Η επιθετικότητα ως σύμπτωμα ψυχοπαθολογίας (ατομικής και

κοινωνικής)

Γκάρο ΕσαγιάνΨυχίατρος, Ψυχαναλυτής,

Δρ ΔΠΘ, Επιστ. Διευθυντής Κέντρου Πρόληψης εξαρτήσεων ΠΕ Ροδόπης

«ΟΡΦΕΑΣ»

Αναπόδραστη συνθήκη

Ο άνθρωπος στη μακρά πορεία του προς τον πολιτισμό καλείται να τιθασεύσει δύο βασικές του ενορμήσεις: τη σεξουαλικότητα και την επιθετικότητα

Βία στο σχολείο

• Μιλάμε πολύ γι’αυτό στις μέρες μας• Το φαινόμενο έχει αυξηθεί στην εποχή

μας;• Υπάρχει κίνδυνος να στοχοποιηθεί το ίδιο

το σχολείο, ενώ το φαινόμενο έχει σαφώς πολυπαραγοντική αιτιολογία και σχετίζεται άμεσα με τις μεταβολές που έχουν επέλθει στον κοινωνικό ιστό και στην οικογένεια

Ο ρόλος του σχολείου

• Το πλέον αποτελεσματικό μέσο που μπορεί να εμποδίσει την ενδοσχολική βία και τον εκφοβισμό είναι το ίδιο το σχολείο

• Το σχολείο που εντοπίζει το πρόβλημα, ευαισθητοποιείται και αναπτύσσει σταθερές τακτικές αντιμετώπισης

Μεταβολές στη σύγχρονη οικογένεια

• Παγκοσμιοποίηση: η επικοινωνία εισβάλλει στον ενδοοικογενειακό χώρο προκαλώντας αλλαγές στα ήθη και έθιμα

• Το φαινόμενο της πυρηνικής οικογένειας: οικογένεια δύο γενεών με λίγα παιδιά

• Αύξηση διαζυγίων, μονογονεϊκών οικογενειών, διδύμων

• Το φαινόμενο της επανασυγκροτημένης οικογένειας

Μεταβολές στο σύγχρονο παιδί

• Το σύγχρονο παιδί καλείται να διαχειριστεί ένα καταιγισμό περιβαλλοντικών ερεθισμάτων

• Η επιθετικότητα είναι ένας τρόπος εκτόνωσης της υπερδιέγερσης

• Η τοξικοεξάρτηση στην εφηβεία

Να μην ξεχνάμε ότι

• Υπόκεινται και τα παιδιά στο στρες όπως και οι ενήλικες

• Η παντελής απουσία βίαιης συμπεριφοράς στην εφηβεία δεν είναι φυσιολογική

• Ο έφηβος έχει την ανάγκη να παραβιάζει τους κανόνες

Αισιόδοξες παρατηρήσεις για τους ανηλίκους

• Έχουν αυξημένη κοινωνική συνείδηση• Έχουν την επιθυμία ο κόσμος να γίνει

καλύτερος• Έχουν κίνητρο, είναι υπεύθυνοι, ακούν και

προσπαθούν• Τα παιδιά και οι έφηβοι τα καταφέρνουν

καλά

Επιθετικότητα• Τάση πανανθρώπινη, απαραίτητη για την

σωματική και ψυχική επιβίωση• Ο άνθρωπος ως άτομο, και η κοινωνία ως

πλαίσιο με τους θεσμούς της (οικογένεια, σχολείο, ο νόμος…) καλούνται να διαχειριστούν τις ποικίλες εκδηλώσεις της με στόχο την απαρτίωσή της στο πλαίσιο κοινωνικά αποδεκτών εκφάνσεών της

• Η έκβαση αυτής της προσπάθειας καθορίζει και το φυσιολογικό ή παθολογικό χαρακτήρα των εκδηλώσεών της

Επιθετικότητα

• Η επιθετικότητα στην ψυχοπαθολογική της έκφραση, συνήθως δεν προκαλεί καμία μορφή δυσφορίας στο άτομο που την εκδηλώνει

• Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, το επιθετικό άτομο να μην έχει κίνητρο για να απαλλαχθεί από τις επιθετικές διαθέσεις του

Επιθετικότητα (ορισμός) Τάση ή σύνολο τάσεων, οι οποίες

δραστηριοποιούνται μέσω πραγματικών ή φαντασιωσικών συμπεριφορών, που αποβλέπουν στο να βλάψουν τους άλλους, να τους καταστρέψουν, να τους καταναγκάσουν, να τους ταπεινώσουν. Η βιαιοπραγία μπορεί να εκδηλωθεί με άλλους τρόπους έξω από τη βίαιη και καταστρεπτική κινητική δράση: κάθε συμπεριφορά είτε αρνητική (π.χ. ανυπακοή) είτε θετική (π.χ. υπακοή), είτε συμβολική (π.χ. ειρωνεία), μπορεί να λειτουργήσει επιθετικά

Η επιθετικότητα στις διαπροσωπικές σχέσεις

• Η διαδικασία της ψυχαναλυτικής θεραπείας ανέδειξε τη συχνότητα των εκδηλώσεων τής επιθετικότητας στις διαπροσωπικές σχέσεις (αμφιθυμία)

• Η επιθετικότητα με τη μορφή του σαδισμού απαντάται συχνότερα στο αρσενικό φύλο

• Η επιθετική συμπεριφορά μπορεί να συνοδεύεται με σεξουαλική διέγερση και ικανοποίηση ( και έξω από την ερωτική, σεξουαλική σχέση)

Δύο μορφές επιθετικότητας

• Η επιθετικότητα που πηγάζει από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης (απαλλαγμένη από την ικανοποίηση)

• Η επιθετικότητα που συνοδεύεται από κάποια μορφή ικανοποίησης (ηδονής)

Επιθετικότητα

Προσδιορίζεται• γενετικά-κληρονομικά (ένστικτο ή

ενόρμηση)• περιβαλλοντικά (μέσω μαθησιακών

διαδικασιών). Η επιθετικότητα και μαθαίνεται να υιοθετείται και μαθαίνεται να αποφεύγεται

Κανόνας

η ματαίωση των φυσικών και ψυχολογικών αναγκών προκαλεί επιθετικότητα

Περιβαλλοντικοί παράγοντες που ευνοούν την επιθετική

συμπεριφορά (1)• Ανασφαλής δεσμός του παιδιού με τους

γονείς (κυρίως στα πρώτα δύο χρόνια της ζωής του παιδιού)

• Βία μέσα στην οικογένεια• Πολύ αυστηρές ή αντίθετα πολύ

επιτρεπτικές μέθοδοι ανατροφής• Χαρακτηριστικά του σχολικού

περιβάλλοντος (όταν αυτό δεν λειτουργεί ανθρωποκεντρικά)

Χαρακτηριστικά του σχολικού περιβάλλοντος

• μετάδοση στερεότυπων γνώσεων, ξεκομμένων από την πραγματικότητα

• απομάκρυνση του σχολείου από τον παιδαγωγικό του ρόλο

• απουσία ενδιαφέροντος για ό,τι διαδραματίζεται εκτός σχολείου

• ελλιπής παιδαγωγική κατάρτιση των εκπαιδευτικών

(Y. Bachy, A. Duner, J. Snelders και J. Selosse : Le role de l’ école dans la prevention de la délinquance juvenile, Strasbourg: Conseil de l’ Europe, 1972)

Περιβαλλοντικοί παράγοντες που ευνοούν την επιθετική

συμπεριφορά (2)• Ο τρόπος προβολής της βίας μέσα από τα

ΜΜΕ και γενικότερα από την εικονική πραγματικότητα

• Κοινωνικά προβλήματα που ενισχύουν τις αντικοινωνικές συμπεριφορές (η έννοια της ανομίας :όταν λείπουν κοινωνικές καθοδηγητικές ρυθμίσεις και το κράτος και η οικογένεια δεν αποτελούν πια συνεκτικές κοινωνικές δυνάμεις)

Η οικονομική κρίση μεταβάλλει τη δομή της οικογένειας

(ΕΠΙΨY,2014)• από το 1998 στο 2014 έχει διπλασιαστεί το ποσοστό των εφήβων που

αναφέρουν ότι ζουν σε μονογονεϊκή οικογένεια (από 5,5% σε 11,8%), 

• το 2014 το ποσοστό των εφήβων που ανέφεραν ότι οι γονείς τους είναι άνεργοι και ψάχνουν για δουλειά ήταν διπλάσιο (14,6%) συγκριτικά με το 2010 (6,8%) και πενταπλάσιο συγκριτικά με το 2002 (3,2%), 

• το 27,9% των εφήβων ανέφεραν ότι λόγω της οικονομικής κρίσης σταμάτησαν να πηγαίνουν διακοπές, ενώ παράλληλα αυξήθηκαν οι καβγάδες και οι εντάσεις στην οικογένεια (27,3%), 

• το 5,4% των μαθητών απάντησαν ότι λόγω της οικονομικής κρίσης λείπουν στην οικογένειά τους χρήματα για την αγορά τροφίμων και ότι χρειάστηκε να μετακομίσουν σε άλλη περιοχή ή μαζί με συγγενείς (8,2%)

Βασιλιάς σε μια ΚόλασηKing of Devil’s Island

(2010)

Η χρησιμότητα της επιθετικότητας

Η επιθετικότητα ως πηγή δυναμικής ενέργειας είναι απαραίτητη στον άνθρωπο στην προσπάθειά του να κατακτήσει ό,τι τού είναι απαραίτητο στον αγώνα της ζωής του

Αυτοεπιθετικότητα

Επιθετικότητα που στρέφεται προς τον εαυτό (η αυτοκτονική πρόθεση, συμπεριφορές αποτυχίας, αυτοτιμωρίας, μαζοχισμός)

Σημαντικό

Ο άνθρωπος φέρει μέσα του μια διαθεσιμότητα ως προς τις ενορμήσεις, που είναι να αναστέλλεται ο καταστροφικός τους χαρακτήρας όταν η σχέση που θα δημιουργήσει με τον Άλλο (αντικείμενο), με τη μητέρα, ή με ένα παιδαγωγό πάρει το χαρακτήρα της αποδοχής των

Ο Γιάννης Αγιάννης

Το σαδο-μαζοχιστικό στάδιο της ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης

Η κοινωνικοποίηση του ατόμου χαρακτηρίζεται από σφοδρές επιθετικές,σαδιστικές και μαζοχιστικές

αμφιρροπίες από τις οποίες ούτως ή άλλως οφείλει να διέλθει πριν καταλήξει στην επιτυχή απαρτίωση αυτών των δραματικά αντιφατικών τάσεών του.

Ο σχολικός εκφοβισμός

• Ο σχολικός εκφοβισμός αποτελεί μία από τις μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται η επιθετικότητα στη σχολική κοινότητα

• Δεν υπάρχει σχολικός εκφοβισμός χωρίς επιθετικότητα

Το αναπόδραστο της βίας

Θα πρέπει να ομολογηθεί ότι, έως ένα βαθμό, η άσκηση βίας, δηλ. η άσκηση σωματικής ή άλλης δύναμης ή η χρήση απειλών για να επιβάλει κάποιος έτσι τη θέλησή του, είναι ένα φαινόμενο ιδιαίτερα συνηθισμένο στον κόσμο των παιδιών και των εφήβων

Ο ρόλος του σχολείου

Ο ρόλος του σχολείου στη διαχείριση των εκδηλώσεων της επιθετικότητας των ανήλικων μαθητών αποτελεί διαχρονική προβληματική στη σκέψη κάθε συνεπούς εκπαιδευτικού

Ορισμός σχολικού εκφοβισμού• «Ένας μαθητής είναι θύμα εκφοβιστικής συμπεριφοράς ή

θυματοποίησης όταν εκτίθεται επανειλημμένα και για μεγάλα χρονικά διαστήματα σε αρνητικές πράξεις εκ μέρους ενός ή περισσοτέρων μαθητών.

• Τέτοιες αρνητικές πράξεις χαρακτηρίζονται από προσπάθειες εκούσιας-εσκεμμένης επιβολής, ενόχλησης, ή πρόκλησης σωματικής ή ψυχικής βλάβης σε κάποιο άλλο μαθητή.

• Επίσης πρέπει να υπάρχει ανισσοροπία δυνάμεων: Ο μαθητής ο οποίος εκτίθεται σε αρνητικές πράξεις αδυνατεί να υπερασπιστεί τον εαυτό του και είναι αβοήθητος απέναντι στο μαθητή ή τους μαθητές που τον παρενοχλούν» (Olweus, 1994).

Συχνότητα του σχολικού εκφοβισμού

• Στην Ελλάδα τα δεδομένα διαφόρων ερευνών δείχνουν ότι:• Το 10-15% των μαθητών πέφτουν θύματα διαφόρων μορφών

εκφοβισμού και βίας στο σχολείο.• Οι μαθητές που εκφοβίζουν και ασκούν βία, δηλαδή οι θύτες,

υπολογίζεται ότι ξεπερνούν το 5% του συνόλου των μαθητών.• Έχει παρατηρηθεί ότι τα αγόρια εμπλέκονται περισσότερο σε

περιστατικά σωματικής βίας σε σύγκριση με τα κορίτσια, τα οποία φαίνεται να εμπλέκονται πιο συχνά σε περιστατικά λεκτικής βίας.

• Τα περιστατικά εκφοβισμού και βίας στο σχολείο εκδηλώνονται με μεγαλύτερη συχνότητα στο δημοτικό και στο γυμνάσιο και μειώνονται στο λύκειο.

• Οι μισοί από τους μαθητές-θύματα εκφοβισμού και βίας δεν αναφέρουν πουθενά το γεγονός, ενώ οι υπόλοιποι μισοί συνήθως το αναφέρουν σε φίλους τους και λιγότερο στους εκπαιδευτικούς ή στους γονείς τους.