1

2

Περιεχόμενα

Εισαγωγή σελ 3

Οι Βάραγγοι και οι Ρως σελ 4

Οι Βάραγγοι στο Βυζάντιο σελ 6

Βυζαντινή κληρονομιά στη Ρωσία σελ 8

Από το Βυζάντιο στην Ρωσία σελ 9

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Ρωσία ως τον 14ο αιώνα σελ 11

Παιδί του Βυζαντίου και η άφιξη της Βυζαντινής Άννας στους Ρως σελ 14

Η Σύνοδος της Φλωρεντίας και η άλωση του Βυζαντίου

Ο απόηχός τους στη Ρωσία σελ 15

Βιβλιογραφία - Πηγές σελ 21

3

Εισαγωγή

Ο ελληνικός κόσμος συνδέεται με μακραίωνες σχέσεις φιλίας και συνεργασίας με

τη Ρωσία Από την εποχή των εμπορικών ταξιδιών των σκανδιναβικών λαών προς το

Βυζάντιο μέσω των ρωσικών πόλεων γνωστών ως laquoπορείες από τους Βαράγγους

στους Έλληνεςraquo ήρθαν σε επαφή οι δύο λαοί και έγιναν οι πρώτες πολιτισμικές

ανταλλαγές Στη συνέχεια τον 9ο αιώνα ο Πρίγκιπας Βλαδίμηρος και η Πριγκίπισσα Όλγα

ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό από το Βυζάντιο και αυτό συνέδεσε τους δύο λαούς με

κοινές πολιτισμικές και αισθητικές αξίες για ολόκληρη την μετέπειτα ιστορία τους μέχρι τις

ημέρες μας

Το κράτος των Ρως (Ρως λαός από τη Ρωσία ο οποίος πρωτοεμφανίζεται σε

γραπτές πηγές που χρονολογούνται το 839 Η ετυμολογία και προέλευση του ονόματος

είναι ακόμη αντικείμενο διαφωνίας μεταξύ των ιστορικών) αν και εκτεινόταν σε μια από τις

πιο αραιοκατοικημένες περιοχές της Ευρώπης ήταν το μεγαλύτερο σε έκταση κράτος της

εποχής του αλλά και ένα από τα πιο εξελιγμένα εν μέρει χάρη και στο συγχρωτισμό του

με το Βυζάντιο Σε μια εποχή που στη Δυτική Ευρώπη μόνο οι ευγενείς ήξεραν να

γράψουν το όνομά τους τα περισσότερα παιδιά του Κιέβου του Νόβγκοροντ και των

άλλων μεγάλων πόλεων ήταν εγγράμματα - έχουν διασωθεί μέχρι και laquoσκονάκιαraquo για το

σχολείο ή ερωτικά σημειώματα προς τους συμμαθητές τους

Σε αντίθεση με ότι συνέβαινε στα άλλα μεσαιωνικά κράτη ο νομικός κώδικας του

Γιαροσλάβου του Σοφού έθετε φραγμούς στα βασανιστήρια ως μέθοδο ανάκρισης δεν

περιελάμβανε τη θανατική ποινή και μετέτρεπε τις περισσότερες ποινές από φυλάκιση σε

πρόστιμο Παρείχε επίσης στις γυναίκες αστικά δικαιώματα όπως το δικαίωμα στην

ιδιοκτησία και την κληρονομιά καθώς και συμμετοχή στο εκπαιδευτικό σύστημα Όταν η

Κιεβινή Άννα Γιαροσλάβνα παντρεύτηκε το Γάλλο βασιλιά Ερρίκο και εγκαταστάθηκε

στην πόλη Ρεμς οι Γάλλοι θεωρούσαν απίστευτο για μια γυναίκα να είναι τόσο

μορφωμένη

Η οικονομική ανάπτυξη αντανακλάται εύγλωττα στα δημογραφικά στοιχεία Στα

τέλη του 12ου αι ενώ είχε ήδη αρχίσει η παρακμή το Κίεβο είχε 50000 κατοίκους το

Νόβγκοροντ 30000 και το Τσερνίγκοφ επίσης 30000 Την ίδια εποχή το Λονδίνο είχε

12000 κατοίκους και η δεύτερη μεγαλύτερη αγγλική πόλη το Ουίντσεστερ είχε 5000

Το κράτος των Ρως άφησε μια σπουδαία παρακαταθήκη Ενοποίησε διοικητικά και

πολιτισμικά μία αναρχούμενη περιφέρεια και τη μετέτρεψε σε ένα δυναμικό βασίλειο Η

εισαγωγή του χριστιανισμού δημιούργησε ένα βυζαντινό - σλαβικό κράμα με

εντυπωσιακά αποτελέσματα στον πολιτισμό και τις τέχνες Αυτός ο πολιτισμός ήταν το

υλικό πάνω στο οποίο χτίσθηκε αργότερα η Ρωσική Αυτοκρατορία

2

Περιεχόμενα

Εισαγωγή σελ 3

Οι Βάραγγοι και οι Ρως σελ 4

Οι Βάραγγοι στο Βυζάντιο σελ 6

Βυζαντινή κληρονομιά στη Ρωσία σελ 8

Από το Βυζάντιο στην Ρωσία σελ 9

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Ρωσία ως τον 14ο αιώνα σελ 11

Παιδί του Βυζαντίου και η άφιξη της Βυζαντινής Άννας στους Ρως σελ 14

Η Σύνοδος της Φλωρεντίας και η άλωση του Βυζαντίου

Ο απόηχός τους στη Ρωσία σελ 15

Βιβλιογραφία - Πηγές σελ 21

3

Εισαγωγή

Ο ελληνικός κόσμος συνδέεται με μακραίωνες σχέσεις φιλίας και συνεργασίας με

τη Ρωσία Από την εποχή των εμπορικών ταξιδιών των σκανδιναβικών λαών προς το

Βυζάντιο μέσω των ρωσικών πόλεων γνωστών ως laquoπορείες από τους Βαράγγους

στους Έλληνεςraquo ήρθαν σε επαφή οι δύο λαοί και έγιναν οι πρώτες πολιτισμικές

ανταλλαγές Στη συνέχεια τον 9ο αιώνα ο Πρίγκιπας Βλαδίμηρος και η Πριγκίπισσα Όλγα

ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό από το Βυζάντιο και αυτό συνέδεσε τους δύο λαούς με

κοινές πολιτισμικές και αισθητικές αξίες για ολόκληρη την μετέπειτα ιστορία τους μέχρι τις

ημέρες μας

Το κράτος των Ρως (Ρως λαός από τη Ρωσία ο οποίος πρωτοεμφανίζεται σε

γραπτές πηγές που χρονολογούνται το 839 Η ετυμολογία και προέλευση του ονόματος

είναι ακόμη αντικείμενο διαφωνίας μεταξύ των ιστορικών) αν και εκτεινόταν σε μια από τις

πιο αραιοκατοικημένες περιοχές της Ευρώπης ήταν το μεγαλύτερο σε έκταση κράτος της

εποχής του αλλά και ένα από τα πιο εξελιγμένα εν μέρει χάρη και στο συγχρωτισμό του

με το Βυζάντιο Σε μια εποχή που στη Δυτική Ευρώπη μόνο οι ευγενείς ήξεραν να

γράψουν το όνομά τους τα περισσότερα παιδιά του Κιέβου του Νόβγκοροντ και των

άλλων μεγάλων πόλεων ήταν εγγράμματα - έχουν διασωθεί μέχρι και laquoσκονάκιαraquo για το

σχολείο ή ερωτικά σημειώματα προς τους συμμαθητές τους

Σε αντίθεση με ότι συνέβαινε στα άλλα μεσαιωνικά κράτη ο νομικός κώδικας του

Γιαροσλάβου του Σοφού έθετε φραγμούς στα βασανιστήρια ως μέθοδο ανάκρισης δεν

περιελάμβανε τη θανατική ποινή και μετέτρεπε τις περισσότερες ποινές από φυλάκιση σε

πρόστιμο Παρείχε επίσης στις γυναίκες αστικά δικαιώματα όπως το δικαίωμα στην

ιδιοκτησία και την κληρονομιά καθώς και συμμετοχή στο εκπαιδευτικό σύστημα Όταν η

Κιεβινή Άννα Γιαροσλάβνα παντρεύτηκε το Γάλλο βασιλιά Ερρίκο και εγκαταστάθηκε

στην πόλη Ρεμς οι Γάλλοι θεωρούσαν απίστευτο για μια γυναίκα να είναι τόσο

μορφωμένη

Η οικονομική ανάπτυξη αντανακλάται εύγλωττα στα δημογραφικά στοιχεία Στα

τέλη του 12ου αι ενώ είχε ήδη αρχίσει η παρακμή το Κίεβο είχε 50000 κατοίκους το

Νόβγκοροντ 30000 και το Τσερνίγκοφ επίσης 30000 Την ίδια εποχή το Λονδίνο είχε

12000 κατοίκους και η δεύτερη μεγαλύτερη αγγλική πόλη το Ουίντσεστερ είχε 5000

Το κράτος των Ρως άφησε μια σπουδαία παρακαταθήκη Ενοποίησε διοικητικά και

πολιτισμικά μία αναρχούμενη περιφέρεια και τη μετέτρεψε σε ένα δυναμικό βασίλειο Η

εισαγωγή του χριστιανισμού δημιούργησε ένα βυζαντινό - σλαβικό κράμα με

εντυπωσιακά αποτελέσματα στον πολιτισμό και τις τέχνες Αυτός ο πολιτισμός ήταν το

υλικό πάνω στο οποίο χτίσθηκε αργότερα η Ρωσική Αυτοκρατορία

3

Εισαγωγή

Ο ελληνικός κόσμος συνδέεται με μακραίωνες σχέσεις φιλίας και συνεργασίας με

τη Ρωσία Από την εποχή των εμπορικών ταξιδιών των σκανδιναβικών λαών προς το

Βυζάντιο μέσω των ρωσικών πόλεων γνωστών ως laquoπορείες από τους Βαράγγους

στους Έλληνεςraquo ήρθαν σε επαφή οι δύο λαοί και έγιναν οι πρώτες πολιτισμικές

ανταλλαγές Στη συνέχεια τον 9ο αιώνα ο Πρίγκιπας Βλαδίμηρος και η Πριγκίπισσα Όλγα

ασπάστηκαν τον Χριστιανισμό από το Βυζάντιο και αυτό συνέδεσε τους δύο λαούς με

κοινές πολιτισμικές και αισθητικές αξίες για ολόκληρη την μετέπειτα ιστορία τους μέχρι τις

ημέρες μας

Το κράτος των Ρως (Ρως λαός από τη Ρωσία ο οποίος πρωτοεμφανίζεται σε

γραπτές πηγές που χρονολογούνται το 839 Η ετυμολογία και προέλευση του ονόματος

είναι ακόμη αντικείμενο διαφωνίας μεταξύ των ιστορικών) αν και εκτεινόταν σε μια από τις

πιο αραιοκατοικημένες περιοχές της Ευρώπης ήταν το μεγαλύτερο σε έκταση κράτος της

εποχής του αλλά και ένα από τα πιο εξελιγμένα εν μέρει χάρη και στο συγχρωτισμό του

με το Βυζάντιο Σε μια εποχή που στη Δυτική Ευρώπη μόνο οι ευγενείς ήξεραν να

γράψουν το όνομά τους τα περισσότερα παιδιά του Κιέβου του Νόβγκοροντ και των

άλλων μεγάλων πόλεων ήταν εγγράμματα - έχουν διασωθεί μέχρι και laquoσκονάκιαraquo για το

σχολείο ή ερωτικά σημειώματα προς τους συμμαθητές τους

Σε αντίθεση με ότι συνέβαινε στα άλλα μεσαιωνικά κράτη ο νομικός κώδικας του

Γιαροσλάβου του Σοφού έθετε φραγμούς στα βασανιστήρια ως μέθοδο ανάκρισης δεν

περιελάμβανε τη θανατική ποινή και μετέτρεπε τις περισσότερες ποινές από φυλάκιση σε

πρόστιμο Παρείχε επίσης στις γυναίκες αστικά δικαιώματα όπως το δικαίωμα στην

ιδιοκτησία και την κληρονομιά καθώς και συμμετοχή στο εκπαιδευτικό σύστημα Όταν η

Κιεβινή Άννα Γιαροσλάβνα παντρεύτηκε το Γάλλο βασιλιά Ερρίκο και εγκαταστάθηκε

στην πόλη Ρεμς οι Γάλλοι θεωρούσαν απίστευτο για μια γυναίκα να είναι τόσο

μορφωμένη

Η οικονομική ανάπτυξη αντανακλάται εύγλωττα στα δημογραφικά στοιχεία Στα

τέλη του 12ου αι ενώ είχε ήδη αρχίσει η παρακμή το Κίεβο είχε 50000 κατοίκους το

Νόβγκοροντ 30000 και το Τσερνίγκοφ επίσης 30000 Την ίδια εποχή το Λονδίνο είχε

12000 κατοίκους και η δεύτερη μεγαλύτερη αγγλική πόλη το Ουίντσεστερ είχε 5000

Το κράτος των Ρως άφησε μια σπουδαία παρακαταθήκη Ενοποίησε διοικητικά και

πολιτισμικά μία αναρχούμενη περιφέρεια και τη μετέτρεψε σε ένα δυναμικό βασίλειο Η

εισαγωγή του χριστιανισμού δημιούργησε ένα βυζαντινό - σλαβικό κράμα με

εντυπωσιακά αποτελέσματα στον πολιτισμό και τις τέχνες Αυτός ο πολιτισμός ήταν το

υλικό πάνω στο οποίο χτίσθηκε αργότερα η Ρωσική Αυτοκρατορία

4

To Βυζάντιο oi Βάραγγοι και oi Ρως

Οι επισκέπτες από την πέρα θάλασσα πίνακας του Νίκολας Ρέριχ

Οι Βάραγγοι είναι το όνομα που δόθηκε από τους Βυζαντινούς και τους

ανατολικούς Σλάβους στον λαό των Βίκινγκ που κατευθύνθηκε ανατολικά Έπαιξαν

σημαντικό ρόλο στην ιστορία της Ρωσίας αφού μεταξύ 9ου και 12ου αιώνα

δημιούργησαν και εξουσίαζαν το πρώτο μεσαιωνικό κράτος των Ρως και συγκρότησαν

τη βυζαντινή αυτοκρατορική φρουρά με σημαντική ισχύ μέχρι τον 13ο αιώνα Ο ρόλος

των Βαράγγων στη ρωσική ιστορία υπήρξε τόσο κομβικός που ακόμα και το όνομα

Ρωσία είναι βαραγγικό και όχι σλαβικό Ασχολούνταν κυρίως με τον πόλεμο (ως

μισθοφόροι) την πειρατεία και το εμπόριο Αρχικά ο χαρακτήρας των Βαράγγων ήταν

πολεμικός όπως των Βίκινγκ συγγενών τους Κατοικούσαν στα εδάφη της σημερινής

Δανίας και Σουηδίας χωρίς να αναπτύξουν αξιόλογο πολιτισμό Στο ιστορικό προσκήνιο

εμφανίζονται κατά τα μέσα του 8ου αιώνα μΧ όταν άρχισαν να μετακινούνται προς τα

ανατολικά και τα νοτιοανατολικά ιδρύοντας τις δικές τους πόλεις πάνω στις εμπορικές

οδούς του Δνείπερου και

του Βόλγα

Χάρτης που δείχνει τις μεγάλες

εμπορικές διαδρομές των

Βαράγγων η διαδρομή του

εμπορίου του Βόλγα (με

κόκκινο χρώμα) και η εμπορική

διαδρομή των Βαράγγων προς

στους Έλληνες (σε μωβ) Άλλες

εμπορικές οδοί των αιώνων

8ου-11ου εμφανίζεται με

πορτοκαλί χρώμα

5

Σύμφωνα με τη Νορμανιστική θεωρία οι Ρως ήταν ένα από τα πολλά βαραγγικά

φύλα όμως κατά την περίοδο της εγκατάστασής τους στην ανατολική Ευρώπη

κυριάρχησαν επί των ομοφύλων τους σε τέτοιο βαθμό που οι δύο ονομασίες έγιναν

πρακτικά ταυτόσημες (Χαγανάτο των Ρως) Ακολούθως απέκτησαν τον έλεγχο μιας

τεράστιας περιοχής που εκτεινόταν από το Φινλανδικό Κόλπο έως το Μέσο Δνείπερο (Β-

Ν) και από τα Καρπάθια μέχρι το Βόλγα (Δ-Α) εγκαθιδρύοντας το Κράτος των Ρως με

πρωτεύουσα το Κίεβο (γι αυτό και συχνά συναντάται η ονομασία Ηγεμονία του Κιέβου)

Σύμφωνα με το Πρώτο Χρονικό την πρώτη γραπτή ρωσική ιστορία όπου όμως

είναι δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ αλήθειας και μύθου οι Βάραγγοι ήταν σκληροί

πολεμιστές που το έτος 6367 (859 μΧ) εισέπραξαν φόρο υποτέλειας από τα φιννικά και

σλαβικά φύλα της σημερινής βορειοδυτικής Ρωσίας Το 862 οι υποτελείς εξεγέρθηκαν και

τους εξεδίωξαν αλλά αμέσως μετά άρχισαν να πολεμούν μεταξύ τους Τότε κάλεσαν το

βασιλιά Ρούρικ και τους αδελφούς του Τρούβορ και Σινέα αρχηγούς της βαραγγικής

φυλής Ρως - τους προσέφεραν γη και ύδωρ υπό τον όρο ότι θα έπαιζαν το ρόλο του

επιδιαιτητή στις διαφορές τους και θα διασφάλιζαν την ειρήνη Οι Ρως δέχθηκαν την

πρόταση και δημιούργησαν τους πρώτους οικισμούς τους στη Λάντογκα και στην

περιοχή γύρω από το Νόβγκοροντ

Η Πρόσκληση των Βαράγγων ο Ρούρικ και τα αδέρφια του φτάνουν στη Στάραγια Λαντόγκα

Οι ιστορικοί αμφισβητούν την ύπαρξη του Ρούρικ και την ακρίβεια των παραπάνω

ημερομηνιών ιδιαίτερα αν συγκριθούν με αυτές των εγκυρότερων βυζαντινών πηγών και

των Μπερτινιανών Χρονικών - ειδικά στα τελευταία μαρτυρείται η συνάντηση κάποιων

Βίκινγκ που ονομάζονταν Ρως και κατοικούσαν ανατολικά της Βαλτικής με το φράγκο

Λουδοβίκο Α΄ το 839 είκοσι δηλαδή χρόνια πριν την άφιξή τους κατά το Πρώτο Χρονικό

Η επιστημονική έρευνα κατατείνει στο ότι η εγκατάσταση των Βαράγγων στα σλαβικά

εδάφη έγινε σταδιακά μεταξύ 8ου και 9ου αιώνα με προγεφύρωμα το Χαγανάτο που

6

εκτεινόταν στη σημερινή ΒΔ Ρωσία δηλ έναν αιώνα νωρίτερα απ ότι αναφέρει το

Πρώτο Χρονικό Η πλήρης κυριαρχία τους και η ίδρυση του Κράτους των Ρως που ήταν

αποτέλεσμα της στρατιωτικής υπεροχής και της ηγεμονίας τους στο εμπόριο

τοποθετείται στα τέλη του 9ου αιώνα Στο νέο κράτος η στρατιωτική και διοικητική

αριστοκρατία ήταν βαραγγική και αποκαλούνταν Ρουρικίδες δηλ παιδιά του Ρούρικ ενώ

η σύνθεση του απλού λαού κυρίως σλαβική

Αφού σταθεροποίησαν την ηγεμονία τους οι Ρως προσπάθησαν να μιμηθούν

τους πλουσιότερους και πιο ανεπτυγμένους νότιους γείτονές τους τους βυζαντινούς

εισήγαγαν το χριστιανισμό (μαζί με το γάμο του Βλαδιμήρου του Κιέβου με τη βυζαντινή

πριγκίπισσα Άννα) και είχαν μόνιμες οικονομικές και πολιτιστικές επαφές με την Πόλη

Γρήγορα όμως οι Βάραγγοι αφομοιώθηκαν στο πολιτισμικό επίπεδο από το

πληθυσμιακά υπέρτερο σλαβικό στοιχείο Αν και παρέμειναν η άρχουσα τάξη του

κράτους η εθνική τους συνείδηση σταδιακά έγινε σλαβική Η γλώσσα τους

εξαφανίσθηκε το 13ο αιώνα

Αντίθετη με τα παραπάνω είναι η αντινορμανιστική θεωρία η οποία

πρωτοδιατυπώθηκε το 19ο αι κυρίως από Σλάβους ιστορικούς Σύμφωνα με αυτήν οι

Ρως ήταν σλαβικό φύλο και οι Βάραγγοι απλοί μισθοφόροι Δέχεται ότι κάποιοι από τους

Βαράγγους ανέλαβαν ανώτερα αξιώματα λόγω της ικανότητάς τους στον πόλεμο αλλά

τίποτα πέραν τούτου Γενικά πάντως η ιστοριογραφία καταγράφει την άποψή τους ως

λανθασμένη και συνδεδεμένη με τον πανσλαβισμό κυρίαρχη ιδεολογία στο σλαβικό

κόσμο κατά το 19ο αιώνα

Οι Βάραγγοι στο Βυζάντιο

Πριν ακόμα κυριεύσουν την περιοχή που σήμερα ονομάζεται Ρωσία οι Βάραγγοι

είχαν αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με τους βυζαντινούς οι οποίοι τους ονόμαζαν επίσης

Αβαρυάγους Το 839 ο αυτοκράτορας Θεόφιλος στρατολογεί κάποιους ως

μισθοφόρους και από τότε ξεκινά μια σχέση αγάπης και μίσους Άλλοτε υπηρετούσαν

ως μισθοφόροι άλλοτε επέδραμαν ως εχθροί Μεταξύ 860 και 1043 έχουν καταγραφεί

επτά εκστρατείες των Ρως εναντίον της Κωνσταντινούπολης - καμία από αυτές δεν ήταν

νικηφόρα αφού οι βυζαντινοί υπερτερούσαν στρατιωτικά τόσο σε στρατό όσο και

εξοπλισμό ιδιαίτερα με το υγρό πυρ Εμμέσως όμως οι Ρως αποκόμιζαν κάποια οφέλη

από την επαναδιαπραγμάτευση των εμπορικών συμφωνιών που συνόδευαν τις

συνθήκες ειρήνης

Το 949 Βάραγγοι μισθοφόροι υπηρετούν στο στρατό του Κωνσταντίνου

Πορφυρογέννητου στην εκστρατεία του κατά της Κρήτης Συμπεριλαμβάνονται επίσης

στις δυνάμεις που πολέμησαν εναντίον των Αράβων στη Συρία το 955 Μετά από αυτόν

τον πόλεμο αναβαθμίζονται σε μέλη της επίλεκτης Αυτοκρατορικής Φρουράς

7

Το 988 ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ (Βουλγαροκτόνος) ζήτησε βοήθεια από το

Βάραγγο ηγεμόνα Βλαδίμηρο για να υπερασπισθεί το θρόνο του από το σφετεριστή

Βάρδα Φωκά Ο Βλαδίμηρος έστειλε ένα σώμα 6000 ανδρών και σαν αντάλλαγμα έλαβε

την Άννα αδελφή του αυτοκράτορα - άλλη μία σύζυγος ανάμεσα σε δεκάδες συζύγους

και οκτακόσιες παλλακίδες Το εκστρατευτικό σώμα αποβιβάσθηκε στη Χρυσούπολη και

συνέτριψε τα στρατεύματα των στασιαστών Κατά τη διάρκεια της μάχης ο Φωκάς

υπέστη εγκεφαλικό στη θέα των Βαράγγων πολεμιστών πέθανε επί τόπου και ο στρατός

του τράπηκε σε φυγή Σύμφωνα με αφηγήσεις της εποχής ήταν απίστευτη η αγριότητα

των Βαράγγων οι οποίοι καταδίωκαν τους πολεμιστές του Φωκά και διασκέδαζαν

κόβοντάς τους κομματάκια

H Βαραγγική Φρουρά στο Χρονικό του Ι Σκυλίτζη

Η δυσπιστία του Βασιλείου προς τους ντόπιους στρατιώτες οι δεσμοί που

δημιούργησε με το Κίεβο (και επιβεβαιώθηκαν με τον εκχριστιανισμό των Ρως) αλλά και η

αποδεδειγμένη αξιοπιστία των Βαράγγων μισθοφόρων οδήγησε τον αυτοκράτορα στη

δημιουργία ειδικού τάγματος σωματοφυλάκων που αποκαλέστηκε Τάγμα των

Βαραγγίων και Βαραγγική Φρουρά Με το πέρασμα των χρόνων οι επόμενοι

αυτοκράτορες στρατολογούσαν νέους μισθοφόρους και από άλλους βίκινγκ λαούς -

Νορβηγοί Σουηδοί Δανοί Σε αυτούς προστέθηκαν και Αγγλοσάξονες πρόσφυγες μετά

τη νορμανδική εισβολή στην Αγγλία Σε αντίθεση με τους βυζαντινούς στρατιώτες που

ήταν συνήθως επιρρεπείς σε πραξικοπήματα βάσει προσωπικών φιλοδοξιών των

στρατηγών η Βαραγγική Φρουρά είχε το χαρακτηριστικό της απόλυτης πίστης στο

θρόνο και όχι στα πρόσωπα Κύριο όπλο της ήταν το μακρύ τσεκούρι αλλά ήταν καλή

και στη χρήση του σπαθιού και του τόξου

Ίσως οι αναφορές στη μέχρι θανάτου πίστη της Βαραγγικής Φρουράς στο θρόνο

να είναι υπερβολικές Έχει καταγραφεί μέχρι και συμμετοχή της σε πραξικόπημα το 1071

8

όταν ο Ρωμανός Διογένης ηττήθηκε από τον Τουρκμένο σουλτάνο Αλπ Αρσλάν στο

Μαντζικέρτ Επικεφαλής της κίνησης ήταν ο θετός γιος του αυτοκράτορα Ιωάννης

Δούκας Αυτός χώρισε τους Βαράγγους σε δύο τμήματα - ένα πήγε στο παλάτι και

ανακήρυξε νέο αυτοκράτορα το Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα (Παραπινάκη) και το άλλο συνέλαβε

την Ευδοκία σύζυγο του Ρωμανού

Πέρα από την προστασία του αυτοκράτορα σε καιρό ειρήνης η Φρουρά

συμμετείχε ενεργά ως επίλεκτο σώμα και στους πολέμους Ήταν παρόντες στη μάχη της

Βέρροιας υπό τον Ιωάννη Β΄ Κομνηνό ενώ κατά την πρώτη άλωση της

Κωνσταντινούπολης (1204) ήταν το μόνο τμήμα του στρατού που κατάφερε να νικήσει

τους Φράγκους στη ζώνη ευθύνης του

Βυζαντινή κληρονομιά στη Ρωσία

Δεν είναι λίγες οι ευρωπαϊκές χώρες που υιοθέτησαν την Ορθοδοξία από το

Βυζάντιο και δέχτηκαν έτσι ως θεμέλιο της φιλολογικής και πνευμα- τικής τους

πολιτιστικής παράδοσης ολόκληρη τη βυζαντινή λειτουργία μετα- φρασμένη στα

σλαβικά καθώς και την ιδέα μιας οικουμενικής Αυτοκρατορί- ας που μερίμνα για την

ενότητα της Χριστιανοσύνης Απ όλες αυτές τις χώρες μόνο η Ρωσία έμεινε

απρόσβλητη από την τουρκική κατάκτηση Από την ιστορική σκοπιά επομένως το

πρόβλημα του laquoΒυζαντίου μετά το Βυζάντιοraquo είναι διαφορετικό για τη Ρωσία σε σχέση με

τα άλλα βαλκανικά κράτη Ο εκχριστιανισμός της πριγκίπισσας Όλγας (957) και

αργότερα του εγγονού της Βλαδίμηρου (988-989) στάθηκε η απαρχή ώστε η laquoγη των

Ρως raquo που εκτεινόταν από τα Καρπάθια όρη μέχρι τον Βόλγα και από το Νόβγκοροντ

μέχρι τις στέπες που κατοικούνταν από τους Χαζάρους και τους Πετσενέγους να γίνει

μέρος της laquoΒυζαντινής Κοινοπολιτείαςraquo χωρίς όμως και να καταστεί ποτέ τμήμα της

Αυτοκρατορίας Οι Ρώσοι πρίγκιπες αναγνώριζαν την οικουμενική και ηθική υπεροχή του

Ρωμαίου Αυτοκράτορα της Ανατολής όχι όμως και την πολιτική του ανωτερότητα

Παρ όλα αυτά η Εκκλησία της Ρωσίας ήταν διοικητικά εξαρτημένη από το

Βυζάντιο για αιώνες από το 988 μέχρι το 1448 Ο μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας

ήταν κατά κανόνα Έλληνας και διοριζόταν πάντοτε από την Κωνσταντινούπολη Μόνο

κατά την ύστερη περίοδο -δηλαδή τον 13ο και 14ο αιώνα- υπήρξε ομαλή εναλλαγή

Ελλήνων και Ρώσων στην κεφαλή της Εκκλησίας οι Ρώσοι υποψήφιοι όμως έπρεπε να

ταξιδέψουν μέχρι την Κωνσταντινούπολη για να ενθρονιστούν μητροπολίτες Η Εκκλησία

είχε μεγάλη αίγλη και επιρροή επειδή αντιπροσώπευε το μόνο διοικητικό οικοδόμημα που

υπερέβαινε τα όρια της χώρας Πράγματι η Ρωσία του Κιέβου ήταν διαμελισμένη σε

εμπόλεμες ηγεμονίες Αργότερα μετά την ολέθρια κατάκτηση των Μογγόλων (1237-

1240) οι νοτιοανατολικές ηγεμονίες έγιναν τμήμα της Μογγολικής Αυτοκρατορίας με

κέντρο το Πεκίνο ενώ τα τμήματα που έγιναν αργότερα γνωστά ως Ουκρανία και

Λευκορωσία περιήλθαν υπό λιθουανική και πολωνική κατοχή

9

Η Κωνσταντινούπολη Χειρόγραφο του Cristoforo Buondelmonti 1420

Από το Βυζάντιο στη Ρωσία

Είναι γνωστό ότι ο Βυζαντινός Ελληνισμός από την εμφάνισή του στην laquoΠόρταraquo

Ανατολής και Δύσης στο Βόσπορο επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο όπου μια υπερεθνική

ιδέα συνέδεσε τους χριστιανικούς λαούς ή όσους επιζητούσαν να γίνουν χριστιανοί και

στους οποίους ο βυζαντινός Αυτοκράτωρ και ο Οικουμενικός Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως παρείχαν παγκόσμια ηγεσία έστω κι αν ο καθένας από τους

λαούς αυτούς ήταν πολιτικά και οικονομικά ανεξάρτητος Τα Κανονικά Κείμενα που

εδραιώνουν το κύρος της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως είναι σαφέστατα laquoΤον με

τοι της Κωνσταντινουπόλεως Επίσκοπον έχειν τα πρεσβεία της τιμήςhellipδια το είναι αυτών

Νέαν Ρώμηνraquo Σαφώς τα προνόμια της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως βασίζονται

στην αρχή της παραλληλίας ανάμεσα στην πολιτική και εκκλησιαστική οργάνωση της

Χριστιανικής Οικουμένης και το κύρος του Πατριάρχη προερχόταν από το ότι ήταν ο

Επίσκοπος της αυτοκρατορικής Πρωτεύουσας laquoκοινός πατήρ και διδάσκαλος πάσης

της Οικουμένηςraquo Στην laquoΕπαναγωγήraquo γνωστή νομική επιταγή της μακεδονικής περιόδου ο

μέγας Φώτιος επικυρώνει τον πόλο του Πατριάρχη ως laquoΕικών ζώσα του Χριστούraquo laquoΟ

Κωνσταντινουπόλεως θρόνος βασιλεία επικοσμηθείς ταις συνοδικαίς ψήφοις πρώτος

ανερήθηraquo Από τότε που ήλθε η Πρεσβεία των Ρως στην Βασιλεύουσα ο βυζαντινός

αυτοκράτωρ έθεσε μαζί με την Εκκλησία τις ενέργειές του σrsquo ένα κατάλογο υψηλών

προτεραιοτήτων της εξωτερικής θρησκευτικής πολιτικής Έχοντας οι βυζαντινοί

συγκρατήσει αποτελεσματικά Άραβες και άλλους επιβουλείς και έχοντας υπερνικήσει την

μεγάλη εσωτερική κρίση της Εικονομαχίας κάτω από την άξια και ένδοξη Μακεδονική

Δυναστεία (867-1056) ξεκίνησε μια σταθερή και θεαματική εξάπλωση στις χώρες της

κεντρικής Ευρώπης και εκείνες των Ρώς

Αφού η ηγεμονία του Κιέβου ασπάστηκε τον χριστιανισμό ως θρησκεία του

Κράτους η επίδραση του βυζαντινού πολιτισμού πάνω στη Ρωσία έγινε καθοριστικός

παράγων του Ρωσικού πολιτισμού laquoΑυτός καθrsquo εαυτόν ο βαθμός και ο χαρακτήρας της

επίδρασης πρέπει να κατανοηθεί κάτω από το φως των εξής κύριων συστατικών που η

10

σύνθεσή τους καθόριζε τη ζωή της βυζαντινής κοινωνίας στην ελληνική φιλολογική

κληρονομιά και στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη χωρίς αυτά τα ουσιαστικά στοιχεία ο

βυζαντινός τρόπος ζωής στους Ρώσους θα ήταν αδιανόητοςraquo γράφει ο εκ των

κορυφαίων βυζαντινολόγων G Ostrogorsky

Οι επαφές που τόσο ζωντανά περιγράφει ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ο

Πορφυρογέννητος στο De administrando Imperio απόκτησαν μια εντελώς νέα σημασία

όταν η Ρωσία δέχτηκε από το Βυζάντιο τη θρησκευτική της πίστη την εκκλησιαστική

ιεραρχία τη φιλολογία σε μετάφραση την τέχνη την πνευματική της ιδεολογία την

προβολή του laquoΑγίουraquo ως αξία και σκοπό της ζωής την αξιόλογη συγγραφική και

κοινωνική δράση των Πατέρων της Εκκλησίας τις φιλανθρωπικές δραστηριότητες

Ιεροεξεταστές συγχωροχάρτια και παποκαισαρικές τρομοκρατίες δεν θα βρούμε στο

Βυζάντιο Όποιες κι αν είναι οι σκιές στην ιστορία του το Βυζάντιο έχει βγάλει χώρες από

την βαρβαρότητα και έχει διδάξει την εκλέπτυνση των ηθών laquoΓια χίλια τόσα χρόνιαraquo

υποστηρίζει ο αντικειμενικός και ακριβοδίκαιος Ρώσος βυζαντινολόγος καθηγητής πατήρ

Ιωάννης Meyendorf laquoη Κωνσταντινούπολη ήταν το κέντρο ενός κόσμου πνευματικού

φωτόςraquo Το Βυζάντιο ασκούσε πάνω σε όλους τους Σλάβους μια μαγεία που κανένα

χριστιανικό κέντρο της Δύσης δεν μπορούσε να συναγωνιστεί

Η Πριγκίπισσα Όλγα του Κιέβου μητέρα του Σβιατοσλάβου ασπάστηκε αμέσως τον

Χριστιανισμό Σε μια επίσκεψή της στην Κωνσταντινούπολη έγινε δεκτή με τιμές από τον

αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ (957) Ο εγγονός της Βλαδίμηρος γιος του Σβιατοσλάβου

ακολούθησε το παράδειγμά της Όχι μόνο βαφτίστηκε ο ίδιος προσωπικά αλλά έκανε

τον Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της Ρωσίας Ο Βλαδίμηρος έγινε και γαμπρός του

Βασιλείου του Β΄ παίρνοντας σύζυγό του την Άννα αδελφή του βυζαντινού

αυτοκράτορα

Παρά τις άστοχες ανιστόρητες και κακόβουλες θέσεις μερικών laquoιστορικώνraquo η

προσέλευση των Ρώσων και λοιπών Σλάβων στον Χριστιανισμό και τα δόγματα της

Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ήταν στην πραγματικότητα αποτέλεσμα ελεύθερης

επιλογής των ίδιων

Στο ρωσικό laquoΠρωινό Χρονικόraquo που γράφτηκε στο Κίεβο τον 11ο αιώνα -κύρια πηγή

ιστορικής μνείας για την ύπαρξη της Ρωσίας ως έθνος- γενεές Ρώσων διάβαζαν την

έκθεση των απεσταλμένων του Βλαδίμηρου στην Κωνσταντινούπολη Αφού

παρακολούθησαν την Ορθόδοξη βυζαντινή Θεία Λειτουργία στον Ι Ναό της του Θεού

Σοφίας μετέφεραν στον Βλαδίμηρο οι Πρέσβεις τις εντυπώσεις τους laquoΜας οδήγησαν σε

κτίρια όπου λάτρευαν το Θεό τους -εννοούν την Μεγάλη Εκκλησία της Αγ Σοφίας- και

δεν γνωρίζουμε αν ήμασταν στον Ουρανό ή στην γη Επειδή στην γη δεν υπάρχει τέτοια

λαμπρότητα και τέτοια ομορφιά και είμαστε σε αμηχανία πώς να την περιγράψουμε

Γνωρίζουμε μόνο ότι εκεί ο Θεός κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπουςraquo Έτσι ο

φιλομαθής φιλόθεος και φιλάγιος ιερός Φώτιος πέτυχε με την ιεραποστολή της

Μοραβίας και το έργο των μαθητών -φίλων του Κυρίλλου και Μεθοδίου- οι Ρώσοι να μη

αντιμετωπίσουν γλωσσικό φραγμό και να ασπασθούν αμέσως τον Ορθόδοξο

Βυζαντινό χριστιανισμό που διευρύνθηκε γρήγορα όχι μόνο στους Σλάβους της

Βαλκανικής αλλά και σε ολόκληρη την ανατολική Ευρώπη μέχρι τον Αρκτικό Ωκεανό

διατηρώντας την οικουμενική σημασία του

11

Δεχόμενοι οι Ρώσοι την Βυζαντινή Ορθοδοξία έμαθαν καλά από τους Έλληνες-

Ρωμιούς-Βυζαντινούς ότι τα δόγματα είναι δυνατόν να εκφρασθούν με λειτουργικό

κάλλος με μουσική με ψηφιδωτά και αγιογραφίες Τις πλευρές αυτές των Βυζαντινών οι

Ρώσοι του Κιέβου τις αγάπησαν και τις ανέπτυξαν Ο Καθεδρικός Ναός που έκτισε ο

Ιαροσλάβος στο Κίεβο το λαμπρό αυτό μνημείο βυζαντινής τέχνης αφιερώθηκε στην

laquoΑγία Σοφίαraquo και διακοσμήθηκε από τους καλύτερους Έλληνες δασκάλους του είδους

που ήταν δυνατόν να βρεθούν (1037-1046) Η laquoΜονή των Σπηλαίωνraquo στο Κίεβο

υιοθέτησε το τυπικό της Μονής του Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως Οι Ρώσοι έγιναν

καλοί μαθητές στις όψεις εκείνες της Χριστιανικής Πίστης που απαιτούν διαισθητική

εμπειρία της αλήθειας και της ομορφιάς Και εφόσον στον χριστιανισμό της Ανατολής η

εικονογράφηση και η τιμή των Αγίων Εικόνων προϋποθέτει πολύ σωστά την θεολογία

της ενανθρωπίσεως του Σωτήρος η επιτυχής αυτή εισαγωγή βυζαντινής Τέχνης είχε

παραπάνω από αισθητική σημασία

Ο θρίαμβος του laquoΠαλαμισμούraquo στο Βυζάντιο δημιούργησε έργα λαμπρά στην

ορθόδοξη ρωσική ψυχή Ο Θεοφάνης ο Έλληνας υπήρξε στενός φίλος του Επιφανίου

του Σοφού του συγγραφέα του Βίου του αγίου Σεργίου Ο Επιφάνιος επαινεί τον

Θεοφάνη για το πνευματικό μεταφυσικό ύφος του laquoΌχι μόνο δεν υπάρχει ασυμβίβαστο

στις θέσεις του Γ Παλαμάraquo γράφει ο Ρώσος ιστορικός της βυζαντινής τέχνης

Μ Alpatov laquoτην τέχνη του Θεοφάνη του Έλληνα και του Andrej Rubljov αλλά σαφώς

καλλιτέχνες θεολόγοι αγιογράφοι και μοναχοί Έλληνες και Ρώσοι βαπτίζονταν και

ανήκαν στο ίδιο καλλιτεχνικό και πνευματικό περιβάλλονraquo Αλλά και στο κοινωνικό πεδίο

οι Ρώσοι πολιτικοί ηγέτες μετά τον εκχριστιανισμό τους έμειναν αφοσιωμένοι στο

Βυζάντιο και επιζητούσαν να γίνουν γαμπροί του Βυζαντίου Ο νεώτερος γιος του

Ιαροσλάβου ήθελε επίμονα να γίνει laquoβυζαντινόςraquo γιrsquo αυτό και παντρεύτηκε την κόρη του

Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1046) Από το γάμο αυτό γεννήθηκε ο Βλαδίμηρος

που θα παίξει σπουδαίο πνευματικό ρόλο στο Κίεβο και θα γίνει το σύμβολο της

βυζαντινής αυτοκρατορικής κληρονομιάς στη Ρωσία

Μια πρόσφατη δήλωση του πατρός Τύχωνος λαμπρού θεολόγου στην Ιερά Μονή

Σρίτενσκυ στη Μόσχα αξίζει να αναφερθεί ως κατακλείδα αυτής της περιληπτικής

ιστορικής αναδρομής γιατί δείχνει κατάδηλα αυτό το δεσμό Βυζαντίου και Ρωσίας laquoΟ

ρωσικός ορθόδοξος λαός παρά τους φοβερούς διωγμούς που υπέστη από τους

άθεους δεν απώλεσε την πίστη του δεν πρόδωσε την Ορθοδοξία που έλαβε από το

Βυζάντιο πριν χίλια χρόνιαraquo Αυτό αποδείχνεται στη ζωή και το έργο του κορυφαίου

σύγχρονου αγίου και λαμπρού επιστήμονος καθηγητού της χειρουργικής

αρχιεπισκόπου Λουκά Συμφερουπόλεως του οποίου η μνήμη εορτάζει κατrsquo αυτάς κάθε

ορθόδοξη ψυχή

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Ρωσία ως τον 14ο αιώνα

Στο ιστορικό προσκήνιο του Βυζαντίου το όνομα Ρως εμφανίστηκε για πρώτη

φορά σε δυτική πηγή του 839 όταν μαζί με πρεσβεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου προς

το Λουδοβίκο τον Ευσεβή ταξίδεψαν και Ρως εφοδιασμένοι με επιστολή του Θεοφίλου

Όμως σε βυζαντινές πηγές αναφέρονται για πρώτη φορά με αφορμή τη ρωσική

επίθεση στην Κωνσταντινούπολη του 869 όπου και παρουσιάζονται ως έθνος βάρβαρο

και απολίτιστο Ο κίνδυνος τον οποίον εκπροσωπούσαν οδήγησε σε προσπάθεια

προσεταιρισμού τους δια της θρησκευτικής διπλωματίας Σύμφωνα με τον Πατριάρχη

12

Φώτιο λίγο μετά την επίθεση πρεσβευτές των Ρως ζήτησαν να βαπτισθούν όπως και

έγινε Η πρώτη προσπάθεια εκχριστιανισμού των Ρώσων δεν οδήγησε στον

εκχριστιανισμό όλου του ρωσικού λαού Όμως αυτοί οι πρώτοι δεσμοί που

δημιουργήθηκαν δεν εξέλειψαν ποτέ ολοκληρωτικά αφού μια χριστιανική κοινότητα έστω

και ολιγάριθμη επεβίωσε τουλάχιστον στο Κίεβο Ο τελικός εκχριστιανισμός

πραγματοποιήθηκε επί του ηγεμόνα Βλαδίμηρου το 988 Σημαντικό στοιχείο που

συνέβαλε στον εκχριστιανισμό των Ρως ήταν ο γάμος του Ρώσου ηγεμόνα με την

πορφυρογέννητη αδερφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Άννα αλλά και ο θαυμασμός

των Ρώσων για τη λειτουργική και λατρευτική γενικότερα ζωή των Βυζαντινών

Η Βάπτιση των Ρώσων

Μολονότι ο Βλαδίμηρος και οι διάδοχοί του ήταν ανεξάρτητοι απrsquo το βυζαντινό

έλεγχο σε πολιτικά θέματα ο εκχριστιανισμός των Ρώσων αποτέλεσε την έναρξη μιας

νέας πνευματικής και πολιτιστικής στροφής του λαού και του κράτους Ήδη ο Φώτιος τον

9ο αιώνα αναφέρει ότι οι Ρώσοι αφού βαπτίσθηκαν έγιναν laquoυπήκοοι και φίλοιraquo του

Βυζαντίου πως στο εξής θα υπάγονταν στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως

Ορθόδοξοι Χριστιανοί και θα αναγνώριζαν το κύρος του αυτοκράτορα ως του

επικεφαλής όλου του χριστιανικού κόσμου Οι Ρώσοι ηγεμόνες αναγνώριζαν ότι ο

αυτοκράτορας ως κεφαλή της Χριστιανικής Κοινότητας κατείχε μια ιδεολογική

δικαιοδοσία επί της Ρωσίας Ήταν μέλη της ιδεατής οικογένειας των ηγεμόνων επί της

οποίας προΐστατο ο αυτοκράτορας με μια διπλή ιδιότητα του paterfamilias και του

αντιπροσώπου του Θεού Η πίστη των Ρώσων προς την αυτοκρατορία διασφαλιζόταν

κυρίως μέσω των μητροπολιτών του Κιέβου οι οποίοι ουσιαστικά αντιπροσώπευαν και

την πνευματική εξουσία του πατριάρχη αλλά και τα συμφέροντα του αυτοκράτορα

Τα δεδομένα όμως που ίσχυαν απrsquo τα τέλη του 10ου αιώνα μεταβλήθηκαν ριζικά

κατά το 13ο αιώνα Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης απrsquo τους Σταυροφόρους το

1204 και η κατάκτηση των ρωσικών πριγκιπάτων από τους Μογγόλους του Μπακού στο

διάστημα 1237-1240 (εγγονού του Τζενγκίς Χαν) επηρέασαν τις βυζαντινό-ρωσικές

σχέσεις τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα Το άμεσο αποτέλεσμα των γεγονότων

5

Σύμφωνα με τη Νορμανιστική θεωρία οι Ρως ήταν ένα από τα πολλά βαραγγικά

φύλα όμως κατά την περίοδο της εγκατάστασής τους στην ανατολική Ευρώπη

κυριάρχησαν επί των ομοφύλων τους σε τέτοιο βαθμό που οι δύο ονομασίες έγιναν

πρακτικά ταυτόσημες (Χαγανάτο των Ρως) Ακολούθως απέκτησαν τον έλεγχο μιας

τεράστιας περιοχής που εκτεινόταν από το Φινλανδικό Κόλπο έως το Μέσο Δνείπερο (Β-

Ν) και από τα Καρπάθια μέχρι το Βόλγα (Δ-Α) εγκαθιδρύοντας το Κράτος των Ρως με

πρωτεύουσα το Κίεβο (γι αυτό και συχνά συναντάται η ονομασία Ηγεμονία του Κιέβου)

Σύμφωνα με το Πρώτο Χρονικό την πρώτη γραπτή ρωσική ιστορία όπου όμως

είναι δυσδιάκριτα τα όρια μεταξύ αλήθειας και μύθου οι Βάραγγοι ήταν σκληροί

πολεμιστές που το έτος 6367 (859 μΧ) εισέπραξαν φόρο υποτέλειας από τα φιννικά και

σλαβικά φύλα της σημερινής βορειοδυτικής Ρωσίας Το 862 οι υποτελείς εξεγέρθηκαν και

τους εξεδίωξαν αλλά αμέσως μετά άρχισαν να πολεμούν μεταξύ τους Τότε κάλεσαν το

βασιλιά Ρούρικ και τους αδελφούς του Τρούβορ και Σινέα αρχηγούς της βαραγγικής

φυλής Ρως - τους προσέφεραν γη και ύδωρ υπό τον όρο ότι θα έπαιζαν το ρόλο του

επιδιαιτητή στις διαφορές τους και θα διασφάλιζαν την ειρήνη Οι Ρως δέχθηκαν την

πρόταση και δημιούργησαν τους πρώτους οικισμούς τους στη Λάντογκα και στην

περιοχή γύρω από το Νόβγκοροντ

Η Πρόσκληση των Βαράγγων ο Ρούρικ και τα αδέρφια του φτάνουν στη Στάραγια Λαντόγκα

Οι ιστορικοί αμφισβητούν την ύπαρξη του Ρούρικ και την ακρίβεια των παραπάνω

ημερομηνιών ιδιαίτερα αν συγκριθούν με αυτές των εγκυρότερων βυζαντινών πηγών και

των Μπερτινιανών Χρονικών - ειδικά στα τελευταία μαρτυρείται η συνάντηση κάποιων

Βίκινγκ που ονομάζονταν Ρως και κατοικούσαν ανατολικά της Βαλτικής με το φράγκο

Λουδοβίκο Α΄ το 839 είκοσι δηλαδή χρόνια πριν την άφιξή τους κατά το Πρώτο Χρονικό

Η επιστημονική έρευνα κατατείνει στο ότι η εγκατάσταση των Βαράγγων στα σλαβικά

εδάφη έγινε σταδιακά μεταξύ 8ου και 9ου αιώνα με προγεφύρωμα το Χαγανάτο που

6

εκτεινόταν στη σημερινή ΒΔ Ρωσία δηλ έναν αιώνα νωρίτερα απ ότι αναφέρει το

Πρώτο Χρονικό Η πλήρης κυριαρχία τους και η ίδρυση του Κράτους των Ρως που ήταν

αποτέλεσμα της στρατιωτικής υπεροχής και της ηγεμονίας τους στο εμπόριο

τοποθετείται στα τέλη του 9ου αιώνα Στο νέο κράτος η στρατιωτική και διοικητική

αριστοκρατία ήταν βαραγγική και αποκαλούνταν Ρουρικίδες δηλ παιδιά του Ρούρικ ενώ

η σύνθεση του απλού λαού κυρίως σλαβική

Αφού σταθεροποίησαν την ηγεμονία τους οι Ρως προσπάθησαν να μιμηθούν

τους πλουσιότερους και πιο ανεπτυγμένους νότιους γείτονές τους τους βυζαντινούς

εισήγαγαν το χριστιανισμό (μαζί με το γάμο του Βλαδιμήρου του Κιέβου με τη βυζαντινή

πριγκίπισσα Άννα) και είχαν μόνιμες οικονομικές και πολιτιστικές επαφές με την Πόλη

Γρήγορα όμως οι Βάραγγοι αφομοιώθηκαν στο πολιτισμικό επίπεδο από το

πληθυσμιακά υπέρτερο σλαβικό στοιχείο Αν και παρέμειναν η άρχουσα τάξη του

κράτους η εθνική τους συνείδηση σταδιακά έγινε σλαβική Η γλώσσα τους

εξαφανίσθηκε το 13ο αιώνα

Αντίθετη με τα παραπάνω είναι η αντινορμανιστική θεωρία η οποία

πρωτοδιατυπώθηκε το 19ο αι κυρίως από Σλάβους ιστορικούς Σύμφωνα με αυτήν οι

Ρως ήταν σλαβικό φύλο και οι Βάραγγοι απλοί μισθοφόροι Δέχεται ότι κάποιοι από τους

Βαράγγους ανέλαβαν ανώτερα αξιώματα λόγω της ικανότητάς τους στον πόλεμο αλλά

τίποτα πέραν τούτου Γενικά πάντως η ιστοριογραφία καταγράφει την άποψή τους ως

λανθασμένη και συνδεδεμένη με τον πανσλαβισμό κυρίαρχη ιδεολογία στο σλαβικό

κόσμο κατά το 19ο αιώνα

Οι Βάραγγοι στο Βυζάντιο

Πριν ακόμα κυριεύσουν την περιοχή που σήμερα ονομάζεται Ρωσία οι Βάραγγοι

είχαν αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με τους βυζαντινούς οι οποίοι τους ονόμαζαν επίσης

Αβαρυάγους Το 839 ο αυτοκράτορας Θεόφιλος στρατολογεί κάποιους ως

μισθοφόρους και από τότε ξεκινά μια σχέση αγάπης και μίσους Άλλοτε υπηρετούσαν

ως μισθοφόροι άλλοτε επέδραμαν ως εχθροί Μεταξύ 860 και 1043 έχουν καταγραφεί

επτά εκστρατείες των Ρως εναντίον της Κωνσταντινούπολης - καμία από αυτές δεν ήταν

νικηφόρα αφού οι βυζαντινοί υπερτερούσαν στρατιωτικά τόσο σε στρατό όσο και

εξοπλισμό ιδιαίτερα με το υγρό πυρ Εμμέσως όμως οι Ρως αποκόμιζαν κάποια οφέλη

από την επαναδιαπραγμάτευση των εμπορικών συμφωνιών που συνόδευαν τις

συνθήκες ειρήνης

Το 949 Βάραγγοι μισθοφόροι υπηρετούν στο στρατό του Κωνσταντίνου

Πορφυρογέννητου στην εκστρατεία του κατά της Κρήτης Συμπεριλαμβάνονται επίσης

στις δυνάμεις που πολέμησαν εναντίον των Αράβων στη Συρία το 955 Μετά από αυτόν

τον πόλεμο αναβαθμίζονται σε μέλη της επίλεκτης Αυτοκρατορικής Φρουράς

7

Το 988 ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ (Βουλγαροκτόνος) ζήτησε βοήθεια από το

Βάραγγο ηγεμόνα Βλαδίμηρο για να υπερασπισθεί το θρόνο του από το σφετεριστή

Βάρδα Φωκά Ο Βλαδίμηρος έστειλε ένα σώμα 6000 ανδρών και σαν αντάλλαγμα έλαβε

την Άννα αδελφή του αυτοκράτορα - άλλη μία σύζυγος ανάμεσα σε δεκάδες συζύγους

και οκτακόσιες παλλακίδες Το εκστρατευτικό σώμα αποβιβάσθηκε στη Χρυσούπολη και

συνέτριψε τα στρατεύματα των στασιαστών Κατά τη διάρκεια της μάχης ο Φωκάς

υπέστη εγκεφαλικό στη θέα των Βαράγγων πολεμιστών πέθανε επί τόπου και ο στρατός

του τράπηκε σε φυγή Σύμφωνα με αφηγήσεις της εποχής ήταν απίστευτη η αγριότητα

των Βαράγγων οι οποίοι καταδίωκαν τους πολεμιστές του Φωκά και διασκέδαζαν

κόβοντάς τους κομματάκια

H Βαραγγική Φρουρά στο Χρονικό του Ι Σκυλίτζη

Η δυσπιστία του Βασιλείου προς τους ντόπιους στρατιώτες οι δεσμοί που

δημιούργησε με το Κίεβο (και επιβεβαιώθηκαν με τον εκχριστιανισμό των Ρως) αλλά και η

αποδεδειγμένη αξιοπιστία των Βαράγγων μισθοφόρων οδήγησε τον αυτοκράτορα στη

δημιουργία ειδικού τάγματος σωματοφυλάκων που αποκαλέστηκε Τάγμα των

Βαραγγίων και Βαραγγική Φρουρά Με το πέρασμα των χρόνων οι επόμενοι

αυτοκράτορες στρατολογούσαν νέους μισθοφόρους και από άλλους βίκινγκ λαούς -

Νορβηγοί Σουηδοί Δανοί Σε αυτούς προστέθηκαν και Αγγλοσάξονες πρόσφυγες μετά

τη νορμανδική εισβολή στην Αγγλία Σε αντίθεση με τους βυζαντινούς στρατιώτες που

ήταν συνήθως επιρρεπείς σε πραξικοπήματα βάσει προσωπικών φιλοδοξιών των

στρατηγών η Βαραγγική Φρουρά είχε το χαρακτηριστικό της απόλυτης πίστης στο

θρόνο και όχι στα πρόσωπα Κύριο όπλο της ήταν το μακρύ τσεκούρι αλλά ήταν καλή

και στη χρήση του σπαθιού και του τόξου

Ίσως οι αναφορές στη μέχρι θανάτου πίστη της Βαραγγικής Φρουράς στο θρόνο

να είναι υπερβολικές Έχει καταγραφεί μέχρι και συμμετοχή της σε πραξικόπημα το 1071

8

όταν ο Ρωμανός Διογένης ηττήθηκε από τον Τουρκμένο σουλτάνο Αλπ Αρσλάν στο

Μαντζικέρτ Επικεφαλής της κίνησης ήταν ο θετός γιος του αυτοκράτορα Ιωάννης

Δούκας Αυτός χώρισε τους Βαράγγους σε δύο τμήματα - ένα πήγε στο παλάτι και

ανακήρυξε νέο αυτοκράτορα το Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα (Παραπινάκη) και το άλλο συνέλαβε

την Ευδοκία σύζυγο του Ρωμανού

Πέρα από την προστασία του αυτοκράτορα σε καιρό ειρήνης η Φρουρά

συμμετείχε ενεργά ως επίλεκτο σώμα και στους πολέμους Ήταν παρόντες στη μάχη της

Βέρροιας υπό τον Ιωάννη Β΄ Κομνηνό ενώ κατά την πρώτη άλωση της

Κωνσταντινούπολης (1204) ήταν το μόνο τμήμα του στρατού που κατάφερε να νικήσει

τους Φράγκους στη ζώνη ευθύνης του

Βυζαντινή κληρονομιά στη Ρωσία

Δεν είναι λίγες οι ευρωπαϊκές χώρες που υιοθέτησαν την Ορθοδοξία από το

Βυζάντιο και δέχτηκαν έτσι ως θεμέλιο της φιλολογικής και πνευμα- τικής τους

πολιτιστικής παράδοσης ολόκληρη τη βυζαντινή λειτουργία μετα- φρασμένη στα

σλαβικά καθώς και την ιδέα μιας οικουμενικής Αυτοκρατορί- ας που μερίμνα για την

ενότητα της Χριστιανοσύνης Απ όλες αυτές τις χώρες μόνο η Ρωσία έμεινε

απρόσβλητη από την τουρκική κατάκτηση Από την ιστορική σκοπιά επομένως το

πρόβλημα του laquoΒυζαντίου μετά το Βυζάντιοraquo είναι διαφορετικό για τη Ρωσία σε σχέση με

τα άλλα βαλκανικά κράτη Ο εκχριστιανισμός της πριγκίπισσας Όλγας (957) και

αργότερα του εγγονού της Βλαδίμηρου (988-989) στάθηκε η απαρχή ώστε η laquoγη των

Ρως raquo που εκτεινόταν από τα Καρπάθια όρη μέχρι τον Βόλγα και από το Νόβγκοροντ

μέχρι τις στέπες που κατοικούνταν από τους Χαζάρους και τους Πετσενέγους να γίνει

μέρος της laquoΒυζαντινής Κοινοπολιτείαςraquo χωρίς όμως και να καταστεί ποτέ τμήμα της

Αυτοκρατορίας Οι Ρώσοι πρίγκιπες αναγνώριζαν την οικουμενική και ηθική υπεροχή του

Ρωμαίου Αυτοκράτορα της Ανατολής όχι όμως και την πολιτική του ανωτερότητα

Παρ όλα αυτά η Εκκλησία της Ρωσίας ήταν διοικητικά εξαρτημένη από το

Βυζάντιο για αιώνες από το 988 μέχρι το 1448 Ο μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας

ήταν κατά κανόνα Έλληνας και διοριζόταν πάντοτε από την Κωνσταντινούπολη Μόνο

κατά την ύστερη περίοδο -δηλαδή τον 13ο και 14ο αιώνα- υπήρξε ομαλή εναλλαγή

Ελλήνων και Ρώσων στην κεφαλή της Εκκλησίας οι Ρώσοι υποψήφιοι όμως έπρεπε να

ταξιδέψουν μέχρι την Κωνσταντινούπολη για να ενθρονιστούν μητροπολίτες Η Εκκλησία

είχε μεγάλη αίγλη και επιρροή επειδή αντιπροσώπευε το μόνο διοικητικό οικοδόμημα που

υπερέβαινε τα όρια της χώρας Πράγματι η Ρωσία του Κιέβου ήταν διαμελισμένη σε

εμπόλεμες ηγεμονίες Αργότερα μετά την ολέθρια κατάκτηση των Μογγόλων (1237-

1240) οι νοτιοανατολικές ηγεμονίες έγιναν τμήμα της Μογγολικής Αυτοκρατορίας με

κέντρο το Πεκίνο ενώ τα τμήματα που έγιναν αργότερα γνωστά ως Ουκρανία και

Λευκορωσία περιήλθαν υπό λιθουανική και πολωνική κατοχή

9

Η Κωνσταντινούπολη Χειρόγραφο του Cristoforo Buondelmonti 1420

Από το Βυζάντιο στη Ρωσία

Είναι γνωστό ότι ο Βυζαντινός Ελληνισμός από την εμφάνισή του στην laquoΠόρταraquo

Ανατολής και Δύσης στο Βόσπορο επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο όπου μια υπερεθνική

ιδέα συνέδεσε τους χριστιανικούς λαούς ή όσους επιζητούσαν να γίνουν χριστιανοί και

στους οποίους ο βυζαντινός Αυτοκράτωρ και ο Οικουμενικός Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως παρείχαν παγκόσμια ηγεσία έστω κι αν ο καθένας από τους

λαούς αυτούς ήταν πολιτικά και οικονομικά ανεξάρτητος Τα Κανονικά Κείμενα που

εδραιώνουν το κύρος της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως είναι σαφέστατα laquoΤον με

τοι της Κωνσταντινουπόλεως Επίσκοπον έχειν τα πρεσβεία της τιμήςhellipδια το είναι αυτών

Νέαν Ρώμηνraquo Σαφώς τα προνόμια της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως βασίζονται

στην αρχή της παραλληλίας ανάμεσα στην πολιτική και εκκλησιαστική οργάνωση της

Χριστιανικής Οικουμένης και το κύρος του Πατριάρχη προερχόταν από το ότι ήταν ο

Επίσκοπος της αυτοκρατορικής Πρωτεύουσας laquoκοινός πατήρ και διδάσκαλος πάσης

της Οικουμένηςraquo Στην laquoΕπαναγωγήraquo γνωστή νομική επιταγή της μακεδονικής περιόδου ο

μέγας Φώτιος επικυρώνει τον πόλο του Πατριάρχη ως laquoΕικών ζώσα του Χριστούraquo laquoΟ

Κωνσταντινουπόλεως θρόνος βασιλεία επικοσμηθείς ταις συνοδικαίς ψήφοις πρώτος

ανερήθηraquo Από τότε που ήλθε η Πρεσβεία των Ρως στην Βασιλεύουσα ο βυζαντινός

αυτοκράτωρ έθεσε μαζί με την Εκκλησία τις ενέργειές του σrsquo ένα κατάλογο υψηλών

προτεραιοτήτων της εξωτερικής θρησκευτικής πολιτικής Έχοντας οι βυζαντινοί

συγκρατήσει αποτελεσματικά Άραβες και άλλους επιβουλείς και έχοντας υπερνικήσει την

μεγάλη εσωτερική κρίση της Εικονομαχίας κάτω από την άξια και ένδοξη Μακεδονική

Δυναστεία (867-1056) ξεκίνησε μια σταθερή και θεαματική εξάπλωση στις χώρες της

κεντρικής Ευρώπης και εκείνες των Ρώς

Αφού η ηγεμονία του Κιέβου ασπάστηκε τον χριστιανισμό ως θρησκεία του

Κράτους η επίδραση του βυζαντινού πολιτισμού πάνω στη Ρωσία έγινε καθοριστικός

παράγων του Ρωσικού πολιτισμού laquoΑυτός καθrsquo εαυτόν ο βαθμός και ο χαρακτήρας της

επίδρασης πρέπει να κατανοηθεί κάτω από το φως των εξής κύριων συστατικών που η

10

σύνθεσή τους καθόριζε τη ζωή της βυζαντινής κοινωνίας στην ελληνική φιλολογική

κληρονομιά και στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη χωρίς αυτά τα ουσιαστικά στοιχεία ο

βυζαντινός τρόπος ζωής στους Ρώσους θα ήταν αδιανόητοςraquo γράφει ο εκ των

κορυφαίων βυζαντινολόγων G Ostrogorsky

Οι επαφές που τόσο ζωντανά περιγράφει ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ο

Πορφυρογέννητος στο De administrando Imperio απόκτησαν μια εντελώς νέα σημασία

όταν η Ρωσία δέχτηκε από το Βυζάντιο τη θρησκευτική της πίστη την εκκλησιαστική

ιεραρχία τη φιλολογία σε μετάφραση την τέχνη την πνευματική της ιδεολογία την

προβολή του laquoΑγίουraquo ως αξία και σκοπό της ζωής την αξιόλογη συγγραφική και

κοινωνική δράση των Πατέρων της Εκκλησίας τις φιλανθρωπικές δραστηριότητες

Ιεροεξεταστές συγχωροχάρτια και παποκαισαρικές τρομοκρατίες δεν θα βρούμε στο

Βυζάντιο Όποιες κι αν είναι οι σκιές στην ιστορία του το Βυζάντιο έχει βγάλει χώρες από

την βαρβαρότητα και έχει διδάξει την εκλέπτυνση των ηθών laquoΓια χίλια τόσα χρόνιαraquo

υποστηρίζει ο αντικειμενικός και ακριβοδίκαιος Ρώσος βυζαντινολόγος καθηγητής πατήρ

Ιωάννης Meyendorf laquoη Κωνσταντινούπολη ήταν το κέντρο ενός κόσμου πνευματικού

φωτόςraquo Το Βυζάντιο ασκούσε πάνω σε όλους τους Σλάβους μια μαγεία που κανένα

χριστιανικό κέντρο της Δύσης δεν μπορούσε να συναγωνιστεί

Η Πριγκίπισσα Όλγα του Κιέβου μητέρα του Σβιατοσλάβου ασπάστηκε αμέσως τον

Χριστιανισμό Σε μια επίσκεψή της στην Κωνσταντινούπολη έγινε δεκτή με τιμές από τον

αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ (957) Ο εγγονός της Βλαδίμηρος γιος του Σβιατοσλάβου

ακολούθησε το παράδειγμά της Όχι μόνο βαφτίστηκε ο ίδιος προσωπικά αλλά έκανε

τον Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της Ρωσίας Ο Βλαδίμηρος έγινε και γαμπρός του

Βασιλείου του Β΄ παίρνοντας σύζυγό του την Άννα αδελφή του βυζαντινού

αυτοκράτορα

Παρά τις άστοχες ανιστόρητες και κακόβουλες θέσεις μερικών laquoιστορικώνraquo η

προσέλευση των Ρώσων και λοιπών Σλάβων στον Χριστιανισμό και τα δόγματα της

Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ήταν στην πραγματικότητα αποτέλεσμα ελεύθερης

επιλογής των ίδιων

Στο ρωσικό laquoΠρωινό Χρονικόraquo που γράφτηκε στο Κίεβο τον 11ο αιώνα -κύρια πηγή

ιστορικής μνείας για την ύπαρξη της Ρωσίας ως έθνος- γενεές Ρώσων διάβαζαν την

έκθεση των απεσταλμένων του Βλαδίμηρου στην Κωνσταντινούπολη Αφού

παρακολούθησαν την Ορθόδοξη βυζαντινή Θεία Λειτουργία στον Ι Ναό της του Θεού

Σοφίας μετέφεραν στον Βλαδίμηρο οι Πρέσβεις τις εντυπώσεις τους laquoΜας οδήγησαν σε

κτίρια όπου λάτρευαν το Θεό τους -εννοούν την Μεγάλη Εκκλησία της Αγ Σοφίας- και

δεν γνωρίζουμε αν ήμασταν στον Ουρανό ή στην γη Επειδή στην γη δεν υπάρχει τέτοια

λαμπρότητα και τέτοια ομορφιά και είμαστε σε αμηχανία πώς να την περιγράψουμε

Γνωρίζουμε μόνο ότι εκεί ο Θεός κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπουςraquo Έτσι ο

φιλομαθής φιλόθεος και φιλάγιος ιερός Φώτιος πέτυχε με την ιεραποστολή της

Μοραβίας και το έργο των μαθητών -φίλων του Κυρίλλου και Μεθοδίου- οι Ρώσοι να μη

αντιμετωπίσουν γλωσσικό φραγμό και να ασπασθούν αμέσως τον Ορθόδοξο

Βυζαντινό χριστιανισμό που διευρύνθηκε γρήγορα όχι μόνο στους Σλάβους της

Βαλκανικής αλλά και σε ολόκληρη την ανατολική Ευρώπη μέχρι τον Αρκτικό Ωκεανό

διατηρώντας την οικουμενική σημασία του

11

Δεχόμενοι οι Ρώσοι την Βυζαντινή Ορθοδοξία έμαθαν καλά από τους Έλληνες-

Ρωμιούς-Βυζαντινούς ότι τα δόγματα είναι δυνατόν να εκφρασθούν με λειτουργικό

κάλλος με μουσική με ψηφιδωτά και αγιογραφίες Τις πλευρές αυτές των Βυζαντινών οι

Ρώσοι του Κιέβου τις αγάπησαν και τις ανέπτυξαν Ο Καθεδρικός Ναός που έκτισε ο

Ιαροσλάβος στο Κίεβο το λαμπρό αυτό μνημείο βυζαντινής τέχνης αφιερώθηκε στην

laquoΑγία Σοφίαraquo και διακοσμήθηκε από τους καλύτερους Έλληνες δασκάλους του είδους

που ήταν δυνατόν να βρεθούν (1037-1046) Η laquoΜονή των Σπηλαίωνraquo στο Κίεβο

υιοθέτησε το τυπικό της Μονής του Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως Οι Ρώσοι έγιναν

καλοί μαθητές στις όψεις εκείνες της Χριστιανικής Πίστης που απαιτούν διαισθητική

εμπειρία της αλήθειας και της ομορφιάς Και εφόσον στον χριστιανισμό της Ανατολής η

εικονογράφηση και η τιμή των Αγίων Εικόνων προϋποθέτει πολύ σωστά την θεολογία

της ενανθρωπίσεως του Σωτήρος η επιτυχής αυτή εισαγωγή βυζαντινής Τέχνης είχε

παραπάνω από αισθητική σημασία

Ο θρίαμβος του laquoΠαλαμισμούraquo στο Βυζάντιο δημιούργησε έργα λαμπρά στην

ορθόδοξη ρωσική ψυχή Ο Θεοφάνης ο Έλληνας υπήρξε στενός φίλος του Επιφανίου

του Σοφού του συγγραφέα του Βίου του αγίου Σεργίου Ο Επιφάνιος επαινεί τον

Θεοφάνη για το πνευματικό μεταφυσικό ύφος του laquoΌχι μόνο δεν υπάρχει ασυμβίβαστο

στις θέσεις του Γ Παλαμάraquo γράφει ο Ρώσος ιστορικός της βυζαντινής τέχνης

Μ Alpatov laquoτην τέχνη του Θεοφάνη του Έλληνα και του Andrej Rubljov αλλά σαφώς

καλλιτέχνες θεολόγοι αγιογράφοι και μοναχοί Έλληνες και Ρώσοι βαπτίζονταν και

ανήκαν στο ίδιο καλλιτεχνικό και πνευματικό περιβάλλονraquo Αλλά και στο κοινωνικό πεδίο

οι Ρώσοι πολιτικοί ηγέτες μετά τον εκχριστιανισμό τους έμειναν αφοσιωμένοι στο

Βυζάντιο και επιζητούσαν να γίνουν γαμπροί του Βυζαντίου Ο νεώτερος γιος του

Ιαροσλάβου ήθελε επίμονα να γίνει laquoβυζαντινόςraquo γιrsquo αυτό και παντρεύτηκε την κόρη του

Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1046) Από το γάμο αυτό γεννήθηκε ο Βλαδίμηρος

που θα παίξει σπουδαίο πνευματικό ρόλο στο Κίεβο και θα γίνει το σύμβολο της

βυζαντινής αυτοκρατορικής κληρονομιάς στη Ρωσία

Μια πρόσφατη δήλωση του πατρός Τύχωνος λαμπρού θεολόγου στην Ιερά Μονή

Σρίτενσκυ στη Μόσχα αξίζει να αναφερθεί ως κατακλείδα αυτής της περιληπτικής

ιστορικής αναδρομής γιατί δείχνει κατάδηλα αυτό το δεσμό Βυζαντίου και Ρωσίας laquoΟ

ρωσικός ορθόδοξος λαός παρά τους φοβερούς διωγμούς που υπέστη από τους

άθεους δεν απώλεσε την πίστη του δεν πρόδωσε την Ορθοδοξία που έλαβε από το

Βυζάντιο πριν χίλια χρόνιαraquo Αυτό αποδείχνεται στη ζωή και το έργο του κορυφαίου

σύγχρονου αγίου και λαμπρού επιστήμονος καθηγητού της χειρουργικής

αρχιεπισκόπου Λουκά Συμφερουπόλεως του οποίου η μνήμη εορτάζει κατrsquo αυτάς κάθε

ορθόδοξη ψυχή

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Ρωσία ως τον 14ο αιώνα

Στο ιστορικό προσκήνιο του Βυζαντίου το όνομα Ρως εμφανίστηκε για πρώτη

φορά σε δυτική πηγή του 839 όταν μαζί με πρεσβεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου προς

το Λουδοβίκο τον Ευσεβή ταξίδεψαν και Ρως εφοδιασμένοι με επιστολή του Θεοφίλου

Όμως σε βυζαντινές πηγές αναφέρονται για πρώτη φορά με αφορμή τη ρωσική

επίθεση στην Κωνσταντινούπολη του 869 όπου και παρουσιάζονται ως έθνος βάρβαρο

και απολίτιστο Ο κίνδυνος τον οποίον εκπροσωπούσαν οδήγησε σε προσπάθεια

προσεταιρισμού τους δια της θρησκευτικής διπλωματίας Σύμφωνα με τον Πατριάρχη

12

Φώτιο λίγο μετά την επίθεση πρεσβευτές των Ρως ζήτησαν να βαπτισθούν όπως και

έγινε Η πρώτη προσπάθεια εκχριστιανισμού των Ρώσων δεν οδήγησε στον

εκχριστιανισμό όλου του ρωσικού λαού Όμως αυτοί οι πρώτοι δεσμοί που

δημιουργήθηκαν δεν εξέλειψαν ποτέ ολοκληρωτικά αφού μια χριστιανική κοινότητα έστω

και ολιγάριθμη επεβίωσε τουλάχιστον στο Κίεβο Ο τελικός εκχριστιανισμός

πραγματοποιήθηκε επί του ηγεμόνα Βλαδίμηρου το 988 Σημαντικό στοιχείο που

συνέβαλε στον εκχριστιανισμό των Ρως ήταν ο γάμος του Ρώσου ηγεμόνα με την

πορφυρογέννητη αδερφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Άννα αλλά και ο θαυμασμός

των Ρώσων για τη λειτουργική και λατρευτική γενικότερα ζωή των Βυζαντινών

Η Βάπτιση των Ρώσων

Μολονότι ο Βλαδίμηρος και οι διάδοχοί του ήταν ανεξάρτητοι απrsquo το βυζαντινό

έλεγχο σε πολιτικά θέματα ο εκχριστιανισμός των Ρώσων αποτέλεσε την έναρξη μιας

νέας πνευματικής και πολιτιστικής στροφής του λαού και του κράτους Ήδη ο Φώτιος τον

9ο αιώνα αναφέρει ότι οι Ρώσοι αφού βαπτίσθηκαν έγιναν laquoυπήκοοι και φίλοιraquo του

Βυζαντίου πως στο εξής θα υπάγονταν στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως

Ορθόδοξοι Χριστιανοί και θα αναγνώριζαν το κύρος του αυτοκράτορα ως του

επικεφαλής όλου του χριστιανικού κόσμου Οι Ρώσοι ηγεμόνες αναγνώριζαν ότι ο

αυτοκράτορας ως κεφαλή της Χριστιανικής Κοινότητας κατείχε μια ιδεολογική

δικαιοδοσία επί της Ρωσίας Ήταν μέλη της ιδεατής οικογένειας των ηγεμόνων επί της

οποίας προΐστατο ο αυτοκράτορας με μια διπλή ιδιότητα του paterfamilias και του

αντιπροσώπου του Θεού Η πίστη των Ρώσων προς την αυτοκρατορία διασφαλιζόταν

κυρίως μέσω των μητροπολιτών του Κιέβου οι οποίοι ουσιαστικά αντιπροσώπευαν και

την πνευματική εξουσία του πατριάρχη αλλά και τα συμφέροντα του αυτοκράτορα

Τα δεδομένα όμως που ίσχυαν απrsquo τα τέλη του 10ου αιώνα μεταβλήθηκαν ριζικά

κατά το 13ο αιώνα Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης απrsquo τους Σταυροφόρους το

1204 και η κατάκτηση των ρωσικών πριγκιπάτων από τους Μογγόλους του Μπακού στο

διάστημα 1237-1240 (εγγονού του Τζενγκίς Χαν) επηρέασαν τις βυζαντινό-ρωσικές

σχέσεις τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα Το άμεσο αποτέλεσμα των γεγονότων

6

εκτεινόταν στη σημερινή ΒΔ Ρωσία δηλ έναν αιώνα νωρίτερα απ ότι αναφέρει το

Πρώτο Χρονικό Η πλήρης κυριαρχία τους και η ίδρυση του Κράτους των Ρως που ήταν

αποτέλεσμα της στρατιωτικής υπεροχής και της ηγεμονίας τους στο εμπόριο

τοποθετείται στα τέλη του 9ου αιώνα Στο νέο κράτος η στρατιωτική και διοικητική

αριστοκρατία ήταν βαραγγική και αποκαλούνταν Ρουρικίδες δηλ παιδιά του Ρούρικ ενώ

η σύνθεση του απλού λαού κυρίως σλαβική

Αφού σταθεροποίησαν την ηγεμονία τους οι Ρως προσπάθησαν να μιμηθούν

τους πλουσιότερους και πιο ανεπτυγμένους νότιους γείτονές τους τους βυζαντινούς

εισήγαγαν το χριστιανισμό (μαζί με το γάμο του Βλαδιμήρου του Κιέβου με τη βυζαντινή

πριγκίπισσα Άννα) και είχαν μόνιμες οικονομικές και πολιτιστικές επαφές με την Πόλη

Γρήγορα όμως οι Βάραγγοι αφομοιώθηκαν στο πολιτισμικό επίπεδο από το

πληθυσμιακά υπέρτερο σλαβικό στοιχείο Αν και παρέμειναν η άρχουσα τάξη του

κράτους η εθνική τους συνείδηση σταδιακά έγινε σλαβική Η γλώσσα τους

εξαφανίσθηκε το 13ο αιώνα

Αντίθετη με τα παραπάνω είναι η αντινορμανιστική θεωρία η οποία

πρωτοδιατυπώθηκε το 19ο αι κυρίως από Σλάβους ιστορικούς Σύμφωνα με αυτήν οι

Ρως ήταν σλαβικό φύλο και οι Βάραγγοι απλοί μισθοφόροι Δέχεται ότι κάποιοι από τους

Βαράγγους ανέλαβαν ανώτερα αξιώματα λόγω της ικανότητάς τους στον πόλεμο αλλά

τίποτα πέραν τούτου Γενικά πάντως η ιστοριογραφία καταγράφει την άποψή τους ως

λανθασμένη και συνδεδεμένη με τον πανσλαβισμό κυρίαρχη ιδεολογία στο σλαβικό

κόσμο κατά το 19ο αιώνα

Οι Βάραγγοι στο Βυζάντιο

Πριν ακόμα κυριεύσουν την περιοχή που σήμερα ονομάζεται Ρωσία οι Βάραγγοι

είχαν αναπτύξει εμπορικές σχέσεις με τους βυζαντινούς οι οποίοι τους ονόμαζαν επίσης

Αβαρυάγους Το 839 ο αυτοκράτορας Θεόφιλος στρατολογεί κάποιους ως

μισθοφόρους και από τότε ξεκινά μια σχέση αγάπης και μίσους Άλλοτε υπηρετούσαν

ως μισθοφόροι άλλοτε επέδραμαν ως εχθροί Μεταξύ 860 και 1043 έχουν καταγραφεί

επτά εκστρατείες των Ρως εναντίον της Κωνσταντινούπολης - καμία από αυτές δεν ήταν

νικηφόρα αφού οι βυζαντινοί υπερτερούσαν στρατιωτικά τόσο σε στρατό όσο και

εξοπλισμό ιδιαίτερα με το υγρό πυρ Εμμέσως όμως οι Ρως αποκόμιζαν κάποια οφέλη

από την επαναδιαπραγμάτευση των εμπορικών συμφωνιών που συνόδευαν τις

συνθήκες ειρήνης

Το 949 Βάραγγοι μισθοφόροι υπηρετούν στο στρατό του Κωνσταντίνου

Πορφυρογέννητου στην εκστρατεία του κατά της Κρήτης Συμπεριλαμβάνονται επίσης

στις δυνάμεις που πολέμησαν εναντίον των Αράβων στη Συρία το 955 Μετά από αυτόν

τον πόλεμο αναβαθμίζονται σε μέλη της επίλεκτης Αυτοκρατορικής Φρουράς

7

Το 988 ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ (Βουλγαροκτόνος) ζήτησε βοήθεια από το

Βάραγγο ηγεμόνα Βλαδίμηρο για να υπερασπισθεί το θρόνο του από το σφετεριστή

Βάρδα Φωκά Ο Βλαδίμηρος έστειλε ένα σώμα 6000 ανδρών και σαν αντάλλαγμα έλαβε

την Άννα αδελφή του αυτοκράτορα - άλλη μία σύζυγος ανάμεσα σε δεκάδες συζύγους

και οκτακόσιες παλλακίδες Το εκστρατευτικό σώμα αποβιβάσθηκε στη Χρυσούπολη και

συνέτριψε τα στρατεύματα των στασιαστών Κατά τη διάρκεια της μάχης ο Φωκάς

υπέστη εγκεφαλικό στη θέα των Βαράγγων πολεμιστών πέθανε επί τόπου και ο στρατός

του τράπηκε σε φυγή Σύμφωνα με αφηγήσεις της εποχής ήταν απίστευτη η αγριότητα

των Βαράγγων οι οποίοι καταδίωκαν τους πολεμιστές του Φωκά και διασκέδαζαν

κόβοντάς τους κομματάκια

H Βαραγγική Φρουρά στο Χρονικό του Ι Σκυλίτζη

Η δυσπιστία του Βασιλείου προς τους ντόπιους στρατιώτες οι δεσμοί που

δημιούργησε με το Κίεβο (και επιβεβαιώθηκαν με τον εκχριστιανισμό των Ρως) αλλά και η

αποδεδειγμένη αξιοπιστία των Βαράγγων μισθοφόρων οδήγησε τον αυτοκράτορα στη

δημιουργία ειδικού τάγματος σωματοφυλάκων που αποκαλέστηκε Τάγμα των

Βαραγγίων και Βαραγγική Φρουρά Με το πέρασμα των χρόνων οι επόμενοι

αυτοκράτορες στρατολογούσαν νέους μισθοφόρους και από άλλους βίκινγκ λαούς -

Νορβηγοί Σουηδοί Δανοί Σε αυτούς προστέθηκαν και Αγγλοσάξονες πρόσφυγες μετά

τη νορμανδική εισβολή στην Αγγλία Σε αντίθεση με τους βυζαντινούς στρατιώτες που

ήταν συνήθως επιρρεπείς σε πραξικοπήματα βάσει προσωπικών φιλοδοξιών των

στρατηγών η Βαραγγική Φρουρά είχε το χαρακτηριστικό της απόλυτης πίστης στο

θρόνο και όχι στα πρόσωπα Κύριο όπλο της ήταν το μακρύ τσεκούρι αλλά ήταν καλή

και στη χρήση του σπαθιού και του τόξου

Ίσως οι αναφορές στη μέχρι θανάτου πίστη της Βαραγγικής Φρουράς στο θρόνο

να είναι υπερβολικές Έχει καταγραφεί μέχρι και συμμετοχή της σε πραξικόπημα το 1071

8

όταν ο Ρωμανός Διογένης ηττήθηκε από τον Τουρκμένο σουλτάνο Αλπ Αρσλάν στο

Μαντζικέρτ Επικεφαλής της κίνησης ήταν ο θετός γιος του αυτοκράτορα Ιωάννης

Δούκας Αυτός χώρισε τους Βαράγγους σε δύο τμήματα - ένα πήγε στο παλάτι και

ανακήρυξε νέο αυτοκράτορα το Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα (Παραπινάκη) και το άλλο συνέλαβε

την Ευδοκία σύζυγο του Ρωμανού

Πέρα από την προστασία του αυτοκράτορα σε καιρό ειρήνης η Φρουρά

συμμετείχε ενεργά ως επίλεκτο σώμα και στους πολέμους Ήταν παρόντες στη μάχη της

Βέρροιας υπό τον Ιωάννη Β΄ Κομνηνό ενώ κατά την πρώτη άλωση της

Κωνσταντινούπολης (1204) ήταν το μόνο τμήμα του στρατού που κατάφερε να νικήσει

τους Φράγκους στη ζώνη ευθύνης του

Βυζαντινή κληρονομιά στη Ρωσία

Δεν είναι λίγες οι ευρωπαϊκές χώρες που υιοθέτησαν την Ορθοδοξία από το

Βυζάντιο και δέχτηκαν έτσι ως θεμέλιο της φιλολογικής και πνευμα- τικής τους

πολιτιστικής παράδοσης ολόκληρη τη βυζαντινή λειτουργία μετα- φρασμένη στα

σλαβικά καθώς και την ιδέα μιας οικουμενικής Αυτοκρατορί- ας που μερίμνα για την

ενότητα της Χριστιανοσύνης Απ όλες αυτές τις χώρες μόνο η Ρωσία έμεινε

απρόσβλητη από την τουρκική κατάκτηση Από την ιστορική σκοπιά επομένως το

πρόβλημα του laquoΒυζαντίου μετά το Βυζάντιοraquo είναι διαφορετικό για τη Ρωσία σε σχέση με

τα άλλα βαλκανικά κράτη Ο εκχριστιανισμός της πριγκίπισσας Όλγας (957) και

αργότερα του εγγονού της Βλαδίμηρου (988-989) στάθηκε η απαρχή ώστε η laquoγη των

Ρως raquo που εκτεινόταν από τα Καρπάθια όρη μέχρι τον Βόλγα και από το Νόβγκοροντ

μέχρι τις στέπες που κατοικούνταν από τους Χαζάρους και τους Πετσενέγους να γίνει

μέρος της laquoΒυζαντινής Κοινοπολιτείαςraquo χωρίς όμως και να καταστεί ποτέ τμήμα της

Αυτοκρατορίας Οι Ρώσοι πρίγκιπες αναγνώριζαν την οικουμενική και ηθική υπεροχή του

Ρωμαίου Αυτοκράτορα της Ανατολής όχι όμως και την πολιτική του ανωτερότητα

Παρ όλα αυτά η Εκκλησία της Ρωσίας ήταν διοικητικά εξαρτημένη από το

Βυζάντιο για αιώνες από το 988 μέχρι το 1448 Ο μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας

ήταν κατά κανόνα Έλληνας και διοριζόταν πάντοτε από την Κωνσταντινούπολη Μόνο

κατά την ύστερη περίοδο -δηλαδή τον 13ο και 14ο αιώνα- υπήρξε ομαλή εναλλαγή

Ελλήνων και Ρώσων στην κεφαλή της Εκκλησίας οι Ρώσοι υποψήφιοι όμως έπρεπε να

ταξιδέψουν μέχρι την Κωνσταντινούπολη για να ενθρονιστούν μητροπολίτες Η Εκκλησία

είχε μεγάλη αίγλη και επιρροή επειδή αντιπροσώπευε το μόνο διοικητικό οικοδόμημα που

υπερέβαινε τα όρια της χώρας Πράγματι η Ρωσία του Κιέβου ήταν διαμελισμένη σε

εμπόλεμες ηγεμονίες Αργότερα μετά την ολέθρια κατάκτηση των Μογγόλων (1237-

1240) οι νοτιοανατολικές ηγεμονίες έγιναν τμήμα της Μογγολικής Αυτοκρατορίας με

κέντρο το Πεκίνο ενώ τα τμήματα που έγιναν αργότερα γνωστά ως Ουκρανία και

Λευκορωσία περιήλθαν υπό λιθουανική και πολωνική κατοχή

9

Η Κωνσταντινούπολη Χειρόγραφο του Cristoforo Buondelmonti 1420

Από το Βυζάντιο στη Ρωσία

Είναι γνωστό ότι ο Βυζαντινός Ελληνισμός από την εμφάνισή του στην laquoΠόρταraquo

Ανατολής και Δύσης στο Βόσπορο επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο όπου μια υπερεθνική

ιδέα συνέδεσε τους χριστιανικούς λαούς ή όσους επιζητούσαν να γίνουν χριστιανοί και

στους οποίους ο βυζαντινός Αυτοκράτωρ και ο Οικουμενικός Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως παρείχαν παγκόσμια ηγεσία έστω κι αν ο καθένας από τους

λαούς αυτούς ήταν πολιτικά και οικονομικά ανεξάρτητος Τα Κανονικά Κείμενα που

εδραιώνουν το κύρος της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως είναι σαφέστατα laquoΤον με

τοι της Κωνσταντινουπόλεως Επίσκοπον έχειν τα πρεσβεία της τιμήςhellipδια το είναι αυτών

Νέαν Ρώμηνraquo Σαφώς τα προνόμια της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως βασίζονται

στην αρχή της παραλληλίας ανάμεσα στην πολιτική και εκκλησιαστική οργάνωση της

Χριστιανικής Οικουμένης και το κύρος του Πατριάρχη προερχόταν από το ότι ήταν ο

Επίσκοπος της αυτοκρατορικής Πρωτεύουσας laquoκοινός πατήρ και διδάσκαλος πάσης

της Οικουμένηςraquo Στην laquoΕπαναγωγήraquo γνωστή νομική επιταγή της μακεδονικής περιόδου ο

μέγας Φώτιος επικυρώνει τον πόλο του Πατριάρχη ως laquoΕικών ζώσα του Χριστούraquo laquoΟ

Κωνσταντινουπόλεως θρόνος βασιλεία επικοσμηθείς ταις συνοδικαίς ψήφοις πρώτος

ανερήθηraquo Από τότε που ήλθε η Πρεσβεία των Ρως στην Βασιλεύουσα ο βυζαντινός

αυτοκράτωρ έθεσε μαζί με την Εκκλησία τις ενέργειές του σrsquo ένα κατάλογο υψηλών

προτεραιοτήτων της εξωτερικής θρησκευτικής πολιτικής Έχοντας οι βυζαντινοί

συγκρατήσει αποτελεσματικά Άραβες και άλλους επιβουλείς και έχοντας υπερνικήσει την

μεγάλη εσωτερική κρίση της Εικονομαχίας κάτω από την άξια και ένδοξη Μακεδονική

Δυναστεία (867-1056) ξεκίνησε μια σταθερή και θεαματική εξάπλωση στις χώρες της

κεντρικής Ευρώπης και εκείνες των Ρώς

Αφού η ηγεμονία του Κιέβου ασπάστηκε τον χριστιανισμό ως θρησκεία του

Κράτους η επίδραση του βυζαντινού πολιτισμού πάνω στη Ρωσία έγινε καθοριστικός

παράγων του Ρωσικού πολιτισμού laquoΑυτός καθrsquo εαυτόν ο βαθμός και ο χαρακτήρας της

επίδρασης πρέπει να κατανοηθεί κάτω από το φως των εξής κύριων συστατικών που η

10

σύνθεσή τους καθόριζε τη ζωή της βυζαντινής κοινωνίας στην ελληνική φιλολογική

κληρονομιά και στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη χωρίς αυτά τα ουσιαστικά στοιχεία ο

βυζαντινός τρόπος ζωής στους Ρώσους θα ήταν αδιανόητοςraquo γράφει ο εκ των

κορυφαίων βυζαντινολόγων G Ostrogorsky

Οι επαφές που τόσο ζωντανά περιγράφει ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ο

Πορφυρογέννητος στο De administrando Imperio απόκτησαν μια εντελώς νέα σημασία

όταν η Ρωσία δέχτηκε από το Βυζάντιο τη θρησκευτική της πίστη την εκκλησιαστική

ιεραρχία τη φιλολογία σε μετάφραση την τέχνη την πνευματική της ιδεολογία την

προβολή του laquoΑγίουraquo ως αξία και σκοπό της ζωής την αξιόλογη συγγραφική και

κοινωνική δράση των Πατέρων της Εκκλησίας τις φιλανθρωπικές δραστηριότητες

Ιεροεξεταστές συγχωροχάρτια και παποκαισαρικές τρομοκρατίες δεν θα βρούμε στο

Βυζάντιο Όποιες κι αν είναι οι σκιές στην ιστορία του το Βυζάντιο έχει βγάλει χώρες από

την βαρβαρότητα και έχει διδάξει την εκλέπτυνση των ηθών laquoΓια χίλια τόσα χρόνιαraquo

υποστηρίζει ο αντικειμενικός και ακριβοδίκαιος Ρώσος βυζαντινολόγος καθηγητής πατήρ

Ιωάννης Meyendorf laquoη Κωνσταντινούπολη ήταν το κέντρο ενός κόσμου πνευματικού

φωτόςraquo Το Βυζάντιο ασκούσε πάνω σε όλους τους Σλάβους μια μαγεία που κανένα

χριστιανικό κέντρο της Δύσης δεν μπορούσε να συναγωνιστεί

Η Πριγκίπισσα Όλγα του Κιέβου μητέρα του Σβιατοσλάβου ασπάστηκε αμέσως τον

Χριστιανισμό Σε μια επίσκεψή της στην Κωνσταντινούπολη έγινε δεκτή με τιμές από τον

αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ (957) Ο εγγονός της Βλαδίμηρος γιος του Σβιατοσλάβου

ακολούθησε το παράδειγμά της Όχι μόνο βαφτίστηκε ο ίδιος προσωπικά αλλά έκανε

τον Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της Ρωσίας Ο Βλαδίμηρος έγινε και γαμπρός του

Βασιλείου του Β΄ παίρνοντας σύζυγό του την Άννα αδελφή του βυζαντινού

αυτοκράτορα

Παρά τις άστοχες ανιστόρητες και κακόβουλες θέσεις μερικών laquoιστορικώνraquo η

προσέλευση των Ρώσων και λοιπών Σλάβων στον Χριστιανισμό και τα δόγματα της

Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ήταν στην πραγματικότητα αποτέλεσμα ελεύθερης

επιλογής των ίδιων

Στο ρωσικό laquoΠρωινό Χρονικόraquo που γράφτηκε στο Κίεβο τον 11ο αιώνα -κύρια πηγή

ιστορικής μνείας για την ύπαρξη της Ρωσίας ως έθνος- γενεές Ρώσων διάβαζαν την

έκθεση των απεσταλμένων του Βλαδίμηρου στην Κωνσταντινούπολη Αφού

παρακολούθησαν την Ορθόδοξη βυζαντινή Θεία Λειτουργία στον Ι Ναό της του Θεού

Σοφίας μετέφεραν στον Βλαδίμηρο οι Πρέσβεις τις εντυπώσεις τους laquoΜας οδήγησαν σε

κτίρια όπου λάτρευαν το Θεό τους -εννοούν την Μεγάλη Εκκλησία της Αγ Σοφίας- και

δεν γνωρίζουμε αν ήμασταν στον Ουρανό ή στην γη Επειδή στην γη δεν υπάρχει τέτοια

λαμπρότητα και τέτοια ομορφιά και είμαστε σε αμηχανία πώς να την περιγράψουμε

Γνωρίζουμε μόνο ότι εκεί ο Θεός κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπουςraquo Έτσι ο

φιλομαθής φιλόθεος και φιλάγιος ιερός Φώτιος πέτυχε με την ιεραποστολή της

Μοραβίας και το έργο των μαθητών -φίλων του Κυρίλλου και Μεθοδίου- οι Ρώσοι να μη

αντιμετωπίσουν γλωσσικό φραγμό και να ασπασθούν αμέσως τον Ορθόδοξο

Βυζαντινό χριστιανισμό που διευρύνθηκε γρήγορα όχι μόνο στους Σλάβους της

Βαλκανικής αλλά και σε ολόκληρη την ανατολική Ευρώπη μέχρι τον Αρκτικό Ωκεανό

διατηρώντας την οικουμενική σημασία του

11

Δεχόμενοι οι Ρώσοι την Βυζαντινή Ορθοδοξία έμαθαν καλά από τους Έλληνες-

Ρωμιούς-Βυζαντινούς ότι τα δόγματα είναι δυνατόν να εκφρασθούν με λειτουργικό

κάλλος με μουσική με ψηφιδωτά και αγιογραφίες Τις πλευρές αυτές των Βυζαντινών οι

Ρώσοι του Κιέβου τις αγάπησαν και τις ανέπτυξαν Ο Καθεδρικός Ναός που έκτισε ο

Ιαροσλάβος στο Κίεβο το λαμπρό αυτό μνημείο βυζαντινής τέχνης αφιερώθηκε στην

laquoΑγία Σοφίαraquo και διακοσμήθηκε από τους καλύτερους Έλληνες δασκάλους του είδους

που ήταν δυνατόν να βρεθούν (1037-1046) Η laquoΜονή των Σπηλαίωνraquo στο Κίεβο

υιοθέτησε το τυπικό της Μονής του Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως Οι Ρώσοι έγιναν

καλοί μαθητές στις όψεις εκείνες της Χριστιανικής Πίστης που απαιτούν διαισθητική

εμπειρία της αλήθειας και της ομορφιάς Και εφόσον στον χριστιανισμό της Ανατολής η

εικονογράφηση και η τιμή των Αγίων Εικόνων προϋποθέτει πολύ σωστά την θεολογία

της ενανθρωπίσεως του Σωτήρος η επιτυχής αυτή εισαγωγή βυζαντινής Τέχνης είχε

παραπάνω από αισθητική σημασία

Ο θρίαμβος του laquoΠαλαμισμούraquo στο Βυζάντιο δημιούργησε έργα λαμπρά στην

ορθόδοξη ρωσική ψυχή Ο Θεοφάνης ο Έλληνας υπήρξε στενός φίλος του Επιφανίου

του Σοφού του συγγραφέα του Βίου του αγίου Σεργίου Ο Επιφάνιος επαινεί τον

Θεοφάνη για το πνευματικό μεταφυσικό ύφος του laquoΌχι μόνο δεν υπάρχει ασυμβίβαστο

στις θέσεις του Γ Παλαμάraquo γράφει ο Ρώσος ιστορικός της βυζαντινής τέχνης

Μ Alpatov laquoτην τέχνη του Θεοφάνη του Έλληνα και του Andrej Rubljov αλλά σαφώς

καλλιτέχνες θεολόγοι αγιογράφοι και μοναχοί Έλληνες και Ρώσοι βαπτίζονταν και

ανήκαν στο ίδιο καλλιτεχνικό και πνευματικό περιβάλλονraquo Αλλά και στο κοινωνικό πεδίο

οι Ρώσοι πολιτικοί ηγέτες μετά τον εκχριστιανισμό τους έμειναν αφοσιωμένοι στο

Βυζάντιο και επιζητούσαν να γίνουν γαμπροί του Βυζαντίου Ο νεώτερος γιος του

Ιαροσλάβου ήθελε επίμονα να γίνει laquoβυζαντινόςraquo γιrsquo αυτό και παντρεύτηκε την κόρη του

Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1046) Από το γάμο αυτό γεννήθηκε ο Βλαδίμηρος

που θα παίξει σπουδαίο πνευματικό ρόλο στο Κίεβο και θα γίνει το σύμβολο της

βυζαντινής αυτοκρατορικής κληρονομιάς στη Ρωσία

Μια πρόσφατη δήλωση του πατρός Τύχωνος λαμπρού θεολόγου στην Ιερά Μονή

Σρίτενσκυ στη Μόσχα αξίζει να αναφερθεί ως κατακλείδα αυτής της περιληπτικής

ιστορικής αναδρομής γιατί δείχνει κατάδηλα αυτό το δεσμό Βυζαντίου και Ρωσίας laquoΟ

ρωσικός ορθόδοξος λαός παρά τους φοβερούς διωγμούς που υπέστη από τους

άθεους δεν απώλεσε την πίστη του δεν πρόδωσε την Ορθοδοξία που έλαβε από το

Βυζάντιο πριν χίλια χρόνιαraquo Αυτό αποδείχνεται στη ζωή και το έργο του κορυφαίου

σύγχρονου αγίου και λαμπρού επιστήμονος καθηγητού της χειρουργικής

αρχιεπισκόπου Λουκά Συμφερουπόλεως του οποίου η μνήμη εορτάζει κατrsquo αυτάς κάθε

ορθόδοξη ψυχή

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Ρωσία ως τον 14ο αιώνα

Στο ιστορικό προσκήνιο του Βυζαντίου το όνομα Ρως εμφανίστηκε για πρώτη

φορά σε δυτική πηγή του 839 όταν μαζί με πρεσβεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου προς

το Λουδοβίκο τον Ευσεβή ταξίδεψαν και Ρως εφοδιασμένοι με επιστολή του Θεοφίλου

Όμως σε βυζαντινές πηγές αναφέρονται για πρώτη φορά με αφορμή τη ρωσική

επίθεση στην Κωνσταντινούπολη του 869 όπου και παρουσιάζονται ως έθνος βάρβαρο

και απολίτιστο Ο κίνδυνος τον οποίον εκπροσωπούσαν οδήγησε σε προσπάθεια

προσεταιρισμού τους δια της θρησκευτικής διπλωματίας Σύμφωνα με τον Πατριάρχη

12

Φώτιο λίγο μετά την επίθεση πρεσβευτές των Ρως ζήτησαν να βαπτισθούν όπως και

έγινε Η πρώτη προσπάθεια εκχριστιανισμού των Ρώσων δεν οδήγησε στον

εκχριστιανισμό όλου του ρωσικού λαού Όμως αυτοί οι πρώτοι δεσμοί που

δημιουργήθηκαν δεν εξέλειψαν ποτέ ολοκληρωτικά αφού μια χριστιανική κοινότητα έστω

και ολιγάριθμη επεβίωσε τουλάχιστον στο Κίεβο Ο τελικός εκχριστιανισμός

πραγματοποιήθηκε επί του ηγεμόνα Βλαδίμηρου το 988 Σημαντικό στοιχείο που

συνέβαλε στον εκχριστιανισμό των Ρως ήταν ο γάμος του Ρώσου ηγεμόνα με την

πορφυρογέννητη αδερφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Άννα αλλά και ο θαυμασμός

των Ρώσων για τη λειτουργική και λατρευτική γενικότερα ζωή των Βυζαντινών

Η Βάπτιση των Ρώσων

Μολονότι ο Βλαδίμηρος και οι διάδοχοί του ήταν ανεξάρτητοι απrsquo το βυζαντινό

έλεγχο σε πολιτικά θέματα ο εκχριστιανισμός των Ρώσων αποτέλεσε την έναρξη μιας

νέας πνευματικής και πολιτιστικής στροφής του λαού και του κράτους Ήδη ο Φώτιος τον

9ο αιώνα αναφέρει ότι οι Ρώσοι αφού βαπτίσθηκαν έγιναν laquoυπήκοοι και φίλοιraquo του

Βυζαντίου πως στο εξής θα υπάγονταν στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως

Ορθόδοξοι Χριστιανοί και θα αναγνώριζαν το κύρος του αυτοκράτορα ως του

επικεφαλής όλου του χριστιανικού κόσμου Οι Ρώσοι ηγεμόνες αναγνώριζαν ότι ο

αυτοκράτορας ως κεφαλή της Χριστιανικής Κοινότητας κατείχε μια ιδεολογική

δικαιοδοσία επί της Ρωσίας Ήταν μέλη της ιδεατής οικογένειας των ηγεμόνων επί της

οποίας προΐστατο ο αυτοκράτορας με μια διπλή ιδιότητα του paterfamilias και του

αντιπροσώπου του Θεού Η πίστη των Ρώσων προς την αυτοκρατορία διασφαλιζόταν

κυρίως μέσω των μητροπολιτών του Κιέβου οι οποίοι ουσιαστικά αντιπροσώπευαν και

την πνευματική εξουσία του πατριάρχη αλλά και τα συμφέροντα του αυτοκράτορα

Τα δεδομένα όμως που ίσχυαν απrsquo τα τέλη του 10ου αιώνα μεταβλήθηκαν ριζικά

κατά το 13ο αιώνα Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης απrsquo τους Σταυροφόρους το

1204 και η κατάκτηση των ρωσικών πριγκιπάτων από τους Μογγόλους του Μπακού στο

διάστημα 1237-1240 (εγγονού του Τζενγκίς Χαν) επηρέασαν τις βυζαντινό-ρωσικές

σχέσεις τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα Το άμεσο αποτέλεσμα των γεγονότων

7

Το 988 ο αυτοκράτορας Βασίλειος Β΄ (Βουλγαροκτόνος) ζήτησε βοήθεια από το

Βάραγγο ηγεμόνα Βλαδίμηρο για να υπερασπισθεί το θρόνο του από το σφετεριστή

Βάρδα Φωκά Ο Βλαδίμηρος έστειλε ένα σώμα 6000 ανδρών και σαν αντάλλαγμα έλαβε

την Άννα αδελφή του αυτοκράτορα - άλλη μία σύζυγος ανάμεσα σε δεκάδες συζύγους

και οκτακόσιες παλλακίδες Το εκστρατευτικό σώμα αποβιβάσθηκε στη Χρυσούπολη και

συνέτριψε τα στρατεύματα των στασιαστών Κατά τη διάρκεια της μάχης ο Φωκάς

υπέστη εγκεφαλικό στη θέα των Βαράγγων πολεμιστών πέθανε επί τόπου και ο στρατός

του τράπηκε σε φυγή Σύμφωνα με αφηγήσεις της εποχής ήταν απίστευτη η αγριότητα

των Βαράγγων οι οποίοι καταδίωκαν τους πολεμιστές του Φωκά και διασκέδαζαν

κόβοντάς τους κομματάκια

H Βαραγγική Φρουρά στο Χρονικό του Ι Σκυλίτζη

Η δυσπιστία του Βασιλείου προς τους ντόπιους στρατιώτες οι δεσμοί που

δημιούργησε με το Κίεβο (και επιβεβαιώθηκαν με τον εκχριστιανισμό των Ρως) αλλά και η

αποδεδειγμένη αξιοπιστία των Βαράγγων μισθοφόρων οδήγησε τον αυτοκράτορα στη

δημιουργία ειδικού τάγματος σωματοφυλάκων που αποκαλέστηκε Τάγμα των

Βαραγγίων και Βαραγγική Φρουρά Με το πέρασμα των χρόνων οι επόμενοι

αυτοκράτορες στρατολογούσαν νέους μισθοφόρους και από άλλους βίκινγκ λαούς -

Νορβηγοί Σουηδοί Δανοί Σε αυτούς προστέθηκαν και Αγγλοσάξονες πρόσφυγες μετά

τη νορμανδική εισβολή στην Αγγλία Σε αντίθεση με τους βυζαντινούς στρατιώτες που

ήταν συνήθως επιρρεπείς σε πραξικοπήματα βάσει προσωπικών φιλοδοξιών των

στρατηγών η Βαραγγική Φρουρά είχε το χαρακτηριστικό της απόλυτης πίστης στο

θρόνο και όχι στα πρόσωπα Κύριο όπλο της ήταν το μακρύ τσεκούρι αλλά ήταν καλή

και στη χρήση του σπαθιού και του τόξου

Ίσως οι αναφορές στη μέχρι θανάτου πίστη της Βαραγγικής Φρουράς στο θρόνο

να είναι υπερβολικές Έχει καταγραφεί μέχρι και συμμετοχή της σε πραξικόπημα το 1071

8

όταν ο Ρωμανός Διογένης ηττήθηκε από τον Τουρκμένο σουλτάνο Αλπ Αρσλάν στο

Μαντζικέρτ Επικεφαλής της κίνησης ήταν ο θετός γιος του αυτοκράτορα Ιωάννης

Δούκας Αυτός χώρισε τους Βαράγγους σε δύο τμήματα - ένα πήγε στο παλάτι και

ανακήρυξε νέο αυτοκράτορα το Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα (Παραπινάκη) και το άλλο συνέλαβε

την Ευδοκία σύζυγο του Ρωμανού

Πέρα από την προστασία του αυτοκράτορα σε καιρό ειρήνης η Φρουρά

συμμετείχε ενεργά ως επίλεκτο σώμα και στους πολέμους Ήταν παρόντες στη μάχη της

Βέρροιας υπό τον Ιωάννη Β΄ Κομνηνό ενώ κατά την πρώτη άλωση της

Κωνσταντινούπολης (1204) ήταν το μόνο τμήμα του στρατού που κατάφερε να νικήσει

τους Φράγκους στη ζώνη ευθύνης του

Βυζαντινή κληρονομιά στη Ρωσία

Δεν είναι λίγες οι ευρωπαϊκές χώρες που υιοθέτησαν την Ορθοδοξία από το

Βυζάντιο και δέχτηκαν έτσι ως θεμέλιο της φιλολογικής και πνευμα- τικής τους

πολιτιστικής παράδοσης ολόκληρη τη βυζαντινή λειτουργία μετα- φρασμένη στα

σλαβικά καθώς και την ιδέα μιας οικουμενικής Αυτοκρατορί- ας που μερίμνα για την

ενότητα της Χριστιανοσύνης Απ όλες αυτές τις χώρες μόνο η Ρωσία έμεινε

απρόσβλητη από την τουρκική κατάκτηση Από την ιστορική σκοπιά επομένως το

πρόβλημα του laquoΒυζαντίου μετά το Βυζάντιοraquo είναι διαφορετικό για τη Ρωσία σε σχέση με

τα άλλα βαλκανικά κράτη Ο εκχριστιανισμός της πριγκίπισσας Όλγας (957) και

αργότερα του εγγονού της Βλαδίμηρου (988-989) στάθηκε η απαρχή ώστε η laquoγη των

Ρως raquo που εκτεινόταν από τα Καρπάθια όρη μέχρι τον Βόλγα και από το Νόβγκοροντ

μέχρι τις στέπες που κατοικούνταν από τους Χαζάρους και τους Πετσενέγους να γίνει

μέρος της laquoΒυζαντινής Κοινοπολιτείαςraquo χωρίς όμως και να καταστεί ποτέ τμήμα της

Αυτοκρατορίας Οι Ρώσοι πρίγκιπες αναγνώριζαν την οικουμενική και ηθική υπεροχή του

Ρωμαίου Αυτοκράτορα της Ανατολής όχι όμως και την πολιτική του ανωτερότητα

Παρ όλα αυτά η Εκκλησία της Ρωσίας ήταν διοικητικά εξαρτημένη από το

Βυζάντιο για αιώνες από το 988 μέχρι το 1448 Ο μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας

ήταν κατά κανόνα Έλληνας και διοριζόταν πάντοτε από την Κωνσταντινούπολη Μόνο

κατά την ύστερη περίοδο -δηλαδή τον 13ο και 14ο αιώνα- υπήρξε ομαλή εναλλαγή

Ελλήνων και Ρώσων στην κεφαλή της Εκκλησίας οι Ρώσοι υποψήφιοι όμως έπρεπε να

ταξιδέψουν μέχρι την Κωνσταντινούπολη για να ενθρονιστούν μητροπολίτες Η Εκκλησία

είχε μεγάλη αίγλη και επιρροή επειδή αντιπροσώπευε το μόνο διοικητικό οικοδόμημα που

υπερέβαινε τα όρια της χώρας Πράγματι η Ρωσία του Κιέβου ήταν διαμελισμένη σε

εμπόλεμες ηγεμονίες Αργότερα μετά την ολέθρια κατάκτηση των Μογγόλων (1237-

1240) οι νοτιοανατολικές ηγεμονίες έγιναν τμήμα της Μογγολικής Αυτοκρατορίας με

κέντρο το Πεκίνο ενώ τα τμήματα που έγιναν αργότερα γνωστά ως Ουκρανία και

Λευκορωσία περιήλθαν υπό λιθουανική και πολωνική κατοχή

9

Η Κωνσταντινούπολη Χειρόγραφο του Cristoforo Buondelmonti 1420

Από το Βυζάντιο στη Ρωσία

Είναι γνωστό ότι ο Βυζαντινός Ελληνισμός από την εμφάνισή του στην laquoΠόρταraquo

Ανατολής και Δύσης στο Βόσπορο επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο όπου μια υπερεθνική

ιδέα συνέδεσε τους χριστιανικούς λαούς ή όσους επιζητούσαν να γίνουν χριστιανοί και

στους οποίους ο βυζαντινός Αυτοκράτωρ και ο Οικουμενικός Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως παρείχαν παγκόσμια ηγεσία έστω κι αν ο καθένας από τους

λαούς αυτούς ήταν πολιτικά και οικονομικά ανεξάρτητος Τα Κανονικά Κείμενα που

εδραιώνουν το κύρος της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως είναι σαφέστατα laquoΤον με

τοι της Κωνσταντινουπόλεως Επίσκοπον έχειν τα πρεσβεία της τιμήςhellipδια το είναι αυτών

Νέαν Ρώμηνraquo Σαφώς τα προνόμια της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως βασίζονται

στην αρχή της παραλληλίας ανάμεσα στην πολιτική και εκκλησιαστική οργάνωση της

Χριστιανικής Οικουμένης και το κύρος του Πατριάρχη προερχόταν από το ότι ήταν ο

Επίσκοπος της αυτοκρατορικής Πρωτεύουσας laquoκοινός πατήρ και διδάσκαλος πάσης

της Οικουμένηςraquo Στην laquoΕπαναγωγήraquo γνωστή νομική επιταγή της μακεδονικής περιόδου ο

μέγας Φώτιος επικυρώνει τον πόλο του Πατριάρχη ως laquoΕικών ζώσα του Χριστούraquo laquoΟ

Κωνσταντινουπόλεως θρόνος βασιλεία επικοσμηθείς ταις συνοδικαίς ψήφοις πρώτος

ανερήθηraquo Από τότε που ήλθε η Πρεσβεία των Ρως στην Βασιλεύουσα ο βυζαντινός

αυτοκράτωρ έθεσε μαζί με την Εκκλησία τις ενέργειές του σrsquo ένα κατάλογο υψηλών

προτεραιοτήτων της εξωτερικής θρησκευτικής πολιτικής Έχοντας οι βυζαντινοί

συγκρατήσει αποτελεσματικά Άραβες και άλλους επιβουλείς και έχοντας υπερνικήσει την

μεγάλη εσωτερική κρίση της Εικονομαχίας κάτω από την άξια και ένδοξη Μακεδονική

Δυναστεία (867-1056) ξεκίνησε μια σταθερή και θεαματική εξάπλωση στις χώρες της

κεντρικής Ευρώπης και εκείνες των Ρώς

Αφού η ηγεμονία του Κιέβου ασπάστηκε τον χριστιανισμό ως θρησκεία του

Κράτους η επίδραση του βυζαντινού πολιτισμού πάνω στη Ρωσία έγινε καθοριστικός

παράγων του Ρωσικού πολιτισμού laquoΑυτός καθrsquo εαυτόν ο βαθμός και ο χαρακτήρας της

επίδρασης πρέπει να κατανοηθεί κάτω από το φως των εξής κύριων συστατικών που η

10

σύνθεσή τους καθόριζε τη ζωή της βυζαντινής κοινωνίας στην ελληνική φιλολογική

κληρονομιά και στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη χωρίς αυτά τα ουσιαστικά στοιχεία ο

βυζαντινός τρόπος ζωής στους Ρώσους θα ήταν αδιανόητοςraquo γράφει ο εκ των

κορυφαίων βυζαντινολόγων G Ostrogorsky

Οι επαφές που τόσο ζωντανά περιγράφει ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ο

Πορφυρογέννητος στο De administrando Imperio απόκτησαν μια εντελώς νέα σημασία

όταν η Ρωσία δέχτηκε από το Βυζάντιο τη θρησκευτική της πίστη την εκκλησιαστική

ιεραρχία τη φιλολογία σε μετάφραση την τέχνη την πνευματική της ιδεολογία την

προβολή του laquoΑγίουraquo ως αξία και σκοπό της ζωής την αξιόλογη συγγραφική και

κοινωνική δράση των Πατέρων της Εκκλησίας τις φιλανθρωπικές δραστηριότητες

Ιεροεξεταστές συγχωροχάρτια και παποκαισαρικές τρομοκρατίες δεν θα βρούμε στο

Βυζάντιο Όποιες κι αν είναι οι σκιές στην ιστορία του το Βυζάντιο έχει βγάλει χώρες από

την βαρβαρότητα και έχει διδάξει την εκλέπτυνση των ηθών laquoΓια χίλια τόσα χρόνιαraquo

υποστηρίζει ο αντικειμενικός και ακριβοδίκαιος Ρώσος βυζαντινολόγος καθηγητής πατήρ

Ιωάννης Meyendorf laquoη Κωνσταντινούπολη ήταν το κέντρο ενός κόσμου πνευματικού

φωτόςraquo Το Βυζάντιο ασκούσε πάνω σε όλους τους Σλάβους μια μαγεία που κανένα

χριστιανικό κέντρο της Δύσης δεν μπορούσε να συναγωνιστεί

Η Πριγκίπισσα Όλγα του Κιέβου μητέρα του Σβιατοσλάβου ασπάστηκε αμέσως τον

Χριστιανισμό Σε μια επίσκεψή της στην Κωνσταντινούπολη έγινε δεκτή με τιμές από τον

αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ (957) Ο εγγονός της Βλαδίμηρος γιος του Σβιατοσλάβου

ακολούθησε το παράδειγμά της Όχι μόνο βαφτίστηκε ο ίδιος προσωπικά αλλά έκανε

τον Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της Ρωσίας Ο Βλαδίμηρος έγινε και γαμπρός του

Βασιλείου του Β΄ παίρνοντας σύζυγό του την Άννα αδελφή του βυζαντινού

αυτοκράτορα

Παρά τις άστοχες ανιστόρητες και κακόβουλες θέσεις μερικών laquoιστορικώνraquo η

προσέλευση των Ρώσων και λοιπών Σλάβων στον Χριστιανισμό και τα δόγματα της

Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ήταν στην πραγματικότητα αποτέλεσμα ελεύθερης

επιλογής των ίδιων

Στο ρωσικό laquoΠρωινό Χρονικόraquo που γράφτηκε στο Κίεβο τον 11ο αιώνα -κύρια πηγή

ιστορικής μνείας για την ύπαρξη της Ρωσίας ως έθνος- γενεές Ρώσων διάβαζαν την

έκθεση των απεσταλμένων του Βλαδίμηρου στην Κωνσταντινούπολη Αφού

παρακολούθησαν την Ορθόδοξη βυζαντινή Θεία Λειτουργία στον Ι Ναό της του Θεού

Σοφίας μετέφεραν στον Βλαδίμηρο οι Πρέσβεις τις εντυπώσεις τους laquoΜας οδήγησαν σε

κτίρια όπου λάτρευαν το Θεό τους -εννοούν την Μεγάλη Εκκλησία της Αγ Σοφίας- και

δεν γνωρίζουμε αν ήμασταν στον Ουρανό ή στην γη Επειδή στην γη δεν υπάρχει τέτοια

λαμπρότητα και τέτοια ομορφιά και είμαστε σε αμηχανία πώς να την περιγράψουμε

Γνωρίζουμε μόνο ότι εκεί ο Θεός κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπουςraquo Έτσι ο

φιλομαθής φιλόθεος και φιλάγιος ιερός Φώτιος πέτυχε με την ιεραποστολή της

Μοραβίας και το έργο των μαθητών -φίλων του Κυρίλλου και Μεθοδίου- οι Ρώσοι να μη

αντιμετωπίσουν γλωσσικό φραγμό και να ασπασθούν αμέσως τον Ορθόδοξο

Βυζαντινό χριστιανισμό που διευρύνθηκε γρήγορα όχι μόνο στους Σλάβους της

Βαλκανικής αλλά και σε ολόκληρη την ανατολική Ευρώπη μέχρι τον Αρκτικό Ωκεανό

διατηρώντας την οικουμενική σημασία του

11

Δεχόμενοι οι Ρώσοι την Βυζαντινή Ορθοδοξία έμαθαν καλά από τους Έλληνες-

Ρωμιούς-Βυζαντινούς ότι τα δόγματα είναι δυνατόν να εκφρασθούν με λειτουργικό

κάλλος με μουσική με ψηφιδωτά και αγιογραφίες Τις πλευρές αυτές των Βυζαντινών οι

Ρώσοι του Κιέβου τις αγάπησαν και τις ανέπτυξαν Ο Καθεδρικός Ναός που έκτισε ο

Ιαροσλάβος στο Κίεβο το λαμπρό αυτό μνημείο βυζαντινής τέχνης αφιερώθηκε στην

laquoΑγία Σοφίαraquo και διακοσμήθηκε από τους καλύτερους Έλληνες δασκάλους του είδους

που ήταν δυνατόν να βρεθούν (1037-1046) Η laquoΜονή των Σπηλαίωνraquo στο Κίεβο

υιοθέτησε το τυπικό της Μονής του Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως Οι Ρώσοι έγιναν

καλοί μαθητές στις όψεις εκείνες της Χριστιανικής Πίστης που απαιτούν διαισθητική

εμπειρία της αλήθειας και της ομορφιάς Και εφόσον στον χριστιανισμό της Ανατολής η

εικονογράφηση και η τιμή των Αγίων Εικόνων προϋποθέτει πολύ σωστά την θεολογία

της ενανθρωπίσεως του Σωτήρος η επιτυχής αυτή εισαγωγή βυζαντινής Τέχνης είχε

παραπάνω από αισθητική σημασία

Ο θρίαμβος του laquoΠαλαμισμούraquo στο Βυζάντιο δημιούργησε έργα λαμπρά στην

ορθόδοξη ρωσική ψυχή Ο Θεοφάνης ο Έλληνας υπήρξε στενός φίλος του Επιφανίου

του Σοφού του συγγραφέα του Βίου του αγίου Σεργίου Ο Επιφάνιος επαινεί τον

Θεοφάνη για το πνευματικό μεταφυσικό ύφος του laquoΌχι μόνο δεν υπάρχει ασυμβίβαστο

στις θέσεις του Γ Παλαμάraquo γράφει ο Ρώσος ιστορικός της βυζαντινής τέχνης

Μ Alpatov laquoτην τέχνη του Θεοφάνη του Έλληνα και του Andrej Rubljov αλλά σαφώς

καλλιτέχνες θεολόγοι αγιογράφοι και μοναχοί Έλληνες και Ρώσοι βαπτίζονταν και

ανήκαν στο ίδιο καλλιτεχνικό και πνευματικό περιβάλλονraquo Αλλά και στο κοινωνικό πεδίο

οι Ρώσοι πολιτικοί ηγέτες μετά τον εκχριστιανισμό τους έμειναν αφοσιωμένοι στο

Βυζάντιο και επιζητούσαν να γίνουν γαμπροί του Βυζαντίου Ο νεώτερος γιος του

Ιαροσλάβου ήθελε επίμονα να γίνει laquoβυζαντινόςraquo γιrsquo αυτό και παντρεύτηκε την κόρη του

Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1046) Από το γάμο αυτό γεννήθηκε ο Βλαδίμηρος

που θα παίξει σπουδαίο πνευματικό ρόλο στο Κίεβο και θα γίνει το σύμβολο της

βυζαντινής αυτοκρατορικής κληρονομιάς στη Ρωσία

Μια πρόσφατη δήλωση του πατρός Τύχωνος λαμπρού θεολόγου στην Ιερά Μονή

Σρίτενσκυ στη Μόσχα αξίζει να αναφερθεί ως κατακλείδα αυτής της περιληπτικής

ιστορικής αναδρομής γιατί δείχνει κατάδηλα αυτό το δεσμό Βυζαντίου και Ρωσίας laquoΟ

ρωσικός ορθόδοξος λαός παρά τους φοβερούς διωγμούς που υπέστη από τους

άθεους δεν απώλεσε την πίστη του δεν πρόδωσε την Ορθοδοξία που έλαβε από το

Βυζάντιο πριν χίλια χρόνιαraquo Αυτό αποδείχνεται στη ζωή και το έργο του κορυφαίου

σύγχρονου αγίου και λαμπρού επιστήμονος καθηγητού της χειρουργικής

αρχιεπισκόπου Λουκά Συμφερουπόλεως του οποίου η μνήμη εορτάζει κατrsquo αυτάς κάθε

ορθόδοξη ψυχή

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Ρωσία ως τον 14ο αιώνα

Στο ιστορικό προσκήνιο του Βυζαντίου το όνομα Ρως εμφανίστηκε για πρώτη

φορά σε δυτική πηγή του 839 όταν μαζί με πρεσβεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου προς

το Λουδοβίκο τον Ευσεβή ταξίδεψαν και Ρως εφοδιασμένοι με επιστολή του Θεοφίλου

Όμως σε βυζαντινές πηγές αναφέρονται για πρώτη φορά με αφορμή τη ρωσική

επίθεση στην Κωνσταντινούπολη του 869 όπου και παρουσιάζονται ως έθνος βάρβαρο

και απολίτιστο Ο κίνδυνος τον οποίον εκπροσωπούσαν οδήγησε σε προσπάθεια

προσεταιρισμού τους δια της θρησκευτικής διπλωματίας Σύμφωνα με τον Πατριάρχη

12

Φώτιο λίγο μετά την επίθεση πρεσβευτές των Ρως ζήτησαν να βαπτισθούν όπως και

έγινε Η πρώτη προσπάθεια εκχριστιανισμού των Ρώσων δεν οδήγησε στον

εκχριστιανισμό όλου του ρωσικού λαού Όμως αυτοί οι πρώτοι δεσμοί που

δημιουργήθηκαν δεν εξέλειψαν ποτέ ολοκληρωτικά αφού μια χριστιανική κοινότητα έστω

και ολιγάριθμη επεβίωσε τουλάχιστον στο Κίεβο Ο τελικός εκχριστιανισμός

πραγματοποιήθηκε επί του ηγεμόνα Βλαδίμηρου το 988 Σημαντικό στοιχείο που

συνέβαλε στον εκχριστιανισμό των Ρως ήταν ο γάμος του Ρώσου ηγεμόνα με την

πορφυρογέννητη αδερφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Άννα αλλά και ο θαυμασμός

των Ρώσων για τη λειτουργική και λατρευτική γενικότερα ζωή των Βυζαντινών

Η Βάπτιση των Ρώσων

Μολονότι ο Βλαδίμηρος και οι διάδοχοί του ήταν ανεξάρτητοι απrsquo το βυζαντινό

έλεγχο σε πολιτικά θέματα ο εκχριστιανισμός των Ρώσων αποτέλεσε την έναρξη μιας

νέας πνευματικής και πολιτιστικής στροφής του λαού και του κράτους Ήδη ο Φώτιος τον

9ο αιώνα αναφέρει ότι οι Ρώσοι αφού βαπτίσθηκαν έγιναν laquoυπήκοοι και φίλοιraquo του

Βυζαντίου πως στο εξής θα υπάγονταν στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως

Ορθόδοξοι Χριστιανοί και θα αναγνώριζαν το κύρος του αυτοκράτορα ως του

επικεφαλής όλου του χριστιανικού κόσμου Οι Ρώσοι ηγεμόνες αναγνώριζαν ότι ο

αυτοκράτορας ως κεφαλή της Χριστιανικής Κοινότητας κατείχε μια ιδεολογική

δικαιοδοσία επί της Ρωσίας Ήταν μέλη της ιδεατής οικογένειας των ηγεμόνων επί της

οποίας προΐστατο ο αυτοκράτορας με μια διπλή ιδιότητα του paterfamilias και του

αντιπροσώπου του Θεού Η πίστη των Ρώσων προς την αυτοκρατορία διασφαλιζόταν

κυρίως μέσω των μητροπολιτών του Κιέβου οι οποίοι ουσιαστικά αντιπροσώπευαν και

την πνευματική εξουσία του πατριάρχη αλλά και τα συμφέροντα του αυτοκράτορα

Τα δεδομένα όμως που ίσχυαν απrsquo τα τέλη του 10ου αιώνα μεταβλήθηκαν ριζικά

κατά το 13ο αιώνα Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης απrsquo τους Σταυροφόρους το

1204 και η κατάκτηση των ρωσικών πριγκιπάτων από τους Μογγόλους του Μπακού στο

διάστημα 1237-1240 (εγγονού του Τζενγκίς Χαν) επηρέασαν τις βυζαντινό-ρωσικές

σχέσεις τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα Το άμεσο αποτέλεσμα των γεγονότων

8

όταν ο Ρωμανός Διογένης ηττήθηκε από τον Τουρκμένο σουλτάνο Αλπ Αρσλάν στο

Μαντζικέρτ Επικεφαλής της κίνησης ήταν ο θετός γιος του αυτοκράτορα Ιωάννης

Δούκας Αυτός χώρισε τους Βαράγγους σε δύο τμήματα - ένα πήγε στο παλάτι και

ανακήρυξε νέο αυτοκράτορα το Μιχαήλ Ζ΄ Δούκα (Παραπινάκη) και το άλλο συνέλαβε

την Ευδοκία σύζυγο του Ρωμανού

Πέρα από την προστασία του αυτοκράτορα σε καιρό ειρήνης η Φρουρά

συμμετείχε ενεργά ως επίλεκτο σώμα και στους πολέμους Ήταν παρόντες στη μάχη της

Βέρροιας υπό τον Ιωάννη Β΄ Κομνηνό ενώ κατά την πρώτη άλωση της

Κωνσταντινούπολης (1204) ήταν το μόνο τμήμα του στρατού που κατάφερε να νικήσει

τους Φράγκους στη ζώνη ευθύνης του

Βυζαντινή κληρονομιά στη Ρωσία

Δεν είναι λίγες οι ευρωπαϊκές χώρες που υιοθέτησαν την Ορθοδοξία από το

Βυζάντιο και δέχτηκαν έτσι ως θεμέλιο της φιλολογικής και πνευμα- τικής τους

πολιτιστικής παράδοσης ολόκληρη τη βυζαντινή λειτουργία μετα- φρασμένη στα

σλαβικά καθώς και την ιδέα μιας οικουμενικής Αυτοκρατορί- ας που μερίμνα για την

ενότητα της Χριστιανοσύνης Απ όλες αυτές τις χώρες μόνο η Ρωσία έμεινε

απρόσβλητη από την τουρκική κατάκτηση Από την ιστορική σκοπιά επομένως το

πρόβλημα του laquoΒυζαντίου μετά το Βυζάντιοraquo είναι διαφορετικό για τη Ρωσία σε σχέση με

τα άλλα βαλκανικά κράτη Ο εκχριστιανισμός της πριγκίπισσας Όλγας (957) και

αργότερα του εγγονού της Βλαδίμηρου (988-989) στάθηκε η απαρχή ώστε η laquoγη των

Ρως raquo που εκτεινόταν από τα Καρπάθια όρη μέχρι τον Βόλγα και από το Νόβγκοροντ

μέχρι τις στέπες που κατοικούνταν από τους Χαζάρους και τους Πετσενέγους να γίνει

μέρος της laquoΒυζαντινής Κοινοπολιτείαςraquo χωρίς όμως και να καταστεί ποτέ τμήμα της

Αυτοκρατορίας Οι Ρώσοι πρίγκιπες αναγνώριζαν την οικουμενική και ηθική υπεροχή του

Ρωμαίου Αυτοκράτορα της Ανατολής όχι όμως και την πολιτική του ανωτερότητα

Παρ όλα αυτά η Εκκλησία της Ρωσίας ήταν διοικητικά εξαρτημένη από το

Βυζάντιο για αιώνες από το 988 μέχρι το 1448 Ο μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας

ήταν κατά κανόνα Έλληνας και διοριζόταν πάντοτε από την Κωνσταντινούπολη Μόνο

κατά την ύστερη περίοδο -δηλαδή τον 13ο και 14ο αιώνα- υπήρξε ομαλή εναλλαγή

Ελλήνων και Ρώσων στην κεφαλή της Εκκλησίας οι Ρώσοι υποψήφιοι όμως έπρεπε να

ταξιδέψουν μέχρι την Κωνσταντινούπολη για να ενθρονιστούν μητροπολίτες Η Εκκλησία

είχε μεγάλη αίγλη και επιρροή επειδή αντιπροσώπευε το μόνο διοικητικό οικοδόμημα που

υπερέβαινε τα όρια της χώρας Πράγματι η Ρωσία του Κιέβου ήταν διαμελισμένη σε

εμπόλεμες ηγεμονίες Αργότερα μετά την ολέθρια κατάκτηση των Μογγόλων (1237-

1240) οι νοτιοανατολικές ηγεμονίες έγιναν τμήμα της Μογγολικής Αυτοκρατορίας με

κέντρο το Πεκίνο ενώ τα τμήματα που έγιναν αργότερα γνωστά ως Ουκρανία και

Λευκορωσία περιήλθαν υπό λιθουανική και πολωνική κατοχή

9

Η Κωνσταντινούπολη Χειρόγραφο του Cristoforo Buondelmonti 1420

Από το Βυζάντιο στη Ρωσία

Είναι γνωστό ότι ο Βυζαντινός Ελληνισμός από την εμφάνισή του στην laquoΠόρταraquo

Ανατολής και Δύσης στο Βόσπορο επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο όπου μια υπερεθνική

ιδέα συνέδεσε τους χριστιανικούς λαούς ή όσους επιζητούσαν να γίνουν χριστιανοί και

στους οποίους ο βυζαντινός Αυτοκράτωρ και ο Οικουμενικός Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως παρείχαν παγκόσμια ηγεσία έστω κι αν ο καθένας από τους

λαούς αυτούς ήταν πολιτικά και οικονομικά ανεξάρτητος Τα Κανονικά Κείμενα που

εδραιώνουν το κύρος της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως είναι σαφέστατα laquoΤον με

τοι της Κωνσταντινουπόλεως Επίσκοπον έχειν τα πρεσβεία της τιμήςhellipδια το είναι αυτών

Νέαν Ρώμηνraquo Σαφώς τα προνόμια της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως βασίζονται

στην αρχή της παραλληλίας ανάμεσα στην πολιτική και εκκλησιαστική οργάνωση της

Χριστιανικής Οικουμένης και το κύρος του Πατριάρχη προερχόταν από το ότι ήταν ο

Επίσκοπος της αυτοκρατορικής Πρωτεύουσας laquoκοινός πατήρ και διδάσκαλος πάσης

της Οικουμένηςraquo Στην laquoΕπαναγωγήraquo γνωστή νομική επιταγή της μακεδονικής περιόδου ο

μέγας Φώτιος επικυρώνει τον πόλο του Πατριάρχη ως laquoΕικών ζώσα του Χριστούraquo laquoΟ

Κωνσταντινουπόλεως θρόνος βασιλεία επικοσμηθείς ταις συνοδικαίς ψήφοις πρώτος

ανερήθηraquo Από τότε που ήλθε η Πρεσβεία των Ρως στην Βασιλεύουσα ο βυζαντινός

αυτοκράτωρ έθεσε μαζί με την Εκκλησία τις ενέργειές του σrsquo ένα κατάλογο υψηλών

προτεραιοτήτων της εξωτερικής θρησκευτικής πολιτικής Έχοντας οι βυζαντινοί

συγκρατήσει αποτελεσματικά Άραβες και άλλους επιβουλείς και έχοντας υπερνικήσει την

μεγάλη εσωτερική κρίση της Εικονομαχίας κάτω από την άξια και ένδοξη Μακεδονική

Δυναστεία (867-1056) ξεκίνησε μια σταθερή και θεαματική εξάπλωση στις χώρες της

κεντρικής Ευρώπης και εκείνες των Ρώς

Αφού η ηγεμονία του Κιέβου ασπάστηκε τον χριστιανισμό ως θρησκεία του

Κράτους η επίδραση του βυζαντινού πολιτισμού πάνω στη Ρωσία έγινε καθοριστικός

παράγων του Ρωσικού πολιτισμού laquoΑυτός καθrsquo εαυτόν ο βαθμός και ο χαρακτήρας της

επίδρασης πρέπει να κατανοηθεί κάτω από το φως των εξής κύριων συστατικών που η

10

σύνθεσή τους καθόριζε τη ζωή της βυζαντινής κοινωνίας στην ελληνική φιλολογική

κληρονομιά και στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη χωρίς αυτά τα ουσιαστικά στοιχεία ο

βυζαντινός τρόπος ζωής στους Ρώσους θα ήταν αδιανόητοςraquo γράφει ο εκ των

κορυφαίων βυζαντινολόγων G Ostrogorsky

Οι επαφές που τόσο ζωντανά περιγράφει ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ο

Πορφυρογέννητος στο De administrando Imperio απόκτησαν μια εντελώς νέα σημασία

όταν η Ρωσία δέχτηκε από το Βυζάντιο τη θρησκευτική της πίστη την εκκλησιαστική

ιεραρχία τη φιλολογία σε μετάφραση την τέχνη την πνευματική της ιδεολογία την

προβολή του laquoΑγίουraquo ως αξία και σκοπό της ζωής την αξιόλογη συγγραφική και

κοινωνική δράση των Πατέρων της Εκκλησίας τις φιλανθρωπικές δραστηριότητες

Ιεροεξεταστές συγχωροχάρτια και παποκαισαρικές τρομοκρατίες δεν θα βρούμε στο

Βυζάντιο Όποιες κι αν είναι οι σκιές στην ιστορία του το Βυζάντιο έχει βγάλει χώρες από

την βαρβαρότητα και έχει διδάξει την εκλέπτυνση των ηθών laquoΓια χίλια τόσα χρόνιαraquo

υποστηρίζει ο αντικειμενικός και ακριβοδίκαιος Ρώσος βυζαντινολόγος καθηγητής πατήρ

Ιωάννης Meyendorf laquoη Κωνσταντινούπολη ήταν το κέντρο ενός κόσμου πνευματικού

φωτόςraquo Το Βυζάντιο ασκούσε πάνω σε όλους τους Σλάβους μια μαγεία που κανένα

χριστιανικό κέντρο της Δύσης δεν μπορούσε να συναγωνιστεί

Η Πριγκίπισσα Όλγα του Κιέβου μητέρα του Σβιατοσλάβου ασπάστηκε αμέσως τον

Χριστιανισμό Σε μια επίσκεψή της στην Κωνσταντινούπολη έγινε δεκτή με τιμές από τον

αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ (957) Ο εγγονός της Βλαδίμηρος γιος του Σβιατοσλάβου

ακολούθησε το παράδειγμά της Όχι μόνο βαφτίστηκε ο ίδιος προσωπικά αλλά έκανε

τον Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της Ρωσίας Ο Βλαδίμηρος έγινε και γαμπρός του

Βασιλείου του Β΄ παίρνοντας σύζυγό του την Άννα αδελφή του βυζαντινού

αυτοκράτορα

Παρά τις άστοχες ανιστόρητες και κακόβουλες θέσεις μερικών laquoιστορικώνraquo η

προσέλευση των Ρώσων και λοιπών Σλάβων στον Χριστιανισμό και τα δόγματα της

Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ήταν στην πραγματικότητα αποτέλεσμα ελεύθερης

επιλογής των ίδιων

Στο ρωσικό laquoΠρωινό Χρονικόraquo που γράφτηκε στο Κίεβο τον 11ο αιώνα -κύρια πηγή

ιστορικής μνείας για την ύπαρξη της Ρωσίας ως έθνος- γενεές Ρώσων διάβαζαν την

έκθεση των απεσταλμένων του Βλαδίμηρου στην Κωνσταντινούπολη Αφού

παρακολούθησαν την Ορθόδοξη βυζαντινή Θεία Λειτουργία στον Ι Ναό της του Θεού

Σοφίας μετέφεραν στον Βλαδίμηρο οι Πρέσβεις τις εντυπώσεις τους laquoΜας οδήγησαν σε

κτίρια όπου λάτρευαν το Θεό τους -εννοούν την Μεγάλη Εκκλησία της Αγ Σοφίας- και

δεν γνωρίζουμε αν ήμασταν στον Ουρανό ή στην γη Επειδή στην γη δεν υπάρχει τέτοια

λαμπρότητα και τέτοια ομορφιά και είμαστε σε αμηχανία πώς να την περιγράψουμε

Γνωρίζουμε μόνο ότι εκεί ο Θεός κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπουςraquo Έτσι ο

φιλομαθής φιλόθεος και φιλάγιος ιερός Φώτιος πέτυχε με την ιεραποστολή της

Μοραβίας και το έργο των μαθητών -φίλων του Κυρίλλου και Μεθοδίου- οι Ρώσοι να μη

αντιμετωπίσουν γλωσσικό φραγμό και να ασπασθούν αμέσως τον Ορθόδοξο

Βυζαντινό χριστιανισμό που διευρύνθηκε γρήγορα όχι μόνο στους Σλάβους της

Βαλκανικής αλλά και σε ολόκληρη την ανατολική Ευρώπη μέχρι τον Αρκτικό Ωκεανό

διατηρώντας την οικουμενική σημασία του

11

Δεχόμενοι οι Ρώσοι την Βυζαντινή Ορθοδοξία έμαθαν καλά από τους Έλληνες-

Ρωμιούς-Βυζαντινούς ότι τα δόγματα είναι δυνατόν να εκφρασθούν με λειτουργικό

κάλλος με μουσική με ψηφιδωτά και αγιογραφίες Τις πλευρές αυτές των Βυζαντινών οι

Ρώσοι του Κιέβου τις αγάπησαν και τις ανέπτυξαν Ο Καθεδρικός Ναός που έκτισε ο

Ιαροσλάβος στο Κίεβο το λαμπρό αυτό μνημείο βυζαντινής τέχνης αφιερώθηκε στην

laquoΑγία Σοφίαraquo και διακοσμήθηκε από τους καλύτερους Έλληνες δασκάλους του είδους

που ήταν δυνατόν να βρεθούν (1037-1046) Η laquoΜονή των Σπηλαίωνraquo στο Κίεβο

υιοθέτησε το τυπικό της Μονής του Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως Οι Ρώσοι έγιναν

καλοί μαθητές στις όψεις εκείνες της Χριστιανικής Πίστης που απαιτούν διαισθητική

εμπειρία της αλήθειας και της ομορφιάς Και εφόσον στον χριστιανισμό της Ανατολής η

εικονογράφηση και η τιμή των Αγίων Εικόνων προϋποθέτει πολύ σωστά την θεολογία

της ενανθρωπίσεως του Σωτήρος η επιτυχής αυτή εισαγωγή βυζαντινής Τέχνης είχε

παραπάνω από αισθητική σημασία

Ο θρίαμβος του laquoΠαλαμισμούraquo στο Βυζάντιο δημιούργησε έργα λαμπρά στην

ορθόδοξη ρωσική ψυχή Ο Θεοφάνης ο Έλληνας υπήρξε στενός φίλος του Επιφανίου

του Σοφού του συγγραφέα του Βίου του αγίου Σεργίου Ο Επιφάνιος επαινεί τον

Θεοφάνη για το πνευματικό μεταφυσικό ύφος του laquoΌχι μόνο δεν υπάρχει ασυμβίβαστο

στις θέσεις του Γ Παλαμάraquo γράφει ο Ρώσος ιστορικός της βυζαντινής τέχνης

Μ Alpatov laquoτην τέχνη του Θεοφάνη του Έλληνα και του Andrej Rubljov αλλά σαφώς

καλλιτέχνες θεολόγοι αγιογράφοι και μοναχοί Έλληνες και Ρώσοι βαπτίζονταν και

ανήκαν στο ίδιο καλλιτεχνικό και πνευματικό περιβάλλονraquo Αλλά και στο κοινωνικό πεδίο

οι Ρώσοι πολιτικοί ηγέτες μετά τον εκχριστιανισμό τους έμειναν αφοσιωμένοι στο

Βυζάντιο και επιζητούσαν να γίνουν γαμπροί του Βυζαντίου Ο νεώτερος γιος του

Ιαροσλάβου ήθελε επίμονα να γίνει laquoβυζαντινόςraquo γιrsquo αυτό και παντρεύτηκε την κόρη του

Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1046) Από το γάμο αυτό γεννήθηκε ο Βλαδίμηρος

που θα παίξει σπουδαίο πνευματικό ρόλο στο Κίεβο και θα γίνει το σύμβολο της

βυζαντινής αυτοκρατορικής κληρονομιάς στη Ρωσία

Μια πρόσφατη δήλωση του πατρός Τύχωνος λαμπρού θεολόγου στην Ιερά Μονή

Σρίτενσκυ στη Μόσχα αξίζει να αναφερθεί ως κατακλείδα αυτής της περιληπτικής

ιστορικής αναδρομής γιατί δείχνει κατάδηλα αυτό το δεσμό Βυζαντίου και Ρωσίας laquoΟ

ρωσικός ορθόδοξος λαός παρά τους φοβερούς διωγμούς που υπέστη από τους

άθεους δεν απώλεσε την πίστη του δεν πρόδωσε την Ορθοδοξία που έλαβε από το

Βυζάντιο πριν χίλια χρόνιαraquo Αυτό αποδείχνεται στη ζωή και το έργο του κορυφαίου

σύγχρονου αγίου και λαμπρού επιστήμονος καθηγητού της χειρουργικής

αρχιεπισκόπου Λουκά Συμφερουπόλεως του οποίου η μνήμη εορτάζει κατrsquo αυτάς κάθε

ορθόδοξη ψυχή

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Ρωσία ως τον 14ο αιώνα

Στο ιστορικό προσκήνιο του Βυζαντίου το όνομα Ρως εμφανίστηκε για πρώτη

φορά σε δυτική πηγή του 839 όταν μαζί με πρεσβεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου προς

το Λουδοβίκο τον Ευσεβή ταξίδεψαν και Ρως εφοδιασμένοι με επιστολή του Θεοφίλου

Όμως σε βυζαντινές πηγές αναφέρονται για πρώτη φορά με αφορμή τη ρωσική

επίθεση στην Κωνσταντινούπολη του 869 όπου και παρουσιάζονται ως έθνος βάρβαρο

και απολίτιστο Ο κίνδυνος τον οποίον εκπροσωπούσαν οδήγησε σε προσπάθεια

προσεταιρισμού τους δια της θρησκευτικής διπλωματίας Σύμφωνα με τον Πατριάρχη

12

Φώτιο λίγο μετά την επίθεση πρεσβευτές των Ρως ζήτησαν να βαπτισθούν όπως και

έγινε Η πρώτη προσπάθεια εκχριστιανισμού των Ρώσων δεν οδήγησε στον

εκχριστιανισμό όλου του ρωσικού λαού Όμως αυτοί οι πρώτοι δεσμοί που

δημιουργήθηκαν δεν εξέλειψαν ποτέ ολοκληρωτικά αφού μια χριστιανική κοινότητα έστω

και ολιγάριθμη επεβίωσε τουλάχιστον στο Κίεβο Ο τελικός εκχριστιανισμός

πραγματοποιήθηκε επί του ηγεμόνα Βλαδίμηρου το 988 Σημαντικό στοιχείο που

συνέβαλε στον εκχριστιανισμό των Ρως ήταν ο γάμος του Ρώσου ηγεμόνα με την

πορφυρογέννητη αδερφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Άννα αλλά και ο θαυμασμός

των Ρώσων για τη λειτουργική και λατρευτική γενικότερα ζωή των Βυζαντινών

Η Βάπτιση των Ρώσων

Μολονότι ο Βλαδίμηρος και οι διάδοχοί του ήταν ανεξάρτητοι απrsquo το βυζαντινό

έλεγχο σε πολιτικά θέματα ο εκχριστιανισμός των Ρώσων αποτέλεσε την έναρξη μιας

νέας πνευματικής και πολιτιστικής στροφής του λαού και του κράτους Ήδη ο Φώτιος τον

9ο αιώνα αναφέρει ότι οι Ρώσοι αφού βαπτίσθηκαν έγιναν laquoυπήκοοι και φίλοιraquo του

Βυζαντίου πως στο εξής θα υπάγονταν στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως

Ορθόδοξοι Χριστιανοί και θα αναγνώριζαν το κύρος του αυτοκράτορα ως του

επικεφαλής όλου του χριστιανικού κόσμου Οι Ρώσοι ηγεμόνες αναγνώριζαν ότι ο

αυτοκράτορας ως κεφαλή της Χριστιανικής Κοινότητας κατείχε μια ιδεολογική

δικαιοδοσία επί της Ρωσίας Ήταν μέλη της ιδεατής οικογένειας των ηγεμόνων επί της

οποίας προΐστατο ο αυτοκράτορας με μια διπλή ιδιότητα του paterfamilias και του

αντιπροσώπου του Θεού Η πίστη των Ρώσων προς την αυτοκρατορία διασφαλιζόταν

κυρίως μέσω των μητροπολιτών του Κιέβου οι οποίοι ουσιαστικά αντιπροσώπευαν και

την πνευματική εξουσία του πατριάρχη αλλά και τα συμφέροντα του αυτοκράτορα

Τα δεδομένα όμως που ίσχυαν απrsquo τα τέλη του 10ου αιώνα μεταβλήθηκαν ριζικά

κατά το 13ο αιώνα Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης απrsquo τους Σταυροφόρους το

1204 και η κατάκτηση των ρωσικών πριγκιπάτων από τους Μογγόλους του Μπακού στο

διάστημα 1237-1240 (εγγονού του Τζενγκίς Χαν) επηρέασαν τις βυζαντινό-ρωσικές

σχέσεις τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα Το άμεσο αποτέλεσμα των γεγονότων

9

Η Κωνσταντινούπολη Χειρόγραφο του Cristoforo Buondelmonti 1420

Από το Βυζάντιο στη Ρωσία

Είναι γνωστό ότι ο Βυζαντινός Ελληνισμός από την εμφάνισή του στην laquoΠόρταraquo

Ανατολής και Δύσης στο Βόσπορο επεκτάθηκε σε όλο τον κόσμο όπου μια υπερεθνική

ιδέα συνέδεσε τους χριστιανικούς λαούς ή όσους επιζητούσαν να γίνουν χριστιανοί και

στους οποίους ο βυζαντινός Αυτοκράτωρ και ο Οικουμενικός Πατριάρχης

Κωνσταντινουπόλεως παρείχαν παγκόσμια ηγεσία έστω κι αν ο καθένας από τους

λαούς αυτούς ήταν πολιτικά και οικονομικά ανεξάρτητος Τα Κανονικά Κείμενα που

εδραιώνουν το κύρος της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως είναι σαφέστατα laquoΤον με

τοι της Κωνσταντινουπόλεως Επίσκοπον έχειν τα πρεσβεία της τιμήςhellipδια το είναι αυτών

Νέαν Ρώμηνraquo Σαφώς τα προνόμια της Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως βασίζονται

στην αρχή της παραλληλίας ανάμεσα στην πολιτική και εκκλησιαστική οργάνωση της

Χριστιανικής Οικουμένης και το κύρος του Πατριάρχη προερχόταν από το ότι ήταν ο

Επίσκοπος της αυτοκρατορικής Πρωτεύουσας laquoκοινός πατήρ και διδάσκαλος πάσης

της Οικουμένηςraquo Στην laquoΕπαναγωγήraquo γνωστή νομική επιταγή της μακεδονικής περιόδου ο

μέγας Φώτιος επικυρώνει τον πόλο του Πατριάρχη ως laquoΕικών ζώσα του Χριστούraquo laquoΟ

Κωνσταντινουπόλεως θρόνος βασιλεία επικοσμηθείς ταις συνοδικαίς ψήφοις πρώτος

ανερήθηraquo Από τότε που ήλθε η Πρεσβεία των Ρως στην Βασιλεύουσα ο βυζαντινός

αυτοκράτωρ έθεσε μαζί με την Εκκλησία τις ενέργειές του σrsquo ένα κατάλογο υψηλών

προτεραιοτήτων της εξωτερικής θρησκευτικής πολιτικής Έχοντας οι βυζαντινοί

συγκρατήσει αποτελεσματικά Άραβες και άλλους επιβουλείς και έχοντας υπερνικήσει την

μεγάλη εσωτερική κρίση της Εικονομαχίας κάτω από την άξια και ένδοξη Μακεδονική

Δυναστεία (867-1056) ξεκίνησε μια σταθερή και θεαματική εξάπλωση στις χώρες της

κεντρικής Ευρώπης και εκείνες των Ρώς

Αφού η ηγεμονία του Κιέβου ασπάστηκε τον χριστιανισμό ως θρησκεία του

Κράτους η επίδραση του βυζαντινού πολιτισμού πάνω στη Ρωσία έγινε καθοριστικός

παράγων του Ρωσικού πολιτισμού laquoΑυτός καθrsquo εαυτόν ο βαθμός και ο χαρακτήρας της

επίδρασης πρέπει να κατανοηθεί κάτω από το φως των εξής κύριων συστατικών που η

10

σύνθεσή τους καθόριζε τη ζωή της βυζαντινής κοινωνίας στην ελληνική φιλολογική

κληρονομιά και στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη χωρίς αυτά τα ουσιαστικά στοιχεία ο

βυζαντινός τρόπος ζωής στους Ρώσους θα ήταν αδιανόητοςraquo γράφει ο εκ των

κορυφαίων βυζαντινολόγων G Ostrogorsky

Οι επαφές που τόσο ζωντανά περιγράφει ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ο

Πορφυρογέννητος στο De administrando Imperio απόκτησαν μια εντελώς νέα σημασία

όταν η Ρωσία δέχτηκε από το Βυζάντιο τη θρησκευτική της πίστη την εκκλησιαστική

ιεραρχία τη φιλολογία σε μετάφραση την τέχνη την πνευματική της ιδεολογία την

προβολή του laquoΑγίουraquo ως αξία και σκοπό της ζωής την αξιόλογη συγγραφική και

κοινωνική δράση των Πατέρων της Εκκλησίας τις φιλανθρωπικές δραστηριότητες

Ιεροεξεταστές συγχωροχάρτια και παποκαισαρικές τρομοκρατίες δεν θα βρούμε στο

Βυζάντιο Όποιες κι αν είναι οι σκιές στην ιστορία του το Βυζάντιο έχει βγάλει χώρες από

την βαρβαρότητα και έχει διδάξει την εκλέπτυνση των ηθών laquoΓια χίλια τόσα χρόνιαraquo

υποστηρίζει ο αντικειμενικός και ακριβοδίκαιος Ρώσος βυζαντινολόγος καθηγητής πατήρ

Ιωάννης Meyendorf laquoη Κωνσταντινούπολη ήταν το κέντρο ενός κόσμου πνευματικού

φωτόςraquo Το Βυζάντιο ασκούσε πάνω σε όλους τους Σλάβους μια μαγεία που κανένα

χριστιανικό κέντρο της Δύσης δεν μπορούσε να συναγωνιστεί

Η Πριγκίπισσα Όλγα του Κιέβου μητέρα του Σβιατοσλάβου ασπάστηκε αμέσως τον

Χριστιανισμό Σε μια επίσκεψή της στην Κωνσταντινούπολη έγινε δεκτή με τιμές από τον

αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ (957) Ο εγγονός της Βλαδίμηρος γιος του Σβιατοσλάβου

ακολούθησε το παράδειγμά της Όχι μόνο βαφτίστηκε ο ίδιος προσωπικά αλλά έκανε

τον Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της Ρωσίας Ο Βλαδίμηρος έγινε και γαμπρός του

Βασιλείου του Β΄ παίρνοντας σύζυγό του την Άννα αδελφή του βυζαντινού

αυτοκράτορα

Παρά τις άστοχες ανιστόρητες και κακόβουλες θέσεις μερικών laquoιστορικώνraquo η

προσέλευση των Ρώσων και λοιπών Σλάβων στον Χριστιανισμό και τα δόγματα της

Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ήταν στην πραγματικότητα αποτέλεσμα ελεύθερης

επιλογής των ίδιων

Στο ρωσικό laquoΠρωινό Χρονικόraquo που γράφτηκε στο Κίεβο τον 11ο αιώνα -κύρια πηγή

ιστορικής μνείας για την ύπαρξη της Ρωσίας ως έθνος- γενεές Ρώσων διάβαζαν την

έκθεση των απεσταλμένων του Βλαδίμηρου στην Κωνσταντινούπολη Αφού

παρακολούθησαν την Ορθόδοξη βυζαντινή Θεία Λειτουργία στον Ι Ναό της του Θεού

Σοφίας μετέφεραν στον Βλαδίμηρο οι Πρέσβεις τις εντυπώσεις τους laquoΜας οδήγησαν σε

κτίρια όπου λάτρευαν το Θεό τους -εννοούν την Μεγάλη Εκκλησία της Αγ Σοφίας- και

δεν γνωρίζουμε αν ήμασταν στον Ουρανό ή στην γη Επειδή στην γη δεν υπάρχει τέτοια

λαμπρότητα και τέτοια ομορφιά και είμαστε σε αμηχανία πώς να την περιγράψουμε

Γνωρίζουμε μόνο ότι εκεί ο Θεός κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπουςraquo Έτσι ο

φιλομαθής φιλόθεος και φιλάγιος ιερός Φώτιος πέτυχε με την ιεραποστολή της

Μοραβίας και το έργο των μαθητών -φίλων του Κυρίλλου και Μεθοδίου- οι Ρώσοι να μη

αντιμετωπίσουν γλωσσικό φραγμό και να ασπασθούν αμέσως τον Ορθόδοξο

Βυζαντινό χριστιανισμό που διευρύνθηκε γρήγορα όχι μόνο στους Σλάβους της

Βαλκανικής αλλά και σε ολόκληρη την ανατολική Ευρώπη μέχρι τον Αρκτικό Ωκεανό

διατηρώντας την οικουμενική σημασία του

11

Δεχόμενοι οι Ρώσοι την Βυζαντινή Ορθοδοξία έμαθαν καλά από τους Έλληνες-

Ρωμιούς-Βυζαντινούς ότι τα δόγματα είναι δυνατόν να εκφρασθούν με λειτουργικό

κάλλος με μουσική με ψηφιδωτά και αγιογραφίες Τις πλευρές αυτές των Βυζαντινών οι

Ρώσοι του Κιέβου τις αγάπησαν και τις ανέπτυξαν Ο Καθεδρικός Ναός που έκτισε ο

Ιαροσλάβος στο Κίεβο το λαμπρό αυτό μνημείο βυζαντινής τέχνης αφιερώθηκε στην

laquoΑγία Σοφίαraquo και διακοσμήθηκε από τους καλύτερους Έλληνες δασκάλους του είδους

που ήταν δυνατόν να βρεθούν (1037-1046) Η laquoΜονή των Σπηλαίωνraquo στο Κίεβο

υιοθέτησε το τυπικό της Μονής του Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως Οι Ρώσοι έγιναν

καλοί μαθητές στις όψεις εκείνες της Χριστιανικής Πίστης που απαιτούν διαισθητική

εμπειρία της αλήθειας και της ομορφιάς Και εφόσον στον χριστιανισμό της Ανατολής η

εικονογράφηση και η τιμή των Αγίων Εικόνων προϋποθέτει πολύ σωστά την θεολογία

της ενανθρωπίσεως του Σωτήρος η επιτυχής αυτή εισαγωγή βυζαντινής Τέχνης είχε

παραπάνω από αισθητική σημασία

Ο θρίαμβος του laquoΠαλαμισμούraquo στο Βυζάντιο δημιούργησε έργα λαμπρά στην

ορθόδοξη ρωσική ψυχή Ο Θεοφάνης ο Έλληνας υπήρξε στενός φίλος του Επιφανίου

του Σοφού του συγγραφέα του Βίου του αγίου Σεργίου Ο Επιφάνιος επαινεί τον

Θεοφάνη για το πνευματικό μεταφυσικό ύφος του laquoΌχι μόνο δεν υπάρχει ασυμβίβαστο

στις θέσεις του Γ Παλαμάraquo γράφει ο Ρώσος ιστορικός της βυζαντινής τέχνης

Μ Alpatov laquoτην τέχνη του Θεοφάνη του Έλληνα και του Andrej Rubljov αλλά σαφώς

καλλιτέχνες θεολόγοι αγιογράφοι και μοναχοί Έλληνες και Ρώσοι βαπτίζονταν και

ανήκαν στο ίδιο καλλιτεχνικό και πνευματικό περιβάλλονraquo Αλλά και στο κοινωνικό πεδίο

οι Ρώσοι πολιτικοί ηγέτες μετά τον εκχριστιανισμό τους έμειναν αφοσιωμένοι στο

Βυζάντιο και επιζητούσαν να γίνουν γαμπροί του Βυζαντίου Ο νεώτερος γιος του

Ιαροσλάβου ήθελε επίμονα να γίνει laquoβυζαντινόςraquo γιrsquo αυτό και παντρεύτηκε την κόρη του

Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1046) Από το γάμο αυτό γεννήθηκε ο Βλαδίμηρος

που θα παίξει σπουδαίο πνευματικό ρόλο στο Κίεβο και θα γίνει το σύμβολο της

βυζαντινής αυτοκρατορικής κληρονομιάς στη Ρωσία

Μια πρόσφατη δήλωση του πατρός Τύχωνος λαμπρού θεολόγου στην Ιερά Μονή

Σρίτενσκυ στη Μόσχα αξίζει να αναφερθεί ως κατακλείδα αυτής της περιληπτικής

ιστορικής αναδρομής γιατί δείχνει κατάδηλα αυτό το δεσμό Βυζαντίου και Ρωσίας laquoΟ

ρωσικός ορθόδοξος λαός παρά τους φοβερούς διωγμούς που υπέστη από τους

άθεους δεν απώλεσε την πίστη του δεν πρόδωσε την Ορθοδοξία που έλαβε από το

Βυζάντιο πριν χίλια χρόνιαraquo Αυτό αποδείχνεται στη ζωή και το έργο του κορυφαίου

σύγχρονου αγίου και λαμπρού επιστήμονος καθηγητού της χειρουργικής

αρχιεπισκόπου Λουκά Συμφερουπόλεως του οποίου η μνήμη εορτάζει κατrsquo αυτάς κάθε

ορθόδοξη ψυχή

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Ρωσία ως τον 14ο αιώνα

Στο ιστορικό προσκήνιο του Βυζαντίου το όνομα Ρως εμφανίστηκε για πρώτη

φορά σε δυτική πηγή του 839 όταν μαζί με πρεσβεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου προς

το Λουδοβίκο τον Ευσεβή ταξίδεψαν και Ρως εφοδιασμένοι με επιστολή του Θεοφίλου

Όμως σε βυζαντινές πηγές αναφέρονται για πρώτη φορά με αφορμή τη ρωσική

επίθεση στην Κωνσταντινούπολη του 869 όπου και παρουσιάζονται ως έθνος βάρβαρο

και απολίτιστο Ο κίνδυνος τον οποίον εκπροσωπούσαν οδήγησε σε προσπάθεια

προσεταιρισμού τους δια της θρησκευτικής διπλωματίας Σύμφωνα με τον Πατριάρχη

12

Φώτιο λίγο μετά την επίθεση πρεσβευτές των Ρως ζήτησαν να βαπτισθούν όπως και

έγινε Η πρώτη προσπάθεια εκχριστιανισμού των Ρώσων δεν οδήγησε στον

εκχριστιανισμό όλου του ρωσικού λαού Όμως αυτοί οι πρώτοι δεσμοί που

δημιουργήθηκαν δεν εξέλειψαν ποτέ ολοκληρωτικά αφού μια χριστιανική κοινότητα έστω

και ολιγάριθμη επεβίωσε τουλάχιστον στο Κίεβο Ο τελικός εκχριστιανισμός

πραγματοποιήθηκε επί του ηγεμόνα Βλαδίμηρου το 988 Σημαντικό στοιχείο που

συνέβαλε στον εκχριστιανισμό των Ρως ήταν ο γάμος του Ρώσου ηγεμόνα με την

πορφυρογέννητη αδερφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Άννα αλλά και ο θαυμασμός

των Ρώσων για τη λειτουργική και λατρευτική γενικότερα ζωή των Βυζαντινών

Η Βάπτιση των Ρώσων

Μολονότι ο Βλαδίμηρος και οι διάδοχοί του ήταν ανεξάρτητοι απrsquo το βυζαντινό

έλεγχο σε πολιτικά θέματα ο εκχριστιανισμός των Ρώσων αποτέλεσε την έναρξη μιας

νέας πνευματικής και πολιτιστικής στροφής του λαού και του κράτους Ήδη ο Φώτιος τον

9ο αιώνα αναφέρει ότι οι Ρώσοι αφού βαπτίσθηκαν έγιναν laquoυπήκοοι και φίλοιraquo του

Βυζαντίου πως στο εξής θα υπάγονταν στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως

Ορθόδοξοι Χριστιανοί και θα αναγνώριζαν το κύρος του αυτοκράτορα ως του

επικεφαλής όλου του χριστιανικού κόσμου Οι Ρώσοι ηγεμόνες αναγνώριζαν ότι ο

αυτοκράτορας ως κεφαλή της Χριστιανικής Κοινότητας κατείχε μια ιδεολογική

δικαιοδοσία επί της Ρωσίας Ήταν μέλη της ιδεατής οικογένειας των ηγεμόνων επί της

οποίας προΐστατο ο αυτοκράτορας με μια διπλή ιδιότητα του paterfamilias και του

αντιπροσώπου του Θεού Η πίστη των Ρώσων προς την αυτοκρατορία διασφαλιζόταν

κυρίως μέσω των μητροπολιτών του Κιέβου οι οποίοι ουσιαστικά αντιπροσώπευαν και

την πνευματική εξουσία του πατριάρχη αλλά και τα συμφέροντα του αυτοκράτορα

Τα δεδομένα όμως που ίσχυαν απrsquo τα τέλη του 10ου αιώνα μεταβλήθηκαν ριζικά

κατά το 13ο αιώνα Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης απrsquo τους Σταυροφόρους το

1204 και η κατάκτηση των ρωσικών πριγκιπάτων από τους Μογγόλους του Μπακού στο

διάστημα 1237-1240 (εγγονού του Τζενγκίς Χαν) επηρέασαν τις βυζαντινό-ρωσικές

σχέσεις τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα Το άμεσο αποτέλεσμα των γεγονότων

10

σύνθεσή τους καθόριζε τη ζωή της βυζαντινής κοινωνίας στην ελληνική φιλολογική

κληρονομιά και στην ορθόδοξη χριστιανική πίστη χωρίς αυτά τα ουσιαστικά στοιχεία ο

βυζαντινός τρόπος ζωής στους Ρώσους θα ήταν αδιανόητοςraquo γράφει ο εκ των

κορυφαίων βυζαντινολόγων G Ostrogorsky

Οι επαφές που τόσο ζωντανά περιγράφει ο αυτοκράτωρ Κωνσταντίνος ο

Πορφυρογέννητος στο De administrando Imperio απόκτησαν μια εντελώς νέα σημασία

όταν η Ρωσία δέχτηκε από το Βυζάντιο τη θρησκευτική της πίστη την εκκλησιαστική

ιεραρχία τη φιλολογία σε μετάφραση την τέχνη την πνευματική της ιδεολογία την

προβολή του laquoΑγίουraquo ως αξία και σκοπό της ζωής την αξιόλογη συγγραφική και

κοινωνική δράση των Πατέρων της Εκκλησίας τις φιλανθρωπικές δραστηριότητες

Ιεροεξεταστές συγχωροχάρτια και παποκαισαρικές τρομοκρατίες δεν θα βρούμε στο

Βυζάντιο Όποιες κι αν είναι οι σκιές στην ιστορία του το Βυζάντιο έχει βγάλει χώρες από

την βαρβαρότητα και έχει διδάξει την εκλέπτυνση των ηθών laquoΓια χίλια τόσα χρόνιαraquo

υποστηρίζει ο αντικειμενικός και ακριβοδίκαιος Ρώσος βυζαντινολόγος καθηγητής πατήρ

Ιωάννης Meyendorf laquoη Κωνσταντινούπολη ήταν το κέντρο ενός κόσμου πνευματικού

φωτόςraquo Το Βυζάντιο ασκούσε πάνω σε όλους τους Σλάβους μια μαγεία που κανένα

χριστιανικό κέντρο της Δύσης δεν μπορούσε να συναγωνιστεί

Η Πριγκίπισσα Όλγα του Κιέβου μητέρα του Σβιατοσλάβου ασπάστηκε αμέσως τον

Χριστιανισμό Σε μια επίσκεψή της στην Κωνσταντινούπολη έγινε δεκτή με τιμές από τον

αυτοκράτορα Κωνσταντίνο Ζ΄ (957) Ο εγγονός της Βλαδίμηρος γιος του Σβιατοσλάβου

ακολούθησε το παράδειγμά της Όχι μόνο βαφτίστηκε ο ίδιος προσωπικά αλλά έκανε

τον Χριστιανισμό επίσημη θρησκεία της Ρωσίας Ο Βλαδίμηρος έγινε και γαμπρός του

Βασιλείου του Β΄ παίρνοντας σύζυγό του την Άννα αδελφή του βυζαντινού

αυτοκράτορα

Παρά τις άστοχες ανιστόρητες και κακόβουλες θέσεις μερικών laquoιστορικώνraquo η

προσέλευση των Ρώσων και λοιπών Σλάβων στον Χριστιανισμό και τα δόγματα της

Ανατολικής Ορθοδόξου Εκκλησίας ήταν στην πραγματικότητα αποτέλεσμα ελεύθερης

επιλογής των ίδιων

Στο ρωσικό laquoΠρωινό Χρονικόraquo που γράφτηκε στο Κίεβο τον 11ο αιώνα -κύρια πηγή

ιστορικής μνείας για την ύπαρξη της Ρωσίας ως έθνος- γενεές Ρώσων διάβαζαν την

έκθεση των απεσταλμένων του Βλαδίμηρου στην Κωνσταντινούπολη Αφού

παρακολούθησαν την Ορθόδοξη βυζαντινή Θεία Λειτουργία στον Ι Ναό της του Θεού

Σοφίας μετέφεραν στον Βλαδίμηρο οι Πρέσβεις τις εντυπώσεις τους laquoΜας οδήγησαν σε

κτίρια όπου λάτρευαν το Θεό τους -εννοούν την Μεγάλη Εκκλησία της Αγ Σοφίας- και

δεν γνωρίζουμε αν ήμασταν στον Ουρανό ή στην γη Επειδή στην γη δεν υπάρχει τέτοια

λαμπρότητα και τέτοια ομορφιά και είμαστε σε αμηχανία πώς να την περιγράψουμε

Γνωρίζουμε μόνο ότι εκεί ο Θεός κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπουςraquo Έτσι ο

φιλομαθής φιλόθεος και φιλάγιος ιερός Φώτιος πέτυχε με την ιεραποστολή της

Μοραβίας και το έργο των μαθητών -φίλων του Κυρίλλου και Μεθοδίου- οι Ρώσοι να μη

αντιμετωπίσουν γλωσσικό φραγμό και να ασπασθούν αμέσως τον Ορθόδοξο

Βυζαντινό χριστιανισμό που διευρύνθηκε γρήγορα όχι μόνο στους Σλάβους της

Βαλκανικής αλλά και σε ολόκληρη την ανατολική Ευρώπη μέχρι τον Αρκτικό Ωκεανό

διατηρώντας την οικουμενική σημασία του

11

Δεχόμενοι οι Ρώσοι την Βυζαντινή Ορθοδοξία έμαθαν καλά από τους Έλληνες-

Ρωμιούς-Βυζαντινούς ότι τα δόγματα είναι δυνατόν να εκφρασθούν με λειτουργικό

κάλλος με μουσική με ψηφιδωτά και αγιογραφίες Τις πλευρές αυτές των Βυζαντινών οι

Ρώσοι του Κιέβου τις αγάπησαν και τις ανέπτυξαν Ο Καθεδρικός Ναός που έκτισε ο

Ιαροσλάβος στο Κίεβο το λαμπρό αυτό μνημείο βυζαντινής τέχνης αφιερώθηκε στην

laquoΑγία Σοφίαraquo και διακοσμήθηκε από τους καλύτερους Έλληνες δασκάλους του είδους

που ήταν δυνατόν να βρεθούν (1037-1046) Η laquoΜονή των Σπηλαίωνraquo στο Κίεβο

υιοθέτησε το τυπικό της Μονής του Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως Οι Ρώσοι έγιναν

καλοί μαθητές στις όψεις εκείνες της Χριστιανικής Πίστης που απαιτούν διαισθητική

εμπειρία της αλήθειας και της ομορφιάς Και εφόσον στον χριστιανισμό της Ανατολής η

εικονογράφηση και η τιμή των Αγίων Εικόνων προϋποθέτει πολύ σωστά την θεολογία

της ενανθρωπίσεως του Σωτήρος η επιτυχής αυτή εισαγωγή βυζαντινής Τέχνης είχε

παραπάνω από αισθητική σημασία

Ο θρίαμβος του laquoΠαλαμισμούraquo στο Βυζάντιο δημιούργησε έργα λαμπρά στην

ορθόδοξη ρωσική ψυχή Ο Θεοφάνης ο Έλληνας υπήρξε στενός φίλος του Επιφανίου

του Σοφού του συγγραφέα του Βίου του αγίου Σεργίου Ο Επιφάνιος επαινεί τον

Θεοφάνη για το πνευματικό μεταφυσικό ύφος του laquoΌχι μόνο δεν υπάρχει ασυμβίβαστο

στις θέσεις του Γ Παλαμάraquo γράφει ο Ρώσος ιστορικός της βυζαντινής τέχνης

Μ Alpatov laquoτην τέχνη του Θεοφάνη του Έλληνα και του Andrej Rubljov αλλά σαφώς

καλλιτέχνες θεολόγοι αγιογράφοι και μοναχοί Έλληνες και Ρώσοι βαπτίζονταν και

ανήκαν στο ίδιο καλλιτεχνικό και πνευματικό περιβάλλονraquo Αλλά και στο κοινωνικό πεδίο

οι Ρώσοι πολιτικοί ηγέτες μετά τον εκχριστιανισμό τους έμειναν αφοσιωμένοι στο

Βυζάντιο και επιζητούσαν να γίνουν γαμπροί του Βυζαντίου Ο νεώτερος γιος του

Ιαροσλάβου ήθελε επίμονα να γίνει laquoβυζαντινόςraquo γιrsquo αυτό και παντρεύτηκε την κόρη του

Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1046) Από το γάμο αυτό γεννήθηκε ο Βλαδίμηρος

που θα παίξει σπουδαίο πνευματικό ρόλο στο Κίεβο και θα γίνει το σύμβολο της

βυζαντινής αυτοκρατορικής κληρονομιάς στη Ρωσία

Μια πρόσφατη δήλωση του πατρός Τύχωνος λαμπρού θεολόγου στην Ιερά Μονή

Σρίτενσκυ στη Μόσχα αξίζει να αναφερθεί ως κατακλείδα αυτής της περιληπτικής

ιστορικής αναδρομής γιατί δείχνει κατάδηλα αυτό το δεσμό Βυζαντίου και Ρωσίας laquoΟ

ρωσικός ορθόδοξος λαός παρά τους φοβερούς διωγμούς που υπέστη από τους

άθεους δεν απώλεσε την πίστη του δεν πρόδωσε την Ορθοδοξία που έλαβε από το

Βυζάντιο πριν χίλια χρόνιαraquo Αυτό αποδείχνεται στη ζωή και το έργο του κορυφαίου

σύγχρονου αγίου και λαμπρού επιστήμονος καθηγητού της χειρουργικής

αρχιεπισκόπου Λουκά Συμφερουπόλεως του οποίου η μνήμη εορτάζει κατrsquo αυτάς κάθε

ορθόδοξη ψυχή

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Ρωσία ως τον 14ο αιώνα

Στο ιστορικό προσκήνιο του Βυζαντίου το όνομα Ρως εμφανίστηκε για πρώτη

φορά σε δυτική πηγή του 839 όταν μαζί με πρεσβεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου προς

το Λουδοβίκο τον Ευσεβή ταξίδεψαν και Ρως εφοδιασμένοι με επιστολή του Θεοφίλου

Όμως σε βυζαντινές πηγές αναφέρονται για πρώτη φορά με αφορμή τη ρωσική

επίθεση στην Κωνσταντινούπολη του 869 όπου και παρουσιάζονται ως έθνος βάρβαρο

και απολίτιστο Ο κίνδυνος τον οποίον εκπροσωπούσαν οδήγησε σε προσπάθεια

προσεταιρισμού τους δια της θρησκευτικής διπλωματίας Σύμφωνα με τον Πατριάρχη

12

Φώτιο λίγο μετά την επίθεση πρεσβευτές των Ρως ζήτησαν να βαπτισθούν όπως και

έγινε Η πρώτη προσπάθεια εκχριστιανισμού των Ρώσων δεν οδήγησε στον

εκχριστιανισμό όλου του ρωσικού λαού Όμως αυτοί οι πρώτοι δεσμοί που

δημιουργήθηκαν δεν εξέλειψαν ποτέ ολοκληρωτικά αφού μια χριστιανική κοινότητα έστω

και ολιγάριθμη επεβίωσε τουλάχιστον στο Κίεβο Ο τελικός εκχριστιανισμός

πραγματοποιήθηκε επί του ηγεμόνα Βλαδίμηρου το 988 Σημαντικό στοιχείο που

συνέβαλε στον εκχριστιανισμό των Ρως ήταν ο γάμος του Ρώσου ηγεμόνα με την

πορφυρογέννητη αδερφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Άννα αλλά και ο θαυμασμός

των Ρώσων για τη λειτουργική και λατρευτική γενικότερα ζωή των Βυζαντινών

Η Βάπτιση των Ρώσων

Μολονότι ο Βλαδίμηρος και οι διάδοχοί του ήταν ανεξάρτητοι απrsquo το βυζαντινό

έλεγχο σε πολιτικά θέματα ο εκχριστιανισμός των Ρώσων αποτέλεσε την έναρξη μιας

νέας πνευματικής και πολιτιστικής στροφής του λαού και του κράτους Ήδη ο Φώτιος τον

9ο αιώνα αναφέρει ότι οι Ρώσοι αφού βαπτίσθηκαν έγιναν laquoυπήκοοι και φίλοιraquo του

Βυζαντίου πως στο εξής θα υπάγονταν στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως

Ορθόδοξοι Χριστιανοί και θα αναγνώριζαν το κύρος του αυτοκράτορα ως του

επικεφαλής όλου του χριστιανικού κόσμου Οι Ρώσοι ηγεμόνες αναγνώριζαν ότι ο

αυτοκράτορας ως κεφαλή της Χριστιανικής Κοινότητας κατείχε μια ιδεολογική

δικαιοδοσία επί της Ρωσίας Ήταν μέλη της ιδεατής οικογένειας των ηγεμόνων επί της

οποίας προΐστατο ο αυτοκράτορας με μια διπλή ιδιότητα του paterfamilias και του

αντιπροσώπου του Θεού Η πίστη των Ρώσων προς την αυτοκρατορία διασφαλιζόταν

κυρίως μέσω των μητροπολιτών του Κιέβου οι οποίοι ουσιαστικά αντιπροσώπευαν και

την πνευματική εξουσία του πατριάρχη αλλά και τα συμφέροντα του αυτοκράτορα

Τα δεδομένα όμως που ίσχυαν απrsquo τα τέλη του 10ου αιώνα μεταβλήθηκαν ριζικά

κατά το 13ο αιώνα Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης απrsquo τους Σταυροφόρους το

1204 και η κατάκτηση των ρωσικών πριγκιπάτων από τους Μογγόλους του Μπακού στο

διάστημα 1237-1240 (εγγονού του Τζενγκίς Χαν) επηρέασαν τις βυζαντινό-ρωσικές

σχέσεις τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα Το άμεσο αποτέλεσμα των γεγονότων

11

Δεχόμενοι οι Ρώσοι την Βυζαντινή Ορθοδοξία έμαθαν καλά από τους Έλληνες-

Ρωμιούς-Βυζαντινούς ότι τα δόγματα είναι δυνατόν να εκφρασθούν με λειτουργικό

κάλλος με μουσική με ψηφιδωτά και αγιογραφίες Τις πλευρές αυτές των Βυζαντινών οι

Ρώσοι του Κιέβου τις αγάπησαν και τις ανέπτυξαν Ο Καθεδρικός Ναός που έκτισε ο

Ιαροσλάβος στο Κίεβο το λαμπρό αυτό μνημείο βυζαντινής τέχνης αφιερώθηκε στην

laquoΑγία Σοφίαraquo και διακοσμήθηκε από τους καλύτερους Έλληνες δασκάλους του είδους

που ήταν δυνατόν να βρεθούν (1037-1046) Η laquoΜονή των Σπηλαίωνraquo στο Κίεβο

υιοθέτησε το τυπικό της Μονής του Στουδίου της Κωνσταντινουπόλεως Οι Ρώσοι έγιναν

καλοί μαθητές στις όψεις εκείνες της Χριστιανικής Πίστης που απαιτούν διαισθητική

εμπειρία της αλήθειας και της ομορφιάς Και εφόσον στον χριστιανισμό της Ανατολής η

εικονογράφηση και η τιμή των Αγίων Εικόνων προϋποθέτει πολύ σωστά την θεολογία

της ενανθρωπίσεως του Σωτήρος η επιτυχής αυτή εισαγωγή βυζαντινής Τέχνης είχε

παραπάνω από αισθητική σημασία

Ο θρίαμβος του laquoΠαλαμισμούraquo στο Βυζάντιο δημιούργησε έργα λαμπρά στην

ορθόδοξη ρωσική ψυχή Ο Θεοφάνης ο Έλληνας υπήρξε στενός φίλος του Επιφανίου

του Σοφού του συγγραφέα του Βίου του αγίου Σεργίου Ο Επιφάνιος επαινεί τον

Θεοφάνη για το πνευματικό μεταφυσικό ύφος του laquoΌχι μόνο δεν υπάρχει ασυμβίβαστο

στις θέσεις του Γ Παλαμάraquo γράφει ο Ρώσος ιστορικός της βυζαντινής τέχνης

Μ Alpatov laquoτην τέχνη του Θεοφάνη του Έλληνα και του Andrej Rubljov αλλά σαφώς

καλλιτέχνες θεολόγοι αγιογράφοι και μοναχοί Έλληνες και Ρώσοι βαπτίζονταν και

ανήκαν στο ίδιο καλλιτεχνικό και πνευματικό περιβάλλονraquo Αλλά και στο κοινωνικό πεδίο

οι Ρώσοι πολιτικοί ηγέτες μετά τον εκχριστιανισμό τους έμειναν αφοσιωμένοι στο

Βυζάντιο και επιζητούσαν να γίνουν γαμπροί του Βυζαντίου Ο νεώτερος γιος του

Ιαροσλάβου ήθελε επίμονα να γίνει laquoβυζαντινόςraquo γιrsquo αυτό και παντρεύτηκε την κόρη του

Κωνσταντίνου Θ΄ του Μονομάχου (1046) Από το γάμο αυτό γεννήθηκε ο Βλαδίμηρος

που θα παίξει σπουδαίο πνευματικό ρόλο στο Κίεβο και θα γίνει το σύμβολο της

βυζαντινής αυτοκρατορικής κληρονομιάς στη Ρωσία

Μια πρόσφατη δήλωση του πατρός Τύχωνος λαμπρού θεολόγου στην Ιερά Μονή

Σρίτενσκυ στη Μόσχα αξίζει να αναφερθεί ως κατακλείδα αυτής της περιληπτικής

ιστορικής αναδρομής γιατί δείχνει κατάδηλα αυτό το δεσμό Βυζαντίου και Ρωσίας laquoΟ

ρωσικός ορθόδοξος λαός παρά τους φοβερούς διωγμούς που υπέστη από τους

άθεους δεν απώλεσε την πίστη του δεν πρόδωσε την Ορθοδοξία που έλαβε από το

Βυζάντιο πριν χίλια χρόνιαraquo Αυτό αποδείχνεται στη ζωή και το έργο του κορυφαίου

σύγχρονου αγίου και λαμπρού επιστήμονος καθηγητού της χειρουργικής

αρχιεπισκόπου Λουκά Συμφερουπόλεως του οποίου η μνήμη εορτάζει κατrsquo αυτάς κάθε

ορθόδοξη ψυχή

Οι σχέσεις του Βυζαντίου με τη Ρωσία ως τον 14ο αιώνα

Στο ιστορικό προσκήνιο του Βυζαντίου το όνομα Ρως εμφανίστηκε για πρώτη

φορά σε δυτική πηγή του 839 όταν μαζί με πρεσβεία του αυτοκράτορα Θεοφίλου προς

το Λουδοβίκο τον Ευσεβή ταξίδεψαν και Ρως εφοδιασμένοι με επιστολή του Θεοφίλου

Όμως σε βυζαντινές πηγές αναφέρονται για πρώτη φορά με αφορμή τη ρωσική

επίθεση στην Κωνσταντινούπολη του 869 όπου και παρουσιάζονται ως έθνος βάρβαρο

και απολίτιστο Ο κίνδυνος τον οποίον εκπροσωπούσαν οδήγησε σε προσπάθεια

προσεταιρισμού τους δια της θρησκευτικής διπλωματίας Σύμφωνα με τον Πατριάρχη

12

Φώτιο λίγο μετά την επίθεση πρεσβευτές των Ρως ζήτησαν να βαπτισθούν όπως και

έγινε Η πρώτη προσπάθεια εκχριστιανισμού των Ρώσων δεν οδήγησε στον

εκχριστιανισμό όλου του ρωσικού λαού Όμως αυτοί οι πρώτοι δεσμοί που

δημιουργήθηκαν δεν εξέλειψαν ποτέ ολοκληρωτικά αφού μια χριστιανική κοινότητα έστω

και ολιγάριθμη επεβίωσε τουλάχιστον στο Κίεβο Ο τελικός εκχριστιανισμός

πραγματοποιήθηκε επί του ηγεμόνα Βλαδίμηρου το 988 Σημαντικό στοιχείο που

συνέβαλε στον εκχριστιανισμό των Ρως ήταν ο γάμος του Ρώσου ηγεμόνα με την

πορφυρογέννητη αδερφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Άννα αλλά και ο θαυμασμός

των Ρώσων για τη λειτουργική και λατρευτική γενικότερα ζωή των Βυζαντινών

Η Βάπτιση των Ρώσων

Μολονότι ο Βλαδίμηρος και οι διάδοχοί του ήταν ανεξάρτητοι απrsquo το βυζαντινό

έλεγχο σε πολιτικά θέματα ο εκχριστιανισμός των Ρώσων αποτέλεσε την έναρξη μιας

νέας πνευματικής και πολιτιστικής στροφής του λαού και του κράτους Ήδη ο Φώτιος τον

9ο αιώνα αναφέρει ότι οι Ρώσοι αφού βαπτίσθηκαν έγιναν laquoυπήκοοι και φίλοιraquo του

Βυζαντίου πως στο εξής θα υπάγονταν στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως

Ορθόδοξοι Χριστιανοί και θα αναγνώριζαν το κύρος του αυτοκράτορα ως του

επικεφαλής όλου του χριστιανικού κόσμου Οι Ρώσοι ηγεμόνες αναγνώριζαν ότι ο

αυτοκράτορας ως κεφαλή της Χριστιανικής Κοινότητας κατείχε μια ιδεολογική

δικαιοδοσία επί της Ρωσίας Ήταν μέλη της ιδεατής οικογένειας των ηγεμόνων επί της

οποίας προΐστατο ο αυτοκράτορας με μια διπλή ιδιότητα του paterfamilias και του

αντιπροσώπου του Θεού Η πίστη των Ρώσων προς την αυτοκρατορία διασφαλιζόταν

κυρίως μέσω των μητροπολιτών του Κιέβου οι οποίοι ουσιαστικά αντιπροσώπευαν και

την πνευματική εξουσία του πατριάρχη αλλά και τα συμφέροντα του αυτοκράτορα

Τα δεδομένα όμως που ίσχυαν απrsquo τα τέλη του 10ου αιώνα μεταβλήθηκαν ριζικά

κατά το 13ο αιώνα Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης απrsquo τους Σταυροφόρους το

1204 και η κατάκτηση των ρωσικών πριγκιπάτων από τους Μογγόλους του Μπακού στο

διάστημα 1237-1240 (εγγονού του Τζενγκίς Χαν) επηρέασαν τις βυζαντινό-ρωσικές

σχέσεις τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα Το άμεσο αποτέλεσμα των γεγονότων

12

Φώτιο λίγο μετά την επίθεση πρεσβευτές των Ρως ζήτησαν να βαπτισθούν όπως και

έγινε Η πρώτη προσπάθεια εκχριστιανισμού των Ρώσων δεν οδήγησε στον

εκχριστιανισμό όλου του ρωσικού λαού Όμως αυτοί οι πρώτοι δεσμοί που

δημιουργήθηκαν δεν εξέλειψαν ποτέ ολοκληρωτικά αφού μια χριστιανική κοινότητα έστω

και ολιγάριθμη επεβίωσε τουλάχιστον στο Κίεβο Ο τελικός εκχριστιανισμός

πραγματοποιήθηκε επί του ηγεμόνα Βλαδίμηρου το 988 Σημαντικό στοιχείο που

συνέβαλε στον εκχριστιανισμό των Ρως ήταν ο γάμος του Ρώσου ηγεμόνα με την

πορφυρογέννητη αδερφή του αυτοκράτορα Βασιλείου Β΄ Άννα αλλά και ο θαυμασμός

των Ρώσων για τη λειτουργική και λατρευτική γενικότερα ζωή των Βυζαντινών

Η Βάπτιση των Ρώσων

Μολονότι ο Βλαδίμηρος και οι διάδοχοί του ήταν ανεξάρτητοι απrsquo το βυζαντινό

έλεγχο σε πολιτικά θέματα ο εκχριστιανισμός των Ρώσων αποτέλεσε την έναρξη μιας

νέας πνευματικής και πολιτιστικής στροφής του λαού και του κράτους Ήδη ο Φώτιος τον

9ο αιώνα αναφέρει ότι οι Ρώσοι αφού βαπτίσθηκαν έγιναν laquoυπήκοοι και φίλοιraquo του

Βυζαντίου πως στο εξής θα υπάγονταν στον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως ως

Ορθόδοξοι Χριστιανοί και θα αναγνώριζαν το κύρος του αυτοκράτορα ως του

επικεφαλής όλου του χριστιανικού κόσμου Οι Ρώσοι ηγεμόνες αναγνώριζαν ότι ο

αυτοκράτορας ως κεφαλή της Χριστιανικής Κοινότητας κατείχε μια ιδεολογική

δικαιοδοσία επί της Ρωσίας Ήταν μέλη της ιδεατής οικογένειας των ηγεμόνων επί της

οποίας προΐστατο ο αυτοκράτορας με μια διπλή ιδιότητα του paterfamilias και του

αντιπροσώπου του Θεού Η πίστη των Ρώσων προς την αυτοκρατορία διασφαλιζόταν

κυρίως μέσω των μητροπολιτών του Κιέβου οι οποίοι ουσιαστικά αντιπροσώπευαν και

την πνευματική εξουσία του πατριάρχη αλλά και τα συμφέροντα του αυτοκράτορα

Τα δεδομένα όμως που ίσχυαν απrsquo τα τέλη του 10ου αιώνα μεταβλήθηκαν ριζικά

κατά το 13ο αιώνα Η κατάληψη της Κωνσταντινούπολης απrsquo τους Σταυροφόρους το

1204 και η κατάκτηση των ρωσικών πριγκιπάτων από τους Μογγόλους του Μπακού στο

διάστημα 1237-1240 (εγγονού του Τζενγκίς Χαν) επηρέασαν τις βυζαντινό-ρωσικές

σχέσεις τόσο άμεσα όσο και μακροπρόθεσμα Το άμεσο αποτέλεσμα των γεγονότων

13

αυτών ήταν η χαλάρωση των σχέσεών τους Όμως ποτέ δεν εξέλειψαν πλήρως και έτσι

έγινε δυνατή η αναβίωσή τους στα τέλη του 13ου και στον 14ο αιώνα Επιπλέον οι

εξελίξεις που πυροδότησαν μετέβαλαν σε μεγάλο βαθμό και τα ίδια τα κράτη και τη φύση

των σχέσεων μεταξύ των δύο κρατών

Όσον αφορά το Βυζάντιο πρέπει να τονίσουμε πως μέχρι το 1204 στο επίκεντρο

των διπλωματικών σχέσεων βρισκόταν ο αυτοκράτορας ο οποίος ως ο απεσταλμένος

του Θεού είχε μια ιδεατή επικυριαρχία στο χριστιανικό κόσμο και ως εκ τούτου στη Ρωσία

Όμως μετά το 1261 (και ειδικά μετά το 1282) το βυζαντινό κράτος έγινε ένα

παρηκμασμένο βαλκανικό κράτος που επεδίωκε απλώς την επιβίωσή του απrsquo την

αυξανόμενη επιθετικότητα των εκάστοτε εχθρών του Έτσι κύριος φορέας διπλωματικής

δραστηριότητας έγινε το Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης ενώ η αυτοκρατορική

εξουσία δεν μπόρεσε να ακολουθήσει ξανά στην Ανατολική Ευρώπη μια ηγεμονική

πολιτική με πολιτικά και διπλωματικά μέσα Ο πατριάρχης Κωνσταντινούπολης ήταν ο

πνευματικός ηγέτης όλων των Χριστιανών και ο κύριος εκπρόσωπος της

αυτοκρατορικής ηγεμονικής παράδοσης Στους ύστερους αιώνες λειτουργούσε ως η

ενοποιητική δύναμη των Ορθόδοξων πληθυσμών Ήταν αυτός που εκδηλώνοντας τη

νομιμοφροσύνη του στον αυτοκράτορα ενίσχυε τη φήμη του και εξασφάλιζε το σεβασμό

στο πρόσωπό του αφού laquoδεν είναι δυνατό οι Χριστιανοί να αποδέχονται την Εκκλησία

και να μην αποδέχονται την αυτοκρατορία γιατί Εκκλησία και αυτοκρατορία έχουν μια

μεγάλη ενότητα και ταυτίζονται ούτε είναι δυνατό να χωρισθούν η μία απrsquo την άλληraquo

Όλοι οι πληθυσμοί που βρίσκονταν υπό την πνευματική εξουσία του πατριάρχη

αν και δεν ήταν όλοι πολίτες του βυζαντινού κράτους ήταν δυνητικά υπήκοοι του

αυτοκράτορα Μολονότι λοιπόν το Πατριαρχείο φαίνεται να ασκεί ανεξάρτητη εξωτερική

πολιτική σε καμία περίπτωση δε δρα αποσχιστικά αλλά ως ένας ισοδύναμος και

ανεξάρτητος φορέας που φροντίζει για τη διασφάλιση του κύρους και της επιβίωσης της

Αυτοκρατορίας Σημαντικό ρόλο για την ενίσχυση του ρόλου του Πατριαρχείου πέρα απrsquo

την αδυναμία και συρρίκνωση του κράτους είχε και το γεγονός πως στον πατριαρχικό

θρόνο αναδεικνύονταν απrsquo τα μέσα του 14ου αιώνα πατριάρχες απrsquo τον κύκλο των

Ησυχαστών οι οποίοι σε διοικητικό επίπεδο πρέσβευαν τη μεγαλύτερη ανεξαρτησία της

Εκκλησίας απrsquo την αυτοκρατορική πολιτική τη διατήρηση του εκκλησιαστικού ελέγχου σε

υπερεθνικό επίπεδο και συγκεκριμένα στην Ανατολική Ευρώπη και τη διατήρηση του

πρωτείου του Πατριαρχείου Κωνσταντινούπολης Οι επικεφαλής του Πατριαρχείου έγιναν

πλέον οι μοναδικοί πρεσβευτές και προστάτες της Βυζαντινής Ορθόδοξης Κοινοπολιτείας

στην Ανατολική Ευρώπη

Απrsquo την άλλη η μογγολική κατάκτηση της Ρωσίας υπήρξε σίγουρα συμφορά για

τη Ρωσία και πολιτική ταπείνωση για τους ηγεμόνες της Όμως είναι αποδεκτό πως οι

κατακτητές άφησαν άθικτη την πολιτική οργάνωση της χώρας ως συνόλου και

εδραίωσαν μια κυριαρχία βασισμένη στο φόρο υποτέλειας τον οποίο οι ηγεμόνες ήταν

υποχρεωμένοι να καταβάλλουν Οι κατακτητές επίσης επεφύλασσαν προνομιακή

μεταχείριση στην Εκκλησία και την απάλλαξαν από τους φόρους Η πολιτική των

Μογγόλων είχε ως κίνητρο όχι μόνο την αρχή της θρησκευτικής ανοχής η οποία τους

χαρακτήριζε αλλά και τις επιδιώξεις τους για σημαντικές διεθνείς επαφές και

αναγνώριση Οι φιλικοί δεσμοί που είχαν αναπτυχθεί ανάμεσα στη Χρυσή Ορδή και την

Κωνσταντινούπολη είχαν άμεσες συνέπειες στη Ρωσία που ήταν κάτω από τον πολιτικό

και στρατιωτικό έλεγχο των Τατάρων και υπό την εκκλησιαστική διοίκηση του βυζαντινού

Πατριαρχείου Οι δεσμοί αυτοί εξηγούν πολλά στοιχεία της μετέπειτα εκκλησιαστικής

14

πολιτικής στη Ρωσία και κυρίως την προσπάθεια να διατηρήσει την ενότητα της

εκκλησιαστικής διοίκησης στη Ρωσία κάτω από ένα μοναδικό μητροπολίτη με έδρα σε

έδαφος κατεχόμενο από τους Μογγόλους και όχι απrsquo άλλους ηγεμόνες (πχ της

Λιθουανίας) Όμως δε θα πρέπει να θεωρήσουμε πως οι Ρώσοι έβλεπαν την Εκκλησία

ως σύμμαχο των μισητών Τατάρων αλλά μάλλον ως προσφυγή απrsquo την αυθαίρετη

διοίκηση των εισβολέων Ήταν το απτό στοιχείο για τη διατήρηση της Χριστιανικής

κοινότητας και ένας απrsquo τους κυριότερους λόγους διατήρησης των σχέσεων με την

Κωνσταντινούπολη

Όσον αφορά το πολιτικό σκηνικό της ρωσικής επικράτειας μετά τη μογγολική

κατάκτηση πρέπει να τονιστεί ότι είχε διατηρηθεί η διάσπαση σε μια σειρά από ασήμαντα

πριγκιπάτα ανεξάρτητα μεταξύ τους και υποταγμένα στη δύναμη της Χρυσής Ορδής

Όμως όσο προχωράμε προς τα μέσα του 14ου αιώνα κυριάρχησαν δύο πολιτικές

δυνάμεις που ανταγωνίζονταν για την κυριαρχία στην περιοχή το δουκάτο της

Λιθουανίας και η ηγεμονία της Μόσχας Απrsquo αυτούς τους σχηματισμούς η Μόσχα ήταν

ο παραδοσιακός και αναμφισβήτητος ηγέτης των πριγκιπάτων της κεντρικής Ρωσίας και

ενισχυόταν από την παρουσία του μητροπολίτη laquoπάσης Ρωσίαςraquo στα εδάφη της ενώ η

Λιθουανία έχοντας επεκταθεί και σε παραδοσιακά ρωσικά εδάφη προβαλλόταν ως ο

φύλακας της Ορθοδοξίας (αν και επίσημα οι ηγέτες τους δεν είχαν ασπαστεί τον

Ορθόδοξο Χριστιανισμό) απrsquo την επέκταση του δυτικού Χριστιανισμού μέσω του

κράτους της Πολωνίας και διεκδικούσε την ενοποίηση όλης της Ρωσίας υπό τον έλεγχό

της μέσω της μόνης ενοποιημένης διοικητικής δομής της μητρόπολης laquoπάσης Ρωσίαςraquo

Και οι δύο πλευρές ισχυρίζονταν πως εκπροσωπούσαν ένα laquoρωσικόraquo κράτος και ότι

αναγνώριζαν τη συμβολική επικυριαρχία και ηγεσία του Βυζαντίου Η διαχείριση από το

Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης της διαμάχης για την ενοποίηση της Ρωσίας ήταν η

μεγάλη πρόκληση που έπρεπε η πατριαρχική πολιτική να αντιμετωπίσει Το δίλημμα που

κυριαρχούσε σχετικά με τη Ρωσία ήταν το εξής θα έπρεπε η εκκλησιαστική διοίκηση να

διεξάγεται μέσω μιας ενιαίας μητρόπολης laquoπάσης Ρωσίαςraquo (και αν ναι που θα βρισκόταν

η έδρα της) ή η μητρόπολη πάσης Ρωσίας θα έπρεπε να διασπαστεί σε δύο

μητροπόλεις ανεξάρτητες μεταξύ τους Το δίλημμα αυτό απετέλεσε το κορυφαίο ζήτημα

της πατριαρχικής πολιτικής σχετικά με τη ρωσική Εκκλησία και για τον 14ο αιώνα η

διαχείριση του ήταν κεφαλαιώδους σημασίας τόσο για τις εξελίξεις στη ρωσική επικράτεια

αλλά και για το Βυζάντιο

Παιδί του Βυζαντίου και η άφιξη της Βυζαντινής Άννας στους Ρως

Η βασίλισσα των Ρως Όλγα εισέρχεται για πρώτη φορά στην Αγία Σοφιά και

συγκλονισμένη γίνεται η πρώτη Χριστιανή του βασιλείου της από τον πατριάρχη

Πολύευκτο Η προσπάθειά της και ο αγώνας της να γνωρίσουν οι υπήκοοί της και

κυρίως ο γιος της ο Σβιατοσλάβος τον Χριστιανισμό δεν ευδοκίμησε Παρόλα αυτά

προέβλεψε ότι η Ρωσία θα ακολουθήσει τον Χριστιανισμό και ότι δυστυχώς ο γιος της θα

έχει τραγικό τέλος Χρόνια μετά και ενώ η Αγία Όλγα είχε κοιμηθεί ο εγγονός της

βασιλιάς των Ρως Βλαδίμηρος κατάφερνε μετά από διπλωματικό μαραθώνιο να

νυμφευθεί την αδερφή του Μεγάλου Αυτοκράτορα της Ρωμιοσύνης Βασιλείου του Β

προσφέροντας στο βάρβαρο κράτος του ανυπέρβλητο πρεστίζ και κυρίως αυτό που

δεν κατάφερε να πετύχει η γιαγιά του η Αγία Όλγα τη διάδοση και επικράτηση του

Ευαγγελίου στην χώρα των Ρως

15

Στο βιβλίο του Κ Κυριαζή Βασίλειος Β Βουλγαροκτόνος διαβάζουμε τα παρακάτω

Είχε αχνοφανεί στο ορίζοντα η Χερσώνα (Κριμαία) όταν ο πρωτοκάραβος έστειλε

σπαθάριο να ειδοποιήσει την Άννα ότι στόλος ολόκληρος από μικρά πλεούμενα των

Ρως ερχόταν να την προϋπαντήσει Ντύθηκε η Άννα φόρεσε το βαρύ χρυσοκέντητο

φόρεμά της και με όλη την ακολουθία της ανέβηκε πάνω στο ξυλόκαστρο (του πλοίου)

Χρύσισε λαμπύρισε γέμισε ασήμια και πολύτιμες πέτρες το κατάστρωμα καθώς η

ακολουθία της κατεπάνω τουρμάρχες ιερωμένοι και πατρικίες πήραν την σειρά τους Η

Άννα ήταν σοβαρή και αμίλητη όπως πάντα Κοιτούσε εμπρός την Χερσώνα χωρίς να

την βλέπει Ο νους της ήταν αλλού στη Βασιλεύουσα στο Ιερό Παλάτιο Δεν είδε τα

μικρά πλεούμενα που στολισμένα με πολύχρωμα φλάμπουρα έρχονταν σε δύο

γραμμές να ενωθούνε με το δρόμωνα και τα χελάνδια που μας ακολουθούσαν Δεν είδε

ούτε άκουσε τις άναρθρες κραυγές που μπήξανε τα τσούρμα των Ρως όταν ζύγωσαν

το καράβι μας Και φώναζαν οι Ρως και χτυπούσαν κύμβαλα και φυσούσαν σε βούκινα

και σε σάλπιγγες και ούρλιαζαν και κουνούσαν τα χέρια τους τα όπλα τους κι ανέμιζαν

πολύχρωμα υφάσματα Βάρβαρος λαός βάρβαρα τα έθιμά τους Πού η σοβαρότητα

πού το αυστηρό τυπικό της Αυλής του Βυζαντίου

Κοιτούσα συνεπαρμένη τα πλεούμενα τους Ρως με τα παράξενα ρούχα τα φλάμπουρά

τους όταν μέσα από τα καράβια τους ξεχώρισα ένα γιατί ήταν το μεγαλύτερο και το

ψηλότερο γιατί τα κουπιά του ήταν βαμμένα κόκκινα ζωηρά γιατί χρύσιζαν στις άκρες

τους Ερχόταν γραμμή απάνω μας

Η βασίλισσα των Ρως Όλγα εισέρχεται για πρώτη φορά στην Αγία Σοφιά

Η Σύνοδος της Φλωρεντίας και η άλωση του Βυζαντίου Ο απόηχός τους στη Ρωσία

Η ισχνή Βυζαντινή Αυτοκρατορία των Παλαιολόγων (1261-1453) δεν ήταν από

μόνη της ικανή να επηρεάσει τις εξελίξεις στη Ρωσία αλλά ασκούσε έμμεση επιρροή

μέσω των διπλωματικών δεσμών που είχε με τους Μογγόλους χαγάνους (που ήταν

εχθροί των Τούρκων) και μέσω της συμμαχίας της με τους Γενουάτες που ήλεγχαν το

εμπόριο με την rsquoπω Ανατολή δια μέσου του Ευξείνου Πόντου Ο laquoάξοναςraquo Μογγόλων -

Γενουατών-Βυζαντινών εξηγεί τουλάχιστον εν μέρει τα διπλωματικά προνόμια που μέσω

της Εκκλησίας παραχώρησε το Βυζάντιο στη μεγάλη ηγεμονία της Μόσχας η οποία

ξεκίνησε την πολιτική της άνοδο ως σύμμαχος των Μογγόλων Οι θρησκευτικοί

παράγοντες ωστόσο έπαιξαν κι αυτοί κάποιο ρόλο οι δυτικές ηγεμονίες που βρίσκονταν

υπό πολωνική και λιθουανική κατοχή ήταν περισσότερο επιρρεπείς στην πνευματική

σαγήνη της λατινικής Χριστιανοσύνης Γεγονός είναι ότι το 1386 Πολωνία και Λιθουανία

16

με τον πολυάριθμο ορθόδοξο πληθυσμό τους ενώθηκαν υπό το στέμμα ενός

ρωμαιοκαθολικού βασιλιά Νωρίτερα όμως κι από αυτή τη χρονολογία το Οικουμενικό

Πατριαρχείο είχε θεωρήσει πως η Ορθοδοξία ήταν πιο ασφαλής υπό την εξουσία των

Μογγόλων και είχε υποστηρίξει τη μεταφορά της μητροπολιτικής έδρας από το Κίεβο στη

Μόσχα

Κατά παράδοξο τρόπο ενώ η Αυτοκρατορία συρρικνωνόταν ολοένα και

περισσότερο οι δεσμοί μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Ρωσικού

Μητροπολιτικού Θρόνου γίνονταν πιο στενοί Αυτό οφειλόταν στη δραστηριότητα

δυναμικών μητροπολιτών όπως ο Κυπριανός (1375-1406) που ήταν Βούλγαρος και

στενός φίλος και μαθητής του ησυχαστή πατριάρχη Φιλόθεου Κόκκινου και ο Φώτιος

(1408-1431) που ήταν Έλληνας από τη Μονεμβασία Ο περίφημος κεντητός σάκκος του

τελευταίου μια επισκοπική δαλματική η οποία έφερε περίοπτες τις εικόνες του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Ιωάννη Η και του Μεγάλου Πρίγκιπα Βασιλείου Α της Μόσχας με τις

συζύγους τους αντιπροσωπεύει σαφώς το πολιτικό και θρησκευτικό πρόγραμμα το

όποιο είχε αποστολή να εκπληρώσει ως μητροπολίτης να εξασφαλίσει τη συνεχή

παρουσία της Ρωσίας ως μέλους της Βυζαντινής Κοινοπολιτείας Η αποστολή αυτή

αποσαφηνίζεται αρκετά καθαρά στη συχνά μνημονευόμενη επιστολή του πατριάρχη

Αντωνίου στον Βασίλειο Α που γράφτηκε το 1393 λίγα χρόνια πριν από το διορισμό του

Φωτίου ο Βυζαντινός αυτοκράτορας είναι αυτοκράτορας laquoτων Ρωμαίων δηλαδή όλων

των χριστιανών γιατί για τους χριστιανούς δεν είναι δυνατό να έχουν Εκκλησία και να μην

έχουν αυτοκράτοραraquo Αλλά όπως πρόσθεσε ο πατριάρχης laquoΟι χριστιανοί απορρίπτουν

μόνο τους αιρετικούς αυτοκράτορες αυτούς που μαίνονταν κατά της Εκκλησίας και

εισήγαν δόγματα διεφθαρμένα και ξένα προς τη διδασκαλία των Αποστόλων και των

Πατέρωνraquo

Όταν πέθανε ο μητροπολίτης Φώτιος (1431) οι βυζαντινές αρχές ήταν σοβαρά

απασχολημένες με την ετοιμασία μιας ενωτικής Συνόδου που είχε σκοπό να εξασφαλίσει

άμεση δυτική βοήθεια για την αντιμετώπιση της τουρκικής προέλασης Για να

εξασφαλίσει τη ρωσική υποστήριξη και δέσμευση ένας καλά εκπαιδευμένος διπλωμάτης

ο Ισίδωρος διορίστηκε μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας ενώ ο υποψήφιος του

Μεγάλου Πρίγκιπα ο επίσκοπος Ιωνάς του Ρυαζάν -που είχε κιόλας έρθει στην

Κωνσταντινούπολη για να παραλάβει το διορισμό του- απορρίφθηκε μάλλον

ταπεινωτικά (1437-1438) Η νομιμοφροσύνη της Ρωσίας απέναντι στο Βυζάντιο δεν

κλονίστηκε Ο Ισίδωρος πήρε χρήματα καθώς και μια μεγάλη ακολουθία από τον

Μεγάλο Πρίγκιπα Βασίλειο Β τον laquoΤυφλόraquo και ταξίδεψε μέχρι τη Φλωρεντία για τη Σύνοδο

ως εκπρόσωπος του Ρωσικού Μητροπολιτικού Θρόνου

Διαβάζοντας κάποιους σύγχρονους Ιστορικούς της περιόδου αποκομίζει κανείς

την εντύπωση ότι ο Μοσχοβίτης Μέγας Πρίγκιπας περίμενε πως και πως την ευκαιρία να

υποσκελίσει το Βυζάντιο και να αναλάβει τη θέση του αυτοκράτορα μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo

Τα γεγονότα που αναφέραμε παραπάνω δεν συνηγορούν καθόλου υπέρ αυτής της

άποψης Η μεγάλη ηγεμονία βρισκόταν πάντοτε υπό μογγολική κυριαρχία Είχε μόλις

ξεπεράσει μια μακρά και αιματηρή δυναστική διαμάχη κατά τη διάρκεια της όποιας ο

Βασίλειος Β τυφλώθηκε από έναν ανταγωνιστή του προτού να αναλάβει εκ νέου το

θρόνο του Η εθνική -και σχεδόν laquoμεσσιανικήraquo- αυτοεπιβεβαίωση της Ρωσίας ήρθε

αργότερα Προέκυψε ως αντίδραση στη Φλωρεντία και στην rsquoλωση της

Κωνσταντινούπολης που επακολούθησε και μάλιστα επήλθε με αργό ρυθμό χωρίς να

17

λάβει ποτέ τη μορφή μιας επίσημης translatio imperii από την Κωνσταντινούπολη στη

Μόσχα

Ο Ισίδωρος επέστρεψε στη Μόσχα από τη Φλωρεντία το 1441 ως καρδινάλιος της

Ρωμαϊκής Εκκλησίας αφού ταξίδεψε μέσο Ιταλίας Ουγγαρίας και Πολωνίας Οι Ρώσοι

είχαν πληροφορηθεί και από τους αντιπροσώπους τους στη Φλωρεντία και από

κύκλους της Κωνσταντινούπολης τα σχετικά με την αντίσταση του Μάρκου του Ευγενικού

στις συνοδικές αποφάσεις και την αποκήρυξη μιας πλειοψηφίας Ελλήνων

συμμετασχόντων που επακολούθησε Η απόφαση του Μεγάλου Πρίγκιπα να απορρίψει

τον Ισίδωρο δεν σήμαινε εξέγερση εναντίον του Βυζαντίου βασιζόταν μάλλον στην

προσμονή μιας ορθόδοξης ανασυγκρότησης στο Βυζάντιο Σε μια επιστολή ενδεικτική

του μεγάλου σεβασμού του προς τον πρόσφατα εκλεγμένο πατριάρχη Μητροφάνη -που

υποστήριξε κατ αρχήν τη Φλωρεντία αλλά δεν ήταν σε θέση να διακηρύξει επίσημα την

Ένωση των Εκκλησιών- ο Μέγας Πρίγκιπας ζήτησε την άδεια να εκλέξει μητροπολίτη σε

ρωσικό έδαφος laquoΙκετεύουμε την πανιερότατη μακαριότητα σας να εξετάσει τους ιερούς

και θείους κανόνες της Ελληνικής Εκκλησίας [] και να εγκρίνει ώστε να

πραγματοποιηθεί ορισμός μητροπολίτη στην ίδια του τη χώραraquo Καμία απάντηση δεν

ήρθε και οι Ρώσοι περίμεναν επτά χρόνια προτού να προβούν το 1448 στον

ανεξάρτητο διορισμό του Ιωνά του Ρυαζάν ως μητροπολίτη Κιέβου και πάσης Ρωσίας

δηλαδή του υποψηφίου που είχε προηγουμένως απορριφθεί Μέσα από μια επίσημη

απονομή του τίτλου στον Ιωνά από το βασιλιά Κάζιμιρ Δ ο διορισμός αναγνωρίστηκε

ως νόμιμος όχι μόνο από τη Μοσχοβία αλλά και από τις επισκοπές που βρίσκονταν στην

πολωνολιθουανική επικράτεια Σε μια άλλη επιστολή που απευθύνεται το 1451 στον νέο

αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνο (δεν υπήρχε πατριάρχης τη χρονιά εκείνη στην

Κωνσταντινούπολη αφού ο Ουνίτης κάτοχος του τίτλου Γρηγόριος Μάμμας είχε

καταφύγει στη Ρώμη) ο Μέγας Πρίγκιπας υποσχέθηκε ότι από τη στιγμή που θα υπάρξει

ορθόδοξος πατριάρχης laquoθα είναι καθήκον μας να του γράψουμε [] και να του

ζητήσουμε την ευλογία του σε όλα τα ζητήματαraquo Τα γεγονότα της Κωνσταντινούπολης

που ακολούθησαν είναι πολύ γνωστά η Ένωση κηρύχθηκε επίσημα στην Αγία Σοφία τον

Δεκέμβριο του 1452 και η πόλη έπεσε τον Μάιο του 1453

Απόρριψη της Φλωρεντίας όπως και λεπτότητα και επιφυλακτικότητα απέναντι

στις απελπισμένες και κλονιζόμενες αρχές της Κωνσταντινούπολης υπήρξαν συνεπώς

τα χαρακτηριστικά της επίσημης στάσης των Ρώσων για τα έτη 1439-1453 Οι ανεπίσημες

ωστόσο αντιδράσεις έπαιρναν συχνά διαφορετική τροπή Προέρχονταν κυρίως από

τους Ρώσους κληρικούς που είχαν συνοδέψει τον Ισίδωρο στην Ιταλία και είχαν

ακολουθήσει τον αρχηγό τους στην αναγνώριση της Ένωσης Ο Ρώσος επίσκοπος

Αβραάμιος του Σούζνταλ είχε πράγματι υπογράψει την απόφαση Οι Έλληνες που είχαν

επίσης υπογράψει αλλά τελικά είχαν υπαναχωρήσει επικαλέστηκαν τις ψυχολογικές και

υλικές πιέσεις που δέχτηκαν από τους Λατίνους Οι Ρώσοι απέδωσαν τις αιτιάσεις στα

laquoπλάγια μέσαraquo του Ισιδώρου και στην laquoπροδοσίαraquo των Ελλήνων Ήδη το 1393 ο

πατριάρχης Αντώνιος είχε καλέσει τους Ρώσους να επιδείξουν νομιμοφροσύνη απέναντι

στο ορθόδοξο Βυζάντιο αλλά είχε εξίσου αναγνωρίσει την ανάγκη να laquoαπορριφθούν οι

αιρετικοί αυτοκράτορεςraquo Το επιχείρημα αυτό φαινόταν τώρα να βρίσκει την πλήρη

έκφραση του στην κατάσταση μετά το 1439 laquoΩ μεγάλε κυρίαρχε αυτοκράτοραraquo έγραφε

ένας πολέμιος της Ένωσης απευθυνόμενος στον Ιωάννη Η Παλαιολόγο που την είχε

υπογράψει laquoγιατί πήγες μαζί τους [] Αντάλλαξες φως με σκοτάδι αντί για Θείο Νόμο

δέχτηκες την πίστη των Λατίνων [] Εσύ που πριν ήσουν ο εκφραστής της ευσέβειας

τώρα γίνεσαι σπορέας των σπόρων του κακούraquo Υπό αυτές τις συνθήκες δεν υπήρχε

18

άλλος εκτός από τον Μεγάλο Πρίγκιπα της Μόσχας για να θεωρηθεί αναγκαστικά ως ο

laquoνέος Κωνσταντίνοςraquo ο σωτήρας της Ορθοδοξίας Το ίδιο όμως επιχείρημα

χρησιμοποιήθηκε για να εξυψώσει όχι μόνο τη Μόσχα αλλά και άλλα ρωσικά κέντρα

όπως το Τβερ για παράδειγμα- εκεί ο πρίγκιπας Μπόρις είχε επίσης στείλει αντιπρόσωπο

στη Σύνοδο και τώρα μετά την απόρριψη της πίστης των Λατίνων είχε θεωρηθεί από

έναν πολέμιο της Ένωσης άξιος του αυτοκρατορικού διαδήματος

Κοντά σ αυτά στα χρόνια του αρχιεπισκόπου Γενναδίου (1484-1509) εμφανίστηκε

στο Νόβγκοροντ μια περίεργη ρωσική παραλλαγή της Δωρεάς του Κωνσταντίνου ο

θρύλος του λευκού επικαλύμμαυκου Σύμφωνα με αυτόν το θρύλο ένα λευκό

επικαλύμμαυκο (ρωσ κλομπούκ ) είχε δωριθεί από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στον πάπα

Σύλβεστρο ύστερα από το βάπτισμα του Ο τελευταίος ορθόδοξος πάπας

προβλέποντας την πτώση της Ρώμης στην αίρεση έστειλε το επικαλύμμαυκο για

ασφαλή φύλαξη στον πατριάρχη Φιλόθεο Κωνσταντινουπόλεως ο οποίος τελικά

(προβλέποντας με τη σειρά του την προδοσία της Φλωρεντίας) έστειλε το πολύτιμο

κειμήλιο στον αρχιεπίσκοπο του Νόβγκοροντ Έτσι όχι μόνο η Μόσχα αλλά και το Τβερ

και το Νόβγκοροντ διεκδικούσαν σε ένα βαθμό το δικαίωμα να είναι κληρονόμοι της

laquoΡώμηςraquo και κέντρα της αληθινής χριστιανικής πίστης

Αλλά ασφαλώς η μοίρα της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας ανήκε στη Μόσχα

rsquoλλωστε ο μοναχός Φιλόθεος του Πσκοφ (γύρω στα 1510-1540) απηύθυνε την περίφημη

επιστολή του στον Μεγάλο Πρίγκιπα laquoΌλα τα χριστιανικά βασίλεια θα φτάσουν μια

ήμερα σε ένα τέλος και θα ενωθούν στο ένα και μοναδικό βασίλειο του δικού μας

ηγεμόνα δηλαδή το ρωσικό βασίλειο σύμφωνα με τα βιβλία των προφητών Και η μία

και η άλλη Ρώμη έπεσαν η τρίτη κρατάει ακόμη και μια τέταρτη δεν θα υπάρξειraquo Αλλά

όπως έδειξαν ο Γεώργιος Φλορόφσκι και άλλοι η θεωρία της Μόσχας ως laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo διαμορφώθηκε μέσα σε ένα αποκαλυπτικό πλαίσιο για τον Φιλόθεο η Μόσχα

δεν ήταν μόνο η laquoτρίτηraquo αλλά πιο σημαντική η laquoέσχατηraquo Ρώμη και καλούσε τον Μεγάλο

Πρίγκιπα σε μετάνοια και χριστιανική αρετή προβάλλοντας για κίνητρο των εκκλήσεων

του την επικείμενη έλευση της Δευτέρας Παρουσίας Από πολιτική σκοπιά οι εκκλήσεις

του βρήκαν στην πράξη μικρή ανταπόκριση Οι Μοσχοβίτες ηγεμόνες είχαν μπει στη

διαδικασία της οικοδόμησης μιας εθνικής Αυτοκρατορίας διαπνεόμενοι ευρύτατα από

πρότυπα και ιδέες της Δυτικής Αναγέννησης και μη δίνοντας μεγάλη προσοχή στις

αποκαλυπτικές θεωρίες Η θεωρία της laquoΤρίτης Ρώμηςraquo ή εκείνη της translatio imperii από

την Κωνσταντινούπολη στη Μόσχα δεν είχε γίνει ποτέ αποδεκτή ως επίσημη κρατική

θεωρία

Το 1472 ο Ιβάν Γ νυμφεύθηκε την ανιψιά του τελευταίου αυτοκράτορα της

Κωνσταντινούπολης που είχε ζήσει στην Ιταλία και είχε γίνει μέτοχος της δυτικής παιδείας

Παρόλο που ο γάμος αναμφίβολα ενίσχυσε την αίγλη του δεν εσήμανε παράλληλα και

την ανάληψη του αυτοκρατορικού τίτλου (13) Το πρακτικό αποτέλεσμα του γάμου

αφορούσε την ουσιαστική αύξηση της ιταλικής επίδρασης στη Μοσχοβία Το Κρεμλίνο

ξανακτίσθηκε τότε more italico από Ιταλούς αρχιτέκτονες Το 1547 ο Ιβάν Δ εγγονός του

Ιβάν Γ στέφθηκε τσάρος (το σλαβικό αντίστοιχο του laquoκαίσαραraquo) σύμφωνα με ένα

παραλλαγμένο βυζαντινό τελετουργικό αλλά δεν έλαβε τον τίτλο του laquoαυτοκράτορα των

Ρωμαίωνraquo όπως θα το απαιτούσαν μια translatio imperii και η θεωρία της laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo αλλά τον τίτλο του laquoτσάρου πάντων των Ρώσωνraquo Επιπλέον ζήτησε την επίσημη

αναγνώριση του τίτλου του από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στέλνοντας

πλούσια δώρα στον Οικουμενικό θρόνο Η απάντηση ήρθε με τη μορφή δύο επιστολών

19

του πατριάρχη Ιωάσαφ (1555-1565) Στην πρώτη ο πατριάρχης εξέφραζε τις επιφυλάξεις

του μόνο ο πάπας της Ρώμης και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έγραφε έχουν το

δικαίωμα να στέφουν νόμιμα αυτοκράτορεςmiddot γι αυτό και ο τσάρος θα έπρεπε να στεφθεί

εκ νέου από τον εκπρόσωπο του πατριάρχη το μητροπολίτη Ευρίπου και κομιστή της

επιστολής

Το δεύτερο έγγραφο είχε τη μορφή συνοδικής πράξης που θα επικύρωνε τη στέψη

από τη στιγμή της τέλεσης της και θα πρότεινε τη χάραξη ενός πρωτότυπου

διαγράμματος που θα αποδείκνυε τη νομιμότητα του Ιβάν δεν ήταν παρά απόγονος της

πριγκίπισσας rsquoννας συζύγου του αγίου Βλαδίμηρου και αδελφής του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Βασιλείου Β

Η δεύτερη στέψη του Ιβάν δεν πραγματοποιήθηκε ποτέmiddot το επεισόδιο όμως αυτό

αποτυπώνει τον διαρκή σεβασμό των αρχών της Μόσχας απέναντι στους

παραδοσιακούς δεσμούς που σε πείσμα της οδυνηρής ρήξης του 1448-1453 υπήρχαν

ανάμεσα στη Ρωσία και τη μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης Η ίδια νομιμότητα

θα επιδειχθεί στις διαδικασίες που σχετίζονται με την ίδρυση του πατριαρχείου της

Μόσχας το 1589

Μπροστά στην απελπιστική ανάγκη υλικής υποστήριξης ο οικουμενικός

πατριάρχης Ιερεμίας Β ταξίδεψε το 1588 μέχρι τη Μόσχα Για τις ρωσικές αρχές αυτή ήταν

μια απρόσμενη ευκαιρία για να εξετάσουν την πιθανότητα να διακηρύξουν την

εγκαθίδρυση μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo Πράγματι πρόσφεραν στον Ιερεμία μόνιμη

εγκατάσταση στη Ρωσία με έδρα την αρχαία πόλη του Βλαντιμίρ η οποία κατ αυτό τον

τρόπο θα γινόταν το κέντρο του ορθόδοξου κόσμου Η απόρριψη αυτής της

προσφοράς από τον Ιερεμία οδήγησε στην εύρεση μιας εναλλακτικής λύσης την ίδρυση

ενός νέου πατριαρχείου στη Μόσχα Η πράξη υπογράφηκε από τον Ιερεμία και

επικυρώθηκε αργότερα από Συνόδους του 1590 και 1593 όπου έλαβαν μέρος και οι

άλλοι πατριάρχες ιδιαίτερα ο ευφυής και δυναμικός Μελέτιος Πηγάς Αλεξανδρείας Το

γράμμα αυτών των κειμένων προϋποθέτει σαφώς την παλινόρθωση μιας laquoπενταρχίαςraquo

πατριαρχών η όποια είχε μειωθεί σε laquoτετραρχίαraquo λόγω της αποστασίας του επισκόπου

της Ρώμης Το νέο πατριαρχείο της Μόσχας δεν προοριζόταν να γίνει κάτι αντίστοιχο του

μακρινού πατριαρχείου της Γεωργίας ή του Πετς ή της Οχρίδας ή ακόμη της

αρχιεπισκοπής Κύπρου (Εκκλησιών που στο σύνολο τους τουλάχιστον κατ όνομα ήταν

πάντα υπαρκτές αλλά που ωστόσο ούτε η γνώμη τους ζητιόταν ούτε μνημονεύονταν

στα πρακτικά) Μαζί με την Κωνσταντινούπολη την Αλεξάνδρεια την Αντιόχεια και την

Ιερουσαλήμ η Μόσχα επρόκειτο να γίνει μία από τις πέντε έδρες που στη νομοθεσία του

Ιουστινιανού είχαν αναγνωρισθεί ως οι laquoπέντε αισθήσειςraquo της παγκόσμιας Ορθοδοξίας

Ο πατριάρχης Ιώβ με τον τίτλο του laquoπατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών

και των υπερβορείων μερώνraquo έμελλε να γίνει ο laquoπέμπτος πατριάρχηςraquo

laquoσυναριθμούμενοςraquo με τους άλλους τέσσερις και κρατώντας μερίδιο από την άξια τους

Έμελλε να αναγνωρίσει laquoκαι κεφαλήν και πρώτον έχειν και νομίζειν τον αποστολικόν

θρόνον Κωνσταντινουπόλεως ως και οι λοιποί έχουσι πατριάρχαι raquo Διακηρύχθηκε

επίσης ότι η Κωνσταντινούπολη και τα άλλα πατριαρχεία είχαν τις τάξεις και τα

δικαιώματα όπως αυτά ορίζονταν από Συνόδους laquoουδέ [] δι άλλον τινά λόγον []

ειμή προς τα των βασιλειών αξιώματαraquo Αφετηρία για την υποστήριξη των δικαιωμάτων

της Μόσχας στάθηκε συνεπώς η ύπαρξη της Ρωσικής laquoΑυτοκρατορίαςraquo έτσι που το

όνομα του laquoευσεβέστατου βασιλέως Μοσκόβου και αυτοκράτορος πάσης Ρωσίας και

20

των υπερβορείων μερώνraquo επρόκειτο τώρα να περιληφθεί στις καθιερωμένες περιπτώσεις

δεήσεων υπέρ αυτοκρατόρων στα απανταχού λειτουργικά βιβλία

Δεν υπάρχει συνεπώς αμφιβολία ότι η ίδρυση του πατριαρχείου της Μόσχας

ήταν αυτή καθεαυτή μια σοβαρότατη επαναβεβαίωση των βυζαντινών παραδόσεων

Το βυζαντινό laquoπνεύμαraquo παρέμενε ζωντανό ακόμη και στο γεγονός ότι στο νέο

πατριαρχείο είχε εκχωρηθεί η πέμπτη και όχι η πρώτη θέση μεταξύ των πατριαρχείων Δεν

ήταν η ίδια αίσθηση μιας καθιερωμένης παράδοσης και ενός εθίμου που διατηρήθηκε

από τότε που η Κωνσταντινούπολη η laquoΝέα Ρώμηraquo απέφυγε (μέχρι το Σχίσμα) να

διεκδικήσει την πρώτη θέση πάνω από την laquoπρεσβυτέρα αυτοκρατορική Ρώμηraquo Έτσι η

laquoΤρίτη Ρώμηraquo δεν ξεπέρασε τη laquoδεύτερηraquo Ωστόσο υπήρχε ακόμη μια εξωπραγματική

ατμόσφαιρα γύρω από τα γεγονότα του 1589 όχι επειδή οι Ρώσοι ή οι Έλληνες δεν

ήθελαν να διατηρήσουν τη βυζαντινή παράδοση στη Ρωσία αλλά επειδή στα τέλη του

16ου αιώνα είχαν προκύψει τόσες πολλές ιστορικές και πολιτιστικές μεταβολές ώστε οι

πολιτικές και νομικές πτυχές αυτής της παράδοσης να έχουν ευρύτατα υπερκερασθεί

από τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις

Ανέφερα προηγουμένως ότι ήδη από τον 15ο αιώνα η μεγάλη ηγεμονία της

Μόσχας είχε αρχίσει να οικοδομεί μια εθνική Αυτοκρατορία Ο τσάρος Ιβάν Δ ο

Τρομερός (1533-1584) -η λαϊκή του ονομασία Γκρόζνυ μεταφράζεται καλύτερα laquoδεινόςraquo

(αυτός που εμπνέει δέος)- ήταν ένας αχόρταγος αναγνώστης του Μακιαβέλλι Εστία των

πολιτιστικών και πολιτικών του ενδιαφερόντων ήταν η Ευρώπη όχι το Βυζάντιο Τον 17ο

αιώνα με τις πολωνικές και σουηδικές εισβολές κατά τη διάρκεια της λεγόμενης

laquoπεριόδου των αναταραχώνraquo (1598-1613) και επιπλέον μια ολοένα αυξανόμενη

πολιτιστική και ιδεολογική επιρροή που ερχόταν από τη Δύση η laquoΕυρώπηraquo συνέβαλε

βαθμιαία στη διαμόρφωση της μοσχοβίτικης εθνικοπολιτιστικής συνείδησης Όλα αυτά

προκάλεσαν μια πραγματική κρίση βυζαντινισμού στη Ρωσία η οποία μπορεί να

προέκυψε τον 17ο αιώνα βρισκόταν όμως σε εκκόλαψη ήδη πολύ νωρίτερα

969-972 Ρωσοβυζαντινός πόλεμος

21

Βιβλιογραφία ndash Πηγές

1 Μαρία Γερολυμάτου laquoΟι Ρώσοι μέσα από τη ματιά των Βυζαντινών του 9ου και 10ουαιώναraquo στο

Όλγα Κατσιαρδή-Hering Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη Κατερίνα Γαρδίκα (επιμ)Ρωσία και

Μεσόγειος Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου (Αθήνα 19-22 Μαΐου 2005) τόμ Α΄ σ 157-162

2 Α Α Ταχιάος laquoΗ επίδραση του Βυζαντίου στη Ρωσίαraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία

Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς

Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 40-41)

3 Α Saltykov laquoΟ ρόλος του Βυζαντίου στην ιστορία της Ρωσίας Η Πολιτιστική-θρησκευτική

διάστασηraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-

Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 25-26

4 D Obolensky Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453 μετάφραση Γιάννης

Τσεβρεμές Θεσσαλονίκη 1991 τόμ Β σ 366-367

5 N Oikonomides ldquoByzantine diplomacy A D 1204-1453 means and ends στο J Shepard-S

Franklin (επιμ έκδ) Byzantine diplomacy Papers from the 24th Spring Symposium of Byzantine

Studies (Cambridge March 1990) Aldershot 1992 σ 74-75

6 F Miklosich I Muller Acta et diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana t ΙΙ

Vindobonae 1860-1862 σ 191 στ 16-20

7 Ι Μέγεντορφ Βυζάντιο και Ρωσία Μελέτη των Βυζαντινο-Ρωσικών σχέσεων κατά το δέκατο

τέταρτο αιώνα μτφρ Νίκος Φωκάς Αθήνα 1988 σ 138 και σ 153

8 G Ostrogorsky Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους Αθήναι 1978-81 τόμ Β΄ σελ 162 και εξής

και Αγγαλ Λαΐου Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Αθήνα 2008 τόμ Α΄6871 Β΄115252

9 Maxime de Sardes Le patriarchate oecumenique dans lrsquo eglise orthodoxe Paris 197 5 σελ

97-153 και Φωτίου Επιστολαί pg 102 736-737

10 DSLiakliasher Povest Vremenny-kh Moskow 1950 σελ 75

11 M Alpatov Iskustro Feofana GrekaViz Vrem 331972 σελ 190

VNLazarev Feofan Grec I egoshcola Moskow 1961σελ 27

12 Slovo izbrano Andrei Nikolaevich Popov I storiko - literaturnyi obzor drevnerrusskikh

polemicheskikh sochinenii protiv Latinian (Μόσχα 1875) σ 372-373

13 Russkaia istoricheskaia biblioteka v I- XXIX (Πετρούπολη 1872-1927) (εφεξήςRIB )

τομ VI εκδ Aleksei Stepanovich Pavlov (1880) 525- 536

14 Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Πάπυρος Larousse

15 wwwgooglecom και elwikipediaorg

14

πολιτικής στη Ρωσία και κυρίως την προσπάθεια να διατηρήσει την ενότητα της

εκκλησιαστικής διοίκησης στη Ρωσία κάτω από ένα μοναδικό μητροπολίτη με έδρα σε

έδαφος κατεχόμενο από τους Μογγόλους και όχι απrsquo άλλους ηγεμόνες (πχ της

Λιθουανίας) Όμως δε θα πρέπει να θεωρήσουμε πως οι Ρώσοι έβλεπαν την Εκκλησία

ως σύμμαχο των μισητών Τατάρων αλλά μάλλον ως προσφυγή απrsquo την αυθαίρετη

διοίκηση των εισβολέων Ήταν το απτό στοιχείο για τη διατήρηση της Χριστιανικής

κοινότητας και ένας απrsquo τους κυριότερους λόγους διατήρησης των σχέσεων με την

Κωνσταντινούπολη

Όσον αφορά το πολιτικό σκηνικό της ρωσικής επικράτειας μετά τη μογγολική

κατάκτηση πρέπει να τονιστεί ότι είχε διατηρηθεί η διάσπαση σε μια σειρά από ασήμαντα

πριγκιπάτα ανεξάρτητα μεταξύ τους και υποταγμένα στη δύναμη της Χρυσής Ορδής

Όμως όσο προχωράμε προς τα μέσα του 14ου αιώνα κυριάρχησαν δύο πολιτικές

δυνάμεις που ανταγωνίζονταν για την κυριαρχία στην περιοχή το δουκάτο της

Λιθουανίας και η ηγεμονία της Μόσχας Απrsquo αυτούς τους σχηματισμούς η Μόσχα ήταν

ο παραδοσιακός και αναμφισβήτητος ηγέτης των πριγκιπάτων της κεντρικής Ρωσίας και

ενισχυόταν από την παρουσία του μητροπολίτη laquoπάσης Ρωσίαςraquo στα εδάφη της ενώ η

Λιθουανία έχοντας επεκταθεί και σε παραδοσιακά ρωσικά εδάφη προβαλλόταν ως ο

φύλακας της Ορθοδοξίας (αν και επίσημα οι ηγέτες τους δεν είχαν ασπαστεί τον

Ορθόδοξο Χριστιανισμό) απrsquo την επέκταση του δυτικού Χριστιανισμού μέσω του

κράτους της Πολωνίας και διεκδικούσε την ενοποίηση όλης της Ρωσίας υπό τον έλεγχό

της μέσω της μόνης ενοποιημένης διοικητικής δομής της μητρόπολης laquoπάσης Ρωσίαςraquo

Και οι δύο πλευρές ισχυρίζονταν πως εκπροσωπούσαν ένα laquoρωσικόraquo κράτος και ότι

αναγνώριζαν τη συμβολική επικυριαρχία και ηγεσία του Βυζαντίου Η διαχείριση από το

Πατριαρχείο Κωνσταντινούπολης της διαμάχης για την ενοποίηση της Ρωσίας ήταν η

μεγάλη πρόκληση που έπρεπε η πατριαρχική πολιτική να αντιμετωπίσει Το δίλημμα που

κυριαρχούσε σχετικά με τη Ρωσία ήταν το εξής θα έπρεπε η εκκλησιαστική διοίκηση να

διεξάγεται μέσω μιας ενιαίας μητρόπολης laquoπάσης Ρωσίαςraquo (και αν ναι που θα βρισκόταν

η έδρα της) ή η μητρόπολη πάσης Ρωσίας θα έπρεπε να διασπαστεί σε δύο

μητροπόλεις ανεξάρτητες μεταξύ τους Το δίλημμα αυτό απετέλεσε το κορυφαίο ζήτημα

της πατριαρχικής πολιτικής σχετικά με τη ρωσική Εκκλησία και για τον 14ο αιώνα η

διαχείριση του ήταν κεφαλαιώδους σημασίας τόσο για τις εξελίξεις στη ρωσική επικράτεια

αλλά και για το Βυζάντιο

Παιδί του Βυζαντίου και η άφιξη της Βυζαντινής Άννας στους Ρως

Η βασίλισσα των Ρως Όλγα εισέρχεται για πρώτη φορά στην Αγία Σοφιά και

συγκλονισμένη γίνεται η πρώτη Χριστιανή του βασιλείου της από τον πατριάρχη

Πολύευκτο Η προσπάθειά της και ο αγώνας της να γνωρίσουν οι υπήκοοί της και

κυρίως ο γιος της ο Σβιατοσλάβος τον Χριστιανισμό δεν ευδοκίμησε Παρόλα αυτά

προέβλεψε ότι η Ρωσία θα ακολουθήσει τον Χριστιανισμό και ότι δυστυχώς ο γιος της θα

έχει τραγικό τέλος Χρόνια μετά και ενώ η Αγία Όλγα είχε κοιμηθεί ο εγγονός της

βασιλιάς των Ρως Βλαδίμηρος κατάφερνε μετά από διπλωματικό μαραθώνιο να

νυμφευθεί την αδερφή του Μεγάλου Αυτοκράτορα της Ρωμιοσύνης Βασιλείου του Β

προσφέροντας στο βάρβαρο κράτος του ανυπέρβλητο πρεστίζ και κυρίως αυτό που

δεν κατάφερε να πετύχει η γιαγιά του η Αγία Όλγα τη διάδοση και επικράτηση του

Ευαγγελίου στην χώρα των Ρως

15

Στο βιβλίο του Κ Κυριαζή Βασίλειος Β Βουλγαροκτόνος διαβάζουμε τα παρακάτω

Είχε αχνοφανεί στο ορίζοντα η Χερσώνα (Κριμαία) όταν ο πρωτοκάραβος έστειλε

σπαθάριο να ειδοποιήσει την Άννα ότι στόλος ολόκληρος από μικρά πλεούμενα των

Ρως ερχόταν να την προϋπαντήσει Ντύθηκε η Άννα φόρεσε το βαρύ χρυσοκέντητο

φόρεμά της και με όλη την ακολουθία της ανέβηκε πάνω στο ξυλόκαστρο (του πλοίου)

Χρύσισε λαμπύρισε γέμισε ασήμια και πολύτιμες πέτρες το κατάστρωμα καθώς η

ακολουθία της κατεπάνω τουρμάρχες ιερωμένοι και πατρικίες πήραν την σειρά τους Η

Άννα ήταν σοβαρή και αμίλητη όπως πάντα Κοιτούσε εμπρός την Χερσώνα χωρίς να

την βλέπει Ο νους της ήταν αλλού στη Βασιλεύουσα στο Ιερό Παλάτιο Δεν είδε τα

μικρά πλεούμενα που στολισμένα με πολύχρωμα φλάμπουρα έρχονταν σε δύο

γραμμές να ενωθούνε με το δρόμωνα και τα χελάνδια που μας ακολουθούσαν Δεν είδε

ούτε άκουσε τις άναρθρες κραυγές που μπήξανε τα τσούρμα των Ρως όταν ζύγωσαν

το καράβι μας Και φώναζαν οι Ρως και χτυπούσαν κύμβαλα και φυσούσαν σε βούκινα

και σε σάλπιγγες και ούρλιαζαν και κουνούσαν τα χέρια τους τα όπλα τους κι ανέμιζαν

πολύχρωμα υφάσματα Βάρβαρος λαός βάρβαρα τα έθιμά τους Πού η σοβαρότητα

πού το αυστηρό τυπικό της Αυλής του Βυζαντίου

Κοιτούσα συνεπαρμένη τα πλεούμενα τους Ρως με τα παράξενα ρούχα τα φλάμπουρά

τους όταν μέσα από τα καράβια τους ξεχώρισα ένα γιατί ήταν το μεγαλύτερο και το

ψηλότερο γιατί τα κουπιά του ήταν βαμμένα κόκκινα ζωηρά γιατί χρύσιζαν στις άκρες

τους Ερχόταν γραμμή απάνω μας

Η βασίλισσα των Ρως Όλγα εισέρχεται για πρώτη φορά στην Αγία Σοφιά

Η Σύνοδος της Φλωρεντίας και η άλωση του Βυζαντίου Ο απόηχός τους στη Ρωσία

Η ισχνή Βυζαντινή Αυτοκρατορία των Παλαιολόγων (1261-1453) δεν ήταν από

μόνη της ικανή να επηρεάσει τις εξελίξεις στη Ρωσία αλλά ασκούσε έμμεση επιρροή

μέσω των διπλωματικών δεσμών που είχε με τους Μογγόλους χαγάνους (που ήταν

εχθροί των Τούρκων) και μέσω της συμμαχίας της με τους Γενουάτες που ήλεγχαν το

εμπόριο με την rsquoπω Ανατολή δια μέσου του Ευξείνου Πόντου Ο laquoάξοναςraquo Μογγόλων -

Γενουατών-Βυζαντινών εξηγεί τουλάχιστον εν μέρει τα διπλωματικά προνόμια που μέσω

της Εκκλησίας παραχώρησε το Βυζάντιο στη μεγάλη ηγεμονία της Μόσχας η οποία

ξεκίνησε την πολιτική της άνοδο ως σύμμαχος των Μογγόλων Οι θρησκευτικοί

παράγοντες ωστόσο έπαιξαν κι αυτοί κάποιο ρόλο οι δυτικές ηγεμονίες που βρίσκονταν

υπό πολωνική και λιθουανική κατοχή ήταν περισσότερο επιρρεπείς στην πνευματική

σαγήνη της λατινικής Χριστιανοσύνης Γεγονός είναι ότι το 1386 Πολωνία και Λιθουανία

16

με τον πολυάριθμο ορθόδοξο πληθυσμό τους ενώθηκαν υπό το στέμμα ενός

ρωμαιοκαθολικού βασιλιά Νωρίτερα όμως κι από αυτή τη χρονολογία το Οικουμενικό

Πατριαρχείο είχε θεωρήσει πως η Ορθοδοξία ήταν πιο ασφαλής υπό την εξουσία των

Μογγόλων και είχε υποστηρίξει τη μεταφορά της μητροπολιτικής έδρας από το Κίεβο στη

Μόσχα

Κατά παράδοξο τρόπο ενώ η Αυτοκρατορία συρρικνωνόταν ολοένα και

περισσότερο οι δεσμοί μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Ρωσικού

Μητροπολιτικού Θρόνου γίνονταν πιο στενοί Αυτό οφειλόταν στη δραστηριότητα

δυναμικών μητροπολιτών όπως ο Κυπριανός (1375-1406) που ήταν Βούλγαρος και

στενός φίλος και μαθητής του ησυχαστή πατριάρχη Φιλόθεου Κόκκινου και ο Φώτιος

(1408-1431) που ήταν Έλληνας από τη Μονεμβασία Ο περίφημος κεντητός σάκκος του

τελευταίου μια επισκοπική δαλματική η οποία έφερε περίοπτες τις εικόνες του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Ιωάννη Η και του Μεγάλου Πρίγκιπα Βασιλείου Α της Μόσχας με τις

συζύγους τους αντιπροσωπεύει σαφώς το πολιτικό και θρησκευτικό πρόγραμμα το

όποιο είχε αποστολή να εκπληρώσει ως μητροπολίτης να εξασφαλίσει τη συνεχή

παρουσία της Ρωσίας ως μέλους της Βυζαντινής Κοινοπολιτείας Η αποστολή αυτή

αποσαφηνίζεται αρκετά καθαρά στη συχνά μνημονευόμενη επιστολή του πατριάρχη

Αντωνίου στον Βασίλειο Α που γράφτηκε το 1393 λίγα χρόνια πριν από το διορισμό του

Φωτίου ο Βυζαντινός αυτοκράτορας είναι αυτοκράτορας laquoτων Ρωμαίων δηλαδή όλων

των χριστιανών γιατί για τους χριστιανούς δεν είναι δυνατό να έχουν Εκκλησία και να μην

έχουν αυτοκράτοραraquo Αλλά όπως πρόσθεσε ο πατριάρχης laquoΟι χριστιανοί απορρίπτουν

μόνο τους αιρετικούς αυτοκράτορες αυτούς που μαίνονταν κατά της Εκκλησίας και

εισήγαν δόγματα διεφθαρμένα και ξένα προς τη διδασκαλία των Αποστόλων και των

Πατέρωνraquo

Όταν πέθανε ο μητροπολίτης Φώτιος (1431) οι βυζαντινές αρχές ήταν σοβαρά

απασχολημένες με την ετοιμασία μιας ενωτικής Συνόδου που είχε σκοπό να εξασφαλίσει

άμεση δυτική βοήθεια για την αντιμετώπιση της τουρκικής προέλασης Για να

εξασφαλίσει τη ρωσική υποστήριξη και δέσμευση ένας καλά εκπαιδευμένος διπλωμάτης

ο Ισίδωρος διορίστηκε μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας ενώ ο υποψήφιος του

Μεγάλου Πρίγκιπα ο επίσκοπος Ιωνάς του Ρυαζάν -που είχε κιόλας έρθει στην

Κωνσταντινούπολη για να παραλάβει το διορισμό του- απορρίφθηκε μάλλον

ταπεινωτικά (1437-1438) Η νομιμοφροσύνη της Ρωσίας απέναντι στο Βυζάντιο δεν

κλονίστηκε Ο Ισίδωρος πήρε χρήματα καθώς και μια μεγάλη ακολουθία από τον

Μεγάλο Πρίγκιπα Βασίλειο Β τον laquoΤυφλόraquo και ταξίδεψε μέχρι τη Φλωρεντία για τη Σύνοδο

ως εκπρόσωπος του Ρωσικού Μητροπολιτικού Θρόνου

Διαβάζοντας κάποιους σύγχρονους Ιστορικούς της περιόδου αποκομίζει κανείς

την εντύπωση ότι ο Μοσχοβίτης Μέγας Πρίγκιπας περίμενε πως και πως την ευκαιρία να

υποσκελίσει το Βυζάντιο και να αναλάβει τη θέση του αυτοκράτορα μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo

Τα γεγονότα που αναφέραμε παραπάνω δεν συνηγορούν καθόλου υπέρ αυτής της

άποψης Η μεγάλη ηγεμονία βρισκόταν πάντοτε υπό μογγολική κυριαρχία Είχε μόλις

ξεπεράσει μια μακρά και αιματηρή δυναστική διαμάχη κατά τη διάρκεια της όποιας ο

Βασίλειος Β τυφλώθηκε από έναν ανταγωνιστή του προτού να αναλάβει εκ νέου το

θρόνο του Η εθνική -και σχεδόν laquoμεσσιανικήraquo- αυτοεπιβεβαίωση της Ρωσίας ήρθε

αργότερα Προέκυψε ως αντίδραση στη Φλωρεντία και στην rsquoλωση της

Κωνσταντινούπολης που επακολούθησε και μάλιστα επήλθε με αργό ρυθμό χωρίς να

17

λάβει ποτέ τη μορφή μιας επίσημης translatio imperii από την Κωνσταντινούπολη στη

Μόσχα

Ο Ισίδωρος επέστρεψε στη Μόσχα από τη Φλωρεντία το 1441 ως καρδινάλιος της

Ρωμαϊκής Εκκλησίας αφού ταξίδεψε μέσο Ιταλίας Ουγγαρίας και Πολωνίας Οι Ρώσοι

είχαν πληροφορηθεί και από τους αντιπροσώπους τους στη Φλωρεντία και από

κύκλους της Κωνσταντινούπολης τα σχετικά με την αντίσταση του Μάρκου του Ευγενικού

στις συνοδικές αποφάσεις και την αποκήρυξη μιας πλειοψηφίας Ελλήνων

συμμετασχόντων που επακολούθησε Η απόφαση του Μεγάλου Πρίγκιπα να απορρίψει

τον Ισίδωρο δεν σήμαινε εξέγερση εναντίον του Βυζαντίου βασιζόταν μάλλον στην

προσμονή μιας ορθόδοξης ανασυγκρότησης στο Βυζάντιο Σε μια επιστολή ενδεικτική

του μεγάλου σεβασμού του προς τον πρόσφατα εκλεγμένο πατριάρχη Μητροφάνη -που

υποστήριξε κατ αρχήν τη Φλωρεντία αλλά δεν ήταν σε θέση να διακηρύξει επίσημα την

Ένωση των Εκκλησιών- ο Μέγας Πρίγκιπας ζήτησε την άδεια να εκλέξει μητροπολίτη σε

ρωσικό έδαφος laquoΙκετεύουμε την πανιερότατη μακαριότητα σας να εξετάσει τους ιερούς

και θείους κανόνες της Ελληνικής Εκκλησίας [] και να εγκρίνει ώστε να

πραγματοποιηθεί ορισμός μητροπολίτη στην ίδια του τη χώραraquo Καμία απάντηση δεν

ήρθε και οι Ρώσοι περίμεναν επτά χρόνια προτού να προβούν το 1448 στον

ανεξάρτητο διορισμό του Ιωνά του Ρυαζάν ως μητροπολίτη Κιέβου και πάσης Ρωσίας

δηλαδή του υποψηφίου που είχε προηγουμένως απορριφθεί Μέσα από μια επίσημη

απονομή του τίτλου στον Ιωνά από το βασιλιά Κάζιμιρ Δ ο διορισμός αναγνωρίστηκε

ως νόμιμος όχι μόνο από τη Μοσχοβία αλλά και από τις επισκοπές που βρίσκονταν στην

πολωνολιθουανική επικράτεια Σε μια άλλη επιστολή που απευθύνεται το 1451 στον νέο

αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνο (δεν υπήρχε πατριάρχης τη χρονιά εκείνη στην

Κωνσταντινούπολη αφού ο Ουνίτης κάτοχος του τίτλου Γρηγόριος Μάμμας είχε

καταφύγει στη Ρώμη) ο Μέγας Πρίγκιπας υποσχέθηκε ότι από τη στιγμή που θα υπάρξει

ορθόδοξος πατριάρχης laquoθα είναι καθήκον μας να του γράψουμε [] και να του

ζητήσουμε την ευλογία του σε όλα τα ζητήματαraquo Τα γεγονότα της Κωνσταντινούπολης

που ακολούθησαν είναι πολύ γνωστά η Ένωση κηρύχθηκε επίσημα στην Αγία Σοφία τον

Δεκέμβριο του 1452 και η πόλη έπεσε τον Μάιο του 1453

Απόρριψη της Φλωρεντίας όπως και λεπτότητα και επιφυλακτικότητα απέναντι

στις απελπισμένες και κλονιζόμενες αρχές της Κωνσταντινούπολης υπήρξαν συνεπώς

τα χαρακτηριστικά της επίσημης στάσης των Ρώσων για τα έτη 1439-1453 Οι ανεπίσημες

ωστόσο αντιδράσεις έπαιρναν συχνά διαφορετική τροπή Προέρχονταν κυρίως από

τους Ρώσους κληρικούς που είχαν συνοδέψει τον Ισίδωρο στην Ιταλία και είχαν

ακολουθήσει τον αρχηγό τους στην αναγνώριση της Ένωσης Ο Ρώσος επίσκοπος

Αβραάμιος του Σούζνταλ είχε πράγματι υπογράψει την απόφαση Οι Έλληνες που είχαν

επίσης υπογράψει αλλά τελικά είχαν υπαναχωρήσει επικαλέστηκαν τις ψυχολογικές και

υλικές πιέσεις που δέχτηκαν από τους Λατίνους Οι Ρώσοι απέδωσαν τις αιτιάσεις στα

laquoπλάγια μέσαraquo του Ισιδώρου και στην laquoπροδοσίαraquo των Ελλήνων Ήδη το 1393 ο

πατριάρχης Αντώνιος είχε καλέσει τους Ρώσους να επιδείξουν νομιμοφροσύνη απέναντι

στο ορθόδοξο Βυζάντιο αλλά είχε εξίσου αναγνωρίσει την ανάγκη να laquoαπορριφθούν οι

αιρετικοί αυτοκράτορεςraquo Το επιχείρημα αυτό φαινόταν τώρα να βρίσκει την πλήρη

έκφραση του στην κατάσταση μετά το 1439 laquoΩ μεγάλε κυρίαρχε αυτοκράτοραraquo έγραφε

ένας πολέμιος της Ένωσης απευθυνόμενος στον Ιωάννη Η Παλαιολόγο που την είχε

υπογράψει laquoγιατί πήγες μαζί τους [] Αντάλλαξες φως με σκοτάδι αντί για Θείο Νόμο

δέχτηκες την πίστη των Λατίνων [] Εσύ που πριν ήσουν ο εκφραστής της ευσέβειας

τώρα γίνεσαι σπορέας των σπόρων του κακούraquo Υπό αυτές τις συνθήκες δεν υπήρχε

18

άλλος εκτός από τον Μεγάλο Πρίγκιπα της Μόσχας για να θεωρηθεί αναγκαστικά ως ο

laquoνέος Κωνσταντίνοςraquo ο σωτήρας της Ορθοδοξίας Το ίδιο όμως επιχείρημα

χρησιμοποιήθηκε για να εξυψώσει όχι μόνο τη Μόσχα αλλά και άλλα ρωσικά κέντρα

όπως το Τβερ για παράδειγμα- εκεί ο πρίγκιπας Μπόρις είχε επίσης στείλει αντιπρόσωπο

στη Σύνοδο και τώρα μετά την απόρριψη της πίστης των Λατίνων είχε θεωρηθεί από

έναν πολέμιο της Ένωσης άξιος του αυτοκρατορικού διαδήματος

Κοντά σ αυτά στα χρόνια του αρχιεπισκόπου Γενναδίου (1484-1509) εμφανίστηκε

στο Νόβγκοροντ μια περίεργη ρωσική παραλλαγή της Δωρεάς του Κωνσταντίνου ο

θρύλος του λευκού επικαλύμμαυκου Σύμφωνα με αυτόν το θρύλο ένα λευκό

επικαλύμμαυκο (ρωσ κλομπούκ ) είχε δωριθεί από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στον πάπα

Σύλβεστρο ύστερα από το βάπτισμα του Ο τελευταίος ορθόδοξος πάπας

προβλέποντας την πτώση της Ρώμης στην αίρεση έστειλε το επικαλύμμαυκο για

ασφαλή φύλαξη στον πατριάρχη Φιλόθεο Κωνσταντινουπόλεως ο οποίος τελικά

(προβλέποντας με τη σειρά του την προδοσία της Φλωρεντίας) έστειλε το πολύτιμο

κειμήλιο στον αρχιεπίσκοπο του Νόβγκοροντ Έτσι όχι μόνο η Μόσχα αλλά και το Τβερ

και το Νόβγκοροντ διεκδικούσαν σε ένα βαθμό το δικαίωμα να είναι κληρονόμοι της

laquoΡώμηςraquo και κέντρα της αληθινής χριστιανικής πίστης

Αλλά ασφαλώς η μοίρα της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας ανήκε στη Μόσχα

rsquoλλωστε ο μοναχός Φιλόθεος του Πσκοφ (γύρω στα 1510-1540) απηύθυνε την περίφημη

επιστολή του στον Μεγάλο Πρίγκιπα laquoΌλα τα χριστιανικά βασίλεια θα φτάσουν μια

ήμερα σε ένα τέλος και θα ενωθούν στο ένα και μοναδικό βασίλειο του δικού μας

ηγεμόνα δηλαδή το ρωσικό βασίλειο σύμφωνα με τα βιβλία των προφητών Και η μία

και η άλλη Ρώμη έπεσαν η τρίτη κρατάει ακόμη και μια τέταρτη δεν θα υπάρξειraquo Αλλά

όπως έδειξαν ο Γεώργιος Φλορόφσκι και άλλοι η θεωρία της Μόσχας ως laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo διαμορφώθηκε μέσα σε ένα αποκαλυπτικό πλαίσιο για τον Φιλόθεο η Μόσχα

δεν ήταν μόνο η laquoτρίτηraquo αλλά πιο σημαντική η laquoέσχατηraquo Ρώμη και καλούσε τον Μεγάλο

Πρίγκιπα σε μετάνοια και χριστιανική αρετή προβάλλοντας για κίνητρο των εκκλήσεων

του την επικείμενη έλευση της Δευτέρας Παρουσίας Από πολιτική σκοπιά οι εκκλήσεις

του βρήκαν στην πράξη μικρή ανταπόκριση Οι Μοσχοβίτες ηγεμόνες είχαν μπει στη

διαδικασία της οικοδόμησης μιας εθνικής Αυτοκρατορίας διαπνεόμενοι ευρύτατα από

πρότυπα και ιδέες της Δυτικής Αναγέννησης και μη δίνοντας μεγάλη προσοχή στις

αποκαλυπτικές θεωρίες Η θεωρία της laquoΤρίτης Ρώμηςraquo ή εκείνη της translatio imperii από

την Κωνσταντινούπολη στη Μόσχα δεν είχε γίνει ποτέ αποδεκτή ως επίσημη κρατική

θεωρία

Το 1472 ο Ιβάν Γ νυμφεύθηκε την ανιψιά του τελευταίου αυτοκράτορα της

Κωνσταντινούπολης που είχε ζήσει στην Ιταλία και είχε γίνει μέτοχος της δυτικής παιδείας

Παρόλο που ο γάμος αναμφίβολα ενίσχυσε την αίγλη του δεν εσήμανε παράλληλα και

την ανάληψη του αυτοκρατορικού τίτλου (13) Το πρακτικό αποτέλεσμα του γάμου

αφορούσε την ουσιαστική αύξηση της ιταλικής επίδρασης στη Μοσχοβία Το Κρεμλίνο

ξανακτίσθηκε τότε more italico από Ιταλούς αρχιτέκτονες Το 1547 ο Ιβάν Δ εγγονός του

Ιβάν Γ στέφθηκε τσάρος (το σλαβικό αντίστοιχο του laquoκαίσαραraquo) σύμφωνα με ένα

παραλλαγμένο βυζαντινό τελετουργικό αλλά δεν έλαβε τον τίτλο του laquoαυτοκράτορα των

Ρωμαίωνraquo όπως θα το απαιτούσαν μια translatio imperii και η θεωρία της laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo αλλά τον τίτλο του laquoτσάρου πάντων των Ρώσωνraquo Επιπλέον ζήτησε την επίσημη

αναγνώριση του τίτλου του από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στέλνοντας

πλούσια δώρα στον Οικουμενικό θρόνο Η απάντηση ήρθε με τη μορφή δύο επιστολών

19

του πατριάρχη Ιωάσαφ (1555-1565) Στην πρώτη ο πατριάρχης εξέφραζε τις επιφυλάξεις

του μόνο ο πάπας της Ρώμης και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έγραφε έχουν το

δικαίωμα να στέφουν νόμιμα αυτοκράτορεςmiddot γι αυτό και ο τσάρος θα έπρεπε να στεφθεί

εκ νέου από τον εκπρόσωπο του πατριάρχη το μητροπολίτη Ευρίπου και κομιστή της

επιστολής

Το δεύτερο έγγραφο είχε τη μορφή συνοδικής πράξης που θα επικύρωνε τη στέψη

από τη στιγμή της τέλεσης της και θα πρότεινε τη χάραξη ενός πρωτότυπου

διαγράμματος που θα αποδείκνυε τη νομιμότητα του Ιβάν δεν ήταν παρά απόγονος της

πριγκίπισσας rsquoννας συζύγου του αγίου Βλαδίμηρου και αδελφής του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Βασιλείου Β

Η δεύτερη στέψη του Ιβάν δεν πραγματοποιήθηκε ποτέmiddot το επεισόδιο όμως αυτό

αποτυπώνει τον διαρκή σεβασμό των αρχών της Μόσχας απέναντι στους

παραδοσιακούς δεσμούς που σε πείσμα της οδυνηρής ρήξης του 1448-1453 υπήρχαν

ανάμεσα στη Ρωσία και τη μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης Η ίδια νομιμότητα

θα επιδειχθεί στις διαδικασίες που σχετίζονται με την ίδρυση του πατριαρχείου της

Μόσχας το 1589

Μπροστά στην απελπιστική ανάγκη υλικής υποστήριξης ο οικουμενικός

πατριάρχης Ιερεμίας Β ταξίδεψε το 1588 μέχρι τη Μόσχα Για τις ρωσικές αρχές αυτή ήταν

μια απρόσμενη ευκαιρία για να εξετάσουν την πιθανότητα να διακηρύξουν την

εγκαθίδρυση μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo Πράγματι πρόσφεραν στον Ιερεμία μόνιμη

εγκατάσταση στη Ρωσία με έδρα την αρχαία πόλη του Βλαντιμίρ η οποία κατ αυτό τον

τρόπο θα γινόταν το κέντρο του ορθόδοξου κόσμου Η απόρριψη αυτής της

προσφοράς από τον Ιερεμία οδήγησε στην εύρεση μιας εναλλακτικής λύσης την ίδρυση

ενός νέου πατριαρχείου στη Μόσχα Η πράξη υπογράφηκε από τον Ιερεμία και

επικυρώθηκε αργότερα από Συνόδους του 1590 και 1593 όπου έλαβαν μέρος και οι

άλλοι πατριάρχες ιδιαίτερα ο ευφυής και δυναμικός Μελέτιος Πηγάς Αλεξανδρείας Το

γράμμα αυτών των κειμένων προϋποθέτει σαφώς την παλινόρθωση μιας laquoπενταρχίαςraquo

πατριαρχών η όποια είχε μειωθεί σε laquoτετραρχίαraquo λόγω της αποστασίας του επισκόπου

της Ρώμης Το νέο πατριαρχείο της Μόσχας δεν προοριζόταν να γίνει κάτι αντίστοιχο του

μακρινού πατριαρχείου της Γεωργίας ή του Πετς ή της Οχρίδας ή ακόμη της

αρχιεπισκοπής Κύπρου (Εκκλησιών που στο σύνολο τους τουλάχιστον κατ όνομα ήταν

πάντα υπαρκτές αλλά που ωστόσο ούτε η γνώμη τους ζητιόταν ούτε μνημονεύονταν

στα πρακτικά) Μαζί με την Κωνσταντινούπολη την Αλεξάνδρεια την Αντιόχεια και την

Ιερουσαλήμ η Μόσχα επρόκειτο να γίνει μία από τις πέντε έδρες που στη νομοθεσία του

Ιουστινιανού είχαν αναγνωρισθεί ως οι laquoπέντε αισθήσειςraquo της παγκόσμιας Ορθοδοξίας

Ο πατριάρχης Ιώβ με τον τίτλο του laquoπατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών

και των υπερβορείων μερώνraquo έμελλε να γίνει ο laquoπέμπτος πατριάρχηςraquo

laquoσυναριθμούμενοςraquo με τους άλλους τέσσερις και κρατώντας μερίδιο από την άξια τους

Έμελλε να αναγνωρίσει laquoκαι κεφαλήν και πρώτον έχειν και νομίζειν τον αποστολικόν

θρόνον Κωνσταντινουπόλεως ως και οι λοιποί έχουσι πατριάρχαι raquo Διακηρύχθηκε

επίσης ότι η Κωνσταντινούπολη και τα άλλα πατριαρχεία είχαν τις τάξεις και τα

δικαιώματα όπως αυτά ορίζονταν από Συνόδους laquoουδέ [] δι άλλον τινά λόγον []

ειμή προς τα των βασιλειών αξιώματαraquo Αφετηρία για την υποστήριξη των δικαιωμάτων

της Μόσχας στάθηκε συνεπώς η ύπαρξη της Ρωσικής laquoΑυτοκρατορίαςraquo έτσι που το

όνομα του laquoευσεβέστατου βασιλέως Μοσκόβου και αυτοκράτορος πάσης Ρωσίας και

20

των υπερβορείων μερώνraquo επρόκειτο τώρα να περιληφθεί στις καθιερωμένες περιπτώσεις

δεήσεων υπέρ αυτοκρατόρων στα απανταχού λειτουργικά βιβλία

Δεν υπάρχει συνεπώς αμφιβολία ότι η ίδρυση του πατριαρχείου της Μόσχας

ήταν αυτή καθεαυτή μια σοβαρότατη επαναβεβαίωση των βυζαντινών παραδόσεων

Το βυζαντινό laquoπνεύμαraquo παρέμενε ζωντανό ακόμη και στο γεγονός ότι στο νέο

πατριαρχείο είχε εκχωρηθεί η πέμπτη και όχι η πρώτη θέση μεταξύ των πατριαρχείων Δεν

ήταν η ίδια αίσθηση μιας καθιερωμένης παράδοσης και ενός εθίμου που διατηρήθηκε

από τότε που η Κωνσταντινούπολη η laquoΝέα Ρώμηraquo απέφυγε (μέχρι το Σχίσμα) να

διεκδικήσει την πρώτη θέση πάνω από την laquoπρεσβυτέρα αυτοκρατορική Ρώμηraquo Έτσι η

laquoΤρίτη Ρώμηraquo δεν ξεπέρασε τη laquoδεύτερηraquo Ωστόσο υπήρχε ακόμη μια εξωπραγματική

ατμόσφαιρα γύρω από τα γεγονότα του 1589 όχι επειδή οι Ρώσοι ή οι Έλληνες δεν

ήθελαν να διατηρήσουν τη βυζαντινή παράδοση στη Ρωσία αλλά επειδή στα τέλη του

16ου αιώνα είχαν προκύψει τόσες πολλές ιστορικές και πολιτιστικές μεταβολές ώστε οι

πολιτικές και νομικές πτυχές αυτής της παράδοσης να έχουν ευρύτατα υπερκερασθεί

από τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις

Ανέφερα προηγουμένως ότι ήδη από τον 15ο αιώνα η μεγάλη ηγεμονία της

Μόσχας είχε αρχίσει να οικοδομεί μια εθνική Αυτοκρατορία Ο τσάρος Ιβάν Δ ο

Τρομερός (1533-1584) -η λαϊκή του ονομασία Γκρόζνυ μεταφράζεται καλύτερα laquoδεινόςraquo

(αυτός που εμπνέει δέος)- ήταν ένας αχόρταγος αναγνώστης του Μακιαβέλλι Εστία των

πολιτιστικών και πολιτικών του ενδιαφερόντων ήταν η Ευρώπη όχι το Βυζάντιο Τον 17ο

αιώνα με τις πολωνικές και σουηδικές εισβολές κατά τη διάρκεια της λεγόμενης

laquoπεριόδου των αναταραχώνraquo (1598-1613) και επιπλέον μια ολοένα αυξανόμενη

πολιτιστική και ιδεολογική επιρροή που ερχόταν από τη Δύση η laquoΕυρώπηraquo συνέβαλε

βαθμιαία στη διαμόρφωση της μοσχοβίτικης εθνικοπολιτιστικής συνείδησης Όλα αυτά

προκάλεσαν μια πραγματική κρίση βυζαντινισμού στη Ρωσία η οποία μπορεί να

προέκυψε τον 17ο αιώνα βρισκόταν όμως σε εκκόλαψη ήδη πολύ νωρίτερα

969-972 Ρωσοβυζαντινός πόλεμος

21

Βιβλιογραφία ndash Πηγές

1 Μαρία Γερολυμάτου laquoΟι Ρώσοι μέσα από τη ματιά των Βυζαντινών του 9ου και 10ουαιώναraquo στο

Όλγα Κατσιαρδή-Hering Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη Κατερίνα Γαρδίκα (επιμ)Ρωσία και

Μεσόγειος Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου (Αθήνα 19-22 Μαΐου 2005) τόμ Α΄ σ 157-162

2 Α Α Ταχιάος laquoΗ επίδραση του Βυζαντίου στη Ρωσίαraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία

Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς

Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 40-41)

3 Α Saltykov laquoΟ ρόλος του Βυζαντίου στην ιστορία της Ρωσίας Η Πολιτιστική-θρησκευτική

διάστασηraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-

Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 25-26

4 D Obolensky Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453 μετάφραση Γιάννης

Τσεβρεμές Θεσσαλονίκη 1991 τόμ Β σ 366-367

5 N Oikonomides ldquoByzantine diplomacy A D 1204-1453 means and ends στο J Shepard-S

Franklin (επιμ έκδ) Byzantine diplomacy Papers from the 24th Spring Symposium of Byzantine

Studies (Cambridge March 1990) Aldershot 1992 σ 74-75

6 F Miklosich I Muller Acta et diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana t ΙΙ

Vindobonae 1860-1862 σ 191 στ 16-20

7 Ι Μέγεντορφ Βυζάντιο και Ρωσία Μελέτη των Βυζαντινο-Ρωσικών σχέσεων κατά το δέκατο

τέταρτο αιώνα μτφρ Νίκος Φωκάς Αθήνα 1988 σ 138 και σ 153

8 G Ostrogorsky Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους Αθήναι 1978-81 τόμ Β΄ σελ 162 και εξής

και Αγγαλ Λαΐου Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Αθήνα 2008 τόμ Α΄6871 Β΄115252

9 Maxime de Sardes Le patriarchate oecumenique dans lrsquo eglise orthodoxe Paris 197 5 σελ

97-153 και Φωτίου Επιστολαί pg 102 736-737

10 DSLiakliasher Povest Vremenny-kh Moskow 1950 σελ 75

11 M Alpatov Iskustro Feofana GrekaViz Vrem 331972 σελ 190

VNLazarev Feofan Grec I egoshcola Moskow 1961σελ 27

12 Slovo izbrano Andrei Nikolaevich Popov I storiko - literaturnyi obzor drevnerrusskikh

polemicheskikh sochinenii protiv Latinian (Μόσχα 1875) σ 372-373

13 Russkaia istoricheskaia biblioteka v I- XXIX (Πετρούπολη 1872-1927) (εφεξήςRIB )

τομ VI εκδ Aleksei Stepanovich Pavlov (1880) 525- 536

14 Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Πάπυρος Larousse

15 wwwgooglecom και elwikipediaorg

15

Στο βιβλίο του Κ Κυριαζή Βασίλειος Β Βουλγαροκτόνος διαβάζουμε τα παρακάτω

Είχε αχνοφανεί στο ορίζοντα η Χερσώνα (Κριμαία) όταν ο πρωτοκάραβος έστειλε

σπαθάριο να ειδοποιήσει την Άννα ότι στόλος ολόκληρος από μικρά πλεούμενα των

Ρως ερχόταν να την προϋπαντήσει Ντύθηκε η Άννα φόρεσε το βαρύ χρυσοκέντητο

φόρεμά της και με όλη την ακολουθία της ανέβηκε πάνω στο ξυλόκαστρο (του πλοίου)

Χρύσισε λαμπύρισε γέμισε ασήμια και πολύτιμες πέτρες το κατάστρωμα καθώς η

ακολουθία της κατεπάνω τουρμάρχες ιερωμένοι και πατρικίες πήραν την σειρά τους Η

Άννα ήταν σοβαρή και αμίλητη όπως πάντα Κοιτούσε εμπρός την Χερσώνα χωρίς να

την βλέπει Ο νους της ήταν αλλού στη Βασιλεύουσα στο Ιερό Παλάτιο Δεν είδε τα

μικρά πλεούμενα που στολισμένα με πολύχρωμα φλάμπουρα έρχονταν σε δύο

γραμμές να ενωθούνε με το δρόμωνα και τα χελάνδια που μας ακολουθούσαν Δεν είδε

ούτε άκουσε τις άναρθρες κραυγές που μπήξανε τα τσούρμα των Ρως όταν ζύγωσαν

το καράβι μας Και φώναζαν οι Ρως και χτυπούσαν κύμβαλα και φυσούσαν σε βούκινα

και σε σάλπιγγες και ούρλιαζαν και κουνούσαν τα χέρια τους τα όπλα τους κι ανέμιζαν

πολύχρωμα υφάσματα Βάρβαρος λαός βάρβαρα τα έθιμά τους Πού η σοβαρότητα

πού το αυστηρό τυπικό της Αυλής του Βυζαντίου

Κοιτούσα συνεπαρμένη τα πλεούμενα τους Ρως με τα παράξενα ρούχα τα φλάμπουρά

τους όταν μέσα από τα καράβια τους ξεχώρισα ένα γιατί ήταν το μεγαλύτερο και το

ψηλότερο γιατί τα κουπιά του ήταν βαμμένα κόκκινα ζωηρά γιατί χρύσιζαν στις άκρες

τους Ερχόταν γραμμή απάνω μας

Η βασίλισσα των Ρως Όλγα εισέρχεται για πρώτη φορά στην Αγία Σοφιά

Η Σύνοδος της Φλωρεντίας και η άλωση του Βυζαντίου Ο απόηχός τους στη Ρωσία

Η ισχνή Βυζαντινή Αυτοκρατορία των Παλαιολόγων (1261-1453) δεν ήταν από

μόνη της ικανή να επηρεάσει τις εξελίξεις στη Ρωσία αλλά ασκούσε έμμεση επιρροή

μέσω των διπλωματικών δεσμών που είχε με τους Μογγόλους χαγάνους (που ήταν

εχθροί των Τούρκων) και μέσω της συμμαχίας της με τους Γενουάτες που ήλεγχαν το

εμπόριο με την rsquoπω Ανατολή δια μέσου του Ευξείνου Πόντου Ο laquoάξοναςraquo Μογγόλων -

Γενουατών-Βυζαντινών εξηγεί τουλάχιστον εν μέρει τα διπλωματικά προνόμια που μέσω

της Εκκλησίας παραχώρησε το Βυζάντιο στη μεγάλη ηγεμονία της Μόσχας η οποία

ξεκίνησε την πολιτική της άνοδο ως σύμμαχος των Μογγόλων Οι θρησκευτικοί

παράγοντες ωστόσο έπαιξαν κι αυτοί κάποιο ρόλο οι δυτικές ηγεμονίες που βρίσκονταν

υπό πολωνική και λιθουανική κατοχή ήταν περισσότερο επιρρεπείς στην πνευματική

σαγήνη της λατινικής Χριστιανοσύνης Γεγονός είναι ότι το 1386 Πολωνία και Λιθουανία

16

με τον πολυάριθμο ορθόδοξο πληθυσμό τους ενώθηκαν υπό το στέμμα ενός

ρωμαιοκαθολικού βασιλιά Νωρίτερα όμως κι από αυτή τη χρονολογία το Οικουμενικό

Πατριαρχείο είχε θεωρήσει πως η Ορθοδοξία ήταν πιο ασφαλής υπό την εξουσία των

Μογγόλων και είχε υποστηρίξει τη μεταφορά της μητροπολιτικής έδρας από το Κίεβο στη

Μόσχα

Κατά παράδοξο τρόπο ενώ η Αυτοκρατορία συρρικνωνόταν ολοένα και

περισσότερο οι δεσμοί μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Ρωσικού

Μητροπολιτικού Θρόνου γίνονταν πιο στενοί Αυτό οφειλόταν στη δραστηριότητα

δυναμικών μητροπολιτών όπως ο Κυπριανός (1375-1406) που ήταν Βούλγαρος και

στενός φίλος και μαθητής του ησυχαστή πατριάρχη Φιλόθεου Κόκκινου και ο Φώτιος

(1408-1431) που ήταν Έλληνας από τη Μονεμβασία Ο περίφημος κεντητός σάκκος του

τελευταίου μια επισκοπική δαλματική η οποία έφερε περίοπτες τις εικόνες του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Ιωάννη Η και του Μεγάλου Πρίγκιπα Βασιλείου Α της Μόσχας με τις

συζύγους τους αντιπροσωπεύει σαφώς το πολιτικό και θρησκευτικό πρόγραμμα το

όποιο είχε αποστολή να εκπληρώσει ως μητροπολίτης να εξασφαλίσει τη συνεχή

παρουσία της Ρωσίας ως μέλους της Βυζαντινής Κοινοπολιτείας Η αποστολή αυτή

αποσαφηνίζεται αρκετά καθαρά στη συχνά μνημονευόμενη επιστολή του πατριάρχη

Αντωνίου στον Βασίλειο Α που γράφτηκε το 1393 λίγα χρόνια πριν από το διορισμό του

Φωτίου ο Βυζαντινός αυτοκράτορας είναι αυτοκράτορας laquoτων Ρωμαίων δηλαδή όλων

των χριστιανών γιατί για τους χριστιανούς δεν είναι δυνατό να έχουν Εκκλησία και να μην

έχουν αυτοκράτοραraquo Αλλά όπως πρόσθεσε ο πατριάρχης laquoΟι χριστιανοί απορρίπτουν

μόνο τους αιρετικούς αυτοκράτορες αυτούς που μαίνονταν κατά της Εκκλησίας και

εισήγαν δόγματα διεφθαρμένα και ξένα προς τη διδασκαλία των Αποστόλων και των

Πατέρωνraquo

Όταν πέθανε ο μητροπολίτης Φώτιος (1431) οι βυζαντινές αρχές ήταν σοβαρά

απασχολημένες με την ετοιμασία μιας ενωτικής Συνόδου που είχε σκοπό να εξασφαλίσει

άμεση δυτική βοήθεια για την αντιμετώπιση της τουρκικής προέλασης Για να

εξασφαλίσει τη ρωσική υποστήριξη και δέσμευση ένας καλά εκπαιδευμένος διπλωμάτης

ο Ισίδωρος διορίστηκε μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας ενώ ο υποψήφιος του

Μεγάλου Πρίγκιπα ο επίσκοπος Ιωνάς του Ρυαζάν -που είχε κιόλας έρθει στην

Κωνσταντινούπολη για να παραλάβει το διορισμό του- απορρίφθηκε μάλλον

ταπεινωτικά (1437-1438) Η νομιμοφροσύνη της Ρωσίας απέναντι στο Βυζάντιο δεν

κλονίστηκε Ο Ισίδωρος πήρε χρήματα καθώς και μια μεγάλη ακολουθία από τον

Μεγάλο Πρίγκιπα Βασίλειο Β τον laquoΤυφλόraquo και ταξίδεψε μέχρι τη Φλωρεντία για τη Σύνοδο

ως εκπρόσωπος του Ρωσικού Μητροπολιτικού Θρόνου

Διαβάζοντας κάποιους σύγχρονους Ιστορικούς της περιόδου αποκομίζει κανείς

την εντύπωση ότι ο Μοσχοβίτης Μέγας Πρίγκιπας περίμενε πως και πως την ευκαιρία να

υποσκελίσει το Βυζάντιο και να αναλάβει τη θέση του αυτοκράτορα μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo

Τα γεγονότα που αναφέραμε παραπάνω δεν συνηγορούν καθόλου υπέρ αυτής της

άποψης Η μεγάλη ηγεμονία βρισκόταν πάντοτε υπό μογγολική κυριαρχία Είχε μόλις

ξεπεράσει μια μακρά και αιματηρή δυναστική διαμάχη κατά τη διάρκεια της όποιας ο

Βασίλειος Β τυφλώθηκε από έναν ανταγωνιστή του προτού να αναλάβει εκ νέου το

θρόνο του Η εθνική -και σχεδόν laquoμεσσιανικήraquo- αυτοεπιβεβαίωση της Ρωσίας ήρθε

αργότερα Προέκυψε ως αντίδραση στη Φλωρεντία και στην rsquoλωση της

Κωνσταντινούπολης που επακολούθησε και μάλιστα επήλθε με αργό ρυθμό χωρίς να

17

λάβει ποτέ τη μορφή μιας επίσημης translatio imperii από την Κωνσταντινούπολη στη

Μόσχα

Ο Ισίδωρος επέστρεψε στη Μόσχα από τη Φλωρεντία το 1441 ως καρδινάλιος της

Ρωμαϊκής Εκκλησίας αφού ταξίδεψε μέσο Ιταλίας Ουγγαρίας και Πολωνίας Οι Ρώσοι

είχαν πληροφορηθεί και από τους αντιπροσώπους τους στη Φλωρεντία και από

κύκλους της Κωνσταντινούπολης τα σχετικά με την αντίσταση του Μάρκου του Ευγενικού

στις συνοδικές αποφάσεις και την αποκήρυξη μιας πλειοψηφίας Ελλήνων

συμμετασχόντων που επακολούθησε Η απόφαση του Μεγάλου Πρίγκιπα να απορρίψει

τον Ισίδωρο δεν σήμαινε εξέγερση εναντίον του Βυζαντίου βασιζόταν μάλλον στην

προσμονή μιας ορθόδοξης ανασυγκρότησης στο Βυζάντιο Σε μια επιστολή ενδεικτική

του μεγάλου σεβασμού του προς τον πρόσφατα εκλεγμένο πατριάρχη Μητροφάνη -που

υποστήριξε κατ αρχήν τη Φλωρεντία αλλά δεν ήταν σε θέση να διακηρύξει επίσημα την

Ένωση των Εκκλησιών- ο Μέγας Πρίγκιπας ζήτησε την άδεια να εκλέξει μητροπολίτη σε

ρωσικό έδαφος laquoΙκετεύουμε την πανιερότατη μακαριότητα σας να εξετάσει τους ιερούς

και θείους κανόνες της Ελληνικής Εκκλησίας [] και να εγκρίνει ώστε να

πραγματοποιηθεί ορισμός μητροπολίτη στην ίδια του τη χώραraquo Καμία απάντηση δεν

ήρθε και οι Ρώσοι περίμεναν επτά χρόνια προτού να προβούν το 1448 στον

ανεξάρτητο διορισμό του Ιωνά του Ρυαζάν ως μητροπολίτη Κιέβου και πάσης Ρωσίας

δηλαδή του υποψηφίου που είχε προηγουμένως απορριφθεί Μέσα από μια επίσημη

απονομή του τίτλου στον Ιωνά από το βασιλιά Κάζιμιρ Δ ο διορισμός αναγνωρίστηκε

ως νόμιμος όχι μόνο από τη Μοσχοβία αλλά και από τις επισκοπές που βρίσκονταν στην

πολωνολιθουανική επικράτεια Σε μια άλλη επιστολή που απευθύνεται το 1451 στον νέο

αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνο (δεν υπήρχε πατριάρχης τη χρονιά εκείνη στην

Κωνσταντινούπολη αφού ο Ουνίτης κάτοχος του τίτλου Γρηγόριος Μάμμας είχε

καταφύγει στη Ρώμη) ο Μέγας Πρίγκιπας υποσχέθηκε ότι από τη στιγμή που θα υπάρξει

ορθόδοξος πατριάρχης laquoθα είναι καθήκον μας να του γράψουμε [] και να του

ζητήσουμε την ευλογία του σε όλα τα ζητήματαraquo Τα γεγονότα της Κωνσταντινούπολης

που ακολούθησαν είναι πολύ γνωστά η Ένωση κηρύχθηκε επίσημα στην Αγία Σοφία τον

Δεκέμβριο του 1452 και η πόλη έπεσε τον Μάιο του 1453

Απόρριψη της Φλωρεντίας όπως και λεπτότητα και επιφυλακτικότητα απέναντι

στις απελπισμένες και κλονιζόμενες αρχές της Κωνσταντινούπολης υπήρξαν συνεπώς

τα χαρακτηριστικά της επίσημης στάσης των Ρώσων για τα έτη 1439-1453 Οι ανεπίσημες

ωστόσο αντιδράσεις έπαιρναν συχνά διαφορετική τροπή Προέρχονταν κυρίως από

τους Ρώσους κληρικούς που είχαν συνοδέψει τον Ισίδωρο στην Ιταλία και είχαν

ακολουθήσει τον αρχηγό τους στην αναγνώριση της Ένωσης Ο Ρώσος επίσκοπος

Αβραάμιος του Σούζνταλ είχε πράγματι υπογράψει την απόφαση Οι Έλληνες που είχαν

επίσης υπογράψει αλλά τελικά είχαν υπαναχωρήσει επικαλέστηκαν τις ψυχολογικές και

υλικές πιέσεις που δέχτηκαν από τους Λατίνους Οι Ρώσοι απέδωσαν τις αιτιάσεις στα

laquoπλάγια μέσαraquo του Ισιδώρου και στην laquoπροδοσίαraquo των Ελλήνων Ήδη το 1393 ο

πατριάρχης Αντώνιος είχε καλέσει τους Ρώσους να επιδείξουν νομιμοφροσύνη απέναντι

στο ορθόδοξο Βυζάντιο αλλά είχε εξίσου αναγνωρίσει την ανάγκη να laquoαπορριφθούν οι

αιρετικοί αυτοκράτορεςraquo Το επιχείρημα αυτό φαινόταν τώρα να βρίσκει την πλήρη

έκφραση του στην κατάσταση μετά το 1439 laquoΩ μεγάλε κυρίαρχε αυτοκράτοραraquo έγραφε

ένας πολέμιος της Ένωσης απευθυνόμενος στον Ιωάννη Η Παλαιολόγο που την είχε

υπογράψει laquoγιατί πήγες μαζί τους [] Αντάλλαξες φως με σκοτάδι αντί για Θείο Νόμο

δέχτηκες την πίστη των Λατίνων [] Εσύ που πριν ήσουν ο εκφραστής της ευσέβειας

τώρα γίνεσαι σπορέας των σπόρων του κακούraquo Υπό αυτές τις συνθήκες δεν υπήρχε

18

άλλος εκτός από τον Μεγάλο Πρίγκιπα της Μόσχας για να θεωρηθεί αναγκαστικά ως ο

laquoνέος Κωνσταντίνοςraquo ο σωτήρας της Ορθοδοξίας Το ίδιο όμως επιχείρημα

χρησιμοποιήθηκε για να εξυψώσει όχι μόνο τη Μόσχα αλλά και άλλα ρωσικά κέντρα

όπως το Τβερ για παράδειγμα- εκεί ο πρίγκιπας Μπόρις είχε επίσης στείλει αντιπρόσωπο

στη Σύνοδο και τώρα μετά την απόρριψη της πίστης των Λατίνων είχε θεωρηθεί από

έναν πολέμιο της Ένωσης άξιος του αυτοκρατορικού διαδήματος

Κοντά σ αυτά στα χρόνια του αρχιεπισκόπου Γενναδίου (1484-1509) εμφανίστηκε

στο Νόβγκοροντ μια περίεργη ρωσική παραλλαγή της Δωρεάς του Κωνσταντίνου ο

θρύλος του λευκού επικαλύμμαυκου Σύμφωνα με αυτόν το θρύλο ένα λευκό

επικαλύμμαυκο (ρωσ κλομπούκ ) είχε δωριθεί από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στον πάπα

Σύλβεστρο ύστερα από το βάπτισμα του Ο τελευταίος ορθόδοξος πάπας

προβλέποντας την πτώση της Ρώμης στην αίρεση έστειλε το επικαλύμμαυκο για

ασφαλή φύλαξη στον πατριάρχη Φιλόθεο Κωνσταντινουπόλεως ο οποίος τελικά

(προβλέποντας με τη σειρά του την προδοσία της Φλωρεντίας) έστειλε το πολύτιμο

κειμήλιο στον αρχιεπίσκοπο του Νόβγκοροντ Έτσι όχι μόνο η Μόσχα αλλά και το Τβερ

και το Νόβγκοροντ διεκδικούσαν σε ένα βαθμό το δικαίωμα να είναι κληρονόμοι της

laquoΡώμηςraquo και κέντρα της αληθινής χριστιανικής πίστης

Αλλά ασφαλώς η μοίρα της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας ανήκε στη Μόσχα

rsquoλλωστε ο μοναχός Φιλόθεος του Πσκοφ (γύρω στα 1510-1540) απηύθυνε την περίφημη

επιστολή του στον Μεγάλο Πρίγκιπα laquoΌλα τα χριστιανικά βασίλεια θα φτάσουν μια

ήμερα σε ένα τέλος και θα ενωθούν στο ένα και μοναδικό βασίλειο του δικού μας

ηγεμόνα δηλαδή το ρωσικό βασίλειο σύμφωνα με τα βιβλία των προφητών Και η μία

και η άλλη Ρώμη έπεσαν η τρίτη κρατάει ακόμη και μια τέταρτη δεν θα υπάρξειraquo Αλλά

όπως έδειξαν ο Γεώργιος Φλορόφσκι και άλλοι η θεωρία της Μόσχας ως laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo διαμορφώθηκε μέσα σε ένα αποκαλυπτικό πλαίσιο για τον Φιλόθεο η Μόσχα

δεν ήταν μόνο η laquoτρίτηraquo αλλά πιο σημαντική η laquoέσχατηraquo Ρώμη και καλούσε τον Μεγάλο

Πρίγκιπα σε μετάνοια και χριστιανική αρετή προβάλλοντας για κίνητρο των εκκλήσεων

του την επικείμενη έλευση της Δευτέρας Παρουσίας Από πολιτική σκοπιά οι εκκλήσεις

του βρήκαν στην πράξη μικρή ανταπόκριση Οι Μοσχοβίτες ηγεμόνες είχαν μπει στη

διαδικασία της οικοδόμησης μιας εθνικής Αυτοκρατορίας διαπνεόμενοι ευρύτατα από

πρότυπα και ιδέες της Δυτικής Αναγέννησης και μη δίνοντας μεγάλη προσοχή στις

αποκαλυπτικές θεωρίες Η θεωρία της laquoΤρίτης Ρώμηςraquo ή εκείνη της translatio imperii από

την Κωνσταντινούπολη στη Μόσχα δεν είχε γίνει ποτέ αποδεκτή ως επίσημη κρατική

θεωρία

Το 1472 ο Ιβάν Γ νυμφεύθηκε την ανιψιά του τελευταίου αυτοκράτορα της

Κωνσταντινούπολης που είχε ζήσει στην Ιταλία και είχε γίνει μέτοχος της δυτικής παιδείας

Παρόλο που ο γάμος αναμφίβολα ενίσχυσε την αίγλη του δεν εσήμανε παράλληλα και

την ανάληψη του αυτοκρατορικού τίτλου (13) Το πρακτικό αποτέλεσμα του γάμου

αφορούσε την ουσιαστική αύξηση της ιταλικής επίδρασης στη Μοσχοβία Το Κρεμλίνο

ξανακτίσθηκε τότε more italico από Ιταλούς αρχιτέκτονες Το 1547 ο Ιβάν Δ εγγονός του

Ιβάν Γ στέφθηκε τσάρος (το σλαβικό αντίστοιχο του laquoκαίσαραraquo) σύμφωνα με ένα

παραλλαγμένο βυζαντινό τελετουργικό αλλά δεν έλαβε τον τίτλο του laquoαυτοκράτορα των

Ρωμαίωνraquo όπως θα το απαιτούσαν μια translatio imperii και η θεωρία της laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo αλλά τον τίτλο του laquoτσάρου πάντων των Ρώσωνraquo Επιπλέον ζήτησε την επίσημη

αναγνώριση του τίτλου του από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στέλνοντας

πλούσια δώρα στον Οικουμενικό θρόνο Η απάντηση ήρθε με τη μορφή δύο επιστολών

19

του πατριάρχη Ιωάσαφ (1555-1565) Στην πρώτη ο πατριάρχης εξέφραζε τις επιφυλάξεις

του μόνο ο πάπας της Ρώμης και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έγραφε έχουν το

δικαίωμα να στέφουν νόμιμα αυτοκράτορεςmiddot γι αυτό και ο τσάρος θα έπρεπε να στεφθεί

εκ νέου από τον εκπρόσωπο του πατριάρχη το μητροπολίτη Ευρίπου και κομιστή της

επιστολής

Το δεύτερο έγγραφο είχε τη μορφή συνοδικής πράξης που θα επικύρωνε τη στέψη

από τη στιγμή της τέλεσης της και θα πρότεινε τη χάραξη ενός πρωτότυπου

διαγράμματος που θα αποδείκνυε τη νομιμότητα του Ιβάν δεν ήταν παρά απόγονος της

πριγκίπισσας rsquoννας συζύγου του αγίου Βλαδίμηρου και αδελφής του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Βασιλείου Β

Η δεύτερη στέψη του Ιβάν δεν πραγματοποιήθηκε ποτέmiddot το επεισόδιο όμως αυτό

αποτυπώνει τον διαρκή σεβασμό των αρχών της Μόσχας απέναντι στους

παραδοσιακούς δεσμούς που σε πείσμα της οδυνηρής ρήξης του 1448-1453 υπήρχαν

ανάμεσα στη Ρωσία και τη μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης Η ίδια νομιμότητα

θα επιδειχθεί στις διαδικασίες που σχετίζονται με την ίδρυση του πατριαρχείου της

Μόσχας το 1589

Μπροστά στην απελπιστική ανάγκη υλικής υποστήριξης ο οικουμενικός

πατριάρχης Ιερεμίας Β ταξίδεψε το 1588 μέχρι τη Μόσχα Για τις ρωσικές αρχές αυτή ήταν

μια απρόσμενη ευκαιρία για να εξετάσουν την πιθανότητα να διακηρύξουν την

εγκαθίδρυση μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo Πράγματι πρόσφεραν στον Ιερεμία μόνιμη

εγκατάσταση στη Ρωσία με έδρα την αρχαία πόλη του Βλαντιμίρ η οποία κατ αυτό τον

τρόπο θα γινόταν το κέντρο του ορθόδοξου κόσμου Η απόρριψη αυτής της

προσφοράς από τον Ιερεμία οδήγησε στην εύρεση μιας εναλλακτικής λύσης την ίδρυση

ενός νέου πατριαρχείου στη Μόσχα Η πράξη υπογράφηκε από τον Ιερεμία και

επικυρώθηκε αργότερα από Συνόδους του 1590 και 1593 όπου έλαβαν μέρος και οι

άλλοι πατριάρχες ιδιαίτερα ο ευφυής και δυναμικός Μελέτιος Πηγάς Αλεξανδρείας Το

γράμμα αυτών των κειμένων προϋποθέτει σαφώς την παλινόρθωση μιας laquoπενταρχίαςraquo

πατριαρχών η όποια είχε μειωθεί σε laquoτετραρχίαraquo λόγω της αποστασίας του επισκόπου

της Ρώμης Το νέο πατριαρχείο της Μόσχας δεν προοριζόταν να γίνει κάτι αντίστοιχο του

μακρινού πατριαρχείου της Γεωργίας ή του Πετς ή της Οχρίδας ή ακόμη της

αρχιεπισκοπής Κύπρου (Εκκλησιών που στο σύνολο τους τουλάχιστον κατ όνομα ήταν

πάντα υπαρκτές αλλά που ωστόσο ούτε η γνώμη τους ζητιόταν ούτε μνημονεύονταν

στα πρακτικά) Μαζί με την Κωνσταντινούπολη την Αλεξάνδρεια την Αντιόχεια και την

Ιερουσαλήμ η Μόσχα επρόκειτο να γίνει μία από τις πέντε έδρες που στη νομοθεσία του

Ιουστινιανού είχαν αναγνωρισθεί ως οι laquoπέντε αισθήσειςraquo της παγκόσμιας Ορθοδοξίας

Ο πατριάρχης Ιώβ με τον τίτλο του laquoπατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών

και των υπερβορείων μερώνraquo έμελλε να γίνει ο laquoπέμπτος πατριάρχηςraquo

laquoσυναριθμούμενοςraquo με τους άλλους τέσσερις και κρατώντας μερίδιο από την άξια τους

Έμελλε να αναγνωρίσει laquoκαι κεφαλήν και πρώτον έχειν και νομίζειν τον αποστολικόν

θρόνον Κωνσταντινουπόλεως ως και οι λοιποί έχουσι πατριάρχαι raquo Διακηρύχθηκε

επίσης ότι η Κωνσταντινούπολη και τα άλλα πατριαρχεία είχαν τις τάξεις και τα

δικαιώματα όπως αυτά ορίζονταν από Συνόδους laquoουδέ [] δι άλλον τινά λόγον []

ειμή προς τα των βασιλειών αξιώματαraquo Αφετηρία για την υποστήριξη των δικαιωμάτων

της Μόσχας στάθηκε συνεπώς η ύπαρξη της Ρωσικής laquoΑυτοκρατορίαςraquo έτσι που το

όνομα του laquoευσεβέστατου βασιλέως Μοσκόβου και αυτοκράτορος πάσης Ρωσίας και

20

των υπερβορείων μερώνraquo επρόκειτο τώρα να περιληφθεί στις καθιερωμένες περιπτώσεις

δεήσεων υπέρ αυτοκρατόρων στα απανταχού λειτουργικά βιβλία

Δεν υπάρχει συνεπώς αμφιβολία ότι η ίδρυση του πατριαρχείου της Μόσχας

ήταν αυτή καθεαυτή μια σοβαρότατη επαναβεβαίωση των βυζαντινών παραδόσεων

Το βυζαντινό laquoπνεύμαraquo παρέμενε ζωντανό ακόμη και στο γεγονός ότι στο νέο

πατριαρχείο είχε εκχωρηθεί η πέμπτη και όχι η πρώτη θέση μεταξύ των πατριαρχείων Δεν

ήταν η ίδια αίσθηση μιας καθιερωμένης παράδοσης και ενός εθίμου που διατηρήθηκε

από τότε που η Κωνσταντινούπολη η laquoΝέα Ρώμηraquo απέφυγε (μέχρι το Σχίσμα) να

διεκδικήσει την πρώτη θέση πάνω από την laquoπρεσβυτέρα αυτοκρατορική Ρώμηraquo Έτσι η

laquoΤρίτη Ρώμηraquo δεν ξεπέρασε τη laquoδεύτερηraquo Ωστόσο υπήρχε ακόμη μια εξωπραγματική

ατμόσφαιρα γύρω από τα γεγονότα του 1589 όχι επειδή οι Ρώσοι ή οι Έλληνες δεν

ήθελαν να διατηρήσουν τη βυζαντινή παράδοση στη Ρωσία αλλά επειδή στα τέλη του

16ου αιώνα είχαν προκύψει τόσες πολλές ιστορικές και πολιτιστικές μεταβολές ώστε οι

πολιτικές και νομικές πτυχές αυτής της παράδοσης να έχουν ευρύτατα υπερκερασθεί

από τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις

Ανέφερα προηγουμένως ότι ήδη από τον 15ο αιώνα η μεγάλη ηγεμονία της

Μόσχας είχε αρχίσει να οικοδομεί μια εθνική Αυτοκρατορία Ο τσάρος Ιβάν Δ ο

Τρομερός (1533-1584) -η λαϊκή του ονομασία Γκρόζνυ μεταφράζεται καλύτερα laquoδεινόςraquo

(αυτός που εμπνέει δέος)- ήταν ένας αχόρταγος αναγνώστης του Μακιαβέλλι Εστία των

πολιτιστικών και πολιτικών του ενδιαφερόντων ήταν η Ευρώπη όχι το Βυζάντιο Τον 17ο

αιώνα με τις πολωνικές και σουηδικές εισβολές κατά τη διάρκεια της λεγόμενης

laquoπεριόδου των αναταραχώνraquo (1598-1613) και επιπλέον μια ολοένα αυξανόμενη

πολιτιστική και ιδεολογική επιρροή που ερχόταν από τη Δύση η laquoΕυρώπηraquo συνέβαλε

βαθμιαία στη διαμόρφωση της μοσχοβίτικης εθνικοπολιτιστικής συνείδησης Όλα αυτά

προκάλεσαν μια πραγματική κρίση βυζαντινισμού στη Ρωσία η οποία μπορεί να

προέκυψε τον 17ο αιώνα βρισκόταν όμως σε εκκόλαψη ήδη πολύ νωρίτερα

969-972 Ρωσοβυζαντινός πόλεμος

21

Βιβλιογραφία ndash Πηγές

1 Μαρία Γερολυμάτου laquoΟι Ρώσοι μέσα από τη ματιά των Βυζαντινών του 9ου και 10ουαιώναraquo στο

Όλγα Κατσιαρδή-Hering Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη Κατερίνα Γαρδίκα (επιμ)Ρωσία και

Μεσόγειος Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου (Αθήνα 19-22 Μαΐου 2005) τόμ Α΄ σ 157-162

2 Α Α Ταχιάος laquoΗ επίδραση του Βυζαντίου στη Ρωσίαraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία

Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς

Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 40-41)

3 Α Saltykov laquoΟ ρόλος του Βυζαντίου στην ιστορία της Ρωσίας Η Πολιτιστική-θρησκευτική

διάστασηraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-

Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 25-26

4 D Obolensky Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453 μετάφραση Γιάννης

Τσεβρεμές Θεσσαλονίκη 1991 τόμ Β σ 366-367

5 N Oikonomides ldquoByzantine diplomacy A D 1204-1453 means and ends στο J Shepard-S

Franklin (επιμ έκδ) Byzantine diplomacy Papers from the 24th Spring Symposium of Byzantine

Studies (Cambridge March 1990) Aldershot 1992 σ 74-75

6 F Miklosich I Muller Acta et diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana t ΙΙ

Vindobonae 1860-1862 σ 191 στ 16-20

7 Ι Μέγεντορφ Βυζάντιο και Ρωσία Μελέτη των Βυζαντινο-Ρωσικών σχέσεων κατά το δέκατο

τέταρτο αιώνα μτφρ Νίκος Φωκάς Αθήνα 1988 σ 138 και σ 153

8 G Ostrogorsky Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους Αθήναι 1978-81 τόμ Β΄ σελ 162 και εξής

και Αγγαλ Λαΐου Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Αθήνα 2008 τόμ Α΄6871 Β΄115252

9 Maxime de Sardes Le patriarchate oecumenique dans lrsquo eglise orthodoxe Paris 197 5 σελ

97-153 και Φωτίου Επιστολαί pg 102 736-737

10 DSLiakliasher Povest Vremenny-kh Moskow 1950 σελ 75

11 M Alpatov Iskustro Feofana GrekaViz Vrem 331972 σελ 190

VNLazarev Feofan Grec I egoshcola Moskow 1961σελ 27

12 Slovo izbrano Andrei Nikolaevich Popov I storiko - literaturnyi obzor drevnerrusskikh

polemicheskikh sochinenii protiv Latinian (Μόσχα 1875) σ 372-373

13 Russkaia istoricheskaia biblioteka v I- XXIX (Πετρούπολη 1872-1927) (εφεξήςRIB )

τομ VI εκδ Aleksei Stepanovich Pavlov (1880) 525- 536

14 Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Πάπυρος Larousse

15 wwwgooglecom και elwikipediaorg

16

με τον πολυάριθμο ορθόδοξο πληθυσμό τους ενώθηκαν υπό το στέμμα ενός

ρωμαιοκαθολικού βασιλιά Νωρίτερα όμως κι από αυτή τη χρονολογία το Οικουμενικό

Πατριαρχείο είχε θεωρήσει πως η Ορθοδοξία ήταν πιο ασφαλής υπό την εξουσία των

Μογγόλων και είχε υποστηρίξει τη μεταφορά της μητροπολιτικής έδρας από το Κίεβο στη

Μόσχα

Κατά παράδοξο τρόπο ενώ η Αυτοκρατορία συρρικνωνόταν ολοένα και

περισσότερο οι δεσμοί μεταξύ του Οικουμενικού Πατριαρχείου και του Ρωσικού

Μητροπολιτικού Θρόνου γίνονταν πιο στενοί Αυτό οφειλόταν στη δραστηριότητα

δυναμικών μητροπολιτών όπως ο Κυπριανός (1375-1406) που ήταν Βούλγαρος και

στενός φίλος και μαθητής του ησυχαστή πατριάρχη Φιλόθεου Κόκκινου και ο Φώτιος

(1408-1431) που ήταν Έλληνας από τη Μονεμβασία Ο περίφημος κεντητός σάκκος του

τελευταίου μια επισκοπική δαλματική η οποία έφερε περίοπτες τις εικόνες του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Ιωάννη Η και του Μεγάλου Πρίγκιπα Βασιλείου Α της Μόσχας με τις

συζύγους τους αντιπροσωπεύει σαφώς το πολιτικό και θρησκευτικό πρόγραμμα το

όποιο είχε αποστολή να εκπληρώσει ως μητροπολίτης να εξασφαλίσει τη συνεχή

παρουσία της Ρωσίας ως μέλους της Βυζαντινής Κοινοπολιτείας Η αποστολή αυτή

αποσαφηνίζεται αρκετά καθαρά στη συχνά μνημονευόμενη επιστολή του πατριάρχη

Αντωνίου στον Βασίλειο Α που γράφτηκε το 1393 λίγα χρόνια πριν από το διορισμό του

Φωτίου ο Βυζαντινός αυτοκράτορας είναι αυτοκράτορας laquoτων Ρωμαίων δηλαδή όλων

των χριστιανών γιατί για τους χριστιανούς δεν είναι δυνατό να έχουν Εκκλησία και να μην

έχουν αυτοκράτοραraquo Αλλά όπως πρόσθεσε ο πατριάρχης laquoΟι χριστιανοί απορρίπτουν

μόνο τους αιρετικούς αυτοκράτορες αυτούς που μαίνονταν κατά της Εκκλησίας και

εισήγαν δόγματα διεφθαρμένα και ξένα προς τη διδασκαλία των Αποστόλων και των

Πατέρωνraquo

Όταν πέθανε ο μητροπολίτης Φώτιος (1431) οι βυζαντινές αρχές ήταν σοβαρά

απασχολημένες με την ετοιμασία μιας ενωτικής Συνόδου που είχε σκοπό να εξασφαλίσει

άμεση δυτική βοήθεια για την αντιμετώπιση της τουρκικής προέλασης Για να

εξασφαλίσει τη ρωσική υποστήριξη και δέσμευση ένας καλά εκπαιδευμένος διπλωμάτης

ο Ισίδωρος διορίστηκε μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας ενώ ο υποψήφιος του

Μεγάλου Πρίγκιπα ο επίσκοπος Ιωνάς του Ρυαζάν -που είχε κιόλας έρθει στην

Κωνσταντινούπολη για να παραλάβει το διορισμό του- απορρίφθηκε μάλλον

ταπεινωτικά (1437-1438) Η νομιμοφροσύνη της Ρωσίας απέναντι στο Βυζάντιο δεν

κλονίστηκε Ο Ισίδωρος πήρε χρήματα καθώς και μια μεγάλη ακολουθία από τον

Μεγάλο Πρίγκιπα Βασίλειο Β τον laquoΤυφλόraquo και ταξίδεψε μέχρι τη Φλωρεντία για τη Σύνοδο

ως εκπρόσωπος του Ρωσικού Μητροπολιτικού Θρόνου

Διαβάζοντας κάποιους σύγχρονους Ιστορικούς της περιόδου αποκομίζει κανείς

την εντύπωση ότι ο Μοσχοβίτης Μέγας Πρίγκιπας περίμενε πως και πως την ευκαιρία να

υποσκελίσει το Βυζάντιο και να αναλάβει τη θέση του αυτοκράτορα μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo

Τα γεγονότα που αναφέραμε παραπάνω δεν συνηγορούν καθόλου υπέρ αυτής της

άποψης Η μεγάλη ηγεμονία βρισκόταν πάντοτε υπό μογγολική κυριαρχία Είχε μόλις

ξεπεράσει μια μακρά και αιματηρή δυναστική διαμάχη κατά τη διάρκεια της όποιας ο

Βασίλειος Β τυφλώθηκε από έναν ανταγωνιστή του προτού να αναλάβει εκ νέου το

θρόνο του Η εθνική -και σχεδόν laquoμεσσιανικήraquo- αυτοεπιβεβαίωση της Ρωσίας ήρθε

αργότερα Προέκυψε ως αντίδραση στη Φλωρεντία και στην rsquoλωση της

Κωνσταντινούπολης που επακολούθησε και μάλιστα επήλθε με αργό ρυθμό χωρίς να

17

λάβει ποτέ τη μορφή μιας επίσημης translatio imperii από την Κωνσταντινούπολη στη

Μόσχα

Ο Ισίδωρος επέστρεψε στη Μόσχα από τη Φλωρεντία το 1441 ως καρδινάλιος της

Ρωμαϊκής Εκκλησίας αφού ταξίδεψε μέσο Ιταλίας Ουγγαρίας και Πολωνίας Οι Ρώσοι

είχαν πληροφορηθεί και από τους αντιπροσώπους τους στη Φλωρεντία και από

κύκλους της Κωνσταντινούπολης τα σχετικά με την αντίσταση του Μάρκου του Ευγενικού

στις συνοδικές αποφάσεις και την αποκήρυξη μιας πλειοψηφίας Ελλήνων

συμμετασχόντων που επακολούθησε Η απόφαση του Μεγάλου Πρίγκιπα να απορρίψει

τον Ισίδωρο δεν σήμαινε εξέγερση εναντίον του Βυζαντίου βασιζόταν μάλλον στην

προσμονή μιας ορθόδοξης ανασυγκρότησης στο Βυζάντιο Σε μια επιστολή ενδεικτική

του μεγάλου σεβασμού του προς τον πρόσφατα εκλεγμένο πατριάρχη Μητροφάνη -που

υποστήριξε κατ αρχήν τη Φλωρεντία αλλά δεν ήταν σε θέση να διακηρύξει επίσημα την

Ένωση των Εκκλησιών- ο Μέγας Πρίγκιπας ζήτησε την άδεια να εκλέξει μητροπολίτη σε

ρωσικό έδαφος laquoΙκετεύουμε την πανιερότατη μακαριότητα σας να εξετάσει τους ιερούς

και θείους κανόνες της Ελληνικής Εκκλησίας [] και να εγκρίνει ώστε να

πραγματοποιηθεί ορισμός μητροπολίτη στην ίδια του τη χώραraquo Καμία απάντηση δεν

ήρθε και οι Ρώσοι περίμεναν επτά χρόνια προτού να προβούν το 1448 στον

ανεξάρτητο διορισμό του Ιωνά του Ρυαζάν ως μητροπολίτη Κιέβου και πάσης Ρωσίας

δηλαδή του υποψηφίου που είχε προηγουμένως απορριφθεί Μέσα από μια επίσημη

απονομή του τίτλου στον Ιωνά από το βασιλιά Κάζιμιρ Δ ο διορισμός αναγνωρίστηκε

ως νόμιμος όχι μόνο από τη Μοσχοβία αλλά και από τις επισκοπές που βρίσκονταν στην

πολωνολιθουανική επικράτεια Σε μια άλλη επιστολή που απευθύνεται το 1451 στον νέο

αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνο (δεν υπήρχε πατριάρχης τη χρονιά εκείνη στην

Κωνσταντινούπολη αφού ο Ουνίτης κάτοχος του τίτλου Γρηγόριος Μάμμας είχε

καταφύγει στη Ρώμη) ο Μέγας Πρίγκιπας υποσχέθηκε ότι από τη στιγμή που θα υπάρξει

ορθόδοξος πατριάρχης laquoθα είναι καθήκον μας να του γράψουμε [] και να του

ζητήσουμε την ευλογία του σε όλα τα ζητήματαraquo Τα γεγονότα της Κωνσταντινούπολης

που ακολούθησαν είναι πολύ γνωστά η Ένωση κηρύχθηκε επίσημα στην Αγία Σοφία τον

Δεκέμβριο του 1452 και η πόλη έπεσε τον Μάιο του 1453

Απόρριψη της Φλωρεντίας όπως και λεπτότητα και επιφυλακτικότητα απέναντι

στις απελπισμένες και κλονιζόμενες αρχές της Κωνσταντινούπολης υπήρξαν συνεπώς

τα χαρακτηριστικά της επίσημης στάσης των Ρώσων για τα έτη 1439-1453 Οι ανεπίσημες

ωστόσο αντιδράσεις έπαιρναν συχνά διαφορετική τροπή Προέρχονταν κυρίως από

τους Ρώσους κληρικούς που είχαν συνοδέψει τον Ισίδωρο στην Ιταλία και είχαν

ακολουθήσει τον αρχηγό τους στην αναγνώριση της Ένωσης Ο Ρώσος επίσκοπος

Αβραάμιος του Σούζνταλ είχε πράγματι υπογράψει την απόφαση Οι Έλληνες που είχαν

επίσης υπογράψει αλλά τελικά είχαν υπαναχωρήσει επικαλέστηκαν τις ψυχολογικές και

υλικές πιέσεις που δέχτηκαν από τους Λατίνους Οι Ρώσοι απέδωσαν τις αιτιάσεις στα

laquoπλάγια μέσαraquo του Ισιδώρου και στην laquoπροδοσίαraquo των Ελλήνων Ήδη το 1393 ο

πατριάρχης Αντώνιος είχε καλέσει τους Ρώσους να επιδείξουν νομιμοφροσύνη απέναντι

στο ορθόδοξο Βυζάντιο αλλά είχε εξίσου αναγνωρίσει την ανάγκη να laquoαπορριφθούν οι

αιρετικοί αυτοκράτορεςraquo Το επιχείρημα αυτό φαινόταν τώρα να βρίσκει την πλήρη

έκφραση του στην κατάσταση μετά το 1439 laquoΩ μεγάλε κυρίαρχε αυτοκράτοραraquo έγραφε

ένας πολέμιος της Ένωσης απευθυνόμενος στον Ιωάννη Η Παλαιολόγο που την είχε

υπογράψει laquoγιατί πήγες μαζί τους [] Αντάλλαξες φως με σκοτάδι αντί για Θείο Νόμο

δέχτηκες την πίστη των Λατίνων [] Εσύ που πριν ήσουν ο εκφραστής της ευσέβειας

τώρα γίνεσαι σπορέας των σπόρων του κακούraquo Υπό αυτές τις συνθήκες δεν υπήρχε

18

άλλος εκτός από τον Μεγάλο Πρίγκιπα της Μόσχας για να θεωρηθεί αναγκαστικά ως ο

laquoνέος Κωνσταντίνοςraquo ο σωτήρας της Ορθοδοξίας Το ίδιο όμως επιχείρημα

χρησιμοποιήθηκε για να εξυψώσει όχι μόνο τη Μόσχα αλλά και άλλα ρωσικά κέντρα

όπως το Τβερ για παράδειγμα- εκεί ο πρίγκιπας Μπόρις είχε επίσης στείλει αντιπρόσωπο

στη Σύνοδο και τώρα μετά την απόρριψη της πίστης των Λατίνων είχε θεωρηθεί από

έναν πολέμιο της Ένωσης άξιος του αυτοκρατορικού διαδήματος

Κοντά σ αυτά στα χρόνια του αρχιεπισκόπου Γενναδίου (1484-1509) εμφανίστηκε

στο Νόβγκοροντ μια περίεργη ρωσική παραλλαγή της Δωρεάς του Κωνσταντίνου ο

θρύλος του λευκού επικαλύμμαυκου Σύμφωνα με αυτόν το θρύλο ένα λευκό

επικαλύμμαυκο (ρωσ κλομπούκ ) είχε δωριθεί από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στον πάπα

Σύλβεστρο ύστερα από το βάπτισμα του Ο τελευταίος ορθόδοξος πάπας

προβλέποντας την πτώση της Ρώμης στην αίρεση έστειλε το επικαλύμμαυκο για

ασφαλή φύλαξη στον πατριάρχη Φιλόθεο Κωνσταντινουπόλεως ο οποίος τελικά

(προβλέποντας με τη σειρά του την προδοσία της Φλωρεντίας) έστειλε το πολύτιμο

κειμήλιο στον αρχιεπίσκοπο του Νόβγκοροντ Έτσι όχι μόνο η Μόσχα αλλά και το Τβερ

και το Νόβγκοροντ διεκδικούσαν σε ένα βαθμό το δικαίωμα να είναι κληρονόμοι της

laquoΡώμηςraquo και κέντρα της αληθινής χριστιανικής πίστης

Αλλά ασφαλώς η μοίρα της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας ανήκε στη Μόσχα

rsquoλλωστε ο μοναχός Φιλόθεος του Πσκοφ (γύρω στα 1510-1540) απηύθυνε την περίφημη

επιστολή του στον Μεγάλο Πρίγκιπα laquoΌλα τα χριστιανικά βασίλεια θα φτάσουν μια

ήμερα σε ένα τέλος και θα ενωθούν στο ένα και μοναδικό βασίλειο του δικού μας

ηγεμόνα δηλαδή το ρωσικό βασίλειο σύμφωνα με τα βιβλία των προφητών Και η μία

και η άλλη Ρώμη έπεσαν η τρίτη κρατάει ακόμη και μια τέταρτη δεν θα υπάρξειraquo Αλλά

όπως έδειξαν ο Γεώργιος Φλορόφσκι και άλλοι η θεωρία της Μόσχας ως laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo διαμορφώθηκε μέσα σε ένα αποκαλυπτικό πλαίσιο για τον Φιλόθεο η Μόσχα

δεν ήταν μόνο η laquoτρίτηraquo αλλά πιο σημαντική η laquoέσχατηraquo Ρώμη και καλούσε τον Μεγάλο

Πρίγκιπα σε μετάνοια και χριστιανική αρετή προβάλλοντας για κίνητρο των εκκλήσεων

του την επικείμενη έλευση της Δευτέρας Παρουσίας Από πολιτική σκοπιά οι εκκλήσεις

του βρήκαν στην πράξη μικρή ανταπόκριση Οι Μοσχοβίτες ηγεμόνες είχαν μπει στη

διαδικασία της οικοδόμησης μιας εθνικής Αυτοκρατορίας διαπνεόμενοι ευρύτατα από

πρότυπα και ιδέες της Δυτικής Αναγέννησης και μη δίνοντας μεγάλη προσοχή στις

αποκαλυπτικές θεωρίες Η θεωρία της laquoΤρίτης Ρώμηςraquo ή εκείνη της translatio imperii από

την Κωνσταντινούπολη στη Μόσχα δεν είχε γίνει ποτέ αποδεκτή ως επίσημη κρατική

θεωρία

Το 1472 ο Ιβάν Γ νυμφεύθηκε την ανιψιά του τελευταίου αυτοκράτορα της

Κωνσταντινούπολης που είχε ζήσει στην Ιταλία και είχε γίνει μέτοχος της δυτικής παιδείας

Παρόλο που ο γάμος αναμφίβολα ενίσχυσε την αίγλη του δεν εσήμανε παράλληλα και

την ανάληψη του αυτοκρατορικού τίτλου (13) Το πρακτικό αποτέλεσμα του γάμου

αφορούσε την ουσιαστική αύξηση της ιταλικής επίδρασης στη Μοσχοβία Το Κρεμλίνο

ξανακτίσθηκε τότε more italico από Ιταλούς αρχιτέκτονες Το 1547 ο Ιβάν Δ εγγονός του

Ιβάν Γ στέφθηκε τσάρος (το σλαβικό αντίστοιχο του laquoκαίσαραraquo) σύμφωνα με ένα

παραλλαγμένο βυζαντινό τελετουργικό αλλά δεν έλαβε τον τίτλο του laquoαυτοκράτορα των

Ρωμαίωνraquo όπως θα το απαιτούσαν μια translatio imperii και η θεωρία της laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo αλλά τον τίτλο του laquoτσάρου πάντων των Ρώσωνraquo Επιπλέον ζήτησε την επίσημη

αναγνώριση του τίτλου του από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στέλνοντας

πλούσια δώρα στον Οικουμενικό θρόνο Η απάντηση ήρθε με τη μορφή δύο επιστολών

19

του πατριάρχη Ιωάσαφ (1555-1565) Στην πρώτη ο πατριάρχης εξέφραζε τις επιφυλάξεις

του μόνο ο πάπας της Ρώμης και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έγραφε έχουν το

δικαίωμα να στέφουν νόμιμα αυτοκράτορεςmiddot γι αυτό και ο τσάρος θα έπρεπε να στεφθεί

εκ νέου από τον εκπρόσωπο του πατριάρχη το μητροπολίτη Ευρίπου και κομιστή της

επιστολής

Το δεύτερο έγγραφο είχε τη μορφή συνοδικής πράξης που θα επικύρωνε τη στέψη

από τη στιγμή της τέλεσης της και θα πρότεινε τη χάραξη ενός πρωτότυπου

διαγράμματος που θα αποδείκνυε τη νομιμότητα του Ιβάν δεν ήταν παρά απόγονος της

πριγκίπισσας rsquoννας συζύγου του αγίου Βλαδίμηρου και αδελφής του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Βασιλείου Β

Η δεύτερη στέψη του Ιβάν δεν πραγματοποιήθηκε ποτέmiddot το επεισόδιο όμως αυτό

αποτυπώνει τον διαρκή σεβασμό των αρχών της Μόσχας απέναντι στους

παραδοσιακούς δεσμούς που σε πείσμα της οδυνηρής ρήξης του 1448-1453 υπήρχαν

ανάμεσα στη Ρωσία και τη μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης Η ίδια νομιμότητα

θα επιδειχθεί στις διαδικασίες που σχετίζονται με την ίδρυση του πατριαρχείου της

Μόσχας το 1589

Μπροστά στην απελπιστική ανάγκη υλικής υποστήριξης ο οικουμενικός

πατριάρχης Ιερεμίας Β ταξίδεψε το 1588 μέχρι τη Μόσχα Για τις ρωσικές αρχές αυτή ήταν

μια απρόσμενη ευκαιρία για να εξετάσουν την πιθανότητα να διακηρύξουν την

εγκαθίδρυση μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo Πράγματι πρόσφεραν στον Ιερεμία μόνιμη

εγκατάσταση στη Ρωσία με έδρα την αρχαία πόλη του Βλαντιμίρ η οποία κατ αυτό τον

τρόπο θα γινόταν το κέντρο του ορθόδοξου κόσμου Η απόρριψη αυτής της

προσφοράς από τον Ιερεμία οδήγησε στην εύρεση μιας εναλλακτικής λύσης την ίδρυση

ενός νέου πατριαρχείου στη Μόσχα Η πράξη υπογράφηκε από τον Ιερεμία και

επικυρώθηκε αργότερα από Συνόδους του 1590 και 1593 όπου έλαβαν μέρος και οι

άλλοι πατριάρχες ιδιαίτερα ο ευφυής και δυναμικός Μελέτιος Πηγάς Αλεξανδρείας Το

γράμμα αυτών των κειμένων προϋποθέτει σαφώς την παλινόρθωση μιας laquoπενταρχίαςraquo

πατριαρχών η όποια είχε μειωθεί σε laquoτετραρχίαraquo λόγω της αποστασίας του επισκόπου

της Ρώμης Το νέο πατριαρχείο της Μόσχας δεν προοριζόταν να γίνει κάτι αντίστοιχο του

μακρινού πατριαρχείου της Γεωργίας ή του Πετς ή της Οχρίδας ή ακόμη της

αρχιεπισκοπής Κύπρου (Εκκλησιών που στο σύνολο τους τουλάχιστον κατ όνομα ήταν

πάντα υπαρκτές αλλά που ωστόσο ούτε η γνώμη τους ζητιόταν ούτε μνημονεύονταν

στα πρακτικά) Μαζί με την Κωνσταντινούπολη την Αλεξάνδρεια την Αντιόχεια και την

Ιερουσαλήμ η Μόσχα επρόκειτο να γίνει μία από τις πέντε έδρες που στη νομοθεσία του

Ιουστινιανού είχαν αναγνωρισθεί ως οι laquoπέντε αισθήσειςraquo της παγκόσμιας Ορθοδοξίας

Ο πατριάρχης Ιώβ με τον τίτλο του laquoπατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών

και των υπερβορείων μερώνraquo έμελλε να γίνει ο laquoπέμπτος πατριάρχηςraquo

laquoσυναριθμούμενοςraquo με τους άλλους τέσσερις και κρατώντας μερίδιο από την άξια τους

Έμελλε να αναγνωρίσει laquoκαι κεφαλήν και πρώτον έχειν και νομίζειν τον αποστολικόν

θρόνον Κωνσταντινουπόλεως ως και οι λοιποί έχουσι πατριάρχαι raquo Διακηρύχθηκε

επίσης ότι η Κωνσταντινούπολη και τα άλλα πατριαρχεία είχαν τις τάξεις και τα

δικαιώματα όπως αυτά ορίζονταν από Συνόδους laquoουδέ [] δι άλλον τινά λόγον []

ειμή προς τα των βασιλειών αξιώματαraquo Αφετηρία για την υποστήριξη των δικαιωμάτων

της Μόσχας στάθηκε συνεπώς η ύπαρξη της Ρωσικής laquoΑυτοκρατορίαςraquo έτσι που το

όνομα του laquoευσεβέστατου βασιλέως Μοσκόβου και αυτοκράτορος πάσης Ρωσίας και

20

των υπερβορείων μερώνraquo επρόκειτο τώρα να περιληφθεί στις καθιερωμένες περιπτώσεις

δεήσεων υπέρ αυτοκρατόρων στα απανταχού λειτουργικά βιβλία

Δεν υπάρχει συνεπώς αμφιβολία ότι η ίδρυση του πατριαρχείου της Μόσχας

ήταν αυτή καθεαυτή μια σοβαρότατη επαναβεβαίωση των βυζαντινών παραδόσεων

Το βυζαντινό laquoπνεύμαraquo παρέμενε ζωντανό ακόμη και στο γεγονός ότι στο νέο

πατριαρχείο είχε εκχωρηθεί η πέμπτη και όχι η πρώτη θέση μεταξύ των πατριαρχείων Δεν

ήταν η ίδια αίσθηση μιας καθιερωμένης παράδοσης και ενός εθίμου που διατηρήθηκε

από τότε που η Κωνσταντινούπολη η laquoΝέα Ρώμηraquo απέφυγε (μέχρι το Σχίσμα) να

διεκδικήσει την πρώτη θέση πάνω από την laquoπρεσβυτέρα αυτοκρατορική Ρώμηraquo Έτσι η

laquoΤρίτη Ρώμηraquo δεν ξεπέρασε τη laquoδεύτερηraquo Ωστόσο υπήρχε ακόμη μια εξωπραγματική

ατμόσφαιρα γύρω από τα γεγονότα του 1589 όχι επειδή οι Ρώσοι ή οι Έλληνες δεν

ήθελαν να διατηρήσουν τη βυζαντινή παράδοση στη Ρωσία αλλά επειδή στα τέλη του

16ου αιώνα είχαν προκύψει τόσες πολλές ιστορικές και πολιτιστικές μεταβολές ώστε οι

πολιτικές και νομικές πτυχές αυτής της παράδοσης να έχουν ευρύτατα υπερκερασθεί

από τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις

Ανέφερα προηγουμένως ότι ήδη από τον 15ο αιώνα η μεγάλη ηγεμονία της

Μόσχας είχε αρχίσει να οικοδομεί μια εθνική Αυτοκρατορία Ο τσάρος Ιβάν Δ ο

Τρομερός (1533-1584) -η λαϊκή του ονομασία Γκρόζνυ μεταφράζεται καλύτερα laquoδεινόςraquo

(αυτός που εμπνέει δέος)- ήταν ένας αχόρταγος αναγνώστης του Μακιαβέλλι Εστία των

πολιτιστικών και πολιτικών του ενδιαφερόντων ήταν η Ευρώπη όχι το Βυζάντιο Τον 17ο

αιώνα με τις πολωνικές και σουηδικές εισβολές κατά τη διάρκεια της λεγόμενης

laquoπεριόδου των αναταραχώνraquo (1598-1613) και επιπλέον μια ολοένα αυξανόμενη

πολιτιστική και ιδεολογική επιρροή που ερχόταν από τη Δύση η laquoΕυρώπηraquo συνέβαλε

βαθμιαία στη διαμόρφωση της μοσχοβίτικης εθνικοπολιτιστικής συνείδησης Όλα αυτά

προκάλεσαν μια πραγματική κρίση βυζαντινισμού στη Ρωσία η οποία μπορεί να

προέκυψε τον 17ο αιώνα βρισκόταν όμως σε εκκόλαψη ήδη πολύ νωρίτερα

969-972 Ρωσοβυζαντινός πόλεμος

21

Βιβλιογραφία ndash Πηγές

1 Μαρία Γερολυμάτου laquoΟι Ρώσοι μέσα από τη ματιά των Βυζαντινών του 9ου και 10ουαιώναraquo στο

Όλγα Κατσιαρδή-Hering Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη Κατερίνα Γαρδίκα (επιμ)Ρωσία και

Μεσόγειος Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου (Αθήνα 19-22 Μαΐου 2005) τόμ Α΄ σ 157-162

2 Α Α Ταχιάος laquoΗ επίδραση του Βυζαντίου στη Ρωσίαraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία

Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς

Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 40-41)

3 Α Saltykov laquoΟ ρόλος του Βυζαντίου στην ιστορία της Ρωσίας Η Πολιτιστική-θρησκευτική

διάστασηraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-

Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 25-26

4 D Obolensky Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453 μετάφραση Γιάννης

Τσεβρεμές Θεσσαλονίκη 1991 τόμ Β σ 366-367

5 N Oikonomides ldquoByzantine diplomacy A D 1204-1453 means and ends στο J Shepard-S

Franklin (επιμ έκδ) Byzantine diplomacy Papers from the 24th Spring Symposium of Byzantine

Studies (Cambridge March 1990) Aldershot 1992 σ 74-75

6 F Miklosich I Muller Acta et diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana t ΙΙ

Vindobonae 1860-1862 σ 191 στ 16-20

7 Ι Μέγεντορφ Βυζάντιο και Ρωσία Μελέτη των Βυζαντινο-Ρωσικών σχέσεων κατά το δέκατο

τέταρτο αιώνα μτφρ Νίκος Φωκάς Αθήνα 1988 σ 138 και σ 153

8 G Ostrogorsky Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους Αθήναι 1978-81 τόμ Β΄ σελ 162 και εξής

και Αγγαλ Λαΐου Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Αθήνα 2008 τόμ Α΄6871 Β΄115252

9 Maxime de Sardes Le patriarchate oecumenique dans lrsquo eglise orthodoxe Paris 197 5 σελ

97-153 και Φωτίου Επιστολαί pg 102 736-737

10 DSLiakliasher Povest Vremenny-kh Moskow 1950 σελ 75

11 M Alpatov Iskustro Feofana GrekaViz Vrem 331972 σελ 190

VNLazarev Feofan Grec I egoshcola Moskow 1961σελ 27

12 Slovo izbrano Andrei Nikolaevich Popov I storiko - literaturnyi obzor drevnerrusskikh

polemicheskikh sochinenii protiv Latinian (Μόσχα 1875) σ 372-373

13 Russkaia istoricheskaia biblioteka v I- XXIX (Πετρούπολη 1872-1927) (εφεξήςRIB )

τομ VI εκδ Aleksei Stepanovich Pavlov (1880) 525- 536

14 Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Πάπυρος Larousse

15 wwwgooglecom και elwikipediaorg

17

λάβει ποτέ τη μορφή μιας επίσημης translatio imperii από την Κωνσταντινούπολη στη

Μόσχα

Ο Ισίδωρος επέστρεψε στη Μόσχα από τη Φλωρεντία το 1441 ως καρδινάλιος της

Ρωμαϊκής Εκκλησίας αφού ταξίδεψε μέσο Ιταλίας Ουγγαρίας και Πολωνίας Οι Ρώσοι

είχαν πληροφορηθεί και από τους αντιπροσώπους τους στη Φλωρεντία και από

κύκλους της Κωνσταντινούπολης τα σχετικά με την αντίσταση του Μάρκου του Ευγενικού

στις συνοδικές αποφάσεις και την αποκήρυξη μιας πλειοψηφίας Ελλήνων

συμμετασχόντων που επακολούθησε Η απόφαση του Μεγάλου Πρίγκιπα να απορρίψει

τον Ισίδωρο δεν σήμαινε εξέγερση εναντίον του Βυζαντίου βασιζόταν μάλλον στην

προσμονή μιας ορθόδοξης ανασυγκρότησης στο Βυζάντιο Σε μια επιστολή ενδεικτική

του μεγάλου σεβασμού του προς τον πρόσφατα εκλεγμένο πατριάρχη Μητροφάνη -που

υποστήριξε κατ αρχήν τη Φλωρεντία αλλά δεν ήταν σε θέση να διακηρύξει επίσημα την

Ένωση των Εκκλησιών- ο Μέγας Πρίγκιπας ζήτησε την άδεια να εκλέξει μητροπολίτη σε

ρωσικό έδαφος laquoΙκετεύουμε την πανιερότατη μακαριότητα σας να εξετάσει τους ιερούς

και θείους κανόνες της Ελληνικής Εκκλησίας [] και να εγκρίνει ώστε να

πραγματοποιηθεί ορισμός μητροπολίτη στην ίδια του τη χώραraquo Καμία απάντηση δεν

ήρθε και οι Ρώσοι περίμεναν επτά χρόνια προτού να προβούν το 1448 στον

ανεξάρτητο διορισμό του Ιωνά του Ρυαζάν ως μητροπολίτη Κιέβου και πάσης Ρωσίας

δηλαδή του υποψηφίου που είχε προηγουμένως απορριφθεί Μέσα από μια επίσημη

απονομή του τίτλου στον Ιωνά από το βασιλιά Κάζιμιρ Δ ο διορισμός αναγνωρίστηκε

ως νόμιμος όχι μόνο από τη Μοσχοβία αλλά και από τις επισκοπές που βρίσκονταν στην

πολωνολιθουανική επικράτεια Σε μια άλλη επιστολή που απευθύνεται το 1451 στον νέο

αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνο (δεν υπήρχε πατριάρχης τη χρονιά εκείνη στην

Κωνσταντινούπολη αφού ο Ουνίτης κάτοχος του τίτλου Γρηγόριος Μάμμας είχε

καταφύγει στη Ρώμη) ο Μέγας Πρίγκιπας υποσχέθηκε ότι από τη στιγμή που θα υπάρξει

ορθόδοξος πατριάρχης laquoθα είναι καθήκον μας να του γράψουμε [] και να του

ζητήσουμε την ευλογία του σε όλα τα ζητήματαraquo Τα γεγονότα της Κωνσταντινούπολης

που ακολούθησαν είναι πολύ γνωστά η Ένωση κηρύχθηκε επίσημα στην Αγία Σοφία τον

Δεκέμβριο του 1452 και η πόλη έπεσε τον Μάιο του 1453

Απόρριψη της Φλωρεντίας όπως και λεπτότητα και επιφυλακτικότητα απέναντι

στις απελπισμένες και κλονιζόμενες αρχές της Κωνσταντινούπολης υπήρξαν συνεπώς

τα χαρακτηριστικά της επίσημης στάσης των Ρώσων για τα έτη 1439-1453 Οι ανεπίσημες

ωστόσο αντιδράσεις έπαιρναν συχνά διαφορετική τροπή Προέρχονταν κυρίως από

τους Ρώσους κληρικούς που είχαν συνοδέψει τον Ισίδωρο στην Ιταλία και είχαν

ακολουθήσει τον αρχηγό τους στην αναγνώριση της Ένωσης Ο Ρώσος επίσκοπος

Αβραάμιος του Σούζνταλ είχε πράγματι υπογράψει την απόφαση Οι Έλληνες που είχαν

επίσης υπογράψει αλλά τελικά είχαν υπαναχωρήσει επικαλέστηκαν τις ψυχολογικές και

υλικές πιέσεις που δέχτηκαν από τους Λατίνους Οι Ρώσοι απέδωσαν τις αιτιάσεις στα

laquoπλάγια μέσαraquo του Ισιδώρου και στην laquoπροδοσίαraquo των Ελλήνων Ήδη το 1393 ο

πατριάρχης Αντώνιος είχε καλέσει τους Ρώσους να επιδείξουν νομιμοφροσύνη απέναντι

στο ορθόδοξο Βυζάντιο αλλά είχε εξίσου αναγνωρίσει την ανάγκη να laquoαπορριφθούν οι

αιρετικοί αυτοκράτορεςraquo Το επιχείρημα αυτό φαινόταν τώρα να βρίσκει την πλήρη

έκφραση του στην κατάσταση μετά το 1439 laquoΩ μεγάλε κυρίαρχε αυτοκράτοραraquo έγραφε

ένας πολέμιος της Ένωσης απευθυνόμενος στον Ιωάννη Η Παλαιολόγο που την είχε

υπογράψει laquoγιατί πήγες μαζί τους [] Αντάλλαξες φως με σκοτάδι αντί για Θείο Νόμο

δέχτηκες την πίστη των Λατίνων [] Εσύ που πριν ήσουν ο εκφραστής της ευσέβειας

τώρα γίνεσαι σπορέας των σπόρων του κακούraquo Υπό αυτές τις συνθήκες δεν υπήρχε

18

άλλος εκτός από τον Μεγάλο Πρίγκιπα της Μόσχας για να θεωρηθεί αναγκαστικά ως ο

laquoνέος Κωνσταντίνοςraquo ο σωτήρας της Ορθοδοξίας Το ίδιο όμως επιχείρημα

χρησιμοποιήθηκε για να εξυψώσει όχι μόνο τη Μόσχα αλλά και άλλα ρωσικά κέντρα

όπως το Τβερ για παράδειγμα- εκεί ο πρίγκιπας Μπόρις είχε επίσης στείλει αντιπρόσωπο

στη Σύνοδο και τώρα μετά την απόρριψη της πίστης των Λατίνων είχε θεωρηθεί από

έναν πολέμιο της Ένωσης άξιος του αυτοκρατορικού διαδήματος

Κοντά σ αυτά στα χρόνια του αρχιεπισκόπου Γενναδίου (1484-1509) εμφανίστηκε

στο Νόβγκοροντ μια περίεργη ρωσική παραλλαγή της Δωρεάς του Κωνσταντίνου ο

θρύλος του λευκού επικαλύμμαυκου Σύμφωνα με αυτόν το θρύλο ένα λευκό

επικαλύμμαυκο (ρωσ κλομπούκ ) είχε δωριθεί από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στον πάπα

Σύλβεστρο ύστερα από το βάπτισμα του Ο τελευταίος ορθόδοξος πάπας

προβλέποντας την πτώση της Ρώμης στην αίρεση έστειλε το επικαλύμμαυκο για

ασφαλή φύλαξη στον πατριάρχη Φιλόθεο Κωνσταντινουπόλεως ο οποίος τελικά

(προβλέποντας με τη σειρά του την προδοσία της Φλωρεντίας) έστειλε το πολύτιμο

κειμήλιο στον αρχιεπίσκοπο του Νόβγκοροντ Έτσι όχι μόνο η Μόσχα αλλά και το Τβερ

και το Νόβγκοροντ διεκδικούσαν σε ένα βαθμό το δικαίωμα να είναι κληρονόμοι της

laquoΡώμηςraquo και κέντρα της αληθινής χριστιανικής πίστης

Αλλά ασφαλώς η μοίρα της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας ανήκε στη Μόσχα

rsquoλλωστε ο μοναχός Φιλόθεος του Πσκοφ (γύρω στα 1510-1540) απηύθυνε την περίφημη

επιστολή του στον Μεγάλο Πρίγκιπα laquoΌλα τα χριστιανικά βασίλεια θα φτάσουν μια

ήμερα σε ένα τέλος και θα ενωθούν στο ένα και μοναδικό βασίλειο του δικού μας

ηγεμόνα δηλαδή το ρωσικό βασίλειο σύμφωνα με τα βιβλία των προφητών Και η μία

και η άλλη Ρώμη έπεσαν η τρίτη κρατάει ακόμη και μια τέταρτη δεν θα υπάρξειraquo Αλλά

όπως έδειξαν ο Γεώργιος Φλορόφσκι και άλλοι η θεωρία της Μόσχας ως laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo διαμορφώθηκε μέσα σε ένα αποκαλυπτικό πλαίσιο για τον Φιλόθεο η Μόσχα

δεν ήταν μόνο η laquoτρίτηraquo αλλά πιο σημαντική η laquoέσχατηraquo Ρώμη και καλούσε τον Μεγάλο

Πρίγκιπα σε μετάνοια και χριστιανική αρετή προβάλλοντας για κίνητρο των εκκλήσεων

του την επικείμενη έλευση της Δευτέρας Παρουσίας Από πολιτική σκοπιά οι εκκλήσεις

του βρήκαν στην πράξη μικρή ανταπόκριση Οι Μοσχοβίτες ηγεμόνες είχαν μπει στη

διαδικασία της οικοδόμησης μιας εθνικής Αυτοκρατορίας διαπνεόμενοι ευρύτατα από

πρότυπα και ιδέες της Δυτικής Αναγέννησης και μη δίνοντας μεγάλη προσοχή στις

αποκαλυπτικές θεωρίες Η θεωρία της laquoΤρίτης Ρώμηςraquo ή εκείνη της translatio imperii από

την Κωνσταντινούπολη στη Μόσχα δεν είχε γίνει ποτέ αποδεκτή ως επίσημη κρατική

θεωρία

Το 1472 ο Ιβάν Γ νυμφεύθηκε την ανιψιά του τελευταίου αυτοκράτορα της

Κωνσταντινούπολης που είχε ζήσει στην Ιταλία και είχε γίνει μέτοχος της δυτικής παιδείας

Παρόλο που ο γάμος αναμφίβολα ενίσχυσε την αίγλη του δεν εσήμανε παράλληλα και

την ανάληψη του αυτοκρατορικού τίτλου (13) Το πρακτικό αποτέλεσμα του γάμου

αφορούσε την ουσιαστική αύξηση της ιταλικής επίδρασης στη Μοσχοβία Το Κρεμλίνο

ξανακτίσθηκε τότε more italico από Ιταλούς αρχιτέκτονες Το 1547 ο Ιβάν Δ εγγονός του

Ιβάν Γ στέφθηκε τσάρος (το σλαβικό αντίστοιχο του laquoκαίσαραraquo) σύμφωνα με ένα

παραλλαγμένο βυζαντινό τελετουργικό αλλά δεν έλαβε τον τίτλο του laquoαυτοκράτορα των

Ρωμαίωνraquo όπως θα το απαιτούσαν μια translatio imperii και η θεωρία της laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo αλλά τον τίτλο του laquoτσάρου πάντων των Ρώσωνraquo Επιπλέον ζήτησε την επίσημη

αναγνώριση του τίτλου του από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στέλνοντας

πλούσια δώρα στον Οικουμενικό θρόνο Η απάντηση ήρθε με τη μορφή δύο επιστολών

19

του πατριάρχη Ιωάσαφ (1555-1565) Στην πρώτη ο πατριάρχης εξέφραζε τις επιφυλάξεις

του μόνο ο πάπας της Ρώμης και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έγραφε έχουν το

δικαίωμα να στέφουν νόμιμα αυτοκράτορεςmiddot γι αυτό και ο τσάρος θα έπρεπε να στεφθεί

εκ νέου από τον εκπρόσωπο του πατριάρχη το μητροπολίτη Ευρίπου και κομιστή της

επιστολής

Το δεύτερο έγγραφο είχε τη μορφή συνοδικής πράξης που θα επικύρωνε τη στέψη

από τη στιγμή της τέλεσης της και θα πρότεινε τη χάραξη ενός πρωτότυπου

διαγράμματος που θα αποδείκνυε τη νομιμότητα του Ιβάν δεν ήταν παρά απόγονος της

πριγκίπισσας rsquoννας συζύγου του αγίου Βλαδίμηρου και αδελφής του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Βασιλείου Β

Η δεύτερη στέψη του Ιβάν δεν πραγματοποιήθηκε ποτέmiddot το επεισόδιο όμως αυτό

αποτυπώνει τον διαρκή σεβασμό των αρχών της Μόσχας απέναντι στους

παραδοσιακούς δεσμούς που σε πείσμα της οδυνηρής ρήξης του 1448-1453 υπήρχαν

ανάμεσα στη Ρωσία και τη μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης Η ίδια νομιμότητα

θα επιδειχθεί στις διαδικασίες που σχετίζονται με την ίδρυση του πατριαρχείου της

Μόσχας το 1589

Μπροστά στην απελπιστική ανάγκη υλικής υποστήριξης ο οικουμενικός

πατριάρχης Ιερεμίας Β ταξίδεψε το 1588 μέχρι τη Μόσχα Για τις ρωσικές αρχές αυτή ήταν

μια απρόσμενη ευκαιρία για να εξετάσουν την πιθανότητα να διακηρύξουν την

εγκαθίδρυση μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo Πράγματι πρόσφεραν στον Ιερεμία μόνιμη

εγκατάσταση στη Ρωσία με έδρα την αρχαία πόλη του Βλαντιμίρ η οποία κατ αυτό τον

τρόπο θα γινόταν το κέντρο του ορθόδοξου κόσμου Η απόρριψη αυτής της

προσφοράς από τον Ιερεμία οδήγησε στην εύρεση μιας εναλλακτικής λύσης την ίδρυση

ενός νέου πατριαρχείου στη Μόσχα Η πράξη υπογράφηκε από τον Ιερεμία και

επικυρώθηκε αργότερα από Συνόδους του 1590 και 1593 όπου έλαβαν μέρος και οι

άλλοι πατριάρχες ιδιαίτερα ο ευφυής και δυναμικός Μελέτιος Πηγάς Αλεξανδρείας Το

γράμμα αυτών των κειμένων προϋποθέτει σαφώς την παλινόρθωση μιας laquoπενταρχίαςraquo

πατριαρχών η όποια είχε μειωθεί σε laquoτετραρχίαraquo λόγω της αποστασίας του επισκόπου

της Ρώμης Το νέο πατριαρχείο της Μόσχας δεν προοριζόταν να γίνει κάτι αντίστοιχο του

μακρινού πατριαρχείου της Γεωργίας ή του Πετς ή της Οχρίδας ή ακόμη της

αρχιεπισκοπής Κύπρου (Εκκλησιών που στο σύνολο τους τουλάχιστον κατ όνομα ήταν

πάντα υπαρκτές αλλά που ωστόσο ούτε η γνώμη τους ζητιόταν ούτε μνημονεύονταν

στα πρακτικά) Μαζί με την Κωνσταντινούπολη την Αλεξάνδρεια την Αντιόχεια και την

Ιερουσαλήμ η Μόσχα επρόκειτο να γίνει μία από τις πέντε έδρες που στη νομοθεσία του

Ιουστινιανού είχαν αναγνωρισθεί ως οι laquoπέντε αισθήσειςraquo της παγκόσμιας Ορθοδοξίας

Ο πατριάρχης Ιώβ με τον τίτλο του laquoπατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών

και των υπερβορείων μερώνraquo έμελλε να γίνει ο laquoπέμπτος πατριάρχηςraquo

laquoσυναριθμούμενοςraquo με τους άλλους τέσσερις και κρατώντας μερίδιο από την άξια τους

Έμελλε να αναγνωρίσει laquoκαι κεφαλήν και πρώτον έχειν και νομίζειν τον αποστολικόν

θρόνον Κωνσταντινουπόλεως ως και οι λοιποί έχουσι πατριάρχαι raquo Διακηρύχθηκε

επίσης ότι η Κωνσταντινούπολη και τα άλλα πατριαρχεία είχαν τις τάξεις και τα

δικαιώματα όπως αυτά ορίζονταν από Συνόδους laquoουδέ [] δι άλλον τινά λόγον []

ειμή προς τα των βασιλειών αξιώματαraquo Αφετηρία για την υποστήριξη των δικαιωμάτων

της Μόσχας στάθηκε συνεπώς η ύπαρξη της Ρωσικής laquoΑυτοκρατορίαςraquo έτσι που το

όνομα του laquoευσεβέστατου βασιλέως Μοσκόβου και αυτοκράτορος πάσης Ρωσίας και

20

των υπερβορείων μερώνraquo επρόκειτο τώρα να περιληφθεί στις καθιερωμένες περιπτώσεις

δεήσεων υπέρ αυτοκρατόρων στα απανταχού λειτουργικά βιβλία

Δεν υπάρχει συνεπώς αμφιβολία ότι η ίδρυση του πατριαρχείου της Μόσχας

ήταν αυτή καθεαυτή μια σοβαρότατη επαναβεβαίωση των βυζαντινών παραδόσεων

Το βυζαντινό laquoπνεύμαraquo παρέμενε ζωντανό ακόμη και στο γεγονός ότι στο νέο

πατριαρχείο είχε εκχωρηθεί η πέμπτη και όχι η πρώτη θέση μεταξύ των πατριαρχείων Δεν

ήταν η ίδια αίσθηση μιας καθιερωμένης παράδοσης και ενός εθίμου που διατηρήθηκε

από τότε που η Κωνσταντινούπολη η laquoΝέα Ρώμηraquo απέφυγε (μέχρι το Σχίσμα) να

διεκδικήσει την πρώτη θέση πάνω από την laquoπρεσβυτέρα αυτοκρατορική Ρώμηraquo Έτσι η

laquoΤρίτη Ρώμηraquo δεν ξεπέρασε τη laquoδεύτερηraquo Ωστόσο υπήρχε ακόμη μια εξωπραγματική

ατμόσφαιρα γύρω από τα γεγονότα του 1589 όχι επειδή οι Ρώσοι ή οι Έλληνες δεν

ήθελαν να διατηρήσουν τη βυζαντινή παράδοση στη Ρωσία αλλά επειδή στα τέλη του

16ου αιώνα είχαν προκύψει τόσες πολλές ιστορικές και πολιτιστικές μεταβολές ώστε οι

πολιτικές και νομικές πτυχές αυτής της παράδοσης να έχουν ευρύτατα υπερκερασθεί

από τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις

Ανέφερα προηγουμένως ότι ήδη από τον 15ο αιώνα η μεγάλη ηγεμονία της

Μόσχας είχε αρχίσει να οικοδομεί μια εθνική Αυτοκρατορία Ο τσάρος Ιβάν Δ ο

Τρομερός (1533-1584) -η λαϊκή του ονομασία Γκρόζνυ μεταφράζεται καλύτερα laquoδεινόςraquo

(αυτός που εμπνέει δέος)- ήταν ένας αχόρταγος αναγνώστης του Μακιαβέλλι Εστία των

πολιτιστικών και πολιτικών του ενδιαφερόντων ήταν η Ευρώπη όχι το Βυζάντιο Τον 17ο

αιώνα με τις πολωνικές και σουηδικές εισβολές κατά τη διάρκεια της λεγόμενης

laquoπεριόδου των αναταραχώνraquo (1598-1613) και επιπλέον μια ολοένα αυξανόμενη

πολιτιστική και ιδεολογική επιρροή που ερχόταν από τη Δύση η laquoΕυρώπηraquo συνέβαλε

βαθμιαία στη διαμόρφωση της μοσχοβίτικης εθνικοπολιτιστικής συνείδησης Όλα αυτά

προκάλεσαν μια πραγματική κρίση βυζαντινισμού στη Ρωσία η οποία μπορεί να

προέκυψε τον 17ο αιώνα βρισκόταν όμως σε εκκόλαψη ήδη πολύ νωρίτερα

969-972 Ρωσοβυζαντινός πόλεμος

21

Βιβλιογραφία ndash Πηγές

1 Μαρία Γερολυμάτου laquoΟι Ρώσοι μέσα από τη ματιά των Βυζαντινών του 9ου και 10ουαιώναraquo στο

Όλγα Κατσιαρδή-Hering Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη Κατερίνα Γαρδίκα (επιμ)Ρωσία και

Μεσόγειος Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου (Αθήνα 19-22 Μαΐου 2005) τόμ Α΄ σ 157-162

2 Α Α Ταχιάος laquoΗ επίδραση του Βυζαντίου στη Ρωσίαraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία

Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς

Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 40-41)

3 Α Saltykov laquoΟ ρόλος του Βυζαντίου στην ιστορία της Ρωσίας Η Πολιτιστική-θρησκευτική

διάστασηraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-

Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 25-26

4 D Obolensky Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453 μετάφραση Γιάννης

Τσεβρεμές Θεσσαλονίκη 1991 τόμ Β σ 366-367

5 N Oikonomides ldquoByzantine diplomacy A D 1204-1453 means and ends στο J Shepard-S

Franklin (επιμ έκδ) Byzantine diplomacy Papers from the 24th Spring Symposium of Byzantine

Studies (Cambridge March 1990) Aldershot 1992 σ 74-75

6 F Miklosich I Muller Acta et diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana t ΙΙ

Vindobonae 1860-1862 σ 191 στ 16-20

7 Ι Μέγεντορφ Βυζάντιο και Ρωσία Μελέτη των Βυζαντινο-Ρωσικών σχέσεων κατά το δέκατο

τέταρτο αιώνα μτφρ Νίκος Φωκάς Αθήνα 1988 σ 138 και σ 153

8 G Ostrogorsky Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους Αθήναι 1978-81 τόμ Β΄ σελ 162 και εξής

και Αγγαλ Λαΐου Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Αθήνα 2008 τόμ Α΄6871 Β΄115252

9 Maxime de Sardes Le patriarchate oecumenique dans lrsquo eglise orthodoxe Paris 197 5 σελ

97-153 και Φωτίου Επιστολαί pg 102 736-737

10 DSLiakliasher Povest Vremenny-kh Moskow 1950 σελ 75

11 M Alpatov Iskustro Feofana GrekaViz Vrem 331972 σελ 190

VNLazarev Feofan Grec I egoshcola Moskow 1961σελ 27

12 Slovo izbrano Andrei Nikolaevich Popov I storiko - literaturnyi obzor drevnerrusskikh

polemicheskikh sochinenii protiv Latinian (Μόσχα 1875) σ 372-373

13 Russkaia istoricheskaia biblioteka v I- XXIX (Πετρούπολη 1872-1927) (εφεξήςRIB )

τομ VI εκδ Aleksei Stepanovich Pavlov (1880) 525- 536

14 Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Πάπυρος Larousse

15 wwwgooglecom και elwikipediaorg

18

άλλος εκτός από τον Μεγάλο Πρίγκιπα της Μόσχας για να θεωρηθεί αναγκαστικά ως ο

laquoνέος Κωνσταντίνοςraquo ο σωτήρας της Ορθοδοξίας Το ίδιο όμως επιχείρημα

χρησιμοποιήθηκε για να εξυψώσει όχι μόνο τη Μόσχα αλλά και άλλα ρωσικά κέντρα

όπως το Τβερ για παράδειγμα- εκεί ο πρίγκιπας Μπόρις είχε επίσης στείλει αντιπρόσωπο

στη Σύνοδο και τώρα μετά την απόρριψη της πίστης των Λατίνων είχε θεωρηθεί από

έναν πολέμιο της Ένωσης άξιος του αυτοκρατορικού διαδήματος

Κοντά σ αυτά στα χρόνια του αρχιεπισκόπου Γενναδίου (1484-1509) εμφανίστηκε

στο Νόβγκοροντ μια περίεργη ρωσική παραλλαγή της Δωρεάς του Κωνσταντίνου ο

θρύλος του λευκού επικαλύμμαυκου Σύμφωνα με αυτόν το θρύλο ένα λευκό

επικαλύμμαυκο (ρωσ κλομπούκ ) είχε δωριθεί από τον Μεγάλο Κωνσταντίνο στον πάπα

Σύλβεστρο ύστερα από το βάπτισμα του Ο τελευταίος ορθόδοξος πάπας

προβλέποντας την πτώση της Ρώμης στην αίρεση έστειλε το επικαλύμμαυκο για

ασφαλή φύλαξη στον πατριάρχη Φιλόθεο Κωνσταντινουπόλεως ο οποίος τελικά

(προβλέποντας με τη σειρά του την προδοσία της Φλωρεντίας) έστειλε το πολύτιμο

κειμήλιο στον αρχιεπίσκοπο του Νόβγκοροντ Έτσι όχι μόνο η Μόσχα αλλά και το Τβερ

και το Νόβγκοροντ διεκδικούσαν σε ένα βαθμό το δικαίωμα να είναι κληρονόμοι της

laquoΡώμηςraquo και κέντρα της αληθινής χριστιανικής πίστης

Αλλά ασφαλώς η μοίρα της αυτοκρατορικής πρωτεύουσας ανήκε στη Μόσχα

rsquoλλωστε ο μοναχός Φιλόθεος του Πσκοφ (γύρω στα 1510-1540) απηύθυνε την περίφημη

επιστολή του στον Μεγάλο Πρίγκιπα laquoΌλα τα χριστιανικά βασίλεια θα φτάσουν μια

ήμερα σε ένα τέλος και θα ενωθούν στο ένα και μοναδικό βασίλειο του δικού μας

ηγεμόνα δηλαδή το ρωσικό βασίλειο σύμφωνα με τα βιβλία των προφητών Και η μία

και η άλλη Ρώμη έπεσαν η τρίτη κρατάει ακόμη και μια τέταρτη δεν θα υπάρξειraquo Αλλά

όπως έδειξαν ο Γεώργιος Φλορόφσκι και άλλοι η θεωρία της Μόσχας ως laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo διαμορφώθηκε μέσα σε ένα αποκαλυπτικό πλαίσιο για τον Φιλόθεο η Μόσχα

δεν ήταν μόνο η laquoτρίτηraquo αλλά πιο σημαντική η laquoέσχατηraquo Ρώμη και καλούσε τον Μεγάλο

Πρίγκιπα σε μετάνοια και χριστιανική αρετή προβάλλοντας για κίνητρο των εκκλήσεων

του την επικείμενη έλευση της Δευτέρας Παρουσίας Από πολιτική σκοπιά οι εκκλήσεις

του βρήκαν στην πράξη μικρή ανταπόκριση Οι Μοσχοβίτες ηγεμόνες είχαν μπει στη

διαδικασία της οικοδόμησης μιας εθνικής Αυτοκρατορίας διαπνεόμενοι ευρύτατα από

πρότυπα και ιδέες της Δυτικής Αναγέννησης και μη δίνοντας μεγάλη προσοχή στις

αποκαλυπτικές θεωρίες Η θεωρία της laquoΤρίτης Ρώμηςraquo ή εκείνη της translatio imperii από

την Κωνσταντινούπολη στη Μόσχα δεν είχε γίνει ποτέ αποδεκτή ως επίσημη κρατική

θεωρία

Το 1472 ο Ιβάν Γ νυμφεύθηκε την ανιψιά του τελευταίου αυτοκράτορα της

Κωνσταντινούπολης που είχε ζήσει στην Ιταλία και είχε γίνει μέτοχος της δυτικής παιδείας

Παρόλο που ο γάμος αναμφίβολα ενίσχυσε την αίγλη του δεν εσήμανε παράλληλα και

την ανάληψη του αυτοκρατορικού τίτλου (13) Το πρακτικό αποτέλεσμα του γάμου

αφορούσε την ουσιαστική αύξηση της ιταλικής επίδρασης στη Μοσχοβία Το Κρεμλίνο

ξανακτίσθηκε τότε more italico από Ιταλούς αρχιτέκτονες Το 1547 ο Ιβάν Δ εγγονός του

Ιβάν Γ στέφθηκε τσάρος (το σλαβικό αντίστοιχο του laquoκαίσαραraquo) σύμφωνα με ένα

παραλλαγμένο βυζαντινό τελετουργικό αλλά δεν έλαβε τον τίτλο του laquoαυτοκράτορα των

Ρωμαίωνraquo όπως θα το απαιτούσαν μια translatio imperii και η θεωρία της laquoΤρίτης

Ρώμηςraquo αλλά τον τίτλο του laquoτσάρου πάντων των Ρώσωνraquo Επιπλέον ζήτησε την επίσημη

αναγνώριση του τίτλου του από τον πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως στέλνοντας

πλούσια δώρα στον Οικουμενικό θρόνο Η απάντηση ήρθε με τη μορφή δύο επιστολών

19

του πατριάρχη Ιωάσαφ (1555-1565) Στην πρώτη ο πατριάρχης εξέφραζε τις επιφυλάξεις

του μόνο ο πάπας της Ρώμης και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έγραφε έχουν το

δικαίωμα να στέφουν νόμιμα αυτοκράτορεςmiddot γι αυτό και ο τσάρος θα έπρεπε να στεφθεί

εκ νέου από τον εκπρόσωπο του πατριάρχη το μητροπολίτη Ευρίπου και κομιστή της

επιστολής

Το δεύτερο έγγραφο είχε τη μορφή συνοδικής πράξης που θα επικύρωνε τη στέψη

από τη στιγμή της τέλεσης της και θα πρότεινε τη χάραξη ενός πρωτότυπου

διαγράμματος που θα αποδείκνυε τη νομιμότητα του Ιβάν δεν ήταν παρά απόγονος της

πριγκίπισσας rsquoννας συζύγου του αγίου Βλαδίμηρου και αδελφής του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Βασιλείου Β

Η δεύτερη στέψη του Ιβάν δεν πραγματοποιήθηκε ποτέmiddot το επεισόδιο όμως αυτό

αποτυπώνει τον διαρκή σεβασμό των αρχών της Μόσχας απέναντι στους

παραδοσιακούς δεσμούς που σε πείσμα της οδυνηρής ρήξης του 1448-1453 υπήρχαν

ανάμεσα στη Ρωσία και τη μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης Η ίδια νομιμότητα

θα επιδειχθεί στις διαδικασίες που σχετίζονται με την ίδρυση του πατριαρχείου της

Μόσχας το 1589

Μπροστά στην απελπιστική ανάγκη υλικής υποστήριξης ο οικουμενικός

πατριάρχης Ιερεμίας Β ταξίδεψε το 1588 μέχρι τη Μόσχα Για τις ρωσικές αρχές αυτή ήταν

μια απρόσμενη ευκαιρία για να εξετάσουν την πιθανότητα να διακηρύξουν την

εγκαθίδρυση μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo Πράγματι πρόσφεραν στον Ιερεμία μόνιμη

εγκατάσταση στη Ρωσία με έδρα την αρχαία πόλη του Βλαντιμίρ η οποία κατ αυτό τον

τρόπο θα γινόταν το κέντρο του ορθόδοξου κόσμου Η απόρριψη αυτής της

προσφοράς από τον Ιερεμία οδήγησε στην εύρεση μιας εναλλακτικής λύσης την ίδρυση

ενός νέου πατριαρχείου στη Μόσχα Η πράξη υπογράφηκε από τον Ιερεμία και

επικυρώθηκε αργότερα από Συνόδους του 1590 και 1593 όπου έλαβαν μέρος και οι

άλλοι πατριάρχες ιδιαίτερα ο ευφυής και δυναμικός Μελέτιος Πηγάς Αλεξανδρείας Το

γράμμα αυτών των κειμένων προϋποθέτει σαφώς την παλινόρθωση μιας laquoπενταρχίαςraquo

πατριαρχών η όποια είχε μειωθεί σε laquoτετραρχίαraquo λόγω της αποστασίας του επισκόπου

της Ρώμης Το νέο πατριαρχείο της Μόσχας δεν προοριζόταν να γίνει κάτι αντίστοιχο του

μακρινού πατριαρχείου της Γεωργίας ή του Πετς ή της Οχρίδας ή ακόμη της

αρχιεπισκοπής Κύπρου (Εκκλησιών που στο σύνολο τους τουλάχιστον κατ όνομα ήταν

πάντα υπαρκτές αλλά που ωστόσο ούτε η γνώμη τους ζητιόταν ούτε μνημονεύονταν

στα πρακτικά) Μαζί με την Κωνσταντινούπολη την Αλεξάνδρεια την Αντιόχεια και την

Ιερουσαλήμ η Μόσχα επρόκειτο να γίνει μία από τις πέντε έδρες που στη νομοθεσία του

Ιουστινιανού είχαν αναγνωρισθεί ως οι laquoπέντε αισθήσειςraquo της παγκόσμιας Ορθοδοξίας

Ο πατριάρχης Ιώβ με τον τίτλο του laquoπατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών

και των υπερβορείων μερώνraquo έμελλε να γίνει ο laquoπέμπτος πατριάρχηςraquo

laquoσυναριθμούμενοςraquo με τους άλλους τέσσερις και κρατώντας μερίδιο από την άξια τους

Έμελλε να αναγνωρίσει laquoκαι κεφαλήν και πρώτον έχειν και νομίζειν τον αποστολικόν

θρόνον Κωνσταντινουπόλεως ως και οι λοιποί έχουσι πατριάρχαι raquo Διακηρύχθηκε

επίσης ότι η Κωνσταντινούπολη και τα άλλα πατριαρχεία είχαν τις τάξεις και τα

δικαιώματα όπως αυτά ορίζονταν από Συνόδους laquoουδέ [] δι άλλον τινά λόγον []

ειμή προς τα των βασιλειών αξιώματαraquo Αφετηρία για την υποστήριξη των δικαιωμάτων

της Μόσχας στάθηκε συνεπώς η ύπαρξη της Ρωσικής laquoΑυτοκρατορίαςraquo έτσι που το

όνομα του laquoευσεβέστατου βασιλέως Μοσκόβου και αυτοκράτορος πάσης Ρωσίας και

20

των υπερβορείων μερώνraquo επρόκειτο τώρα να περιληφθεί στις καθιερωμένες περιπτώσεις

δεήσεων υπέρ αυτοκρατόρων στα απανταχού λειτουργικά βιβλία

Δεν υπάρχει συνεπώς αμφιβολία ότι η ίδρυση του πατριαρχείου της Μόσχας

ήταν αυτή καθεαυτή μια σοβαρότατη επαναβεβαίωση των βυζαντινών παραδόσεων

Το βυζαντινό laquoπνεύμαraquo παρέμενε ζωντανό ακόμη και στο γεγονός ότι στο νέο

πατριαρχείο είχε εκχωρηθεί η πέμπτη και όχι η πρώτη θέση μεταξύ των πατριαρχείων Δεν

ήταν η ίδια αίσθηση μιας καθιερωμένης παράδοσης και ενός εθίμου που διατηρήθηκε

από τότε που η Κωνσταντινούπολη η laquoΝέα Ρώμηraquo απέφυγε (μέχρι το Σχίσμα) να

διεκδικήσει την πρώτη θέση πάνω από την laquoπρεσβυτέρα αυτοκρατορική Ρώμηraquo Έτσι η

laquoΤρίτη Ρώμηraquo δεν ξεπέρασε τη laquoδεύτερηraquo Ωστόσο υπήρχε ακόμη μια εξωπραγματική

ατμόσφαιρα γύρω από τα γεγονότα του 1589 όχι επειδή οι Ρώσοι ή οι Έλληνες δεν

ήθελαν να διατηρήσουν τη βυζαντινή παράδοση στη Ρωσία αλλά επειδή στα τέλη του

16ου αιώνα είχαν προκύψει τόσες πολλές ιστορικές και πολιτιστικές μεταβολές ώστε οι

πολιτικές και νομικές πτυχές αυτής της παράδοσης να έχουν ευρύτατα υπερκερασθεί

από τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις

Ανέφερα προηγουμένως ότι ήδη από τον 15ο αιώνα η μεγάλη ηγεμονία της

Μόσχας είχε αρχίσει να οικοδομεί μια εθνική Αυτοκρατορία Ο τσάρος Ιβάν Δ ο

Τρομερός (1533-1584) -η λαϊκή του ονομασία Γκρόζνυ μεταφράζεται καλύτερα laquoδεινόςraquo

(αυτός που εμπνέει δέος)- ήταν ένας αχόρταγος αναγνώστης του Μακιαβέλλι Εστία των

πολιτιστικών και πολιτικών του ενδιαφερόντων ήταν η Ευρώπη όχι το Βυζάντιο Τον 17ο

αιώνα με τις πολωνικές και σουηδικές εισβολές κατά τη διάρκεια της λεγόμενης

laquoπεριόδου των αναταραχώνraquo (1598-1613) και επιπλέον μια ολοένα αυξανόμενη

πολιτιστική και ιδεολογική επιρροή που ερχόταν από τη Δύση η laquoΕυρώπηraquo συνέβαλε

βαθμιαία στη διαμόρφωση της μοσχοβίτικης εθνικοπολιτιστικής συνείδησης Όλα αυτά

προκάλεσαν μια πραγματική κρίση βυζαντινισμού στη Ρωσία η οποία μπορεί να

προέκυψε τον 17ο αιώνα βρισκόταν όμως σε εκκόλαψη ήδη πολύ νωρίτερα

969-972 Ρωσοβυζαντινός πόλεμος

21

Βιβλιογραφία ndash Πηγές

1 Μαρία Γερολυμάτου laquoΟι Ρώσοι μέσα από τη ματιά των Βυζαντινών του 9ου και 10ουαιώναraquo στο

Όλγα Κατσιαρδή-Hering Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη Κατερίνα Γαρδίκα (επιμ)Ρωσία και

Μεσόγειος Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου (Αθήνα 19-22 Μαΐου 2005) τόμ Α΄ σ 157-162

2 Α Α Ταχιάος laquoΗ επίδραση του Βυζαντίου στη Ρωσίαraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία

Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς

Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 40-41)

3 Α Saltykov laquoΟ ρόλος του Βυζαντίου στην ιστορία της Ρωσίας Η Πολιτιστική-θρησκευτική

διάστασηraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-

Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 25-26

4 D Obolensky Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453 μετάφραση Γιάννης

Τσεβρεμές Θεσσαλονίκη 1991 τόμ Β σ 366-367

5 N Oikonomides ldquoByzantine diplomacy A D 1204-1453 means and ends στο J Shepard-S

Franklin (επιμ έκδ) Byzantine diplomacy Papers from the 24th Spring Symposium of Byzantine

Studies (Cambridge March 1990) Aldershot 1992 σ 74-75

6 F Miklosich I Muller Acta et diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana t ΙΙ

Vindobonae 1860-1862 σ 191 στ 16-20

7 Ι Μέγεντορφ Βυζάντιο και Ρωσία Μελέτη των Βυζαντινο-Ρωσικών σχέσεων κατά το δέκατο

τέταρτο αιώνα μτφρ Νίκος Φωκάς Αθήνα 1988 σ 138 και σ 153

8 G Ostrogorsky Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους Αθήναι 1978-81 τόμ Β΄ σελ 162 και εξής

και Αγγαλ Λαΐου Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Αθήνα 2008 τόμ Α΄6871 Β΄115252

9 Maxime de Sardes Le patriarchate oecumenique dans lrsquo eglise orthodoxe Paris 197 5 σελ

97-153 και Φωτίου Επιστολαί pg 102 736-737

10 DSLiakliasher Povest Vremenny-kh Moskow 1950 σελ 75

11 M Alpatov Iskustro Feofana GrekaViz Vrem 331972 σελ 190

VNLazarev Feofan Grec I egoshcola Moskow 1961σελ 27

12 Slovo izbrano Andrei Nikolaevich Popov I storiko - literaturnyi obzor drevnerrusskikh

polemicheskikh sochinenii protiv Latinian (Μόσχα 1875) σ 372-373

13 Russkaia istoricheskaia biblioteka v I- XXIX (Πετρούπολη 1872-1927) (εφεξήςRIB )

τομ VI εκδ Aleksei Stepanovich Pavlov (1880) 525- 536

14 Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Πάπυρος Larousse

15 wwwgooglecom και elwikipediaorg

19

του πατριάρχη Ιωάσαφ (1555-1565) Στην πρώτη ο πατριάρχης εξέφραζε τις επιφυλάξεις

του μόνο ο πάπας της Ρώμης και ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως έγραφε έχουν το

δικαίωμα να στέφουν νόμιμα αυτοκράτορεςmiddot γι αυτό και ο τσάρος θα έπρεπε να στεφθεί

εκ νέου από τον εκπρόσωπο του πατριάρχη το μητροπολίτη Ευρίπου και κομιστή της

επιστολής

Το δεύτερο έγγραφο είχε τη μορφή συνοδικής πράξης που θα επικύρωνε τη στέψη

από τη στιγμή της τέλεσης της και θα πρότεινε τη χάραξη ενός πρωτότυπου

διαγράμματος που θα αποδείκνυε τη νομιμότητα του Ιβάν δεν ήταν παρά απόγονος της

πριγκίπισσας rsquoννας συζύγου του αγίου Βλαδίμηρου και αδελφής του Βυζαντινού

αυτοκράτορα Βασιλείου Β

Η δεύτερη στέψη του Ιβάν δεν πραγματοποιήθηκε ποτέmiddot το επεισόδιο όμως αυτό

αποτυπώνει τον διαρκή σεβασμό των αρχών της Μόσχας απέναντι στους

παραδοσιακούς δεσμούς που σε πείσμα της οδυνηρής ρήξης του 1448-1453 υπήρχαν

ανάμεσα στη Ρωσία και τη μητέρα Εκκλησία της Κωνσταντινούπολης Η ίδια νομιμότητα

θα επιδειχθεί στις διαδικασίες που σχετίζονται με την ίδρυση του πατριαρχείου της

Μόσχας το 1589

Μπροστά στην απελπιστική ανάγκη υλικής υποστήριξης ο οικουμενικός

πατριάρχης Ιερεμίας Β ταξίδεψε το 1588 μέχρι τη Μόσχα Για τις ρωσικές αρχές αυτή ήταν

μια απρόσμενη ευκαιρία για να εξετάσουν την πιθανότητα να διακηρύξουν την

εγκαθίδρυση μιας laquoΤρίτης Ρώμηςraquo Πράγματι πρόσφεραν στον Ιερεμία μόνιμη

εγκατάσταση στη Ρωσία με έδρα την αρχαία πόλη του Βλαντιμίρ η οποία κατ αυτό τον

τρόπο θα γινόταν το κέντρο του ορθόδοξου κόσμου Η απόρριψη αυτής της

προσφοράς από τον Ιερεμία οδήγησε στην εύρεση μιας εναλλακτικής λύσης την ίδρυση

ενός νέου πατριαρχείου στη Μόσχα Η πράξη υπογράφηκε από τον Ιερεμία και

επικυρώθηκε αργότερα από Συνόδους του 1590 και 1593 όπου έλαβαν μέρος και οι

άλλοι πατριάρχες ιδιαίτερα ο ευφυής και δυναμικός Μελέτιος Πηγάς Αλεξανδρείας Το

γράμμα αυτών των κειμένων προϋποθέτει σαφώς την παλινόρθωση μιας laquoπενταρχίαςraquo

πατριαρχών η όποια είχε μειωθεί σε laquoτετραρχίαraquo λόγω της αποστασίας του επισκόπου

της Ρώμης Το νέο πατριαρχείο της Μόσχας δεν προοριζόταν να γίνει κάτι αντίστοιχο του

μακρινού πατριαρχείου της Γεωργίας ή του Πετς ή της Οχρίδας ή ακόμη της

αρχιεπισκοπής Κύπρου (Εκκλησιών που στο σύνολο τους τουλάχιστον κατ όνομα ήταν

πάντα υπαρκτές αλλά που ωστόσο ούτε η γνώμη τους ζητιόταν ούτε μνημονεύονταν

στα πρακτικά) Μαζί με την Κωνσταντινούπολη την Αλεξάνδρεια την Αντιόχεια και την

Ιερουσαλήμ η Μόσχα επρόκειτο να γίνει μία από τις πέντε έδρες που στη νομοθεσία του

Ιουστινιανού είχαν αναγνωρισθεί ως οι laquoπέντε αισθήσειςraquo της παγκόσμιας Ορθοδοξίας

Ο πατριάρχης Ιώβ με τον τίτλο του laquoπατριάρχη Μόσχας και πασών των Ρωσιών

και των υπερβορείων μερώνraquo έμελλε να γίνει ο laquoπέμπτος πατριάρχηςraquo

laquoσυναριθμούμενοςraquo με τους άλλους τέσσερις και κρατώντας μερίδιο από την άξια τους

Έμελλε να αναγνωρίσει laquoκαι κεφαλήν και πρώτον έχειν και νομίζειν τον αποστολικόν

θρόνον Κωνσταντινουπόλεως ως και οι λοιποί έχουσι πατριάρχαι raquo Διακηρύχθηκε

επίσης ότι η Κωνσταντινούπολη και τα άλλα πατριαρχεία είχαν τις τάξεις και τα

δικαιώματα όπως αυτά ορίζονταν από Συνόδους laquoουδέ [] δι άλλον τινά λόγον []

ειμή προς τα των βασιλειών αξιώματαraquo Αφετηρία για την υποστήριξη των δικαιωμάτων

της Μόσχας στάθηκε συνεπώς η ύπαρξη της Ρωσικής laquoΑυτοκρατορίαςraquo έτσι που το

όνομα του laquoευσεβέστατου βασιλέως Μοσκόβου και αυτοκράτορος πάσης Ρωσίας και

20

των υπερβορείων μερώνraquo επρόκειτο τώρα να περιληφθεί στις καθιερωμένες περιπτώσεις

δεήσεων υπέρ αυτοκρατόρων στα απανταχού λειτουργικά βιβλία

Δεν υπάρχει συνεπώς αμφιβολία ότι η ίδρυση του πατριαρχείου της Μόσχας

ήταν αυτή καθεαυτή μια σοβαρότατη επαναβεβαίωση των βυζαντινών παραδόσεων

Το βυζαντινό laquoπνεύμαraquo παρέμενε ζωντανό ακόμη και στο γεγονός ότι στο νέο

πατριαρχείο είχε εκχωρηθεί η πέμπτη και όχι η πρώτη θέση μεταξύ των πατριαρχείων Δεν

ήταν η ίδια αίσθηση μιας καθιερωμένης παράδοσης και ενός εθίμου που διατηρήθηκε

από τότε που η Κωνσταντινούπολη η laquoΝέα Ρώμηraquo απέφυγε (μέχρι το Σχίσμα) να

διεκδικήσει την πρώτη θέση πάνω από την laquoπρεσβυτέρα αυτοκρατορική Ρώμηraquo Έτσι η

laquoΤρίτη Ρώμηraquo δεν ξεπέρασε τη laquoδεύτερηraquo Ωστόσο υπήρχε ακόμη μια εξωπραγματική

ατμόσφαιρα γύρω από τα γεγονότα του 1589 όχι επειδή οι Ρώσοι ή οι Έλληνες δεν

ήθελαν να διατηρήσουν τη βυζαντινή παράδοση στη Ρωσία αλλά επειδή στα τέλη του

16ου αιώνα είχαν προκύψει τόσες πολλές ιστορικές και πολιτιστικές μεταβολές ώστε οι

πολιτικές και νομικές πτυχές αυτής της παράδοσης να έχουν ευρύτατα υπερκερασθεί

από τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις

Ανέφερα προηγουμένως ότι ήδη από τον 15ο αιώνα η μεγάλη ηγεμονία της

Μόσχας είχε αρχίσει να οικοδομεί μια εθνική Αυτοκρατορία Ο τσάρος Ιβάν Δ ο

Τρομερός (1533-1584) -η λαϊκή του ονομασία Γκρόζνυ μεταφράζεται καλύτερα laquoδεινόςraquo

(αυτός που εμπνέει δέος)- ήταν ένας αχόρταγος αναγνώστης του Μακιαβέλλι Εστία των

πολιτιστικών και πολιτικών του ενδιαφερόντων ήταν η Ευρώπη όχι το Βυζάντιο Τον 17ο

αιώνα με τις πολωνικές και σουηδικές εισβολές κατά τη διάρκεια της λεγόμενης

laquoπεριόδου των αναταραχώνraquo (1598-1613) και επιπλέον μια ολοένα αυξανόμενη

πολιτιστική και ιδεολογική επιρροή που ερχόταν από τη Δύση η laquoΕυρώπηraquo συνέβαλε

βαθμιαία στη διαμόρφωση της μοσχοβίτικης εθνικοπολιτιστικής συνείδησης Όλα αυτά

προκάλεσαν μια πραγματική κρίση βυζαντινισμού στη Ρωσία η οποία μπορεί να

προέκυψε τον 17ο αιώνα βρισκόταν όμως σε εκκόλαψη ήδη πολύ νωρίτερα

969-972 Ρωσοβυζαντινός πόλεμος

21

Βιβλιογραφία ndash Πηγές

1 Μαρία Γερολυμάτου laquoΟι Ρώσοι μέσα από τη ματιά των Βυζαντινών του 9ου και 10ουαιώναraquo στο

Όλγα Κατσιαρδή-Hering Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη Κατερίνα Γαρδίκα (επιμ)Ρωσία και

Μεσόγειος Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου (Αθήνα 19-22 Μαΐου 2005) τόμ Α΄ σ 157-162

2 Α Α Ταχιάος laquoΗ επίδραση του Βυζαντίου στη Ρωσίαraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία

Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς

Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 40-41)

3 Α Saltykov laquoΟ ρόλος του Βυζαντίου στην ιστορία της Ρωσίας Η Πολιτιστική-θρησκευτική

διάστασηraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-

Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 25-26

4 D Obolensky Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453 μετάφραση Γιάννης

Τσεβρεμές Θεσσαλονίκη 1991 τόμ Β σ 366-367

5 N Oikonomides ldquoByzantine diplomacy A D 1204-1453 means and ends στο J Shepard-S

Franklin (επιμ έκδ) Byzantine diplomacy Papers from the 24th Spring Symposium of Byzantine

Studies (Cambridge March 1990) Aldershot 1992 σ 74-75

6 F Miklosich I Muller Acta et diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana t ΙΙ

Vindobonae 1860-1862 σ 191 στ 16-20

7 Ι Μέγεντορφ Βυζάντιο και Ρωσία Μελέτη των Βυζαντινο-Ρωσικών σχέσεων κατά το δέκατο

τέταρτο αιώνα μτφρ Νίκος Φωκάς Αθήνα 1988 σ 138 και σ 153

8 G Ostrogorsky Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους Αθήναι 1978-81 τόμ Β΄ σελ 162 και εξής

και Αγγαλ Λαΐου Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Αθήνα 2008 τόμ Α΄6871 Β΄115252

9 Maxime de Sardes Le patriarchate oecumenique dans lrsquo eglise orthodoxe Paris 197 5 σελ

97-153 και Φωτίου Επιστολαί pg 102 736-737

10 DSLiakliasher Povest Vremenny-kh Moskow 1950 σελ 75

11 M Alpatov Iskustro Feofana GrekaViz Vrem 331972 σελ 190

VNLazarev Feofan Grec I egoshcola Moskow 1961σελ 27

12 Slovo izbrano Andrei Nikolaevich Popov I storiko - literaturnyi obzor drevnerrusskikh

polemicheskikh sochinenii protiv Latinian (Μόσχα 1875) σ 372-373

13 Russkaia istoricheskaia biblioteka v I- XXIX (Πετρούπολη 1872-1927) (εφεξήςRIB )

τομ VI εκδ Aleksei Stepanovich Pavlov (1880) 525- 536

14 Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Πάπυρος Larousse

15 wwwgooglecom και elwikipediaorg

20

των υπερβορείων μερώνraquo επρόκειτο τώρα να περιληφθεί στις καθιερωμένες περιπτώσεις

δεήσεων υπέρ αυτοκρατόρων στα απανταχού λειτουργικά βιβλία

Δεν υπάρχει συνεπώς αμφιβολία ότι η ίδρυση του πατριαρχείου της Μόσχας

ήταν αυτή καθεαυτή μια σοβαρότατη επαναβεβαίωση των βυζαντινών παραδόσεων

Το βυζαντινό laquoπνεύμαraquo παρέμενε ζωντανό ακόμη και στο γεγονός ότι στο νέο

πατριαρχείο είχε εκχωρηθεί η πέμπτη και όχι η πρώτη θέση μεταξύ των πατριαρχείων Δεν

ήταν η ίδια αίσθηση μιας καθιερωμένης παράδοσης και ενός εθίμου που διατηρήθηκε

από τότε που η Κωνσταντινούπολη η laquoΝέα Ρώμηraquo απέφυγε (μέχρι το Σχίσμα) να

διεκδικήσει την πρώτη θέση πάνω από την laquoπρεσβυτέρα αυτοκρατορική Ρώμηraquo Έτσι η

laquoΤρίτη Ρώμηraquo δεν ξεπέρασε τη laquoδεύτερηraquo Ωστόσο υπήρχε ακόμη μια εξωπραγματική

ατμόσφαιρα γύρω από τα γεγονότα του 1589 όχι επειδή οι Ρώσοι ή οι Έλληνες δεν

ήθελαν να διατηρήσουν τη βυζαντινή παράδοση στη Ρωσία αλλά επειδή στα τέλη του

16ου αιώνα είχαν προκύψει τόσες πολλές ιστορικές και πολιτιστικές μεταβολές ώστε οι

πολιτικές και νομικές πτυχές αυτής της παράδοσης να έχουν ευρύτατα υπερκερασθεί

από τις τρέχουσες πολιτικές εξελίξεις

Ανέφερα προηγουμένως ότι ήδη από τον 15ο αιώνα η μεγάλη ηγεμονία της

Μόσχας είχε αρχίσει να οικοδομεί μια εθνική Αυτοκρατορία Ο τσάρος Ιβάν Δ ο

Τρομερός (1533-1584) -η λαϊκή του ονομασία Γκρόζνυ μεταφράζεται καλύτερα laquoδεινόςraquo

(αυτός που εμπνέει δέος)- ήταν ένας αχόρταγος αναγνώστης του Μακιαβέλλι Εστία των

πολιτιστικών και πολιτικών του ενδιαφερόντων ήταν η Ευρώπη όχι το Βυζάντιο Τον 17ο

αιώνα με τις πολωνικές και σουηδικές εισβολές κατά τη διάρκεια της λεγόμενης

laquoπεριόδου των αναταραχώνraquo (1598-1613) και επιπλέον μια ολοένα αυξανόμενη

πολιτιστική και ιδεολογική επιρροή που ερχόταν από τη Δύση η laquoΕυρώπηraquo συνέβαλε

βαθμιαία στη διαμόρφωση της μοσχοβίτικης εθνικοπολιτιστικής συνείδησης Όλα αυτά

προκάλεσαν μια πραγματική κρίση βυζαντινισμού στη Ρωσία η οποία μπορεί να

προέκυψε τον 17ο αιώνα βρισκόταν όμως σε εκκόλαψη ήδη πολύ νωρίτερα

969-972 Ρωσοβυζαντινός πόλεμος

21

Βιβλιογραφία ndash Πηγές

1 Μαρία Γερολυμάτου laquoΟι Ρώσοι μέσα από τη ματιά των Βυζαντινών του 9ου και 10ουαιώναraquo στο

Όλγα Κατσιαρδή-Hering Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη Κατερίνα Γαρδίκα (επιμ)Ρωσία και

Μεσόγειος Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου (Αθήνα 19-22 Μαΐου 2005) τόμ Α΄ σ 157-162

2 Α Α Ταχιάος laquoΗ επίδραση του Βυζαντίου στη Ρωσίαraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία

Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς

Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 40-41)

3 Α Saltykov laquoΟ ρόλος του Βυζαντίου στην ιστορία της Ρωσίας Η Πολιτιστική-θρησκευτική

διάστασηraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-

Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 25-26

4 D Obolensky Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453 μετάφραση Γιάννης

Τσεβρεμές Θεσσαλονίκη 1991 τόμ Β σ 366-367

5 N Oikonomides ldquoByzantine diplomacy A D 1204-1453 means and ends στο J Shepard-S

Franklin (επιμ έκδ) Byzantine diplomacy Papers from the 24th Spring Symposium of Byzantine

Studies (Cambridge March 1990) Aldershot 1992 σ 74-75

6 F Miklosich I Muller Acta et diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana t ΙΙ

Vindobonae 1860-1862 σ 191 στ 16-20

7 Ι Μέγεντορφ Βυζάντιο και Ρωσία Μελέτη των Βυζαντινο-Ρωσικών σχέσεων κατά το δέκατο

τέταρτο αιώνα μτφρ Νίκος Φωκάς Αθήνα 1988 σ 138 και σ 153

8 G Ostrogorsky Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους Αθήναι 1978-81 τόμ Β΄ σελ 162 και εξής

και Αγγαλ Λαΐου Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Αθήνα 2008 τόμ Α΄6871 Β΄115252

9 Maxime de Sardes Le patriarchate oecumenique dans lrsquo eglise orthodoxe Paris 197 5 σελ

97-153 και Φωτίου Επιστολαί pg 102 736-737

10 DSLiakliasher Povest Vremenny-kh Moskow 1950 σελ 75

11 M Alpatov Iskustro Feofana GrekaViz Vrem 331972 σελ 190

VNLazarev Feofan Grec I egoshcola Moskow 1961σελ 27

12 Slovo izbrano Andrei Nikolaevich Popov I storiko - literaturnyi obzor drevnerrusskikh

polemicheskikh sochinenii protiv Latinian (Μόσχα 1875) σ 372-373

13 Russkaia istoricheskaia biblioteka v I- XXIX (Πετρούπολη 1872-1927) (εφεξήςRIB )

τομ VI εκδ Aleksei Stepanovich Pavlov (1880) 525- 536

14 Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Πάπυρος Larousse

15 wwwgooglecom και elwikipediaorg

21

Βιβλιογραφία ndash Πηγές

1 Μαρία Γερολυμάτου laquoΟι Ρώσοι μέσα από τη ματιά των Βυζαντινών του 9ου και 10ουαιώναraquo στο

Όλγα Κατσιαρδή-Hering Αθηνά Κόλια Δερμιτζάκη Κατερίνα Γαρδίκα (επιμ)Ρωσία και

Μεσόγειος Πρακτικά Α΄Διεθνούς Συνεδρίου (Αθήνα 19-22 Μαΐου 2005) τόμ Α΄ σ 157-162

2 Α Α Ταχιάος laquoΗ επίδραση του Βυζαντίου στη Ρωσίαraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία

Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς

Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 40-41)

3 Α Saltykov laquoΟ ρόλος του Βυζαντίου στην ιστορία της Ρωσίας Η Πολιτιστική-θρησκευτική

διάστασηraquo στο Οικουμενική Ομοσπονδία Κωνσταντινουπολιτών (επιμ) Κωνσταντινούπολη-

Ρωσία-Ελληνισμός Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου Αθήνα 29-30 Μαΐου 2009 σ 25-26

4 D Obolensky Η Βυζαντινή Κοινοπολιτεία Η Ανατολική Ευρώπη 500-1453 μετάφραση Γιάννης

Τσεβρεμές Θεσσαλονίκη 1991 τόμ Β σ 366-367

5 N Oikonomides ldquoByzantine diplomacy A D 1204-1453 means and ends στο J Shepard-S

Franklin (επιμ έκδ) Byzantine diplomacy Papers from the 24th Spring Symposium of Byzantine

Studies (Cambridge March 1990) Aldershot 1992 σ 74-75

6 F Miklosich I Muller Acta et diplomata Graeca Medii Aevi Sacra et Profana t ΙΙ

Vindobonae 1860-1862 σ 191 στ 16-20

7 Ι Μέγεντορφ Βυζάντιο και Ρωσία Μελέτη των Βυζαντινο-Ρωσικών σχέσεων κατά το δέκατο

τέταρτο αιώνα μτφρ Νίκος Φωκάς Αθήνα 1988 σ 138 και σ 153

8 G Ostrogorsky Ιστορία του Βυζαντινού Κράτους Αθήναι 1978-81 τόμ Β΄ σελ 162 και εξής

και Αγγαλ Λαΐου Οικονομική Ιστορία του Βυζαντίου Αθήνα 2008 τόμ Α΄6871 Β΄115252

9 Maxime de Sardes Le patriarchate oecumenique dans lrsquo eglise orthodoxe Paris 197 5 σελ

97-153 και Φωτίου Επιστολαί pg 102 736-737

10 DSLiakliasher Povest Vremenny-kh Moskow 1950 σελ 75

11 M Alpatov Iskustro Feofana GrekaViz Vrem 331972 σελ 190

VNLazarev Feofan Grec I egoshcola Moskow 1961σελ 27

12 Slovo izbrano Andrei Nikolaevich Popov I storiko - literaturnyi obzor drevnerrusskikh

polemicheskikh sochinenii protiv Latinian (Μόσχα 1875) σ 372-373

13 Russkaia istoricheskaia biblioteka v I- XXIX (Πετρούπολη 1872-1927) (εφεξήςRIB )

τομ VI εκδ Aleksei Stepanovich Pavlov (1880) 525- 536

14 Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Πάπυρος Larousse

15 wwwgooglecom και elwikipediaorg

22

Η βάπτιση του Βλαδίμηρου Βίκτορ Βασνέτσοφ (1890)