Ε Θ Ν ΙΚ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ϊ Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο

Τιμητική έκδοσηγια τον Ομότιμο Καθηγητή

.Ζ. Φραγκίσκο

ΑΘΗΝΑ 2005

20Ι.Ε ισ α γω γπ

Στο παρόν άρθρο θα επιχειρήσουμε να ανα­λύσουμε το επάγγελμα του χαλκουργού και του

χρυσοχόου κατά τη Μυκηναϊκή εποχή, με βάση

01 ΧΑΛΚΟΥΡΓΟΙ ΚΑΙ 01ΧΡΤΣ0Χ00Ι ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΥΚΗΝΑΪΚΗ ΕΠΟΧΗ ΜΕ ΒΑΣΗ

ΤΙΣ ΕΠΙΓΡΑΦΕΣ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΙΚΗΣ ΓΡΑΦΗΣ Βκυρίως τα κείμενα tco v πινακιδίων που βρέ­

θηκαν στα ερείπια των ανακτόρων της Πύλου, κατά τις ανασκαφές του Κάρλ Μπλέγκεν το

1938-39 και κατόπιν το 1952-62 στο λόφο του

Ανω Εγγλιανού, 17 χιλιόμετρα βορείως της ση­μερινής Πόλου.

Οι πινακίδες της Πύλου (περισσότερες από

1100, γραμμένες από 32 διαφορετικούς γρα­

φείς) είναι πλάκες από άψητο πηλό, πάνω στις οποίες -όσο ήσαν ακόμη νωπές - χαράχθηκαν

με τη βοήθεια αιχμηρής γραφίδας κείμενα διοι­κητικού και λογιστικού περιεχομένου προς

χρήση του Μυκηναϊκού ανακτόρου, Σχ. 1 α. Πο­

λυάριθμες πινακίδες εντοπίσθηκαν, επίσης, και στην Κνο>σό (περί τις 3500, γραμμένες από 100

Γεωργ. Δ .Π (Χ ΤΖ(Χ 0Υ}11Υ}τρίθΌ , διαφορετικούς γραφείς), Σχ. 1 β. ΕπιγραφέςΚαθηγητής Μετα?Λογνωσίας Ε.Μ.Π. γραμμένες σε αγγεία (ιδίως ψευδόστομους αμ-

Σ χΊ. Γραμμική Γραφή &

a) & h όάαχημη πήλινη πινακίδα tm> 12ου χ.Χ, αιώνα m ô την Πίύο, mit ampêperm (ττψ κηχαν<φή της βιαοφνΖακής (mparimév μν tôt)ç όκΗκηύς τ<Η>ζ) ma mpékm. tm Bm tm m ,

β) ΦιΛλόαγημη χήΐινη sttvmîéa αχό ta Μυκηναϊκό «vàxtofift της Κνωσού. xm mvoxÀkç ms άρματα.

}’/ Εναπίγραφσς ψαώόαχνμος, αμψ<φίας αχό to Mmcqvtükô ανάκτορο της Θήβας,

φορείς) και π ιθάρια -αλλά σε μικρότερα α ­

ριθμό· βρέθηκαν στα Χ ανιά, σ η ς Μ υκήνες,

στην Τΐρυνθα και στη Θήβα, όπου υπήρχαν και

εκεί μυκηναϊκά ανάκτορα ή άλλα διοικητικά

κέντρα των βασιλείων, Σ χ .ΐγ . Είναι γραμμένες

σε μία συλλαβική γραφή , που ονομάζεται

“ Γραμμική Γραφή Β” και προεκυψ ε από την

"Γραμμική Γραφή À” των Μ ινωιτών, η οποία

δεν έχει αποκροπτογραφηΟεί ακόμη.

Η Γραμμική γραφή Β τιυν π ινακίδω ν της

Πύλου αποκρυπτογραφήθηκε το 1952

από τον Βρεττανό Michel Venîris, που

απέδειξε πρώ τος ότι η γραφή αυτή

προήλθε από τη Γραμμική Λ και προ­

σαρμόστηκε κατάλληλα με σκοπό να

αποδοθεί: γραπτά η ελληνική γλώσσα

εκείνης της εποχής» μία “αρχαιζουσα"

διάλεκτος της μεταγενέστερης κλασ­

σικής ελληνικής. Στην ανάγνωση και

κατανόηση τω ν κειμένω ν των π ινα ­

κίδων συνετέλεσε σε μεγάλο βαθμό

και ο φ ιλόλογος και γλω σσολόγος

John Chadwick, ο οποίος από την αρχή

πίστεψε ότι οι πινακίδες της γραμμικής

γραφής Β υπέκρυπταν την ελληνική

γλώσσα. Στην συνέχεια πολλοί επιστή­

μονες* ξένοι και. έλληνες, ασχολή-

θηκαν με το θέμα αυτό, ώστε σήμερα

είναι γενικά αποδεκτό ότι ο ι Μ υκη-

ναίοι ήσαν Έ λληνες και μιλούσαν ελ­

ληνικά. Ετσι η ελληνική γλώσσα απο-

δεικνόεται ως η γλώ σσα της. ανθρωπό­

τητας με τη μεγαλύτερη διάρκεια στο

χρόνο, ενώ ο ι πανάρχαιοι μύθοι που

σώζονται και γίνονται στα κλασσικά

χρόνια θέματα της αρχαίας τραγωδίας

ενσωματώνονται σε μία ιστορική ενό­

τητα που ξεκινάει τουλάχιστον από το

Î 600 π.Χ και φθάνει ως τις μέρες μας.

Οι π ινακίδες της Γ ραμμικής Β που έχουν

βρεθεί μέχρι σήμερα εκτείνονται χρονικά από

το 1400 μέχρι το 1200 π.Χ, Η σημερινή αλφα­

βητική γραφή ανακαλύφθηκε πολύ αργότερα,

περί το 800 π .Χ .' μετά από 400 ολόκληρα

χρόνια κενού -χωρίς καμία ενδιάμεση ένδειξη

οποιοσδήποτε γραφής-, που ο Snodgrass ονό­

μασε χαρακτηριστικά ‘‘Σκοτεινή Εποχή” (Dark

Age o f Greece).

Στη συνέχεια της μελέτης μας, όπου αναφέ­ρουμε λέξεις ή φράσεις από τις πινακίδες, Οα

τις γράφουμε με τον τρόπο που έχει επικρα­τήσει, δηλ. με λατινικούς χαρακτήρες, σε συλ­λαβές χωρισμένες με παύλες. Στην Μυκηναϊκή εποχή κάθε συλλαβή αποδίδονταν με ένα από τα 90 περίπου συλλαβογράμματα που ήταν

τότε σε χρήση και που αντιπροσώπευε είτε ένα φωνήεν, είτε ένα σύμφωνο και ένα φωνήεν

προφερόμενα μαζί (φώνημα). Υπήρχαν επίσης περί τα 120 ιδεογράμματα που αντιπροσώ­πευαν άντρες ή γυναίκες, φυτά ή ζώα, αντικεί­μενα, προϊόντα κλπ, καθώς και πολλά ειδικά σύμβολα για τους αριθμούς και τις μονάδες μέ­τρησης βάρους, όγκου κλπ. Η Γραμμική Β έχει αρκετές ιδιορρυθμίες, που οφείλονται στο γε­γονός ότι προέκυψε άμεσα από την Γραμμική Α, η οποία δεν σχεδιάσθηκε για να αποδοθεί η

προφορά της ελληνικής γλώσσας, αλλά της γλώσσας των Μινοητών. Για παράδειγμα, δεν γίνεται διάκριση μεταξύ συλλαβών που αρχί­ζουν από “ρ” και ''λ”, ούτε μεταξύ συλλαβών

που αρχίζουν από τα χειλικά σύμφωνα π, β, φ κλπ. Δεν υπάρχουν μακρά και βραχέα φωνή­εντα και στις διφθόγγους σημειώνεται μόνο το πρώτο φωνήεν. Επίσης δεν υπάρχουν κλειστές συλλαβές (δηλ. συλλαβές που να λήγουν σε σύμφωνο) και επομένως ούτε τα τελικά σύμ­

φωνα της αρχαίας ελληνικής “ς”, “ν” και“ρ” σημειώνονται στις λέξεις. Ακόμη, οι συλλαβές

που έχουν δύο συνεχόμενα σύμφο)να γράφο­νται σαν δύο συλλαβές με το ίδιο φωνήεν, ενώ σε άλλες περιπτώσεις το πρώτο από τα δύο συ­νεχόμενα σύμφωνα παραλείπεται τελείως. Σύμφωνα με τα προηγούμενα, η λέξη Κνωσός γράφεται ko-no-so, η λέξη ΓΙύλος γράφεται pu- γο, η λέξη χαλκός γράφεται ka-ko, η λέξη χρυσός ku-ru-so, η λέξη ka-ra-do-ro σημαίνει

χάραδρος, κ.ο.κ. Αλλες διαφορές στον τρόπο γραφής και προφοράς μεταξύ της Μυκηναϊκής

και της κλασσικής ελληνικής προέρχονται από

τον αρχαϊζοντα χαρακτήρα της πρώτης. Από την Μυκηναϊκή δεν έχει ακόμη αποβληθεί το δίγαμμα (F) που ίσως προφέρονταν όπως το β

ή μάλλον όπως το αγγλικό \ν, π.χ. e-ra-wo - έ- λαΡον= έλαιον, το λάδι. Δεν θα μπούμε σε πε­ρισσότερες λεπτομέρειες για τον τρόπο που

διαβάζονται οι λέξεις, για μια πιό ολοκληρω­μένη πληροφόρηση μπορεί να ανατρέξει κα­νείς στο βιβλίο του J.T.Hooker, “Εισαγωγή στη Γραμμική Β”, που εκδόθηκε και στα ελλη­

νικά από το Μορφωτικό Ιδρυμα Εθνικής Τρα- πέζης το 1994. Μπορούμε, όμως, να πούμε ότι η γραφή αυτή δημιουργεί πολλά προβλήματα ερμηνείας στους σημερινούς μελετητές, που α­ποδίδουν συχνά διαφορετική προφορά και ερ­μηνεία στην ίδια λέξη. Ωστόσο αυτές οι λεπτο­μέρειες δεν έχουν και τόση σημασία για το παρόν άρθρο που έχει μοναδικό σκοπό να

δώσει μιά εικόνα του επαγγέλματος των χαλ­κουργών και των χρυσοχόων κατά την Μυκη­ναϊκή εποχή.

2. Τ ο ιστορικό πλαίσιο

Είναι χρήσιμο να περιχαράξουμε το ιστορικό πλαίσιο, στη διάρκεια του οποίου συντάχθηκαν οι πινακίδες που βρέθηκαν στις ανασκαφές του λόφου του Ανω Εγγλιανού, στα Ανάκτορα της Πύλου, από τον αρχαιολόγο Carl W. Biegen.

Βρισκόμαστε γύρω στο 1150 π.Χ., 50 πε­ρίπου χρόνια μετά την άλωση της Τροίας, όταν κατακτήθηκε, λεηλατήθηκε και τελικά πυρπο- λήθηκε το Μυκηναϊκό Ανάκτορο της Πύλου από άγνωστους επιδρομείς. Μία σειρά από α­

νάλογες καταστροφές μυκηναϊκών ανακτόρων σε διάφορα σημεία της Ηπειρωτικής Ελλάδας συμβαίνουν την ίδια περίπου χρονική περίοδο και σφραγίζουν οριστικά το τέλος της Μυκη­ναϊκής περιόδου, που συμπίπτει χρονικά με την τελευταία φάση της Εποχής του Χαλκού στην Ελλάδα.

Βρισκόμαστε κάπου μεταξύ 1200 και 1150 π.Χ., κατά πάσα πιθανότητα Ανοιξη, τον “μήνα της Ναυσιπλοΐας” (po-ro-wi-to-jo ineno - ΠλωΡιστοίο μηνός), όταν τα πλοία -μετά τον χειμερινό τους ελλιμενισμό- ξαναβγαίνουν να πλεύσουν στις ανοιχτές θάλασσες. Οπως προ­κύπτει από τη μελέτη ορισμένων πινακίδων, στο Ανάκτορο της Πύλου, όπου ίσως βασιλεύει κάποιος μη κατονομαζόμενος, αλλά πάντως κοντινός διάδοχος του Ομηρικού γερο-Νέ- στορα, φθάνουν τα ανησυχητικά μαντάτα από τους παρατηρητές, που είναι επιφορτισμένοι με την παρακολούθηση των παραλίων του βασι­λείου {e-pi-ko-wo o-pi-a2-ra - επίκοΡοι ο- πίαλα, έφαλα).

Φαίνεται ότι κάποιος εχθρικός στόλος έχει εμφανισΟεί, ίσως μάλιστα να έχει επιχειρήσει και να αποβιβασθεί για να λεηλαττήσει τα πα­ράλια της Μεσσηνίας.

Ο άναξ (wa-na-ka) δίνει διαταγή από το Ανάκτορό του στην Πύλο να ενισχυΟεί η ακτο­φυλακή και να κινητοποιηθεί ο στόλος, εντολή που οι γραφείς καταγράφουν στις πινακίδες με τρόπο που προδίδει σπουδή και ταραχή. Ακόμη αποφασίζει να επιταχθούν σημαντικές ποσό­τητες χαλκού από τους ναούς με ευθύνη των περιφερειακών διοικητών, και τον μοιράζει στους χαλκουργούς του βασιλείου για να παρα- χθούν αιχμές για ακόντια και για δόρατα. Φαί­νεται ότι εκτιμά την κατάσταση εξαιρετικά κρί­σιμη, γΓ αυτό δεν παραλείπει να προσφέρει με­

γάλες ποσότητες χρυσού καθώς και αγόρια και κορίτσια (για Ουσίες;) στους θεούς της χώρας, πολλοί από τους οποίους είναι οι ίδιοι με αυ­τούς που γνωρίζουμε από την κλασσική εποχή: ο Ποσειδώνας, ο Δίας, η Ηρα και ο Ερμής (ΡΥ Τη 316).

Όμως οι θεοί δεν φαίνεται να εξευμενίζο­νται, εξακολουθούν ίσως να είναι εξοργισμένοι από τις αγριότητες που ακολούθησαν την σχε­τικά πρόσφατη άλωση της Τροίας από τους Αχαιούς, ώστε αποφάσισαν τώρα και για την Πύλο * όπως Και για πολλές άλλες Μυκηναϊκές πρωτεύουσες- την ίδια τραγική μοίρα που είχε προηγουμένως και η Τροία: λεηλασία και πυρ- καϊά. Ισως και ο βασιλιάς να ήταν νέος και ά­πειρος στην αντιμετώπιση σοβαρών κινδύνων. Πράγματι, από μία πινακίδα προκύπτει ότι η μύησή του ως άνακτος είχε γίνει με πλούσια συμπόσια μερικούς μήνες νωρίτερα στους Σφαγιάνες (pa-ki-ja-ne), την ιερή πόλη με τους ναούς και τα ιερά, κοντά στην Πύλο.

Παρά τα αμυντικά μέτρα, το ανάκτορο της Πόλου καταλήφθηκε από τους άγνωστους επι­δρομείς, κι αφού λεηλατήθηκε, παραδόθηκε στη φωτιά, μία τρομερή πυρκαϊά που πρέπει να κράτησε πολύ, τροφοδοτούμενη από τις με­γάλες ποσότητες λαδιού που ήταν αποθηκευ- μένο στις αποθήκες και στα εργαστήρια αρω­ματοποιίας των ανακτόρων και από τις ξυλοδε­σιές των τοίχων. Οι κάτοικοί της Πύλου φαί­νεται ότι πρόλαβαν κι απομακρύνθηκαν προς τα ορεινά λίγο πριν από την καταστροφή, απ’όπου δεν επέστρεψαν ποτέ.

Οι πινακίδες από άψητο -ίσως στεγνωμένο- πηλό, πάνω στις οποίες είχαν καταγραφεί από ειδικούς γραφείς οι λογιστικές πράξεις της τε­λευταίας χρονιάς με τη βοήθεια της γραμμικής Β, ήσαν ταξινομημένες κατά κατηγορία μέσα

1 301

σε καλάθια, κι αυτά με τη σειρά τους ή σαν το­ποθετημένα πάνω σε ξύλινα ράφια, στο δω­μάτιο όπου οι γραφείς κατέγραφαν και διατη­ρούσαν τις εντολές και τις συναλλαγές του Λνακτος, καθώς και σε μερικές αποθήκες και εργαστήρια. Με την πυρκαϊά τα καλάθια έ­πεσαν από τα ράφια στο δάπεδο, οι πινακίδες ψήθηκαν από τη φωτιά, και έτσι παρέμειναν και διατηρήθηκαν θαμένες μέχρι να αποκαλυ- φθούν στις ανασκαφές του Biegen. Κατ’ ανά­λογο τρόπο, με τη βοήθεια της φωτιάς, διατη- ρήθηκαν οι πινακίδες και σε άλλα Μυκηναϊκά ανάκτορα, στην Κρήτη και στις Μυκήνες.

Οι επιδρομείς των ανακτόρων δεν είναι γνωστοί. Μία θεωρία που επικρατούσε για πολλά χρόνια, αλλά σήμερα έχει εγκαταλειφθεί σχεδόν από το σύνολο των ειδικών ιστορικών, είναι η κάθοδος των Δωριέων-Ηρακλειδών που αντικατέστησαν την κυριαρχία των Μυκη- ναίων-Αχαιών στην Πελοπόννησο. Η θεωρία αυτή στηρίχτηκε κυρίως σε πληροφορία του Θουκυδίδη. Σήμερα θεωρείται πιθανότερο η ά­λωση της Πύλου (και ίσως η σχεδόν σύγχρονη·) καταστροφή της Κνωσού, που είχε κατακτηθεί ενωρίτερα από τους Μυκηναίους και είχε γίνει Μυκηναϊκή τουλάχιστον από το 1400 π.Χ.) να οφείλεται στους “λαούς της Θάλασσας”, οι ο­ποίοι είχαν επιτεθεί προηγουμένως και στην Αίγυπτο, αλλά είχαν συντρίβει από τον Φαραώ ΡαμσήΓ’το 1191 π.Χ.

Ενα ερώτημα που μπορεί να τεθεί είναι σε ποιό βαθμό αυτά που ισχύουν για την Πύλο ι­σχύουν και για τα άλλα Μυκηναϊκά βασίλεια, διεσπαρμένα στην Κρήτη, στα νησιά του Αι­γαίου και στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Η απά­ντηση έρχεται περισσότερο από τα αρχαιολο­γικά ευρήματα, που δείχνουν εξαιρετική ομοι­ομορφία, είτε πρόκειται για αρχιτεκτονική,

είτε για μεταλλοτεχνία, είτε -ιδιαίτερα- για κε­ραμική. Από το 1400 π.Χ. και μετά διαμορφώ­νεται σε όλον τον Μυκηναϊκό χώρο μία ομοιό­μορφη πολιτιστική φάση, που χαρακτηρίζεται ως “Μυκηναϊκή κοινή”. Οι ίδιες τοιχογραφίες, τα ίδια θέματα, οι ίδιες τεχνοτροπίες με μικρές παραλλαγές συναντώνται σε όλα τα ανάκτορα. Τα αγγεία της “Κοινής” βρέθηκαν σε όλα τα Μυκηναϊκά κέντρα και στο εξωτερικό: Κύπρο, Συρία, Τροία, Νότιο Ιταλία κλπ. Ασφαλώς οι τεχνίτες μετακινούνταν από το ένα κέντρο στο άλλο και εκτελούσαν βασιλικές παραγγελίες που είχαν ως κύριο σκοπό να προβάλλουν τον οίκο τους και την αίγλη της ηγεμονίας τους. Οι Μυκηναίοι τεχνίτες, αν και διδάχθηκαν από τους προγενέστερους Μινωίτες, έχουν καθαρά δικό τους στύλ. Τα Μυκηναϊκά έργα είναι λιτά, επιβλητικά και μεγαλοπρεπή, με συμβολικό χα­ρακτήρα, σε αντίθεση με τα Μινωικά που είναι νατουραλιστικά και χαρακτηρίζονται από μία ανέμελη και ανάλαφρη χάρη. Ετσι διαμορφώ­θηκε μία κοινή πολιτιστική συνείδηση, η πρώτη μορφή του ελληνικού έθνους. Βεβαίως, τα διάφορα Μυκηναϊκά βασίλεια θα βρίσκο­νταν μεταξύ τους πότε σε πόλεμο (παράβαλε τους “Επτά επί Θήβας”), πότε σε συμμαχία ή και σε κατάσταση σχετικής υποτέλειας. Στην περίπτωση, όμως, της Τροίας περί το 1200 π.Χ. βλέπουμε όλα τα κράτη να συμπράττουν για ένα κοινό σκοπό, σαν ένα έθνος. Αυτή η ανά­πτυξη κοινής συνείδησης ίσως να άρχισε- αν και δεν υπάρχει σχετική μαρτυρία- όταν οι Μυ­κηναίοι περί το 1450 π.Χ.- παρέλαβαν την ηγε­μονία από τους Μινωίτες στη Μεσόγειο, κατέ­λαβαν δηλ. την Κρήτη, την δυτική ακτή της Μ. Ασίας και τα άλλα νησιά του Αιγαίου που βρί­σκονταν ως τότε στη σφαίρα επιρροής της Κνωσού.

3. Τα διάφορα μέταλλα

Τα μέταλλα που είναι γνωστά στον ελλαδικό χώρο κατά την μυκηναϊκή εποχή είναι» όπως α- ποδεικνύεται από τα ανασκαφικά ευρήματα, ο χρυσός, ο άργυρος, ο χαλκός, ο κασσίτερος και ο μόλυβδος. Ως κράματα είναι γνωστά ο μπρού- τζος αρσενικού και ο μπρούτζος κασσιτέρου καθώς και το ήλεκτρο.

Ο σίδηρος ευρίσκεται σπάνια σε ανασκα­φικά ευρήματα και μόνο κατά το τέλος της Μυ­κηναϊκής περιόδου. Η χρήση του σηματοδοτεί την έναρξη της Εποχής του σιδήρου που αρχίζει με την πτώση των μυκηναϊκών βασιλείων. Τα αρχαιότερα σιδερένια ευρήματα στην Ηπειρω­τική Ελλάδα είναι δύο σιδερένια δαχτυλίδια που βρέθηκαν μέσα σε θολωτούς Μυκηναϊκούς τάφους, του Βαφειού (Σπάρτη) και του Κακό- βατου (Μεσσηνία). Η πρωιμότερη, όμο>ς, εμφά­νιση σιδήρου είναι σ’ ένα ασημένιο δαχτυλίδι με χάντρα από σίδηρο, που βρέθηκε στην Ανε- μοσπηλιά, κοντά στις Αρχάνες στην Κρήτη, και φαίνεται να χρονολογείται από το 1700-1600 π.Χ (ΜΜ1ΙΙ). Λέξη που να αναφέρεται.στο σί­δηρο δεν έχει αναγνωριστεί στις πινακίδες.

Ο χρυσός και ο χαλκός αφθονούν στα ανα­σκαφικά ευρήματα και έχουν αναγνωρισθεί με βεβαιότητα στις πινακίδες της Γραμμικής Β σε πολυάριθμες αναφορές: ku-ru-so ο χρυσός και ka-ko ο χαλκός. Βέβαια με τον όρο “χαλκός”, όπως και κατά την κλασσική εποχή, δεν γίνεται διάκριση μεταξύ του μετάλλου-χαλκού και του μπρούτζου, κράματος χαλκού-κασσιτέρου. Θα ήταν μάλιστα λογικώτερο να θεωρήσουμε ότι ο όρος «χαλκός» υπονοεί μάλλον τον μπρούτζο παρά τον ίδιο τον χαλκό.

Ο άργυρος αφθονεί, επίσης, στα ανασκα­φικά ευρήματα, αλλά αναφέρεται μόνο μία

φορά στις πινακίδες στην έκφραση “akuro dedemcna” που μεταφράζεται “αργύρω δεδε­μένα”' και αφορά σε τροχούς άρματος που έ­φεραν ασημένια διακόσμηση ή ήταν στην κυ­ριολεξία αργυρόδετοι. Ανάλογες εκφράσεις είναι ka-ko-de-ta (χαλκόδετα) στην Κνωσό και ka-ko de-de-me-no (χαλκώ δεδεμένο) στην Πύλο, που αναφέρονται και πάλι σε τροχούς άρματος, αλλά αυτή τη φορά διακοσμημένους ή συναρμολογημένους με χαλκό.

Ο μόλυβδος αναφέρεται, όπως και ο άρ­γυρος, μόνο μία φορά σε πινακίδα της Κνωσού: mo-ri-wo-do ~ μόλιΡδος, με ορθογραφία που διαφέρει από την κλασσική “μόλυβδος”, και αυτό θεωρείται ότι αντανακλά πιθανώς την ξε­νική προέλευση του ονόματος του.

Όσο για τον κασσίτερο, η αναφορά του είναι προβληματική, καθώς κρύβεται ίσως στη λέξη ka-so, με αβέβαιη σημασία, που θυμίζει τη λέξη κασσίτερο.

Υπάρχει ακόμη μία λέξη που αναφέρεται σε μεταλλικά αντικείμενα, η λέξη pa-ra-ku, που κατά μία άποψη σημαίνει “το νιέλλο”, το υλικό (κράμα χαλκού-αργύρου ή χημική ένωσή τους με θείο) μέσα στο οποίο περικλείονταν και στε­ρεώνονταν η γνωστή ενθετική διακόσμηση των χρυσοποίκιλτων μυκηναϊκών σπαθιών. Θα μπο­ρούσε, όμως, κατά τη γνώμη μου ο όρος αυτός να σημαίνει και το ήλεκτρον, φυσικό κράμα χρυσού-αργύρου, που έχει μεταλλική όψη πα­ρόμοια με τον άργυρο. Διότι, αν a-ku-ro ση­μαίνει άργυρος, η λέξη pa-ra-ku θα μπορούσε να διαβαστεί “παράργυ(ρο)ς”.

Οι δύο βασικές κατηγορίες μεταλλοτεχνών που αναφέρονται στις πινακίδες είναι οι χαλ­κουργοί (ka-ke-u « χαλκεύς, ka-ke-we ~χαλ- κήΡες^χαλκείς) και οι χρυσοχόοι (ku-ra-so-wo- ko = χρυσοΡοργός= χρυσουργός, από τις λέξεις

κήνες, όπου όμως οι πινακίδες που βρέθηκαν είναι ολιγάριθμες. Οι χαλκουργοί ήταν φυσικά οι πολυπληθέστεροι μεταλλοτέχνες, διότι απ' αυτούς κατασκευάζονταν αντικείμενα καθημε­ρινής χρήσης και εργαλεία για ολόκληρο τον πληθυσμό αλλά και όπλα. Ιδιαιτέρως τα τελευ­ταία είναι εκείνα που ενδιέφεραν την εξουσία και τον άνακτα,

Η σημασία του χαλκού ως μετάλλου, ιδιαί­τερα κατά τις κρίσιμες στιγμές του βασιλείου της Πύλου, γίνεται αντιληπτή από το περιεχό­μενο μιάς πινακίδας στην οποία καταγράφεται η διαταγή του άνακτος για συγκέντρωση (επί­ταξη) χαλκού από τις δεκαέξη επαρχίες του βα­σιλείου, με σκοπό «την κατασκευή αιχμών για ακόντια και για δόρατα». Απόσπασμα της πινα­κίδας αυτής (ΡΥ Jn 829) δίνεται στη συνέχεια.

Κείμενο στη Γραμμική Β Μεταγραφή

jo-do-so-si ko-rc-te-re dumateqe po-ro-ko-re-te-re-qe ka-ra-wi-po-ro-qe o-pi-su-ko- qe o-pi-ka-pe-e-we-keka-ko na-wi-jo pa-ta-to-I-qe e-ke-si-ke ai-ka-$a- ma

ρί-twa ko-re-le ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣN3

me-ta-pa ko-rc-tc ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

pc-to-no ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-tc ΧΑΛΚΟΣN3

pa-ki-ja-pi ko-re-le ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ m

a-puj-we ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

a-ke-re-wa ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-rc-te ΧΑΛΚΟΣ N3

ro-u-so ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

Ως δώσονσι κορετήρες δόμαρτές τε προκορετήρες τε κλαΡιφόροι τε οπίσυκοί τε επισκαφκίς τεχαλκόν νάΡιον παλταίοις τε εγχεσί τε αιξμάν

ntrFai κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

Μέταπαι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

ΓΙέΘνοι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

Σφαγιάφι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

ΑλφυΡει κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

ΑχερέΡαι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

Λουσόι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

χρυσός και έργον). Συγγενής κατηγορία τε­χνίτη, αν και δεν ασχολείται με μέταλλα, αλλά με την κατεργασία πολύτιμων λίθων, είναι ο

κυανουργός (ku-wa-no-vvo-ko =κυανοΡοργός) ο οποίος κατεργάζεται την κύανο (λαζουρίτη λίθο, lapis lazuli), που χρησιμοποιείται σε σψραγίδες, σε δακτυλίδια και για διακοσμητι- κούς σκοπούς.

4. Οι χαλκουργοί

Οι χαλκουργοί (ka-ke-u, ka-ke-we) αναφέ- ρονται σε πολυάριθμες πινακίδες της Πύλου, ενώ στην Κνωσό, αν και συχνά καταγράφονται χάλκινα αντικείμενα, οι αναφορές στους χαλ­κουργούς είναι πολύ περιορισμένες. Χαλ­κουργοί αναφέρονται, επίσης, και στις Μυ­

ka-ra-do-ro ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

ri-jo ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

ti-mi-to-a-ke-c ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re- te ΧΑΛΚΟΣ N3

ra-wa-ra-ta, ko-rc-tc ΧΑΛΚΟΣ M2 N3 po-ro-ko- re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

sa-ma-ra ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M3N3 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

a-si-ja-ti-ja ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

e-ra-te-re-wa-pi ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M2 po-ro-ko- re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

za-ma-e-wi-ja ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M3N3 po-ro-ko- re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

e-rc-î ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ M3N3 po-ro-ko-re-te ΧΑΛΚΟΣ N3

Χαράδροιν, κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμ μόρια

κιλά,

Plot κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

θίμιστος Αγκεει κορ«τήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

ΛαΡρασχαι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

κιλά,

Σαμάραι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

Ασιατίαι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

ΕλατρεΡάφι κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

ΣκαλμαέΡι«! κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

Ελέει κορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, υποκορετήρ ΧΑΛΚΟΣ 750 γραμμάρια

ΕΛευθερη Μετάφραση:

Έτσι 0α δώσουν οι κορετήρες και οι δύμαρτες και οι υποκορετήρες και οι κλειδοφόροι (κλειδούχοι) και οι επιστάτες των σύκων και οι επιστάτες των σκαφίδων (χωνευτηρίων, καμίνων) χαλκό των vacbv για (να κατασκευασθούν) αιχμές για ακόντια και για δόρατα.Στην ΠίτΡα (Πευκώνα) ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτα Μέταπα ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτο Πέθνος ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτις Σφαγιάνες ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτον Αλφο ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτην ΑχερέΡα ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτη Λουσό, ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτις Δύο Χαράδρες ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού .Στο Ρίον ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτην Κοιλάδα του Συνόρου (ti-mi-to " σύνορο(;), άγκος ® κοιλάδα) ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υ­ποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκούΣτη Λαύραστα ο κορετήρ 3 κιλά και 750 γραμμάρια χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού Στη Σαμάρα ο κορετήρ 3 κιλά και 750 γραμμάρια χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού

Στην Ασιάτια ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού Στην Ελάτρεια ο κορετήρ 2 κιλά χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού Στη ΣκαλμαέΡια ο κορετήρ 3 κιλά και 750 γραμμάρια χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού Στα Ελη ο κορετήρ 3 κιλά και 750 γραμμάρια χαλκού, ο υποκορετήρ 750 γραμμάρια χαλκού

Σημ 1. Τα τοπωνύμια αναφέρονται στις 16 επαρχίες τον βασιλείου της Πόλου. Ορισμένα αποδίδονται εύκολα στα κλασσικά ελλ.ηνικά, άλλων η απόδοση είναι αβέβαιη και προσεγγιστική.

Σημ.2. Τα Μ και Μ αντιστοιχούν σε ιδεογράμματα που εκφράζουν μονάδες βάρους. Εχει εκτιμηθεί και έχει γίνει αποδεκτό ότι κατά προσέγγιση Μ - 1 χιλιόγραμμο και Ν -250 γραμμάρια. Λρα M2 ισοδοναμεί με 2 χιλιόγραμμα και Ν3 ισοδνναμει με 750 γραμμάρια.

Την ευθύνη για τη συγκέντρωση του χαλκού υποχρεούνται να αναλάβουν (με τη σειρά που αναφέρονται) οι κορετήρες, οι δάμαρτες, οι υ- ποκορετήρες, οι κλειδούχοι, ot επόπτες των σύκων και οι επόπτες των χωνευτηρίου (μεταλ­λουργικών καμίνων). Πρόκειται για διάφορους αξιωματούχους του βασιλείου. Οι κορετήρες και υποκορετήρες είναι οι περιφερειάρχες και οι αναπληρωτές τους, ενώ κάποιο ανάλογο α­ξίωμα είναι και οι δάμαρτες.

Ο άναξ δεν διστάζει να διατάξει ρητά την ε­πίταξη του χαλκού των ναών (ka-ko na-wi-jo = χαλκόν νάΡιον), ενώ παραλείπει να αναφέρει άλλες πιθανές πηγές απ’όπου.θα συγκεντρωθεί, πιθανόν διότι αυτές είναι γνωστές και συνήθεις. Φαίνεται, όμως, ότι εκτός από τα χάλκινα αφιε­ρώματα των ναών, που κατά πάσα πιθανότητα ήταν στην υπευθυνότητα της κλειδούχου ιέ­ρειας (κλαΡιφόρου), απόθεμα χαλκού υπήρχε και στα εργαστήρια χαλκουργίας, για τα οποία ήταν υπεύθυνοι οι “επισκαφείς, e-pi-ka-pe-e- wc”- επόπτες των καμίνων (ακόμη και σήμερα

το χωνευτήριο στα εργαστήρια αποκαλείται “σκαφίς”) αλλά και σε άλλες “κρατικές απο­θήκες” των περιφερειών, για τις οποίες ήταν υ­πεύθυνοι οι περιφερειάρχες και οι αναπληρωτές τους. Οσο για τον επόπτη των σύκων (o-pi-su- ko), όσο κι αν αυτό φαίνεται παράξενο, θα

πρέπει να υποθέσουμε ότι επιφορτισμένος καθώς ήταν με τη διαχείριση των αποθεμάτων των σύκων (που αποτελούσαν σπουδαίο μέρος της βασικής διατροφής των δούλων και των ε­ξαρτημένων από τον άνακτα τεχνιτών και ερ­γατών), απέκτησε με τον καιρό αρμοδιότητα να

διαχειρίζεται και άλλα ζωτικής σημασίας είδη του βασιλείου. Θα ήταν ασφαλώς υπεύθυνος σε αποθήκες, όπου μαζί με τα σύκα αποθηκεύο­νταν και άλλα προϊόντα, όπως και ο χαλκός, που λόγω του μικρού όγκου του ασφαλώς δεν δικαι­ολογούσε χωριστούς χώρους αποθήκευσης.

Ενα σημείο που αξίζει να τονισθεί είναι η ρητή αναφορά ότι ο χαλκός «θα χρησιμοποιηθεί για την παραγύ)γή αιχμών για ακόντια και για δόρατα». Δεδομένου ότι δεν συνηθίζεται στις πινακίδες ο άναξ να δικαιολογεί τους φόρους που επιβάλλει, η διευκρίνιση αυτή ηχεί κατά κάποιο τρόπο ως μία επίκληση στον πατριω­τισμό των υπηκόων να εξευρεθεί οπωσδήποτε χαλκός, διότι προορίζεται για την άμυνα του Βασιλείου. Από την επίταξη δεν θα εξαιρεθεί ούτε ο χαλκός των ναών, που είχε ασφαλώς συ­γκεντρωθεί εκεί από διάφορα αναθήματα.

Από τις πινακίδες που αναφέρουμε σώζονται μόνον οι καταγραφές που αφορούν στις υποχρε­ώσεις των κορετήρων και υποκορετήρων των δεκαέξη διοικητικών διαμερισμάτο)ν της χώρας,

συνολικά περί τα 50 κιλά χαλκού, ενώ έχουν χαθεί οι πινακίδες που αφορούν στις υποχρεώ­σεις των λοιπών αξιωματοόχων που αναφέραμε προηγουμένως (δύμαρτες, κλαίύφόρους, οπίσυ- κους και επισκαφείς). Αν λάβουμε υπ’ όψη τις υποχρεώσεις και αυτών, η ποσότητα χαλκού που έπρεπε να συλλέγει 0α ήταν σαφώς πολύ μεγαλύτερη.

Σε μία δεύτερη σειρά πινακίδων της Πόλου, εξίσου ενδιαφέρουσα με την προηγούμενη, κα­ταγράφεται η διανομή ποσοτήτων χαλκού (ή μπρούτζου) στους χαλκουργούς του βασιλείου, προφανώς με την υποχρέωση να επεξεργα- σθούν την πρώτη ύλη και να παραδώσουν τα έ­τοιμα αντικείμενα. Πρόκειται, επομένως, για μεταλλοτέχνες που επεξεργάζονται το μέταλλο, χωρίς να το παράγουν, Η παραγωγή μετάλλου από μετάλλευμα δεν αναφέρεται στις πινακίδες της Πύλου, ούτε άλλης περιοχής. Είναι αξιοση­μείωτο ότι η διανομή μετάλλου (χρυσού) από τον άνακτα στους τεχνίτες διασώθηκε στη μνήμη των μεταγενεστέρων και αναφέρεται από

τον Ομηρο στην Οδύσσεια, ήταν επομένως μία πάγια τακτική, που δείχνει τον πρωτεύοντα ρόλο του ανακτόρου στη διακίνηση των μεταλ­λικών πρώτων υλών και στον έλεγχο της μεταλ­λοτεχνίας.

Κάθε πινακίδα αναφέρει την περιοχή (διοι­κητικό διαμέρισμα) όπου γίνεται η διανομή του χαλκού και έναν ονομαστικό κατάλογο με τους χαλκουργούς και την ποσότητα που τους παρα­δόθηκε. Στο τέλος αναφέρεται και η ποσότητα χαλκού που διενεμήθηκε αθροιστικά. Αναφέ- ρεται, επίσης, ένας ονομαστικός κατάλογος χαλκουργών στους οποίους δεν διανέμεται χαλκός. Σε μερικές περιπτώσεις γίνεται διά­κριση μεταξύ χαλκουργών και χαλκουργών της Θεάς (Πότνιας) στους οποίους, επίσης, διανέ­μεται ή δεν διανέμεται χαλκός. Σε άλλες πινα­κίδες ορισμένοι χαλκουργοί αναφέρονται ως «ανακτορικοί».

Ένα παράδειγμα μιας τέτοιας πινακίδας (ΡΥ Jn 310) με την μετάφρασή της δίνεται στη συνέ­χεια:

Κείμενο στη Γραμμική Β Μεταγραφήa-ke-re-wa ka-ke-wc la-ra-si-ja e-ko-te

li-qa-jo ΧΑΛΚΟΣ MIN2 qe-U-wo ΧΑΛΚΟΣ MIN2 ai-so-tii-jo ΧΑΛΚΟΙ Μ !M2 ta-mi-je-u ΧΑΛΚΟΙ

Mt HZe-u-ru-wo-w ΧΑΛΚΟΣ M1N2 e-iKÎo-no ΧΑΛΚΟΣ

MTN2po-rou-ttMj ΧΑΛΚΟΣ MIN2 wi-tîu-wa-ko ΧΑΛΚΟΣ

Μ1Ν2

io-$o-dc a-ta-m-st-jo ka-ke-we pa-qo-si-jo 1 kc-v-c-to i w«-{ }·«-«-{ ) pc-ta-ro !

lo«so-ik do-e-ro ke-we-to-jo i i-wa-ka-o ! pa-qo-si-ja-jo 1 po-ro-u-ie-wo 1

po-li-ni-ja-we-jo ka-kc-we ta-ra-si-ja e-ko-te i-ma-di-jo ΧΑΛΚΟΙ M2 lu-kc-ne-u ΧΑΛΚΟΙ M3 ( ) ΧΑΛΚΟΣ M3 I-wa-kii ΧΑΛΚΟΙ M3 a-la-ra-si-jo puj-si~ja-ko 1

AjccpiFe, ταλανσίαν ίχανης:

θισβαία; ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, qc-ta-wo ΧΑΛΚΟΣ1.5 κιλά,

ΧΑΛΚΟΣ 1,5 KÄA, Τ«μ«ϊίκ; ΧΑΛΚΟΣ 1,5κιλό,

a><w|)ôtôÇ ΧΑΛΚΟΣ t.5 κιλά, Εύδονοϊ ΧΑΛΚΟΣ1.5 κιλά,

Ηλαυτεύς ΧΑΛΚΟΣ Î.5 κιλά, wi-du-wa-ko ΧΛΛΚΟΣ t.$ κιλά.

ΙοοοΙδί: ατολάνσιοι χαλχήΡ«ς:Η«μ(3ώ<»ς. (6vaç),k«-we-t*> ({ναςΚ 'va-| ]-re-u-[ Οέκιλος (ένος),

Tovoiùf. SoöUh: io« kc-we-to ένας, tom ï-wa-ka ένας, του Πκμβώαιοί) ένας, rou Πλοντία ένας.

nomuFet'M χαλκήΚ«£ τβλανσίαν tfpvxtç i-roa-di-jO ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, tu-konc-u ΧΑΛΚΟΣ

χρ(α κύΛ,ί j ΧΑΛΚΟΣ 3 νιλά, 1-wü-ka ΧΑΛΚΟΣ 3

κιλά.Αταλάνοιος puj-sï-ja-ko (ίν«ς)

Ελεύθερη Μετάφραση:

Στην ΑχερέΡα, χαλκουργοί που έχουν τ(αλανοία,ο Θισβαίος ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο qe-ta-wo ΧΑΛΚΟΣ i.5 κιλά, ο Αισόνιος ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο Ταμιεύς ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο Ευρυβότας ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο Εύδονος ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο Πλουτεύς ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά, ο wi-du-wa-ko ΧΑΛΚΟΣ 1.5 κιλά.Τόσοι δε αταλάνσιοι χαλκήΡες:ο Παμβώσιος (ένας), ο ke-we-to (ένας), ο wa-[ ]-re-u-[ ], ο Πέταλος (ένας).Τόσοι δε δούλοι: του ke-we-to ένας, του 1-wa-ka ένας, του Παμβώσιου ένας, του Πλουτέα ένας. Της Πότνιας χαλκουργοί που έχουν ταλανσία: ο i-ma-di-jo ΧΑΛΚΟΣ 2 κιλά, ο tu-ke-ne-u ΧΑΛΚΟΣ τρία κιλά, ο [ ] ΧΑΛΚΟΣ 3 κιλά, ο ï-wa-ka ΧΑΛΚΟΣ 3 κιλά αταλάνσιος ο pu2-si-ja-ko (ένας)

Στην προηγούμενοι πινακίδα ta περισσότερα ονόματα τ<»ν χαλκέο)ν αποδίδονται χωρίς καμία δυσκολία στα κλασσικά ελληνικά, μερικά όμως είναι δύσκολο να αποδοθούν, ίσως πρόκειται για ξενικής καταγωγής ονόματα. Αλλά και σε όλες τις άλλες πινακίδες έχουμε τους περισσό­τερος χαλκείς με καθαρώς ελληνικά ονόματα. Αντίφαμος, Κόδρος, Ευμένης, Εύτροπος, ΓΙτο- λεμάτας, ΦιλόΡεργος, Κύπριος, Λύκιος, Γλαύκος, Ξάνθος, Ξούθος κλπ. Ενας απ’αυτούς φέρει το όνομα Εγχείιιάτας, που συνδέεται ά­μεσα με τη λέξη “εγχείκα”- δόρυ. Αν το όνομα του χαλκουργού δεν είναι προσωνύμιο που απέ­κτησε στη διάρκεια της επαγγελματικής του ε- ξειδίκευσης κατασκευάζοντας δόρατα, τότε 0α πρέπει να υποθέσουμε ότι του το έδωσε ο πα­τέρας του μαζί με το επάγγελμά του. Σε μία τέ­τοια περίπτωση φαίνεται πιθανό ότι οι χαλ­κουργοί ήσαν συντεχνίες, στις οποίες το επάγ­γελμα μεταβιβάζονταν από τον πατέρα στον γυιό. Ανάλογα συμπεράσματα προκύπτουν και από άλλο χαλκουργό που ονομάζεται Χαλκεύς. Θα πρέπει να υποθέσουμε ότι ο πατέρας του τον

ονόμασε έτσι, επειδή τον προόριζε ως διάδοχό του στο επάγγελμα.

Σε ορισμένες πινακίδες, μετά την απαρρίθ- μηση των χαλκέων στους οποίους διανέμεται χαλκός, κατονομάζεται ένας βασιλεύς (π.χ. e-ri- ko-wo qa-si-re-u ~ ο βασιλεύς ΕρίκοΡος), για τον οποίο δεν αναγράφεται ποσότητα χαλκού. Ο βασιλεύς είναι προφανώς ο επικεφαλής της συντεχνίας των χαλκέων, αυτός που τους μοι­ράζει τον χαλκό και τους επιβλέπει. Δεν πρό­κειται για βασιλιά με την μεταγενέστερη έννοια του όρου, είναι απλώς ένας χαμηλόβαθμος υ­πάλληλος του άνακτος. Φαίνεται όμως ότι όταν κατέρρευσε η Μυκηναϊκή αυτοκρατορία και ε- πεκράτησε για μία περίοδο χάος, οι βασιλείς που κρατούσαν στα χέρια τους τον έλεγχο της παραγωγής κρίσιμων προϊόντων, όπως των ερ­γαλείων και όπλων, αναβαθμίστηκαν σε πραγ­ματικούς βασιλιάδες με πολιτική εξουσία.

Αξιοσημείωτο είναι ότι ενώ οι χαλκουργοί και ο βασιλεύς αναφέρονται με το όνομά τους, οι δούλοι (do-e-ro “ δόελος, δούλος) απλώς προσμετρώνται» επομένως δεν έχουν καμία ευ­

θύνη για τη διαχείριση του χαλκού και δεν είναι υπόλογοι προς τα ανάκτορα.

Από τις προηγούμενες πινακίδες προκύπτει ότι η κεντρική διοίκηση διεκρινε δύο κατηγο­ρίες χαλκουργών: αυτούς που έχουν ta.-ra-si.~ja και αυτούς που δεν έχουν ta-ra-si-ja και /θίγο­νται a-ta-ra-si-jo. Οι χαλκουργοί που είναι στην υπηρεσία της θεάς- Πότνιας (po-ti-ni-ja-we-jo ka-ke-u) εμπίπτουν επίσης σε μία από τις προη­γούμενες κατηγορίες. Η λέξη ta-ra-si-ja συνδέ­εται με τη μεταγενέστερη λέξη “τάλαντον” και πρέπει να αποδοθεί ως “ζυγισμένοι ποσότητα”, διότι η λέξη τάλαντον εσήμαινε αρχικά ζυγαριά (παράβαλε “ταλαντεύομαι”). Για το λόγο αυτό οι δύο πρώτες κατηγορίες χαλκουργών μετα­φράζονται αντιστοίχως ως “έχοντες ταλανσίαν” (ta-ra-si-ja e-ko-tc) και {ας “μη έχοντες ταλαν­σίαν ή αταλάνσιοι (a-ta-ra-si-jo)”. Ομως, τί α­κριβώς εννοούν αυτοί οι όροι; Εχουν δοθεί διά­φορες ερμηνείες: κατά μίαν εκδοχή οι χαλ­κουργοί που έχουν ταλανσίαν παραλαμβάνουν μία ζυγισμένη ποσότητα χαλκού και έχουν υπο­χρέωση να την επεξεργασθούν και να παραδώ­σουν τα επεξεργασμένα προϊόντα, ενώ» οι ατα- λάνσιοι -που δεν παραλαμβάνουν χαλκό- είναι άνεργοι. Τότε όμως γιατί αναφέρονται στις πι­νακίδες και οι άνεργοι; Διότι, συνεχίζει η ίδια υ­πόθεση, δεν' αρκούσε η ποσότητα χαλκού για να μοψασθεί σε όλους, έτσι καταγράφονται και οι χαλκουργοί που δεν πήραν χαλκό, ώστε να είναι σε λίστα αναμονής για την επόμενη διανομή.

Κατά τη δική μου άποψη, πρέπει να θεωρή­σουμε ότι όλοι οι χαλκουργοί, τόσον οι “έχο­ντες ταλανσίαν”, όσο και οι “αταλάνσιοι”, είναι υποχρεοηιένοι να παρέχουν έργο προς τον Ανακτα, ως ένα είδος φορολογίας: Οι πρώτοι με ζυγισμένη ποσότητα υλικού που τους παρέχει ο άναξ (ταλανσία) και οι δεύτεροι με δικό τους υ­

λικό. Οι “αταλάνσιοι”» λοιπόν, δεν είναι ά­νεργοι, αλλά καταγράφονται και αυτοί ως υπό­χρεοι φορολογίας, δηλ. έργου. Υπέρ της ά­ποψής μου συνηγορεί το γεγονός ότι παραχω- ρούνται και σε αυτούς δούλοι. Διότι, αν δε­χθούμε ότι οι αταλάνσιοι χαλκουργοί παραμέ­νουν άνεργοι λόγω έλλειψης πρώτων υλών, δεν θα υπήρχε λόγος να παραχωρηθόυν σ’ αυτούς δούλοι ως βοηθοί. Στην πινακίδα που μεταφρά­σαμε οι αταλάνσιοι χαλκουργοί kc-we-to και Παμβώσιος της παραπάνω πινακίδας, λαμβά­νουν ο καθένας από ένα δούλο ως βοηθό, διότι προφανώς πρέπει να αποδώσουν έργο. Εξ άλλου δεν προκύπτει από πουθενά και είναι αυ­θαίρετη η υπόθεση ότι μόνον ο άναξ διακινούσε τον χαλκό. Ασφαλώς θα υπήρχε διαθέσιμος χαλκός και από το ανταλλακτικό εμπόριο και από την ανακύκλωση παλαιών αντικειμένων. Είναι μάλλον γενικά αποδεκτό ότι η Μυκη­ναϊκή οικονομία δεν ελέγχονταν αποκλειστικά από τα ανάκτορα, αλλά είχε και ιδιωτικό χαρα­κτήρα.

Οι χαλκουργοί της (θεάς) Πότνιας παραλαμ­βάνουν ο καθένας περίπου την διπλάσια ποσό­τητα χαλκού από τους άλλους χαλκουργούς. Αυτό σημαίνει ότι έχουν περισσότερες υποχρε­ώσεις προς τον άνακτα, λόγω του δημοσίου λει­τουργήματος τους. Κι εδώ υπάρχουν αταλάν- σιοι χαλκουργοί που αντλούν πιθανώς πρώτη ύλη από τα αφιερώματα των ναών.

Οι χαλκουργοί του Βασιλείου της Πύλου είναι πολυάριθμοι και διεσπαρμένοι σε όλες τις επαρχίες. Περίπου 270 ονόματα έχουν κατα- γραφεί στις πινακίδες, ενώ ο συνολικός αριθμός τους υπολογίζεται στους 400. Περίπου 150 ήσαν αταλάνσιοι, δηλ. -σύμφωνα με την ερμη­νεία που δώσαμε παραπάνω- δεν είχαν στα­θερές συμβατικές υποχρεο')σεις προς τα ανά­

1 309

κτορα, αλλά εργάζονταν στα πλαίσια μιας ιδιω­τικής οικονομίας. Οι υπόλοιποι μοιράσθηκαν

μία ποσότητα περί τα 1050 κιλά, όπως προκύ­πτει από την αθροιστική πινακίδα της διανομής, και πήραν ο καθένας από 1.5 μέχρι 12 κιλά για κατεργασία. Από μία άλλη, όμως, πινακίδα προ­κύπτει ότι σε όλους τους χαλκείς δόθηκε και μία συμπληρωματική ποσότητα 6 κιλών στον κα­θένα ( to-so-de e-pi-da-to ka-ko pa-si ~ τόσος δε επιδαστός χαλκός πάνσι). Ισως να πρόκειται για τον χαλκό που συλλέχθηκε από την επίταξη.

Για να δικαιολογηθεί ένας τόσο μεγάλος α­ριθμός χαλκουργών πρέπει να δεχθούμε ότι ένα βασίλειο που στηρίζει τη διατροφή των κα­τοίκων του στη γεωργία θα χρειαζόταν σχεδόν σε κάθε πόλη και χωριό το χαλκουργείο του για την κατασκευή γεωργικών εργαλείων, αλλά και άλλων εργαλείων καθημερινής χρήσης. Αν οι χαλκουργοί λειτουργούσαν μόνο για λογα­ριασμό των ανακτόρων θα ήταν εγκατεστη­μένοι κοντά σ’ αυτά και όχι διεσπαρμένοι στις δεκαέξη επαρχίες. Κάτω απ’αυτό το πρίσμα οι χαλκουργοί θα πρέπει να λειτουργούσαν στα πλαίσια μιας τοπικής ιδιωτικής οικονομίας, που στηρίζονταν στις ανταλλαγές προϊόντων. Οι ί­διοι χαλκουργοί θα ήταν ασφαλώς υποχρεω- μένοι να προσφέρουν τις υπηρεσίες τους και στον άνακτα, κάθε φορά που τους το ζητούσε. Το βασίλειο είχε ανάγκη από όπλα Kat ο ίδιος ο άνακτας πιθανόν από χάλκινα αντικείμενα για τις επιχειρηματικές του δραστηριότητες που ήταν και εξαγωγικές. Είναι φανερό ότι το ε­μπόριο δεν μπορούσε να γίνει από τον κάθε ι­διώτη, αλλά χρειαζόταν οργάνωση, πλοία, ε­μπορεύματα και προσωπικό που μόνο οι ι­σχυροί του βασιλείου θα μπορούσαν να διαθέ­σουν.

Ο άναξ διένειμε, όπως είδαμε από την πινα­

κίδα, καθορισμένη ποσότητα πρώτης ύλης προς κατεργασία. Η ταλανσία ήταν, επομένως, μία υ­ποχρέωση προς εργασία, ασφαλώς έναντι κά­ποιος αντιπαροχής. Δεν είναι γνωστό ποιά ήταν αυτή η αντιπαροχή προς τους χαλκουργούς, γνωρίζουμε όμως για άλλες κατηγορίες εργαζο­μένων. Για παράδειγμα στους ταπεινούς εργα­ζόμενους των συνεργείων υφαντουργίας παρα- χωρούνταν σιτηρέσιο (συνήθως από κριθάρι και σύκα) ενώ στους τεχνίτες παραχωρούνταν ενδεχομένως και κτήματα προς καλλιέργεια, όπως συνέβαινε π.χ. με τους ραπτήρες(σαμα- ράδες) που αναφέρονται σε μία πινακίδα. Στους χαλκουργούς γνωρίζουμε από τις πινακίδες ότι παραχωρούνταν φοροαπαλλαγή από τη συγκο­μιδή λιναριού. Αυτό υποδηλώνει έμμεσα ότι οι χαλκουργοί δεν ασκούσαν αποκλειστικά το ε­πάγγελμα του τεχνίτη, αλλά επιδίδονταν συ­μπληρωματικά και σε γεωργικές εργασίες, ενδε­χομένως σε κτήματα που τους παραχωρούσε ο

άναξ, ως ανταπόδοση για τις προσφερόμενες υ­πηρεσίες.

Είναι κατ’ αρχήν αξιοπερίεργο ότι οι πινα­κίδες που καταγράφουν τη διανομή χαλκού δεν αναφέρουν τί προϊόντα θα παραχθούν. Προ­φανώς οι πινακίδες δεν είναι εντολές εκτέλεσης συγκεκριμένου έργου, αλλά λογιστικές κατα­γραφές του χαλκού που έλαβαν οι χαλκουργοί και έχουν υποχρέωση να επεξεργασθούν. Οι ε- ντολές για το είδος που έπρεπε να παραχθεί θα έφθαναν ασφαλώς την κατάλληλη στιγμή με τους επέτας (e-qe-ta) ή με τους αγγελιοφόρους (a-ke-ro^ αγγέλους), ανάλογα με τις παρουσια- ζόμενες ανάγκες. Κατά την παραλαβή των αντι­κειμένου θα γινόταν και ο έλεγχος του βάρους. Δεν έχουν ευρεθεί πινακίδες παράδοσης προϊό­ντων χαλκουργίας, έχουν βρεθεί όμως πινακίδες που αφορούν άλλα προϊόντα (π.χ. υφαντουρ­

L

γίας) και αναφέρουν ποιά ποσότητα παραδό­θηκε και τι μένει ακόμη να παραδοθεί, δηλ. ποιά είναι η οφειλή- Αυτή η οφειλή αποδίδεται μάλιστα με τη λέξη όφελος (o-pe-ro).

Σε μία από τις πινακίδες που αναφέρονται στη διανομή χαλκού, στην περιοχή Αουσό, μοι­ράζεται χαλκός σε τρεις χαλκουργούς που χαρα­κτηρίζονται ως “ασκητήρες” (a-kc-te-re). Ο όρος αυιός θεωρείται ότι υποδηλώνει διάκο- σμητές χαλκουργούς, σύμφωνα με την έννοια του ρήματος “ασκέω" στα Ομηρικά έπη. Ανά­λογος όρος “ασκήτρια" για γυναίκες θεωρείται επίσης ότι αναφέρεται σε διακοσμήτριες υφα­σμάτων. Ο μικρός αριθμός των ασκητήρων (3) σε σχέση με το σύνολο των χαλκουργών (400) δικαιολογείται από το γεγονός ότι παράγουν α­ντικείμενα πολυτελείας αποκλειστικά για τον ά- νακτα και για τους ευγενείς, ενώ η μεγαλύτερη ποσότητα των αντικειμένων που παράγει η χαλ­κουργία δεν χρειάζεται διακόσμηση. II Λουσός εξ άλλου, όπου εργάζονται οι τρεις ασκητήρες, είναι περιοχή γειτονική στην Πύλο και τα ανά­κτορα.

Οι χαλκουργοί που καταγράφονται σε άλλη πινακίδα διανομής χαλκού, στην επαρχία Ασιατία, χαρακτηρίζονται ως pa-ra-ke-te-e-we. Η λέξη αυτή θεωρήθηκε ως πληθυντικός της λέξης “πρακτεύς” ή “πρακτεεύς”, που παρά- γεται ίσως από το ρήμα «πράττω», αλλά είναι άγνωστο τί ακριβώς εννοεί. Κατά τη γνώμη μου θα μπορούσε να έχει σχέση με το pa-ra-ku (πα- ράργυρο), δηλ. θα αναφέρονταν ενδεχομένως σε χαλκουργούς με ειδίκευση και στην κατερ­γασία του ήλεκτρου.

Η κοινωνική θέση των χαλκουργών - αν όχι όλων, τουλάχιστον ορισμένων- ήταν όπως φαί­νεται, πάνα> από τον μέσον όρο. Είναι από τις λίγες κατηγορίες ανθρώπων που διαθέτουν δού­

λους, ίσως επειδή χρειάζονταν βοηθητική ερ­γασία στο χαλκουργείο, ίσως μάλιστα να διέ­θεταν και δούλες, διότι μερικοί δούλοι κατα­γράφονται στις πινακίδες ως παιδιά επώνυμων χαλκουργών.

Αν και δεν' διαθέτουμε μαρτυρίες για την κα­τανομή της εργασίας μέσα σ’ ένα χαλκουργείο την εποχή που εξετάζουμε, όμως μπορούμε να ανατρέξουμε σε παραστάσεις αγγείων της κλασσικής εποχής, που δείχνουν τον επικε­φαλής και τους τεχνίτες με ελληνικά χαρακτη­ριστικά, ενώ τους εργαζόμενους σε σκληρές ερ­γασίες και στα φυσερά με σγουρά μαλλιά και ξενικά χαρακτηριστικά, πράγμα που υπονοεί ότι ήσαν δούλοι. Ανάλογη κατάσταση ίσως να ί- σχυε και κατά τη Μυκηναϊκή εποχή.

Οι χαλκουργοί αποτελούσαν ένα διακεκρι­μένο επάγγελμα και πρέπει να ήσαν περήφανοι για τη δουλειά που έκαναν. Είναι χαρακτηρι­στικό ότι ένα κύριο όνομα χαλκέως που απα­ντάται στην Πύλο είναι “ΜνασίΡεργος", αντί­στοιχο του κλασσικού Μνησίεργος, που ση­μαίνει “αυτός που το έργο του θα παραμείνει στη μνήμη των μεταγενέστερων”.

Οπως αναφέραμε και προηγουμένως, οι χαλ­κουργοί μαζί με ορισμένες άλλες κατηγορίες χειροτεχνών (όπως οι καραβομαραγκοί -ναυ- δόμοι και οι βυρσοδέψες) είχαν προνομιακή με­ταχείριση: απαλλάσσονταν από φόρους ή πλή­ρωναν φόρους μόνο κάθε δεύτερο χρόνο. Ετσι σε μία πινακίδα οι χαλκουργοί απαλλάσσονται από την υποχρεοοτική εισφορά λιναριού. Αυτό υποδηλώνει ότι καλλιεργούσαν λινάρι και ότι η φοροαπαλλαγή παραχωρούνταν σ’ αυτούς ως ως ανταπόδοση για τις υπηρεσίες τους προς τον άνακτα.

Τέλος, αξίζει ίσως να αναφέρουμε ότι μέσα στον περίβολο της Ακρόπολης των Μυκηνών

Σχ.2. Τρία axâ ta 2 7 ειδώλια m o ßptffrfKUv m a Κτίριά των Ειδώλων της Ακρόπολης των Μοκηνών. Είναι τον 1200 π .Χ π ψ ΐπ ο ν και έχουν κατασκευασθεί από κηλό. Λ κΐά #00 χαροηαιάζονται a ta αγήμα jtapt« m âvo o v άνδρκς m u κρατούν ara χέρ ια tooç ένα αφορί. Πρόκειται κατά πάαα πιθανότητα για χολ- κχηψγοός χο*> &αδακνύα»ν ta αφνρϊ χανς, σι: τάι> rmippKi} αχάαη,

βρέθηκε μια αίθουσα γειτονική ενός μεταλ­λουργικού εργαστηρίου, μέσα στην οποία απο-

καλύφθηκε τοιχογραφία με γυναικεία μορφή

που αποδίδεται στη θεά Πότνια (Po-îi-ni-ja).

Στις πινακίδες της Ούλου ορισμένοι χαλκουργοί χαρακτηρίζονται, όπως είδαμε, ως po-H-ni-ja-

je«wo, δηλ. ανήκαντες στη θεά Πότνια. Η θεά

Πότνια είναι πιθανόν η πρόδρομος της Αθηνάς

και του Ηφαίστου και προστατεύει τις τέχνες. Επίσης στο “δωμάτιο των Ειδώλων” του Θρη­σκευτικού Κέντρου της Ακρόπολης των Μυ­κηνών, βρέθηκαν 2? ειδώλια μεγάλου μεγέθους

που χρονολογούνται περί το J 200 π.Χ και απει-

κονίζουν πιστούς που λαμβάνουν μέρος σε τε­

λετουργία. Ανάμεσα σ ’ αυτούς, μερικοί κρα­

τούν στα χέρια σφυριά, Σχ.2. Αν και ορισμένοι αρχαιολόγοι θεωρούν το σφυρί απλώς ως ένα

θρησκευτικό σύμβολο, κατά τη γνώμη μας τα

ειδώλια θα μπορούσαν να παριστάνουν χαλκείς

με το χαρακτηριστικό τους εργαλείο. Η τάξη

των χαλκουργών ήταν σημαντική και στις Μ υ­κήνες. δεδομένου ότι αρκετά εργαστήρια χαλ-

κέων εντοπίσθηκαν κατά τις ανασκαφές της

Ακρόπολης των Μυκηνών.

5. Τα προϊόντα τπ$ χαΑκουργία$

Τα προϊόντα της χαλκουργίας κατά τη Μυ­

κηναϊκή εποχή παρουσίαζαν μεγάλη ποικιλία και διακρίνονταν στις εξής κατηγορίες:

3} σ ’ αυτά που εξυπηρετούσαν τις πολεμικές

ανάγκες του Βασιλείου, δηλ. όπλα.

2) σε κοσμήματα και πολυτελή όπλα που

χρησιμοποιούνταν κυρίως σε επίσημες εμφανί­σεις για την κοινωνική προβολή της άρχουσας

τάξης.3) σε αντικείμενα καθημερινής χρήσης, οι­

κιακά σκεύη και εργαλεία και

4) σε αγαλματίδια, κυρίως αντικείμενα λα­τρευτικής σημασίας.

Στα όπλα συμπεριλαμβάνονται τα ξίφη (qi-

si-pe-e), μικρού ή μεγάλου μήκους, μέχρι και SO cm, τα εγχειρίδια (μαχαίρια ή κοντά σπαθιά),

οι αιχμές για βέλη, δόρατα και ακόντια (a-ka- $»-ηια=αιςμάν"αιχμάς). Σε σπάνιες περιπτώ­

σεις κατασκευάζονταν και πανοπλίες (θώρακες

και περικεφαλαίες), όπως αυτή που εκτίθεται

στο Μουσείο του Ναυπλίου, Σχ,3.Πα να αντιληφθούμε το ρόλο της Μεταλλο­

τεχνίας αξίζει να παρακολουθήσουμε την εξέ­

λιξη των ξιφών, τα οποία στη διάρκεια της Μυ­

κηναϊκής εποχής δεν παύουν να βελτιώνονται

και να εξελίσσονται.Αρχικά χρησιμοποιήθηκε ξίφος λεπτό και

μεγάλου μήκους με στρογγυλευμένους ώμους

και με τον ασθενικό οβελίσκο (δηλ. το τμήμα

της λεπίδας που εισχωρεί μέσα στη λαβή) να

£%J. ïü imkt xm M m t mhav, <àtÔ χαλκό m i μχροάφ.A, H. Cl, m . FZ G, Naut. Ε,ψή (npfm and swords} «ΐ.'/}κ>ν<)Μψκ>) ι:ζΙλίξη.EL D2. FS; Εγ/ppièm ή κανιά emiliâ (daggers), α: θώρακα^0)^ 0(αμης navM/Jai (amour), f. Αιχμή όύ/mïiK (ή axwritw) και φ; iii/βί'ς/kÀàv.

φέρει πολλές μεγάλες οπές για πριτσίνωμα. Αυτός ο τύπος, που οι Μυκηναίοι παρέλαβαν από τους Μινωίτες (τόπος Λ), δεν ήταν πολύ α­ποτελεσματικός, επειδή ο μίσχος ήταν εξασθε- νημένος από τις μεγάλες οπές και είχε την τάση να σπίΜΆ απότομα, ιδιαίτερα όταν χρησιμοποι­ούνταν για χτυπήματα.

Ο τύπος Β φαίνεται ότι προήλθ« από τις σχέ- σεις των Μυκηναίων με την Ανατολή, αλλά έ­λαβε την τελική του μορφή στην Αργολίδα. Είναι πιό κοντός και ατψαρός με φαρδύτερο και μακριπερο οβελίσκο και με κυρτούς ώμους. Η λαβή είναι στερεωμένη με πριτσίνια όχι μόνο πάνω στον μίσχο αλλά και πάνω στον ώμο και συγκροτείται στη θέση της από μία αναδιπλω­μένη φλάντζα (περιχείλωμα).

Στους λακκοειδείς τάφους των Μυκηνών

βρέθηκαν 42 ξίφη τύπου Α και 12 τόπου Β. Τα ξίφη που βρέθηκαν να συνοδεύουν πολεμιστές ήταν τις περισσότερες φορές κατεστραμμένα, κι αυτό δείχνει ότι είχαν χρησιμοποιηθεί» δεν είχαν απλώς διακοσμητικο ή ταφικό χαρακτήρα .

Ο τύπος C ήταν ένα ξίφος λιγώτερο ασθε­νικό στη λαβή του, κατάλληλο και για κτυπή­ματα και για τρυπήματα και προσέφερε προ­στασία στο χέρι που το κρατούσε. Είχε λαβή με φλάντζα και με πριτσίνια και με δύο κερατοει- δεις προεξοχές για την προστασία του χεριού από τα εχθρικά κτυπήματα, Το μήκος του μειώ­θηκε ακόμη και ενισχύθηκε η κεντρική του νεύ­ρωση. Αναπτύχθηκε τον 15ο αιώνα και διαδό­θηκε πάρα πολό μέχρι την Παλαιστίνη και τα Βαλκάνια.

Τον τύπο C διαδέχθηκε σχεδόν αμέσως ο τύπος D. με σταυροειδή δυιτομή και με την πλατεία φλαντζωτή σύνδεση του C. Είχε σημα­ντικά μικρότερες οπές, μιά πλατύτερη; λάμα και ισχυρή νεύρωση. Οι δύο σχετικά ευαίσθητες κερατοειδείς απολήξεις του τύπου C αντικατα- στάθηκαν με δύο πλατείς πλευρικούς λοβους.

Τα κοντά ξίφη που επεκράτησαν μετά το ϊ 300 π.Χ, είχαν μήκος περί τα 40 cm και ήταν κατάλληλα για να επιφέρουν ισχυρά κτυπήματα στην εκ του συστάδην μάχη.

Οι αιχμές των δοράτων είναι από μπρούτζο (e-ke-a ka-ka-re-a- έγχεα χαλκάρεα). Μέχρι το 1250 π.Χ είναι μακριές και με ισχυρή νεύρωση και καταλήγουν σε σωλήνα για στερέωση. Στη συνέχεια γίνονται πιό κοντές και μυτερές, με μιά οπή για πριτσίνωμα στο ξύλινο κοντάρι. Οι αιχμές των βελών εξακολουθούν να γίνονται από silex ή οψιδιανό, παράλληλα όμως και από μπρούτζο. χυτές ή κομμένες πάνω σε ένα επί­πεδο έλασμα.

Στα εργαλεία συμπεριλαμβάνονται εγχει­

ρίδια (pa-ka-na -φάσγανα), μαχαίρια μη κυρτή λεπίδα ή με δρεπανοειδή μορφή, σκαλιστήρια,

μπαλτά&βς» ξυράφια με κυρτή λεπίδα, κοίλη κόψη και μακριά λαβή, τσιμπίδες, βελόνια» κα­λέμια. τροκάνια, σφυριά, άγγιστρα, γάτζοι κ. ά. Απλά τσεκούρια δεν συναντιόνται, αλλά τα διπλά είναι πολύ συνηθισμένα.

Από χαλκό φαίνεται ότι ήταν κατασκευα­

σμένος στην Κνωσό και ένας λουτήρας (a-sa» mi-to «* ασάμινθος) και στην Πόλο ένας τρί­ποδας με ένα πόδι (tî-rï-po e-me po-dî « τρίπος εμεί ποδεί).

Έ να πλήθος αντικειμένων καθημερινής χρήσης, εργαλείων και σκευών έχουν εντοπι-

σβεί σε ανασκαφές, Σχ. 4.Σε μία στατιστική μελέτη μας επί της σύν­

θεσης των μπρούτζων διαπιστώσαμε ότι ο μπροντζος που χρησιμοποιούνταν για την κατα­

σκευή των ξιφών παράγονταν από υπέρ καθαρή πρώτη όλη για την εποχή εκείνη, που περιείχε ως ακαθαρσίες περί το 0,3% αρσενικό και ελά­χιστο σίδηρο και μόλυβδο. Η καθαρότητα αυτή συνδυαζόμενη με την υψηλή περιεκτικότητα σε

κασσίτερο που είναι κατά μέσον όρο 9%, εξα­σφαλίζει εξαιρετική κατεργασιμότητα στο μέ­ταλλο, ώστε να παράγεται ένα άρτιο από τε­χνικής πλευράς προϊόν με μεγάλη ελαστικότητα και υψηλή σκληρότητα. Για τα λοιπά όπλα, όπως και για εργαλεία, χρησιμοποιούνταν δεύ­τερης ποιότητας πρώτες ύλες με περισσότερες ακαθαρσίες και προσετίθετο μικρότερη ποσό­τητα κασσιτέρου (περί το 6.5%), διότι οι απαι­τήσεις αντοχής ήσαν μικρότερες. Τέλος για α- γαλματίδια που κατασκευάζονταν χυτά, και είχαν κυρίως λατρευτικά χαρακτήρα, χωρίς να δίδεται ιδιαίτερη σημασία στην καλλιτεχνική

πλευρά και στις μηχανικές ιδιότητες, χρησιμο­

ποιούνταν τα χαμηλότερης ποιότητας υλικά, με

αχό χαλκό Kmpxpoétfc.«, β;· mz& i/m, γ.&ιξ',φ&φ’,α, »,ζ,θ; m xiêw , η; ηιύέκι ή çxcmpvi, κ; Ηβης, λ: κρατήρας, μ: vépia. ν: m- wxàn/ξ: νιπτήρας (χίρνφο), s: tfip a , ρ· tfrtpa er. rpmfo.

μικρή αναλογία κασσιτέρου (περί to 3%), όπως φαίνεται από ανακύκλωοη παλαιών αντικει­μένων.

Τυπικές αναλύσεις κατά κατηγορία αντικει­μένου δίνονται στον Πίνακα 1.

Δεν υπάρχουν αποδείξεις ότι χαλκός παρά­γονταν στην Ηπειρωτική Ελλάδα κατά την Μυ­

κηναϊκή εποχή. Ισως να υπήρχε κάποια παρα­γωγή στη Φθιώτιδα, όπου υπάρχουν χαλκούχα

κοιτάσματα, δεδομένου ότι η περιοχή της Ελά~ τειας είναι πολύ πλούσια σε χάλκινα ανασκα- φικά ευρήματα, που ανήκουν στο τέλος της Μυ­

κηναϊκής εποχής.Στα νησιά του Ar/αίου, όπου υπήρχε αδιαμ-

314

iHvuKttCΜέ«ηκ Χημικές Αν<Λ6β«ις Αντικειμένων rrj^’Virrepnç Εποχής re»

Χ«λκο» (Μυκηναϊκής arêpiOSô«)

Γ^το v/fAû Εργαλεί« -

’On).« Ξίφη AyöXiUtrVöMΠ«ν0ώματα

(ox-hidem m

Κ αβαίΐζρύζm

6.55-3.56 8.9212.23 2.95±6.20 0,12*0.13

Λ|>0ί:νικό(As)

0.4710.48 0.28x0,38 0.46,10.44 0.2810.23

Μόλυβδος({»1»

0.69+1.71 0.2510.25 3.2116.20 0.06.10.13

ί Vf«ôo_i... ο·ν>

0.23+0.21 0.Î 510.10 0.3610.37 0.04x0.03

Νικέλιοm ....

0.1410.28 0.0510.04 0.ܱÖ.14

\pf*p oc 0.02710.035 0.041-0.00 0.027±0.035

φισβήτητα παραγωγή χαλκού σε εποχές πριν από τη Μυκηναϊκή, δεν υπάρχουν σχετικές α­ποδείξεις για την περίοδο ποο εξετάζουμε. Ο χαλκός ερχόταν κατά πάσα πιθανότητα από την Κύπρο, ενώ ο κασσίτερος έφθανε με καραβάνια στα παράλια της Συρίας από χώρες της Ασίας (ίσως από το Αφγανιστάν) κι από κεί με πλοία στην Ελλάδα. Τα πολλά στάδια του διαμέτακο-

μιστικού εμπορίου συνετέλεσαν ώστε ακόμη και κατά την κλασσική περίοδο η πηγή του κασσιτέρου να είναι, αν όχι τελείως άγνωστη, τουλάχιστον αβέβαιη. Τα δύο ναυάγια που βρέ­θηκαν στις νότιες ακτές της Τουρκίας, το ένα του 14ου αιώνα π.Χ. στο Κ. a s και το δεύτερο του 1200 π.Χ περίπου στη Χελιδόνια Ακρα. α­πέναντι από την Κύπρο, ήσαν φορτωμένα με πλινθώματα χαλκού και κασσιτέρου, Σ χ 5, και όπως φαίνεται κατευθύνονταν από κάποιο λι­μάνι της Συρίας ή της Κύπρου προς την Μυκη­ναϊκή Ελλάδα, Είναι εντυπωσιακό ότι η καθα­ρότητα αυτών των πρώτων υλών αντιστοιχεί πλήρως προς την καθαρότητα των ξιφών, αν ε­ξαιρέσουμε τον σίδηρο που φαίνεται ότι καθα­ρίζονταν με κατάλληλη επεξεργασία.

Σχ.5. TàXavto '/(ώ,χχώ αχ& vmàyu» της Εποχής tm Χαλκού, ßapärng ίης Κύπρον, Αη&κάιηση xm> rpém* μ Μ » φοράς um, mm Sm ttm iom W W 1* «»> /M fcm* ftapon (axhkk ingot). Ar.moj-W^m m o τρϊπαάα um !2on x.X. αιώνα, avto to Kt’rwv rye, Kmpm.

6. Οι χρυσοχόοι και οι κοσμπματοποιοί

Οι χρυσοχόοι συναντώνται μόνο μία φορά σε πινακίδα της Πύλου (An 207). Πρόκειται για τέσσερις χρυσουργούς (k.u-ru-so-vvo-ko « χρι.»- σοΡοργοί, από τις λέξεις χρυσός και έργον) που ανήκουν σε μία ομάδα τεχνιτών, στην οποία σ»~ μπεριλαμβάνονται και κεραμείς (ke-ra-me-we), τοξουργοί (to-ko-so-wo-ko) και σαμαράδες (ra- pc-te-re).

Ο ϊ χρυσουργοί κατασκεύαζαν αποκλειστικά

αντικείμενα για την κοινωνική προβολή των ευ- γενών; ιδιαίτερα χρυσά κύπελλα και κοσμή­

ματα, αλλά και χρυσά ελάσματα με έκτυπη δια- κόσμηση (διαδήματα, επιστήθια, ζώνες και προ­σωπίδες). άλλα εκ των οποίων προορίζονταν για τις επίσημες εμφανίσεις τους και άλλα για να τους συνοδεύουν στον τάφο τους, Σχ. 6. Τα ξίφη και τα εγχειρίδια των ευγενών ήταν συχνά διακοσμημένα με χρυσές και αργυρές παραστά­σεις και με πολύτιμους λίθους, στερεωμένα μέσα σε ένα βαθυκύανο φόντο από νιέλλο.

Χρυσά δαχτυλίδια με ιερές -συνήθως- παρα­στάσεις χρησίμευαν, επίσης, ως σφραγίδες των ευγενών.

Ο χρυσός αναφέρεται σε μία πινακίδα της Πύλου(ΡΎ Ac303a): pu-ro t-je-re-ja do-c-ra e- ne-ka ku-ru-so-jo je-ro-jo MUL 14, δηλ, "Πύλος, ιερείας δόελαι ένεκα χρυσείο ιεροίο”, MUL 14, που μεταφράζεται: “Πύλος, δούλες της ιέρειας ένεκα του ιερού χρυσού, ΓΥΝΑΙΚΕΣ 14”. Κατά μια εκδοχή σημαίνει ότι

στην Πύλο υπάρχουν (ή παραχωρούνται) 14 δούλες της ιέρειας επιφορτισμένες με τη φύ­λαξη του ιερού χρυσού. Αλλά σε μία τέτοια ερ­μηνεία» δεκατέσσερις γυναίκες είναι μεγάλος α­ριθμός γΓ αυτή τη δουλειά, και ίσως μερικοί (πολύ λιγώτέροι από 14) φρουροί θα ήσαν πιό αποτελεσματικοί. Βξ άλλου δεν φαίνεται τί

σκοπό θα εξυπηρετούσε μία τέτοια καταγραφή. Αν όμως, θεωρήσουμε ότι και αυτή η πινακίδα είναι λογιστική καταγραφή, περιγράφει δηλ. μία συναλλαγή, είναι κατά τη γνώμη μου λογι- κώτερο να την ερμηνεύσουμε ο>ς μία οικονο­μική δοσοληψία μεταξύ του ανακτόρου της Πύλου και ενός ιερού: Το ιερό παρέχει στον ά- νακτα χρυσό (συγκεντωμένο από αναθήματα) και δέχεται ως αντάλλαγμα δεκατέσσερες δούλες. Η ιέρεια χρειάζεται τις δούλες για διά-

Σχ. 6. Χρυσά tmtKäfitvaa) é iàôm m w v τάφο /// to» Ταφικο» χψφόλ<η> »4 mn*

Μηκηνών. ISS0-I5Ö0 ît.X. S o tw u ihv at', φό/Àa γρ»σοίκ μη την éicmxtf τεχνική,

β) άαχτιι/.ίδι-σφραγίόα, από τον τάφο IV τον Ταψικυό π ψ ι· βόλον Λ των Μυκηνών, m:pi<ton 1500 π.Χ. Λοη/.εμέ.νο m. χρυσάμε αφνροκάλαμο. Εικονίζει πολεμική σκηνή.

φορές δουλειές (ακόμη και για καλλιέργεια κτη­μάτων), ενώ τα ανάκτορα χρειάζονται τον χρυσό για τους λόγους που περιγράψαμε. Σε

άλλες πινακίδες βλέπουμε να χρησιμοποιείται ο χρυσός και για τη διακόσμηση επίπλων, π.χ. για τη διακόσμηση θρόνου (θόρνος) ή σκαμνιού (θράνυς), ενώ στον Ομηρο -ίσως με σημαντική δόση υπερβολής- ο χρυσός χρησιμοποιείται και

για αρχιτεκτονικούς σκοπούς (χρυσές πόρτες, ασημένιοι παραστάτες, χάλκινοι τοίχοι, στο α­νάκτορο του Αλκίνοου στο νησί των Φαιάκων).

Υπάρχει μία πινακίδα της Πύλου (Jo 438) που αναφέρεται σε συγκέντρωση χρυσού, με πολλές αναλογίες προς αυτή της συγκέντρωσης

χαλκοί) που αναφέραμε στο προηγούμενο κεφά­λαιο. Το κείμενο είναι ακρωτηριασμένο, αλλά σε γενικές γραμμές φαίνεται ότι και πάλι ο άναξ διατάσσα τους αξιωματούχους του να συγκε­ντρώσουν και παραχώσουν χρυσό στα ανά­κτορα. Qç υπεύθυνοι ορίζονται εννέα κορε­τήρες, δύο υπρκορετήρές, τρεις μορόπες (μοι-

ρούχοι, κάτοχοι μοίρας ή κλήρου), και ένας βα­σιλέας (δηλ, προϊστάμενος μιας συντεχνίας). Κατονομάζονται, επίσης, ως υπόχρεοι ορι­σμένες περιοχές με τα τοπωνύμιά τους. Οι ει­σφορές χρυσού κυμαίνονται μεταξύ 62 γραμμα­ρίων και ενός κιλού, αλλά η συνηθέστερη ποσό­τητα είναι 250 γραμμάρια. Ολες αυτές ο ϊ κατα­γραφές μας δίνουν ως άθροισμα πέντε χιλιό­γραμμα, και αν συνυπολογισθούν και οι γραμμές που λείπουν, μπορεί να είναι έξη έως εφτά χιλιόγραμμα. Η ποσότητα αυτή, με τα μέτρα της εποχής εκείνης, δεν είναι μικρή: αρκεί να λάβουμε υπ’ όψη ότι τα περίφημα χρυσά κύπελλα των μυκηναϊκών τάφων που ε­

κτίθενται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ζυγίζουν το καθένα από 100 έως 300 γραμ­μάρια.. η δε “προσωπίδα του Αγαμέμνονα" ζυ­γίζει. 168.5 γραμμάρια. Ενας τέτοιος φόρος θα ήταν βαρύς σε ετήσια βάση, γ ι’ αυτό οι περισ­σότεροι μελετητές των πινακίδων θεωρούν ότι πρόκειται για έκτακτη εισφορά χρυσού, ενόψει μιάς κρίσιμης κατάστασης. Με τον χρυσό αυτό θα μπορούσε να επιχορηγηθεί μία εμπορική α­ποστολή για αγορά όπλων ή να αμειφθούν μι­σθοφόροι. Αλλά και οι προσφορές που έγιναν στους θεούς, όπως αναφέρεται σε άλλη πινα­κίδα και «ναφκραμε στην αρχή, ίσως να μην είναι άσχετη με αυτή τη συγκέντρωση χρυσού. Σ ' αυτήν, εκτός από 3 άνδρες και 7 γυναίκες, προσφέρονται στους θεούς 3 δίώτοι κύλικες, 9 φιάλες και 2 κύπελλα, που αν δεχθούμε ένα

μέσο βάρος 250 γραμμαρίων για το καθένα, προκύπτει συνολικό βάρος χρυσού περί τα 3,5 κιλά.

Η βιοτεχνία κοσμημάτων αναπτύσσεται προς χάρη των ανακτόρων και των ευγενών, ιδι­αίτερα μετά το 1400 π.Χ. Εφαρμόζονται οι τε­χνικές της κοίλανοης και της χάραξης ελα­σμάτων και λεπτών φύλλων χρυσού (γνωστές και ως έκτυπη τεχνική), για την παραγωγή δια­δημάτων, πορπών για ζώνες, επιστήθιων, νε­κρικών προσωπίδων κλπ. Λεπτά φύλλα χρυσού χρησιμοποιούνται και για πλακάζ μπρούτζινων αντικειμένων. Κατασκευάζονται επίσης σύρ­ματα απλά και στρεπτά, που χρησιμοποιούνται για περιδέραια, βραχιόλια, περιβραχιόνια, περι- σφύρια, Οι δακτύλιοι (δαχτυλίδια ή σκουλα­ρίκια) κατασκευάζονται ως χυτά ή με σύρμα καμπυλωμένο που τα άκρα του επικαλύπτονται, χωρίς να χρησιμοποιείται συγκόλληση. Χρησι­μοποιούνται χάντρες από χρυσό, γυαλί, πολύ­χρωμη φαγιέντσα ή από πηλό, Οι τεχνικές της κΌκκίόωσης και της ένθεσης, με πολύτιμους ή η­μιπολύτιμους λίθους χρησιμοποιούνται ευρέως. Στην τελευταία συ μπερι λα μ βάνεται και η τε­χνική του περίκλειστου σμάλτου, που συνί* σταται στην χύτευση υαλώδους χρωματιστής μάζας μέσα σε χρυσές κυψέλλες πάνω σε χρυσό υπόστρωμα.

Είναι χαρακτηριστικό ότι στις Μυκήνες υ­πήρχαν εργαστήρια τεχνιτών μέσα και έξω από το τείχος. Μέσα στο τείχος και πολύ κοντά στο βασιλικό ανάκτορο ανασκάφηκε το λεγόμενο Εργαστήριο των Καλλιτεχνών, όπου μέσα στις επιχώσεις εντοπίσθηκαν αποξέσματα ελεφαντό­δοντου, αποθραύσματα πολύτιμων και ημιπο­λύτιμων λίθων και ψήγματα χρυσού. Προφανώς το Εργαστήριο αυτό ήταν βασιλικό και β ρ ί ­σκονταν υπό τον άμεσο έλεγχο του Ανακτόρου.

Αντίθετα, έξω από την Ακρόπολη βρέθηκαν οι­

κήματα που ανήκαν σε εμπόρους (λαδιού και

κρασιού), τεχνίτες και επαγγελματίες. Ανάμεσα

σ ’ αυτές, η οικία τω ν Σφιγγών ήταν εργαστήριο

ελεφαντουργίας του 13ου αιώνα π.Χ. Σχετική

με την κατεργασία του ελεφαντόδοντου φ α ί­

νεται να είναι και πινακίδα της Κνωσού (Κ.Ν Ra

1548) που αναφέρει ότι ο Κύ καλός ο πριονι­

στείς (Ku-ka-ro pi-ri-je-te ~ πριστήρ) παρέλαβε

3 εγχειρίδια (φάσγανα), προφανώς για να τους

προσθέσει λαβή ((&-$ο-ηιο~δεσμό, δέσιμο) από

ελεφαντόδοντο.

7.Συμπέρασμα

Από την παρούσα εργασία που στηρίζεται

κυρίως στη μελέτη σχετικώ ν π ινακίδω ν της

Γραμμικής Β και αρχα ιολογικώ ν δεδομένω ν,

μπορούμε να σχηματίσουμε μ ία εικόνα, έστω

και ασαφή, για τους τεχνίτες του μετάλλου της

Μ υκηναϊκής εποχής, χαλκουργούς, χρυσο-

χόους, τεχνίτες της κυάνου και των πολύτιμων

λίθων, διακοσμητές και κοσμηματοποιούς.

Ιδιαίτερα οι χαλκουργοί αποτελούσαν μία ε­

ξαιρετικά πολυπληθή επαγγελματική ομάδα με

υψηλή εξειδίκευση, διασκορπισμένη σε όλες τις

επαρχίες του Βασιλείου. Σε καιρό ειρήνης φαί­

νεται ότι συνέβαλαν ουσιαστικά στη δ ιαμόρ­

φωση της καθημερινής ζωής και του βιοτικού ε­

πιπέδου, παράγοντας μία μεγάλη ποικιλία εργα­

λείων και χρηστικών σκευών, ενώ παράλληλα

εφόδιαζαν το βασίλειο με τον εξοπλισμό που

ήταν απαραίτητος για την άμυνά του και για τις

πολεμικές του επιχειρήσεις, Οι χρυσοχόοι και

οι διακοσμητές παρήγαγαν κοσμήματα και πο­

λυτελή αντικείμενα που ήσαν απαραίτητα για

την προβολή της άρχουσας τάξης και γ ια το ε-

ξαγωγικό εμπόριο. Ο ι εισαγω γές πρώτων υλών

και ο ι εξαγω γές τη ς π ερ ίσ σ εια ς τω ν παραγο-

μένων μεταλλικών προϊόντω ν -που φαίνεται ότι

ελέγχονταν σε μεγάλο βαθμό από τον άνακτα-,

αποτέλεσαν αναμφ ισβήτητα τον κύριο κορμό

του ανταλλακτικού εμπορίου και βοήθησαν ου­

σιαστικά στο άνοιγμα της μυκηναϊκής αυτοκρα­

τορίας π ρ ο ςτα έξω. Τα μυκηναϊκά προϊόντα της

μεταλλοτεχνίας πρέπει να δ ιακρίνονταν για την

ποιότητά τους, διότι οι χαλκουργοί είχαν απο­

κτήσει σημαντικές γνώ σ εις και αναπτύξει τε­

χνολογία, ώστε να παράγουν και να επεξεργά­

ζονται με δεξιοτεχνία τα κράματά τους. Σημα­

ντική εξέλιξη παρατηρείται στην οπλατεχνία η

οποία προσαρμόζεται συνεχώ ς στα νέα τεχνο­

λογικά δεδομένα και στις τεχνικές του πολέμου.

Η θέση τω ν χαλκουργώ ν στην κοινωνική

οργάνωση και την κατανομή εργασίας φαίνεται

πολύπλοκη. Ο ι χαλκουργο ί ήσαν προσαρτη-

μένοι στις δραστηριότητες του ανακτόρου, των

ναών ή της ιδιωτικής οικονομίας, αλλά τουλάχι­

στον σε εξαιρετικές περιπτώ σεις φαίνεται ότι ε­

λέγχονταν όλοι από τον άνακτα. Δ ιακρίνονταν

μεταξύ άλλων επαγγελματικών ομάδων και α­

πολάμβαναν ειδ ικά προνόμ ια , όπ ω ς η απα λ­

λαγή από τη φορολογία και το δικαίω μα κα­

τοχής δούλων, που τους παραχωρούσε ενδεχο­

μένως ο ίδιος ο Αναξ. Π αράλληλα είχαν το δι­

καίωμα να κατέχουν και να καλλιεργούν κτή­

ματα. Η σαν στην πλειοψ ηφ ια το υ ς έλληνες,

όπως αποδεικνύεται από τα ονόματα τους, ενώ

υπήρχαν και πολλοί με ξενικά ονόματα, που δεν

φαίνεται όμως να διαχωρίζονταν ω ς προς τα δ ι­

καιώματα και τ ις υποχρεώ σεις τους από τους

πρώτους.

Φ αίνεται ότι συμμετείχαν στις θρησκευτικές

τελετές, στις οποίες ενδεχομένω ς προέβαλλαν

την επαγγελματική τους ιδιότητα, ενώ προστα-

τβύονταν από τη θεά Πότνια, «ο» ανπκαταστά- Οηκε αργότερα στα ιστορικά χρόνια, από rov Ήφαιστο ή εξελίχθηκε στην Αθηνά.

Ήταν επομένως μία κοινωνική ομάδα, sod αν και δεν φαίνεται να ανήκε στους ευγενείς, βρισκόταν πάντως στα ανώτερα κοινωνικά στρώματα των υπηκόων του Βασιλείου, Η ξε­

χωριστή θέση των χαλκουργών και των άλλων τεχνιτών των υλικών και του μετάλλου μπορά να ερμηνευθεί μόνον σε συσχετισμό με τις εξαι­ρετικές υπηρεσίες που τεροσέφεραν «την Μυκη­ναϊκή οικονομία, στην πολεμική ετοιμότητα του Βασιλείου και στον εφοδιασμό της αρ- χουσας τάξης με κοσμήματα και πολυτελή αντι­κείμενα απαραίτητα για την κοινωνική τους

προβολή.

Β ΙΒ Λ ΙΟ ΓΡ Α Φ ΙΑΗ παρούσα γενική βιβλιογραφία αναφέρεται

αποκλειστικά σε βιβλία και συγγράμματα γραμ­μένα ή μεταφρασμένα στα ελληνικά που κυκλο­φορούν στα βιβλιοπωλεία. Στα περισσότερα από αυτά παρατίθεται εκτεταμένη βιβλιογραφία ταξινομημένη ανά θέμα, μέσω της οποίος ο εν­

διαφερόμενος μπορεί να ανατρέξει στις πηγές:

αρχαιολογικές, ιστορικές, γλωσσολογικές, ε­θνολογικές κλπ.

Emily Vermeide, Ελλάς, Εποχή τον Χαλκού, Εκ6. Καρδα- μίτσα. 1983

R, Treuil, P. Darcqsie, j .C .P o u m t Ci. Touchais. Les civilisations «geea»cs. Presses Universitaires de France, 1989.

RJ.Hoppœr, Os πρώτοι Έλληνες, Εκδόσεις Βάνιας, θεσσ/νίκη' 1993

J.T.Hoüker, Εισαγωγή στη Γραμμική Β, Μορφωτικό Ιδρυμα Εθν, ΤρωίΙζης, 1994

Ντάρας Βασιλείου, Ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός. Βιβλίο* θήκη της εν ΑΟήναις Αρχαιολογικής Ετ«ιρ«ας, Αρ. 152, Αθήνα* 1995

Martin S. Rutpeav, Jost· L. Meie ms. Οι Μοκηναιοι Ελληνες, Ινστιτούτο τον Βιβλίου, Μ. Καρδάμίτσας, 1996.

Αντώνης Σκ. Βασιλάκης, Ο χρυσός και ο άργυρος στην Κρήτη κατά την πρώιμη s&pioôo το» χαλκού, Λήρος Ηρακλείου Βτκέλλϊ« Βιβλιοθήκη, Ηράκλειο 1996

John Chadwick, Ο Μυκηναϊκός Κόσμος, Gulenberg 1997 Ντάρας Βασιλείου, Μυκηναϊκά Σφραγιστικά δαχτυλίδια,

Βφλιοθήκητης εν ΑΟήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, Αρ. 166, ΑΟήναι 1997

Fernand Braudel, Le* Mémoires de la Mcduerranee, Editions 4e Eallois, Paris 19955.

O.T.P.K, Dickinson. H προέλευση too Μυκηναϊκού «Ai- τισμσύ, Ινστιτούτο tw» Βιβλίου, Μ. Καρδαμίτσας, 1999.

ΓΑΠαπαδημητρίοΐ). Η κξίλιξη των κραμάτων χαλκού στον ελλαδίκό 5Φρο μέχρι το τέλος της Γι^μδτρικής οποχής. Κραμαπκές προσμίξεις και τεχνολογική «ξέ* λιξη, σελ. 58Î-60S. <ιΑρχαιομετρικές Μκλέτες και έ­ραινες στην Αρχαιότητα». Ελληνική Αρχαιομετρική Εταιρεία- Εταιρεία Μ«τσηνιακ«!>ν Αρχαιολογικών Σπουδών, Εκόότες I. Μπασιάκος, Κ. Αλοόκη, Γ. Φακο- ρέλλης. Αθήνα 200 i .