Η ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΛΙΘΟΥΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΕΠΟΧΗδ. πολιτισμόςδ. πολιτισμός

Τα πολιτιστικά επιτεύγματα της νεολιθικής γεωργοκτηνοτροφικής κοινωνίας αποτυπώνονται στα υλικά κατάλοιπα που μας κληροδότησε και αποκαλύπτονται από τις αρχαιολογικές ανασκαφές.

Αρχιτεκτονική, ταφές, εργαλεία, κεραμική, ειδωλοπλαστική, κοσμήματα μιλούν, μετά από σιωπή χιλιάδων ετών, με μοναδική ευγλωττία και ζωντάνια για το φυσικό περιβάλλον, την ένταξη σ' αυτό

και την οικονομική του αξιοποίηση, για τον τρόπο διάθεσης των αγροτικών προϊόντων, για τη σύνθεση της κοινωνίας και τους κώδικες συμπεριφοράς, για τις διεξόδους της καλλιτεχνικής

έκφρασης και, τέλος, για τις επαφές και ανταλλαγές, που αποκαλύπτουν νέους κόσμους, πέρα από τα όρια των μικρών οικισμών.

Mάνδαλο. Πήλινο γυναικείο ειδώλιο (πρόσθια όψη). Nεότερη Nεολιθική. Mουσείο Πέλλας. YΠΠO/TAΠ.

Οστέϊνη φλογέρα από την Αυγή Καστοριάς. Μέση Νεολιθική

Τα παραπάνω στοιχεία μορφοποιούνται στην ύλη, μια και δε διατυπώνονται με γραπτό λόγο. Η ξύλινη πινακίδα, βέβαια, με τα εγχάρακτα γραμμικά στοιχεία, από το λιμναίο οικισμό στο

Δισπηλιό Καστοριάς (5260 π.Χ.), δεν αποκλείεται να αποτελεί μια πρώιμη μορφή γραπτού λόγου, όπως εικάζεται και για παρόμοια σύμβολα χαραγμένα σε πηλό, που βρίσκονται σε οικισμούς της

νότιας Βαλκανικής (πολιτισμός Vinca).

Πάνω: Δισπηλιό. Δείγματα γραμμικών στοιχείων γραφής(;), που βρέθηκαν χαραγμένα σε ξύλινη

πινακίδα. H πινακίδα χρονολογείται στο 5260 π.X. (Νεότερη Νεολιθική I). YΠΠO/TAΠ.

Δεξιά: Χρυσό δακτυλιόσχημο περίαπτο με εγχάρακτα σημάδια και στις δυο όψεις του

δακτυλίου, ίσως κάποιας μορφή γραφής. Άγνωστη προέλευση. Τελική Νεολιθική (4500-3300 π.Χ.) ΕΑΜ

28/97.13

Η κεραμική, αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινότητας του νεολιθικού ανθρώπου, γίνεται πεδίο καλλιτεχνικής έκφρασης, που εκπλήσσει με την ποικιλία χρωμάτων και

διακοσμητικών ρυθμών και θεμάτων. Η εξαιρετική ποιότητα των νεολιθικών αγγείων οφείλεται στην ανάπτυξη της κεραμικής τεχνογνωσίας και της πυροτεχνολογίας (σύσταση

πηλών και γαιωδών χρωμάτων, ψήσιμο). Η υφαντική και η καλαθοπλεκτική ευνοούν επίσης την καλλιτεχνική δημιουργία.

Αριστερά: Πήλινο αγγείο διακοσμημένο με σπείρες και γραμμές από το Διμήνι . Η τριμερής διάταξη του αγγείου – λαιμός, κοιλιά με μυτερή προεξοχή, βάση – και οι ιδιόμορφες τοξοειδείς λαβές αποδίδουν ίσως ανθρώπινη μορφή. Νεότερη Νεολιθική II (4800-

4500 π.Χ.). ΕΑΜ 5927

Δεξιά: Μακρύγιαλος. Κεφαλή πήλινου ανδρικού ειδωλίου.Nεότερη Nεολιθική. YΠΠO/TAΠ.

Η ειδωλοπλαστική αποτελεί με την ποικιλομορφία της μια μοναδική τέχνη, τα δημιουργήματα της οποίας (άνθρωποι, ζώα, σπίτια) έχουν ευρύ κοινωνικό-ιδεολογικό

περιεχόμενο. Συντροφεύει τον άνθρωπο στη γέννηση, την καθημερινότητα, το θάνατο, αλλά και σε συμβολικές πράξεις (π.χ. προσφορά για τη θεμελίωση σπιτιού).

Αριστερά: Κεφαλή ανδρικού ειδωλίου Νεολιθικής Εποχής από τη Θεσσαλία.

Δεξιά: Κορμός γυναικείου ειδωλίου από την Οτζάκι Μαγούλα Θεσσαλίας , έξοχο δείγμα φυσιοκρατικής μικρογλυπτικής τέχνης.

Αρχαιότερη Νεολιθική.

Τα κοσμήματα από πηλό, λίθο, χρυσό ή ασήμι και πιθανότατα και οι σφραγίδες για την κόσμηση του σώματος εκφράζουν τη διάθεση για καλλωπισμό τόσο στην καθημερινή ζωή όσο και σε

εξαιρετικές περιπτώσεις (π.χ. τελετές θρησκευτικού χαρακτήρα, γιορτές για την πλούσια σοδειά). Κατά τις τελευταίες φάσεις της Νεολιθικής η χρήση κοσμημάτων από όστρεο σπονδύλου, καθώς και ασημένιων και χρυσών κοσμημάτων (δακτυλιόσχημα περίαπτα, σκουλαρίκια) από λίγα μόνο

μέλη της νεολιθικής κοινότητας, υποδηλώνει τις νέες κοινωνικές συνθήκες και τη διάθεση για προβολή του ατόμου. Τα κοσμήματα από πολύτιμα υλικά αποτελούν, όπως και οι αιχμές βελών

από οψιανό και τα χάλκινα εργαλεία, αντικείμενα κοινωνικού γοήτρου.

Η αναγκαιότητα ανταλλαγής προϊόντων διατροφής και πρώτων υλών οδηγεί το νεολιθικό αγρότη στην εξερεύνηση πέρα από τα όρια των οικισμών. Έτσι, έρχεται σε επαφή με τα

μέταλλα, το χαλκό, τον άργυρο και το χρυσό και αναπτύσσει περαιτέρω την τεχνογνωσία του στους τομείς της πυροτεχνολογίας και της ναυπηγικής.

Αριστερά: Μακρύγιαλος. Tμήμα πήλινου γυναικείου ειδωλίου.

Nεότερη Nεολιθική. YΠΠO/TAΠ.

Δεξιά: Χρυσά τραπεζιόσχημο στέλεχος από δακτυλιόσχημο περίαπτα από χρυσό έλασμα με οπές ανάρτησης . Άγνωστη προέλευση (ανήκουν στο νεολιθικό θησαυρό των 53 χρυσών

νεολιθικών κοσμημάτων που εντοπίστηκε και κατασχέθηκε από τις

διωκτικές αρχές το 1997). Τελική Nεολιθική (περ. 4500-3300 π. X.). ΕΑΜ

ΒΕ28/97.29. YΠΠO/TAΠ.

Τέλος, οι ταφικές πρακτικές αντανακλούν το σεβασμό στην ανθρώπινη ζωή και την πίστη στη μεταθανάτια ζωή, που εκφράζεται με την προσφορά ταφικών δώρων (κτερισμάτων).

Αυγή Καστοριάς: Αγγεία που περιείχαν καμένα οστά, κατάληξη κάποιας ταφικής πρακτικής που σπάνια συναντάται στη

Νεολιθική Ελλάδα.

Mοναδικές πολιτιστικές πτυχές της κοινότητας του Δισπηλιού αποκαλύπτουν τρεις οστέινες φλογέρες καθώς και μια ξύλινη πινακίδα με εγχάρακτα γραμμικά στοιχεία. H πινακίδα αυτή

χρονολογείται με βεβαιότητα στο 5260 π.Χ. και δεν αποκλείεται να αποτελεί μια πρώιμη μορφή γραπτού λόγου, όπως εικάζεται και για παρόμοια σύμβολα χαραγμένα σε πηλό, που βρίσκονται σε

οικισμούς της νότιας Βαλκανικής (πολιτισμός Vinca).

ΚΕΡΑΜΙΚΗΜε τον όρο κεραμική χαρακτηρίζουμε αποκλειστικά τα πήλινα ψημένα αγγεία. Ο εύπλαστος

πηλός (υγρό αργιλώδες χώμα) απασχόλησε τον άνθρωπο τουλάχιστον από την Ανώτερη Παλαιολιθική (μάζες άψητου πηλού στο σπήλαιο της Θεόπετρας Θεσσαλίας). Οι προσπάθειές του

να σταθεροποιήσει τη μορφή των σκευών που κατασκεύαζε από πηλό συνδέονται με την πυροτεχνολογία (ψήσιμο στη φωτιά), είναι μακροχρόνιες και ευοδώνονται στη διάρκεια της

Νεολιθικής εποχής, αρχικά στην Εγγύς Ανατολή (αρχές 7ης χιλιετίας π.Χ.) και στη συνέχεια στην περιοχή του Αιγαίου (τέλη 7ης χιλιετίας π.Χ.).

Προμαχώνας Σερρών.Tμήμα ανοιχτού αγγείου με πολύχρωμη διακόσμηση.Nεότερη Nεολιθική I (περ. 5300-4800 π.X.). Mουσείο Σερρών Δ 692. YΠΠO/TAΠ.

Nτικιλί Tας. Kλειστό αγγείο με γραπτή γραμμική διακόσμηση. Mέση-Nεότερη Nεολιθική (περ. 5800-4500 π.X.). Mουσείο Φιλίππων A809. YΠΠO/TAΠ.

Κατά τις πρώτες φάσεις της Νεολιθικής χρησιμοποιούνται σκεύη από δέρμα, ξύλο, λίθο, ψάθα αλλά και από άψητο πηλό, γι' αυτό και οι φάσεις αυτές χαρακτηρίζονται με τον όρο Ακεραμική ή

Προκεραμική Νεολιθική. Τα ίχνη των άψητων αυτών αγγείων είναι πενιχρά. Από την Αρχαιότερη Νεολιθική εμφανίζονται τα πρώτα θαυμαστά δείγματα κεραμικών

χειροποίητων αγγείων, μονόχρωμων ή στιλβωμένων, με εγχάρακτη, εμπίεστη αλλά και γραπτή διακόσμηση. Τα καλύτερα δείγματα γραπτής διακόσμησης προέρχονται όμως από τη Μέση

Νεολιθική περίοδο.

Μεγάλη ποικιλία κεραμικών ρυθμών, μονόχρωμων (γκρίζων, μαύρων) και γραπτών (π.χ. μαύρο χρώμα σε κόκκινη στιλβωμένη επιφάνεια) παρατηρείται ιδιαίτερα στη Θεσσαλία κατά τη Νεότερη

Νεολιθική. Οι ρυθμοί αυτοί χαρακτηρίζουν διαφορετικές χρονικές στιγμές της μακράς αυτής περιόδου και επιβάλλουν, για σωστότερη μελέτη, τη διαίρεσή της σε μεγαλύτερες (Νεότερη

Νεολιθική Ι και Νεότερη Νεολιθική ΙΙ) και μικρότερες φάσεις (π.χ. Τσαγγλί-Λάρισα, Κλασικό Διμήνι). Η κεραμική παραγωγή της Τελικής Νεολιθικής αποπνέει την τεχνογνωσία που

κληροδοτήθηκε από τις προηγούμενες περιόδους.

Η κεραμική τέχνη είναι πολύπλοκη και χρονοβόρα διαδικασία που προϋποθέτει γνώσεις σε όλα της τα στάδια: επιλογή κατάλληλου πηλού, καθαρισμός (με το

χέρι ή με κόσκινο) και ζύμωμα του πηλού με ή χωρίς προσμίξεις, πλάσιμο του αγγείου, στέγνωμα, επεξεργασία-

διακόσμηση της επιφάνειας και ψήσιμο σε θερμοκρασία μέχρι 850-900o C. Παράγεται σε τοπικό επίπεδο, όπως

δείχνει το εργαστήριο κεραμικής στο Σέσκλο και ο κεραμικός κλίβανος στο

Διμήνι του Βόλου. Χρησιμοποιείται για την προετοιμασία (μαγειρικά σκεύη),

την κατανάλωση (πιάτα-φιάλες, κουτάλια, κύπελλα) και την αποθήκευση

(πιθάρια) της τροφής. Από τη Μέση Νεολιθική μερικά είδη γραπτής

κεραμικής απαντούν σε μερικά μόνο νοικοκυριά (π.χ. Σέσκλο) ή αποτελούν

ανταλλάξιμα προϊόντα.

Η κεραμική αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της καθημερινής ζωής του νεολιθικού ανθρώπου. Είναι εύθραυστη, γι' αυτό και η διάρκεια χρήσης της είναι περιορισμένη. Σπάει σε μικρά κομμάτια (όστρακα) που δεν ξαναχρησιμοποιούνται, για τούτο και αντιπροσωπεύει αποκλειστικά και μόνο τη χρονική περίοδο που κατασκευάστηκε και χρησιμοποιήθηκε. Αποτελεί σε κάθε ανασκαφή την πολυπληθέστερη κατηγορία ευρημάτων και είναι ο πλέον αξιόπιστος εκπρόσωπος της εποχής του

στα χέρια των αρχαιολόγων. Είναι το πολιτιστικό στοιχείο στο οποίο αντανακλώνται οι οικονομικές, κοινωνικές και πνευματικές παράμετροι των κοινωνιών που το δημιούργησαν.

ΚΕΡΑΜΙΚΗ - ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΚατά την Αρχαιότερη Νεολιθική εμφανίζονται στον ελλαδικό χώρο τα πρώτα θαυμαστά δείγματα κεραμικής τέχνης. Αγγεία από καλά ψημένο πηλό, με λεπτά τοιχώματα, σε σχήματα σφαιρικά, με βάσεις καμπύλες, επίπεδες ή δακτυλιόσχημες, ανοιχτά και ρηχά (φιάλες) ή βαθιά (σκύφοι), αλλά

και κλειστά με στενό ή ευρύτερο λαιμό (πιθοειδή) συνιστούν τους σημαντικότερους τύπους αγγείων της περιόδου. Τα πρωιμότερα αγγεία δεν έχουν λαβές, όπως ακριβώς και τα σύγχρονά τους από ξύλο και δέρμα. Με την πάροδο του χρόνου οι λαβές υποδηλώνονται με πλαστικές

αποφύσεις που προστίθενται στα εξωτερικά τοιχώματα των αγγείων και είναι πολύ συχνά διάτρητες ώστε τα αγγεία να μπορούν με τη βοήθεια σχοινιού να αναρτηθούν.

Πήλινο αγγείο Αρχαιότερης Νεολιθικής

Εποχής από το Σπήλαιο Φράγχθι

Ερμιονίδος

Με βάση την κεραμική που βρέθηκε στη Θεσσαλία (Σέσκλο, Οτζάκι), ο αρχαιολόγος V. Milojcic διέκρινε τρεις διαδοχικές φάσεις της Αρχαιότερης Νεολιθικής: την Πρώιμη Κεραμική

(Fruekeramikum), το Πρωτοσέσκλο (Protosesklo) και το Προσέσκλο (Prosesklo). Κατά την Πρώιμη Κεραμική φάση επικρατούν τα μονόχρωμα, σκουρόχρωμα κυρίως αγγεία, με καφέ και

γκρίζα επιφάνεια, συνήθως στιλβωμένη. Η στίλβωση της εξωτερικής και εσωτερικής επιφάνειας των αγγείων γίνεται με δέρμα, βότσαλο ή οστό και αποσκοπεί στην στεγανοποίησή τους. Όμοια

τεχνολογία εφαρμόζεται την περίοδο αυτή πέρα από το σημερινό ελλαδικό χώρο και σε γειτονικούς πολιτισμούς της Βαλκανικής (π.χ. Protostarcevo).

Πήλινα αγγεία Αρχαιότερης Νεολιθικής Εποχής από το Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος

Στη φάση Πρωτοσέσκλο, παράλληλα με τα μονόχρωμα εμφανίζονται για πρώτη φορά και αγγεία με γραπτή διακόσμηση (λευκό χρώμα σε κόκκινη στιλβωμένη επιφάνεια αλλά και το αντίθετο).

Κύρια διακοσμητικά θέματα είναι τρίγωνα και φύλλα που σχεδιάζονται σαν να κρέμονται από το χείλος των αγγείων. Παράλληλα απαντούν και αγγεία που ψήνονται ανομοιόμορφα, ώστε η

επιφάνειά τους να είναι ποικιλόχρωμη (κηλιδωτή, variegated) ή να είναι μαύρα στο επάνω τμήμα τους (μελανοστεφή, blacktopped) και ανοιχτόχρωμα στη βάση. Συχνή στη φάση αυτή είναι και η πλαστική διακόσμηση με μορφή μικρών αποφύσεων, ενώ σύμφωνα με νεότερες έρευνες απαντά

για πρώτη φορά και η εγχάρακτη διακόσμηση.

Πήλινο και λίθινο αγγείο Αρχαιότερης Νεολιθικής

Εποχής από το Σπήλαιο Φράγχθι

Ερμιονίδος

Η φάση Προσέσκλο χαρακτηρίζεται από την παραγωγή αγγείων με εγχάρακτη διακόσμηση, κυρίως σκύφων με παχιά τοιχώματα. Η διακόσμηση αυτή επιτυγχάνεται με διάφορους

τρόπους: με τα νύχια (nail impressions), με τσιμπήματα δυο δακτύλων και βαθύτερες νυχιές (barbotin), με φτερά ή κοκαλάκια πτηνών (κυκλικά αποτυπώματα), με λεπτό καλάμι ή

οστέινο αιχμηρό εργαλείο (τελείες, κοιλότητες, τριγωνικά αποτυπώματα) ή με το θαλάσσιο όστρεο cardium (διακόσμηση cardium). Η κεραμική impresso και cardium απαντά την

περίοδο αυτή και σε άλλες περιοχές της νότιας Βαλκανικής (Αλβανία, βόρεια Θράκη). Τα χονδροειδή εγχάρακτα αγγεία συνυπάρχουν, κατά τη φάση Προσέσκλο, με λεπτότεχνα αγγεία από πεντακάθαρο πηλό αλλά και με γραπτά αγγεία. Η εγχάρακτη διακόσμηση

συνεχίζεται και κατά τη Μέση Νεολιθική και πολλές φορές μάλιστα συνδυάζεται πάνω στο ίδιο αγγείο και με τη γραπτή διακόσμηση. Η γραπτή διακόσμηση εξελίσσεται τεχνικά και

παρουσιάζεται με εξαιρετικές παραλλαγές κατά τη Μέση Νεολιθική.

«Αποτροπαϊκό προσωπείο» με χαρακτηριστική διακόσμηση της Μέσης Νεολιθικής από τη θέση Άγ. Γεώργιος 3. Πρώτο μισό 5ης χιλιετίας.

ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΜΕΣΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΗ Μέση Νεολιθική περίοδος, γνωστή και ως πολιτισμός Σέσκλου, χαρακτηρίζεται από

εξαιρετική πολυμορφία στη γραπτή διακόσμηση, ενώ παράλληλα συνεχίζεται η παραγωγή καλής ποιότητας μονόχρωμων (καστανών, ερυθρών και μελανότεφρων) απλών και

στιλβωμένων αλλά και εγχάρακτων αγγείων. Πολλές φορές η εγχάρακτη διακόσμηση συνδυάζεται πάνω στο ίδιο αγγείο με τη γραπτή διακόσμηση. Αξιοσημείωτες είναι την

περίοδο αυτή οι τοπικές κεραμικές παραλλαγές, εμφανείς τόσο στα σχήματα όσο και στη διακόσμηση των αγγείων. Σφαιρικά πιθοειδή αγγεία με κυλινδρικό ή χωνοειδή λαιμό,

λεκάνες με επίπεδη βάση, ημισφαιρικοί σκύφοι με ή χωρίς πόδι, φιάλες, πρόχοι (κανάτες) και κύπελλα με σιγμοειδές περίγραμμα (ς) και ταινιωτές λαβές είναι τα συνηθέστερα σχήματα

αγγείων σε όλες τις περιοχές του ελλαδικού χώρου.

Παραδημή. Tετραποδική φιάλη.Mέση Nεολιθική (περ. 5800-5300 π.X.).Μουσείο Κομοτηνής 3719 (Π36). YΠΠO/TAΠ.

Στη Θεσσαλία διακρίνονται τρεις ρυθμοί γραπτής διακόσμησης (Σέσκλο Ι, ΙΙ και ΙΙΙ) που απαντούν παράλληλα σε όλη τη Μέση Νεολιθική. Στο ρυθμό Σέσκλο Ι γράφονται με σκούρο ερυθρό χρώμα

βαθμιδωτά ή αβακωτά κοσμήματα, αλλά και ζιγκ ζαγκ γραμμές πάνω στο υπόλευκο επίχρισμα (αραιό γαιώδες χρώμα), με το οποίο καλύπτεται εκ των προτέρων η επιφάνεια του στεγνού, αλλά

άψητου ακόμη αγγείου. Η διακόσμηση αυτή, διαδεδομένη περισσότερο στη δυτική Θεσσαλία, θυμίζει σχέδια γνωστά από την υφαντική τέχνη, απαντά σε ειδώλια και ομοιώματα σπιτιών της

Μέσης Νεολιθικής, είναι δε γνωστή με τον όρο πυκνός ρυθμός (solid style).

Αριστερά: Mαγούλα Σαραντάπορο 1 Λάρισας (A.T.A.E. 353). Kωδωνόσχημο κύπελλο. Mέση Nεολιθική (περ. 5800-5300 π.X.). Mουσείο Λάρισας MΛ. 90/560.

YΠΠO/TAΠ. Δεξιά: Κεραμική από το σπήλαιο Κύκλωπα στη Γιούρα της Αλοννήσου. Mέση

Nεολιθική (περ. 5800-5300 π.X.).

Ο ρυθμός Σέσκλο ΙΙ χαρακτηρίζεται από φλογόσχημη διακόσμηση (flame pattern) και απαντά κυρίως σε ανοιχτές λεκανίδες. Τέλος, στο ρυθμό Σέσκλο ΙΙΙ επικρατεί η γραμμική διακόσμηση

(linear style) με παράλληλες και τεθλασμένες γραμμές ή ενάλληλες γωνίες που γράφονται, αντίθετα από τους ρυθμούς Σέσκλο Ι και ΙΙ, με λευκό χρώμα πάνω στο κόκκινο επίχρισμα του

αγγείου ή απευθείας στη στιλβωμένη επιφάνειά του.

Αριστερά: Τσαγγλί. Πήλινη γραπτή λεκανίδα με φλογόσχημη διακόσμηση. Mέση Nεολιθική (περ. 5800-5400 π.X.). ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Mουσείο Bόλου K 292.

Δεξιά: Κλειστά αγγεία με διακόσμηση τύπου Ουρφίρνις από το Φράγχθι διακόσμηση. Mέση Nεολιθική (περ. 5800-5300 π.X.).

Παραλλαγή της γραπτής διακόσμησης είναι η λεγόμενη ξεστή (scraped ware), που απαντά στη Θεσσαλία και την κεντρική Ελλάδα και είναι γνωστή και ως ρυθμός Χαιρώνειας. Στην περίπτωση

αυτή η υπόλευκη επιφάνεια του αγγείου αλείφεται πλήρως με ερυθρό χρώμα, από το οποίο στη συνέχεια αφαιρούνται με απόξεση παράλληλες ταινίες. Στο τέλος της Μέσης Νεολιθικής

εμφανίζεται η γκρίζα κεραμική (protogrey), που χαρακτηρίζει τις πρώτες φάσεις της Νεότερης Νεολιθικής Ι.

Λιανοκλάδι Φθιώτιδας. Σφαιρικό αγγείο με γραπτή (ξεστή) διακόσμηση.

Μέση Νεολιθική (περ. 5800-5300 π. X.).Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 8051.

YΠΠO/TAΠ.

Λιανοκλάδι Φθιώτιδας. Κύαθος με γραπτή (ξεστή) διακόσμηση. Mέση Nεολιθική (περ. 5800-5300 π.X.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 8052. YΠΠO/TAΠ.

Στη νότια Ελλάδα, και κυρίως στην Πελοπόννησο, επικρατεί μια νέα, ιδιόμορφη κεραμική κατηγορία, η λεγόμενη πρωτοβερνικωτή (Urfirnis). Τα αγγεία της κατηγορίας αυτής καλύπτονται

γενικά ή μερικά με μια ιδιαίτερη βαφή, η οποία μετά το ψήσιμο του αγγείου γίνεται καστανέρυθρη έως μελανή και αποκτά μια ξεχωριστή λάμψη. Με τη βαφή αυτή γράφονται επίσης και γραμμικά-γεωμετρικά σχέδια στην επιφάνεια των αγγείων (γραπτά Urfirnis). Παραλλαγή των

γραπτών πρωτοβερνικωτών αγγείων είναι η μελανή γραπτή διακόσμηση στην ερυθρωπή επιφάνεια του αγγείου, που εντοπίζεται στη Φωκίδα και τη Βοιωτία.

Λέρνα. Kλειστό αγγείο με γραπτή διακόσμηση Urfirnis. Mέση

Nεολιθική (περ. 5800-5300 π.X.).Mουσείο Άργους L 1051.

YΠΠO/TAΠ.

Λέρνα. Αγγείο με γραπτή διακόσμηση Urfirnis.

Μέση Νεολιθική (περ. 5800-5300 π.Χ.).

Μουσείο Άργους L 1053/8. YΠΠO/TAΠ.

Στην κεραμική της δυτικής Μακεδονίας κυριαρχεί η γραπτή διακόσμηση ερυθρού σε υπόλευκο βάθος, και ο συνδυασμός γραπτής διακόσμησης και εγχάρακτης cardium. Γραπτή διακόσμηση ερυθρού σε λευκό απαντά και στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου (Άγιο Γάλας

Χίου), και είναι ανάλογη με την κεραμική του Hacilar της Μικράς Ασίας. Τέλος, η λεγόμενη ομάδα Παραδημής, που καλύπτει την ανατολική Μακεδονία και Θράκη καθώς και τη

νοτιοανατολική Βουλγαρία (Karanovo III-Veselinovo), διακρίνεται για τα φιαλόσχημα αγγεία με τέσσερα πόδια, τις μικρογραφικές τριποδικές τράπεζες με εγχάρακτη διακόσμηση, την τεφρόχρωμη κεραμική με στιλβωμένη επιφάνεια και διακόσμηση με γραφίτη (ραβδώσεις,

αυλακώσεις).

Κεραμική Μέσης και Νεότερης Νεολιθικής από την Αυγή Καστοριάς

ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΙΗ Νεότερη Νεολιθική Ι περιλαμβάνει τις λεγόμενες προδιμηνιακές φάσεις και χαρακτηρίζεται από

μεγάλη ποικιλία κεραμικών ρυθμών. Στη Θεσσαλία οι ρυθμοί αυτοί κατανέμονται από τους αρχαιολόγους στις φάσεις Τσαγγλί-Λάρισα και Αράπη, καταγράφονται όμως και σε άλλες

γεωγραφικές ενότητες του ελλαδικού χώρου.

Τμήμα πήλινου κλειστού αγγείου με πλαστική διακόσμηση στην οποία αποδίδονται τα χαρακτηριστικά άνθρώπινου προσώπου. Από το

Μακρύγιαλο Πιερίας.Νεότερη Νεολιθική Ι (περ. 5300-4800

π.X.).Μουσείο Θεσσαλονίκης ΑΓ 16101.

Νεολιθικός οικισμός Διμήνι. Εγχάρακτο αγγείο της Νεότερης

Νεολιθικής.

Χαρακτηριστική για τη μετάβαση από τη Μέση στη Νεότερη Νεολιθική της Θεσσαλίας

είναι η γκρίζα κεραμική, μονόχρωμη ή διακοσμημένη (γκρίζο χρώμα σε γκρίζα

επιφάνεια), που αποτελεί εξέλιξη της ξεστής κεραμικής της Μέσης Νεολιθικής και ανήκει

στη φάση Τσαγγλί. Απαντά σε λεπτότεχνα αγγεία, κυρίως φιάλες, κωδωνόσχημα

κύπελλα και αμφορείς. Είναι συχνότερη στη δυτική Θεσσαλία, και σύμφωνα με πρόσφατες

αρχαιομετρικές έρευνες φαίνεται πως προέρχεται από εξειδικευμένο κεραμικό εργαστήριο στην περιοχή του Γριζάνου.

Λέρνα Αργολίδος. Κλειστό αγγείο όπως βρέθηκε κατά την ανασκαφή

στον οικισμό.Μέση Νεολιθική Εποχή

Σύγχρονη με τη γκρίζα είναι η χαρακτηριστική για τη φάση Λάρισα μαύρη, στιλπνή κεραμική, διαδεδομένη κυρίως στην ανατολική Θεσσαλία. Χαρακτηριστικά σχήματα της κεραμικής αυτής

είναι οι φιάλες με αμφικωνικό σώμα, σκύφοι και αμφορείς, που συχνά φέρουν λευκή γραπτή, ανάγλυφη ή εγχάρακτη διακόσμηση. Οι αναλύσεις του πηλού δείχνουν ότι η κεραμική αυτή δεν

κατασκευάστηκε στη Θεσσαλία, αλλά έφτασε εκεί μέσω κάποιων δικτύων ανταλλαγών. Ας σημειωθεί ότι η κεραμική αυτή είναι ευρύτατα διαδεδομένη στα Βαλκάνια, τα νησιά του Αιγαίου

και τα μικρασιατικά παράλια, και επομένως σημαντική για τη χρονολόγηση.

Σάλιαγκος Kυκλάδων. Kαρποδόχη με γραπτή λευκή

διακόσμηση.Nεότερη Nεολιθική Ι (περ. 5300-4800 π.X.). Mουσείο Πάρου 1496.

YΠΠO/TAΠ.

Νεολιθικός οικισμός Σέσκλου. Γραπτό αγγείο της

Μέσης Νεολιθικής.

Η εύρεση στον ίδιο στρωματογραφικό ορίζοντα των δυο αυτών κεραμικών ρυθμών σε πρόσφατες ανασκαφές, στην Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου και το Μακρυχώρι 2, τοποθετεί τη φάση Λάρισα στην

αρχή της Νεότερης Νεολιθικής και όχι στο τέλος της, όπως πιστευόταν παλαιότερα. Στις αρχές της Νεότερης Νεολιθικής απαντά επίσης η μαύρη γραπτή διακόσμηση πάνω στην

ερυθρή επιφάνεια του αγγείου, η πολύχρωμη και η αμαυρόχρωμη κεραμική (matt painted), που είναι ευρύτατα διαδεδομένη σε ολόκληρο τον αιγαιακό χώρο.

Νεολιθικός οικισμός Διμηνίου. Γραπτό αγγείο της Νεότερης Νεολιθικής Εποχής.

Στη φάση Αράπη δεν παράγεται πλέον γκρίζα κεραμική, αφθονεί όμως η μαύρη στιλπνή κεραμική τύπου Λάρισας, με τη διαφορά ότι το εσωτερικό των αγγείων (αμφικωνικές φιάλες,

αμφορείς) είναι τώρα ερυθρό. Στην γραπτή διακόσμηση σημειώνονται οι παρακάτω ποικιλίες: σκούρα καστανή διακόσμηση σε ανοιχτόχρωμη επιφάνεια, μαύρη σε κόκκινο βάθος

και πολύχρωμη. Χαρακτηριστική στη φάση αυτή είναι η διακόσμηση με μαύρο ή λευκό χρώμα σε ερυθρό βάθος, καθώς και η εμφάνιση για πρώτη φορά της σπείρας ως

διακοσμητικού θέματος, που μέλλει να κυριαρχήσει κατά τη Νεότερη Νεολιθική ΙΙ.

Όστρακα από το Σπήλαιο Σαρακήνικο Κωπαϊδας Nεότερη Nεολιθική (περ. 5300-4500 π.X.).

ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΝΕΟΤΕΡΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ ΙΙΗ Νεότερη Νεολιθική ΙΙ είναι γνωστή και ως πολιτισμός Διμηνίου και χαρακτηρίζεται από

εξαιρετικά δείγματα κεραμικής παραγωγής, όπου κυριαρχούν η γραπτή (μαύρο σε υπόλευκο) και η εγχάρακτη διακόσμηση, με βασικά διακοσμητικά θέματα τη σπείρα και το αβακωτό.

Συνηθέστερα σχήματα αγγείων είναι η φιάλη με κωνικό σώμα και επίπεδη βάση, η καρποδόχη (φρουτιέρα) και ο αμφορέας με σώμα πεπιεσμένο σφαιρικό, κάθετες ταινιωτές

λαβές και χαμηλό κυλινδρικό λαιμό που στενεύει προς το χείλος.

Αριστερά: Πήλινο αγγείο με εγχάρακτη διακόσμηση. Εξαιρετικό δείγμα της νεολιθικής αγγειοπλαστικής πλασμένο σε μια συνεχή καμπύλη και

διακοσμημένο με σπείρες και γραμμές σε κατακόρυφη διάταξη. .Διμήνι., Νεότερη Νεολιθική II (4800-4500 π.Χ.). ΕΑΜ 5929.

Δεξιά: Πήλινη «φρουτιέρα» από το Διμήνι . Νεότερη Νεολιθική II (4800-4500 π.Χ.).

Η κεραμική παραγωγή των κυρίως διμηνιακών φάσεων στη Θεσσαλία, γνωστών ως Αγία Σοφία, Οτζάκι και Κλασικό Διμήνι, πιστοποιεί την κεραμική συνέχεια από την Αρχαιότερη, στη Μέση και

τη Νεότερη Νεολιθική Ι (φάση Αράπη). Στη γραπτή κεραμική επικρατεί αρχικά η διακόσμηση ερυθρόχρωμων στιλπνών αγγείων με λευκό (φάση Αγία Σοφία) ή μαύρο χρώμα (φάση Οτζάκι).

Γραμμικά θέματα όπως παράλληλες και ζιγκ ζαγκ γραμμές, συμπαγείς ή διαγραμμισμένες, ενάλληλες γωνίες, κύκλοι, ρόμβοι, αβακωτό κόσμημα και σπείρα κοσμούν σε ευρηματικούς

συνδυασμούς την επιφάνεια των αγγείων. Όμοια σχέδια γράφονται με σκούρο καστανό ή μαύρο χρώμα στο υπόλευκο επίχρισμα (αραιή βαφή) αγγείων, συνιστώντας την αντιπροσωπευτικότερη

κεραμική κατηγορία του Κλασικού Διμηνίου.

Αριστερά: Δείγματα γραπτής διακόσμησης της Νεότερης Νεολιθικής (ρυθμοί Διμηνίου

και Ραχμανίου).

Δεξιά: Σέσκλο. Φιάλη του κλασικού "ρυθμού Διμηνίου".

Νεότερη Νεολιθική II (4800-4500 π.Χ.).Mουσείο Bόλου K 2850. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Παραλλαγή αυτού αποτελεί η μαύρη γραπτή διακόσμηση σε ερυθρωπή επιφάνεια αγγείων. Τέλος, τυπική για το Κλασικό Διμήνι είναι η πολύπλοκη εγχάρακτη κεραμική με σχέδια όμοια με της γραπτής, αλλά και εμπνευσμένα από την υφαντική και την ψαθοπλεκτική. Στον οικισμό

του Διμηνίου βρέθηκε κεραμικό εργαστήριο, εξειδικευμένο στην παραγωγή τέτοιων αγγείων.Στο βόρειο ελλαδικό χώρο είναι σαφείς οι επιδράσεις της θεσσαλικής κεραμικής στη δυτική Μακεδονία. Στην ανατολική Μακεδονία (πολιτισμός Δήμητρας-Ντικιλί Τας) και τη Θράκη ξεχωρίζουν τοπικές κεραμικές παραλλαγές, όπως γραπτή διακόσμηση με γραφίτη,

μαύρη γραπτή διακόσμηση σε ερυθρό βάθος καθώς και εγχάρακτη κεραμική. Οι κατηγορίες αυτές απαντούν και σε περιοχές της νότιας Βαλκανικής (Vinca C, Karanovo V-Marica). Η

κεραμική παράδοση της Νεότερης Νεολιθικής ΙΙ συνεχίζεται και κατά την Τελική Νεολιθική.

Αριστερά: Διμήνι. Πήλινη Φιάλη του κλασικού "ρυθμού Διμηνίου".Νεότερη Νεολιθική II (4800-4500 π.Χ.). ΕΑΜ 5920. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Τμήμα πήλινου αγγείου με γραπτή κεφαλή ζώου. Νεότερη Νεολιθική II (4800-4500 π.Χ.). ΕΑΜ 5933.

ΚΕΡΑΜΙΚΗ – ΤΕΛΙΚΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΗ κεραμική της Τελικής Νεολιθικής ή Χαλκολιθικής, γραπτή και εγχάρακτη, ακολουθεί σε γενικές γραμμές την παράδοση της Νεότερης Νεολιθικής ΙΙ, ενώ παρατηρείται έντονη τάση για σχηματοποίηση, αφαίρεση ή και εκφυλισμό στην απόδοση των διακοσμητικών σχεδίων

και την ποιότητα του πηλού. Ημισφαιρικές φιάλες με ή χωρίς λαβές, λεκάνες με κωνική βάση, καρποδόχες, κύπελλα, πρόχοι (κανάτες) με στενό και ψηλό ή χαμηλό λαιμό, και

πιθόσχημα αγγεία είναι τα βασικότερα σχήματα αγγείων που απαντούν την περίοδο αυτή.

Αριστερά: Πευκάκια Βόλου. Σκύφος με γραπτή διακόσμηση. Tελική Nεολιθική (περ. 4500-3200 π.X.). Mουσείο Βόλου

495. YΠΠO/TAΠ.

Δεξιά: Πήλινη «ανθρωπόμορφη» φιάλη. Σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού. Tελική Nεολιθική (περ. 4500-3200 π.X.).

Η Τελική Νεολιθική στη Θεσσαλία, γνωστή με το όνομα Ραχμάνι, χαρακτηρίζεται από τις παρακάτω κεραμικές κατηγορίες: μονόχρωμη κεραμική με ερυθρό επίχρισμα και γραπτή κεραμική με επίθετη ερυθρωπή ή λευκή βαφή που γράφεται στην επιφάνεια του αγγείου μετά το ψήσιμο, γι' αυτό και απολεπίζεται εύκολα (crusted ware). Στα αγγεία με καστανή

στιλβωμένη επιφάνεια παρατηρείται ποικιλία στις λαβές. Στη βόρεια Ελλάδα συνεχίζεται η διακόσμηση αγγείων με γραφίτη, καθώς και με ερυθρό χρώμα σε μαύρη επιφάνεια

(κεραμική Γαληψού).

Μικρή μαρμάρινη φιάλη με λεία επιφάνεια, άριστα επεξεργασμένη και με κατακόρυφη μηνοειδή λαβή στο

ημισφαιρικό σώμα. Από το σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού. Τελική Νεολιθική (4500-3300 π.Χ.).

Κατακόρυφη τόσο στη Θεσσαλία όσο και στη νότια Ελλάδα και τα νησιά Ιονίου και Αιγαίου είναι η αύξηση της μονόχρωμης κεραμικής από χονδροειδή κακοψημένο πηλό, με επιχρισμένη ή

στιλβωμένη επιφάνεια σε αποχρώσεις ερυθρού, καστανού και γκριζόμαυρου χρώματος. Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν ιδιόμορφα αγγεία σε σχήμα σέσουλας με εγχάρακτη διακόσμηση (Σέσκλο), ρηχές

λεκάνες με διάτρητα χείλη (cheese pots) και πιθάρια με οριζόντιες, κατακόρυφες ή λοξές πλαστικές ταινίες και εγχαράξεις ή δαχτυλιές (Σφακοβούνι Αρκαδίας). Οι σέσουλες θυμίζουν αντίστοιχα σκεύη από τη Δαλματία, βρίσκονται σε νεκροταφεία (π.χ. Κεφάλα Κέας) και δεν

αποκλείεται να σχετίζονται με ταφικές τελετουργίες.

Kεφάλα Kέας.Κάτοψη του νεκροταφείου της Τελικής Νεολιθικής (4500-3200 π.Χ.)

Σέσκλο. "Σέσουλα". Tελική Nεολιθική (περ. 4500-3200 π.X.).

Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο 5928. YΠΠO/TAΠ.

Στη νότια Ελλάδα και τις Κυκλάδες παράγεται κατά την Τελική Νεολιθική, γνωστή και ως πολιτισμός Αττικής-Κεφάλας, λεπτότεχνη κεραμική με μαύρη στιλβωμένη επιφάνεια, που

διακοσμείται με γραμμικά σχέδια σε λευκό, υπόλευκο και ερυθρό χρώμα. Παράλληλα παράγονται και ερυθρόχρωμα στιλβωμένα αγγεία, τα οποία κοσμούνται με επίσης στιλβωμένες γραμμές

(pattern burnished), αλλά και αγγεία με εγχάρακτη γραμμική και πλαστική διακόσμηση. Μαύρη και κόκκινη στιλβωμένη κεραμική (burnished ware) απαντά και στα νησιά του βόρειου και

ανατολικού Αιγαίου, καθώς και στην παράκτια Μικρά Ασία, υπογραμμίζοντας την πολιτιστική ενότητα της θάλασσας του Αιγαίου.

Όστρακα Τελικής Νεολιθικής Εποχής από το Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος.

Κατά τη μεταβατική φάση από την Τελική Νεολιθική στην Πρώιμη εποχή του Χαλκού είναι χαρακτηριστική τόσο η παραγωγή μονόχρωμων στιλβωμένων, όσο

και μονόχρωμων χονδροειδών αγγείων.

Αριστερά: Eμποριό Xίου. Φιάλη. Τελική Νεολιθική (περ. 4500-3200 π.X.). Mουσείο Xίου 1601. YΠΠO/TAΠ.

Δεξιά: Πήλινο άβαφο αγγείο με κερατοειδείς αποφύσεις. Το εγχάρακτο σημείο (δυο τρίγωνα ενωμένα με λοξή γραμμή) ίσως αποδίδει ανθρώπινα κεφάλια. Από το Σέσκλο. Τελική

Νεολιθική (περ. 4500-3200 π.X.).

ΥΦΑΝΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΑΛΑΘΟΠΛΕΚΤΙΚΗ

Η υφαντική και η καλαθοπλεκτική είναι τέχνες που δεν τεκμηριώνονται άμεσα στα αρχαιολογικά κατάλοιπα, αφού τα προϊόντα τους, υφάσματα και ψάθες, είναι οργανικά και συνεπώς φθαρτά υλικά,

που δεν αντέχουν στο χρόνο. H άσκηση των τεχνών αυτών επιβεβαιώνεται όμως έμμεσα: από τις γνώσεις μας για τη χλωρίδα (καλάμια, λινάρι)

και πανίδα (αιγοπρόβατα) της εποχής, από αποτυπώματα που άφησαν στις βάσεις αγγείων,

αλλά και από πήλινα και οστέινα εργαλεία σχετιζόμενα άμεσα με τη διαδικασία

προετοιμασίας της πρώτης ύλης (σφοντύλια), την ύφανση και το ράψιμο (οστέινες βελόνες).

Σέσκλο. Σφοντύλι και πηνία (κουβαρίστρες) από πηλό.Mέση Νεολιθική (5800-5300 π.Χ.). Mουσείο Bόλου. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Yφαντά, υφάσματα και ψάθες έχουν κυρίαρχη θέση στην καθημερινότητα των νεολιθικών γεωργοκτηνοτρόφων. Pούχα, υφαντά στρωσίδια, ψάθες, καλάθια, δίχτυα, σχοινιά κ.λπ.

προϋποθέτουν τη συμμετοχή περισσότερων μελών της οικογένειας, καθώς η εξεύρεση της πρώτης ύλης (κουρά αιγοπροβάτων), το γνέσιμο του μαλλιού στη ρόκα για την παραγωγή

της κλωστής, το πλύσιμο, το βάψιμο και η ύφανση ήταν στάδια ιδιαίτερα χρονοβόρα.

Αριστερά: Σιταγροί Δράμας. Βάση αγγείου με αποτύπωμα υφάσματος. Αρχαιότερη Νεολιθική (περ. 6500-5800 π.X.).Mουσείο Δράμας Φ 1439. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: πήλινα σφονδύλια με εγχάρακτα σύμβολα. Από τη Νεότερη και την τελική Νεολιθική του Διμηνίου ΕΑΜ 6005.

Bασικές υφαντικές ίνες ήταν το λινάρι και το μαλλί. H χρήση του λιναριού είναι πρωιμότερη από του μαλλιού και επικρατέστερη κατά τη Nεολιθική περίοδο. Tα χοντρά υφάσματα

χρησιμοποιούνταν στην κατασκευή χοντρών αγγείων, στη βάση και τα τοιχώματα των οποίων άφησαν τα αποτυπώματα τους. Aπό αυτά διαπιστώνεται ότι δύο ήταν οι τρόποι ύφανσης κατά τη

Nεολιθική, η απλή και η διαγώνια διαπλοκή. Για τα διακοσμητικά σχέδια των υφαντών αντλούνται πληροφορίες κυρίως από τα γραμμικά και "πλεκτογενή" διακοσμητικά θέματα των γραπτών

κεραμικών αγγείων της Mέσης Nεολιθικής, καθώς επίσης και από τα ανθρωπόμορφα ειδώλια, τα ενδύματα των οποίων αποδίδονται με χρώμα ή με εγχαράξεις.

Όστρακο Τελικής Νεολιθικής Εποχής από το Σπήλαιο Φράγχθι Ερμιονίδος το οποίο φέρει πλεκτογενή διακόσμηση.

Η καλαθοπλεκτική είναι τέχνη συναφής αλλά λιγότερο χρονοβόρα από την υφαντική, απαιτεί δεξιοτεχνία, λιγότερα όμως βοηθητικά εργαλεία για την πραγμάτωσή της. Kαλάθια

αποθήκευσης προϊόντων, ψάθινα στρωσίδια για ανάπαυση, χοντρές ψάθες για διαχωριστικά μονόχωρων σπιτιών, λεπτά δίχτυα για το ψάρεμα, το κυνήγι και την κτηνοτροφία

(τυροκομία) είναι τα σημαντικότερα προϊόντα της καλαθοπλεκτικής. Aποτυπώματα από ψάθες σώζονται στις βάσεις χοντρών αγγείων, τα οποία εικάζεται ότι τοποθετούνταν πάνω σε

ψάθες ή χοντρά υφάσματα για να στεγνώσουν.

Άρια Αργολίδας. Aμφικωνικό αγγείο με γραπτή στιλβωτή διακόσμηση γραμμών, που μιμούνται πρότυπα καλαθοπλεκτικής. Tελική Nεολιθική (περ. 4500-3200 π.X.). Mουσείο Ναυπλίου 27512.

YΠΠO/TAΠ.

ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗΗ ειδωλοπλαστική αποτελεί μια από τις σημαντικότερες μορφές καλλιτεχνικής έκφρασης του

νεολιθικού ανθρώπου. Η απόδοση ανθρώπων, ζώων και αντικειμένων σε πηλό, λίθο, οστό, όστρεο, και σπανιότερα σε ασήμι και χρυσό, δεν αποσκοπούσε στην απλή απεικόνιση

πρωταγωνιστικών στοιχείων της νεολιθικής καθημερινότητας.

Δυο ανδρικά καθήμενα ειδώλια Αρχαιότερης και

Μέσης Νεολιθικής αντίστοιχα από την Πύρασο Μαγνησίας (αριστερά) και το

Σέσκλο Μαγνησίας (δεξιά). Όλα τα ανδρικά ειδώλια της Θεσσαλίας είναι καθήμενα με τα χέρια στους μηρούς.

Η ποικιλία των ειδωλίων, ο μεγάλος τους αριθμός, η διαφορετική ποιότητα κατασκευής (προσεκτική ή πρόχειρη) καθώς και η ανεύρεσή τους σε οικισμούς αλλά και σε τάφους

υποδηλώνουν ότι πρόκειται για δημιουργήματα με ευρύ κοινωνικό-ιδεολογικό περιεχόμενο και με συμβολικές προεκτάσεις.

Αριστερά: Μαρμάρινο γυναικείο ειδώλιο της Τελικής Νεολιθικής από το Διμήνι.

Δεξιά: Κεφαλή γυναικείου ειδωλίου της Μέσης Νεολιθικής από την Πύρασο Μαγνησίας.

Τα ανθρωπόμορφα και τα ζωόμορφα ειδώλια συντροφεύουν τον άνθρωπο στη γέννηση, στην

καθημερινότητα (παιδικά παιχνίδια), στο θάνατο. Στα ειδώλια οπτικοποιείται η γονιμότητα

(ειδώλια εγκύων γυναικών, φαλλοί), η ζωή (γυναίκες σε φάση τοκετού), η μητρότητα, τα

ζώα που εκτρέφουν. Τα πήλινα ομοιώματα σπιτιών συμβολίζουν το ζωτικό πυρήνα του οικισμού και χρησιμοποιούνται, μαζί με τα ανθρωπόμορφα ειδώλια και σε συμβολικές

πράξεις, όπως προσφορά θεμελίωσης, τεκμηριωμένη στην Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου

της Θεσσαλίας.

Το σημαντικότερο νεολιθικό πήλινο ειδώλιο γυναικείας μορφής από την

Ιεράπετρα Λασιθίου. Χαρακτηριστική είναι στάση του

σώματος που θυμίζει τα αντίστοιχα ειδώλια της Θεσσαλίας, κάτι που φανερώνει κοινές πολιτισμικές

παραδόσεις σε διαφορετικές περιοχές της Ελλάδος κατά τη

Νεολιθική Εποχή.

Τα ειδώλια αποτελούν έργα είτε έμπειρων και επώνυμων στους νεολιθικούς οικισμούς τεχνιτών (π.χ.

αγγειοπλαστών) είτε είναι προϊόντα αυθόρμητης έκφρασης του ανώνυμου νεολιθικού ανθρώπου. Στις πρώιμες φάσεις της Νεολιθικής είναι φυσιοκρατικά, ενώ από τη Νεότερη

Νεολιθική επικρατεί σχηματοποίηση με αφαιρετική απόδοση των χαρακτηριστικών ανθρώπων και ζώων.

ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ – ΑΝΘΡΩΠΟΜΟΡΦΑΤα ανθρωπόμορφα ειδώλια αποτελούν την αριθμητικά μεγαλύτερη και τυπολογικά πλουσιότερη κατηγορία της νεολιθικής πλαστικής. Aπαντούν από την αρχή της Nεολιθικής σε πηλό, λίθο και

σπανιότερα σε οστό, όστρεο, ασήμι και χρυσό και αποδίδουν γυναικείες και ανδρικές μορφές. Tο ύψος τους κυμαίνεται κατά κανόνα από 4 έως 20 εκατοστά.

Τα ειδώλια της Αρχαιότερης και της Μέσης Νεολιθικής είναι φυσιοκρατικά, με τονισμένα τα

διακριτικά του φύλου. Tα γυναικεία ειδώλια εικάζεται ότι συμβολίζουν τη θεά της

γονιμότητας (μητέρα-θεά). Εικονίζονται όρθια, καθιστά, οκλαδόν, πλαγιασμένα, σε φάσεις

εγκυμοσύνης, τοκετού ή μητρικής στοργής. Σε ορισμένα αποδίδονται πλαστικά, με χαράξεις ή

χρώμα ατομικά χαρακτηριστικά (γηραιές γυναίκες ή με καμπούρα), γεγονός που ενισχύει

την άποψη ότι πρόκειται για πορτρέτα ή χαρακτηριστικές μορφές της νεολιθικής

κοινωνίας. Το γεγονός επιβεβαιώνεται και από ανδρικά ειδώλια της Mέσης Nεολιθικής με

μογγολικά χαρακτηριστικά (Πρόδρομος) αλλά και από την καθιστή ανδρική μορφή του

"στοχαστή" (Καρδίτσα). Tο ειδώλιο αυτό της Nεότερης Nεολιθικής έχει ύψος 47,7 εκατοστά και αποτελεί, μοναδικό δείγμα μεγαλόσχημης

ειδωλοπλαστικής στον ελλαδικό χώρο.

Κατά τη Νεότερη και την Τελική Νεολιθική επικρατεί σχηματοποίηση, με αφαιρετική απόδοση των ανθρώπινων

χαρακτηριστικών. Τα ειδώλια είναι σχεδόν "σανιδόμορφα", με πεπλατυσμένο κορμό, ενώ τα χέρια δηλώνονται με δυο οριζόντιες αποφύσεις στο ανώτερο τμήμα του σώματος.

Χαρακτηριστικά για τη Νεότερη Νεολιθική είναι τα "σταυρόσχημα" ειδώλια από μάρμαρο, στα οποία οι ανατομικές

λεπτομέρειες διαγραμμίζονται με κόκκινο χρώμα.

Δεξιά: Μακρύγιαλος. Tμήμα πήλινου γυναικείου ειδωλίου. Nεότερη Nεολιθική. YΠΠO/TAΠ.

Αριστερά: Μαγούλα Aσημόχωμα (ή Aσπρόχωμα), Mέλισσα Λάρισας. Μαρμάρινο ανθρωπόμορφο ειδώλιο με γραπτή διακόσμηση. Νεότερη Νεολιθική (περ. 5300-

4500 π.Χ.). Mουσείο Bόλου M 2769. YΠΠO/TAΠ.

Mάνδαλο. Πήλινο γυναικείο ειδώλιο

ημικαθιστού τύπου.Nεότερη

Nεολιθική. Mουσείο Πέλλας.

YΠΠO/TAΠ.

Μακρύγιαλος. Kεφαλή πήλινου ειδωλίου.

Nεότερη Nεολιθική. YΠΠO/TAΠ.

Μακρύγιαλος. Μαρμάρινο

σχηματικό ειδώλιο.Nεότερη Nεολιθική.

YΠΠO/TAΠ.

Κνωσός. Μαρμάρινο ειδώλιο ανδρικής μορφής.

Αρχαιότερη Νεολιθική (περ. 6500-5800 π.X.).

Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου 2623.

YΠΠO/TAΠ.

Μαρμάρινο γυναικείο

ειδώλιο από τη Θεσσαλία.

Μουσείο Λάρισας ΧΟ.216.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Πήλινο γυναικείο

ειδώλιο από τη Θεσσαλία.Μουσείο Λάρισας ΧΟ.118.

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Ραχμάνι. Κεφάλι "ακρόλιθου" ειδωλίου.

Τελική Nεολιθική (περ. 4500-3200 π.X.).

Mουσείο Βόλου Μ 2748α. YΠΠO/TAΠ.

Στη φάση Ραχμάνι (Τελική Νεολιθική στη Θεσσαλία) χρονολογείται τέλος μια ιδιαίτερη κατηγορία, τα "ακρόλιθα": το σώμα τους αποτελεί ένας κύλινδρος από πηλό, μέσα στον οποίο

τοποθετείται μαρμάρινο τριγωνικό κεφάλι που τα χαρακτηριστικά του ζωγραφίζονται με κόκκινο και μαύρο χρώμα. Η σχηματοποίηση και η πρόχειρη κατασκευή, αλλά και η συχνότητα με την

οποία απαντούν, προσδίδουν συμβολικό περιεχόμενο στη χρήση τους.

Διμήνι. Μαρμάρινο σχηματικό ανθρωπόμορφο ειδώλιο.

Νεότερη Νεολιθική (περ. 4800-4500 π.X.). Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο

5994.

Απόλυτη σχηματοποίηση της ανθρώπινης μορφής εκφράζουν τα δακτυλιόσχημα ειδώλια ή περίαπτα (φυλαχτά) από πηλό, λίθο, ασήμι και χρυσό, που εμφανίζονται μεμονωμένα στη

Νεότερη Νεολιθική και γνωρίζουν μεγαλύτερη διάδοση -ιδίως τα ασημένια και χρυσά- κατά την Τελική Νεολιθική. Τα γνωστά παραδείγματα, μεγέθους 2-10 εκατοστών, από την Αραβησσό της

Μακεδονίας, τη Θεόπετρα Θεσσαλίας, τη Σαλαμίνα, το Διρό Μάνης, την Αμνισό Κρήτης και εκείνα από το θησαυρό που βρέθηκε στα χέρια αρχαιοκάπηλων το 1997, δείχνουν ότι ράβονταν πάνω στα ενδύματα -τεκμηριωμένο στο περίφημο νεκροταφείο της Βάρνας στη Βουλγαρία- ή

κρέμονταν από το λαιμό σαν φυλαχτά, όπως σήμερα ο χρυσός σταυρός, που εκτός από τη συμβολική του αξία, αποτελεί έσχατη σχηματοποίηση της ανθρώπινης μορφής.

Αριστερά: Οστέινα ανθρωπόμορφα περίαπτα από την Σπηλιά του Κίτσου (αριστερά) και τον Σάλιαγκο (δεξιά). Νεότερη Νεολιθική I (περ.

4800-4500 π.X.). Μουσείο Λαυρίου 904 και Μουσείο Πάρου 886. YΠΠO/TAΠ.

Δεξιά: Χρυσά δακτυλιόσχημα περίαπτα από χρυσό έλασμα με μια οπή ανάρτησης στο χαμηλό υποτυπώδες συμφυές στέλεχος. Ανήκουν στο

νεολιθικό θησαυρό των 53 χρυσών νεολιθικών κοσμημάτων που εντοπίστηκε και κατασχέθηκε από τις διωκτικές αρχές το 1997).

Τελική Nεολιθική (περ. 4500-3300 π. X.). ΕΑΜ ΒΕ28/97.11,12.

Η ανθρώπινη μορφή δηλώνεται επίσης στη νεολιθική τέχνη χαραγμένη με λιτές επιδέξιες γραμμές σε μικρά βότσαλα, γνωστά από το Σέσκλο και τη Μαγούλα Καραμουρλάρ Θεσσαλίας. Τέλος,

αποδίδεται πλαστικά σε πήλινα αγγεία, όπως στο παράδειγμα από τη Νέα Νικομήδεια Μακεδονίας (Αρχαιότερη Νεολιθική).

Νέα Νικομήδεια. Αγγείο με πλαστική απόδοση ανθρώπινης μορφής.

Αρχαιότερη Νεολιθική (περ. 6500-5800 π.Χ.).

Μουσείο Βέροιας. YΠΠO/TAΠ.

Nτικιλί Tας. Kεφάλι ανθρωπόμορφου ειδωλίου. Nεότερη Nεολιθική (περ. 5300-4500 π.Χ.). Μουσείο Καβάλας

442 E.

ΕΙΔΩΛΟΠΛΑΣΤΙΚΗ – ΖΩΟΜΟΡΦΑΤα ζωόμορφα ειδώλια αποτελούν μια από τις πιο αντιπροσωπευτικές κατηγορίες της

νεολιθικής ειδωλοπλαστικής. Σ' αυτά αντανακλάται ο γεωργοκτηνοτροφικός χαρακτήρας της νεολιθικής οικονομίας, αφού στην πλειονότητά τους απεικονίζουν εξημερωμένα είδη ζώων,

όπως αιγοπρόβατα, βοοειδή, χοίρους και σκύλους. Σπανιότερα αποδίδουν άγρια ζώα -κυρίως ελάφι, αρκούδα και κάπρο- υδρόβια πτηνά, βατράχους, χελώνες και φίδια. Τα περισσότερα

γνωστά δείγματα προέρχονται από την ανατολική Μακεδονία και τη Θεσσαλία και χρονολογούνται σε όλες τις περιόδους της Νεολιθικής. Στη νότια Ελλάδα και στην

Πελοπόννησο εμφανίζονται μόλις κατά τη Νεότερη Νεολιθική.

Σιταγροί. Πήλινο ειδώλιο ταύρου. Nεότερη-Tελική Nεολιθική (περ.

4800-3200 π.X.). Mουσείο Δράμας 1207 (E121).

ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Τα ζωόμορφα ειδώλια είναι στη συντριπτική τους πλειοψηφία πήλινα, ενώ

σπανιότατα είναι τα δείγματα σε λίθο, οστό και όστρεο. Σε όλες τις περιπτώσεις

αποδίδονται σχηματοποιημένα, γι' αυτό και δύσκολα ταυτίζονται με συγκεκριμένο είδος

ζώου. Τα πήλινα κατασκευάζονται από συμπαγείς μάζες πηλού, και μόνο κατ'

εξαίρεση με την τεχνική του εσωτερικού κενού. Απαντούν άβαφα και στιλβωμένα,

ενώ συχνά οι κατασκευαστές τους αποδίδουν τις ανατομικές λεπτομέρειες του ζώου με γραπτές ταινίες ή εγχαράξεις, κατά τα πρότυπα διακόσμησης των αγγείων. Τα

μικρότερα ειδώλια έχουν μέγεθος 2,5-4 εκατοστά και τα μεγαλύτερα ξεπερνούν τα 20 εκατοστά. Ανάμεσά τους διακρίνονται

αυτοτελή ειδώλια ζώων, δικέφαλα, προσαρμοσμένα σε αγγεία ή σε ομοιώματα

οικιών, αλλά και ολόκληρα ζωόμορφα αγγεία. Σε δυο περιπτώσεις αναγνωρίζονται έγκυα ζώα, ενώ ένα πήλινο κεφάλι χοίρου προοριζόταν να κοσμήσει την πρόσοψη

ομοιώματος οικίας.

Αμύνταιο Μακεδονίας, όχθες λίμνης Χειμαδιτιδος.

Νεολιθικό ακιδογράφιμα που παριστά ζώα

Τα αυτοτελή ειδώλια μπορούσαν με βάση την κατασκευή τους είτε να σταθούν αυτόνομα στα πόδια τους είτε να αναρτηθούν με σχοινί από οπή που τα διαπερνούσε κατακόρυφα ή οριζόντια. Τέλος, τα ζωόμορφα αγγεία μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν σε ιδιαίτερες

περιπτώσεις, όπως για παράδειγμα στην Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου Θεσσαλίας, όπου το αιγοειδές αγγείο δέχθηκε τα καμένα οστά ενός νηπίου (Νεότερη Νεολιθική).

Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου Τρικάλων. Zωόμορφο

αγγείο.Nεότερη Nεολιθική I (περ. 5300-4900 π.X.).

Μουσείο Λάρισας ΜΛ.ΠΜΖ.24Ε.

ΕΙΔΩΛΟΛΑΣΤΙΚΗ – ΠΗΛΙΝΑ ΟΜΟΙΩΜΑΤΑ ΣΠΙΤΙΩΝ

Η ειδωλοπλαστική της Νεολιθικής εποχής έδωσε, πέρα από τα ανθρωπόμορφα και τα ζωόμορφα ειδώλια, πήλινα ομοιώματα σπιτιών, τα οποία

παρέχουν ενδεικτικά στοιχεία για την αρχιτεκτονική της εποχής. Δεν πρόκειται για πιστά αντίγραφα σπιτιών, αλλά για αφαιρετικές αποδόσεις του

ζωτικού πυρήνα κάθε νεολιθικού οικισμού. Η μαζική εμφάνιση των ομοιωμάτων σπιτιών κατά τη Μέση Νεολιθική, εποχή κατά την οποία παγιώνεται στη Θεσσαλία ο τύπος σπιτιού με λίθινα θεμέλια και

πλινθόκτιστους τοίχους (από άψητα πήλινα τούβλα), υποδηλώνει ηθελημένη αναφορά στο νέο

τεχνολογικό και συνάμα κοινωνικό γεγονός. Το ύψος τους κυμαίνεται από 5 έως 20 εκατοστά και

διακρίνονται σε ομοιώματα με στέγη και ομοιώματα χωρίς στέγη. Και οι δύο κατηγορίες περιλαμβάνουν τετράγωνα ή ορθογώνια μονόχωρα και μονώροφα

σπίτια, ενώ σπανιότερα παριστάνονται και διώροφα, γνωστά ως σπίτια "τύπου Τσαγγλί".

Πήλινο οµοίωµα οικίας από τη Μυρίνη

Καρδίτσας, Μέση Νεολιθική περίοδος

5800-5400/5300 π.Χ.

Τα ομοιώματα με στέγη είναι κενά στο εσωτερικό τους και φέρουν στενά ορθογώνια ανοίγματα στις τέσσερις πλευρές τους, που υποδηλώνουν πόρτες και παράθυρα. Οι στέγες των ομοιωμάτων είναι ελαφρά δίριχτες με ένα κυκλικό άνοιγμα στο μέσον, το οποίο υπαινίσσεται την ύπαρξη εστίας στο

εσωτερικό των σπιτιών. Η πρόσοψη μερικών κοσμείται με ανάγλυφη ή ολόγλυφη μορφή ζώου. Μεμονωμένα δείγματα με συμπαγείς πλευρές και ένα άνοιγμα στη στέγη παριστάνουν πιθανότατα σιτοβολώνες (σιρούς). Περαιτέρω αρχιτεκτονικά μέρη και κατασκευαστικές λεπτομέρειες, όπως

δοκάρια στέγης, αποδίδονται με γραπτή, πλαστική ή εγχάρακτη διακόσμηση. Τα ομοιώματα με στέγη προέρχονται σχεδόν αποκλειστικά από τη Θεσσαλία και χρονολογούνται στη Μέση Νεολιθική περίοδο.

Κραννών. Πήλινο ομοίωμα σπιτιού. Μέση Νεολιθική (περ. 5800-5300 π.X.).

Χαιρώνεια. Πήλινο ομοίωμα σπιτιού. Μέση Νεολιθική.

Τα ομοιώματα χωρίς στέγη στοχεύουν στην προβολή του εσωτερικού του σπιτιού. Χρονολογούνται στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο και προέρχονται από τη Θεσσαλία και τη

Μακεδονία. Τα αντιπροσωπευτικότερα δείγματα προέρχονται από τους Σιταγρούς Μακεδονίας και από την Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου Θεσσαλίας. Στο εσωτερικό των σπιτιών αποδίδεται η εστία και

το "θρανίο" (κρεβάτι), ενώ στο δείγμα από την Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου εμπεριέχονται και τα οκτώ μέλη της οικογένειας: παπούδες, γονείς και τέσσερα παιδιά!Από οικισμούς της Νεότερης και

Τελικής Νεολιθικής δεν απουσιάζουν και πήλινες μικρογραφίες απαραίτητων στοιχείων του νεολιθικού νοικοκυριού, όπως φούρνοι και τραπέζια.

Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου Τρικάλων. Πήλινο ομοίωμα σπιτιού με ειδώλια, που παριστάνουν τα μέλη μιας οικογένειας. Νεότερη

Νεολιθική I (περ. 5300-4800 π.X.). Mουσείο Λάρισας ΜΛ.ΠΖΜ.619.

Η εύρεση των ομοιωμάτων κοντά στην εστία ή στο κεντρικό υποστήριγμα της στέγης, καθώς και κάτω από τα δάπεδα (Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου) θεωρείται συμβολική και συνδέεται από τους ερευνητές με προσφορές θεμελίωσης και δεήσεις προστασίας του νοικοκυριού.

Αριστερά: Τμήμα πήλινου πιθοειδούς αγγείου με δυο ανάγλυφες σχηματικές ανθρώπινες μορφές σε αντιθετική διάταξη, που υψώνουν

τα χέρια. Από τη Θεσσαλία. Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (5300-4500 π.Χ.). ΕΑΜ 8775. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Τμήμα αγγείου με γραπτή σχηματοποιημένη ανθρώπινη μορφή. Η στάση πρέπει να είχε ιδιαίτερη ιδεολογική σημασία όπως

μαρτυρούν πολλά δείγματα της εποχής. Από την Αράπη Μαγούλα Θεσσαλίας. Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (5300-4500 π.Χ.). ΕΑΜ 8775.

Αριστερά: τρία δισκόμορφα κυρτεπίπεδα «κουμπιά» με κορυφή διαμπερή από δυο οπές συναντώμενες σε οξεία

γωνία. Λίθος λευκός, πράσινος και μαύρος. Από το Διμήνι. Νεότερη Νεολιθική (5300-4500 π.Χ. ) ΕΑΜ 6004.

Δεξιά: 2 Χρυσά ρομβοειδή κι 1 ελλειψοειδές έλασμα, σφυρήλατα, με μεγάλο άνοιγμα ή χωρίς άνοιγμα στο κέντρο και διάτρητα στια άκρα. Άγνωστη προέλευση

(ανήκουν στο νεολιθικό θησαυρό των 53 χρυσών νεολιθικών κοσμημάτων που εντοπίστηκε και

κατασχέθηκε από τις διωκτικές αρχές το 1997). Τελική Nεολιθική (περ. 4500-3300 π. X.).

ΚΟΣΜΗΜΑΤΑΗ διάθεση για καλλωπισμό του σώματος ώθησε τον άνθρωπο, ήδη από την Ανώτερη Παλαιολιθική, στην κατασκευή κοσμημάτων από οστά,

δόντια ζώων και όστρεα. Κατά τη Νεολιθική εποχή σημειώνεται ευρεία χρήση ποικιλόμορφων κοσμημάτων, τα οποία δεν αποτελούν απλά

στοιχεία προσωπικού καλλωπισμού αλλά εμπεριέχουν στοιχεία κοινωνικού συμβολισμού.

Kατασκευάζονται από την Προκεραμική Nεολιθική, από λίθο, όστρεα, οστά ζώων και σπανιότερα από πηλό, ενώ κατά τη Nεότερη Nεολιθική II και την Tελική Nεολιθική απαντούν, σε πολύ μικρό

όμως ποσοστό, σε ασήμι και χρυσό. H προτίμηση σε υλικά ανθεκτικά στο χρόνο, κυρίως λίθο, δείχνει τη σημασία που προσέδιδε ο νεολιθικός άνθρωπος στα προσωπικά του σύμβολα, που τον

συνόδευαν στην καθημερινή αλλά και μετά θάνατον ζωή.

Στις πρώτες φάσεις της Nεολιθικής, τα κοσμήματα κατασκευάζονται από άτομα με ιδιαίτερη επιδεξιότητα στην κατεργασία των προαναφερθέντων υλικών, σε χρόνο κενό από άλλες

παραγωγικές δραστηριότητες. Aπό τη Nεότερη Nεολιθική, οπότε αρχίζουν να αναπαράγονται συγκεκριμένοι τύποι (χάντρες, κουμπιά, βραχιόλια, δακτυλιόσχημα

περίαπτα), φαίνεται ότι η κοσμηματοτεχνία είναι προγραμματισμένη. Tο Διμήνι Θεσσαλίας αποτελεί την εποχή αυτή κέντρο κατασκευής κοσμημάτων από όστρεο σπονδύλου.

Αριστερά: Διμήνι. Δακτυλιόσχημο περίαπτο από σχιστόλιθο.

Nεότερη Nεολιθική (περ. 4800-4500 π.X.).Mουσείο Βόλου Λμ 2084/1220. YΠΠO/TAΠ.

Δεξιά: Χρυσά δακτυλιόσχημα περίαπτα από χρυσό έλασμα με μια οπή ανάρτησης στο χαμηλό υποτυπώδες συμφυές στέλεχος. Άγνωστη προέλευση (ανήκουν στο

νεολιθικό θησαυρό των 53 χρυσών νεολιθικών κοσμημάτων που εντοπίστηκε και κατασχέθηκε από τις διωκτικές αρχές το 1997). Τελική Nεολιθική (περ. 4500-

3300 π. X.).ΕΑΜ ΒΕ28/97.16,17. YΠΠO/TAΠ.

Τα όστρεα που χρησιμοποιούνται ως κοσμήματα στη φυσική τους μορφή και χωρίς ιδιαίτερη επεξεργασία είναι η απλή αχιβάδα, η πεταλίδα, ο κώνος και όστρεα τύπου Dentalium και Cypraea.

O σπόνδυλος (Spondylus gaederopus Linne) αποτελεί κατά τη Nεότερη Nεολιθική πολύτιμο όστρεο, από το οποίο κατασκευάζονται βραχιόλια, περίαπτα (ζωόμορφο από σπήλαιο του

Κίτσου), κουμπιά κ.λπ., που όμοιά τους διακινούνται στα Βαλκάνια και στην κεντρική Ευρώπη.

Μακρύγιαλος. Κοσμήματα από όστρεο Spondylus gaederopus, οστό και λίθο.Nεότερη Nεολιθική. YΠΠO/TAΠ.

Σιταγροί. Βραχιόλια από όστρεο Spondylus gaederopus.

Mουσείο Δράμας. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Aπό οστό αιγοπροβάτων και δόντια σκύλων και άγριων ζώων κατασκευάζονται περίαπτα, χάντρες, βελόνες κ.ά. Aνάμεσα στα οστέινα περίαπτα ξεχωρίζουν τα ανθρωπόμορφα από το

σπήλαιο του Κίτσου Aττικής και το Σάλιαγκο Kυκλάδων (Nεότερη Nεολιθική I). Σχιστόλιθος, μάρμαρο, ίασπις, στεατίτης και βασάλτης είναι τα υλικά που προτιμώνται για τη μορφοποίηση

ανθρωπόμορφων και ζωόμορφων περιάπτων, φαλλόσχημων ή κομβιόσχημων ("ενώτια") αντικειμένων.

Μακρύγιαλος. Κοσμήματα από λίθο. Νεότερη Νεολιθική. YΠΠO/TAΠ.

Θεόπετρα. Περίαπτο από σπόνδυλο με διακοσμητικές εγκοπές.Τελική Νεολιθική. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Iδιαίτερη θέση στην κοσμηματοτεχνία της Νεότερης και ιδιαίτερα της Tελικής Νεολιθικής κατέχουν τα ενώτια (σκουλαρίκια), περιδέραια,

δακτυλιόσχημα ειδώλια-περίαπτα από ασήμι και χρυσό (Aλεπότρυπα Διρού, Θεόπετρα) και τα χρυσά ταινιόσχημα ελάσματα (Aραβησσός

Πέλλας, σπήλαιο Zα Nάξου).

Aραβησσός Πέλλας. Xρυσά ταινιόσχημα ελάσματα.

Tελική Nεολιθική (περ. 4500-3200 π.X.).Mουσείο Θεσσαλονίκης 12098 και 12099.

Θεόπετρα. Χρυσό περίαπτο. Τελική

Νεολιθική. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Σπήλαιο Zα Nάξου. Tαινιόσχημο σφυρήλατο έλασμα από χρυσό. Μουσείο

Nάξου 7499.

ΤΑΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣΟ σεβασμός στην ανθρώπινη ζωή και τη μεταθανάτια τύχη της εκδηλώνεται ήδη από την

Παλαιολιθική εποχή και τεκμηριώνεται στον ελλαδικό χώρο με μεμονωμένες ταφές σε σπήλαια, καθώς και με ομαδικές ταφές, γνωστές από τη Μεσολιθική εποχή. Κατά τη Νεολιθική εποχή οι

νεκροί ενταφιάζονται μέσα στα σπίτια τους -κάτω από το δάπεδο- ή πολύ κοντά σ' αυτά, στα όρια των οικισμών που έζησαν. Οι ταφές είναι κατά κανόνα μεμονωμένες, ενώ σπανιότερα απαντούν

νεκροταφεία, τα οποία χρονολογούνται στην Αρχαιότερη (Σουφλί Μαγούλα), τη Νεότερη (Σουφλί Μαγούλα, Πλατιά Μαγούλα Ζάρκου) και την Τελική Νεολιθική (Κεφάλα Κέας, Θαρρούνια

Ευβοίας, Γυαλί Δωδεκανήσου).

Λέρνα Αργολίδος. Ταφή σε λάκκο.

Νεότερη Νεολιθική Εποχή

Τρία είναι τα έθιμα ταφής που τεκμηριώνονται ανασκαφικά στην Ελλάδα: 1. Απόθεση νεκρών μέσα σε απλό λάκκο, σε στάση συνήθως συνεσταλμένη

(εμβρυακή) αλλά και οκλαδόν,

Αριστερά: Σουφλί Μαγούλα Λάρισας. Tαφή σε συνεσταλμένη

στάση. Aρχαιότερη Nεολιθική (περ. 6500-5800 π.X.). Mουσείο Λάρισας

ΜΛ.ΣΦΛ. Tαφή α. ΙΕ' ΕΠΚΑ. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Χρυσό δακτυλιόσχημο περίαπτο που προέρχεται πιθανώς

από νεκροταφείο. Από την Αραβησσό Γιαννιτσών. Νεότερη Νεολιθική ΙΙ (5300-4500 π.Χ.).

2. Καύσεις νεκρών, μερικές (Αρχαιότερη Νεολιθική) ή ολικές (Νεότερη Νεολιθική),

που συνοδεύονταν από αγγεία ή είχαν τοποθετηθεί μέσα σ' αυτά -οι πρώτες

γνωστές στον ελλαδικό χώρο και από τις αρχαιότερες στην Ευρώπη, και

Σουφλί Μαγούλα Λάρισας. Aγγεία προερχόμενα από ταφή καύσης.

Aρχαιότερη Nεολιθική (περ. 6500-5800 π.X.). Mουσείο Λάρισας.

Σουφλί Μαγούλα Λάρισας. Tαφικά αγγεία που περιείχαν καμμένα οστά. Αρχαιότερη Νεολιθική (περ. 6500-5800 π.X.). Μουσείο

Λάρισας.

Αυγή Καστοριάς. Tαφικά αγγεία που περιείχαν

καμμένα οστά.Μέση Νεολιθική (περ. 5800-

5300 π.X.).

3. Ανακομιδή οστών (κρανίου, μηριαίων οστών, πλευρών θώρακα) και ενταφιασμός κάτω από το δάπεδο οικιών (Πρόδρομος Καρδίτσας) ή σε συγκεκριμένο χώρο

σπηλαίου (είδος οστεοφυλακίου στην Αλεπότρυπα Διρού).

Αριστερά: Ταφή στο σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού λακωνίας

Πάνω: ταφή γυναίκας στο σπήλαιο Φράγχθι. Ερμιονίδος. Αρχαιότερη Νεολιθική (περ. 6500-5800 π.X..

Εξαίρεση στα ταφικά έθιμα της Νεολιθικής αποτελεί ο θαλαμοειδής τάφος με δρόμο, που βρέθηκε στο χώρο της Αρχαίας Αγοράς των Αθηνών και είναι το αρχαιότερο δείγμα του

είδους στον ελλαδικό χώρο. Οι νεκροί συνοδεύονται από κτερίσματα (ταφικά δώρα), όπως κεραμική, λίθινα εργαλεία, προσφορές ζώων, ενώ από την Τελική Νεολιθική προσφέρονται

ειδώλια και κοσμήματα.

Αριστερά: Πήλιο σκεύος διακοσμημένο με σπείρες. Τα ίχνη φωτιάς μαρτυρούν πως πιθανόν χρησίμευε για το

ψήσιμο κρεάτων σε τελετουργικές θυσίες. Από το Σέσκλο.

Νεότερη Νεολιθική IΙ (περ. 4800-4500 π.X.).ΕΑΜ 5935. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Δεξιά: Χρυσά δακτυλιόσχημα περίαπτα από χρυσό έλασμα με διπλή συμφυή απόφυση. Άγνωστη προέλευση

(ανήκουν στο νεολιθικό θησαυρό των 53 χρυσών νεολιθικών κοσμημάτων που εντοπίστηκε και

κατασχέθηκε από τις διωκτικές αρχές το 1997). Τελική Nεολιθική (περ. 4500-3300 π. X.). ΕΑΜ ΒΕ28/97.31,32,33.

YΠΠO/TAΠ.

Οι ταφικές πρακτικές αντανακλούν τις πεποιθήσεις της νεολιθικής κοινωνίας για το θάνατο, ο οποίος δε θεωρούνταν απλά και μόνον ύπνος που συνεχιζόταν μέσα στο σπίτι του θανόντος, κάτω

από το δάπεδο που κινούνταν οι συγγενείς του. Οι ταφικές προσφορές αγγείων και άλλων αντικειμένων στις καμένες σωρούς νεκρών υποδηλώνει την πίστη για τη μεταθανάτια ζωή της

άυλης και επομένως άφθαρτης ψυχής τους!

Σουφλί Μαγούλα. Ταφή παιδιού σε αγγείο.Νεότερη Νεολιθική I (περ. 5300-5000 π.X.).

Mουσείο Λάρισας. ΥΠΠΟ/ΤΑΠ.

Τα κείμενα της παρουσίασης βασίζονται κατεξοχήν:

Α) Στο συλλογικό έργο: Ελληνική Ιστορία (επιμ. Μ. Σακελλαρίου, Χρ. Μαλτέζου, Αλ. Δεσποτόπουλος), τ.1 (Προϊστορία και Αρχαϊκοί Χρόνοι), εκδ. Εκδοτική Αθηνών και «Η

Καθημερινή», Αθήνα 2010

Β) Στα άρθρα της ιστοσελίδας του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού www.ime.gr/chronos/01 (Εποχή του Λίθου)

Γ) ) Στο συλλογικό έργο: Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.1 (Προϊστορία και Πρωτοϊστορία), εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ (ΠΡΩΤΟΤΥΠΗ Ή ΜΕΤΑΦΡΑΣΜΕΝΗ)

Bengtson Henry, Ιστορία της Αρχαίας Ελλάδος, μτφρ. Ανδρέας Γαβρίλης, εκδ. Μέλισσα, Αθήνα 1970

Botsford G.W και Robinson C.A., Αρχαία Ελληνική Ιστορία, τ.1-2, μτφρ. Σωτήρης Τσιτσώνης, εκδ. Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1977-79

Ελλάς (συλλογικό έργο), Ιστορία και Πολιτισμός του Ελληνικού Έθνους, εκδ. Πάπυρος, Αθήνα 1998

Hood Sinclair, Η Τέχνη στην Προϊστορική Ελλάδα, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1993

Θεοχάρης Δημήτριος, Νεολιθικός Πολιτισμός - Σύντομη επισκόπηση της Νεολιθικής εποχής στον ελλαδικό χώρο, εκδ. ΜΙΕΤ, Αθήνα 2010 (επανέκδοση της πρώτης έκδοσης του 1972)

Ιστορία του Ελληνικού Έθνους (συλλογικό έργο), τ.Α’, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1972

Lacy A.D., Η Ελληνική Κεραμική της Εποχής του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1998

Λάζος Χρήστος, Ναυτική Τεχνολογία στην Αρχαία Ελλάδα, εκδ. Αίολος, Αθήνα 1996

Μπαμπινιώτης Γεώργιος, Συνοπτική Ιστορία της Ελληνικής Γλώσσας, Αθήνα 1985

Παπαθανασόπουλος Γ.Α. (επιμ.), Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, εκδ. Ίδρυμα Ν.Π. Γουλανδρή-Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Αθήνα 1996

Παπαχατζής Νικόλαος, Η Θρησκεία στην αρχαία Ελλάδα, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1987

Παπαχατζής Νικόλαος, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησης: Κορινθιακά-Λακωνικά, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Αχαϊκά-Αρκαδικά, Βοιωτικά-Φωκικά, Αττικά, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 2002 (επανέκδοση)

Σημαντώνη-Μπουρνιά Εύα, Αρχαιολογικός Άτλας του Αιγαίου από την προϊστορία ως την ύστερη αρχαιότητα, Αθήνα, 1998

Treuil Rene et al., Οι Πολιτισμοί του Αιγαίου, μτφρ. Όλγα Πολυχρονοπούλου και Άννα Φιλίππα-Touchais, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα 1996

Τσούντας Χρήστος, Αι Προϊστορικαί Ακροπόλεις Διμηνίου και Σέσκλου, εκδ. Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Τύποις Π.Δ. Σακελλαρίου, Εν Αθήναις 1908.

Vermeule Emily, Ελλάς – Εποχή του Χαλκού, εκδ. Καρδαμίτσα, Αθήνα, 1983

Χουρμουζιάδης Γεώργιος (επιμ.), Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, εκδ. University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2002.

Περιοδικά

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Στρατιωτική Ιστορία, σειρά Μεγάλες Μάχες, εκδόσεις Περισκόπιο/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Ιστορικά Θέματα, σειρά Παγκόσμια Ιστορία/ Γνώμων: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Corpus, εκδόσεις Περισκόπιο: Επιλεγμένα άρθρα

Περιοδικό Αρχαιολογία και Τέχνες: Επιλεγμένα άρθρα

Ιστοσελίδες

www.ime.gr/chronos (Ελληνική Ιστορία)

http://www.greek-language.gr/Resources/ancient_greek/history/art (Ιστορία της αρχαίας ελληνικής τέχνης)

http://www.ehw.gr/ehw/forms (Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ελληνισμού)

www.wikipedia.org (Λήμματα για την Προϊστορική Ελλάδα)

http://www2.egeonet.gr (Πολιτιστική πύλη του Αρχιπελάγους του Αιγαίου)