειών από τις οποίες έπασχαν συνήθως οι κάτοικοι. Έτσι γνωρίζουμε ότι οι κάτοικοι της Ασίνης έπασχαν κατά την παιδική τους ηλικία από ελαφρή θερμιδική έλλειψη και από έλλειψη πρωτεϊνών κρέατος. Στους ενήλικες παρατηρήθηκαν συχνά παθολογικές παραμορφώσεις στους ώμους και τα χέρια, οι

οποίες παραπέμπουν σε μια μορφή οστεοαρθρίτιδας που προκαλείται από τη βαριά εργασία. Οι κάτοικοι έπασχαν επίσης συχνά και από διάφορες ασθένειες επιδημικού χαρακτήρα. Πολύ συχνή

ήταν η εμφάνιση της αναιμίας, της δυσεντερίας, της βρεφικής διάρροιας και των παιδικών ασθενειών, ενώ και τα δύο φύλα έπασχαν από οδοντικές παθήσεις. Οι κάτοικοι της Λέρνας

υπέφεραν συχνά από μεσογειακή αναιμία και από ελονοσία, την οποία προκαλούσαν οι κλιματικές συνθήκες στην ελώδη αυτή περιοχή της κοιλάδας του Άργους.

Λέρνα. Άποψη της περιοχής των βάλτων.

Εκτός από τα ίχνη χρόνιων ασθενειών, παρατηρήθηκαν στους σκελετούς και τραυματισμοί που μπορεί να είχαν προκληθεί σε ατυχήματα κατά τη διάρκεια της εργασίας και άλλα που μπορεί να επήλθαν κατά τη διάρκεια βίαιων συγκρούσεων. Ο τρυπανισμός κρανίων που παρατηρήθηκε σε

σκελετούς της Λέρνας δείχνει ότι οι κάτοικοι είχαν τεχνικές γνώσεις χειρουργικών επεμβάσεων..

Λέρνα Αργολίδος (Φάση V). Μεσοελλαδικό αγγείο με πόδι.

ΘΡΗΣΚΕΙΑΟι αρχαιολογικές μαρτυρίες που θα παρέπεμπαν στις

θρησκευτικές πεποιθήσεις της μεσοελλαδικής κοινωνίας είναι σχεδόν ανύπαρκτες, καθώς από αυτή την περίοδο της Προϊστορίας λείπουν οι μορφές εκείνες του υλικού πολιτισμού που συνδέονται συνήθως με τη λατρεία. Σε

αντίθεση με τα δεδομένα της μινωικής και της Μυκηναϊκής εποχής, στους μεσοελλαδικούς οικισμούς

δεν έχουν βρεθεί κτήρια με τη χαρακτηριστική διαρρύθμιση και την πρόβλεψη ειδικών εγκαταστάσεων που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως ναοί. Λείπουν

επίσης τα τελετουργικά σκεύη που χρησιμοποιούνταν καθ' όλη τη διάρκεια της εποχής του Χαλκού στη

μινωική Κρήτη και τη μυκηναϊκή Ελλάδα. Τα ανθρωπόμορφα λατρευτικά ειδώλια, τα οποία

κατασκευάζονταν στην ηπειρωτική Ελλάδα και τις Κυκλάδες κατά την Πρώιμη Χαλκοκρατία,

εξαφανίζονται κατά τη Μέση Χαλκοκρατία και δεν κάνουν την εμφάνισή τους παρά μόνο κατά τα ώριμα

στάδια της Μυκηναϊκής εποχής. Mυκήνες. Tαφικός Kύκλος A,

τάφος III. Ρυτό από φαγεντιανή σε σχήμα

τρίτωνα.Aθήνα, Eθνικό Aρχαιολογικό Mουσείο 166.1. YΠΠO/TAΠ.

Η απουσία όλων αυτών των στοιχείων δείχνει ότι κατά τη Μεσοελλαδική εποχή λαμβάνουν χώρα βαθιές τομές στα κοινωνικά και τα θρησκευτικά έθιμα. Τα έθιμα ταφής, παρά τις διαφορετικές ερμηνείες που επιδέχονται, απομένουν οι μόνες πτυχές ανθρώπινων δραστηριοτήτων, οι οποίες δείχνουν τις ριζικές αλλαγές στις δοξασίες του κοινωνικού συνόλου. Ο τρόπος απόθεσης των

νεκρών, ο προσανατολισμός των τάφων και η προσφορά έστω και λιγοστών κτερισμάτων ίσως αντικατοπτρίζουν συγκεκριμένες πρακτικές που θα απέρρεαν από τις αρχές μιας κοινής

θρησκευτικής πίστης.

Άγιος Στέφανος Λακωνίας. Μεσοελλαδικό αψιδωτό κτίσμα.

ΤΑΦΙΚΑ ΕΘΙΜΑΣε αντίθεση με άλλες περιόδους της Προϊστορίας, από τις οποίες δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία για τα ταφικά έθιμα, η Μεσοελλαδική εποχή παρουσιάζει μια πληθώρα ταφικών μνημείων, τα

οποία γίνονται οι καλύτεροι μάρτυρες τόσο των εθίμων ταφής όσο και των κοινωνικών και οικονομικών δεδομένων της εποχής. Τα μεσοελλαδικά ταφικά έθιμα αντικατοπτρίζουν με το

γλαφυρότερο τρόπο την εικόνα των κοινωνικών ανακατατάξεων και της οικονομικής συρρίκνωσης της Μεσοελλαδικής εποχής αλλά και τη σταδιακή συγκέντρωση του πλούτου και το σχηματισμό

προνομιούχων τάξεων κατά τη μετάβαση από τη Μέση στην Ύστερη Χαλκοκρατία.

Βρανά Μαραθώνα. Μεσοελλαδικό νεκροταφείο τύμβων.

Ο μεγάλος αριθμός των μεσοελλαδικών τάφων καθιστά εύκολη τη διάκριση σε δύο βασικές ταφικές πρακτικές που ασκούνταν μάλλον παράλληλα: τις ταφές εντός των τειχών και τις ταφές σε νεκροταφεία. Μία ειδική κατηγορία νεκροταφείων αποτελούν οι τύμβοι που ήταν ευρύτατα διαδεδομένοι από τη νότια Πελοπόννησο μέχρι την Ήπειρο και τη Θεσσαλία. Οι συνηθέστεροι τρόποι ταφής ήταν οι ταφές σε απλούς λάκκους, σε κιβωτιόσχημους τάφους και οι πιθοταφές,

όπου οι νεκροί τοποθετούνταν πάντοτε σε πλάγια συνεσταλμένη στάση. Οι τάφοι των ενηλίκων εμφανίζονται γενικά περισσότερο φροντισμένοι και έχουν συχνότερα νεκρικές προσφορές απ'

ό,τι οι παιδικοί τάφοι.

Mυκήνες. Kάτοψη τμήματος της ακρόπολης και των δύο Ταφικών

Κύκλων.

Η συχνή έλλειψη κτερισμάτων ή τα πενιχρά ευρήματα των μεσοελλαδικών τάφων δυσκολεύουν κατά πολύ τη διαδικασία της χρονολογικής κατάταξης των ταφών και τη μελέτη της εξέλιξης των ταφικών εθίμων. Οι πρωιμότερες ταφές της εποχής δείχνουν πάντως ότι τα μεσοελλαδικά έθιμα

ταφής ήταν πλήρως διαμορφωμένα ήδη από την αρχή της δεύτερης χιλιετίας π.Χ. Μερικές φορές παρατηρούνται κατά περιοχές διαφορετικές τάσεις και προτιμήσεις στους τύπους τάφων και στα

έθιμα ταφής. Η ποικιλία όμως αυτή φαίνεται ότι εξαρτάται μάλλον από τυχαίες συγκυρίες, εφόσον τα ταφικά έθιμα μερικές φορές διαφέρουν στις λεπτομέρειές τους και μεταξύ γειτονικών οικισμών.

Λέρνα Αργολίδος (Φάση V). Μεσοελλαδικό αγγείο.

Κατά την προσπάθεια σύγκρισης των μεσοελλαδικών ταφικών εθίμων με τα δεδομένα άλλων πολιτισμών, παρατηρούνται εντελώς διαφορετικές επιδράσεις που προέρχονται κυρίως από τις

Κυκλάδες, τη Μικρά Ασία ή και τη νότια Ευρώπη. Οι ομοιότητες όμως με τα ταφικά έθιμα αυτών των περιοχών φαίνονται έμμεσες, έχοντας το χαρακτήρα των μακρινών επιρροών. Έτσι

λοιπόν φαίνεται ότι κατά τη Μέση Χαλκοκρατία οι προηγούμενες ταφικές παραδόσεις επηρεάστηκαν από τα ταφικά έθιμα διάφορων πολιτισμών, η οριστική τους όμως μορφή

αποκρυσταλλώθηκε στην ηπειρωτική Ελλάδα. Κατά το τέλος της Μεσοελλαδικής εποχής υιοθετήθηκε η χρήση των θολωτών τάφων, συμπληρώνοντας έτσι την εικόνα των ταφικών

εθίμων που επικράτησαν στον ελλαδικό χώρο κατά τη Μυκηναϊκή εποχή.

Άγιος Ιωάννης Παπουλίων στη Μεσσηνία. Στη

νοτιοδυτική Πελοπόννησο

παρατηρείται η πρωιμότερη μετάβαση

από τους ταφικούς τύμβους στους θολωτούς

τάφους.

ΑΠΟΘΕΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝΟι νεκροί κατά τη Μεσοελλαδική περίοδο τοποθετούνταν

πάντα σε πλάγια, συνεσταλμένη στάση μέσα στους τάφους. Το σώμα του νεκρού ακουμπούσε στο ένα πλευρό, τα πόδια ήταν λυγισμένα και τα χέρια του φερμένα μπροστά στο πρόσωπο. Η

θέση των ποδιών εμφανίζεται άλλοτε χαλαρή και άλλοτε έντονα λυγισμένη, με τα γόνατα κοντά στο σαγόνι, πράγμα που

προϋποθέτει ίσως την τοποθέτηση του νεκρού σώματος σε έναν υφασμάτινο σάκο ή το δέσιμό του με σχοινί πριν από τον

ενταφιασμό. Όλα τα μέχρι στιγμής στοιχεία δείχνουν ότι δεν υπήρχε η τάση να τοποθετείται το κεφάλι του νεκρού με

συγκεκριμένο προσανατολισμό. Γι' αυτό το συγκεκριμένο τρόπο απόθεσης των νεκρών έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς διάφορες ερμηνείες και μερικές από αυτές τον συνδέουν με κοινωνικές ή θρησκευτικές δοξασίες και πρακτικές για τους

νεκρούς. Κατά μια άποψη η εμφανής ομοιότητα που παρουσιάζει η στάση των νεκρών με τη στάση των εμβρύων εμπεριέχει το συμβολισμό της επαναφοράς του νεκρού στη

μητέρα γη. Κατά μια άλλη, πιο πρακτική άποψη, η συνεσταλμένη στάση δείχνει απλώς την προσπάθεια να

χωρέσουν οι νεκροί σε όσο το δυνατό μικρότερους τάφους και ότι με αυτό τον τρόπο γινόταν προσπάθεια εξοικονόμησης

χώρου και χρόνου κατά τη διάνοιξη των λάκκων. Η προχειρότητα αυτή στην απόθεση των νεκρών μαζί με τη συχνή

έλλειψη κτερισμάτων θεωρείται ότι ταιριάζει στη γενικότερη εικόνα στέρησης των απαραίτητων μέσων που χαρακτηρίζει το

μεγαλύτερο μέρος της Μεσοελλαδικής εποχής.

Kίρρα, ταφή 47. Σκελετός σε πλάγια-συνεσταλμένη

στάση. Θ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

Κατά μια ενδιάμεση εκδοχή της συνεσταλμένης και της ύπτιας στάσης, ο νεκρός τοποθετούνταν ύπτια, με τα πόδια όμως μαζεμένα πλάγια και τα χέρια σταυρωμένα στην κοιλιά. Η εξήγηση της στάσης αυτής είναι ότι ο νεκρός είχε τοποθετηθεί αρχικά ανάσκελα με τα πόδια μαζεμένα, αλλά

τα πόδια του έπεσαν στο πλάι κατά το διάστημα της αποσύνθεσης. Ο ίδιος αυτός ο τρόπος απόθεσης αναγνωρίζεται και στους σκελετούς που βρέθηκαν με τα οστά των ποδιών λυγισμένα

και ανοικτά. Από τα χρονολογημένα κτερίσματα που συνόδευαν ταφές αυτού του τύπου φαίνεται ότι το έθιμο του ύπτιου ενταφιασμού άρχισε να γενικεύεται κατά την πρώιμη

Μυκηναϊκή εποχή και γι' αυτό το λόγο ο τύπος αυτής της απόθεσης αποτελεί πλέον ένα κριτήριο χρονολογικής κατάταξης των ταφών.

Kίρρα, ταφή 45. Σκελετός σε ύπτια-συνεσταλμένη στάση.

Θ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

Mυκήνες, Tαφικός Kύκλος B. Σχεδιαστική αναπαράσταση

του τάφου H.

ΚΤΕΡΙΣΜΑΤΑΟι περισσότεροι από τους μεσοελλαδικούς τάφους ήταν ακτέριστοι ή είχαν ελάχιστα κτερίσματα. Οι συνηθέστερες προσφορές στους νεκρούς ήταν κεραμικά αγγεία και λιγότερο συχνά απλά οστέινα κοσμήματα

και εργαλεία. Τα κεραμικά κτερίσματα ήταν συνήθως επιτραπέζια αγγεία πόσης, όπως οι

φιάλες και οι κάνθαροι, και αγγεία χοών, όπως οι πρόχοι και οι αμφορείς. Η συχνή επανάληψη του συνδυασμού προχυτικών αγγείων και αγγείων πόσης οδηγεί στο

συμπέρασμα ότι ίσως γίνονταν τελετουργικά δείπνα κατά τη διαδικασία της ταφής.

Ορισμένοι τύποι αγγείων, όπως οι αμφορίσκοι, που βρίσκονται σχεδόν

αποκλειστικά σε τάφους ίσως να κατασκευάζονταν ειδικά για ταφική χρήση.

Λέρνα Αργολίδος (Φάση V). Μεσοελλαδικό αγγείο.

Τα ευρήματα που βρίσκονται γύρω από τους τάφους και που είναι συνήθως όστρακα, οστά ζώων και σπασμένα αγγεία οδηγούν στο συμπέρασμα ότι στην περιοχή γύρω από τους τάφους

τελούνταν κατά διαστήματα χοές και θυσίες προς τιμήν των νεκρών. Η εύρεση ολόκληρων σκελετών ζώων σε ορισμένα νεκροταφεία δείχνουν ότι μερικές φορές ζώα που μάλλον ανήκαν

στο νεκρό, άλογα, αίγες και σκυλιά, ενταφιάζονταν κοντά του. Ο αριθμός των ταφικών κτερισμάτων και η ποιότητά τους αυξάνεται θεαματικά κατά το τέλος της Μεσοελλαδικής εποχής.

Παράλληλα αυξάνεται και ο αριθμός των μεταλλικών κτερισμάτων, στα οποία τώρα περιλαμβάνονται μερικές φορές κοσμήματα και αγγεία από χρυσό, όπως και τα αντικείμενα από εισηγμένες πολύτιμες ύλες. Σε αυτή την περίοδο ανήκουν και οι τάφοι των πολεμιστών που ήταν

θαμμένοι με ολόκληρο τον οπλισμό τους και οι λεγόμενοι λακκοειδείς τάφοι, οι πλουσιότεροι από τους οποίους βρέθηκαν στους δύο ταφικούς περιβόλους των Μυκηνών.

Λέρνα Αργολίδος (Φάση V). Μεσοελλαδικά αγγεία.

ΤΥΠΟΙ ΤΑΦΩΝ - ΓΕΝΙΚΑΟι τάφοι της Μεσοελλαδικής εποχής παρουσιάζουν μια ευρεία ποικιλία τύπων. Οι διαφορετικοί

τύποι τάφων που κατασκευάζονταν παράλληλα, οι απλοί λακκοειδείς τάφοι, οι κιβωτιόσχημοι και οι πιθοταφές, υπαγορεύονταν από διαφορετικές παραδόσεις και εθιμικές πρακτικές. Στην επιλογή

του ταφικού τύπου έπαιζαν μάλλον σημαντικό ρόλο και οι ιδιομορφίες του χώρου, όπως η σκληρότητα του εδάφους, η διαθεσιμότητα των οικοδομικών υλικών, αλλά και οι εκάστοτε

συνθήκες, όπως το ύψος του νεκρού, ο βαθμός πολυτέλειας που απαιτούσε το κοινωνικό του κύρος, και η ανάγκη συχνής πρόσβασης στον τάφο.

Tύποι τάφων της Mεσοελλαδικής εποχής.

Η συχνότητα εμφάνισης των ταφικών τύπων διαφοροποιείται ελαφρά κατά γεωγραφικές περιοχές. Έτσι, στη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία συνηθίζονταν οι κιβωτιόσχημοι τάφοι,

ενώ στην Πελοπόννησο οι απλοί λάκκοι.

Χάλκινα και χρυσά κοσμήματα που φορούσε η νεκρή του τάφου 25 του νεκροταφείου του Σέσκλου. Μέση εποχή του Χαλκού (1900-1600 π.Χ.).

Ο τάφος 25 περιείχε δυο ενήλικες και ένα παιδί. Δίπλα στον άνδρα βρέθηκαν χάλκινο εγχειρίδιο, χάλκινο μαχαίρι και ένα χάλκινο έλασμα

άγνωστης χρήσης. Στην απέναντι άκρη είχε θαφτεί η γυναίκα, που φορούσε τα κοσμήματά της. Δίπλα στο παιδί δε βρέθηκε τίποτε. Δεν

είναι σαφές αν και οι τρεις θάφτηκαν ταυτόχρονα. Το γεγονός όμως, ότι τα ευρήματα χρονολογούνται την ίδια εποχή σε συνδυασμό με το φύλο και την ηλικία των νεκρών οδηγεί στην υπόθεση ότι έχουμε μπροστά

μας μια οικογένεια.

ΤΥΠΟΙ ΤΑΦΩΝ – ΤΑΦΕΣ ΕΝΤΟΣ ΤΩΝ ΤΕΙΧΩΝΟι ταφές μέσα στα όρια των οικισμών ονομάζονται συμβατικά ταφές "εντός των τειχών" παρόλο

που υπάρχουν ελάχιστες περιπτώσεις οχυρωμένων μεσοελλαδικών οικισμών. Οι τάφοι αυτοί είναι συνήθως απλοί λακκοειδείς, κιβωτιόσχημοι τάφοι ή πιθοταφές και βρίσκονται μεταξύ των

κτηρίων ή μέσα σ' αυτά, κάτω από τα δάπεδα των σπιτιών, ακόμη και μέσα σε τοίχους. Μέσα σε κτήρια θάβονταν συχνότερα τα βρέφη και τα μικρά παιδιά και σπανιότερα οι ενήλικες.

Eύτρηση. Kάτοψη της μεσοελλαδικής οικίας A.

Σε μερικές περιοχές των οικισμών παρατηρείται πυκνότερη συγκέντρωση τάφων, πράγμα που σημαίνει ότι ίσως συγκεκριμένα σημεία των οικισμών να ήταν προορισμένα για ταφική χρήση. Μερικοί τάφοι βρέθηκαν σε μεγαλύτερα ταφικά συμπλέγματα στην περιφέρεια των οικισμών,

ώστε να μη γνωρίζουμε αν βρίσκονταν μέσα ή έξω από την κατοικημένη περιοχή. Συχνά ο ίδιος οικισμός, στον οποίο βρέθηκαν ταφές "εντός των τειχών", διέθετε παράλληλα και νεκροταφείο

μακριά από τον κατοικημένο χώρο. Στην ερμηνεία του φαινομένου της ταφής μέσα σε κατοικημένο χώρο, μια πρακτική ασυνήθιστη που θα είχε αρκετά μεγάλες δυσκολίες εφαρμογής,

χρησιμοποιούνται θρησκειολογικές εξηγήσεις και ορισμένα εθνογραφικά παράλληλα σε συνδυασμό με τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά της εποχής, την ένδεια και την ανασφάλεια, που ίσως

προκαλούσαν μια αυξημένη ανάγκη προστασίας της οικογένειας και των νεκρών προγόνων.

ΤΥΠΟΙ ΤΑΦΩΝ – ΣΧΕΣΕΙΣ ΤΑΦΩΝ ΚΑΙ ΚΤΗΡΙΩΝΗ συνύπαρξη κτηρίων και τάφων μέσα στα όρια των μεσοελλαδικών οικισμών έχει δεχθεί

διάφορες ερμηνείες. Η μέχρι σήμερα επικρατούσα άποψη ερμηνεύει το φαινόμενο αυτό ως ένα δείγμα νεκρολατρείας ή προστασίας των νεκρών. Η μελέτη όμως της στρωματογραφίας μερικών

θέσεων, όπως η Ασίνη και τα Πευκάκια, οδηγεί στην υπόθεση ότι οι τάφοι είναι ίσως μεταγενέστεροι από τα κτήρια, καθώς ανοίχτηκαν μέσα στα ερείπια των εγκατελειμμένων

οικισμών.

Kίρρα, τομέας A. Kιβωτιόσχημοι τάφοι "εντός των τειχών«. Θ' EΠKA. YΠΠO/TAΠ.

Καθώς είναι αρκετά δύσκολο να ανιχνευθεί η ακριβής στρωματογραφική σχέση μεταξύ των τάφων και των κτηρίων της Μεσοελλαδικής εποχής, ιδιαίτερα σε οικισμούς που ανασκάφηκαν σε

παλαιότερες εποχές, είναι επίσης δύσκολο να ειπωθεί αν οι ταφές εντός των τειχών αντιπροσωπεύουν πραγματικά ένα χαρακτηριστικό φαινόμενο της Μεσοελλαδικής εποχής ή

αποτελούν μια παραπλανητική εικόνα, η οποία οφείλεται σε λανθασμένες στρωματογραφικές παρατηρήσεις παλαιότερων εποχών.

Άγιος Στέφανος Λακωνίας. Μεσοελλαδική ταφή στα θεμέλια οικίας

ΤΥΠΟΙ ΤΑΦΩΝ – ΤΥΜΒΟΙΟι τύμβοι είναι ένας τύπος νεκροταφείου που εμφανίζεται συχνότερα στη δυτική Ελλάδα. Οι

πρωιμότεροι τύμβοι θεωρούνται οι τάφοι R της Λευκάδας που χρονολογούνται στην Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο (2800-2300 π.Χ.). Από τα νησιά του Ιονίου ίσως μεταδόθηκαν στη Μεσσηνία, όπου εμφανίζονται οι περισσότεροι και οι αρχαιότεροι της ηπειρωτικής Ελλάδας

Bρανά, Mαραθώνας.

Kάτοψη και τομές του τύμβου 1.

Οι τύμβοι είναι απλά στην κατασκευή τους αλλά εντυπωσιακά ταφικά μνημεία. Το σχήμα τους είναι κυκλικό με διάμετρο που κυμαίνεται από τα 8 μέχρι τα 25 μ. Τη βάση των τύμβων αποτελούσε

συχνά μια λίθινη κρηπίδα, επάνω στην οποία υψωνόταν ένα χωμάτινο έξαρμα ή ένας λιθοσωρός ύψους από 1 έως 3 μ. Η περίμετρος του τύμβου οριζόταν από ένα περίβολο από αργούς λίθους ή μια σειρά από όρθιες πλάκες. Το χωμάτινο έξαρμα του τύμβου αποτελούνταν από διαδοχικούς

χωμάτινους μανδύες που είναι μια ένδειξη ότι κατά διαστήματα η επιφάνεια των τύμβων περιβαλλόταν από νέα στρώματα, έτσι ώστε να δημιουργείται συνεχώς χώρος για νέες ταφές.

Μερικοί τάφοι έφεραν σήματα από όρθιες πλάκες ή περιβάλλονταν από πέτρες. Μερικές φορές στον πυρήνα των τύμβων βρίσκονται ιδιόρρυθμες κατασκευές, όπως οι κεντρικές ταφές σε

μεγάλους ιδιαίτερα φροντισμένους θαλάμους ή αψιδωτές κατασκευές ακαθόριστης χρήσης.

Bρανά, Mαραθώνας. Φωτογραφία του τύμβου 2 (http://archaiologein.blogspot.gr/2015/02/blog-post.html).

Τα έθιμα ταφής στους τύμβους δε διαφέρουν ουσιαστικά από αυτά των τάφων μέσα στους οικισμούς. Ανάμεσα στους τάφους βρίσκονται υπολείμματα καύσεων, οστά ζώων και ολόκληρα

αγγεία που παραπέμπουν σε θυσίες και νεκρικές προσφορές. Σ' έναν από τους τύμβους του Μαραθώνα βρέθηκε ολόκληρος ο σκελετός ενός αλόγου, που θεωρείται μια προσφορά σε νεκρό.

Bρανά, Mαραθώνας. Φωτογραφία του τύμβου 1 (http://archaiologein.blogspot.gr/2015/02/blog-post.html).

Οι τύμβοι ανακαλύπτονται σε διαφορετικές τοποθεσίες όπως σε κορυφές λόφων ή σε

πεδιάδες, η επιλογή των οποίων δε φαίνεται όμως εντελώς τυχαία. Συχνά κατασκευάζονταν σε

εγκαταλειμμένες θέσεις πρωτοελλαδικών οικισμών, όπως στη Λέρνα, όπου ένας

μεσοελλαδικός τύμβος κάλυψε ένα σημαντικό κτήριο της Πρωτοελλαδικής εποχής, την "Οικία των Κεράμων". Η χρήση του χώρου αυτού ως

ταφικού μνημείου θεωρείται ως εκδήλωση αναφοράς της κοινότητας σε μία προηγούμενη, ένδοξη ίσως, περίοδο του οικισμού και αποτελεί

μια ένδειξη ότι στα μεσοελλαδικά χρόνια το παρελθόν και οι παραδόσεις της κοινότητας

αντιμετωπίζονταν με σεβασμό και τιμούνταν με συμβολικές πράξεις.

Xάρτης κατανομής τύμβων στην ηπειρωτική Ελλάδα.

Η προέλευση των τύμβων έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές, μερικοί από τους οποίους τους συνέδεσαν με τα ταφικά μνημεία των λαών Kurgan, που ζούσαν σε περιοχές της νότιας Ρωσίας. Τα ευρήματα όμως από τους τύμβους της ηπειρωτικής Ελλάδας που είναι καθαρά δείγματα της

αιγαιακής παράδοσης, καθώς και ορισμένα μικρασιατικά στοιχεία όπως οι πιθοταφές, δείχνουν ότι στους τύμβους συνυπάρχουν στοιχεία διάφορων πολιτισμών που συναντήθηκαν στον ελλαδικό

χώρο, χωρίς να συνδέονται απαραίτητα με μια πληθυσμιακή μετακίνηση.

Βρανά Μαραθώνα. Μεσοελλαδικό νεκροταφείο τύμβων. Η είσοδος (δρόμος) ενός ταφικού τύμβου που οδηγεί στον ταφικό θάλαμο.

ΤΥΠΟΙ ΤΑΦΩΝ – ΚΙΒΩΤΙΟΣΧΗΜΟΙΟι κιβωτιόσχημοι τάφοι είναι λάκκοι σκαμμένοι στο χώμα ή σε μαλακό βράχο που φέρουν

εσωτερική επένδυση από λίθινες ή πλίνθινες πλάκες. Το σχήμα τους είναι συνήθως ορθογώνιο αλλά μερικές φορές και ασύμμετρο τετράπλευρο, ενώ το μέγεθός τους ποικίλλει ανάλογα με το ύψος του νεκρού. Το δάπεδο των κιβωτιόσχημων τάφων ήταν στρωμένο συχνά με χαλίκια ή με λίθινες πλάκες. Το άνοιγμά τους σκεπαζόταν από μια μεγάλη ή από μικρότερες λίθινες πλάκες,

αρκετά συχνά όμως ανακαλύπτονται και κιβωτιόσχημοι τάφοι χωρίς καλυπτήριες πλάκες.

Oρχομενός. Zωγραφική αναπαράσταση κιβωτιόσχημου τάφου.

Οι κιβωτιόσχημοι τάφοι αποτελούν τον πιο διαδεδομένο τύπο τάφου της Μεσοελλαδικής εποχής, ο οποίος εμφανίζει μεγαλύτερη διάδοση στη Στερεά Ελλάδα και τη Θεσσαλία. Σε κιβωτιόσχημους τάφους, οι οποίοι ανακαλύπτονται με την ίδια συχνότητα σε οικισμούς ή νεκροταφεία, θάβονταν

ενήλικες, παιδιά ή βρέφη, μεμονωμένα ή ομαδικά

Άγιος Στέφανος Λακωνίας. Μεσοελλαδικός κιβωτιόσχημος τάφος στα θεμέλια αψιδωτής οικίας ταφή στα θεμέλια οικίας.

Μερικές φορές μία ή περισσότερες πλευρές των τάφων αυτών ήταν

λιθόκτιστες. Σε αυτή την παραλλαγή των κιβωτιόσχημων τάφων, που ονομάζονται

και κτιστοί τάφοι, παρατηρούνται δείγματα μιας ασυνήθιστης για αυτή την εποχή πολυτέλειας. Με αυτό τον τρόπο ήταν για παράδειγμα κατασκευασμένοι οι πλούσιοι σε κτερίσματα τάφοι των

πολεμιστών που βρέθηκαν στη Θήβα και την Κολώνα της Αίγινας. Το πρότυπο

των κτιστών τάφων θεωρείται ότι προέρχεται από τους ομαδικούς τάφους

της Πρωτοελλαδικής εποχής.

Μεσοελλαδικός κιβωτιόσχημος τάφος από το Διμήνι κοντά στο

Βόλο.

ΤΥΠΟΙ ΤΑΦΩΝ – ΠΙΘΟΤΑΦΕΣΟι πιθοταφές, οι αποθέσεις δηλαδή νεκρών μέσα σε πίθους ή μεγάλα αποθηκευτικά αγγεία, είναι ένα

από τα πιο χαρακτηριστικά ταφικά έθιμα της Μεσοελλαδικής εποχής. Πιθοταφές ανακαλύπτονται μέσα σε ερείπια οικισμών αλλά και σε νεκροταφεία και τύμβους. Συνήθως σε πίθους θάβονταν

βρέφη και παιδιά και σπανιότερα ενήλικες. Οι ταφές αυτές είναι συνήθως ακτέριστες και μόνο σε ελάχιστες περιπτώσεις οι νεκροί συνοδεύονταν από απλές νεκρικές προσφορές. Εκτός από τις

περιπτώσεις της απόθεσης των νεκρών μέσα σε πίθους, υπάρχουν και εκείνες όπου το σώμα των νεκρών καλυπτόταν απλώς από μεγάλα θραύσματα πίθων ή εκείνες όπου θραύσματα πίθων

χρησίμευαν ως προσκέφαλο του νεκρού. Οι πιθοταφές ήταν ένας τύπος ταφής που συνηθιζόταν κυρίως στην ηπειρωτική Ελλάδα, αλλά δείγματά του έχουν επισημανθεί και στην Αγία Ειρήνη της Κέας, τη Φυλακωπή της Μήλου, όπως και σε νεκροταφεία της μεσομινωικής Κρήτης. Εκτός του

ελλαδικού χώρου πιθοταφές συναντώνται στα παράλια και το εσωτερικό της Μικράς Ασίας.

Άργος, τύμβος C. Πιθοταφή. Δ' ΕΠΚΑ. YΠΠO/TAΠ.

ΤΥΠΟΙ ΤΑΦΩΝ – ΛΑΚΚΟΕΙΔΕΙΣ ΤΑΦΟΙΗ μορφή αυτού του ταφικού τύπου αντιστοιχεί στο σχήμα ενός απλού τετράπλευρου λάκκου, λαξεμένου

σε μαλακό βράχο χωρίς λίθινη ή πλίνθινη επένδυση. Το μέγεθος των λακκοειδών τάφων ποικίλλει ανάλογα με το ύψος του νεκρού. Έτσι, υπάρχουν μικροί λακκοειδείς τάφοι για βρέφη και παιδιά και

μεγάλοι, ευρύχωροι λάκκοι για ενήλικες. Ο ταφικός αυτός τύπος που είναι παρόμοιος με τους κυκλαδικούς τάφους της Πρώιμης Χαλκοκρατίας ήταν ήδη διαδεδομένος από την αρχή της Μέσης

εποχής του Χαλκού Προς το τέλος της Μεσοελλαδικής εποχής οι λακκοειδείς τάφοι άλλαξαν μέγεθος και χαρακτήρα. Το μέγεθός τους έγινε πολύ μεγαλύτερο και φιλοξενούσαν τώρα ταφές πολλών ατόμων,

τα οποία ανήκαν μάλλον στην ίδια οικογένεια.

Mυκήνες. Οι λακκοειδείς τάφοι του Tαφικού Kύκλου B.

Από το μεταγενέστερο αυτό τύπο λακκοειδούς τάφου, ο οποίος επισημάνθηκε για πρώτη φορά στους ταφικούς περιβόλους των Μυκηνών, πήρε το όνομά της η "εποχή των λακκοειδών τάφων", το διάστημα

δηλαδή από την υστεροελλαδική Ι μέχρι την υστεροελλαδική ΙΙβ (1550-1200 π.Χ.). Mυκήνες. Στους λακκοειδείς τάφους αυτής της εποχής οι νεκροί συνοδεύονταν από πολλά πολυτελή κτερίσματα, τα

οποία παρέχουν τις σαφέστερες ενδείξεις για τη δημιουργία προνομιούχων κοινωνικά κατά την πρώιμη Μυκηναϊκή εποχή.

Mυκήνες. Zωγραφική αναπαράσταση του Tαφικού Kύκλου B.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/02 (Εποχή του Χαλκού)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)