Το Μάιο του 1996, η Χάιντεμαρί Σβέρμερ αποφασίζει να αλλάξει ριζικά τις συνθήκες της ζωής της. Εμπνευσμένη από

το παραμύθι «αστρονομίσματα», στο οποίο ένα κοριτσάκι

χαρίζει κυριολεκτικά μέχρι και το τελευταίο ρουχαλάκι που

του έχει απομείνει, ξεκινά το δικό της 'πείραμα αστρονομι­

σμάτων': Χαρίζει τα έπιπλά της, αφήνει το διαμέρισμα και το

ιατρείο της, παραιτείται από την ιατροφαρμακευτική ασφάλι­

ση. Ό,τι χρειάζεται για να ζήσει, το παίρνει με ανταλλαγές

μέσω του δικτύου ανταλλαγών, ονόματι "πρακτορείο δούναι

και λαβείν", που ιδρύει η ίδια στο Ντόρτμουντ. Προσέχει τα

σπίτια φίλων της κατά την απουσία τους, βοηθά πού και πού

σ' ένα κατάστημα με βιολογικά προϊόντα για λίγα φρέσκα

λαχανικά, ένας φίλος της φούρναρης της δίνει, λίγο πριν το

κλείσιμο, το ψωμί που αλλιώς θα πετούσε. Το συμπέρασμά

της μετά από τέσσερα χρόνια χωρίς χρήματα: "Είμαι πιο

πλούσια από ποτέ". Έννοιες όπως δουλειά, ελεύθερος χρόνος

και διακοπές, απέκτησαν ένα εντελώς καινούριο νόημα. Η ζωή

της έγινε ένα ενιαίο κομμάτι. Το 'πείραμα αστρονομίσματα'

δε θέτει την αξίωση να δεσμευτούν γενικά οι άνθρωποι να το

ακολουθήσουν, είναι όμως ένα μοντέλο που δίνει ελπίδα.

ISBN 978-960-457-478-0

111111111111111111111111111111 9 789604 574780

085.2206

~ΜΑΑΛΙΑΡΗΣ www.malliaris.gr

Η Χάιντεμαρί Σβέρμερ, γεν­

νημένη το 1942 στο ανατολικό πρωσικό Μέμελ, ήταν μόλις

δύο ετών όταν αναγκάστηκε

να διαφύγει μαζί με την οικο­

γένειά της στα δυτικά. Το 1965 έλαβε την πρώτη της θέση ως

δασκάλα δημοτικού στο Κίελο.

Το 1982 άφησε το επάγγελμά της και μετακόμισε στο

Λίνεμπουργκ. Ακολούθησαν οι

σπουδές ψυχολογίας και κοι­

νωνιολογίας, καθώς και η εκ­

παίδευσή της ως ψυχοθερα­

πεύτρια της μεθόδου Gestalt και τελικά η εγκατάστασή της

στο Ντόρτμουντ, έχοντας το

δικό της ιατρείο. Το 1994, η Χάιντεμαρί Σβέρμερ ίδρυσε το

"πρακτορείο δούναι και λα­

βείν". Δύο χρόνια μετά χάρισε

τα υπάρχοντά της.

ΖQΝΤΑΣ XQPIΣ ΧΡΗΜΑΤΑ

c:ι:: ~

!;: ·S

(l)

§ ιΝ Σ

1 (l)

~ c:ι:: ::c:

...c::: w

u

ι-Δ-

:ι:

Cl)

Δ.

cc (l)

=-=>< Ξ

...... ~ (\1

C)IIN

:ε

8 [i

(l)

Ν-

'"Ό ......

Δ-

(l)

::r:: C

)l ><

ΊΊτλο~ ιψωω rύπου: Das Sterntaler-experiment Mein Leben ohne Geld

"ιιγyμιιψι'ιις: llcidemarie Schwermer

Ι ' ΙΛ Ί'ΙΙΝ ΕΛΛlΙΝΙΚΗΕΚΔΟΣΗ

.Λ ι ι ιi/Jιιvιτη έκδοσης: Δημήτρης Μαλλιάρης

Μι rιiψραση: Σταυρούλα Τσιάρα

.Λιιψ/Jιl.ισttς: Δημήτρης Κοσμάς

I Ιλ ι λ φονική σελιδοποίηση: Μαρία Πατικοπούλου

Ι::ιιΙιψuλλο: Κυριάκος Μεγαλόπουλος

ΙSΒΝ 978-960-457-478-0

11 ' ΕΚΔΟΣΉ

<ι ' 2012 ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΙΔΕΙΑ / ΜΑΛΛΙΑΡΉ Σ ΠΑΙΔΕΙΑ Α Ε.

λ ι vrρική διάθεση:

ς, ης Μαρτlου 51,564 29 Ν. Ευκαρπία, Θεσσαλονίκη, τηλ 2310649251, Ι.ιχ 23 10640757

Ι\ ι vrρικά βιβλιοπωλεία:

Λημητρlου Γούναρη 39, 546 22 Θεσσαλονίκη, τηλ 2310277113, ι .ιχ 2.' ι 0264856 Ι ~ ιηωύ 53, 546 23 Θεσσαλονίκη, τηλ 2310252888, fax 2310252890

www ι~ωlli .1ris.gr e-mail: info@>malliaris.gr

Λιtι1γιψι ίιι tαι η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό τι1υ ι'ι ηιιηιιί των του με οποιονδήποτε τρόπο, καθώς και η μετάφραση ή διασκευή

του ι'ι ttψι η'ιλλιυσή του με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής του έργου λόγου ή τέχνης, σύμφωνα με τις διατάξεις των νόμων 2121/1993 και 100/1975, χωρίς τη γραπτt) άδεια του εκδότη.

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΩΤΟΜΕΡΟΣ

lοΚΕΦΑΑΑΙΟ

Τα χρόνια της μαθητεlας και της περιπλάνησης ................... 9 Η υπόσχεση ................................................... 9 Το οικοτροφείο - ένα βήμα προς την ελευθερία .................. 13 Σπουδές- ένας νέος κόσμος .............. 00 ••••• 00 ••••••••• 00. 16

Θεωρία και πράξη .......... 00 ••••••••••• 00 ••••• 00 00 ••••••• 00. 19

Τ ο καρναβάλι στο Ρίο ............... .......................... 22 Σαντιάγο -Πύλη σ' έναν άλλο κόσμο ........... ...... ...... .... 25 Ανάμνηση μιας υπόσχεσης ...... 00 ••••••••• 00 ••••••••• 00 ••••••• 28 Το σπίτι της τέχνης- ένας ιδανικός τρόπος ζωής ................. 30 Μια πόρτα ανοίγεται ............. ....... ............... ....... 32 Ο δρόμος προς την εσωτερικότητα ............................. 35 Ένα βήμα μπροστά ............................................ 37 τ δ ' "ξ ' " 40 α πα ι ια μου εφευγουν ................................... . Στα πιο χαμηλά ........ . ........ ....... ....................... 43 Μετακόμιση στη μεγαλούπολη . ........... ..................... 45 Μαθητεία στην πνευματικότητα .... ......... ............ ....... 47

2οΚΕΦΑΑΑΙΟ

τ f( ' δ ' 1 β ' " 51 ο πpακτοpειο ουvαι και ιια ειv .......... ..... ... .. ...... . . Μια φλογερή ιδέα ................................... 00 ••••••• 51 Το ξεκίνημα του "δούναι και λαβείν" ................... 00 ••••••• 54 Η πρώτη κοινή συνάντηση .......................... 00 ••••••••• 57 Η πρώτη λίστα ............................................... 60 τ "Δ ' λ β ' " ' 63 ο ουναι και α ειν και τα χρηματα 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00 00.

Τακτοποίηση οικονομικών εκκρεμοτήτων ....................... 65 Σύνδεση με οικογένειες ......................................... 146 Συ-yκρούσεις ................................................. 68 Ζώα ........................................................... 149 Επίλυση των συ-yκρούσεων .................................... 72 Φυτά .......................................................... 152 ο ' "δ . λ β ' " 74 ι γιορτες του ουναι και α ειν ............................ . Αναζήτηση και εύρεση .......................................... 154 'Ε ' "δ ' λ β ' " 77 να σπιτι για το ουναι και α ει ν ........................... . Μοναξιά ....................................................... 157

Ομιλίες ........................................................ 160

3οΚΕΦΑΑΑΙΟ Εναλλακτικά πρότζεκτ .......................................... 163 Κουλτούρα .................................................... 166

Το πείραμα συνεχίζεται ....................................... 81 Καθάρισμα .................................................... 168 Η ζωή μου χωρίς χρήματα ...................................... 81 Ανυπομονησία ................................................. 172 Αποχαιρετισμός της ιδιοκτησίας ................................. 84 Διαρρήκτες .................................................... 174 Χωρίς ιατροφαρμακευτική ασφάλιση ............................ 86 τ ' "\:' " ' 89 ο πρωτο .,ενο σπιτικο ...................................... .

6οΚΕΦΑΑΑΙΟ Τον άρτον εμού τον επιούσιον ................................... 90 Ρούχα ........................................................ 94 Θαύματα ...................................................... 97 Αλληλογραφία και τηλέφωνο ................................... 99 Πρώτη αναχώρηση .......................................... 101 Ταξίδια ..................................................... 104 Προβλήματα ................................................ 107 Τα μέσα δείχνουν ενδιαφέρον ................................. 109

Τα παραμύθια βyαίνουν αληθινά ............................. 176 Αστρονομίσματα ............................................... 176 Αφήνοντας τον εαυτό μας ελεύθερο .............................. 177 Νέες αξίες ..................................................... 1 79 Εμπιστοσύνη στο Θεό ........................................... 181 Περί δούναι και λαβείν .......................................... 183 Ενδοσκόπηση .................................................. 185 Η δύναμη της σκέψης ........................................... 188

4οΚΕΦΑΑΑΙΟ Το aσχημόπαπο ................................................ 191 Τρόποι αντίληψης .............................................. 193

Διάλοyοι και συζητήσεις .................................... 113 Ζωή χωρίς χρήματα. Από τον Κάρστεν Γκύντερ ................. 113 Ανταλλαγή μέιλ με τον Ρούντι Άιχενλαουμπ .................... 119

Αποδοχή ...................................................... 197 Ο παράδεισος .................................................. 200 Αφιχθείσα ..................................................... 204

7οΚΕΦΑΑΑΙΟ

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ Οραματισμοί yια το μέλλον .................................. 206 Αποσπάσματα από την ιστοσελίδα μου ............................ 206 Η πολιτική παράμετρος ......................................... 206

5οΚΕΦΑΑΑΙΟ

Περιπετειώδης καθημερινότητα .............................. 141

Η φιλοσοφική παράμετρος ...................................... 207 Η ψυχολογική παράμετρος ...................................... 207 Η πνευματική παράμετρος ...................................... 208

Άνθρωποι ...................................................... 141 Η πολιτικός .................................................... 208

- 6 - - 7 -

Ο χρόνια άνεργος ... .. ..... ...... .............................. 212 Μεταστροφή οπτικής ........................................... 215 Ευγνωμοσύνη ........................................... .' ...... 218 Πρωτοπόροι .... ...... ......................................... 220 Μοντέλα ζωής ................................................. 222 Μαθήματα ..................................................... 224 Χρηματικές ανησυχίες .......................................... 226 Όνειρα .............................................. ...... .... 228 Δηλώσεις ...................................................... 230 Και τώρα τι; ................................................... 232 Περαιτέρω σχέδια ....................... ....... ................ 233 Η πολιτική των μικρών βημάτων ..................... .. .......... 237 Μερικές συμβουλές για το δρόμο ................................ 240

ΒοΚΕΦΑΑΑΙΟ

Με το βλέμμα πέρα απ' το μικρόκοσμό μας .................... 242 Τα νέα χρήματα των φτωχών

Από τον Ρομέο Ρέι (Μπουένος Άιρες) ............................ 242

ΜΕΡΟΣΠΡΩΤΟ

_______ lo Κεφάλαιο

τ α χρόνια της μαθητείας και της περιπλάνησης

Η υπόσχεση

Για τα δεύτερα γενέθλιά μου μου έκαναν δώρο ένα κουκλό­

σπιτο. Πρέπει να ήταν μεγάλη η χαρά μου, ακόμη και σήμερα με

θυμάμαι να χοροπηδώ ενθουσιασμένη στο δωμάτιο και να χτυπώ

χαρωπά τα χεράκια μου. Τα δύο μεγαλύτερα αδέρφια μου, η μη­

τέρα μου και η Έλλα, η νεαρή μπε"ίμπισίτερ, χαίρονταν με την ευ­

διάθετη μικρούλα. Μέναμε τότε στο Μέμελ όπου ο πατέρας μου

είχε ένα καφεκοπτείο. Παλιότερα το είχε. Τώρα έλειπε ήδη από

καιρό στον πόλεμο, έλεγαν οι μεγάλοι.

Μου χαρίστηκαν μόνο λίγοι μήνες ευτυχίας με το μικρό μου

βασίλειο παιχνιδιών. Το καλοκαίρι του 1944 ένιωσα στο σπίτι μια αναστάτωση, η οποία αρχικά μου ήταν ανεξήγητη. Πρώτα

εξαφανίστηκε το πολυαγαπημένο μου κουκλόσπιτο στη σοφίτα, έπειτα όλα τα έπιπλα του σπιτιού σκεπάστηκαν με καλύμματα. Η

μητέρα μου και η γιαγιά άρχισαν να πακετάρουν διάφορα πράγ­

ματα, σαν να ετοιμαζόμασταν για ταξίδι. "Μόνο τ' απαραίτητα"

διαβεβαίωναν η μία την άλλη, "σύντομα θα επιστρέψουμε". Και

κάποια στιγμή ετοιμάστηκε η άμαξα, με την οποία ορισμένες Κυ­

ριακές κάναμε ωραίες εκδρομές στην ύπαιθρο. Αλλά εκείνη τη

φορά η ατμόσφαιρα ήταν διαφορετική. Η μητέρα έκλαιγε και τ'

- 9 -

αδέρφια μου ήταν ασυνήθιστα σιωπηλά. Και κάτι ακόμη ήταν δια­

φορετικό απ' ό,τι συνήθως: οι δρόμοι ήταν γεμάτοι ιππήλατα

οχήματα με ανθρώπους. Μπήκαμε κι εμείς στην ουρά και ξεκινή­

σαμε.

Δεν καταλάβαινα τι συνέβαινε, αλλά φοβόμουν κι άρχισα να

κλαίω. Η μητέρα μου δεν ευκαιρούσε να με φροντίσει, είχε ήδη

πολλά να κάνει για τη μικρή μου αδερφή που ήταν τότε βαριά άρ­ρωστη και παρ' όλα αυτά την είχε πάρει από το νοσοκομείο. Κα­

νένας δεν είχε χρόνο για μένα. Κρύωνα. Πεινούσα. Δεν ήμουν

ούτε τριών χρονών και ήθελα να γυρίσω σπίτι, στο ζεστό μου το

κρεβάτι, στα λούτρινα ζωάκια μου. Όταν η μητέρα μου παρατή­

ρησε ότι βασανιζόμουν, προσπάθησε να με παρηγορήσει. ''Ησύ­χασε, μικρή μου, όλα θα πάνε καλά", ψιθύρισε. ΑΛλά εγώ ένιωθα

ότι τίποτα δεν θα πήγαινε καλά, ούτε τώρα, ούτε αύριο, ούτε στο

ορατό μέλλον. Την άμαξα την παρατήσαμε κάπου και συνεχίσαμε με το τρένο. Οι αμαξοστοιχίες ήταν υπερπλήρεις, κρύες και άβο­λες. Το ταξίδι ήταν γεμάτο ταλαιπωρίες και κινδύνους. Η μητέρα μου άρπαζε σε κάθε στάση μια μεγάλη κατσαρόλα κι έτρεχε σε αγροτόσπιτα που βρίσκονταν σχετικά κοντά στις ράγες για να

ζητιανέψει κάτι φαγώσιμο για τα τέσσερα παιδιά της και τη για­γιά. Αυτές οι εξορμήσεις ήταν κάθε φορά βασανιστήριο για μας, γιατί δεν ξέραμε αν η μαμά θα κατάφερνε να επιστρέψει εγκαί­ρως. Μια φορά το τρένο ξεκίνησε πραγματικά χωρίς εκείνην, εμείς ουρλιάζαμε με όλη μας τη δύναμη και μέχρι και σήμερα δεν

ξέρω αν τα βαγόνια σταμάτησαν να κινούνται από τις κραυγές aπόγνωσής μας ή για κάποιον άλλο λόγο.

Μερικές φορές χρειάστηκε να aποβιβαστούμε όλοι πολύ γρή­

γορα και να αναζητήσουμε προστασία ανάμεσα σε κοντινά

δέντρα. Ο ουρανός μαύριζε τότε ξαφνικά από αεροπλάνα που πυ­

ροβολούσαν όχι μόνο το τρένο αλλά και τους ανθρώπους. Μετά

από κάθε τέτοια επίθεση, ο φόβος μεγάλωνε. Ξέραμε: Μερικοί

- 10 -

συνταξιδιώτες έπεφταν νεκροί κατά τη διαδρομή. Κάποιες φορές το τρένο παρέμενε ακίνητο για ώρες, αιωνιότητες ολόκληρες, και

ουδείς ήξερε πότε και αν θα ξεκινούσε πάλι.

Στο μεταξύ είχαμε διανύσει μερικές χιλιάδες χιλιόμετρα από την ανατολική Πρωσία μέχρι τη νότια Γερμανία κι έπειτα ακόμη

ένα τμήμα με κατεύθυνση προς το βορρά. Στο Φέρντεν, κοντά

στον ποταμό .Άλερ, το μακρύ ταξίδι έλαβε προσωρινά τέλος. Οι

οικογένειες της περιοχής είχαν συγκεντρωθεί στο σταθμό για να

μας υποδεχτούν. Ήμασταν πρόσφυγες, το είχα καταλάβει επιτέ­

λους, κι οι άνθρωποι που έμεναν εδώ έπρεπε θέλοντας και μη να

μας δεχτούν. Πολλοί δεν το ήθελαν και μας έδιναν να το κατα­

λάβουμε. Ήταν εξοργισμένοι που έπρεπε να μοιραστούν τα αγαθά τους με τους ξενόφερτους που δεν είχαν τίποτα στην κα­

τοχή τους κι ο πόλεμος τους είχε ξεβράσει εκεί. Εμείς, ωστόσο,

ήμασταν τυχεροί: ο αγρότης που μας πήρε σπίτι του ήταν καλός

άνθρωπος. Κι αυτός και η γυναίκα του μας καλομάθαιναν εμάς

τα παιδιά με κάθε τρόπο. Το Πάσχα επιτρεπόταν κατά το έθιμο

να παίζουμε το κυνήγι των αβγών και για μερικές εβδομάδες

υπήρχε για όλους άφθονο φαγητό. Η μητέρα και η γιαγιά μου

βοηθούσαν τους οικοδεσπότες μας στις καθημερινές εργασίες.

Επρόκειτο για ανταλλαγή και μοίρασμα, δούναι και λαβείν σε φι­

λική ατμόσφαιρα και είχα σχεδόν ξεχάσει τις κακουχίες των πε­ρασμένων μηνών.

Ο πόλεμος, όμως, δεν είχε τελειώσει ακόμη και η μαμά ανη­

συχούσε για τους συγγενείς μας. Είχε μάθει ότι το υπόλοιπο σόι

είχε αποβιβαστεί στο Σλέσβιχ-Χολστάιν και τώρα ήθελε οπωσ­

δήποτε να πάμε κι εμείς εκεί. Μάταια προσπάθησαν οι καλοσυ­

νάτοι αγρότες να μας μεταπείσουν. Το ταξίδι συνεχίστηκε. Τους

συγγενείς τους βρήκαμε μεν, αλλά ως προς το δούναι και λαβείν

η εμπειρία μας ήταν διαφορετική αυτή τη φορά. Μας φιλοξένησε

μια οικογένεια αγροτών χωρίς τη θέλησή τους. Δεν μας παρα-

- 11 -

χωρήθηκε τίποτα άλλο πέρα από ένα μικρό δωμάτιο. Τους ήμα­

σταν βάρος και αισθανόμασταν περιττοί και καταφρονεμένοι. Λι­

μοκτονούσαμε, για άλλη μια φορά. Ο πόλεμος τελείωσε, η παλιά

πατρίδα χάθηκε οριστικά, δεν υπήρχε πια επιστροφή. Όπως και

πολλοί άλλοι ομοιοπαθείς, έπρεπε με κάποιο τρόπο να προσαρ­

μοστούμε στη νέα κατάσταση. Για να κατευνάσουμε την πείνα

μας μαζεύαμε στάχια που είχαν ξεμείνει στα χωράφια και αργό­τερα πατάτες. Συχνά πηγαίναμε όλη η οικογένεια στο δάσος με

καλάθια και κουβάδες για να ψάξουμε για μούρα. Οι αγρότες στους οποίους μέναμε, δεν μοιράζονταν τίποτα

μαζί μας. Οι υπέροχες μυρωδιές που διαχέονταν στο σπίτι και

έφταναν μέχρι το δωμάτιό μας έκαναν το στόμα μας να γεμίζει σάλιο, αλλά δυστυχώς δεν γέμιζαν το στομάχι μας. Τελικά η μη­

τέρα μου έπιασε δουλειά στα χωράφια μιας φυτείας για λίγο βού­

τυρο και γάλα. Παράλληλα παρέδιδε μαθήματα πιάνου στις κόρες

των αγροτικών οικογενειών της περιοχής. Αμειβόταν σε πολύ­

τιμο είδος: πατάτες, ψωμί, αβγά και αλεύρι. Κάποτε γύρισε ο πα­

τέρας μου από τον πόλεμο, ήρθε και μας βρήκε στη βόρεια

Γερμανία και άρχισε αμέσως να κάνει σχέδια για μια δική του επι­

χείρηση. Σιγά σιγά διαμορφώθηκε κάτι σαν μια "κανονική" κα­

θημερινότητα. Τα βιώματα, όμως, των περασμένων ετών άφησαν

πάνω μου το aποτύπωμά τους. Ήμουν ένα σιωπηλό, σκεπτικό κο­

ρίτσι με μεγάλη φαντασία.

Όταν πήγα σχολείο, ήμουν απόλυτα αποφασισμένη να μάθω

πολύ γρήγορα ανάγνωση. Όταν το πέτυχα, μου ανοίχτηκε ένας

εντελώς νέος κόσμος. Το πρώτο δικό μου βιβλίο ήταν μια συλ­

λογή παραμυθιών με χοντρές, ξύλινες σελίδες. Μ' αυτόν το θη­

σαυρό καθόμουν στη σπηλιά μου, την οποία είχα φτιάξει με φύλλα πλάι σ' ένα φράχτη από θάμνους. Ένα μέρος για μένα και για τις

πριγκίπισσες και τους πρίγκιπες των παραμυθιών του βιβλίου

μου, παρέα με τους οποίους περνούσα ώρες και μέρες, εντελώς

- 12-

βυθισμένη σ' έναν κόσμο που μου φαινόταν πιο δίκαιος από τον

πραγματικό. Εδώ, στη σπηλιά μου, έπαιρνα δύναμη και ανέπτυξα τις πρώτες δικές μου παραστάσεις για το πώς θα μπορούσε να

είναι -ή πώς θα έπρεπε να είναι, αν εξαρτιόταν από μένα- η ζωή.

Μου έκανε φοβερή εντύπωση ότι σχεδόν σε όλες αυτές τις ιστο­

ρίες το κακό νικιόταν και η αγάπη θριάμβευε. Ναι, έναν τέτοιο

κόσμο ήθελα κι εγώ.

Αντ' αυτού, χρειάστηκε να μάθω ότι οι άνθρωποι πυροβολούν

άλλους ανθρώπους, ότι οι μεν παίρνουν τα πάντα από τους δε και

ότι αυτοί που έχουν αρκετά, δεν δίνουν τίποτα σ' εκείνους που

πεινούν. Γιατί έπρεπε να αφήσω τα παιχνίδια μου και να ταξιδεύω επί μήνες με κρύα τρένα πεινώντας και παγώνοντας, περνώντας

από μέρη όπου νεκροί κείτονταν στην άκρη του δρόμου; Γιατί

τώρα, μόνο και μόνο επειδή ήμουν προσφυγόπαιδο, να με φωνά­

ζουν κουρελιάρα και να με κορο.ίδεύουν επειδή δεν είχα κανονικά

παπούτσια παρά μόνο ξύλινα; Ποιος να το καταλάβαινε αυτό;

Και κυρίως: Τι είχα χάσει σ' έναν τέτοιο κόσμο; Ακόμη και σή­

μερα πιστεύω ότι τα παραμύθια έχουν συμβολικούς χαρακτήρες.

Και ξέρω ότι κάθε άνθρωπος ατομικά μπορεί να συμβάλει στο να

γίνει τούτος ο κόσμος ομορφότερος και άξιος να ζει κανείς σ'

αυτόν. Μάλλον πρέπει να το πίστευα αυτό από τότε, στη μονα­

χική μου σπηλιά των παραμυθιών. Πάντως, ακόμη έχω ξεκάθαρη την εικόνα στο μυαλό μου, πώς η μικρή θλιμμένη προσφυγοπούλα

έδωσε στον εαυτό της μια μεγάλη υπόσχεση: "Θα κάνω τα πάντα

για να συμβάλω στο να ομορφύνει ο κόσμος. Σ' αυτόν τον κόσμο

δεν πρέπει να υπάρχουν πια πόλεμοι. Και όλοι οι άνθρωποι πρέ­

πει να ζουν με αξιοπρέπεια".

Το οικοτροφείο- ένα βήμα προς την ελευθερία

Η προσφυγιά και η μεταπολεμική περίοδος ζητούσαν ένα

- 13 -

φόρο τιμής. Το κάποτε χαρούμενο δίχρονο είχε γίνει μια κανο­

νική κλαψιάρα. Με την παραμικρή αφορμή, προς μεγάλη δυσα­ρέσκεια των αγαπημένων κοντινών μου προσώπων, ξεσπούσα σε

κλάματα. Εκτός αυτού, ήμουν συνεχώς άρρωστη, δύο φορές μά­λιστα έφτασα κοντά στο θάνατο. Παρ' όλα αυτά ήμουν μια μα­θήτρια γεμάτη ζήλο. Ήδη στο δημοτικό aπορροφούσα ένθερμα όλα όσα έλεγαν οι δάσκαλοι.

Ο στόχος μου ήταν από την αρχή ξεκάθαρος: ήθελα να κατα­λάβω τον κόσμο. Και κοπίαζα γι' αυτό όσο μπορούσα. Όπως και να 'χει, ήθελα να είμαι καλή μαθήτρια, για να μπορέσω αργότερα να γίνω κι εγώ καθηγήτρια.

Τα πρώτα πέντε χρόνια έπρεπε να πάω σ' ένα γυμνάσιο αρρέ­

νων, επειδή δεν υπήρχε άλλο σχολείο κοντά. Καθημερινά έκανα το πρωί οχτώ χιλιόμετρα για να πάω και το απόγευμα άλλα οχτώ για να επιστρέψω, με αέρα και κακοκαιρία, χειμώνα καλοκαίρι.

Στην τάξη μου υπήρχαν πέντε κορίτσια και είκοσι αγόρια. Ήταν δύσκολες εποχές από κάθε άποψη και όταν κάποτε έμεινα στην ίδια τάξη, οι γονείς μου αποφάσισαν να με στείλουν στο Ρέντσμπουρyκ, ένα είδος εσωτερικού σχολείου, σ' ένα λεγόμενο

οικοτροφείο θηλέων, όπου οι μαθήτριες έμεναν όλες τις καθημε­ρινές και πήγαιναν σπίτι μόνο τα Σαββατοκύριακα.

Ήταν η καλύτερη λύση για μένα. Η συνεσταλμένη κλαψιάρα βγήκε επιτέλους απ' το καβούκι της. Κατά τη συναναστροφή μου με τα άλλα κορίτσια διαπίστωσα σύντομα ότι είχα μάθει πολλά πράγματα από τα αγόρια στο προηγούμενο σχολείο μου, αλλά

προπαντός από τους αδερφούς μου. Κάθε άλλο παρά φοβητσιά­ρικο κοριτσάκι! Δραστήρια καθώς ήμουν, ήξερα να χρησιμοποιώ

τη δυναμική μιας καθαρά κοριτσίστικης παρέας και δοκίμαζα ε­ντελώς νέους τρόπους συμπεριφοράς. Ξαφνικά εγώ, που έπρεπε να επαναλάβω την ίδια τάξη, aνήκα στις καλύτερες μαθήτριες. Το δειλό ευαίσθητο παιδάκι μεταμορφώθηκε ξανά σ' ένα χαρού-

- 14-

μενο πλάσμα, το οποίο ήθελε και μπορούσε να έχει λόγο σε όλα.

Ήθελα να γίνω καθηγήτρια περισσότερο από ποτέ. Κάνοντας

ιδιαίτερα μαθήματα σε συμμαθήτριές μου, κάτι το οποίο είχα ανα­

λάβει για να βελτιώνω το χαρτζιλίκι μου, μπορούσα να εξασκού­

μαι σ' αυτό. Και σύντομα είχα μάθει να μεταδίδω τις γνώσεις μου

με διασκεδαστικό τρόπο.

Η ζωή στο οικοτροφείο ευνοούσε ιδιαίτερα το πνεύμα της συλ­

λογικότητας. Κάναμε πολλά πράγματα μαζί και το διασκεδάζαμε

πολύ. Αυτό ίσχυε προπάντων για την κοριτσίστικη μπάντα που εί­

χαμε, η οποία ονομαζόταν "Νευρόσπαστα". Εγώ ήμουν η "ντρα­

μίστρια", δηλαδή αυτή που κοπανούσε μια συνηθισμένη

κατσαρόλα για να δώσει ρυθμό στο παίξιμο. Μια φορά μας γιου­χάρανε, αλλά αυτό δεν ενόχλησε ιδιαίτερα τις καλλιτέχνιδες. Για

τις περίπου τριάντα οικότροφες κάποια βράδια γίνονταν ανα­

γνώσεις, κάποια άλλα χειροτεχνίες κι άλλοτε οργανώνονταν τρα­

γούδια, χορός ή παιχνίδια. Ή γιορτάζαμε κανονικές γιορτές­

γενικά ήταν μια πολύ ωραία περίοδος. Ένιωθα όμορφα και κυ­

ρίως: δεν aρρώσταινα πια σχεδόν ποτέ.

Αν και οι γονείς μου δεν ήταν ιδιαίτερα αυστηροί, ήμουν

απλώς καλύτερα χωρίς αυτούς και τα αδέρφια μου. Στο οικοτρο­

φείο ένιωθα πιο ελεύθερη, πιο ευτυχισμένη, χωρίς οικογενειακούς

περιορισμούς. Εδώ δεν περίμενε κανείς μια συγκεκριμένη καθω­

σπρέπει συμπεριφορά, ώστε να είμαι αρεστή στους γείτονες ή σε

οποιονδήποτε άλλο. Εδώ μπορούσα να είμαι απλώς ένας άνθρω­

πος, εδώ επιτρεπόταν να αποφασίζω για όλα εγώ κι αυτό μου

άρεσε πολύ. Υπήρχαν μεν κανονισμοί, αλλά ερμηνεύονταν με με­

γάλη επιείκεια. Ένιωθα σχεδόν ενήλικη, διότι το να είσαι ενήλικας

θα έπρεπε να σημαίνει αυτό ακριβώς: προσωπική ευθύνη και αυ­

τοδιάθεση.

Μπορεί ένας άνθρωπος να αναπτύσσεται καλύτερα όταν ελέγ­

χεται λιγότερο; Ή είναι η περίφημη οικογενειακή θαλπωρή πιο

- 15 -

σημαντική από την ελευθερία; Αυτό το ερώτημα με απασχολεί

από τότε και, χωρίς να έχω καταλήξει πραγματικά σε μια οριστική

απάντηση, αποφάσισα εκείνη την εποχή, ως νεαρό κορίτσι του

οικοτροφείου του Ρέντσμπουρyκ, ότι οι μαθητές μου και ενδεχο­

μένως τα δικά μου παιδιά θα έπρεπε να απολαύσουν την ελευθε­

ρία που για μένα αποτελούσε πηγή χαράς.

Και για τις ασθένειες έκανα πολλές σκέψεις. Γιατί παλιότερα,

που ήμουν ένα δυστυχισμένο, φοβητσιάρικο κοριτσάκι, aρρώ­

σταινα τόσο συχνά ενώ τώρα τόσο σπάνια; Μια υγιής ψυχή κάνει

και το σώμα υγιές; Αν ήταν έτσι, συλλογίστηκα, τότε τα φάρμακα

δεν ήταν λύση. Τότε έπρεπε απλώς να φροντίσουμε να νιώθουν

όλοι οι άνθρωποι καλά, να είναι ψυχικά καλά. Οι ερωτήσεις ξε­

πηδούσαν η μια μετά την άλλη κι εγώ τις αντιμετώπιζα με ευχα­

ρίστηση. Τελείωσα το σχολείο και περίμενα με χαρά τις σπουδές,

από τις οποίες έλπιζα να λάβω πολλές απαντήσεις.

Σπουδές - ένας νέος κόσμος

Στην παιδαγωγική σχολή του Κιέλου ανοίχτηκαν μπροστά

μου νέοι κόσμοι. Επιτέλους, οι φιλόδοξες σκέψεις μου απέκτησαν

μια στέρεη θεωρητική βάση. Έβρισκα ιδιαίτερα συναρπαστική

την ψυχολογία, άλλωστε εδώ επρόκειτο για τύπους ανθρώπων

και ανάλογους τρόπους συμπεριφοράς, ζητήματα δηλαδή που

διακαώς με ενδιέφερε να ασχοληθώ από την εποχή της σπηλιάς με

τα φύλλα. Ήμουν φοιτήτρια με υπέρμετρο ζήλο. Παρακολου­

θούσα τις διαλέξεις με αναψοκοκκινισμένο πρόσωπο από την

έξαψη κι άρχισα -επιτέλους, επιτέλους- να κατανοώ διάφορα

πράγματα. Γιατί, για παράδειγμα, διάφοροι άνθρωποι λειτουρ­

γούν σε συγκεκριμένες καταστάσεις εντελώς διαφορετικά.'Ηταν

μια αποκάλυψη για μένα το να ακούω για τέσσερις βασικούς τύ­

πους ανθρώπου: τον αιματώδη, το χολερικό, το φλεγματικό και

- 16 -

το μελαγχολικό. Το διάσημο και διαφωτιστικό παράδειγμα του

εμποδίου, που ήταν κλασικό παράδειγμα σε κάθε πρώτο εξάμηνο

ψυχολογίας, με διασκεδάζει ακόμη και σήμερα. Οπ, λέει ο αιμα­

τώδης γελώντας και πηδά πάνω από το εμπόδιο. Τι μπελάς, φω­

νάζει ο χολερικός και οργισμένος προχωρά κατά πάνω του. Δεν μπορεί να κάνει κανείς τίποτα, λέει ο φλεγματικός και γυρίζει να

φύγει. Γιατί έπρεπε να συμβεί αυτό ειδικά σε μένα, παραπονιέται

ο μελαγχολικός κι επίσης φεύγει. Έκανα μια πλάκα, προσδιορί­

ζοντας φίλους και γνωστούς ανάλογα με τους συγκεκριμένους

τύπους. Μπορούσαν να ενταχθούν εύκολα σε μια κατηγορία ή

ανήκαν σε κάποιον από τους αναρίθμητους μεικτούς τύπους που

υπήρχαν; Και κυρίως: Με μένα άραγε τι συνέβαινε; Κι ακολου­

θεί και δεύτερο ερώτημα: Γεννιόμαστε μ' αυτές τις ιδιότητες ανά­

λογα με τον τύπο μας ή τις αποκτούμε με την πάροδο του χρόνου;

Έχουμε, επομένως, την ευκαιρία να αλλάξουμε τον τύπο μας ή εί­μαστε οριστικά στο έλεος των λαθών και των αδυναμιών μας;

Όλα αυτά τα έβρισκα απίστευτα συναρπαστικά και συνέχαιρα

κατ' επανάληψη τον εαυτό μου που είχα επιλέξει αυτές τις σπου­

δές.

Και τα παιδαγωγικά μού άρεσαν. Εδώ έμαθα πολλά για τους

ανθρώπους που είχαν αφιερώσει τη ζωή τους στο να κάνουν ευ­

τυχέστερη τη ζωή άλλων. Με είχε συνεπάρει ο Μακαρένκο, ο

οποίος έπαιρνε βίαια παιδιά και εφήβους από τους δρόμους και

εγκαινίασε μαζί τους ένα ίδρυμα, στο οποίο τα παιδιά είχαν δι­

καίωμα λόγου σε όλα, απολάμβαναν το σεβασμό των άλλων και

μ' αυτό τον τρόπο μπορούσαν να εξελιχθούν περαιτέρω. Ναι, σκέ­φτηκα. Αυτό είναι. Αυτό θέλω κι εγώ. Ήθελα να κάνω κάτι, ώστε

υποθετικά οι άνθρωποι να νιώθουν έτσι, που να μην τους περνά

η ιδέα να μηχανορραφήσουν και να ξεσπάσει κάπου πάλι ένας πό­λεμος.

Στα σεμινάρια παρουσιάστηκαν κι άλλοι παιδαγωγοί, οι

- 17-

οποίοι τάσσονταν υπέρ της εμπιστοσύνης αντί της τιμωρίας. Μια

σύλληψη επαναστατική για την εποχή. Σχεδόν τρομαχτική. Στα

σχολεία ούτε κατά διάνοια ακόμη να καταργηθεί η σωματική τι­

μωρία και το περιστασιακό ή τακτικό χαστούκι ανήκε σταθερά

στο παιδαγωγικό πρόγραμμα του μέσου Γερμανού. Είναι ανάγκη

να υπάρχει τιμωρία! Σχεδόν κανείς δεν είχε ακούσει ότι δεν πρέ­

πει να χτυπάμε τα παιδιά. Το παλιό ρητό "μαστίγιο και καρότο"

εξακολουθούσε να ισχύει. Από την άλλη, ήταν αισθητό ένα νέο

άνοιγμα, μια πρώτη, πολύ διστακτική ακόμη, εξέγερση ενάντια στην "aποφορά των χιλίων ετών" 1 • Μετά τις διαλέξεις γίνονταν μακρές, ζωηρές συζητήσεις. Οι φοιτητές ήταν πολύ παθιασμένοι.

Στις διακοπές μεταξύ των εξαμήνων δούλευα σε εργοστάσιο

για να βγάζω χρήματα για τις σπουδές μου. Εκεί γνώρισα αν­

θρώπους που για χρόνια έκαναν την ίδια μονότονη δουλειά, την

ίδια δουλειά που εγώ δεν άντεχα ούτε για έξι εβδομάδες καλά καλά. Τους συμπονούσα βαθύτατα. Αυτό δεν είναι ζωή, σκεφτό­

μουν. Αλλά δεν μπορούσα να κάνω τίποτα γι' αυτούς. Ή μήπως

μπορούσα; Κάποτε;

Όσον αφορά την πρακτική άσκηση της διδασκαλίας κατά τις

σπουδές, υπήρχαν διάφορα είδη πρακτικής σε σχολεία. Κι αυτό

ήταν καλό για μας τους εν δυνάμει καθηγητές που νομίζαμε ότι τα

ξέραμε όλα, επειδή αναγκαστικά μετά από λίγο διαπιστώναμε

πόσο σκληρή μπορεί να είναι η πραγματικότητα και πόσο αυθάδη

και ζωηρά μπορούν να γίνουν τα παιδιά, τα οποία δεν είχαν και σε

μεγάλη εκτίμηση τις θαυμάσιες παιδαγωγικές μας προσεγγίσεις.

Υπήρχε ένα αγεφύρωτο χάσμα ανάμεσα σε θεωρία και πράξη και μας είχε καταλάβει πλήρης αμηχανία. Πώς μπορεί, αναρωτιό­

μουν. Ο Πεσταλότσι και οι άλλοι έχουν πετύχει τόσα πολλά. Άλ-

1. Πρόκειται rια σύνθημα του φοιτητικού κινήματος του '68 κατά του Γ' Ράιχ. Σ.τ.Μ.

- 18-

λαξαν αυτό το μικρό κομματάκι του κόσμου με το οποίο κατα­πιάστηκαν, έθεσαν σε εφαρμογή τις μεγαλόπνοες ιδέες τους. Εν­

δεχομένως η αιτία να ήταν, σκεφτόμουν, ότι τις ιδέες τους τις

είχαν βιώσει. Ναι, αυτή πρέπει να ήταν η απάντηση.

Θεωρία και πράξη

Μετά την πρώτη κρατική πτυχιακή εξέταση, οι υποψήφιοι για

πρακτική άσκηση διαμοιράστηκαν σε όλο το κρατίδιο του Σλέ­

σβιχ-Χολστάιν. Το Μπίλζεν θα γινόταν τα επόμενα χρόνια η πα­

τρίδα μου. Το χωριό αριθμούσε μόνο μερικές εκατοντάδες ψυχές

και το σχολείο, στο οποίο μελλοντικά θα εργαζόμουν, είχε μόνο

δύο τάξεις: αυτούς που απ' την πρώτη ως την τετάρτη πήγαιναν

δημοτικό και αυτούς που απ' την πέμπτη ως την ενάτη πήγαιναν

γυμνάσιο. Στο όμορφο νεόκτιστο κτίριο υπαγόταν και μια πτέ­

ρυγα με διαμερίσματα για τους καθηγητές. Εγώ ανέλαβα την

τάξη των μικρών, αλλά έπρεπε να κάνω και λίγες ώρες μάθημα στους μεγάλους. Ο χώρος εργασίας μού άρεσε. Ο συνάδελφός

μου, σε ηλικία λίγο πριν τη σύνταξη, ήταν ένθερμος ερασιτέχνης

κηπουρός και τα αποτελέσματα αυτού ήταν εμφανή. Παρότι το

τοπίο της υπαίθρου με ενέπνεε, εντούτοις κάτι μου έλειπε: Ως εν­

θουσιώδης αθλήτρια με το κέντρο βάρους εστιασμένο στη φυ­

σική διαπαιδαγώγηση, δεν ήθελα να aποδεχτώ ότι δεν υπήρχε

ούτε ένα σκάμμα ή ένα οποιοδήποτε όργανο γυμναστικής.

Προκειμένου να κάνω κάτι γι' αυτή την έλλειψη, χρειάστηκε

αρχικά να πείσω το δήμαρχο, ο οποίος, ως προστάτης του σχο­

λείου, είχε λόγο σε κάθε ενδεχόμενη αλλαγή. Αυτό δεν ήταν και

κανένα αξεπέραστο πρόβλημα, αφού τον επισκεπτόμουν ούτως ή

άλλως σε καθημερινή βάση· ο προεξάρχων του χωριού ήταν βα­

σικά αγρότης κι εγώ αγόραζα γάλα απ' αυτόν. Συχνά τον συνό­

δευα μάλιστα στο στάβλο με τις αγελάδες, πιπιλίζοντάς του

- 19-

συνέχεια το μυαλό για το πόσο σημαντικό είναι το μάθημα της

γυμναστικής, για το πόσο πολύ θα ωφελούσε την υγεία και το

ομαδικό πνεύμα των παιδιών, αν θα είχαν τη δυνατότητα να α­

σκούνται τακτικά. Μα υπάρχει ήδη στο πρόγραμμα ένα από­

γευμα για παιχνίδι στο δάσος, έλεγε ο δήμαρχος προσπαθώντας

να ξεφορτωθεί την καθηγήτρια με τον υπερβάλλοντα ζήλο. Ναι,

αλλά μόνο όταν έχει καλό καιρό, αντιπαρέθετα εγώ. Κι εκτός

αυτού, η μια φορά την εβδομάδα μου φαινόταν ούτως ή άλλως

πολύ λίγο. Ήθελα κανονικά όργανα που θα στήνονταν σε μια αί­

θουσα για χρησιμοποιούνται σε συγκεκριμένες ώρες. Δεν χρει­

αζόταν καν να αγοραστούν, ψιθύριζα, εδώ και καιρό είχα έρθει

σε επαφή με άλλα σχολεία και αθλητικούς συλλόγους της περιο­

χής και είχα διαπραγματευτεί το δανεισμό οργάνων γυμναστι­

κής. Στο τέλος ο προστάτης υποχώρησε. Αντί του συνηθισμένου

"τι τα θέλουμ' αυτά" και μα δεν μας χρειάζουνται τέτοια πρά­

ματα", γρύλλισε μια ωραία πρωία "απού πλευράς μ', δεν υπάρχ'

αντίρρησ"'. Αμέσως έβαλα μπρος το σχέδιο. Εντός λίγων ημερών

υπήρχε ένα δίζυγο, ένα εφαλτήριο, τρία στρώματα, μπάλες, στε­

φάνια, κορύνες και τα συναφή. Τα παιδιά χάρηκαν τουλάχιστον

όσο κι εγώ με το νέο σχολικό μάθημα. Αυτό, όμως, ήταν μόνο η

αρχή. Από καιρό είχα σκεφτεί να μεταμορφώσω το μεγάλο λιβάδι

μπροστά στο σχολικό κτίριο σε γήπεδο. Και σ' αυτή την ιδέα δεν

ήμουν πια μόνη: Οι μανάδες κι οι πατεράδες των μαθητών μου

είχαν ενώσει τις δυνάμεις τους κι όλοι μαζί σκιστήκαμε με φτυά­

ρια κι aξίνες για το έργο, μετρούσαμε, σκαλίζαμε, σκάβαμε και στο ενδιάμεσο καταβροχθίζαμε τα πεντανόστψα φαγητά που

έφερναν κάποιοι χωριανοί. Ήταν μια συλλογική δράση που δεν

θα μπορούσα τη φανταστώ καλύτερη. Γιατί ήμουν κι εγώ από­

λυτα ικανοποιημένη, όταν το βράδυ μπορέσαμε να εξετάσουμε με

περηφάνια το αποτέλεσμα των κόπων μας: Το πρώην λιβάδι απο­

τελούνταν τώρα από ένα σκάμμα, στίβο, περιοχή για ρίψεις κι ένα

- 20 -

όμορφο γήπεδο. Και φυσικά, η ώρα της γυμναστικής έγινε μια

για πάντα το αγαπημένο μάθημα και των μικρών και των μεγα­

λύτερων μαθητών. Ενώ συνέβαιναν όλα αυτά, αναλογιζόμουν συχνά τα πρότυπά μου, τον Ο' Νηλ, τον Πεσταλότσι, τον Μα­

καρένκο, ανθρώπους που είχαν πετύχει τόσα πολλά. Κι εγώ μπο­

ρούσα, όπως παρατηρούσα, να αλλάξω κάποια πράγματα που

ήταν για μένα σημαντικά. Για λίγο καιρό μεπλημμύριζετο υψηλό

αίσθημα επιτυχημένων πράξεων. ΑΧλά όχι για πολύ. Υπήρξαν προβλήματα τα οποία δεν είχα υπολογίσει. Οι μα­

θητές μου δεν μπορούσαν να προσαρμοστούν στη φιλική ατμό­

σφαιρα και στο κλίμα επιείκειας. Κυρίως στους μεγαλύτερους

έλειπε το "βαρύ χέρι". Είχαν συνηθίσει να επανέρχονται σε τάξη και να υπακούν με χαστούκια και ξυλιές. Κι ο ενθουσιασμός τους

για τις σύyχρονες παιδαγωγικές μεθόδους μου κράτησε μόνο

μέχρι την πρώτη διαφωνία. Έπρεπε να επιβάλω στα παιδιά κάτι

που δεν ήθελαν. Η βία για μένα δεν ήταν επιχείρημα, με τις συ­

ζητήσεις οι μαθητές δεν ήξεραν από πού ν' αρχίσουν και πού να

τελειώσουν κι έτσι δημιουργήθηκε αναστάτωση. Οι μεγαλύτεροι

μαθητές πίστευαν έκτοτε ότι με αυτή την ανόητη καθηγήτρια

είχαν το ελεύθερο να κάνουν ό,τι θέλουν. Η σχέση μας είχε κα­

ταστραφεί ανεπανόρθωτα και σύντομα αισθανόμουν υπερφορ­

τωμένη από την κατάσταση που δεν μπορούσα να ελέγξω. Ο συνάδελφός μου που κόντευε να βγει στη σύνταξη, πήρε πάλι το

πάνω χέρι, έβλεπε όλες του τις προκαταλήψεις να επιβεβαιώνο­

νται και δεν με υποστήριζε με κανέναν τρόπο. Ήμουν δυστυχι­

σμένη και, όπως κι όταν ήμουν παιδί, αρρώστησα. Δύο φορές

χρειάστηκε να πάω στο νοσοκομείο, έβγαλα αμυγδαλές και κρε­

ατάκια, αλλά συνέχισα να έχω πόνο στο λαιμό και για χρόνια υπέ­

φερα από βραχνάδα.

Έπεσα σε περισυλλογή. Τι είχα κάνει λάθος; Ήθελα να aφυ­

πνίσω σε γονείς και παιδιά τον ενθουσιασμό για κάτι ενδιαφέρον.

- 21 -

Αντ' αυτού προκλήθηκαν καβγάδες, τσακωμοί, φασαρίες- μια

κατάσταση ανυπόφορη για μένα. Όταν μετά από δύο χρόνια το

σχολείο έκλεισε, όπως συνέβαινε συχνά με αυτά τα σχολεία λίγων

τάξεων, εκμεταλλεύτηκα την ευκαιρία και πήρα άδεια ενός έτους από την υπηρεσία σε σχολείο.

Τ ο καρναβάλι στο Ρίο

Ήμουν απογοητευμένη από τον εαυτό μου. Ήδη στην πρώτη σο­

βαρή δραστηριοποίησή μου είχα αποτύχει, δεν είχα τηρήσει την

υπόσχεση που είχα δώσει στον εαυτό μου κάποτε στη σπηλιά μου.

Από την άλλη, προσπαθούσα να μου δώσω κουράγιο, υπήρξαν

και ωραίες στιγμές στο χωριό. Σίγουρα γονείς και παιδιά δεν θα

ξεχνούσαν την αφοσίωσή μου. Ήταν, όπως και να 'χει, μια αρχή. Την επόμενη φορά θα έκανα σίγουρα ένα βήμα παραπέρα. Δεν

ωφελεί να κάθομαι να στενοχωριέμαι, αποφάσισα δυναμικά. Είναι

πολύ καλύτερο να κοιτάς μπροστά και να αναπτύσσεις νέες ιδέες!

Θα έκανα ένα ταξίδι. Τα ταξίδια πάντα με βοηθούσαν να αντιμε­τωπίσω μπερδεμένες καταστάσεις της ζωής. Όταν ταξιδεύω,

μπορώ να ζω μόνο για το τώρα, να ελαχιστοποιώ τις υποχρεώσεις

και να ξεχνώ τις έγνοιες.

Από τη μητέρα μου ήξερα ότι είχαμε συγγενείς στη Βραζιλία, οι οποίοι είχαν ένα μαγαζί στο Μπλούμεναου, τον οικισμό που

είχε ιδρυθεί από Γερμανούς.'Ηθελα να πάω εκεί, να βοηθάω ίσως

στο μαγαζί ή να φανώ χρήσιμη με κάποιον άλλο τρόπο. Δεν είχα κάτι συγκεκριμένο στο μυαλό μου, ήθελα απλά να φύγω κι ό,τι

προκύψει. Μόνο ένα πράγμα ήξερα με βεβαιότητα: Στο καρνα­

βάλι του Ρίο θα έβρισκα και πάλι τη χαρά της ζωής. Πάντα με συ­

νάρπαζαν οι πολύχρωμες εικόνες από το θέαμα. Τώρα ήθελα να

τα ζήσω όλα αυτά από κοντά. Οι φίλοι και οι γνωστοί μου μου

έδιναν άφθονες καλοπροαίρετες συμβουλές. Το Ρίο δεν είναι

- 22-

μέρος για νεαρές γυναίκες. Η βία, η βρομιά, θα έβλεπα τι είχα να

κερδίσω από αυτό το ταξίδι. Μερικές φίλες που ποτέ δεν θα έκα­

ναν ένα τέτοιο ταξίδι στο άγνωστο, θαύμαζαν το θάρρος μου. Κι εγώ η ίδια το θαύμαζα λίγο. Γνώριζα τους κινδύνους, αλλά και

την ετοιμότητά μου στην οποία χρωστάω πολλές περιπέτειες

μέχρι σήμερα και η οποία ενδεχομένως έχει να κάνει με τη φυγή

από την ανατολική Πρωσία. Όποιος χρειάστηκε μια φορά να τα

εγκαταλείψει όλα, δεν δυσκολεύεται πια τόσο να το ξανακάνει μια

δεύτερη ή μια τρίτη φορά. Τι θα μπορούσε να μου συμβεί;

Πούλησα το αυτοκίνητο και τα έπιπλα και φύλαξα τα υπό­

λοιπα υπάρχοντά μου στο σπίτι της μητέρας μου. Το εισιτήριο

για το πλοίο το είχα προμηθευτεί από καιρό. Έχοντας μόνο τα

απολύτως απαραίτητα στις αποσκευές μου, επιβιβάστηκα τελικά

στη Γένοβα στο μεγάλο λευκό βαπόρι με το όνομα "Ενρίκο". Αμέ­

σως έφυγαν από πάνω μου όλες οι σκοτούρες των προηγούμενων

δύο ετών. Περίμενα και πάλι με χαρά το μέλλον.

Καθώς στεκόμουν στην κουπαστή και παρατηρούσα τριγύρω

μου τους ανθρώπους να βαδίζουν, μια εσωτερική φωνή μού είπε

ότι σ' αυτό το ταξίδι δεν θα ήμουν μόνη. Πράγματι, σε λίγο άρ­

χισα να συνομιλώ με μια από τις γυναίκες που μοιραζόμασταν την ίδια καμπίνα. Είχε μαζί της κασετόφωνο, εξοπλισμό για κινημα­

τογράφηση και μαγνητόφωνο και ήθελε να πάει με όλα αυτά

στους Ίντιος. Πολύ γρήγορα κάναμε μια συμφωνία: Εκείνη θα

ερχόταν μαζί μου στο καρναβάλι κι εγώ θα τη συνόδευα αργό­

τερα στην αποστολή εξερεύνησής της. Από τότε ήμασταν aχώρι­

στες και διαρκώς aπασχολημένες μ' ένα μικρό χάρτη, στον οποίο

σημειώναμε τις ταξιδιωτικές διαδρομές μας, μόνο και μόνο για να

τις ανατρέψουμε την επόμενη μέρα. Είχε πλάκα να σχεδιάζουμε

κάτι το οποίο έπειτα δεν ήταν υποχρεωτικό ν' ακολουθήσουμε.

Είχαμε την αίσθηση ότι όλα ήταν δυνατά κι εμείς μόνο εμείς ορί­

ζαμε το χρόνο και την ύπαρξή μας. Ώσπου κάποτε, έχοντας δια-

- 23-

σχίσει τον Ισημερινό και έχοντας αφήσει πίσω μας το χειμώνα,

πραγματικά δεν ήξερα πια πού να πάω με την όρεξη για ζωή που είχα.

Στο καρναβάλι του Ρίο διασκεδάζαμε όλη τη νύχτα, χορεύαμε

με ομάδες της σάμπα, γελούσαμε μαζί με τους ντόπιους και θεω­

ρητικά ήμασταν πολύ τυχερές που εμείς, δύο νεαρές Ευρωπαίες σε

τέτοιο μεγάλο ταξίδι, βγήκαμε απ' αυτό σώες και αβλαβείς.

Έπειτα ταξιδέψαμε στη Βραζιλία για τρεις μήνες περίπου. Μέσα μου ένιωθα διχασμένη, με συνέπαιρνε αυτή η τόσο ζωντανή, πο­

λύχρωμη κίνηση και ταυτόχρονα δεν μπορούσα να aντέξω την ασύλληπτη φτώχεια των ανθρώπων. Οικογένειες ζούσαν στο

δρόμο, φυτοζωούσαν μέσα στη βρομιά, υπέφεραν από τη ζέστη. Παντού έβλεπε κανείς παιδιά με ακρωτηριασμένα μέλη, γεμάτα

aποστήματα και μύγες. Περπατούσα στις φαβέλες, έκλαιγα και

σάστιζα μπροστά σ' αυτή την εξαθλίωση.

Στο νου μου ερχόταν πάλι η υπόσχεσή μου. Έπρεπε να κά­

νουμε κάτι, έλεγα στον εαυτό μου, δεν μπορούσαμε να καθόμαστε

με σταυρωμένα χέρια και να κοιτάμε τους ανθρώπους να λιμο­

κτονούν ή να πεθαίνουν επειδή δεν υπάρχουν γι' αυτούς φάρ­

μακα, ενώ εμείς οι Ευρωπαίοι ζούμε μέσα στην αφθονία και

σπαταλάμε ανεύθυνα τους πόρους μας. Μόνη μου, όμως, δεν μπο­

ρούσα να κάνω τίποτα, έστω κι αν ράγιζε η καρδιά μου κάθε φορά

που με ακολουθούσαν παιδιά ζητιανεύοντας, επειδή στο πρόσωπο

της νεαρής ξανθιάς γυναίκας έβλεπαν μια πλούσια λευκή κυρία.

Ήθελαν χρήματα από μένα, όμως εγώ δεν είχα.

Στο Μπλούμεναου περάσαμε από τους συγγενείς μου αλλά

μείναμε μόνο λίγες μέρες. Μετά από όσα είχαμε δει στα χωριά, η

άγνοια όσων είχαν μεταναστεύσει εκεί ήταν ανυπόφορη. Οι ντό­

πιοι είναι τεμπέληδες και νωθροί, ειρωνεύονταν, και οι ίδιοι

φταίνε για την κατάντια τους: "Εμείς, στο κάτω κάτω, καταφέ­

ραμε κάτι!" Ήμουν πανευτυχής που ξέκοψα από αυτή τη φιλό-

- 24-

πονη γερμανική φυλή.

Όταν μας τελείωσαν τα χρήματα, αποφασίσαμε να πάμε στη

Χιλή, όπου η φίλη μου γνώριζε μια οικογένεια. Άρχισα να διδά­

σκω σ' ένα γερμανικό σχολείο χωρίς σύμβαση, γιατί δεν ήξερα

πόσο θα μπορούσα -ή θα ήθελα- να μείνω. Σύντομα ένιωσα πα­

νευτυχής που δεν είχα υπογράψει σύμβαση, διότι η κατάσταση

αποδείχτηκε εξαιρετικά δυσάρεστη για μένα, κυρίως η αδικία

κόντευε να με ξεκάνει. Σε αντίθεση με τους συναδέλφους που

είχαν διοριστεί από τη γερμανική κυβέρνηση, εγώ πληρωνόμουν

όπως το χιλιανό διδακτικό προσωπικό, πράγμα που σημαίνει ότι

έπαιρνα μόνο το ένα τέταρτο του "γερμανικού" μισθού, πραγμα­

τικά έναν μισθό πείνας. Μετά από μερικούς μήνες σταμάτησα

αυτή τη δυσάρεστη δραστηριότητα.

Σαντιάrο- Πύ'λη σ' έναν ά'λ'λο κόσμο

Η φίλη μου είχε βρει μια καλή δουλειά σε μια γερμανική εται­

ρεία. Πιάσαμε μαζί ένα δωμάτιο στο Σαντιάγο, το οποίο μας νοί­

κιαζε μια νοσοκόμα που, μετά το θάνατο του άντρα της, έπρεπε να

τα βγάλει πέρα μόνη της μαζί με τη δεκαεφτάχρονη κόρη της.

Τώρα δεν ήμασταν πια έκπληκτες τουρίστριες, όπως στη Βραζι­

λία, τώρα έπρεπε να προσαρμοστούμε στην ασυνήθιστη χιλιανή

καθημερινότητα. Όπως και οι ντόπιοι, παλεύαμε για μια όρθια

θέση στο λεωφορείο, κι αυτό αν το λεωφορείο έκανε στάση.

Συχνά απλώς προσπερνούσε, επειδή μέσα δεν έπεφτε καρφίτσα

από τον κόσμο. Μερικές φορές σταματούσε, αν και πραγματικά

δεν χωρούσε να μπει ούτε ένας ακόμη. Τότε σπρώχνονταν όλοι,

μέχρι που όντως δεν πήγαινε άλλο. Η αποβίβαση ήταν κάθε φορά

μια αληθινή πρόκληση. Γενικά, οι άνθρωποι! Ο διαρκής συνω­

στισμός στους δρόμους! Μια εντελώς καινούρια εικόνα για μένα.

Σε σχέση με το Σαντιάγο, μια γερμανική μεγαλούπολη όπως το

- 25-

Αμβούργο ήταν ευρύχωρη και άδεια. Ένα μεγάλο ποσοστό του

πληθυσμού της Χιλής ζούσε τότε στην πρωτεύουσα, οι υπόλοιποι

ήταν διασκορπισμένοι σε χωριά και μικρότερες επαρχίες.

Στο μεταξύ είχαμε γνωρίσει αρκετούς ντόπιους. Με τη σπιτο­

νοικοκυρά και την κόρη της διατηρούσαμε καλές σχέσεις και κά­

ποια στιγμή μας είπαν ότι ο νεκρός σύζυγος και πατέρας τούς

παρουσιάστηκε. Είχα μείνει άφωνη, δεν είχα ξανακούσει κάτι

τόσο παράλογο. Για μένα, τη "φωτισμένη" Γερμανίδα, ήταν

σαφές ότι ένας άνθρωπος που έχει πεθάνει, είναι νεκρός, τέλος. Η

σπιτονοικοκυρά κι η κόρη της δεν είχαν ακούσει αντίστοιχα κάτι

τόσο παράλογο. Κάθε νεκρός συνεχίζει να ζει, απλά με διαφορε­τική μορφή, εξηγούσαν με υπομονή σε μας τις άπιστες. Κι άλλοι

ντόπιοι γνωστοί μας διηγούνταν παρόμοιες εμφανίσεις, προφα­

νώς κάτι τέτοιο ήταν εδώ απόλυτα φυσιολογικό. Όποιος δεν είχε

διάθεση να επιμεληθεί τις πέρα από το θάνατο επαφές του, συμ­

βουλευόταν γυναίκες που πουλούσαν βότανα και μαντζούνια, για

το πώς θα μπορούσε να ξεφορτωθεί τους aπρόσκλητους καλε­

σμένους από τον άλλο κόσμο. Οι καινούριοι μας φίλοι μιλούσαν

πολύ για ενέργειες, για το πώς τα κακά πνεύματα επηρεάζουν τη

ζωή και πως αν συμβεί κάτι τέτοιο, πρέπει κανείς να ξέρει να προ­

στατευτεί. Δεν ήθελα να τα πιστέψω όλα αυτά, χαμογελούσα

κρυφά με τις παράξενες προλήψεις και με θεωρούσα πραγματί­

στρια.

Αυτό άλλαξε όταν γνώρισα το γείτονά μου. Ζωγράφος, στην

ηλικία μου, με ινδιάνικο αίμα στις φλέβες του. Ωραίος και ενδια­

φέρων άνδρας, πολύ σκεπτόμενος και λάτρης της φιλοσοφίας. Ο

Ενρίκε ήθελε να ζωγραφίσει ένα πορτρέτο μου. Έκανα αρκετές

φορές το μοντέλο του και μ' αυτή την ευκαιρία έμαθα πολλά για

τους Χιλιανούς γενικά και γι' αυτόν συγκεκριμένα. Αν και δεν μι­

λούσα ακόμα καλά ισπανικά, ο Ενρίκε ήξερε πάντα τι ήθελα να

πω. Όταν οι συγγενείς του άκουγαν με προσοχή την ξένη με τα

- 26-

σπαστά ισπανικά της, δείχνοντας ευγένεια αλλά χωρίς να κατα­

λαβαίνουν, ο Ενρίκε μπορούσε πάντα να "μεταφράζει" τι εννο­

ούσα. Μου έκανε φοβερή εντύπωση. Και όταν μου είπε ότι πάντα

ήξερε πως μια μέρα θα πήγαινα σ' αυτόν, άρχισα να κάνω ακόμη περισσότερες σκέψεις. Μπορούσε μάλιστα να μου πει την ημε­

ρομηνία που άρχισε το ταξίδι μου και μου έδειξε έναν πίνακα που

είχε ζωγραφίσει, προτού φτάσω στη Χιλή. Έναν πίνακα που απει­κόνιζε μια κατάσταση που όντως είχα βιώσει.

Όλα αυτά ήταν για μένα τρομαχτικά. Μέχρι που μου ήρθε στο

νου ότι κι εγώ απ' την πλευρά μου είχα κάποια ιδέα για όλα αυτά.

Τότε στη Γένοβα, στο πλοίο, όταν άκουσα ξεκάθαρα μια φωνή

να με διαβεβαιώνει: Δεν θα μείνεις μόνη. Βέβαια τότε δεν είχα

μείνει μόνη, είχα βρει γρήγορα μια νέα φίλη, αλλά τώρα αναρω­

τιόμουν μήπως η φωνή εννοούσε αυτόν το γοητευτικό νεαρό

άνδρα, ο οποίος είχε το ίδιο όνομα μ' εκείνο το πλοίο.

Πάντως αυτός ο άνθρωπος με είχε αναστατώσει για τα καλά.

Η αμοιβαία έλξη μεταξύ μας ήταν πολύ έντονη και ο Ενρίκε ισχυ­

ριζόταν ότι με γνώριζε από μια άλλη ζωή. Δεν ήξερα πώς να το πάρω αυτό. Η ευρωπa·ίκή σκέψη "αυτός τρελάθηκε" δεν λει­

τουργούσε. Αντ' αυτού υπήρχαν πολλές καταστάσεις που έμοι­

αζαν να του δίνουν δίκιο. Μερικές φορές βρισκόταν ξαφνικά

δίπλα μου μέσα στο κέντρο της πόλης. Κι όταν εγώ τότε έλεγα

"τι σύμπτωση", χαμογελούσε και aνταπαντούσε ότι δεν υπάρχουν

συμπτώσεις. Ξαφνικά είχε αισθανθεί ξεκάθαρα ότι έπρεπε να κα­

τευθυνθεί προς το συγκεκριμένο σημείο: 'uOλa ταιριάζουν μεταξύ

τους".

Σύντομα άρχισα κι εγώ να παρατηρώ καταστάσεις που δεν ερ­

μηνεύονταν λογικά. Δεν ήμουν πολύ σίγουρη αν αυτό μου άρεσε.

Από τη μια πλευρά το έβρισκα συναρπαστικό, από την άλλη με

φόβιζε. Όταν ο Ενρίκε με ρώτησε αν ήθελα να τον παντρευτώ, είπα ναι. Παρόλο που τα πάντα μέσα μου φώναζαν "μην το κά-

- 27-

νεις!". Ο γάμος μας κατέληξε ένα φιάσκο. ΑΛλά σήμερα ξέρω ότι

για εμάς τους δύο ήταν σημαντικός και σωστός.

Ανάμνηση μιας υπόσχεσης

Επειδή στη Χιλή ο άντρας μου δεν μπορούσε να πουλήσει αρ­

κετούς πίνακες, ώστε να συντηρηθεί μια οικογένεια κι εγώ ήμουν

δυσαρεστημένη με τα ψίχουλα που έβγαζα, αποφασίσαμε να με­

τακομίσουμε στη Γερμανία. Η άδεια ενός έτους που είχα πάρει

τελείωσε και ανέλαβα μια θέση στο Σβάρτσενμπεκ κοντά στο Αμ­

βούργο.

τ α επόμενα πέντε χρόνια με εξάντλησαν παρόμοια με τα χρό­

νια της φυγής και της μεταπολεμικής περιόδου. Ήμουν εντελώς

δυστυχισμένη, διαρκώς υπερφορτωμένη και έχασα κάθε στή­

ριγμα. Με διαφορά ούτε ενός χρόνου γεννήθηκαν τα δύο παιδιά

μας. Έμοιαζαν σαν μικροί'Ιντιος και μου έδιναν πολύ χαρά, απαι­

τούσαν όμως επίσης και πολύ ενέργεια, την οποία δεν διέθετα πια.

Είχα πλήρες ωράριο στο σχολείο και παράλληλα έδωσα και τη

δεύτερη κρατική πτυχιακή εξέταση για να ολοκληρώσω τις σπου­

δές μου. Ο Ενρίκε δεν μάθαινε γερμανικά, λόγος για τον οποίο

έπρεπε εγώ, ως μοναδική συνομιλήτριά του, να είμαι πάντα δια­

θέσιμη. Όταν ανακάλυψε το φιλόσοφο Ορτέγα υ Γκασέτ, αφιε­

ρώθηκαν τα "ελεύθερα" βράδια μου σ' αυτό . Δεν προλάβαιναν

να κοιμηθούν τα παιδιά κι ο άντρας μου ήθελε να κουβεντιάσει

για τον Ορτέγα. Αντιρρήσεις δεν σήκωνε. Σε καμία περίπτωση.

Κι έτσι ταλαιπωρήθηκα μισή δεκαετία υπό το σύνθημα "αν δε θες

με το καλό, θα θελήσεις με το άγριο" . Μετά χώρισα. Ο Ενρίκε

έπρεπε να εγκαταλείψει τη Γερμανία. Χωρίς δυνατότητα επι­

στροφής. Ανάσανα.

Κατά τη διάρκεια του γάμου μου είχα αλλάξει πολύ. Η όμορφη

ανεμελιά των χρόνων του οικοτροφείου και των σπουδών μου είχε

- 28-

χαθεί. Και τώρα, μετά το διαζύγιο, μεγάλωνα μόνη τα παιδιά μου

με την επιβάρυνση της πλήρους επαγγελματικής απασχόλησης.

Άρχισα πάλι ν' αρρωσταίνω. Πάλι οι παλιοί γνώριμοι πόνοι στο

λαιμό συν η βραχνάδα κι επιπλέον μερικές νέες αλλεργίες. Ήμουν

μόνιμη ασθενής σε διάφορους γιατρούς και για μερικά χρόνια

ένιωθα σαν ένα θύμα εξαπατημένο από τη ζωή.

Ωστόσο η ζωντάνια μου δεν μπόρεσε να αναχαιτιστεί τόσο εύ­

κολα. Ανακάλυπτα σιγά σιγά ότι οι άσχημες εμπειρίες μου είχαν

και τα καλά τους. Ενώ παλιότερα ένιωθα συχνά επιφανειακή και

αδιάφορη, τώρα είχα κάτι ουσιώδες να επεξεργαστώ. Ο πόνος

είχε ενισχύσει την ικανότητά μου να συμπονώ. Κι όσο περισσό­

τερο απόδιωχνα τη σκέψη ότι ήμουν θύμα, τόσο μεγάλωνε η αυ­

τοπεποίθησή μου. Είχα καταφέρει πολλά τα προηγούμενα

χρόνια!

Μετακόμισα με την κόρη και το γιο μου σ' ένα σπίτι στην άκρη

του δάσους. Εδώ ένιωθα τόσο καλά, που μου ξανάρθε στο νου η

υπόσχεση που μου είχα δώσει όταν ήμουν μικρό κοριτσάκι μέσα

σε μια σπηλιά από φύλλα, το να συμβάλω δηλαδή σε μια θετική

αλλαγή του κόσμου. Ήθελα ν' αρχίσω αμέσως και μάλιστα με

τους πλησιέστερούς μου.

Το Σβάρτσενμπεκ ήταν τότε μια πόλη χωρίς ιδιαίτερη προ­

σωπικότητα. Αυτό έπρεπε να αλλάξει! Με ένα σημείο συνάντη­

σης για τους δημιουργικούς ανθρώπους, για παράδειγμα. Και

γιατί όχι στο σπίτι μου; Στο φιλικό μου κύκλο υπήρχαν ζωγράφοι

και μουσικοί και όλοι μαζί από κοινού οργανώσαμε το κέντρο δη­

μιουργικότητας. Οι κάτω χώροι, εκεί που έμενα εγώ, μετατρά­

πηκαν σε γκαλερί. Για τα παιδιά υπήρχε ένας δικός τους χώρος

στον πάνω όροφο, όπου δεν τα ενοχλούσε κανείς. Μετά τα

εγκαίνια που έγιναν με συγκεκριμένους καλεσμένους, άνοιγα το

σπίτι μου δύο φορές την εβδομάδα για όλους. Είχα στο νου μου

ένα αρμονικό " μαζί", μια κοινότητα στην οποία ο καθένας θα συ-

-29 -

νεισέφερε όσο μπορούσε και ο ίδιος θα επωφελούνταν από τους

άλλους. Εδώ θα δημιουργούνταν ένα καλλιτεχνικό πάρε δώσε.

Μετά από λίγο καιρό δημιουργήθηκε μια ομάδα που συνα­

ντιόταν τακτικά σε μένα. Διαβάζαμε ο ένας στον άλλο, γράψαμε

ένα έργο για ραδιόφωνο, το οποίο εκφωνήσαμε όλοι μαζί. Τρα­

γουδούσαμε, παίζαμε θέατρο και διασκεδάζαμε πολύ: Η όλη κα­

τάσταση μου θύμιζε την εποχή στο οικοτροφείο. Βασικά, όμως,

όλα αυτά ήταν πολύ λίγα για μένα. Ωραία, διασκεδάζαμε, αλλά τι

σχέση είχε αυτό με τον κόσμοϊ Μετά ανακάλυψα το σπίτι της τέ­

χνης και απέκτησα εντελώς καινούριους συμπαίκτες.

Το σπίτι της τέχνης- ένας ιδανικός τρόπος ζωής

Το κτίριο στην άκρη του δάσους άλλαξε ιδιοκτήτη. Ο νέος κά­

τοχος μυρίστηκε ότι μπορεί να έχει μεγαλύτερο κέρδος λόγω της

γκαλερί και ανέβασε το ενοίκιο αρκετά, παρόλο που τον διαβε­

βαίωσα ότι οι δραστηριότητές μου δεν ήταν σε καμία περίπτωση

οικονομικής φύσεως. Τότε, την πιο κατάλληλη στιγμή, μια δη­

μοσιογράφος που είχε γράψει για την πρωτοβουλία μου, μου επέ­

στησε την προσοχή σ' ένα άρθρο στην εφημερίδα σχετικά με το

σπίτι της τέχνης στο Γκέεσταχτ. Σ' αυτό το κτίριο καλλιτέχνες

ζούσαν και εργάζονταν μαζί. Κι ένα διαμέρισμα ήταν ακόμη ελεύ­

θερο! Τηλεφώνησα στον αναφερόμενο αριθμό, μπήκα στο αυτο­

κίνητο και οδήγησα είκοσι χιλιόμετρα μέχρι το Γκέεσταχτ. Το

διαμέρισμα ήταν ακόμη άδειο και ήταν ιδανικό για μένα και τα

παιδιά, γιατί είχε κι αυτό χωριστούς πάνω και κάτω χώρους.

Μετά από δύο εβδομάδες μετακομίσαμε.

Για ένα χρόνο συνέχισα να δουλεύω στο Σβάρτσενμπεκ και

πηγαινοερχόμουν καθημερινά. Έπειτα μετατέθηκα στο τοπικό

δημοτικό, στο οποίο πήγαιναν στο μεταξύ και τα παιδιά μου. Στο

Γκέεσταχτ ζήσαμε τα ωραιότερα κοινά μας χρόνια.

-30 -

Το σπίτι της τέχνης θεωρούνταν πετυχημένο πείραμα. Εδώ

ζούσαν χαρούμενοι άνθρωποι που είχαν πραγματοποιήσει ένα όνειρο. Οι καλλιτέχνες ζούσαν και εργάζονταν μαζί μέσα σ' ένα

σπίτι. Καθένας είχε το δικό του διαμέρισμα με κλειδί, στο οποίο

μπορούσε να aποτραβηχτεί, όποτε το αισθανόταν. Το όλο εrχεί­

ρημα βασιζόταν σε μια καλά μελετημένη ιδέα. Υπήρχε ένα κερα­

μοποιείο, ένα εργαστήρι φωτογραφίας, μια γκαλερί, μια σχολή

ζωγραφικής κι ένα εργαστήρι χρυσοχοΤας. Πέρα απ' αυτά, ορ­γανώνονταν και διεξάγονταν πολιτιστικά προγράμματα, μια υπέ­

ροχη προσφορά δρώμενων, την οποία ο κόσμος πρόσεξε και αποδέχτηκε με χαρά.

Ήταν σαν παράδεισος, αλλά με ημερομηνία λήξης. Όταν

μπήκα στην ομάδα, ήταν ήδη αισθητά τα πρώτα σημάδια παρακ­

μής. Μερικοί συγκάτοικοι τα είχαν ήδη παρατήσει και στη διάρ­

κεια των τεσσάρων χρόνων που πέρασα εκεί, υπήρξαν πολλές διακυμάνσεις. Τις περισσότερες φορές κάποιοι μετακόμιζαν

αλλού, επειδή στη συγκατοίκηση προέκυπταν άλυτα ζητήματα

και συγκρούσεις. Αυτές οι ασυμφωνίες με απασχολούσαν πολύ,

αφού τις ζούσα κατά παρόμοιο τρόπο με τους μαθητές μου, με τους συναδέλφους, με τις φίλες και τους φίλους μου και με τα παι­

διά μου. Τι μπορούσα να κάνω για να αντιμετωπίσω αυτές τις κρί­

σειςί

Άρχισα να γράφω ιστορίες για τους aνθρώπινους τρόπους

συμπεριφοράς. Τα κείμενά μου άρεσαν σε μια φίλη δημοσιο­

γράφο τόσο, που τα έδειξε στον αρχισυντάκτη της. Αυτός μου πρόσφερε τη δική μου στήλη στην εφημερίδα του, όπου από τότε

και μετά εμφανιζόταν σε εβδομαδιαία βάση μια από τις ιστορίες μου. Στο τέλος ζητούσα πάντα από τους αναγνώστες να μου γρά­

ψουν τη γνώμη τους ή να διηγηθούν δικές τους εμπειρίες. Με τα

άρθρα μου, τα οποία σχετίζονταν πάντα με την κοινωνική συνύ­

παρξη και διάδραση, ήθελα να κάνω τον κόσμο να σκεφτεί. Δεν

- 3 1 -

είχα να προτείνω λύσεις, ο καθένας θα έπρεπε να τις βρει για τον

εαυτό του.

Για μένα ως μητέρα που μεγάλωνε μόνη τα παιδιά της, το μο­

ντέλο μιας συγκατοίκησης ήταν ιδανικό. Τα παιδιά είχαν συνε­

χώς επαφή με άλλους ανθρώπους. Στο πρόγραμμα υπήρχε

ομαδική δουλειά στον κήπο, οργανώνονταν γιορτές, διασκεδά­

ζαμε και μετά όλοι βοηθούσαν στο συμμάζεμα. Τραγουδούσαμε

και χορεύαμε ο ένας με τον άλλο κι επίσης υπήρχε και το κερα­

μοποιείο, η σχολή ζωγραφικής και το μάθημα φωτογραφίας. Αν

το βράδυ είχα κλεισμένο κάποιο ραντεβού, υπήρχε πάντα κάποιος

που ήταν εκεί για τα παιδιά μου. Επιτέλους δεν χρειαζόταν πια

να πέφτουν πάνω μου όλες ευθύνες.

Τ α χρόνια στο Γκέεσταχτ μου έδωσαν πίσω λίγη από την αλ­

λοτινή ανεμελιά μου. Αλλά επίσης παρατηρούσα ότι εδώ είχαν

τεθεί όρια στην εξέλιξή μου. Αισθανόμουν ότι μέσα μου υπήρχαν

δυνατότητες που δεν γνώριζα ακόμη, τις οποίες όμως ήθελα

οπωσδήποτε να ανακαλύψω. Άλλωστε είχα μια υπόσχεση να τη­

ρήσω.

Μια πόρτα ανοίrεται '

Η μετάβαση στο γυμνάσιο δυσκόλεψε τον μικρό μου. Ξαφ­

νικά πάθαινε κρίσεις άγχους και οι αδέξιες προσπάθειές μου να

τον καθησυχάσω, "δεν χρειάζεται να αγχώνεσαι", "εγώ είμαι

εδώ", "μην κάνεις έτσι", δεν είχαν καμία επιτυχία. Άρχισα να ανη­

συχώ σοβαρά.

Κατά τη διάρκεια μιας μετεκπαίδευσης καθηγητών είχα γνω­

ρίσει μερικούς φοιτητές της Ψυχολογίας, στους οποίους μίλησα

για το πρόβλημα. Μου πρότειναν να κάνουν με το γιο μου μια

θεραπεία μέσω παιχνιδιού στο ινστιτούτο τους στο Αμβούργο. Σε μια τέτοια θεραπεία στο παιδί μεταδιδόταν από μια φοιτήτρια

-32-

κατανόηση και στήριξη μέσα από το παιχνίδι, ενώ ο γονιός προ­

σπαθούσε μαζί με κάποιον άλλο φοιτητή ή φοιτήτρια να εξηγήσει τις αιτίες της ψυχολογικής διαταραχής και πώς μπορεί να διαχει­

ριστεί κανείς τη διαταραχή αυτή. Όλο αυτό ήταν μέρος των σπου­

δών και γι' αυτό ήταν δωρεάν. Συμφώνησα να διεξαγάγουμε τις

συνεδρίες σ' ένα χώρο με καθρέφτη, πίσω από τον οποίο θα μπο­

ρούσαν ο καθηγητής και οι φοιτητές του να παρακολουθούν τα

πάντα και να συζητούν την "περίπτωση Σβέρμερ". Επειδή εγώ

δεν τους έβλεπα, δεν μου ήταν δύσκολο να ξεχάσω ότι παρακο­

λουθούμαι. Επί εβδομάδες πηγαίναμε ο γιος μου κι εγώ για τη

θεραπεία στο ινστιτούτο του Αμβούργου -μια εμπειρία που άλ­

λαξε τη ζωή μου.

Τότε, τη δεκαετία του '70, υπήρχαν μεν πολλές δυνατότητες θεραπείας, αλλά η επαπελματική αντιμετώπιση ψυχικών διατα­

ραχών στο σύνολό της βρισκόταν ακόμα σε αρχικό στάδιο. Στο

δικό μου επαπελματικό κύκλο ήμουν η πρώτη καθηγήτρια που

δέχτηκε να γίνει κάτι τέτοιο. Κι ενώ ο γιος μου ήδη μετά από δέκα

συνεδρίες βρήκε και πάλι την ισορροπία του, εγώ, για πρώτη

φορά, έχασα τη γη κάτω απ' τα πόδια μου.

Έκλαιγα. Κάθε Τετάρτη απόγευμα καθόμουν με τον Ρόμπερτ

-έτσι ονομαζόταν ο φοιτητής- κι έκλαιγα. Δεν προλάβαινα να

διατυπώσω μερικές προτάσεις κι έβαζα τα κλάματα. Άνοιγαν οι βρύσες και πλημμύριζα από δάκρυα. Απελευθερωτικά δάκρυα:

Μετά από κάθε συνεδρία πήγαινα ανάλαφρη σπίτι. Ένιωθα ότι

τα δάκρυά μου διέλυαν πράγματα μέσα μου που με μπλόκαραν,

aπελευθέρωναν νέες ενέργειες. Έμαθα να αναπνέω συνειδητά, να

καθοδηγώ και να επηρεάζω την αναπνοή μου ακριβώς όπως και

τις σκέψεις μου. Ποτέ δεν το είχα θεωρήσει εφικτό ότι θα μπο­

ρούσα να έχω τέτοια δύναμη πάνω στον ίδιο μου τον εαυτό.

Τ ο κλάμα είχε να κάνει κατά πολύ με τον κρυφό μου ρόλο του

θύματος, με το συναίσθημα ότι είμαι εντελώς απροστάτευτη, το

- 33-

οποίο με συνόδευε (και με πίεζε) πάντα. Σταδιακά μάθαινα τώρα ότι δεν ήμουν μόνο θύμα αλλά και θύτης. Έπρεπε να aποχωριστώ

την πεποίθησή μου ότι οι κακοί ήταν πάντα οι άλλοι. Μάθαινα τώρα ότι είχα κι εγώ μερίδιο ευθύνης. Φυσικά και είχα προσέξει από παλιότερα ότι μπορούσα να υπερασπιστώ τον εαυτό μου. Το

αίσθημα ενοχής που ένιωθα σε περιπτώσεις που εί;ια φερθεί ιδι­αίτερα άγαρμπα, δεν ήταν τυχαίο. ΑΧλά πριν τη θεραπεία δεν είχα δει ποτέ ότι υπάρχει δυνατότητα να διαχειριστεί κανείς αυτό το

αίσθημα ενοχής.

Τώρα οι ψυχολογικές θεωρίες των σπουδών μου έβρισκαν επι­

τέλους εφαρμογή στην πράξη. Στις συνεδρίες μάζεψα εμπειρίες που είχαν να κάνουν με την αντίληψη της σύνδεσης καταστάσεων

και στο τέλος ήξερα: Κάθε άνθρωπος μπορεί να αλλάξει, αν είναι πρόθυμος να το κάνει. Μου ήρθε στο νου το πασίγνωστο παρά­

δειγμα μιας από τις διαλέξεις ψυχολογίας που είχα παρακολου­θήσει: δύο μωρά, αγόρια και τα δύο, μπερδεύονται από λάθος λίγο μετά τη γέννησή τους. Το ένα κατάγεται από μια αριστο­

κρατική οικογένεια και το άλλο κρατάει από σόι εγκληματιών.

Τ α παιδιά μεγαλώνουν και αναπτύσσουν τρόπους συμπεριφοράς

που δεν ταιριάζουν στο εκάστοτε περιβάλλον τους. Αυτό τραβά την προσοχή κι έτσι εκ των υστέρων αποκαλύπτεται το μπέρδεμα. Το συμπέρασμα φαινόταν τότε ξεκάθαρο: Ο τρόπος συμπεριφο­

ράς κληρονομείται, δεν είναι επίκτητος, καμιά διαπαιδαγώγηση δεν αλλάζει τις τάσεις ενός ατόμου, ένας εγκληματίας μένει για

πάντα εγκληματίας. ΑΧλά ήταν όντως έτσι; Αυτό το ερώτημα με απασχολούσε για

χρόνια. Και τώρα έμαθα την απάντηση έμπρακτα, πάνω σε μένα:

Κανείς δεν είναι στο έλεος της μοίρας του, καθένας έχει τη δυνα­

τότητα να διαμορφώσει τη ζωή του. Αυτή η διαπίστωση ενίσχυσε

την απόφασή μου να παρατήσω οριστικά το επάπελμα της κα­

θηγήτριας. Μετά την ολοκλήρωση της μονοετούς θεραπείας μου

-34 -

με τον Ρόμπερτ, μου ήταν σαφές ότι στο σχολείο, όπως ήταν

τώρα, δεν μπορούσα να πραγματοποιήσω τα ιδανικά μου. Ως κα­

θηγήτρια είχα πρώτιστο καθήκον να επιτυγχάνω επιδόσεις, να

μαθαίνω στα παιδιά γεγονότα. Αυτό που πραγματικά ήθελα, δη­

λαδή να επιδράσω ώστε να υπάρξουν θετικές αλλαγές στον κοι­

νωνικό τομέα, δεν ανήκε στα καθήκοντά μου. Παρ' όλα αυτά είχα

αντέξει δεκαπέντε χρόνια -τώρα όμως παραιτούμουν από την

υπαλληλική θέση με ελαφριά καρδιά.

Ο δρόμος προς την εσωτερικότητα

Μερικοί συγκάτοικοι του σπιτιού της τέχνης είχαν αρχίσει

ασκήσεις διαλογισμού και μιλούσαν με ενθουσιασμό για τους δύο

δασκάλους τους. Μέχρι τότε δεν είχα ασχοληθεί ποτέ με την

υπερβατική χαλάρωση, αλλά σε μια ομιλία έμαθα ότι ο διαλογι­

σμός έχει να κάνει με το να γαληνεύουμε τις σκέψεις που τριγυ­

ρίζουν διαρκώς μέσα στο μυαλό μας. Αν μπορούσαμε να

κλείσουμε το διακόπτη του μυαλού μας σε περιττές φλυαρίες,

αυτό θα σήμαινε ότι θα υπήρχαν φανταστικές πνευματικές δυνα­

τότητες ανάπτυξης. Ο διαλογιζόμενος έρχεται σε επαφή με πράγ­

ματα που ως εκείνη τη στιγμή δεν είχε φανταστεί, ξεπερνά τον

ίδιο του τον εαυτό. Υπήρχαν μάλιστα μυημένοι που μπορούσαν

να υπερβούν το νόμο της βαρύτητας και να αιωρηθούν.

Αυτό μεν με την αιώρηση μου φάνηκε υπερβολικά δύσκολο να

το πιστέψω, αλλά και μόνο η ιδέα του να aπελευθερωθώ από τις

τυραννικές, γεμάτες έγνοιες σκέψεις μου και να οδηγηθώ σε εσω­

τερική γαλήνη, θα μου ήταν εντυπωσιακά αρκετό. Έκλεισα για

μένα και τα παιδιά μου μια εβδομάδα διαλογισμού με 400 μάρκα.

Μετά από κάθε συνεδρία μπορούσαμε να εκφράζουμε τα εσωτε­

ρικά μας βιώματα. Εγώ δεν είχα κανένα. Ούτε ονειροπολήσεις

ούτε αιωρήσεις ούτε επιφοιτήσεις. Μου αρκούσε όταν κατάφερνα

- 35-

να μη με πιάνει νευρικό γέλιο. Συνήθως δεν το κατάφερνα: Μόλις

ήθελα να ηρεμήσω, άρχιζαν τα χαχανητά και τα ρουθουνίσματα.

Όσο μεγαλύτερη ήταν η ομάδα, τόσο περισσότερο μ' έπιαναν τα

γέλια. Πόσο δυσάρεστο, πόσο ντροπιαστικό, αλλά όλοι το υπέ­

μειναν, κανείς δεν με πέταξε έξω.

Μετά από μερικές μέρες είχα ηρεμήσει και μάθ.αινα πώς να

κλείνω το διακόπτη. Για να το πετύχω χρησιμοποιούσα ένα "μά­

ντρα" που είχα πάρει από τους δασκάλους. Δεν ήξερα τι σήμαινε η λέξη και υπέθεσα ότι γι' αυτό δεν μπορούσα να το συνδέσω με

κάποια εικόνα. Μια γνωστή που με προειδοποίησε για την "αί­

ρεση" με την οποία είχα μπλέξει, με διαφώτισε λέγοντάς μου ότι

με το "μάντρα" μου καλούσα μια ινδική θεότητα. Το οποίο ήταν

φυσικά φοβερό και επικίνδυνο για μένα, όπως είπε. Αλλά δεντρό­

μαξα. Αφουγκραζόμουν τον εαυτό μου και βυθιζόμουν μέσα μου

σιγά σιγά για να δω αν όντως είχα χειραγωγηθεί με οποιοδήποτε

τρόπο. Επειδή δεν διαπίστωσα τίποτα τέτοιο, χάρηκα με τη νε­

οαποκτηθείσα απλή τεχνική χαλάρωσης, την οποία μπορούσα να

εφαρμόσω οπουδήποτε. Όταν απλά καθόμουν, χωρίς να στρα­

βώνω χέρια, δάχτυλα ή πόδια, δεν περνούσε από κανενός το

μυαλό ότι εγώ σκεφτόμουν με κλειστά μάτια το "μάντρα" μου.

Μετά από λίγο καιρό μπόρεσα να διαπιστώσω ότι κάτι είχε

αλλάξει. Κάθε μέρα που ξυπνούσα έβλεπα μπροστά μου εικόνες που τις είχα ονειρευτεί. Κι αυτό συνέβαινε σε μένα, ένα άτομο που

δεν μπορούσε να θυμηθεί ποτέ τα όνειρά του και γι' αυτό και δεν

είχε ασχοληθεί ποτέ ιδιαίτερα μαζί τους! Τώρα μου ήταν τόσο

ση μαντικά, που άρχισα μάλιστα να κρατάω ημερολόγιο ή μάλλον

"νυχτολόγιο", στο οποίο κατέγραψα κάθε πρωί ό,τι είχα συγκρα­

τήσει από τα όνειρά μου. Διάβασα άπειρους ονειροκρίτες και δεν

ήθελα να πιστέψω ότι μέχρι και πριν λίγο καιρό ισχυριζόμουν ότι

τα όνειρα είναι βλακείες. Όπως παρατηρούσα τώρα, τα όνειρα

ήταν σημαντική βοήθεια για την αντιμετώπιση καθημερινών

- 36-

συγκρούσεων. Είχα γίνει πραγματικά τόσο ευαίσθητη μ' αυτό το

ζήτημα, που τα βράδια ξάπλωνα στο κρεβάτι μ' ένα πρόβλημα στο μυαλό, ευχόμουν να δω ένα σχετικό όνειρο και το πρωί ήξερα

πώς να χειριστώ το πρόβλημα αυτό. Ένιωθα ακόμη ότι aφυπνι­

ζόμουν όλο και περισσότερο. Ζούσα περισσότερο το τώρα. Μπο­

ρούσα πια να χαλαρώνω πλήρως, όποτε το ήθελα. Την ομάδα,

ωστόσο, σύντομα την παράτησα γιατί δεν μου άρεσε να έχω κά­

ποιον γκουρού. Η τεχνική από μόνη της, όμως, με εξυπηρετεί

ακόμη και σήμερα πολύ.

Το σημαντικότερο που έμαθα μέσω του διαλογισμού ήταν η

άμεση σύνδεση με την ψυχή μου. Τώρα αισθανόμουν αυτόν τον

"εσωτερικό πυρήνα" τόσο ξεκάθαρα, που αναρωτιόμουν πώς μπο­

ρούσα να τα βγάζω πέρα χωρίς αυτόν. Έκτοτε δεν ξανάρθα ποτέ

στη δυσάρεστη θέση να μην μπορώ να επιλέξω. Όχι ότι ξαφνικά

εξαφανίστηκαν όλες οι δυσκολίες από τη ζωή μου, αλλά διαισθα­νόμουν κάθε φορά τι έπρεπε να γίνει, μια ικανότητα που aπλο­

ποιούσε πάρα πολύ την ύπαρξή μου. Ένα πρωί ξύπνησα με μια

ξεκάθαρη ονειρική υπόδειξη να μετακομίσω στο Λίνεμπουργκ, γιατί εκεί θα μάθαινα κάτι το ουσιώδες. Ήμουν αμέσως έτοιμη

γι' αυτό.

Ένα βήμα μπpοστά

Τα τέσσερα χρόνια στο σπίτι της τέχνης μου είχαν κάνει καλό.

Εκεί ένιωθα να είμαι στο σπίτι μου και προστατευμένη. Από μια

συγκάτοικο είχα μάθει πολλά για τη διατροφή, πολλές φορές νη­

στεύαμε μαζί και η κατάσταση της υγείας μου βελτιώθηκε. Βα­

σικά, μπορούσα σε γενικές γραμμές να είμαι ευχαριστημένη:

Μέσω της θεραπείας, του διαλογισμού, των πολλών κοινών δρα­

στηριοτήτων και μιας " μεγάλης αγάπης" που συνάντησα εδώ, η

ζωή μου ήταν μια χαρά. Οι φίλοι μου δεν καταλάβαιναν γιατί ή -

- 37 -

θελα να εγκαταλείψω αυτή την ειδυλλιακή κατάσταση. ΑΧλά δεν ήξεραν επίσης τίποτα για την υπόσχεση που μου είχα δώσει πριν πολλά χρόνια και δεν μπορούσα να τους το εξηγήσω. Έπρεπε να προχωρήσω. Υπήρχαν ακόμη πολλά ερωτήματα και οι απαντή­

σεις βρίσκονταν κάπου αλλού.

Στο Λίνεμπουργκ βρήκα σπίτι την πρώτη μέρα. Ο σπιτονοι­

κοκύρης προτιμούσε μεν ένα ήσυχο ζευγάρι συνταξιούχων, ωστόσο δέχτηκε να το νοικιάσει στη μόνη μητέρα με τα δύο της παιδιά στην εφηβεία. Αργότερα έμαθα ότι το να βρεις σπίτι σ'

αυτή τη φοιτητούπολη ήταν συχνά ένα εγχείρημα που μπορεί να

διαρκούσε και μήνες. Το γεγονός ότι βρήκα αμέσως σπίτι και μά­

λιστα με τρία δωμάτια, ένα για τον καθένα, και παρ' όλα αυτά με

χαμηλότερο ενοίκιο από το προηγούμενο, το εξέλαβα ως επιβε­βαίωση του ότι αυτή η μετακόμιση ήταν σημαντική.

Μέναμε ακριβώς δίπλα από την ανώτατη παιδαγωγική σχολή,

το σημερινό πανεπιστήμιο. Επειδή ήμουν άνεργη, aξιοποιούσα το χρόνο μου στη μετεκπαίδευση και παρακολουθούσα τα μαθή­ματα ως ακροάτρια. Όπως και παλιότερα, περισσότερο απ' όλα με

συνάρπαζε η ψυχολογία. Ως βασικό μάθημα επέλεξα τη συμβου­λευτική ψυχολογία. Σ' αυτό το μάθημα διδάχτηκα απλώς να

ακούω προσεκτικά. Να συγκρατούμαι στη συζήτηση, να κατα­νοώ τους άλλους. Κάτι που δεν είναι και τόσο απλό. Κάναμε εξά­σκηση σε συνομιλίες συμβουλευτικής μέσα σε ομάδες κι έμαθα πόσο βλάπτουν μηνύματα απευθυνόμενα στο "εσύ". Αναλογί­

στηκα με δυσαρέσκεια πόσο συχνά κι εγώ η ίδια χρησιμοποιούσα

προτάσεις που ξεκινούσαν με "Εσύ όμως ... ", "Εσύ πρέπει ... ", "Εσύ δεν χρειάζεται ... " κτλ Άρχισα να ξεμαθαίνω και να μαθαίνω από την αρχή, ένα εγχείρημα επίπονο.

Παράλληλα με τις καινούριες σπουδές, ανακάλυψα στο Αμ­

βούργο ένα ινστιτούτο για θεραπεία μέσω της μορφής, τη θερα­πεία Gestalt, κι έτσι ξεκίνησα και μια τετραετή εκπαίδευση για

- 38-

να γίνω ψυχοθεραπεύτρια. Ήταν ένα σημαντικό βήμα, γιατί συ­

νέχιζε να με απασχολεί κυρίως η δυναμική των διαπροσωπικών

σχέσεων, εξακολουθούσα να θέλω να βρίσκω τρόπους να κατα­

λυθεί η αμοιβαία έλλειψη εμπιστοσύνης και να ενδυναμωθεί η

αγάπη του ενός για τον άλλο. Πώς θα ερχόμουν σ' επαφή με άλ­

λους ανθρώπους, πώς θα μπορούσα να τους βοηθήσω, αν εγώ δεν

έπαυα να πιστεύω ότι τα ξέρω όλα καλύτερα και δεν μάθαινα να

αντιλαμβάνομαι τα προβλήματα των άλλων;

Ήμουν είκοσι χρόνια μεγαλύτερη από τους περισσότερους

συμφοιτητές μου. Μάθαινα πολλά από τους νέους κι εκείνοι επω­

φελούνταν από την πείρα μου. Παρατήρησα πόσο καλή ήταν

αυτή η συνάντηση νέων και μεγαλύτερων και πόσο αρνητικά επι­

δρούσε στην κοινωνία μας αυτή η τόσο συνηθισμένη διαχωρι­

στική γραμμή ανάμεσα στις γενιές. Ε π' αυτού υπήρχαν πολλά που

έπρεπε να γίνουν - αλλά τώρα γι' αρχή είχα ν' ασχοληθώ με τη

δική μου ζωή. Μια φοιτήτρια με πήρε μαζί στην ειρηνευτική της ομάδα. Εδώ

τα ζητήματα ήταν πολιτικά. Ατομική ενέργεια, εναλλακτικές

πηγές ενέργειας, ρατσισμός. Γινόταν λόγος για έναν καλύτερο

κόσμο. Στην ομάδα αναμείχθηκαν μερικοί άνδρες που εμφο­

ρούνταν από επαναστατικές ιδέες. Έκανα μακρές κι έντονες συ­

ζητήσεις μαζί τους, γιατί η προσέγγισή τους περί αλλαγής μέσω

της επανάστασης δεν μου άρεσε. Προτιμούσα να μιλάω για εξέ­λιξη. Κατά τη γνώμη μου όφειλε ο καθένας ξεχωριστά να φροντίζει για την περαιτέρω εξέλιξή του. Κάθε άνθρωπος έπρεπε

να φέρει πρώτα ευθύνη για τον εαυτό του και μετά για το σύνολο,

υποστήριζα. Δεν ωφελεί να προδιαγράφεις το δρόμο για τον

άλλο, καθένας πρέπει να είναι ανοιχτός για όλα όσα συμβαίνουν.

Ο ενθουσιασμός των νεαρών κυρίων μετριάστηκε. Γι' άλλη μια

φορά βίωνα την ασυμφωνία της θεωρίας με την πράξη, από κάθε άποψη. Από τη μια πλευρά ήταν οι θαυμάσιες ιδέες και οι ανα-

- 39 -

τρεπτικές μου σκέψεις και από την άλλη τα παιδιά μου.

τ α παιδιά μου "ξεφεύrουvJJ

Σε αντίθεση με την εποχή των πρώτων μου σπουδών, τώρα

δεν συνηθιζόταν πια να γίνονται υποδείξεις στα παιδιά με το ξύλο. Με το κίνημα του '68 είχαν αλλάξει πολλά. Στα σχολεία είχε απα­

γορευτεί προ πολλού η σωματική τιμωρία. Η aντιαυταρχική δια­

παιδαγώγηση είχε κάνει την εμφάνισή της, η νέα μόδα είχε

επηρεάσει κι εμένα και είχα καταπιαστεί με το ζήτημα τώρα που

τα δύο καμάρια μου έμπαιναν στην εφηβεία.

Τα παιδιά δεν τα έβγαζαν πέρα στο γυμνάσιο του Λίνε­

μπουργκ. Για την κόρη μου ήταν ιδιαίτερα δύσκολα, πέρασε μια

κόλαση, επειδή δεν μπορούσε να συμβαδίσει με τις κομψές "κου­

κλίτσες" της τάξης της. Συνέχιζα να είμαι άνεργη, γι' αυτό είχαμε

πολύ λίγα χρήματα στη διάθεσή μας. Για μένα αυτό ήταν μια ση­

μαντική εμπειρία. Είχα γνωρίσει στην πρώιμη παιδική μου ηλι­

κία σκληρή φτώχεια και μπορούσα να "φρεσκάρω" τώρα αυτή τη

γνώριμη κατάσταση κάτω από πολύ πιο ευχάριστες συνθήκες βέ­

βαια. ΑΧλά ποιος να το εξηγήσει αυτό σ' έναν έφηβο στην πιο δύ­

σκολη ηλικία; Η κόρη μου αρνιόταν πεισματικά να συνεχίσει το

γυμνάσιο. Με βαριά καρδιά δέχτηκα να φοιτήσει σε σχολείο γε­

νικής μέσης εκπαίδευσης, αλλά κι εκεί δεν λειτουργούσε η μικρή

μου όπως ήθελε. Ένα χρόνο μετά υποβιβάστηκε πηγαίνοντας σε

σχολείο κατώτερης μέσης εκπαίδευσης, όπου τελικά κατέληξε και

ο αδερφός της.

Δεν θα μπορούσε να μου συμβεί τίποτα χειρότερο. Ήμουν

απόλυτα δυστυχισμένη και οι επικρίσεις των εκάστοτε καθηγη­

τών που έριχναν αποκλειστικά σε μένα το φταίξιμο για την απο­

τυχία των παιδιών μου, δυσκόλευαν ακόμη περισσότερο την

κατάσταση. Ένιωθα εγώ η ίδια παρατημένη και υπερφορτωμένη

-40-

και δεν μπορούσα να είμαι στήριγμα για τους δύο ανθρώπους που

με χρειάζονταν πιο πολύ.

Μέσα στο ζόρι μου άρχισα να γράφω τι είχε συμβεί. Μέσω

αυτού πήρα την απαραίτητη απόσταση και πολλά πράγματα ξε­

καθάρισαν. Θυμήθηκα, για παράδειγμα, ότι τότε στο οικοτρο­

φείο, λόγω των προσωπικών μου εμπειριών, είχα σχηματίσει την

άποψη ότι θα αφήσω στα δικά μου παιδιά πλήρη ελευθερία απο­

φάσεων. Κι αυτό έκανα, όμως αντί να με χαροποιήσει η συνέπειά

μου, τώρα αναθεμάτιζα τις συνέπειες αυτού. Ωστόσο και τα δύο

παιδιά μου είχαν συνειδητοποιήσει πέρα για πέρα τι είχα κατα­

στήσει δυνατό για εκείνα: ακόμη και σήμερα η κόρη μου μιλάει με

ενθουσιασμό για το πόσο ελεύθερη και ανεξάρτητη επιτρεπόταν να είναι τότε στο Λίνεμπουργκ. Είχε αποφασίσει πώς ήθελε να

είναι, δεν πήγαινε με το ρεύμα, αλλά ήταν αποφασισμένη να τρα­

βήξει το δικό της δρόμο.

Θυμάμαι με κάθε λεπτομέρεια με πόση σχολαστικότητα ετοι­

μαζόταν προτού βγει στους δρόμους για να σοκάρει τους περα­στικούς. Μια φορά έστριψε τα μαλλιά της σε δύο κέρατα κι

έμοιαζε με διαβολάκι. Μπογιατιζόταν με έντονα χρώματα στο

πρόσωπο ή ξύριζε το κεφάλι της, ανάλογα πώς της άρεσε. Έραβε

μόνη της τα ρούχα της κι ανάμεσά τους υπήρχαν και υπέροχες

δημιουργίες. Μερικές φορές σχεδίαζε για τους φίλους της το τάδε

ή το δείνα ντύσιμο -ήταν ιδιαίτερα δημιουργική στο κομμάτι

"είμαι αλλιώς".

Στο μεταξύ κατάφερα πάλι να aποκομίσω και θετικά στοιχεία από τα καμώματα των παιδιών μου. Έπειτα, σκέφτηκα, η απομά­

κρυνσή τους από την κανονικότητα δεν πήγαζε από κάποια έλ­

λειψη, ήταν μια στάση διαμαρτυρίας, μια επίθεση στις άτεγκτες

κοινωνικές νόρμες. Ωστόσο όλα αυτά ήταν για μένα φοβερά

ντροπιαστικά και απόλυτα δικαιολογημένα, όπως πίστευαν οι μι­

κροαστοί συμπολίτες μου. Δεν ήθελα να βγαίνω από τα ρούχα

- 41 -

μου, να κάνω αρνητική εντύπωση, δεν ήθελα ποτέ ξανά να είμαι

"κουρελιάρα".

Με το γιο μου ήταν εντελώς διαφορετικά. Πήγαινε στο σχο­

λείο στωικά με τη μοϊκάνα του, όπου τον στόλιζαν με κάθε είδους

κοσμητικά επίθετα. Το υπέμενε καθημερινά και συχνά αναρω­

τιόμουν πού έβρισκε τη δύναμη. Κάποτε συγκλήθηκε για λόγου

του συμβούλιο, όπου έπρεπε να αποφασιστεί αν θα τον έδιωχναν

από το σχολείο εξαιτίας της προκλητικής εξωτερικής του εμφά­

νισης. Γι' αυτό το συμβούλιο έγραψε μια έκθεση για τα ναζιστικά

στρατόπεδα συγκέντρωσης, στα οποία εξαφανίζονταν άνθρωποι

που δεν ταίριαζαν με αυτούς που κατείχαν την εξουσία. Ισχυρι­

ζόταν ακράδαντα ότι καθένας μπορεί να ντύνεται όπως θέλει. Η

εμφάνισή του ήταν μια διαμαρτυρία ενάντια στην αδικία της κοι­

νωνίας μας, ενάντια στο ρατσισμό και την κοινωνική παρακμή.

Συχνά με χαρακτήριζαν ως τη "μητέρα των πάνκηδων". Ένα

περιστατικό μάλιστα έγινε γνωστό σ' όλη τη Γερμανία: η αστυ­

νομία πήγε την κόρη μου και τη φίλη της με το "μπατσικό" στη

χωματερή. Εκεί έπρεπε να κατέβουν τα δύο κορίτσια από το αυ­

τοκίνητο και να περπατήσουν δέκα χιλιόμετρα για να γυρίσουν

πίσω. Ήταν τόσο οργισμένες που η κόρη μου απευθύνθηκε στον

Τύπο. Λίγο μετά παρουσιάστηκε ένα ρεπορτάζ για το "κράτος

που πετάει ανθρώπους στα σκουπίδια".

Τα παιδιά μου δεν είναι πια εδώ και καιρό "πάνκηδες". Και οι

δύο ντύνονται σήμερα συνηθισμένα. ΑΧλά δεν προσαρμόστηκαν.

Και για τους δύο υπάρχουν σ' αυτή την κοινωνία πολλές ασυ­

ναρτησίες, τις οποίες δεν αποδέχονται. Πάντως δεν έχουν βαλ­

τώσει, διατηρούν τη δημιουργικότητά τους και σήμερα κάνουν

πράγματα που τα θέλει η ψυχή τους.

- 42 -

Στα πιο χαμηλά

Δύο χρόνια φτώχειας ήταν πια αρκετά κι όταν μου προσφέρ­

θηκε μια θέση στο Λα.ίκό Πανεπιστήμιο του Λίνεμπουργκ, άρ­

παξα την ευκαιρία. Είχα να διδάξω ανάγνωση και γραφή στους

ντόπιους αναλφάβητους. Στην αρχή ξαφνιάστηκα -δεν ήξερα ότι στη Γερμανία, παρόλο που η εκπαίδευση ήταν υποχρεωτική,

υπήρχαν τόσοι άνθρωποι που δεν ήταν σε θέση ν' αποκρυπτο­

γραφήσουν ακόμη και τις πιο απλές λέξεις. Οι μαθητές μου ήταν

μια πολύ aνομοιογενής ομάδα. Μερικοί είχαν σοβαρά ψυχικά

προβλήματα, ζούσαν σε ιδρύματα, σε ομάδες συγκατοίκησης υπό

επίβλεψη ή με τους γονείς τους. Άλλοι ήταν κανονικοί πολίτες με

δίπλωμα οδήγησης και δουλειά, για τους οποίους κανείς δεν θα

σκεφτόταν ότι δεν μπορούν ούτε να γράψουν ούτε να διαβάσουν.

Αυτοί οι άνθρωποι εστίαζαν στην καθημερινότητά τους σε άλλα

πράγματα και αποδεικνύονταν εξαιρετικά επινοητικοί όταν επρό­κειτο για την απόκρυψη της αδυναμίας τους.

Η διδασκαλία ήταν υπερβολικά κουραστική. Εφεύρισκα δικές

μου παραστατικές μεθόδους για να φέρω τους ανθρώπους σε

επαφή με τα γράμματα της αλφαβήτου, αλλά κάθε φορά που σκε­

φτόμουν τώρα το έπιασαν, αυτό το γράμμα θα το θυμούνται για

πάντα, διαπίστωνα ότι μέσα στην επόμενη ώρα τα είχαν ξεχάσει πάλι όλα. Οι μαθητές μου δεν μπορούσαν με τίποτα να συγκρα­

τήσουν τη μορφή και τη σημασία των συμβόλων γραφής. Τα είχα

χαμένα. Με τα παιδιά ήταν εντελώς διαφορετικά. Με τα παιδιά

μπορούσε κανείς να γεμίζει το αλφάβητο με ζωή, γράμμα­

γράμμα, κι εκείνα aφομοίωναν με τη σειρά τους τα νέα σύμβολα

μέχρι να πεις κύμινο. Μόλις καταλάβαιναν τον κανόνα, απλά τον

εφάρμοζαν. Όταν ακόμη δίδασκα στο δημοτικό, συνεχώς έμενα

έκπληκτη με το πόσο γρήγορα έπαιρναν τα γράμματα μερικά παι­

διά. Η κόρη μου ήταν ένα τέτοιο παράδειγμα. Προτού πάει σχο-

- 43-

λείο, όταν δεν μπορούσα να βρω μπε'ίμπισίτερ, καθόταν στην τάξη μου στο τελευταίο θρανίο, όπου υποτίθεται ότι θα ασχολιούνταν

με ζωγραφική ή με εικονογραφημένα βιβλία. Αντ' αυτού, όμως,

έμαθε παρεμπιπτόντως να διαβάζει. Στα πέντε της μου έκανε έκ­

πληξη, διαβάζοντάς μου την εφημερίδα. Φυσικά ήμουν περήφανη για το έξυπνο παιδί μου και χαιρόμουν επίσης και. για τους άλ­

λους ξύπνιους μαθητές μου. Αντίθετα, με εκείνους που ήταν πιο

αργοί, είχα πάντα λίγη υπομονή.

Όλα αυτά μου έρχονταν τώρα στο νου. Κι ενώ εκνευριζόμουν

με τους aργόστροφους "μεγάλους" μου, επίσης πίστευα ότι μου

είχε λάχει αυτό το έργο, επειδή με αλαζονεία μείωνα τους άλλους

και προτιμούσα τους "έξυπνους" ανθρώπους από τους "χαζούς".

Εδώ τώρα αναγκάστηκα να μάθω ότι οι λεγόμενοι χαζοί διέθε­

ταν το δικό τους είδος ευφυΤας και είχαν τα προσωπικά τους δυ­

νατά σημεία. Έμαθα να δείχνω εκτίμηση και σεβασμό σε

ανθρώπους που ανήκαν στα πιο χαμηλά κοινωνικά στρώματα.

Μπορεί να μην μπορούσαν να διαβάσουν, αλλά αυτό δεν τους

έκανε χαζούς! Συ-γκλονισμένη διαπίστωσα αναγκαστικά ότι αυτοί

οι ενήλικες μαθητές έγιναν με τον τρόπο τους δάσκαλοί μου.

Τα δύο χρόνια στο Λα.ίκό Πανεπιστήμιο του Λίνεμπουργκ με

άλλαξαν ριζικά. Ήρθα σε επαφή με ανθρώπους που ποτέ πριν δεν

θα πίστευα ότι θα συναναστρεφόμουν. Ήταν μια έντονη επαφή

που είχε να κάνει και λίγο με αγάπη. Η αλλαγή έγινε αισθητή και

στο καθημερινό μου περιβάλλον. Ήμουν πάντα παθιασμένη βι­

βλιοφάγος, περήφανη για την καλά εφοδιασμένη βιβλιοθήκη

μου. ΑΧλά ξαφνικά έχασα κάθε ενδιαφέρον για τα βιβλία. Κατά

την περίοδο της εργασίας μου στο Λα"ίκό Πανεπιστήμια δεν διά­

βασα ούτε ένα μυθιστόρημα και στο τέλος έδωσα όλα μου τα βι­

βλία σ' ένα εκσυγχρονισμένο παλαιοβιβλιοπωλείο.

Δεν μετάνιωσα ποτέ γι' αυτή την πράξη. Αργότερα διάβαζα

πάλι με μεγάλη ευχαρίστηση, αλλά χωρίς αυτό το πάθος, χωρίς

- 44-

αυτή την ευτυχία της ιδιοκτησίας που ένιωθα παλιότερα. Αντ'

αυτού έπεσα με τα μούτρα στη νέα "ζωντανή" ζωή μου, στην

ύπαρξή μου μέσω των αισθήσεων· οι μυρωδιές, οι ήχοι, τα συναι­

σθήματα και οι ενδείξεις πρόσφεραν περισσότερη βοήθεια προ­

σανατολισμού και εστίασης από τη γνώση που είχα αποκτήσει

από τα βιβλία σε νεαρότερη ηλικία. Ακόμη και τα γυαλιά που

έπρεπε να φοράω από τα παιδικά μου χρόνια, έμεναν τώρα στη

θήκη. Παρακινημένη από το παράδειγμα των μαθητών μου, εξα­

σκούμουν στο να τα βγάζω πέρα παντού χωρίς "την άσκηση της

ανάγνωσης".

Μετακόμιση στη μεrαλούπολη

Έφυγα από το Λίνεμπουργκ για να κάνω μια μετεκπαίδευση

στο Ντόρτμουντ στην κινησιοθεραπεία. Μετά το ειδυλλιακό Λί­

νεμπουργκ με τα σοκάκια του, τα γραφικά σπίτια του και τις πε­

ρίτεχνα πλακόστρωτες πλατείες του, η μεγαλούπολη ήταν για

μένα ένα πολιτισμικό σοκ. Τ ο Ντόρτμουντ ήταν εργατούπολη με

γκρίζα σπίτια, βρόμικους δρόμους, θόρυβο και κακοσμία. Κι

όμως, μετά από λίγο ένιωθα σαν στο σπίτι μου. Κι έμεινα και μετά

τη μονοετή μετεκπαίδευση. Κάτι με κρατούσε εδώ, παρόλο που

έλεγα και ξανάλεγα ότι έπρεπε να φύγω, να αναζητήσω ένα μέρος

στα βουνά ή σε μια άλλη όμορφη τοποθεσία. Ως ψυχοθεραπεύ­

τρια μπορούσα να εγκατασταθώ παντού. ΑΧλά έμεινα. Ίσως να

οφειλόταν στους άστεγους και τους ζητιάνους που τους συνα­

ντούσα παντού, στις ηλικιωμένες κυρίες που πήγαιναν στο κον­

τινότερο περίπτερο σέρνοντας τις παντόφλες τους και στους

πολλούς ξένους που ακόμη και μετά από πολλά χρόνια στη Γερ­

μανία δεν μιλούσαν γερμανικά. Άνθρωποι στο περιθώριο της κοι­

νωνίας μας που με συγκινούσαν. Εδώ στη μεγαλούπολη δεν

μπορούσα να στρέψω το βλέμμα αλλού, εδώ η φτώχεια ήταν διαρ-

-45-

κώς μπροστά στα μάτια μου. Αναρωτιόμουν τι θα μπορούσα να

κάνω για να βοηθήσω τους κοινωνικά αδικημένους. Πού ήταν το

πιο χρήσιμο να βάλω τη δύναμή μου;

Μέσω της εκπαίδευσής μου ως ψυχοθεραπεύτρια, είχα θεω­

ρητικά τη δυνατότητα να υποστηρίξω μια πιο στοργική συνύ­

παρξη μεταξύ των ανθρώπων, να τους βοηθήσω να μην κάνουν ο ένας τη ζωή του άλλου μαρτύριο, αλλά στην πράξη ήμουν σε δί­λημμα. Τ α ασφαλιστικά ταμεία δεν κάλυπταν τα έξοδα μιας θε­

ραπείας Gestalt, οι πελάτες μου έπρεπε επομένως να πληρώνουν από την τσέπη τους. Γι' αυτό αναλάμβανα αποκλειστικά καθιε­

ρωμένα άτομα που δεν είχαν καμία σχέση με την, για μένα τόσο

βασανιστική, πανταχού παρούσα, φτώχεια. ΑΧλά ακριβώς αυτό

δεν ήθελα.

Σ' αυτό ήρθε να προστεθεί η διαπίστωση του πόσο κλεισμένοι

ήταν οι άνθρωποι ο καθένας στο δικό του μικρόκοσμο, του πόσο

απομονωμένο ήταν το άτομο σ' αυτή την κοινωνία και το ότι μπο­

ρούσα να βοηθήσω μεν κάπως μεμονωμένους ανθρώπους μέσα

στη μοναξιά και την ανάγκη τους, αλλά αυτό -εγώ πάντως έτσι το

ένιωθα- ήταν απλώς μια σταγόνα στον ωκεανό ή ούτε καν.

Ως κινησιοθεραπεύτρια ή ψυχοκινητική εκπαιδεύτρια δούλευα

με παιδιά με ιδιόρρυθμη συμπεριφορά. Οι "συνεδρίες" σε μια

μικρή αίθουσα γυμναστηρίου ήταν υπερβολικά έντονες. Χοροπη­

δούσαμε, τρέχαμε και παίζαμε όλοι μαζί. Ομαδικά γευόμασταν, αι­

σθανόμασταν, μυρίζαμε, aφουγκραζόμασταν και μιλούσαμε.

Επιτέλους μπορούσα να χρησιμοποιήσω όλες τις εμπειρίες και τις

γνώσεις μου. Το πιο ωραίο ήταν ότι αυτά τα παιδιά έμοιαζαν πολύ

με κάποιους από τους μαθητές που με είχαν δυσκολέψει τόσο τα

πρώτα χρόνια της δουλειάς μου. Με τη διαφορά ότι αυτά εδώ με

αγαπούσαν και τ' αγαπούσα κι εγώ. Πήγα ένα βήμα παραπέρα,

συμφιλιώθηκα με όλα τα παιδιά που είχα γνωρίσει ποτέ και που

επρόκειτο να γνωρίσω - ακόμη κι αν μέσα στ' άλλα μπορούσαν

-46-

να γίνουν τρομερά aνυπόφορα. Στο Ντόρτμουντ "έκλεισε" για

μένα "μια ανοιχτή μορφή", όπως λέγεται στη θεραπεία Gestalt. Δούλευα και με ξένες. Υπήρχε ένας σύλλογος στον οποίο πρό­

σφερα μια φορά την εβδομάδα ένα τμήμα χαλάρωσης και κίνη­

σης για γυναίκες. Σ' αυτό περιέχονταν ασκήσεις γυμναστικής,

χοροί, φανταστικά ταξίδια και διαλογισμός. Έπειτα τρώγαμε τις

νοστιμιές που είχαν φέρει οι πελάτισσές μου -δούναι και λαβείν,

επιτέλους ξανά. Και πάλι έμαθα πολλά πράγματα μέσα από την επαφή με άλλες κουλτούρες.

Όμως οι μέρες δουλειάς μου στο Ντόρτμουντ ήταν μετρημέ­

νες. Ένιωθα μεν καλά εκεί ως ψυχοθεραπεύτρια στο σωστό μέρος,

αλλά αισθανόμουν ότι δεν θα ήταν αυτή η οριστική δουλειά μου.

Κατά το διαλογισμό, ζητούσα ένα χέρι να μου δείξει μια κατεύ­

θυνση για το μέλλον μου και μια μέρα το έλαβα.

Μαθητεία στην πνευματικότητα

Συνάντησα μια θεραπεύτρια που στα σεμινάρια και στις ατο­

μικές συνεδρίες της δούλευε με απέλους και μιλούσε συχνά για

το Θεό. Ισχυριζόταν ότι όλα όσα μου συνέβησαν ήταν για το καλό

μου. Εμένα αυτό μου φαινόταν εξαιρετικά απίθανο. Οι ασθένειες,

ο πόνος που υπέστην και η αίσθηση ότι κάνω κύκλους γύρω απ'

το ίδιο σημείο, δεν μπορούσαν να μου έχουν κάνει καλό. Ή εγώ

τέλος πάντων δεν ήθελα να το πάρω έτσι. Η θεραπεύτρια, όμως,

το έβλεπε διαφορετικά και μ' εξόρκιζε να είμαι ευγνώμων για όλες

τις δοκιμασίες. "Αυτά είναι δώρα για σένα, για να καταλάβεις

γρηγορότερα. Δέξου τα. Ήρθες στη γη για να συνεπιδράσεις για έναν καλύτερο κόσμο, στον οποίο οι άνθρωποι θα συναναστρέ­

φονται ο ένας τον άλλο με περισσότερη στοργή και τρυφερό­

τητα".

Εντάξει, αυτό το γνώριζα ήδη. ΑΧλά ως τότε δεν το είχα προ-

-47-

χωρήσει τόσο πολύ. Πού ήταν λοιπόν η δική μου θέση στον κόσμο, απ' όπου θα μπορούσα να επηρεάσω και να επιφέρω αλ­λαγές; Αυτό θα το ανακάλυπτα σύντομα με διαβεβαίωνε η θερα­πεύτρια και μου πρόσφερε τη στήριξή της. Για λίγους μήνες μαθήτευσα κοντά της και πήρα μια ιδέα από έναν κόσμο που ως

τότε παρέμενε άγνωστος για μένα. Κυρίως είχε νι:ι κάνει με την

αντίληψη της πνευματικής αλήθειας, με την ανάπτυξη μιας αί­σθησης του να στηρίζομαι και να βασίζομαι σε καλούς ανθρώ­πους, δυνάμεις που έπρεπε κανείς ν' αντιμετωπίζει aφυπνισμένα και ανοιχτά, απ' όπου μπορούσε κανείς να ζητήσει βοήθεια, εφό­

σον ήταν σε θέση να τη δεχτεί. Ανακάλυψα κι εγώ τους αγγέλους. Μου αποκαλύφθηκαν με

χαρά. Αισθάνθηκα την πηγή κάθε ζωής και εμένα ως μέρος της.

Η θεία σπίθα μέσα μου έγινε αισθητή -πολλά πράγματα που πα­λιότερα απλά υπέθετα, τώρα επιβεβαιώνονταν. Αυτή η μαθητεία, ωστόσο, δεν ήταν μόνο γι' αυτόν το λόγο ένα μεγάλο δώρο για μένα. Με οδήγησε και σε μια μεγαλύτερη αποδοχή των συναν­θρώπων μου που τόσο απεγνωσμένα ήθελα να πλησιάσω και παρ' όλα αυτά διατηρούσα απέναντί τους έντονες επιφυλάξεις, τις οποίες προσπαθούσα πάντα να καταπιέσω. Αυτό δεν το επέτρεπε

πια η δασκάλα μου. Έπρεπε να μην το αποφεύγω, ν' ανοίξω τα χαρτιά μου, να με φέρω προ των προκαταλήψεών μου. Κάθε εβδο­μάδα είχα τρεις ασκήσεις για το σπίτι να λύσω και στο τέλος της εβδομάδας να μιλήσω γι' αυτό. Τέλος, δεχόμουν διορθώσεις ή επιβεβαίωση. Η θεραπεύτρια μου έδινε πάντα οδηγίες για πε­

ραιτέρω βοήθεια. Μια φορά έπρεπε να καθίσω στον πεζόδρομο, να παρατηρήσω

τους περαστικούς και να aφεθώ στην επίδραση αυτού. Άναυδη, διαπίστωσα πόσο συχνά σκέφτηκα: "Τι περίεργος που φαίνεται

αυτός". Με δυο λόγια, έκρινα τους φίλτατους διπλανούς μου σαν

να ήταν δικαίωμά μου. Φορτωμένη μ' ενοχές, μετάνιωνα για τη

- 48-

λανθασμένη συμπεριφορά μου και γι' απάντηση έπαιρνα ένα

ήρεμο: "Μην καταδικάζεις τον εαυτό σου. Βρίσκεσαι ήδη στο

δρόμο της αγάπης και θα σου δίνονται διαρκώς νέες ευκαιρίες

για εξάσκηση. Αυτό που κατακρίνεις στους άλλους έχει να κάνει

με σένα την ίδια. Όταν μπορέσεις να δεχτείς εσένα, όπως είσαι,

θα μπορέσεις να δεχτείς και τους άλλους".

Μια άλλη φορά η θεραπεύτρια με έστειλε με μια ανθοδέσμη

στην πόλη, με αποστολή να χαρίσω τα λουλούδια σε κάποιον

εντελώς άγνωστο. Έπρεπε να μάθω να πλησιάζω με θάρρος

ανθρώπους που δεν γνώριζα. Μου πήρε πολλή ώρα μέχρι να τολ­

μήσω επιτέλους να προσφέρω το μπουκέτο. Ο φόβος της απόρ­

ριψης ή του εμπαιγμού ήταν πολύ μεγάλος. Η γυναίκα στης

οποίας το χέρι έβαλα τα λουλούδια ούτε που σκέφτηκε να με κο­

ροϊδέψει, αντίθετα, χάρηκε με το απρόσμενο δώρο. Στη συνομι­

λία που ακολούθησε, η δασκάλα μού τόνισε ότι στο μέλλον θα

μπορούσε να φανεί πολύ σημαντικό για μένα το να μπορώ να προ­

σεγγίζω αγνώστους.

Μια ακόμη άσκηση επρόκειτο να με προετοιμάσει για μελ­

λοντικές απαιτήσεις. Η δασκάλα μου με έστειλε μ' ένα ελαφρύ κα­

λοκαιρινό φόρεμα και χοντροκομμένα ορειβατικά παπούτσια να

κάνω βόλτα στον πεζόδρομο. Εγώ, που δεν ήθελα ποτέ να τραβώ

την προσοχή, δεν ήθελα ποτέ ξανά να με φωνάξουν "κουρελιάρα", που δεν ήθελα ποτέ πια να βρίσκομαι στο περιθώριο. Περπάτησα

μια φορά τον πολυσύχναστο δρόμο, μετά έβαλα γρήγορα τα σαν­

δάλια που είχα πάρει μαζί. Τα κορο'ίδευτικά βλέμματα με είχαν

όμως ήδη αποτελειώσει.

Η δασκάλα μου μου εξήγησε ότι έπρεπε να ανεξαρτητοποι­

ηθώ από τη γνώμη των άλλων, αν ήθελα ν' ακολουθήσω το δρόμο

μου με συνέπεια. "Σύντομα θα τραβήξεις την προσοχή της κοι­νής γνώμης, θα έχεις να κάνεις με τα μέσα και τότε δεν θα πρέπει

να είσαι τόσο ευαίσθητη."

- 49 -

Πάντως δούλευα πάνω σ' αυτό. Δύο χρόνια έκανα διαλογισμό κάθε λεπτό που είχα ελεύθερο, δεν παρέκκλινα για τίποτα και για

κανέναν, προσπαθούσα να βρω πώς θα μπορούσα να δραστηριο­ποιηθώ με ακόμη καλύτερο τρόπο. Υπήρχαν άνθρωποι σε παρό­

μοια φάση που πήγαιναν σε μοναστήρια ή σε ινδουιστικά ασράμ. ΑΧλά αυτό εμένα δεν μου έλεγε τίποτα. Ήθελα να βρω μια λύση εδώ, στη μεγαλούπολη, μέσα στη δίνη του κόσμου. Αν κάτι τέ­

τοιο ήταν εφικτό. Κάποιες μέρες ένιωθα πλήρη απόγνωση.

-50-

_______ 2ο Κεφάλαιο

Το ((πρακτορείο δούναι και λαβείν11

Μια φλοrεpή ιδέα

Κάποιο πρωί άκουσα στο ράδιο ένα ρεπορτάζ για ένα δίκτυο

ανταλλαγής σ' ένα χωριό στον Καναδά. Το δίκτυο δημιουργήθηκε

όταν το μοναδικό τοπικό εργοστάσιο, το οποίο παρείχε απασχό­

ληση σε όλες σχεδόν τις οικογένειες της περιοχής, χρεοκόπησε.

Για να εξασφαλίσουν την επιβίωσή τους, οι κάτοικοι συνεργά­στηκαν και ανέπτυξαν αυτό το μοντέλο που, όσο απλό κι αν ακου­

γόταν, προφανώς λειτουργούσε: ο κάθε κάτοικος έβαζε τις

προσωπικές του ικανότητες σ' ένα φανταστικό "τσουκάλι", από το

οποίο μπορούσαν να εξυπηρετηθούν όλοι οι υπόλοιποι. Με το σύν­

θημα "καθένας μπορεί να κάνει κάτι που δεν μπορεί να το κάνει ο

καθένας", προέκυψε μια ποικίλη προσφορά. Ξυλουργική, κηπου­

ρική, χτίσιμο, μασάζ, κομμωτική, φούρνισμα, μαγείρεμα, φύλαξη παιδιών, επισκευές αυτοκινήτων- όλα μπήκαν μέσα στο "τσου­

κάλι", συλλέχθηκαν και διαμοιράστηκαν. Όποιος παρείχε μία από

τις προσφορές, έπρεπε να το καταχωρίσει στο κοινό μέρος συλλο­

γής. Δεν αμειβόταν όπως συνηθίζεται με χρήματα, τα εκάστοτε

"χρέη" συμψηφίζονταν με το εκάστοτε "πιστωτικό υπόλοιπο" από

προσωπική παροχή υπηρεσιών.

Στο ρεπορτάζ αναφέρονταν παραδείγματα που εξηγούσαν την

αρχή λειτουργίας αυτού του συστήματος: ένας άνδρας επι-

-51-

σκευάζει το αυτοκίνητο της γειτόνισσας. Αυτό του παίρνει πέντε

ώρες, οι οποίες πιστώνονται σ' αυτόν. Αν θελήσει να ανακαινίσει

κάπως το σπίτι του, ζητά βοήθεια από κάποιον που ξέρει να βάζει

ταπετσαρίες, να στρώνει χαλιά κ.τ.λ Με αυτό συρρικνώνεται το

πιστωτικό υπόλοιπό του. Η γειτόνισσα με το αυτοκίνητο, στο

μεταξύ, εξοφλεί το χρέος της με προσωπική εργασία, φυλάει τα

παιδιά άλλων συγχωριανών.

Η μέθοδος μου έγινε αμέσως κατανοητή. Γιατί πέρα απ' το

γεγονός ότι στη συγκεκριμένη περίπτωση διεκπεραιώνονταν ζω­

τικής σημασίας πράγματα χωρίς οικονομικό κόστος, είχε προ­

κύψει ξαφνικά, μέσα από ένα μοντέλο ζωής που το γέννησε η

ανάγκη, μια έντονη διάδραση των ανθρώπων. Ο χρόνος που πα­

λιότερα ξοδευόταν στη μονότονη δουλειά στο εργοστάσιο, αφιε­

ρωνόταν τώρα στην επαφή με άλλους κατοίκους του χωριού. Μ'

ένα σμπάρο δυο τρυγόνια, σκέφτηκα μ' ενθουσιασμό. Αυτό μπο­

ρεί να ήταν η λύση που έψαχνα τόσο καιρό. Μια ρεαλιστική δυ­

νατότητα που μπορούσε να βρεθεί μέσα στην ανθρώπινη επαφή

με τη φτώχεια και την απομόνωση.

Ξεσηκωμένη, μίλησα στις φίλες μου για το καναδέζικο πεί­

ραμα και η ιδέα να τα βγάζεις πέρα χωρίς χρήματα τους άρεσε

εξίσου με μένα. Ωστόσο μερικές πρόβαλαν τις αντιρρήσεις τους,

κάτι τέτοιο είναι εφικτό μόνο σε χωριά, όπου οι άνθρωποι ούτως

ή άλλως γνωρίζονται καλύτερα μεταξύ τους απ' ό,τι στις μεγάλες πόλεις. 'Ισως είχαν δίκιο, αλλά το σκεπτικό τους δεν με απέτρεψε

απ' το να αρχίσω να σχεδιάζω ένα δίκτυο ανταλλαγών. Καταρ­

χήν, αυτό τουλάχιστον το είχα ήδη καταλάβει, έπρεπε να τρα­

βήξω την προσοχή της κοινής γνώμης για το εγχείρημά μου.

Έγραψα λοιπόν μια ανακοίνωση Τύπου με αυτό περίπου το πε­

ριεχόμενο:

"Στην κοινωνία μας επικρατεί σε πολλούς τομείς μεγάλη ανι­

σορροπία. Αν παρατηρήσουμε, για παράδειγμα, την αγορά ερ-

-52 -

γασίας, θα διαπιστώσουμε ότι από τη μια έχουμε πολλούς αν­

θρώπους που είναι υπερφορτωμένοι και καταπονημένοι κι από

την άλλη υπάρχουν πολλοί άνεργοι που βασανίζονται να δια­

μορφώσουν ως ένα βαθμό χρήσιμα τη μέρα τους. Και οι δύο κα­

τηγορίες δεν είναι ευτυχισμένες. Τα μέλη της πρώτης ομάδας

απομονώνονται γιατί δεν έχουν το κουράγιο να κάνουν και άλλες

δραστηριότητες παράλληλα με τη δουλειά τους, ενώ τα μέλη της δεύτερης κλείνονται στον εαυτό τους γιατί αισθάνονται ανάξιοι,

ανεπρόκοποι και άχρηστοι. Θα μπορούσε να βρεθεί λύση στο

συγκεκριμένο πρόβλημα: Αν εκείνοι που έχουν στη διάθεσή τους

πολύ χρόνο, τον μοιράζονταν με αυτούς που δεν έχουν καθόλου,

αυτό θα βοηθούσε και τις δύο κατηγορίες. Θα ήθελα να χρησι­

μοποιήσω τον ελεύθερο χρόνο μου για την ίδρυση ενός δικτύου

ανταλλαγών, στο οποίο να μπορούν να κατανέμονται και να

ανταλλάσσονται ικανότητες, υπηρεσίες και χρηστικά αντικεί­

μενα, χωρίς να εμπλέκονται σ' αυτό χρήματα. Μ' αυτόν τον

τρόπο θα μπορούσαν όλοι να προσφέρουν οτιδήποτε, θα αιρό­

νταν η διαφορά ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους και θα επι­

τυγχανόταν μια νέα μορφή κοινωνικής συνύπαρξης και

διάδρασης. Επειδή στην εποχή μας έχει διαταραχθεί η ισορροπία

ανάμεσα στο δούναι και στο λαβείν, θα ονομάσω το δίκτυο αν­

ταλλαγών "πρακτορείο δούναι και λαβείν".

Μ' αυτό το κείμενο πήρα σβάρνα όλες τις εφημερίδες του

Ντόρτμουντ, προσέλκυσα το ενδιαφέρον και ήδη την επόμενη

μέρα παρουσιάστηκαν παντού άρθρα για το εγχείρημά μου­

μαζί με μια φωτογραφία μου.

Ενώ έκανα σκέψεις για την εφαρμογή του σχεδίου μου, ήρθαν

στο μυαλό μου τα πρακτορεία εξεύρεσης συνεπιβατών που εδώ

και χρόνια υπήρχαν σε όλες τις πόλεις. Βασικά η αρχή λειτουρ­

γίας ήταν η ίδια: άνθρωποι που δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να

ταξιδέψουν μόνοι τους, αγόραζαν με λίγα χρήματα μια θέση στο

- 53-

αυτοκίνητο ενός άλλου, ο οποίος πρώτον γλίτωνε ένα μέρος των

εξόδων βενζίνης και δεύτερον κέρδιζε σαν μπόνους παρέα και

συζήτηση για το ταξίδι. Τρίτον, το αυτοκίνητο χρησιμοποιούν­

ταν με οικονομικό και οικολογικό τρόπο, με το να μεταφέρει όχι

έναν αλλά δύο, τρεις ή τέσσερις ανθρώπους στον προορισμό τους

με την ίδια κατανάλωση καυσίμων. Τα συγκεκρ;μένα πρακτο­ρεία χρησιμοποιούνταν αφειδώς άλλους οδηγούς τους κέντριζε ο παράγοντας της διασκέδασης, άλλους η δυνατότητα να μοι­

ραστούν τα έξοδα της βενζίνης.

Όπως και να 'χει, αυτές οι εταιρείες ήταν ακριβώς στο ίδιο

πνεύμα με αυτό που σκεφτόμουν. Μοίρασμα, δημιουργία επα­

φών, συνετή χρήση των πόρων. Τα πρακτορεία εξεύρεσης συνε­πιβατών είχαν καθιερωθεί σ' όλη τη χώρα και διαπίστωσα ότι

και το "πρακτορείο δούναι και λαβείν" θα εξαπλωνόταν σε πα­

ρόμοια κλίμακα. Ωστόσο δεν είχα σκοπό να επωφεληθώ από

αυτό. Ήθελα μόνο να δώσω το έναυσμα, να θέσω το όλο πράγμα

σε κίνηση κι έπειτα να aποτραβηχτώ για να αναζητήσω νέα κα­

θήκοντα. Αλλά τα πράγματα έμελλε να έρθουν αλλιώς.

Το ξεκίνημα του "δούναι και λαβείν"

Όταν δημοσιεύτηκαν τα άρθρα για μένα στις εφημερίδες, επι­

κοινώνησαν άπειροι ενδιαφερόμενοι μαζί μου και για τον καθένα

έφτιαξα μια καρτέλα. Συνειδητά άφησα απ' έξω προσωπικά στοι­

χεία, όπως επάγγελμα, ηλικία και τα συναφή. Οι άνθρωποι δεν

έπρεπε να καταταγούν κατευθείαν σε κατηγορίες, ο καθένας

έπρεπε να επιλέξει ανάλογα με την προτίμησή του, τις ικανότη­

τές του και τη ζήτηση.

Τα πρώτα τηλεφωνήματα ήταν από νοικοκυρές, οι οποίες,

αφότου τα παιδιά τους είχαν μεγαλώσει λίγο και ανεξαρτητο­

ποιηθεί, είχαν πολύ χρόνο στη διάθεσή τους. Τις ενδιέφερε πε-

- 54 -

ρισσότερο το να δώσουν παρά να πάρουν. Οι περισσότερες ήθε­

λαν να φροντίσουν αρρώστους, να είναι εκεί για τον άλλο, όπως

είχαν συνηθίσει σ' όλη τους τη ζωή. Όταν τους υποδείκνυα ότι

πρέπει να κάνουν σκέψεις και για το τι θα πάρουν, έδειχναν να

ενοχλούνται. Το να παίρνεις δεν ταίριαζε με τη φιλοσοφία τους.

Όμως δεν υποχώρησα, δεν με ενδιέφερε η αυτοθυσία νοικοκυ­

ρών που ένιωθαν ανία, αλλά μια πραγματική ανταλλαγή, μια

ισορροπία στη σχέση μεταξύ δούναι και λαβείν. Οπότε ενέπλεξα τις ενδιαφερόμενες σε συζητήσεις περί του όρου "τιμητικό

αξίωμα", μιλούσαμε για την άδικη εκτίμηση της οικιακής εργα­σίας, η οποία ούτε θεωρούνταν επάγγελμα ούτε αμειβόταν, για

το δύσκολο ρόλο της γυναίκας στην επαγγελματική ζωή. Στο

τέλος οι ενδιαφερόμενες έδειξαν διστακτικά προθυμία να κατα­

χωρηθεί στη στήλη "λαβείν" κάποια παροχή υπηρεσίας. Συνή­

θως επρόκειτο για κάτι χειρωνακτικό ή για βοήθεια στις

κηπουρικές εργασίες.

Το ότι έπρεπε να μεταπείσω αυτές τις γυναίκες με τόσο κόπο,

ώστε να δεχτούν την προσφορά άλλων, με έβαλε σε σκέψεις. Εγώ

υπολόγιζα ότι θα πρέπει να συγκρατώ τους ανθρώπους από το

να παίρνουν σε υπερβολικό βαθμό και να τους κινητοποιώ να δί­

νουν. Για χρόνια αυτό παρέμενε ένα βασικό πρόβλημα. Οι άν­

θρωποι είχαν μάθει στην εκκλησία ότι το να δίνεις είναι πιο

ευλογημένο από το να παίρνεις και ακόμη και στην καθημερινή

χρήση της γλώσσας το "παίρνω" έτεινε να πλησιάζει το κλέβω ή

το aρπάζω. Κατά κάποιο τρόπο κανείς δεν ήθελε να έχει σχέση

μ' αυτό.

Για μένα, όμως, ήταν σημαντικό να χρησιμοποιούνται και οι

δύο έννοιες ισότιμα. Μόνο έτσι μπορούσε να λειτουργήσει το δί­

κτυο ανταλλαγών. Παρέμεινα λοιπόν, παρ' όλες τις aποθαρρυ­

ντικές μου εμπειρίες, σταθερή στην αρχική μου θέση: όποιος

ήθελε να συμμετάσχει, έπρεπε να επιλέξει να δώσει κάτι και γι'

- 55 -

αντάλλαγμα να πάρει κάτι άλλο. Οι εκάστοτε επιθυμίες σημει­

ώνονταν σε καρτέλες και για αρχή ανέλαβα εγώ να μεσολαβώ

ανάμεσα στους διάφορους πελάτες μου. Ένα εξαιρετικά μπερδε­

μένο καθήκον, όπως αποδείχτηκε σύντομα.

Επειδή δεν επικοινώνησαν άνθρωποι που να έχουν πραγμα­

τική ανάγκη, έφερνα σ' επαφή άτομα που έμοιαζαν οι ζωές τους.

Υπήρχαν, για παράδειγμα, δύο γυναίκες συνταξιούχες που και οι

δύο, ανεξάρτητα η μία από την άλλη, μου είχαν πει στο τηλέφωνο

ότι μετά το θάνατο του άντρα τους ένιωθαν μόνες και σαν να τους

έλειπε ένα κομμάτι. Με μεγάλη χαρά θα αναλάμβανε ξενάγηση στην πόλη το Σαββατοκύριακο, ομολόγησε η μία. ΑΧλ.ά ζήτησε

να μην είναι μόνη της. Λίγες μέρες πριν η άλλη είχε εκφράσει πα­

ρόμοιες επιθυμίες. Οπότε έδωσα το τηλέφωνο της μιας στην άλλη

με την παράκληση να μιλήσουν πάλι μαζί μου μετά τη δική τους επικοινωνία. Για δύο εβδομάδες δεν είχα νέα τους κι όταν τελικά

τηλεφώνησα στη μία, η ξεσηκωμένη "πελάτισσά" μου μου τα έψαλε. Είχαν τσακωθεί ήδη απ' το τηλέφωνο, η άλλη ήθελε όλο να

τη νουθετεί και το καλύτερο που είχε να κάνει ήταν να τα παρα­

τήσει από τώρα. Μάλλον το όλο ζήτημα του "πρακτορείου δού­

ναι και λαβείν" δεν ήταν το σωστό για εκείνη. Μπορούσα μεν να

προσπαθήσω να πείσω την ηλικιωμένη κυρία να μην εγκαταλεί­

ψει, αλλά με είχε βάλει ήδη σε πολλές σκέψεις. Το πράγμα προ­

φανώς δεν λειτουργούσε ανώνυμα, παρουσιάστηκε η ανάγκη να

ζητήσω από τους "δικτυωμένους" μια συνάντηση γνωριμίας.

Δύο μήνες αργότερα είχε έρθει η στιγμή. Είχα βρει ένα κτίριο

στη γειτονιά που έπρεπε να ανακαινιστεί και στο οποίο μας επι­

τρεπόταν να μαζευόμαστε όποτε θέλαμε χωρίς να πληρώνουμε

ενοίκιο, με την προϋπόθεση να βοηθάμε στις εργασίες που προ­

έκυπταν, κάτι το οποίο εκτελούσε μια ομάδα δέκα ατόμων από το

"πρακτορείο του δούναι και λαβείν" .

Από την αρχή είχα σταθερό ωράριο, κατά το οποίο μπορούσε

-56-

όποιος ήθελε να με βρει τηλεφωνικά. Δευτέρα απ' τις 18.00 ως τις 20.00, Πέμπτη απ' τις 10.00 ως τις 12.00 και Παρασκευή από

τις 15.00 ως τις 17.00. Τώρα ήρθε να προστεθεί ένα τακτικό βρα­

δινό ραντεβού για συνάντηση: Κάθε πρώτη Τρίτη του μήνα οι

συμμετέχοντες θα συνεδρίαζαν από τις 20.00 μέχρι τις 22.00.

Όπως φάνηκε, ήταν ώρα να γίνει κάτι τέτοιο, διότι ανάμεσα στους

εβδομήντα συμμετέχοντες είχαν ήδη δημιουργηθεί ένα σωρό δια­

φωνίες.

Η πρώτη κοινή συνάντηση

Την πρώτη φορά ήρθαν περίπου σαράντα άτομα, δύο τρίτα

γυναίκες, ένα τρίτο άνδρες, μια αναλογία που τα επόμενα χρόνια

θα διαφοροποιούνταν ελάχιστα. Σε μια μικρή αίθουσα μπορέσαμε

να στήσουμε τα τραπέζια έτσι ώστε να καθόμαστε σε κύκλο. Μ'

αυτόν τον τρόπο ο καθένας μπορούσε να βλέπει τον άλλο, κι αυτό

ήθελα να γίνει. Για αρχή, έπρεπε να πει ο καθένας τι σκόπευε να

δώσει και τι να πάρει. Για μένα αυτό ήταν συναρπαστικό, διότι

ξαφνικά ανακάλυπτα συμφωνίες ή αλληλοσυμπληρώσεις που μου είχαν διαφύγει πρωτύτερα. Καθώς άκουγα aπορροφημένη, σε μια

γωνιά του χώρου προκλήθηκε φασαρία. Τρεις νεαρές γυναίκες

που κάθονταν η μια δίπλα στην άλλη σχολίαζαν ασταμάτητα τις

συνεισφορές του κύκλου. Ξαφνικά σηκώθηκαν, ανακοίνωσαν με

ανυπομονησία ότι θα κάπνιζαν ένα τσιγάρο έξω στο διάδρομο και

βγήκαν όλες μαζί από το δωμάτιο. Οι υπόλοιποι της ομάδας απο­

φάσισαν να κάνουμε όλοι ένα διάλειμμα.

Πήγα στις τρεις γυναίκες, οι οποίες με υποδέχτηκαν αρκετά

θυμωμένα. Ήταν εξοργισμένες με το γεγονός ότι κάποιοι συμμε­

τέχοντες προηγουμένως μιλούσαν ατελείωτα για τις εκάστοτε

προσφορές τους. Κυρίως δύο συνταξιούχοι κοκορεύονταν κάνο­

ντας επίδειξη. Είχε υποπέσει και στη δική μου αντίληψη ότι δεν

- 57-

έδειχναν όλοι οι παριστάμενοι να ασπάζονται την άποψη ότι τα

πολλά λόγια είναι φτώχεια. Από την άλλη, δεν ήθελα να διακόψω

κανέναν, γιατί όλες οι συνεισφορές μού είχαν φανεί ενδιαφέρου­

σες. Και τώρα είχα ν' ακούω από αυτό το ξεσηκωμένο τρίο ότι

ήμουν εντελώς ανοργάνωτη, ότι προφανώς δεν είχα κάνει καμία

σκέψη για μια συγκεκριμένη ημερήσια διάταξη και ό:η η όλη συ­

νάντηση ήταν καθαρό χάσιμο χρόνου.

Σαστισμένη άρχισα να δικαιολογούμαι. Για μένα δεν ετίθετο

ζήτημα αυστηρής οργάνωσης, ήθελα να παίρνω στα σοβαρά τον

καθένα ξεχωριστά, να μην έχω κανενός είδους προσδοκίες, αντί­

θετα, να είναι καθετί για μένα μια έκπληξη της στιγμής. Προσπάθησα πραγματικά να τα εξηγήσω όλα αυτά, αντιμε­

τώπισα όμως έλλειψη κατανόησης. Όπως διαπίστωσα, οι τρεις

γυναίκες δραστηριοποιούνταν και σε άλλους συλλόγους, από

τους οποίους γνώριζαν πολύ πιο αποτελεσματικές οργανωτικές

δομές. Εγώ πάνω σ' αυτό απάντησα ότι στο δίκτυο ανταλλαγών

δοκιμάζαμε κάτι εντελώς καινούριο και θέλαμε να φροντίσουμε

να υπάρχει μια εντελώς διαφορετική συναναστροφή του ενός με

τον άλλο, αλλά τα επιχειρήματά μου εξανεμίστηκαν. Είχα αιφνι­

διαστεί και αποφάσισα στο μέλλον να μην τα κάνω όλα μόνη μου

και να μοιράζω τις ευθύνες.

Μετά το διάλειμμα εξήγησα ότι η παρουσίαση των ατόμων θα

έπρεπε να γίνει λίγο πιο σύντομα κι ότι δεν προτίθεμαι πλέον να

διευθύνω μόνη το "πρακτορείο του δούναι και λαβείν". Οι πα­

ρευρισκόμενοι έδειξαν να καταλαβαίνουν και ψήφισαν ομόφωνα

την ίδρυση συλλόγου. Οι τρεις θυμωμένες κυρίες δήλωσαν πρό­

θυμες να αναλάβουν τις ανάλογες προετοιμασίες, να συντάξουν

μια μικρή ομάδα εργασίας, να ψάξουν για συμβολαιογράφο κτλ Όλα αυτά τα έβρισκα σωστά, ωστόσο αυτή η βραδιά μού έδωσε

πολλή τροφή για σκέψη.

Όπως είχε φανεί ήδη από την πρώτη συνάντηση, οι συμμετέ-

-58-

χοντες ήταν πολύ διαφορετικοί μεταξύ τους. Υπήρχαν εκπρόσω­

ποι από όλα τα κοινωνικά στρώματα, από κάθε είδους επάyγελμα

και απ' όλες τις ηλικίες. Πολιτικά δραστηριοποιημένοι συνα­

ντούσαν ανθρώπους που ήθελαν μόνο να έχουν την ησυχία τους.

Συνταξιούχοι κάθονταν δίπλα σε φοιτητές, εργάτες δίπλα σε δια­νοούμενους, γυναίκες μέσα στα λούσα δίπλα σε άλλες που περ­

νούσαν aπαρατήρητες. Και οι χαρακτήρες δεν θα μπορούσαν να

είναι πιο αντίθετοι. Συνεσταλμένοι και διακριτικοί άνθρωποι έρ­

χονταν ξαφνικά αντιμέτωποι με καυχησιάρη δες που κόμπαζαν και κορδώνονταν. Οι εντάσεις ήταν αναπόφευκτες.

Για μένα αυτό το συναπάντημα τόσο διαφορετικών ανθρώπων

σήμαινε μια μεγάλη ευκαιρία να μάθω ακόμη περισσότερα για

τους περίπλοκους aνθρώπινους τρόπους συμπεριφοράς. Όπως

και παλιότερα, αναζητούσα μια δυνατότητα να aφυπνίσω περισ­

σότερη καλοσύνη του ενός προς τον άλλο. Η ιδανική κοινωνία

για μένα ήταν αυτή στην οποία θα επικρατούσε η ανεκτικότητα

και η αποδοχή. Η πίεση και ο εξαναγκασμός θα εξαλείφονταν και

αυτές τις έννοιες θα aντικαθιστούσαν ο προαιρετικός aυτοέλεγ­

χος και η προσωπική ευθύνη.

Η ομάδα που είχε αναλάβει τις προετοιμασίες, πρότεινε ως λο­

γότυπο του "πρακτορείου δούναι και λαβείν" έξι κρίνα πλεγμένα

το ένα με το άλλο. Συμφώνησα αμέσως. Τα κρίνα συμβολίζουν

την αγάπη. Και το "δούναι και λαβείν" έπρεπε να έχει να κάνει με

αγάπη. Η πρώτη συνάντηση, πάντως, είχε δείξει επίσης πώς έχουν

οριστεί στην πραγματικότητα τα πράγματα μέσα στη συμβίωσή

μας. Πρώτα αναδείχτηκαν όχι οι καλές αλλά οι κακές πλευρές του

πειράματός μας. Τις περισσότερες φορές πιο γρήγορα γινόταν

λίγη εποικοδομητική κριτική παρά εκφραζόταν κατανόηση. Γε­νικά, το θέμα ήταν περισσότερο η απόκτηση κύρους παρά η αλ­

λαγή. Όποιος μείωνε τον άλλο φαινόταν ο ίδιος (ή έκανε τον

εαυτό του να φανεί) ισχυρότερος. Και κάτι ακόμη έγινε αισθητό

-59-

εκείνη τη βραδιά: ο άνθρωπος aξιολογούνταν με βάση την ικα­

νότητά του να λειτουργήσει. Ζήτηση είχαν οι "παροχείς υπηρε­

σιών", οι υπόλοιποι δεν έχαιραν καμίας ανοχής. Όμως στο

"δούναι και λαβείν" αυτό σύντομα θα άλλαζε.

Η πρώτη λίστα

Τους πρώτους μήνες ήμουν πολύ συνεπής με τις καρτέλες. Όλοι οι νέοι υποψήφιοι γίνονταν δεκτοί και ζητούσα επίμονα να

το δηλώνουν, όταν μια ανταλλαγή ήταν επιτυχής. Αυτή τη δή­λωση τη σημείωνα με ημερομηνία στην πίσω σελίδα την αντί­στοιχης καρτέλας. Ωστόσο υπήρχαν πολύ λίγες δηλώσεις και

άρχιζα σιγά σιγά ν' απογοητεύομαι. Παρ' όλα αυτά συνέχιζα να ελπίζω στη νέα τεχνολογία. Όταν είχα συγκεντρώσει εκατό αν­

θρώπους, ήθελα να μεταβιβάσω ή τελοσπάντων να μεταβιβαστεί η διοίκηση του "δούναι και λαβείν" στον υπολογιστή. Στο κάτω

κάτω, αυτό ήταν ένα σύστημα ανταλλαγών, έτσι δεν είναιj Στην

τρίτη μας συνάντηση είχε έρθει η ώρα: είχαμε εκατό ανθρώπους στο πρακτορείο και το μόνο που ακόμη έλειπε ήταν κάποιος που

να ξέρει λίγο από υπολογιστές. Εκείνο το βράδυ θα εμφανιζόταν, ή μουν σίγουρη γι' αυτό, κι όταν μπούκαρε μέσα λίγο aργοπορη­

μένα ένας λαχανιασμένος νεαρός, τον καλωσόρισα με τα εξής λόγια: "ήρθε κι ο άνθρωπός μας για τους υπολογιστές!" Πράγ­

ματι, ο νεοφερμένος είχε ολοκληρώσει μια εισαγωγή σε καινούρια

συστήματα, είχε πάρει υπολογιστή και ήθελε διακαώς να χρησι­

μοποιήσει συνετά τις γνώσεις του. Κατά μία ευτυχή (για μας) σύμπτωση, αυτή την περίοδο ήταν άνεργος και είχε άφθονο χρόνο για να οργανώσει κατάλληλα το "δούναι και λαβείν" .

Εκείνο το βράδυ αποφασίσαμε να βάλουμε στη λίστα μελών

μόνο μικρά ονόματα και τηλέφωνα. Μελλοντικά θα έπρεπε ο υπο­

γράφων ή η υπογράφουσα της αίτησης μέλους να δηλώνουν σύμ-

- 60 -

φωνοι με τη δημοσίευση του τηλεφωνικού του/της αριθμού.

Μόνο δύο γυναίκες εξέφρασαν την αντίθεσή τους και σύντομα οι αριθμοί τους θα έπρεπε να αναζητούνται ξεχωριστά κάθε φορά.

Στις αρχές του "δούναι και λαβείν" γίνονταν συχνά συζητή­

σεις για το πώς θα μπορούσε κανείς να διασφαλίσει ότι η εμπι­

στοσύνη που έπρεπε να δείξουν οι συμμετέχοντες μεταξύ τους δεν

θα γινόταν αντικείμενο εκμετάλλευσης. Οι απόλυτα δικαιολογη­

μένοι φόβοι -όπως και να 'χει εδώ είχαμε να κάνουμε συνεχώς με

ξένους ανθρώπους-λαμβάνονταν πολύ σοβαρά υπόψη. Ωστόσο

σιγά σιγά διαπίστωνα ότι δεν μπορούσε να υπάρξει μια πραγμα­

τική διασφάλιση. Στο τέλος καταλήγαμε πάντα στην προσωπική

ευθύνη.

Με σκοπό τη μεταφορά των δεδομένων από τις καρτέλες στον

υπολογιστή, συναντήθηκα ένα Σαββατοκύριακο με το νέο μας

ειδικό στους υπολογιστές. Ύ παγόρευσα τα στοιχεία που είχα, τα

πέρασε στον υπολογιστή και μετά σκεφτήκαμε από κοινού πώς

θα μπορούσε να δομηθεί καλύτερα η διοίκησή μας. Στις πρώτες

μας λίστες εμφανίζονταν ακόμη και οι δύο έννοιες, δηλαδή "δού­

ναι" και 'Λαβείν" και οι εκάστοτε προσφορές ήταν αλφαβητικά

ταξινομημένες. Οπότε στο "διαδρομές με αυτοκίνητο" υπήρχαν

αυτοί που είχαν τη διάθεση να πάρουν μαζί τους κάποιον συνεπι­

βάτη σε διαδρομές προς άλλες πόλεις. Άλλοι προσφέρονταν για

μεταφορές με το αυτοκίνητο μέσα στο Ντόρτμουντ. Και κάποιοι

άλλοι έθεταν το αυτοκίνητό τους στη διάθεση όλων. Όλα αυτά

μπορούσε κανείς να τα βρει στο "δούναι". Ακριβώς από κάτω εί­

χαμε βάλει το αντίστοιχο 'Λαβείν", είχαμε κάνει δηλαδή μια λίστα

με όλες τις επιθυμίες που μπορούσαν να εκπληρωθούν με τη βοή­

θεια των προσφορών "διαδρομές με το αυτοκίνητο". Στη στήλη

του 'Λαβείν" έψαχναν κυρίως κάποιον να καθαρίσει το σπίτι ή να

αναλάβει χειρωνακτικές εργασίες, και συχνά κάποιον να προσέ­

χει καθημερινά ή εβδομαδιαία τα παιδιά. Σύντομα διαπιστώσαμε

- 61-

ότι η προσφορά δεν ήταν πάντα ανάλογη της ζήτησης. Για πα­ράδειγμα, δήλωσαν συμμετοχή σε μας μόνο λίγοι τεχνίτες, κι

αυτοί που το έκαναν δεν διέθεταν στο "δούναι" τις επαγγελματι­

κές τους ικανότητες, αλλά δραστηριότητες που τις έκαναν για

χόμπι. Αρκετά γρήγορα καταργήσαμε την κοινή λίστα "δούναι και λαβείν". Τώρα κατανέμονταν μόνο οι προσφόρές, η ταξινό­μηση του "λαβείν" μπορούσε αρχικά να εξεταστεί στις συναντή­σεις, αργότερα παραιτηθήκαμε εντελώς απ' αυτό.

Η παράδοση των δεδομένων σε κάποιον άλλο ήταν για μένα

μεγάλη διευκόλυνση. Επιτέλους υπήρχε κάποιος ο οποίος επέ­

βλεπε τα καθημερινά δρώμενα. Η ομάδα προετοιμασίας των

τριών θυμωμένων γυναικών επιμελούνταν αποκλειστικά την ορ­

γάνωση του συλλόγου και δεν είχε να κάνει καθόλου με μεμονω­

μένους συμμετέχοντες. Ως τώρα χειριζόμουν μόνη μου τις νέες

συμμετοχές, μετά τις ηλεκτρονικές ρυθμίσεις, όμως τα υποψήφια

μέλη δηλώνονταν κατευθείαν στον υπεύθυνο του υπολογιστή. Οι ανταλλαγές δεν επηρεάστηκαν απ' αυτό. Επειδή οι λίστες μοιρά­

ζονταν κάθε εβδομάδα, τα μέλη μπορούσαν στο μεταξύ να αλλά­ξουν μεταξύ τους όπως και ό,τι ήθελαν χωρίς να παρεμβαίνω εγώ ή κάποιος άλλος. Ωστόσο επέμεινα, όπως και πρωτύτερα, οι επι­

τυχείς κινήσεις να δηλώνονται και να αποθηκεύονται στον υπο­

λογιστή για να συνεχίσουμε να έχουμε μια γενική εικόνα του όλου

πράγματος.

Η δουλειά από κοινού στον υπολογιστή μου είχε αρέσει απί­

στευτα και ύστερα απ' αυτό έκανα πολλές σκέψεις για το τι είχε

συμβεί τελικά. Δύο άνθρωποι είχαν κάνει καλά τη δουλειά τους,

χωρίς πίεση, χωρίς εξαναγκασμούς και ωστόσο με πολύ επαγ­γελματισμό. Μαζί είχαμε διαμορφώσει τις καινούριες δομές. Οι

διαφορετικές απόψεις είχαν συζητηθεί σε φιλικό κλίμα και στο

τέλος είχε βρεθεί μια λύση. Έτσι έπρεπε να είναι η δουλειά. Μόνο σ' ένα ζήτημα δεν τα βρήκαμε. Ένα ζήτημα στο οποίο ούτε και

- 62 -

αργότερα θα συμφωνούσαμε.

Το "δούναι και λαβείν" και τα χρήματα

Κατά την ίδρυση του "δούναι και λαβείν" για μένα το φλέγον

ζήτημα ήταν η δυσάρεστη σχέση με τα χρήματα. Καθημερινά τύ­χαινε να παρατηρήσω πόσο πολύ όλος ο κόσμος εξαρτιόταν από

τα χρήματα, πόσο πολύ η ζωή έχανε σε ποιότητα, όταν τα οικο­

νομικά διαταράσσονταν. Και πολύ συχνά είχα αναγκαστεί να δω

ανθρώπους σε ένδεια να φυτοζωούν μέσα σε άθλιες συνθήκες και

να μη βλέπουν κανέναν τρόπο διαφυγής από την άσχημη (χρη­ματική) κατάστασή τους. Στο "δούναι και λαβείν", αντιθέτως, οι ανταλλαγές γίνονταν χωρίς πληρωμή (με την τρέχουσα έννοια) κι έτσι δημιουργούνταν εντελώς καινούριες βάσεις ύπαρξης. Τα

χρήματα, αυτό μου ήταν ξεκάθαρο από την αρχή, δεν έπρεπε να

παίζουν κανένα ρόλο στο "δούναι και λαβείν". Ωστόσο έπαιρνα

από κάθε συμμετέχοντα ένα είδος "εισόδου" των είκοσι μάρκων,

για να καλύψω το τηλέφωνό μου και τέτοιου είδους έξοδα. Σ' ένα

μικρό τετράδιο λέξεων με στήλες καταχωρούσα τα έσοδα και τα

έξοδα, αν και δεν το έκανα με απόλυτη ακρίβεια. Το αντίθετο,

συχνά δεν το έπαιρνα και πολύ σοβαρά. Πόσο συχνά δεν είχα

εκνευριστεί, όταν σ' ένα μαγαζί κάποιος αναγκαζόταν ν' αφήσει

ένα προ.ίόν για μόνο πέντε δεκάρες που του έλειπαν. Κάποτε, σε

μια διαδρομή με τρένο, κατάλαβα ότι μια νεαρή κοπέλα αναγκά­

στηκε να εγκαταλείψει το ιντερσίτι. Δεν ήξερε ότι έπρεπε να έχει

πληρώσει για ένα πρόσθετο εισιτήριο και τώρα δεν μπορούσε να

πληρώσει μέσα στο τρένο, επειδή δεν είχε μαζί της γερμανικά

χρήματα. Ήταν μουσικός και πήγαινε σε συναυλία. Απεγνωσμένα

και μάταια προσπαθούσε να εξηγήσει στον ελεγκτή πόσο σημαν­

τικό ήταν για εκείνην να φτάσει εγκαίρως. Οι φίλοι της της είχαν

στείλει το κανονικό εισιτήριο και είχαν ξεχάσει το πρόσθετο. Στο

- 63-

τέλος παρενέβην και πλήρωσα εγώ τα έξι μάρκα. Το κορίτσι με ευχαρίστησε θερμά, ο ελεγκτής, όμως, σάστισε και δεν μπορούσε να πιστέψει ότι έδινα τα πολύτιμα χρήματά μου για κάποια εντε­

λώς ξένη. Ήταν μια από εκείνες τις καταστάσεις που μου έδειχναν ξεκάθαρα τι υπερβολική αξία είχαν τα μετρητά στον κοινωνικό

μας ιστό.

Ήθελα να χειριστώ αλλιώς αυτό το ζήτημα. Πιο χαλαρά, ανά­λογα με την κάθε περίπτωση. Μια άποψη, πάντως, που το νέο μας

μέλος, ο ειδικός στους υπολογιστές, δεν θα ενέκρινε ποτέ. Συ­

νεννοούμασταν θαυμάσια μέχρι που έθιξε το πώς χειρίζομαι τα χρήματα. Είχε εκνευριστεί φοβερά που πάνω από τα μισά μέλη δεν είχαν πληρώσει ακόμη τα είκοσι μάρκα που τους αναλογού­σαν. Για εκείνον αυτό ήταν καθαρή αμέλεια, δεν μπορούσε να αν­τιληφθεί την ανεκτικότητα που κρυβόταν από πίσω. Στην

επόμενη συνάντησή μας το δυσάρεστο ζήτημα εξετάστηκε εκτε­νώς. Σαστισμένη παρατηρούσα να οξύνονται σιγά σιγά τα πνεύ­ματα. Αυτοί που δεν είχαν πληρώσει ακόμη, χαρακτηρίστηκαν

ευθαρσώς ως παράσιτα. Μια νεαρή Τουρκάλα που είχε έρθει για πρώτη φορά και δεν είχε πληρώσει ακόμη την εισφορά της, αι­

σθάνθηκε ότι της γίνεται προσωπική επίθεση και, διαμαρτυρό­

μενη, εγκατέλειψε μια για πάντα την ομάδα.'Ολες οι προσπάθειες διαμεσολάβησής μου απέτυχαν παταγωδώς. Όταν επρόκειτο για

χρήματα, τα μέλη δεν έπαιρναν από λόγια.

Το δίλημμά μου κατά τα πρώτα τέσσερα χρόνια του "δούναι και λαβείν" είχε να κάνει κυρίως με το ότι δεν μπορούσα να κοι­

νοποιώ τις σκέψεις και τις ιδέες μου αρκετά ξεκάθαρα. Κάθε φορά άρχιζα να δικαιολογούμαι ότι σε κάθε πείραμα περιμένουμε να

φανούν τα αποτελέσματα. Για μένα αυτό το πρακτορείο ήταν ένα

πείραμα και φυσικά δεν μπορούσε κανείς να ξέρει πού θα οδη­γούσε όλο αυτό. Ήξερα, όμως, για μένα είχε να κάνει ειδικά με

την ανοχή, την κοινωνικότητα, με μια νέα προσέγγιση του ενός

- 64-

προς τον άλλο καθώς και προς τα χρήματα. Ήξερα ότι μερικά

μέλη ήταν πάμφτωχα. Μερικές φορές τους έδινα κατιτίς, όχι

πάντα απ' την τσέπη μου. Περιστασιακά aξιοποιούσα τον προ­

ϋπολογισμό του "δούναι και λαβείν". Μου φαινόταν συνετό, χρή­

σιμο και εύστοχο, αλλά η στάση μου βρήκε βαθιά έλλειψη

κατανόησης σχεδόν από όλους.

Στην πρώτη ετήσια γενική συνέλευσή μας οι διαφωνίες χτύ­

πησαν κόκκινο. Αν και όλοι οι συμμετέχοντες είχαν δηλώσει σύμ­

φωνοι για την ίδρυση ενός συλλόγου όπου όλοι θα φρόντιζαν για

μια διαφορετική αντιμετώπιση των υλικών πραγμάτων, η ένταση

ήταν τεράστια, όπως διαπίστωσα, επειδή ο απολογισμός δεν ήταν

ακριβής μέχρι και την τελευταία δεκάρα. Δεν καταλάβαινα προς

τι όλος αυτός ο εκνευρισμός. Δεν είχαμε να λογοδοτήσουμε σε

κανέναν, μέχρι ένα συγκεκριμένο ποσό κέρδους η εφορία δεν

έκανε έλεγχο. Πού στο καλό ήταν λοιπόν το πρόβλημα; Τι το

έκανε τόσο δύσκολο να καταλύσουμε τις παλιές δομές; Σε τι ήμα­

σταν τόσο προσκολλημένοι;

Τακτοποίηση οικονομικών εκκρεμοτήτων

Μισό χρόνο μετά από αυτή τη γενική συνέλευση εμφανίστηκε

στο σύλλογό μας μια νεαρή γυναίκα από το πανεπιστήμιο.'Εκανε

μια έρευνα σχετικά με την οικολογία και το περιβάλλον κι ένας

βασικός άξονας της εργασίας της ήταν νέοι τρόποι απασχόλησης

και προστασίας του περιβάλλοντος. Είχε έρθει σε επαφή με δί­

κτυα ανταλλαγών σε άλλες χώρες. Στην Αγγλία υπήρχαν παρό­

μοιες ομάδες ήδη εδώ και δέκα περίπου χρόνια και η επιστήμονας

μπορούσε τώρα να μας μεταφέρει κάτι από τις εκεί εμπειρίες της.

Σ' αυτή τη συνάντηση συζητήθηκε κυρίως το θέμα "τακτοποίηση

οικονομικών εκκρεμοτήτων". Αν το "δούναι και λαβείν" επρό­

κειτο να ξεφύγει από την απλή βοήθεια προς τον πλησίον και να

- 65-

αποκτήσει πολιτική διάσταση, εξήγησε η νεαρή γυναίκα, τότε δεν θα γλιτώναμε τον ακριβή απολογισμό. Για λόγους επίδειξης, είχε φέρει μαζί ένα αγγλικό έντυπο, στο οποίο οι συμμετέχοντες της

ομάδας εκείνης μπορούσαν να καταγράφουν τις ενέργειές τους

σε μορφή πίνακα. Στα περισσότερα βρετανικά δίκτυα ανταλλα­γών, υπήρχε ένα ψεύτικο νόμισμα, το οποίο συγκεν;τρωνόταν και

ελεγχόταν από μια επιτροπή λογιστικών εγγραφών.

Και μόνο η σκέψη ενός τέτοιου ελέγχου έκανε τους περισσό­

τερους παρευρισκόμενους να θορυβηθούν. Δεν θέλαμε έλεγχο, θέλαμε ελευθερία και κέφι! Μερικά μέλη, ωστόσο, τάχθηκαν υπέρ της νέας ιδέας. Στο τέλος συμφωνήσαμε σ' ένα συμβιβασμό: Θα σχεδιάζαμε ένα έντυπο ενεργειών, στο οποίο όλοι θα έπρεπε να

σημειώνουν την όλη διαδικασία: την ημερομηνία, τον άλλο συμ­μετέχοντα στην ανταλλαγή, την ενέργεια, το συν ή πλην και τον ισολογισμό. Στο μέλλον θα υπήρχε αυτό το έντυπο αυτόματα σε

κάθε λίστα προσφορών, το οποίο θα έπρεπε καθένας για τον εαυτό του να ενημερώνει ευσυνείδητα. Για μία ώρα εργασίας βά­ζαμε δύο πόντους, τους οποίους ονομάζαμε dots, που αφενός στα αγγλικά σημαίνει τελίτσες και αφετέρου παρέπεμπε ηχητικά στο

Ντόρτμουντ. Για παροχή υπηρεσιών δίνονταν πόντοι συν και για

αποδοχή υπηρεσιών πόντοι μείον. Όποιος δεν ήθελε αυτό τον ισολογισμό, δεν ήταν υποχρεωμένος να συμμετάσχει. Ο προσω­πικός μας έλεγχος γινόταν με τη θέλησή μας κι αυτό έπρεπε να

παραμείνει έτσι.

Για μένα η λύση του συμβιβασμού ήταν μια σημαντική τομή. Εδώ και λίγο καιρό αισθανόμουν μια ελαφριά δυσθυμία όταν σκε­

φτόμουν το "δούναι και λαβείν" και έβγαζα μόνη μου ισολογισμό για μένα: για σχεδόν τριάντα εβδομάδες είχα προσφέρει τουλά­χιστον έξι, τον τελευταίο καιρό μάλιστα περισσότερο από δέκα ώρες εβδομαδιαίως και είχα λάβει ελάχιστα γι' αυτό. Η προσω­

πική μου ισορροπία μεταξύ δούναι και λαβείν είχε διαταραχθεί αι-

- 66-

σθητά και τότε το έντυπο ενεργειών με τσίγκλισε. Διέτρεξα τη

λίστα των θελκτικών προσφορών κι έπεσα πάνω σε μια Ισπανίδα

που είχε γίνει πρόσφατα μέλος μας και δεν μιλούσε ακόμη καθόλου

γερμανικά.'Εκλεισα ραντεβού μαζί της για να φρεσκάρω τις γνώ­

σεις μου στα ισπανικά. Συναντηθήκαμε στην πόλη, την ξενάγησα, της έδειξα διάφορα μέρη και πράγματα, της εξηγούσα γερμανικές συνήθειες, εκείνη με διόρθωνε όταν έκανα λάθη και γελάσαμε πολύ

εκείνο το απόγευμα. Τελικά την κάλεσα σπίτι μου, όπου μαγειρέ­

ψαμε μαζί και φάγαμε. Έπειτα έβγαλα το έντυπο ενεργειών μου

και άρχισα να κάνω τον ισολογισμό. Είχαμε περάσει μαζί τέσσερις

ώρες, αυτό θα σήμαινε οχτώ dots συν για τη δασκάλα μου αν δεν υπήρχε και η δική μου συνεισφορά: τα υλικά για το φαγητό, η ξε­

νάγηση και οι εξηγήσεις. Η Ισπανίδα βρήκε τους υπολογισμούς μου παράλογους.'Ηταν απλά ένα ωραίο απόγευμα και τέλος! ΑΧλά

για μένα ο ισολογισμός δεν ήταν απλά ένα παιχνίδι, μου ήταν ση­

μαντικό να το κάνω μια φορά για μένα. Τελικά συμφωνήσαμε σε

τρεις πόντους συν για εκείνη και τρεις πόντους μείον για μένα.

Από τώρα κι έπειτα φρόντιζα να ανταλλάσσω τους πόντους

που είχα μαζέψει με ό,τι μου έφτιαχνε πολύ τη διάθεση. Είχα αρ­χίσει να γράφω για τις "δούναι και λαβείν" εμπειρίες μου, στην

αρχή για μένα και μόνο για να βγάλω κάπου την απογοήτευσή

μου και να καταγράψω τις διαπιστώσεις μου. Όταν, όμως, ήρθε

στο σύλλογό μας ένας γραφίστας με μεγάλη πείρα στη διαμόρ­

φωση μικρών φυλλαδίων, μου ήρθε η ιδέα να ξοδέψω μερικά dots μου μ' αυτόν. Επεξεργάστηκε τα κείμενά μου που τους έδωσα τον

τίτλο 'Άστρονομίσματα" και μετά τα τύπωσα. Με χρήματα- δεν

μπορούσα να πληρώσω το τυπογραφείο με τους πόντους μου.

Προς το παρόν, όχι. Αφού πλήρωσα αδρά τα πρώτα τρία τεύχη

'Άστρονομίσματα", το τέταρτο και το πέμπτο το έπαιρνε κανείς

με ανταλλαγή οπότε μπορούσα τώρα και να χαρίσω τα έργα μου.

Όταν επρόκειτο για γαστρονομικές aπολαύσεις, το "δούναι

-67-

και λαβείν" λειτουργούσε άψογα. Στη στήλη "μαγειρική" υπήρ­χαν ιδιαίτερα πολλές προσφορές. Ελληνική, τουρκική, περσική ή γερμανική κουζίνα. Μια φουρνάρισσα πρόσφερε φρέσκο ψωμί, ερασιτέχνες κηπουροί έβαζαν φρούτα και λαχανικά που καλ­λιεργούσαν οι ίδιοι. Κι εγώ εξυπη ρετούμουν πολύ συχνά από την

κοινή κατσαρόλα και διαπίστωσα ότι χρειαζόμουν Πολύ λιγότερα χρήματα για τη διατροφή μου απ' ό,τι παλιά. Αυτό είχε ως απο­

τέλεσμα να χρειάζεται να δουλεύω λιγότερο. Επειδή ήμουν μόνη μου, μπορούσα να μειώσω τις ώρες των συνεδριών ψυχοθερα­πείας και να κάνω περισσότερα για το "δούναι και λαβείν". Σιγά σιγά μετατοπίστηκε το κέντρο βάρους της δουλειάς μου. Μέσω του εντύπου ενεργειών βρήκα μια ισορροπία μεταξύ

πάρε και δώσε, χωρίς να χρειάζεται να με ελέγξει κάποιος. Εγώ η ίδια είχα φτιάξει ένα παιχνίδι με τον καθημερινό έλεγχο, το οποίο μπορούσα μόνο να το συστήσω σε όλους τους άλλους. Μερικοί ακολούθησαν το παράδειγμά μου, οι περισσότεροι πάντως θεω­ρούσαν αυτό τον προσωπικό έλεγχο υπερβολικό.

Συyκpούσεις

Στο "δούναι και λαβείν" τα πράγματα δεν ήταν από την αρχή ειδυλλιακά. ΑΧλά οι περισσότερες από τις συγκρούσεις μας μας

πήγαν ένα βήμα παραπέρα. Σε αντίθεση με την υπόλοιπη δημο­κρατία, σε μας δόθηκαν λίγες μάχες για τα λατρεμένα χρήματα­πέρα από τους καβγάδες στην αρχή του σχεδίου. Στην ελεύθερη οικονομία η αρχή λειτουργίας ήταν σαφής: ο καλύτερος υπερί­σχυε, όσοι aποτύγχαναν παραβλέπονταν κι όποιος δεν μπορούσε να συμβαδίσει, έπρεπε να τα μαζέψει και να φύγει. Υπήρχε αντα­

γωνισμός και όλο και κάποιος άλλος πρόθυμος θα βρισκόταν. Σε μας τα πράγματα ήταν πιο δύσκολα. Δεν θέλαμε να έχουμε καμία σχέση με την πίεση της απόδοσης και τον ανταγωνισμό, για εμάς

- 68-

το θέμα ήταν να μάθουμε να ανακαλύπτουμε και να εκτιμούμε

την αξία του καθενός. Το πιστεύω μας ήταν: καθένας είχε να προ­

σφέρει κάτι που μπορούσε να είναι χρήσιμο για την κοινωνία ή

για έναν άλλο άνθρωπο.

Οι συγκρούσεις ήταν αναμενόμενες και είχαν να κάνουν πε­

ρισσότερο με την aυτοεκτίμηση παρά με την εκτίμηση προς τους

άλλους. Η έλλειψη της πίεσης ελέγχου ήταν πραγματικά μια πρό­

κληση. Επειδή σε μας δεν γινόταν έλεγχος ούτε βασιζόμασταν σε

συστάσεις για το τι μπορούσε να προσφέρει κάθε νέο μέλος, κα­

θένας που ερχόταν σε μας μπορούσε να γραφτεί σε συγκεκριμέ­

νες λίστες ανάλογα με την προτίμησή του. Με μια εξαίρεση

ζωτικής σημασίας: Όποιος ισχυριζόταν ότι είναι επαγγελματίας ηλεκτρολόγος, έπρεπε να αποδείξει ότι έχει εξασκήσει αυτό το

επάγγελμα. Παρ' όλη την αγάπη μας για την ελευθερία, δεν θέ­

λαμε να διακινδυνεύσουμε να πάρουν φωτιά τα σπίτια μας. Σε

όλους τους άλλους τομείς οι συμμετέχοντες είχαν το ελεύθερο να

δοκιμαστούν και να επαληθευτούν μέσα στην κοινότητα. Βασική

αιτία για διαφωνίες, όπως διαπίστωσα πολύ γρήγορα.

Μια γυναίκα με πολλά χρόνια δουλειάς στην πλάτη της, απέ­

κτησε μόνο αρνητικές εμπειρίες. Τα ελεύθερα Σάββατά της ήθελε

να φτιάξει τον κήπο της και επικοινώνησε με δύο μέλη, το ένα

μετά το άλλο, τα οποία είχαν δηλώσει αντίστοιχες ικανότητες. Ο

πρώτος δεν εμφανίστηκε καν, ο δεύτερος ήθελε κουβέντα. Είχε

ψυχικά προβλήματα και ενδιαφερόταν περισσότερο για την αν­

θρώπινη συμμετοχή παρά για τις κηπουρικές εργασίες. Η συζή­

τηση για τα προσωπικά του τον εξουθένωσε τόσο πολύ, που δεν

ήταν συνεπής ως προς τη βοήθεια που θα πρόσφερε. Μετά από

περαιτέρω μάταιες προσπάθειες να διευκολύνει τη ζωή της με το

"δούναι και λαβείν", η καημένη η γυναίκα εγκατέλειψε απογοη­

τευμένη την ομάδα. Στο μεσοδιάστημα είχε περάσει στο στάδιο

του να ανταλλάσσει άμεσα, γιατί η αρχή λειτουργίας του δικτύου

- 69-

ανταλλαγών, κατά την οποία τα χρέη του ενός εξισορροπούνταν μέσω κάποιου άλλου, για εκείνη δεν λειτουργούσε. Δεχόταν κά­

ποια κυρία για βοήθεια στο καθάρισμα τρεις ώρες την εβδομάδα, η οποία μπορούσε με τη σειρά της να παρακολουθεί ένα τρίωρο τμήμα γιόγκα που προσέφερε η πρώτη. Βασικά δίκαιο, όμως έλα που δεν μπορούν όλοι να καθαρίζουν. Παρόλο που -τ;ο καθάρισμα κατοικιών δεν είναι απαραίτητα μια δουλειά υψηλών απαιτήσεων, χρειάζεται ωστόσο να μάθει κανείς πώς να το κάνει. Τι νόημα έχει

τα τζάμια να είναι καθαρισμένα, αλλά να έχουν μείνει γραμμές

και να μην μπορείς να δεις έξω; Τι ωφελεί αν κάποιος για δουλειά μισής ώρας χρειάζεται τρεις; Στο τέλος το κατάλαβε και η αυτο­αποκαλούμενη καθαρίστρια και το παραδέχτηκε. Η γυναίκα, συ­

νεχίζοντας να έχει όλη την κούραση από την πολλή δουλειά, προσέλαβε κάποια που επί πληρωμή έκανε τα τζάμια ν' αστρά­φτουν κι έτσι τελείωσε για τη συγκεκριμένη η όλη της εμπειρία στο "δούναι και λαβείν".

Υπήρξαν πολλά τέτοια παραδείγματα. Φυσικά το ζήτημα συ­ζητιόταν στις συναντήσεις μας. Επανειλημμένα εκφραζόταν η πα­ράκληση να μην προσφέρονται υπηρεσίες που δεν μπορούν να εκτελεστούν. ΑΛλά από πού ν' aρχίσεις με την παροχή μιας υπη­

ρεσίας; Πόσο γρήγορος έπρεπε να είναι κανείς; Σε σχέση μ' αυτό, τι γίνεται με τους ανθρώπους με αναπηρία, οι οποίοι έχουν εντε­

λώς διαφορετικούς ρυθμούς; Περάσαμε στο σημείο στις πρώτες συζητήσεις να τονίζουμε

ότι κανείς σε μας δεν θα έπρεπε να αποδείξει τις ικανότητές του. Εδώ τα πράγματα δεν ήταν όπως στην ελεύθερη αγορά. Το

κέντρο βάρους έπεφτε στη βοήθεια του ενός προς τον πλησίον του, όχι στην ύψιστη απόδοση. Πράγματι, πολλοί συμμετέχοντες

ενδιαφέρονταν πρωτίστως για την επαφή με άλλους και σ' αυτό το "δούναι και λαβείν" είχε απόλυτη επιτυχία. Κάναμε κάτι για

την καταπολέμηση της απομόνωσης και της μοναξιάς και για τη

- 70-

βελτίωση των κοινωνικών δομών. ΑΛλά για τα πράγματα που

είχαν να κάνουν με ικανότητες και επιδεξιότητα, χρειαζόμασταν ανεκτικότητα και υπομονή. Το πρόβλημα ήταν ότι φυσικά είχαμε

προσδοκίες. τ ο μοντέλο μας έπρεπε με τον έναν ή τον άλλο τρόπο

να λειτουργήσει. Οι υπηρεσίες, όπως κι αν τις ορίζαμε, έπρεπε να εκτελούνται.

Και άλλες παρόμοιες ομάδες γνώριζαν αυτή την προβλημα­τική. Κάποιος από μια ομάδα σε άλλη πόλη μου διηγήθηκε πώς

συνεργάστηκαν δύο από τους εκεί συμμετέχοντες σε μία ανακαί­

νιση. Ο ένας ήταν ελαιοχρωματιστής και μπορούσε να βάφει

πέντε κουφώματα στο χρόνο που ο άλλος κατάφερνε ένα. Τ α ερω­

τήματα ήταν παντού τα ίδια: πώς μπορούσαν να συμψηφιστούν

τέτοιες διαφορές στην απόδοση; Δεν ήταν άδικος ο υπολογισμός

με τις ώρες δουλειάς;

Πολλά μέλη εγκατέλειψαν το σύλλογο επειδή αυτά τα προ­

βλήματα δεν μπορούσαν να έχουν μια οριστική και ικανοποιητική

γι' αυτούς λύση. Η αρχή της ανταλλαγής ωρών δουλειάς τούς

φαινόταν, έχοντας συνηθίσει σε εντελώς άλλα κριτήρια από την

κανονική επαγγελματική ζωή, απολύτως ανάρμοστη. Ένας ψυ­

χοθεραπευτής, για παράδειγμα, ο οποίος στην "πραγματική ζωή"

μπορούσε να βγάλει σε μια ώρα εκατό μάρκα, παραπονιόταν για

τα πολλά dots που έπρεπε να πληρώσει για μια κούκλα που είχε φτιάξει μια άλλη συμμετέχουσα. Αυτά δεν βρίσκονται σε αναλο­γία, φώναζε. Το γεγονός ότι η κατασκευή της κούκλας απαιτούσε

πολλές ώρες δεν τον ενδιέφερε. Αγανακτισμένος, εγκατέλειψε το

σύλλογο. Στο μεταξύ υπήρχαν πολλές αποχωρήσεις, γεγονός που τελικά οφειλόταν στα πολλά αδιευκρίνιστα ζητήματα. Επιχει­

ρούσαμε κάτι εντελώς καινούριο και γι' αυτό απλά δεν υπήρχαν

ακόμη δοκιμασμένοι κανόνες. Αυτό ταλαιπώρησε πολλά μέλη και

μερικά απ' αυτά επέστρεψαν στη γνωστή δοκιμασμένη συνταγή,

όσο περιοριστική και δυσάρεστη κι αν ήταν αυτή. Τουλάχιστον

- 7 1 -

ήξερε κανείς με τι είχε να κάνει.

Επι'λυση των συyκpούσεωv

Στο "δούναι και λαβείν" είχα φτάσει στα όριά μου. Εξακολου­θούσα βέβαια να υποθέτω ότι τα περισσότερα μ~η λαχταρού­σαν, όπως κι εγώ, έναν καλύτερο κόσμο, μιct ωραιότερη

συναναστροφή και συνεργασία του ενός με τον άλλο. ΑΧλ.ά, δια­φορετικά απ' ό,τι στην αρχή, δεν εξέφραζα πια άμεσα τι με κινη­τοποιούσε. Παλιότερα έλεγα πάντα τι δεν με βόλευε, τι μου ήταν

αδιάφορο, ποιος έκανε τι, επειδή ο καθένας είχε ευθύνη απέναντι

στον άλλο και στόχος ήταν μια συνολική περαιτέρω ανάπτυξη της συνείδησης. Οι φίλες και οι φίλοι μου είχαν συνηθίσει τον άμεσο και μερικές φορές καθόλου διπλωματικό τρόπο μου και πάντα κα­

ταλήγαμε σε κάποια λύση. Στο "δούναι και λαβείν", όμως, τα

πράγματα ήταν διαφορετικά. Δεν κατάφερνα να αποβληθεί η αμοιβαία έλλειψη εμπιστοσύνης. Οι παρατηρήσεις μου λαμβά­νονταν όχι ως μια ευκαιρία για διαχείριση των συγκρούσεων,

αλλά ως επιθέσεις. Όλο και πιο συχνά γινόμουν αντικείμενο κρι­

τικής κι αυτό δεν μου άρεσε καθόλου.

Στο σύλλογό μας έλειπε το να ξεκαθαρίζουμε ανοιχτά τα

πράγματα. Αντ' αυτού υπόβοσκαν καταστάσεις για τις οποίες δεν δίνονταν οι απαραίτητες εξηγήσεις και δηλητηρίαζαν την ομάδα. Τα ενδιαφέροντα διέφεραν και συχνά με επέκριναν ότι ήθελα από

μια ομάδα που είχε σχηματιστεί για πρακτικούς λόγους να φτιάξω μια ομάδα aυτογνωσίας. Όμως αυτό δεν ίσχυε, απλά είχα προ­σπαθήσει ν' αναπτυχθεί αμοιβαία εμπιστοσύνη και μια πιο εντε­

ταμένη συνύπαρξη, να διαλυθούν οι παλιές δομές και να αντικατασταθούν με νέες. Το να περιοριζόμαστε στις ανταλλα­

γές για μένα ήταν απλά πολύ λίγο. Φυσικά προσαρμόστηκα στις γενικές επιθυμίες. Δεν ήθελα να

- 72-

~

1.1

•ι ~

αναγκάσω κανέναν για τίποτα. Ωστόσο ήθελα και να παραμείνω

πιστή σε μένα κι αυτό γινόταν όλο και πιο δύσκολο. Άρχισα να

γράφω μικρές ιστορίες, τις οποίες έδινα ή διάβαζα μερικές φορές

σε άλλους. Σε μια συνάντηση του συλλόγου, μάλιστα έπαιξα μια

απ' αυτές τις ιστορίες. Έβαλα μια καρέκλα στη μέση του χώρου,

κάθισα και άρχισα να παραπονιέμαι για το πόσο αργά κυλούσαν

όλα στο "δούναι και λαβείν", για το ότι δεν βλέπω φως στο τού­

νελ και τέτοια. Μετά σηκώθηκα και πλησίασα την καρέκλα από

τα δεξιά, παίζοντας το ρόλο ενός επικριτή της Σβέρμερ. Τώρα

διαπόμπευα την έλλειψη οργάνωσης της "διεύθυνσης του συλλό­

γου" και πρότεινα να γίνει ένας σωστός σχεδιασμός. Έπειτα με­

τακινήθηκα στην άλλη πλευρά της καρέκλας και μπήκα στο ρόλο

μιας άλλης συμμετέχουσας, η οποία μιλούσε με ενθουσιασμό για

το πόσο χαλαρά κι ελεύθερα είναι όλα εδώ, ένας υπέροχος σύλ­

λογος χωρίς κανόνες και συγκεκριμένες προδιαγραφές. Στο

τέλος κάθισα πάλι και σχολίασα και τις δύο θέσεις από τη δική

μου σκοπιά. Αυτή η μορφή αντιπαράθεσης άρεσε στους θεατές

και συζητήσαμε για αρκετή ώρα το θέμα.

Συνεχώς είχα ν' ακούω από τα πρώην μέλη ότι αποχώρησαν

επειδή η ανταλλαγή δεν γινόταν σωστά. Με εκνεύριζε αυτή η

γκρίνια. Οι περισσότεροι απογοητεύονταν πολύ εύκολα. Αντί να

θέσουν τις δυσκολίες προς συζήτηση, αποσύρονταν χωρίς κανένα

σχόλιο. Αντί να συμβάλουν ενεργά, να εργαστούν με υπομονή

στο νέο δίκτυο και να το θέσουν σε λειτουργία, τα παρατούσαν.

Σ' αυτόν το σύλλογο μου έλειπε η προθυμία να τολμήσουμε να

προβούμε σε μια νέα μορφή συναναστροφής και συνεργασίας,

ανεξάρτητα από μέτρα και σταθμά που παίζουν συνήθως βαρύ­

νοντα ρόλο. Ίσως η γιορτή να μας βοηθούσε.

- 73-

Οι rιοpτές του ''Sούvαι και λαβείν}}

Η πρώτη μας γιορτή έγινε στο συνοικιακό σπίτι όπου συνα­

ντιόμασταν τακτικά. Ήμασταν τυχεροί και μας δόθηκε η αίθουσα για το συγκεκριμένο Σαββατοκύριακο- τις περισσότερες φορές το κτίριο ήταν ήδη κλεισμένο από άλλους. ΑΧλά οι διαχειριστές συμπαθούσαν το σύλλογό μας κι έκαναν ό1τι μπορο~σαν για να μας βοηθήσουν. Ένας κοινωνικός λειτουργός ζωγράφισε μια δια­φημιστική πινακίδα1 την οποία κρέμασε λίγες μέρες πριν τη γιορτή πάνω από την πόρτα της εισόδου. Μας επιτράπηκε να

χρησιμοποιήσουμε την κουζίνα και μερικούς ακόμη μικρότερους βοηθητικούς χώρους. Εκτός αυτού1 ο θυρωρός θα μας βοηθούσε στη διακόσμηση1 στο στήσιμο και μετά στο ξεστήσιμο και το συμ­μάζεμα. Όλη αυτή η αφοσίωση και δοτικότητα με χαροποιούσε πολύ και στο συνοικιακό σπίτι ένιωθα ξαφνικά σαν στο σπίτι μου.

Το προηγούμενο βράδυ της γιορτής καθορίστηκαν τα μέρη του προγράμματος. Αποφασίσαμε να παρουσιάσουμε διαφορετι­κές προσφορές από τη λίστα του δούναι. Έτσι, για παράδειγμα, ο ειδικός στους υπολογιστές ήθελε να διαμορφώσει μια γωνιά με υπολογιστή και να εισάγει τους ενδιαφερόμενους συμμετέχοντες

στον κόσμο των Νέων Μέσων. Μια γυναίκα από την ομάδα είχε μόλις παρακολουθήσει ένα σεμινάριο για την προστασία του πε­

ριβάλλοντος και την επεξεργασία των απορριμμάτων και επιθυ­μούσε διακαώς να μεταδώσει τις νεοαποκτηθείσες γνώσεις της σε

όσους θα παρευρίσκονταν στη γιορτή. Και δύο άλλες συμμετέ­χουσες, που σύμφωνα με τη λίστα παρέδιδαν μαθήματα ζωγρα­φικής, θα πρόσφεραν ένα εντατικό μάθημα. Σ' έναν από τους μικρότερους χώρους θα προβάλλονταν δύο αφιερώματα στο

"δούναι και λαβείν" που είχαν παιχτεί πρόσφατα στην τηλεόραση . Σ' ένα άλλο δωμάτιο θα παρουσιάζαμε διάφορες εναλλακτικές με­θόδους θεραπείας: μασάζ ρεφλεξολογίας για τα πόδια1 αστρολο-

-74 -

γικές συμβουλές και θεραπεία με ανθο"ίάματα Bach. Οι λίγοι ερα­σιτέχνες συγγραφείς του συλλόγου ήθελαν να διαβάσουν τις

ιστορίες τους κι επίσης στο πρόγραμμα προβλεπόταν και τρα­

γούδι με συνοδεία κιθάρας. Μερικές γυναίκες που ασχολούνταν

με τα οικιακά είχαν υποσχεθεί να σερβίρουν καφέ και κέικ. Με

δυο λόγια, όλοι ήταν ενθουσιασμένοι και ανέμεναν με χαρά την

πρώτη μας γιορτή.

Όλα πήγαιναν περίφημα, είχαν ανοίξει το σπίτι για λογαρια­σμό μας, ο θυρωρός ήταν στη διάθεσή μας και όσοι θα πρόσφεραν

ή θα παρουσίαζαν κάτι διαμόρφωναν με ζήλο τους χώρους τους.

Τώρα το μόνο που έλειπε ήταν οι "λαμβάνοντες" . Δύο ώρες αρ­

γότερα δεν είχε φανεί ακόμη κανείς. Τελικά το πήραμε απόφαση

ότι παρευρίσκονταν σχεδόν αποκλειστικά "δότες". Οπότε η κα­

τάσταση στο "δούναι και λαβείν" είχε ως εξής: Όπως και παλιό­τερα, οι περισσότεροι δυσκολεύονταν να πάρουν.

Αξιοποιήσαμε τη μέρα της γιορτής για να συζητήσουμε. Στο τραπέζι έπεσε και το λεπτό ζήτημα της αποδοχής των προσφο­

ρών. Πράγματι διαπιστώθηκε ότι για τους περισσότερους ήταν

πολύ πιο εύκολο να δώσουν, παρά να δεχτούν να λάβουν κάτι. Αν

αποδέχονταν τις προσφορές, αισθάνονταν σαν ζητιάνοι και σχε­

δόν κανείς δεν μπορούσε να εκτιμήσει σωστά πότε επιτυγχανόν­

ταν η ισορροπία ανάμεσα στο δούναι και στο λαβείν. Πολλοί

μάζευαν τα dots τους και αφιέρωναν στο σύλλογο πολύ περισσό­τερο χρόνο από αυτόν που από την άλλη γλίτωναν μέσω της απο­

δοχής υπηρεσιών και προσφορών. Επειδή φανήκαμε όλοι τόσο

ειλικρινείς μεταξύ μας, θίχτηκε επιτέλους το τρωτό σημείο της

υπόθεσης: Στο δόσιμο, όπως aποκρυσταλλώθηκε στην πορεία

της συζήτησης, έπαιζε κάποιο ρόλο και το αίσθημα της δύναμης,

ενώ, αντίθετα, στο να παίρνεις διαφαινόταν κάτι σαν αδυναμία.

Αργότερα μιλήσαμε για την πραγματική φτώχεια, για τους

πολλούς aστέγους της πόλης, στους οποίους δεν δινόταν τίποτα.

- 75-

Ξαφνικά, συμφωνούσαν όλοι -και η απογοήτευσή μου για τη

μικρή συμμετοχή στη γιορτή έδωσε τη θέση της σ' ένα αίσθημα ενθουσιασμού- ότι επιτέλους, επιτέλους είχε δρομολογηθεί αυτό που τόσο πολύ είχα θελήσει: Ν α εμπιστευόμαστε, να είμαστε ανοι­

χτοί ο ένας απέναντι στον άλλο και πρόθυμοι να ~φεθούμε από κοινού σε πειράματα. •

Ήταν, στο σύνολό της, μια επιτυχημένη μέρα. Η γυναίκα με το

περιβαλλοντικό σεμινάριο μοιράστηκε τις γνώσεις της με τον

κόσμο, η κιθαρίστρια συνόδευσε τα τραγούδια μας, είδαμε τις ται­νίες και μιλήσαμε σχετικά. Αργότερα δύο συμμετέχουσες διάβα­σαν τα μικρά διηγήματά τους. Η μια από τις δύο μάλιστα συγκινήθηκε τόσο πολύ που δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει την ιστορία της. Ωστόσο κανείς δεν κορόιδεψε αυτή την" αδυναμία", το αντίθετο. Μια άλλη γυναίκα διάβασε την ιστορία ως το τέλος κι έπειτα μιλήσαμε για το περιεχόμενο με πολλή ευαισθησία.

Την επόμενη μέρα μου τηλεφώνησε η γυναίκα που είχε δια­κόψει την αφήγησή της. Κανονικά μια τέτοια περίσταση θα την είχε κάνει να αισθανθεί ντροπή, είπε, αλλά το προηγούμενο βράδυ δεν είχε νιώσει τίποτα τέτοιο. Αντ' αυτού είχε νιώσει ότι βρίσκε­ται σ' ένα ζεστό περιβάλλον με κατανόηση, εντελώς διαφορετικά απ' ό,τι σε άλλες ομάδες, δήλωσε. Εκεί πάντα ήταν μαζεμένη, πάντα έχοντας το νου της να μην εκθέσει σε μεγάλο βαθμό τον εαυτό της. Ευχαρίστησα από καρδιάς για την τόση ειλικρίνεια και εμπιστοσύνη. Η γιορτή μού είχε δώσει ελπίδα. Αν μπορού­σαμε να συνεχίσουμε να συναναστρεφόμαστε έτσι ο ένας τον άλλο, τότε θα ήταν όντως δυνατό να δημιουργήσουμε κάτι νέο, μια κοινότητα στην οποία όλοι γίνονται δεκτοί και αξίζουν το ίδιο. Ένα φωτορεπορτάζ για τη γιορτή στην εφημερίδα, ωστόσο, μου ψαλίδισε πάλι τη χαρά. Το όλο πράγμα βγήκε σαν να είχαμε μαζευτεί για πλέξιμο: κανένα ίχνος πολιτικής προέκτασης. Αυτό

έπρεπε στην επόμενη γιορτή μας να αλλάξει!

- 76-

Μερικούς μήνες αργότερα διαπραγματευτήκαμε εκ νέου για

το συνοικιακό σπίτι κι αυτή τη φορά οι διαχειριστές του κτιρίου

έθεσαν στη διάθεσή μας σχεδόν όλους τους χώρους. Στήθηκαν

και πάλι πάγκοι, υπήρχε καφές, κέικ, μπουφές με κρύα πιάτα,

ποτά. Κανείς δεν χρειαζόταν πορτοφόλι, ο καθένας μπορούσε να

σερβιριστεί αυτοβούλως. Υπήρχαν μάλιστα μερικά τραπέζια με

πράγματα που δεν χρησιμοποιούνταν πια, ένα είδος παζαριού, κι

από εδώ μπορούσε ο καθένας να πάρει δωρεάν ό,τι ήθελε.

Στη δεύτερη γιορτή εμφανίστηκαν περισσότεροι από εκατό

άνθρωποι, ανάμεσά τους και πολλοί περίεργοι, αρκετοί από τους

οποίους μπήκαν στο σύλλογό μας. Υπήρχε μια πολύχρωμη κινη­

τικότητα με έντονες συζητήσεις κι όλοι διασκέδαζαν. Ξένοι άν­

θρωποι έκλειναν ραντεβού για κοινές δραστηριότητες. Τρεις

γυναίκες κανόνισαν αυθόρμητα εκδρομή την Κυριακή: Η μια

ήθελε να διαθέσει το αυτοκίνητό της, η δεύτερη να προσφέρει το

καλάθι του πικνίκ κι η τρίτη να εντοπίσει την πιο ωραία διαδρομή.

Δύο μητέρες που μεγάλωναν μόνες τα παιδιά τους αποφάσισαν να

κάνουν συχνά" ανταλλαγή παιδιών" -μια φορά θα φύλαγε η μία

τα παιδιά, μια φορά η άλλη. Ήμασταν ενθουσιασμένοι. Έτσι μπο­

ρούσε πράγματι να λειτουργήσει όλο αυτό, έτσι μπορούσε να ανα­

πτυχθεί εμπιστοσύνη, διασκεδαστικά κι ωστόσο με αντοχή στο

χρόνο. Το συνεχίσαμε: Υπήρξαν κι άλλες γιορτές, οι οποίες μά­

λιστα έκλειναν το βράδυ με χορό.

Ένα σπίτι rια το ((δούναι και λαβείν"

Τώρα ήμασταν λοιπόν επιτέλους ένα είδος οικογένειας, και

μια οικογένεια χρειάζεται σπίτι. Υπήρχε ανάγκη για σταθερή

στέγη, είχαμε μιλήσει πολλές φορές για το συγκεκριμένο ζήτημα.

Μέχρι τώρα τα κουτσοκαταφέρναμε να λειτουργούμε ως εξής:

σταθερές ώρες τηλεφωνημάτων, η μηνιαία συνάντηση, οι γιορ-

- 77-

τές, αλλά το πραγματικό ζητούμενο δεν ήταν αυτό. Για να εξε­λιχθούμε περαιτέρω χρειαζόμασταν ένα σημείο συνάντησης στο

οποίο θα είχαμε πρόσβαση όποτε θέλαμε, σ' αυτό συμφωνούσαν

όλοι.

Μια μέρα με ρώτησε μια συμμετέχουσα αν θα είχαμε τη διά­θεση να μεταφερθούμε στο χώρο εργασίας της. ΥΠήρχε εκεί ένα

ευρύχωρο χολ, όπου θα μπορούσαμε να εγκατασταθούμε και να

υποδεχόμαστε νέα μέλη. Αν είχαμε διάθεση λέει! Το κτίριο βρι­σκόταν σε κεντρικό σημείο κι ένας σύλλογος είχε εκεί τους χώ­

ρους του, κατά τα άλλα εκεί συνεδρίαζαν φοιτητές από τη

γειτονική ανώτερη σχολή. Στο υπόγειο μάλιστα υπήρχε ένα άδειο διαμέρισμα, το οποίο όμως ήταν σε άθλια κατάσταση.

Αρχικά μας διατέθηκε μόνο το χολ με έναν πίνακα ανακοινώ­

σεων για το "δούναι και λαβείν". ΑΛλά σιγά σιγά αποκτήσαμε φ ι­

λικές σχέσεις με τους άλλους χρήστες του κτιρίου και σύντομα

οργανώναμε κοινές δράσεις. Για αρχή, ανακαινίσαμε το άδειο δια­μέρισμα και φτιάξαμε μαζί με τους φοιτητές και τον άλλο σύλ­λογο ένα ίντερνετ καφέ. Το "δούναι και λαβείν" πρόσφερε

εβδομαδιαία καφέ και κέικ, οι φοιτητές έβαλαν τους υπολογιστές. Η ομάδα ήταν πάλι ανάμεικτη. Στους συνταξιούχους, τις νοι­

κοκυρές και τις μητέρες που μεγάλωναν μόνες τα παιδιά τους, τα

μόνα μέλη δηλαδή του "δούναι και λαβείν" που είχαν χρόνο τα

απογεύματα, προστέθηκαν τώρα ένα σωρό φοιτητές. Η ομάδα

σχημάτιζε μια πολύχρωμη εικόνα που μου άρεσε πολύ. Πάντα μι­

λούσα άλλωστε για την άρση του καταστροφικού διαχωρισμού ανάμεσα στις γενιές. Δυστυχώς αυτή η γεμάτη εναλλαγές κίνηση

έληξε πάλι μετά από μισό χρόνο. Ο χειμώνας μας έδιωξε από τους μεγάλους, χωρίς θέρμανση, χώρους.

Όμως το διαμέρισμα είχε τουλάχιστον μια κουζίνα που λει­τουργούσε και μια φορά την εβδομάδα μαγειρεύαμε και τρώγαμε

όλοι μαζί. Καθένας έπρεπε να φέρει κάτι, η λίστα με τα υλικά κα-

-78-

θοριζόταν κάθε φορά εκ των προτέρων. Φυσικά οι συμμετέχο­ντες εναλλάσσονταν σ' αυτόν το γαστρονομικό κύκλο, αλλά ένας

"σκληρός πυρήνας" εμφανιζόταν τακτικά. Ανάμεσα σ' αυτούς

ήταν μερικοί άνεργοι νέοι, για τους οποίους αυτή η συνάντηση

γινόταν όλο και πιο σημαντική. Στο τέλος δεν μαγειρεύαμε πια

εβδομαδιαία, αλλά καθημερινά, πράγμα που έδινε ιδιαίτερη χαρά

σε κάποιες ηλικιωμένες κυρίες, μόνες στη ζωή, οι οποίες έρχονταν

συχνά και μπορούσαν εδώ να αποκτήσουν νέες συναναστροφές.

Παράλληλα με τα μαγειρέματα υπήρχε και μια ομάδα κρου­

στών, στην οποία συμμετείχαν μερικές μητέρες που μεγάλωναν

μόνες τα παιδιά τους. Μια απ' αυτές σύγκρινε την ομάδα όπου ο

καθένας μπορούσε να παίζει όπως ήθελε, αν και το αποτέλεσμα

έβγαινε αρμονικό, με την ιδανική για εκείνη κοινωνία. "Ακούει ο

ένας τον άλλο, καθένας έχει την ευκαιρία να αλλάξει το ρυθμό κι

όλα γίνονται εντελώς χαλαρά και χωρίς κανόνες". Εξέφρασε αυτό

ακριβώς που ένιωθα κι εγώ.

Μια φορά την εβδομάδα διαβάζαμε όλοι μαζί ένα βιβλίο και

στο τέλος το συζητούσαμε. Εκτός αυτού προσφέρονταν διαλογι­

σμοί και ταξίδια στη φαντασία. Μια γυναίκα μάς κούρευε τα μαλ­λιά, μια άλλη έγινε η "μοδίστρα μας κατ' οίκον". Την περίοδο της

συγκομιδής ήρθε σε κάποιον η ιδέα να πάει με μια ομάδα ατόμων

σε διάφορα περιβόλια και να ξαλαφρώσουν τους παραφορτωμέ­

νους καλλιεργητές από την υπερπληθώρα φρούτων. Μαζεύαμε

φρούτα, τα μοιράζαμε, βράζαμε και χαρίζαμε με το κιλό μαρμε­

λάδα, μια ωραία κίνηση που βρήκε μεγάλη κοινωνική αναγνώ­ριση. Φυσικά έμεναν αρκετά φρούτα για τις κοινές μας μέρες

μαγειρέματος.

Και παλιότερα γίνονταν πολλά στο θέμα της αξιοποίησης τρο­

φίμων. Δύο χρόνια μοίραζα στο κτίριο δίπλα από την ανώτατη

σχολή στοίβες ολόκληρες από ψωμί ολικής άλεσης που μας δώ­

ριζε ένας φούρναρης στην περιοχή. Κι έτσι ξεκίνησε το "Πανη-

-79-

yύρι της Ανταλλαγής", ένα παζάρι στο πνεύμα του "δούναι και λαβείν". Καθένας έφερνε πράγματα που δεν ήθελε πια και μπο­ρούσε να πάρει σε αντάλλαγμα ό,τι του άρεσε. Ήμουν και πάλι στο στοιχείο μου: ανταλλαγή και μοίρασμα, δούναι και λαβείν, μια έντονη διάδραση.

Παρ' όλα αυτά, όταν μας ζητήθηκε, δεν μου ήταν ι,διαίτερα δύ­σκολο ν' αφήσω το σπίτι. Εδώ και λίγο καιρό ένιωθα πάλι μια ανη­συχία. Αυτό που συνέβαινε εδώ ήταν μια χαρά, αλλά ήταν και συνέχιζε να μου φαίνεται πολύ λίγο. Στο μεταξύ, υπήρχαν μεν με­ρικές εκατοντάδες ονόματα στη λίστα του "δούναι και λαβείν", αλλά τα πραγματικά ενεργά μέλη ήταν λίγα. Για τους περισσό­τερους το δίκτυο ανταλλαγών δεν ήταν ένα πείραμα ικανό για πε­

ραιτέρω εξέλιξη και ανάπτυξη, αλλά ένας κανονικός σύλλογος στον οποίο εντασσόταν κανείς παράλληλα με όλα τ' άλλα στη ζωή του. Για κάτι έξω απ' αυτά δεν μπορούσες να πεις και πολλά -με αυτούς τους ανθρώπους δεν μπορούσα να αλλάξω την κοινωνία. Έπρεπε πάλι να συμβεί κάτι.

- 80-

_ ______ 3ο Κεφάλαιο

τ ο πείραμα συνεχίζεται

Η ζωή μου χωpίς χρήματα

Ήμουν εξοργισμένη. Γι' άλλη μια φορά έπρεπε να ακούσω από ένα απογοητευμένο μέλος ότι η ανταλλαγή με ξένους απλά δεν

ήταν εφικτή. Οι άνθρωποι που γράφονταν στη λίστα του δούναι

δεν ενδιαφέρονταν πραγματικά γι' αυτό που πρόσφεραν και οι

περισσότερες κινήσεις ήταν aποτυχημένες.

Τι μπορούσα άραγε να κάνω για να τους μεταδώσω ότι ήταν

και παραήταν εφικτό να προσεγγίσεις ξένους, να aνταλλάξεις και

να μοιραστείς μαζί τους, να διασκεδάσετε και στο τέλος να τους

κάνεις φίλους σου; Ποια ήταν η συνταγή της επιτυχίας του διά­

σημου παιδαγωγού; Πρέπει κανείς να βιώσει τις ιδέες του, να τις

βγάλει από το κεφάλι του και να τις εφαρμόσει στην πράξη! Πώς

θα ήταν, αναρωτήθηκα, αν βίωνα την ιδέα μου στο εκατό τοις

εκατό και παραιτούμουν εντελώς από τα χρήματα; Αν δηλαδή

αποτελούσα ένα παράδειγμα, το οποίο ίσως, μακάρι, να ενθάρ­

ρυνε και μερικούς άλλους; Βλακείες, σκέφτηκα aποθαρρυμένα.

Πώς να γίνει αυτό; Σε μια κοινωνία όπου ούτε η χρήση της τουα­

λέτας δεν είναι δωρεάν. Το καλύτερο που είχα να κάνω ήταν να

το βγάλω πάραυτα απ' το μυαλό μου.

Αλλά το ζιζάνιο είχε ήδη μπει και δεν με άφηνε σε ησυχία.

Όταν μια φίλη, που ήθελε να κάνει διακοπές, μου ζήτησε να πο-

- 81 -

τίζω τα λουλούδια της κατά το διάστημα της απουσίας της1 μπήκα πάλι σε σκέψεις. Πώς θα ήταν άραγε να άφηνα το μέρος όπου

έμενα και να ζούσα μόνο σε διαμερίσματα άλλων κατά τη διάρ­κεια των ταξιδιών τους; Δεν θα έπρεπε πια να πληρώνω νοίκι και

οι χώροι των κατοικιών θα aξιοποιούνταν με συνετό τρόπο.

Μμμμ. Η φίλη μου μου είχε προτείνει έτσι κι αλλιως να χρησιμο­ποιώ το σπίτι της1 όσο καιρό θα έλειπε. Μετά το πότισμα των λου­λουδιών κάθισα στο σαλόνι της. Ωραία ήταν εδώ! Κάθισα για λίγο απόλυτα χαλαρωμένη. Αλλά ξαφνικά έγινα νευρική1 σηκώ­θηκα πάνω1 μάζεψα τα πράγματά μου και γύρισα σπίτι. Στο σπίτι μου. Με τίποτα! 1 σκέφτηκα. Ξέχνα το! Αφού το ξέρεις1 ο καθέ­νας χρειάζεται μια γωνιά για τον εαυτό του!

Λίγο καιρό μετά ήρθε σε επικοινωνία μαζί μου μια γυναίκα

από το "δούναι και λαβείν" και μου ζήτησε να της προσέχω το σκύλο για τρεις μέρες. Ο Στρούπι έπρεπε να βγαίνει βόλτα πρωί και βράδυ1 κατά τη διάρκεια της μέρας μπορούσε να κάθεται μόνος του1 αλλά τα βράδια χρειαζόταν να είναι κάποιος τριγύρω. Εξήγησα ότι σε διαμερίσματα άλλων με έπιανε πάντα ανησυχία

και η πελάτισσά μου πρότεινε μια αποφόρτιση του χώρου με στι­

κάκια φασκόμηλου. Τόνισε το πόσο σημαντικό είναι να aπελευ­θερώνεις την ατμόσφαιρα από ξένες ενέργειες και ότι μετά τη διαδικασία με το φασκόμηλο θα ένιωθα άνετα παντού. Ακολού­θησα τη συμβουλή της1 στο κάτω κάτω στο δικό της διαμέρισμα το δοκίμασα1 κράτησα το αρωματικό στικ σε όλες τις γωνίες του σπιτιού και γέμισα τους χώρους σιγά σιγά με τις δικές μου ενέρ­

γειες. Οι τρεις μέρες πέρασαν όμορφα1 η συνηθισμένη νοσταλ­γία για το σπίτι μου δεν εμφανίστηκε και ο Στρούπι έγινε ένα

καλό φιλαράκι.

Σιγά σιγά άρχισα να διαδίδω στο σύλλογο ότι η Χάιντεμαρί

Σβέρμερ ήταν πάντα πρόθυμη να πηγαίνει σε σπίτια που λείπουν οι ιδιοκτήτες ή ένοικοι και να κλείνει τα παντζούρια1 να ποτίζει τα

- 82-

λουλούδια1 να ταΊζει τα πουλιά ή και για συγκεκριμένο διάστημα να μετακομίζει εκεί. Σταδιακά ανέλαβα το ρόλο της φύλαξης σπι­

τιών και στο μεταξύ είχα μάθει τι να κάνω για να νιώθω άνετα και οικεία παντού. Η ιδέα τού να υπάρχω χωρίς δικό μου τόπο δια­

μονής ξαφνικά δεν μου φαινόταν πια και τόσο εκκεντρική. Αλλά

η αποδέσμευση από το ενοίκιο θα ήταν μόνο το πρώτο βήμα για

μια ζωή χωρίς χρήματα. Το άλλο μηνιαίο ζήτημα ήταν η ασφαλι­

στική εισφορά για ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Κι αυτή πραγ­

ματικά δεν μπορούσα να την κόψω τώρα. Καθένας χρειάζεται

αυτή την ασφάλιση. Ή μήπως όχι;

Ο οδοντίατρος έπαιζε εδώ και χρόνια πρωταγωνιστικό ρόλο

στη ζωή μου. Απ' όταν είχα μετακομίσει στο Ντόρτμουντ1 τα δό­ντια μου1 με τα οποία παλιότερα δεν είχα ποτέ πρόβλημα1 με είχαν τρελάνει. Συνεχώς ακολουθούσα αγωγή και δεν μπορούσα να το

εξηγήσω. Τι προσπαθούσα με νύχια και με δόντια και δεν το κα­

τάφερνα;

Αλλά μια μέρα άκουσα το πολυπόθητο: "Όλα εντάξει. Ελάτε

πάλι σε ένα εξάμηνο". Έξι μήνες μετά1 συνέχιζαν να είναι όλα εντάξει και στο επόμενο ραντεβού επίσης. Απίστευτο1 σκέφτηκα και έπαιξα σοβαρά με την ιδέα να διαγραφώ από το ασφαλιστικό

μου ταμείο. Εκτός του οδοντιάτρου1 εδώ και χρόνια δεν είχα χρη­σιμοποιήσει κανένα φαρμακευτικό βοήθημα. Πέραν αυτού είχα

μια φίλη γιατρό και σε περίπτωση ανάγκης θα ήταν πάντα εκεί για

μένα. Στο μεταξύ1 εσωτερικά είχα προχωρήσει ένα βήμα πιο πέρα και δεν αναρωτιόμουν πια αν μπορούσα να ζήσω χωρίς ιατρο­

φαρμακευτική ασφάλιση1 αλλά αν επιτρεπόταν να το κάνω. Τι ίσχυε σύμφωνα με τη νομοθεσία; Η ασφάλιση ήταν υποχρεωτική;

Αλλά ήμουν από καιρό έτοιμη να εφαρμόσω την ιδέα μου στην

πράξη1 κι όταν μια γυναίκα που θα έλειπε για δύο μήνες στην Αμε­ρική1 μου ζήτησε να της προσέχω το σπίτι για το διάστημα αυτό1 απέβαλα όλους μου τους ενδοιασμούς. Το πείραμα μπορούσε να

- 83-

ξεκινήσει. Ήθελα να ζήσω τουλάχιστον ένα χρόνο χωρίς ιδιοκτη­

σία και χωρίς χρήματα.

Αποχαιρετισμό ς της ιδιοκτησίας

Είχα ήδη κάνει αρκετές μετακομίσεις. Ήξερα ~πομένως τον κόπο της υπόθεσης και είχα ήδη αποχωριστεί σε παλιότερες με­

τακομίσεις, κομμάτι κομμάτι, πράγματα που είχα στην κατοχή

μου. Οι εκατοντάδες βιβλίων μου είχαν περάσει προ πολλού σε άλλα χέρια, είχα πλέον μόνο μερικά δείγματα -μου είχε γίνει συ­

νήθεια να δίνω αμέσως σε άλλους τα βιβλία που διάβαζα. Με τα ρούχα έκανα το εξής: για κάθε νέο μου απόκτημα ξεφορτωνόμουν ένα παλιό. Συνεπώς δεν είχα πραγματικά πολλά πράγματα πια στην κατοχή μου, ωστόσο έπρεπε να σκεφτώ καλά τι θα γινόταν με

τα πράγματα. Κυρίως η ογκώδης πολυθρόνα στο σαλόνι ήταν με­

γάλος μπελάς . .ΑΛλά αφού την παρ ατή ρ η σα για λίγο αφ η ρ η μένα, άκουσα β ή ματ α στη σκάλα. Ο νεαρός γείτονας ερχόταν μόλις από τη δουλειά, τον έπιασα και τον ρώτησα αν ήθελε την πολυθρόνα. Πολύ ευχαριστημένος, κουβάλησε τον ογκόλιθο στο σπίτι του κι

εγώ είχα μια έγνοια λιγότερη.

Το κρεβάτι το πήρε η κυρία του από κάτω ορόφου, το κομοδίνο

ένας άλλος γείτονας, το τραπέζι και οι καρέκλες πήγαν σε μια φίλη, σε μια άλλη άφησα το καινούριο ακόμη χαλί. Σε μια γυναίκα που

μου διέθεσε το συνήθως ακατοίκητο σπίτι της σαν μεταβατική λύση, σε περίπτωση που δεν θα έβρισκα κανένα σπίτι να φυλάξω, χάρισα το γραφείο μου σε στιλ αρ νουβό και έτσι πλήρωσα, τρό­

πος του λέγειν, το ενοίκιο εκ των προτέρων.

Σιγά σιγά δελέασα σχεδόν και τους δέκα γείτονες της μέλλου­

σας πρώην κατοικίας μου να περάσουν το κατώφλι μου. Είχαν το

ελεύθερο να διαλέξουν ό,τι θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν

και ρωτούσαν συνεχώς έκπληκτοι, αν πραγματικά δεν ήθελα χρή-

- 84-

ματ α. τ ο παλιό ψυγείο, το οποίο βασικά θα έπρεπε να ξεφορτωθώ,

το έβγαλα αρχικά στο διάδρομο. Έμεινε εκεί μόνο μια μέρα, μετά

το ανακάλυψε ένας τεχνίτης, στον οποίο το έδωσα πολύ ευχαρί­

στως. Με το περιεχόμενο του τελευταίου κιβωτίου με βιβλία χά­

ρηκε πολύ μια νεαρή πρωτοετής φοιτήτρια από το κτίριο κι επίσης

τα φωτιστικά μου, οι πίνακες, τα φυτά, τα βινύλια, τα CD, τα πο­τήρια και άλλα είδη πολυτελείας άλλαξαν γρήγορα και ομαλά ιδιο­

κτήτη. Για μένα ήταν μεγάλη χαρά να μπορώ να χαρίσω σε άλλους

ανθρώπους κάτι που θα μπορούσε να τους φανεί χρήσιμο.

Στο τέλος έμεινε μόνο η ντουλάπα μου που ήταν σχεδόν και­

νούρια. Μια φίλη προσφέρθηκε να τη βάλει σπίτι της μέχρι να θε­

λήσω ίσως κάποια στιγμή ξανά να έχω κάτι στην κατοχή μου.

Δίσταζα αρκετά, αλλά τελικά κράτησα την ντουλάπα. Μπορούσα

να φυλάξω εκεί τα λίγα πράγματα που δεν ήθελα να πετάξω ή να δώσω: προσωπικά έγγραφα, δικά μου κείμενα, δύο άλμπουμ με

φωτογραφίες, μερικά ζεστά χειμωνιάτικα. Ενώ ακόμη σκεφτόμουν

πώς θα μεταφερόταν το βαρύ έπιπλο, χτύπησε το τηλέφωνο. Μια

γνωστή ρωτούσε αν θα μπορούσε να κάνει κάποια διαδρομή με το

αυτοκίνητο για μένα και φυσικά δέχτηκα μετά χαράς την προ­

σφορά-έκπληξη. Έτσι η τελευταία μου ιδιοκτησία μετακόμισε aξιο­πρεπώς.

Αυτή η ντουλάπα έγινε στα χρόνια που πέρασαν από τότε πολύ

σημαντική για μένα. Ενσαρκώνει κάτι σαν πατρίδα για μένα ή το

σπίτι μου. Κάθε φορά που την επισκέπτομαι, συναντώ την οικο­

γένεια που τη δέχτηκε. Καμιά φορά διανυκτερεύω εκεί και νιώθω

κάθε φορά όμορφα. Στην πραγματικότητα θα ήθελα να παραι­

τηθώ από αυτό το τελευταίο κομμάτι ιδιοκτησίας, αλλά ως τώρα

δεν τα έχω καταφέρει. Είναι όπως ένας μαραθώνιος: Η πρώτη

απόσταση γίνεται εύκολα και στα τελευταία μέτρα δυσκολεύεσαι

να τερματίσεις. Ξέρω πολύ καλά ότι αυτή την ντουλάπα βασικά

δεν τη χρειάζομαι πια . .ΑΛλά κάτι μέσα μου αντιστέκεται στο να

- 85-

την aποχωριστώ οριστικά.

Αντίθετα, μου ήταν τόσο εύκολο να χαρίσω τα άλλα πράγματα.

Με κάθε κομμάτι που έφευγε από μένα πανηγύριζα μέσα μου:

Έφυγε άΛλο ένα βάρος από πάνω μου! Ακόμη και μετά τη διάλυση

του νοικοκυριού, δεν ένιωσα την αναμενόμενη θλίψη. Αντ' αυτού

αισθανόμουν πιο πλούσια από ποτέ. Είχα αποκτήdει ένα μεγάλο θησαυρό: Μια ελευθερία που μέχρι τότε γνώριζα μόνο από τα διά­

φορα ταξίδια μου.

Χωpίς ιατpοφαpμακευτική ασφάλιση

ΠοΛλές χώρες μάς ζηλεύουν για το σύστημα της ιατροφαρμα­

κευτικής μας ασφάλισης. Κι εγώ ξέρω να εκτιμήσω την αξία της γε­νικής ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης. Από την άΛλη, είμαι της γνώμης ότι οι άνθρωποι σε τούτη τη χώρα, ακριβώς επειδή καθέ­

νας μπορεί να πάει στο γιατρό οποιαδήποτε στιγμή, υπόκεινται σε

μοιραία εξάρτηση από τη συμβατική ιατρική. Διάχυτες γνώσεις

για τις ιαματικές ιδιότητες των φυτών, για υγιεινή διατροφή ή εναΛλακτικές μεθόδους έρχονται μεν πάλι στο φως σε σεμινάρια,

στην καθημερινότητα όμως δεν εφαρμόζονται σχεδόν καθόλου. Αντ' αυτού σύσσωμο το έθνος προσκυνά τους θεούς με τις λευκές

ποδιές- κι εγώ δεν αποτελώ εξαίρεση. Το αντίθετο, στην παιδική

μου ηλικία ήμουν συνεχώς άρρωστη. Όταν πονούσα, λιποθυμούσα τακτικά, προφανώς επειδή ένιωθα τόσο aνήμπορη και αδύναμη.

Μου ήταν πάντα πολύ δυσάρεστο, αΛλά δεν υπήρχε καμία λύση.

Οι γιατροί δεν μπορούσαν να εξηγήσουν τη συμπεριφορά μου.

Καθώς μεγάλωνα ανακάλυψα μόνη μου ότι οι λιποθυμίες είχαν

να κάνουν με το φόβο. Το να μου λείπει ο θυμός2 σήμαινε ότι δεν

2. Με την πλατωνική σημασία της λέξη ς, το μέpος δηλαδή της ψυχής που αποτελεί κι­

νητήρια δύναμη rια ευrενή αισθήματα όπως το θάppος. Σ.τ.Μ.

- 86-

ήθελα να έχω ευθύνες. Φοβόμουν να καθορίσω η ίδια τη συμπε­

ριφορά μου και να με θέσω προ των αδυναμιών μου. Όταν κά­

ποτε δεν μπορούσα πια να το aπωθώ, αΛλά ούτε και να το αΛλάξω

ακόμη, αποφάσισα να ζήσω με το φόβο μου, να τον εντάξω στην

ύπαρξή μου. Πριν από σχεδόν είκοσι χρόνια έπρεπε να αφαιρέσω σε εξω­

τερικό ιατρείο ένα σημάδι γέννας. Φυσικά είχα πανικοβληθεί με

την εγχείρηση, ήδη στο δρόμο για το ιατρείο είχα λουστεί στον

ιδρώτα και ήξερα πολύ καλά ότι πάλι θα έπεφτα κάτω. Εκείνη την εποχή εκπαιδευόμουν στη θεραπεία Gestalt και τώρα μου φάνηκε

ότι είχε έρθει η σωστή στιγμή να εφαρμόσω στην πράξη όσα είχα μάθει. Αντί να συνεχίσω να πολεμώ ενάντια στον τρόμο μου, τον

άφησα να έρθει σε μένα με τη μορφή ζωντανού ανθρώπου και άρ­

χισα να μιλώ μαζί του, φυσικά από μέσα μου: "Χαίρεται, φόβε.

Μπορείς να με συνοδέψεις τώρα. Θα χαίρεις της προσοχής και

της αποδοχής μου". Αυτές οι σκέψεις πραγματικά με ηρέμησαν.

Μπορούσα πάλι να αναπνεύσω και το αίσθημα της αδυναμίας

εξαφανίστηκε.

Στους χώρους του ιατρείου το παιχνίδι συνεχίστηκε. Ζήτησα

από το φόβο μου να βολευτεί, να τα παρατηρήσει όλα με ακρί­

βεια και να επιτρέψει να πάνε όλα καλά. Ήταν απίστευτο, κατά τη

διαδικασία δεν ένιωσα άσχημα. Ούτε καν η αναισθητική ένεση

δεν με πείραξε. Όλη η διαδικασία διεκπεραιώθηκε άψογα και στο

τέλος ήθελα να ευχαριστήσω από καρδιάς το φόβο μου. ΑΛλά είχε

εξαφανιστεί προ ποΛλού!

Έπειτα από αυτό είχα συχνά την ευκαιρία να έρθω σε επαφή με

τον τρόμο μου και μέσω αυτού να ελέγξω καλύτερα επικίνδυνες

καταστάσεις. Και τον πόνο από τότε τον μεταχειρίζομαι σαν να

ήταν καλεσμένος, aπρόσκλητος βέβαια, αΛλά παρ' όλα αυτά κα­

λεσμένος που τον προσέχω, τον καλοδέχομαι και ο οποίος τις πε­

ρ ισσότερες φορές το βάζει μόνος του στα πόδια. Τηρώ και μια

- 87-

δεύτερη δυνατότητα στη διαχείριση του πόνου. Απενεργοποιώ

συνειδητά τη σωματική μου αντίληψη και aποτραβιέμαι για λίγη

ώρα στο διαλογισμό.

Αυτή τη μέθοδο την εφάρμοσα για πρώτη φορά στον οδοντί­

ατρο. Χάριν ευγένειας, ρώτησε αν ήθελα αναισθητική ένεση.

Εξοργίστηκα εντελώς με την ερώτηση, μια aγω-yi) .χωρίς ένεση ήταν, για κάποιον τόσο υπερευαίσθητο όπως εγώ, αδιανόητη.

Μήπως του φαινόμουν για οσιομάρτυρας; Προτού ο οδοντία­

τρος αρχίσει να χώνει εργαλεία στο στόμα μου, τον φώναξαν για

επείγον περιστατικό στο τηλέφωνο. Δεν πρόλαβε να φύγει κι

ακούστηκε η εσωτερική φωνή μου να μου υποδεικνύει σε αποφα­

σιστικό τόνο ότι τώρα επιτέλους είχε έρθει η ώρα να υπομείνω τη

λίγη ώρα του τροχού χωρίς αναισθησία. Η φωνή αγνοούσε τη δι­

καιολογημένη αγανάκτησή μου γι' αυτό το αίτημα και τόνισε ότι

κανείς θα μπορο~σε να εξελιχθεί μέσα από τον πόνο του και επέ­

μενε ότι δεν έπρεπε να αφήσω να περάσει αυτή η φοβερή ευκαι­

ρία να εξελιχθώ. Στο τέλος συνθηκολόγησα και προετοιμάστηκα

για το πείραμα. Ο οδοντίατρος εμφανίστηκε πάλι, ζήτησε συ­

γνώμη για τη διακοπή και έβγαλε την ένεση. Του εξήγησα ότι άλλαξα γνώμη και, σαστισμένος με την ηρωική απόφασή μου,

υποσχέθηκε ότι θα σταματούσε αμέσως αν δεν θα μπορούσα να

aντέξω άλλο τον πόνο. Θα αρκούσε να σηκώσω το χέρι μου.

Η άνετη οδοντιατρική καρέκλα σε προδιέθετε για ένα ονει­

ρικό ταξίδι. Μπροστά στα μάτια μου εμφανίστηκε νοητά μια aχα­

νής απεραντοσύνη, στην οποία βυθίστηκα πρόθυμα. Εδώ ένιωθα

ασφαλής και προστατευμένη. Εδώ επικρατούσε χαλαρότητα και

εμπιστοσύνη. Σ' αυτόν τον κόσμο, τον οποίο γνώριζα από το δια­

λογισμό, δεν υπήρχαν ενοχλήσεις και πόνος. Όλα ήταν συνδεδε­

μένα με όλα, κάθε είδους ατομικότητα διαλυόταν. "Γενηθήτω το

θέλημά σου" ήταν τα λόγια που δημιουργούσαν τη σύνδεση με

την πηγή. Όταν ο οδοντίατρος με αποχαιρέτησε, δεν μπορούσα

- 88-

να πιστέψω ότι είχε τελειώσει. Δεν είχα νιώσει τίποτα, ένα αλη­

θινό θαύμα.

Με την αποποίηση της ιατροφαρμακευτικής ασφάλισης δεν

υπήρξαν προβλήματα. Πήγα με λυμένα γόνατα στην υπηρεσία του ταμείου μου, έτοιμη να αγωνιστώ για το δικαίωμά μου να

aποποιηθώ την ασφάλιση. Έκπληκτη διαπίστωσα ότι μου επι­

τρεπόταν να διαγραφώ έτσι απλά. Πήρα τα χαρτιά μου και τέλος!

Όταν βγήκα από το κτίριο, ένιωθα πιο ελεύθερη από ποτέ.

Το πρώτο "ξένο" σπιτικό

Μέχρι τώρα είχαν πάει όλα κατ' ευχήν. ΑΛλά τι θα ακολου­

θούσε; Θα έπεφτε η διάθεσή μου, όπως είχαν προφητεύσει οι

φίλοι και γνωστοί μου; Μήπως είχα βιαστεί να πάρω αποφάσεις;

Μήπως απλά με κατηγορούσα για κάτι και βαθιά μέσ' στην καρ­

διά μου ήμουν δυστυχισμένη; Όμως δεν ένιωθα να μετανιώνω, να

λυπάμαι, μόνο μεγάλη ανακούφιση και εσωτερική ηρεμία. Το νέο

μου σπίτι μου άρεσε. Ένα τεράστιο μπαλκόνι με πολλά λουλού­

δια, τα οποία φρόντιζα με επιμέλεια, σε προδιέθετε για μεσημε­

ριανή σιέστα. Ο μαγιάτικος ήλιος έλαμπε και εδώ, στο δέκατο

όροφο, μπορούσα ανενόχλητα από τους γείτονες να βολευτώ και

να είμαι άνετα. ΑΛλά πήρε λίγη ώρα ακόμη μέχρι να νιώσω πραγ­

ματικά σαν στο σπίτι μου.

Πρώτα πρώτα γέμισα όλους τους χώρους με το άρωμα του φα­

σκόμηλου, για να καθαρίσω την ατμόσφαιρα. Κάθε βράδυ

άκουγα μουσική, κάτι που πάντα με χαλάρωνε και ανάμεσα στα

CD βρήκα μερικούς παλιούς γνώριμους από τα πρώην υπάρ­χοντά μου. Στα ράφια βρήκα βιβλία που με ενδιέφεραν. Μπο­

ρούσα να aπασχοληθώ και η επίφοβη αίσθηση του κενού δεν

εμφανίστηκε. Είχα περάσει το βάπτισμα του πυρός ως ακτήμων.

Η δεύτερη προσωρινή μου στέγη ήταν ένα σπιτάκι στην ύπαι-

- 89-

θρο. Πολύ σπάνια άκουγε ή έβλεπε κανείς αυτοκίνητο, αντί για

κάτι τέτοιο υπήρχε ένας μεγάλος κήπος. Εκεί με υποδέχτηκαν οι

aνθισμένες, aρωματικές σάλπιyγες των αyγέλων. Απολάμβανα

τα μεγαλόπρεπα άνθη και το διαρκές θρόισμα των δέντρων, το

πρωινό τιτίβισμα και κελάηδημα των πουλιών. Κι εδώ ανακάλυψα

ενδιαφέροντα βιβλία και άκουσα μουσική που ως τdψα δεν γνώ­ριζα. Ένιωθα πλήρης και ασφαλής, μερικές φορές μάλιστα μου

έρχονταν κλάματα από τη συγκίνηση. Διαισθανόμουν πως το

όνειρο της ζωής μου γινόταν πραγματικότητα: Να είσαι σπίτι

σου αλλά ωστόσο σε κίνηση.

Σιγά σιγά συνήθισα το νέο είναι μου. Όλη την ημέρα δούλευα

στο "δούναι και λαβείν", τα βράδια αντί να πάω στο δικό μου σπίτι

πήγαινα σ' ένα ξένο που όμως δεν μου φαινόταν ξένο. Δεν μου

άρεσαν το ίδιο όλες οι κατοικίες που με φιλοξενούσαν. Μερικά

σπίτια μού ήταν δυσάρεστα γιατί ήταν παραγεμισμένα με περιττά

πράγματα. Έτσι όμως aπολάμβανα περισσότερο το κάθε επόμενο

σπίτι.

Μερικές φορές μου προσφερόταν μάλιστα πραγματική πολυ­

τέλεια, μια σάουνα ή ένα τεράστιο μπάνιο. Η εναλλαγή μού άρεσε

και είχα πάντα στο μυαλό μου αυτό το τραγούδι του Χάνες

Βάντερ: Σήμερα εδώ, αύριο εκεί. Καμιά φορά, μάλιστα, το τρα­

γουδούσα δυνατά κι όταν υπήρχε κιθάρα, με συνόδευα στα τρα­

γούδια μου. Όλο και πιο συχνά ένιωθα τόσο ελεύθερη και

ξέγνοιαστη όπως παλιά στα ταξίδια μου, αν και, ειδικά στην αρχή,

υπήρχαν και πολλά προβλήματα, όπως για παράδειγμα ο εφο­

διασμός σε τρόφιμα και ρούχα.

τ ον άpτον εμού τον επιούσιον

Οι ιδιοκτήτες των διαμερισμάτων και σπιτιών που πρόσεχα

για αντάλλαγμα γέμιζαν τα ψυγεία και τους καταψύκτες τους.

-90-

ι ι

Μερικές φορές κάποιοι έκαναν παραyγελίες εβδομαδιαία για πα­

ράδοση λαχανικών κατ' οίκον, η οποία γινόταν δωρεάν από τους

αγρότες βιολογικών προ.ίόντων της περιοχής. Για μένα αυτό ήταν

μια ευχάριστη εξισορρόπηση: Δωρεάν στέγη και διατροφή σε αντάλλαγμα για τη φύλαξη, το πότισμα των λουλουδιών, το τάι­σμα των γατιών, το πότισμα του κήπου, τη βόλτα του σκύλου κτλ

Στην εφημερίδα ανακάλυψα ένα άρθρο για την ίδρυση ενός

πρακτορείου φύλαξης σπιτιών. Επιδεικνύοντας ένα αντίγραφο ποινικού μητρώου από την αστυνομία μπορούσε κανείς να συμ­

μετάσχει και να φυλάει ξένα σπίτια, έτσι όπως έκανα κι εγώ, με

τη διαφορά ότι το πρακτορείο χρέωνε εκατό μάρκα την ημέρα

για την υπηρεσία που πρόσφερε. Γι' αυτή την αμοιβή εξασφάλιζε ότι ο/η εκάστοτε φύλακας θα ανταποκρινόταν στην υποχρέωση

παρουσίας του στο χώρο για τουλάχιστον 21 ώρες την ημέρα. Υποχρέωση παρουσίας! Τρομερό. Κι εγώ μεν εκτελούσα κάποιες

υποχρεώσεις, αλλά είχα πάντα την αίσθηση ότι μπορώ να κινού­

μαι ελεύθερα και να πηγαινοέρχομαι όποτε θέλω.

Το άρθρο με βρήκε στη σωστή στιγμή, διότι στο μεταξύ αι­σθανόμουν ξεκάθαρα ότι με τη δραστηριότητά μου παίρνω πε­ρισσότερα απ' όσα δίνω. Όταν έμαθα για το πρακτορείο,

υπολόγιζα που και που τις υπηρεσίες που παρείχα σε χρήματα,

έτσι για πλάκα. Συχνά έφτανα περίπου το ποσό των 3.000 μάρ­κων μηνιαία- από τα οποία βέβαια σε μια "κανονική" περίπτωση

το μεγαλύτερο μέρος θα πήγαινε στο πρακτορείο.

Τους πρώτους τρεις μήνες της νέας μου υπόστασης ο εφοδια­

σμός τροφίμων λειτούργησε ομαλά. Τα ψυγεία ήταν γεμάτα και

υπήρχαν αρκετά φρέσκα λαχανικά και φρούτα. Πέραν αυτού, μου

επέτρεπα ένα μικρό χαρτζιλίκι των 100 μάρκων το μήνα, τα οποία είχα μαζέψει μόνη μου γι' αυτόν το σκοπό. Θεωρούσα πολύ ση­

μαντικό να είμαι ιδιαιτέρως προσεκτική με όλα για να μη χάσω

την ισορροπία σ' αυτή την ακροβασία μου.

- 9 1 -

Όταν για πρώτη φορά δεν είχα κανένα σπίτι να φυλάξω κι έπρεπε να πάω για το μεσοδιάστημα στο σπίτι που είχε προβλε­

φθεί για την περίπτωση αυτή (στο οποίο φυσικά δεν υπήρχε τί­ποτα φαγώσιμο ), ήρθα σε δύσκολη θέση. Το πείραμά μου, όπως ήταν διαμορφωμένο, δεν επέτρεπε να ζητήσω κάτι από άλλους.

Δεν σκόπευα σε καμία περίπτωση να γίνω θύμα των.φιλοδοξιών

μου, αλλά απαιτούσα από μένα λίγη πίστη στις αρχές μου. Ή θα

προέκυπτε κάτι ή δεν θα προέκυπτε τίποτα. Και μερικές φορές

δεν προέκυπτε τίποτα. Κι έτσι κάθισα εκεί, στο πρακτικό μετα­

βατικό κατάλυμά μου με το στομάχι μου να γουργουρίζει. Με τη

φαντασία μου οραματιζόμουν υπέροχα φαγητά: Σοταρισμένα λα­

χανικά, πατάτες, αβγά, σαλάτα και για επιδόρπιο πουτίγκα σο­

κολάτας με σαντιγί. Μου έτρεχαν τα σάλια. Αφού συνέθεσα στη

φαντασία μου μερικά μενού ακόμη, αφέθηκα στην πραγματικό­

τητα. Ήταν γεγονός ότι η φουρνάρισσα του "δούναι και λαβείν",

που με προμήθευε μια φορά την εβδομάδα με ψωμί, αυτή την

εποχή έκανε μια επανεκπαίδευση και δεν είχε χρόνο για ψήσιμο.

Άλλες πηγές προς το παρόν δεν είχα, επειδή δεν υπήρχε αυτόν

τον καιρό κάποιο σπίτι που θα μπορούσα να φυλάξω. Έπρεπε

όμως κάτι να φάω, επομένως απαιτούνταν δημιουργικότητα.

"Μην πανικοβάλλεσαι" ακούστηκε η εσωτερική μου φωνή.

Εύκολο να το λες. Από την άλλη είχε δίκιο, κι έτσι αποφάσισα να

πάρω δραστικά την τύχη στα χέρια μου και μαζί με άλλους συμ­

μετέχοντες του "δούναι και λαβείν" να ψήσουμε ψωμί. Αν έφερνε

ο καθένας από κάτι κι εγώ aσχολούμουν μόνο με το φούρνο, θα

αποκόμιζαν κάτι από την ενέργεια αυτή κι εγώ δεν θα χρειαζό­

μουν χρήματα. Έτσι θα έπρεπε να γίνει. Σήμερα θα συνέχιζα να

πεινάω, αλλά αύριο θα φουρνίζαμε!

Η ιδέα ήταν καλή, αλλά προτού χρειαστεί να την εφαρμόσω

στην πράξη, συνέβη ένα θαύμα. Χτύπησε το τηλέφωνο και κά­

ποιος από το "δούναι και λαβείν" μου είπε για τη νέα του δουλειά

- 92-

σ' ένα βιολογικό φούρνο. Εκεί υπήρχε το πρόβλημα ότι δεν μπο­

ρούσε να προϋπολογιστεί πόσο ακριβώς ψωμί θα πωλούνταν. Γι'

αυτό έμενε συχνά κάποια ποσότητα και δεν υπήρχε κανένας που

θα μπορούσε να φροντίσει για τη διανομή του περισσεύματος.

Αυτό, όμως, σήμαινε ότι το νόστιμο aρτοσκεύασμα συχνά μού­

χλιαζε. Μήπως το χρειαζόταν το "δούναι και λαβείν"; Κανόνισα

για το ίδιο κιόλας βράδυ ένα αυτοκίνητο και πήρα δύο μεγάλα

σακιά με ψωμί για το "δούναι και λαβείν". Και φυσικά ανέλαβα με

ευχαρίστηση τη χρονοβόρα υποχρέωση να διανείμω το ψωμί σε

όσους είχαν ανάγκη.

Έχουν περάσει τέσσερα χρόνια από τότε και η δωρεά του βιο­

λογικού φούρνου συνεχίζεται ακόμη. Μια φορά η ομάδα του "δούναι και λαβείν" ανακαίνισε το μαγαζί και μερικές φορές

έχουμε μοιράσει διαφημιστικά φυλλάδια στην πόλη. Αυτό φυσικά

δεν συγκρίνεται με τη συνεχή προσφορά του φούρναρη, αλλά

είναι απλά χαρούμενος που δεν πρέπει να πετάξει την πολύτιμη

τροφή του.

Η κίνηση με το ψωμί μού έδωσε την ιδέα να δοκιμάσουμε το

ίδιο και με άλλα τρόφιμα. Έκανα μια κοινοποίηση σε μεγάλα σου­

περμάρκετ, συστήθηκα και παρουσίασα το σύλλογο, ωστόσο

έλαβα αρνητική απάντηση. Είπαν ότι δεν επιτρεπόταν να διανέ­

μονται χωρίς έλεγχο τρόφιμα που είχε περάσει η ημερομηνία

λήξης τους ή που είχε καταστραφεί η συσκευασία τους. Με εκτί­μηση, η γραφειοκρατία.

Το βλέμμα μου έπεσε τυχαία στο τηλέφωνο του βιολογικού

καταστήματος στη γωνία. 'Ισως μ' αυτό κάτι να γινόταν. Η ιδέα

άρεσε αμέσως στον ιδιοκτήτη. Είχε ακούσει ήδη πολλά για το

σύλλογό μας και ούτως ή άλλως είχε παρόμοιο πρόβλημα με το

φούρναρη: έπρεπε να πετάει πολλά προ.ίόντα. Εδώ και τέσσερα

χρόνια συμμετέχει κι αυτός στο "δούναι και λαβείν" και στο με­

ταξύ ζουν αρκετές οικογένειες από το περίσσευμα του βιολογι-

- 93-

κού του καταστήματος. Σε αντάλλαγμα, το οποίο βέβαια είναι

πολύ μικρό συγκριτικά, ξεχορταριάζουμε μερικές φορές τον κήπο

ή σκουπίζουμε την αυλή του και καμιά φορά γίνεται με τις συνει­

σφορές του "δούναι και λαβείν" λίγη διαφήμιση του καταστήμα­

τος. Δεν πρόκειται για μια πραγματικά ισορροπημένη σχέση,

αλλά σήμερα ξέρω ότι το να παίρνεις είναι κάτι που μαθαίνεται

κι εγώ το έμαθα. Εδώ και πολύ καιρό δεν χρησιμοποιώ πια έν­

τυπα καταγραφής ενεργειών και δεν κάνω πια σκέψεις σχετικά

με τον απολογισμό. Ύ πάρχει μια ισορροπία πέρα και πάνω απ'

αυτό που προσμετράται κι αυτό είναι το βασικό ζητούμενο.

Ρούχα

Ήδη πριν τη "νέα ζωή" μου είχα εγκαταλείψει διάφορες κα­

ταναλωτικές συνήθειες. Όταν αγόραζα ένα ρούχο, είχα σκεφτεί

από πριν καλά, αν όντως το χρειάζομαι. Τα ψώνια για λόγους

aπογοήτευσης ή ανίας τα είχα διαγράψει διαπαντός. Δεν ήθελα

να συνεισφέρω άλλο στη γενική σπατάλη, στον πλανήτη μας πα­

ραγόταν ούτως ή άλλως υπερπληθώρα προ.ίόντων. Αλλά κάποια

πράγματα τα χρειαζόμουν απλά για να νιώθω καλά. Και στη "νέα

ζωή" μου. Τον πρώτο μισό χρόνο δεν υπήρχε πρόβλημα. Απλά

φορούσα ό,τι είχα. Παπούτσια, πουλόβερ, παντελόνια. Ήταν απί­

στευτο συναίσθημα να πετάς πράγματα, όταν όντως έχουν φθα­

ρεί. Παπούτσια με τρύπιες σόλες και λιωμένα πουλόβερ πήγαιναν

στον κάδο απορριμμάτων. Είχαν εκτελέσει την αποστολή τους.

Η κατάργηση καθετί περιττού οδήγησε στην έντονη χρήση

των απαραίτητων. Το να έχω στη διάθεσή μου τα απαραίτητα δεν

είχε μου ξυπνήσει ποτέ την αίσθηση της ευγνωμοσύνης, η οποία

έφερνε τώρα μια εντελώς διαφορετική ποιότητα στη ζωή μου. Ο

ρουχισμός δεν ήταν πια αυτονόητος, αλλά ένα χρηστικό αντικεί­

μενο, το οποίο έπρεπε με κάποιον τρόπο να μου εξασφαλίσω. Η

- 94 -

σχετιζόμενη με τη διάθεση ερώτηση "τι να φορέσω σήμερα" είχε πάρει ξαφνικά μια πολύ υπαρξιστική διάσταση. Καμιά φορά με εφοδίαζαν οι φίλες μου με το ένα ή το άλλο ρούχο, αλλά αυτό δεν μπορούσε να αποτελέσει μια μόνιμη λύση. Καλύτερα επ' αυτού λειτουργούσε το προαναφερθέν "Πανηγύρι τη Ανταλλαγής". Εδώ, στο ειδικό παζάρι μας, έβρισκα κάθε πρώτη Κυριακή του μήνα μερικά ρούχα που μπορούσα να αξιοποιήσω περίφημα. Σε αντάλλαγμα διέθετα το χρόνο μου, οργάνωνα τις δράσεις και στο τέλος τακτοποιούσα.

Τα υπόλοιπα ήταν θέμα γούστου κι αυτό ακριβώς με ταλαι­πωρούσε αρκετά. Ποτέ δεν υπήρξα μεν σαν τις κούκλες της βι­τρίνας, αλλά με την πάροδο του χρόνου είχα αναπτύξει ένα προσωπικό στιλ που πίστευα ότι μου ταίριαζε. Ήθελα να νιώθω καλά με μένα και με τα ρούχα μου. Αλλά από τη στιγμή που τα ρούχα έγιναν σ' αυτόν το βαθμό χρηστικά αντικείμενα, το προ­σωπικό μου στιλ πήγε περίπατο. Αυτό μου έγινε σαφές με οδυ­νηρό τρόπο μια μέρα που έπρεπε να aποχωριστώ το αγαπημένο μου παντελόνι και έλαβα αμέσως ένα άλλο για αντικατάσταση από μια φίλη που τον τελευταίο καιρό είχε πάρει λίγα κιλά και δεν της έκανε πια το σχεδόν ολοκαίνουριο κομμάτι. Όταν το δοκί­μασα, διαπίστωσα ότι μου ήταν λίγο μεγάλο, αλλά επειδή αυτή τη στιγμή χρειαζόμουν οπωσδήποτε ένα παντελόνι ευχαρίστησα με λεπτότητα και κράτησα το ευγενικό δώρο. Προς μεγάλη απο­γοήτευση μιας άλλης φίλης που συνάντησα λίγο μετά.

Δεν ήταν κι η καλύτερη μέρα μου. Τ α μαλλιά μου έπεφταν στο πρόσωπό μου σε τσουλούφια, το παντελόνι δεν ταίριαζε με το πουλόβερ και σακούλιαζε στους γοφούς μου, με πονούσαν τα μάτια μου και όλα ήταν φρικτά. Η φίλη μου ανησύχησε πραγμα­τικά για μένα και επέμεινε να μου δώσει χρήματα να πάω να αγο­ράσω κάτι από ένα μαγαζί με μεταχειρισμένα. Γεμάτη ενοχές, δέχτηκα δέκα ευρώ και πήγα βόλτα για ψώνια. Είχα χάσει την

-95 -

πίστη μου στο μότο που είχα ότι όλα όσα χρειαζόμουν θα μου έρ­χονταν τη σωστή στιγμή. Αντίστοιχα, το μότο μου είχε χάσει την πίστη του σε μένα. Κατά κάποιο τρόπο πάντως αυτή τη φορά το

πράγμα δεν λειτούργησε. Στο κατάστημα βρήκα ένα παντελόνι που δεν ήταν βέβαια το

πλέον κομψό, αλλά μου ταίριαζε πολύ καλύτερα από :ro άλλο, το οποίο άφησα εκεί αμέσως. Συνέχιζα να είμαι κατηφής, κυρίως επειδή δεν καταλάβαινα τι μου είχε συμβεί. Και για ποιο λόγο. Η απάντηση μου δόθηκε σύντομα. Μια γυναίκα από το "δού­

ναι και λαβείν" με κάλεσε στο σπίτι της γιατί ήθελε να μου χαρί­σει μερικά ρούχα. Ανάμεσα στα ρούχα που δεν χρειαζόταν πια, είπε, υπήρχαν πολλά που την έκαναν να σκεφτεί αμέσως εμένα. Και όντως: Ύ πήρχαν παντελόνια, μπλούζες, ακόμη κι ένα ωραίο παλτό -όλα σαν να είχαν φτιαχτεί για μένα. Έφυγα με δύο μεγά­λες σακούλες ρούχα, τρισευτυχισμένη αλλά και αρκετά προβλη­ματισμένη. Προφανώς μόλις είχα πάρει το μάθημά μου. Είχα γίνει αμελής στη νέα μου ζωή, τα δεχόμουν όλα, είτε μου "ταίριαζαν" αυτή τη στιγμή είτε όχι. Όμως έτσι είχα χάσει την ισορροπία μου, είχα περιέλθει σ' ένα ψυχικό κενό, κάτι που, χωρίς το παντελόνι που σακούλιαζε, προφανώς δεν θα παρατηρούσα. Χωρίς αυτό το μελόδραμα μάλλον θα χαιρόμουν μόνο με τα ωραία πράγματα που μου είχε χαρίσει η γυναίκα, χωρίς να κάνω περαιτέρω σκέ­ψεις επ' αυτού. ΑΧλά τώρα φορούσα τα νέα μου ρούχα στο δρόμο για το σπίτι και πέρασα τα υπόλοιπα ρούχα μου από κρίσιμη εξέ­ταση. Μάζεψα σε μια στοίβα όλα όσα ξεκάθαρα δεν μου πήγαιναν

και τα χάρισα.

Από τότε το ζήτημα των ρούχων έχει γίνει ένα ωραίο παιχνίδι για μένα. Δίνω στην γκαρνταρόμπα μου την προσοχή που της αξίζει, γιατί πρέπει να με κάνει να νιώθω καλά. Και παραμένω ωστόσο χαλαρή και ξέγνοιαστη. Και τότε συνήθως βρίσκεται κάτι το οποίο δεν είχα υπολογίσει καθόλου.

- 96 -

Θαύματα

Στη νέα μου ζωή παρουσιάστηκαν αμέτρητες εκπλήξεις. Για

τον εαυτό μου τις ονόμαζα θαύματα, αλλά επειδή οι περισσότε­

ροι άνθρωποι δεν νιώθουν πολύ άνετα μ' αυτή την έννοια, στη

συζήτηση χρησιμοποιούσα τη λέξη έκπληξη. Γενικά έκανα πολλές

υποχωρήσεις, γιατί δεν ήθελα να προκαλέσω ή να τρομάζω κα­

νέναν.

Δεν ήταν πάντα έτσι τα πράγματα. Στην αρχή της πνευματι­

κής εκπαίδευσής μου προσπαθούσα συνεχώς να δείχνω τον εν­

θουσιασμό μου για τα θαύματα που βίωνα καθημερινά σε άλλους

ανθρώπους. Πόσο συχνά δεν ρωτούσα κάποιον: "Δεν παρατη­

ρείς ότι οι άγγελοι έχουν βάλει το χεράκι τους εδώ;" Συνήθως γε­

λούσαν μαζί μου και άκουγα ένα" αχ. η Χάιντεμαρί και οι άγγελοί

της". Για να μη με κορο"ίδεύουν συνεχώς, μετά από λίγο σταμά­

τησα να θέλω να μοιράζομαι τα βιώματά μου με αγγέλους.

ΑΧλά συνέχιζα να χαίρομαι γι' αυτό σιωπηλά. Στη "νέα ζωή"

μου έγιναν περισσότερα θαύματα από ποτέ, κυρίως όσον αφορά

το στενάχωρο ζήτημα της διατροφής. Όποτε απασχολούσα το

μυαλό μου με σκέψεις για σοκολάτα ή άλλες νοστιμιές, λίγο μετά

τις έβρισκα κιόλας. Μερικές φορές βρίσκονταν κυριολεκτικά στο

δρόμο μου, μπροστά στα πόδια μου. Ή τελείωνε η οδοντόκρεμα

ή το σαμπουάν μου και αμέσως περνούσε κάποια γνωστή που μου

έβαζε μια σακούλα στο χέρι λέγοντας "ό,τι δεν χρειάζεσαι, μπο­

ρείς να το δώσεις αλλού". Είχε μόλις σιγυρίσει το μπάνιο της και

είχε ξεχωρίσει ό,τι το είχε διπλό ή τριπλό. Είχε έρθει σαν να την

είχα καλέσει. Και το ότι στην τσάντα υπήρχαν ακριβώς τα πράγ­

ματα που μου έλειπαν ήταν εντάξει λοιπόν, μια έκπληξη.

Ακόμη ένα παράδειγμα. Το τελευταίο μου ζευγάρι παπούτσια

είχε εντελώς λιωμένες σόλες, κάποιο νέο ζευγάρι ενόψει δεν

υπήρχε και είχα ήδη προετοιμαστεί για το ότι τα πόδια μου θα ξύ-

- 97 -

λιαζαν, όταν βρήκα μπροστά στην πόρτα "μου" μια πλαστική σα­κούλα. Μέσα υπήρχε ένα ζευγάρι ολοκαίνουρια παπούτσια κι ένα σημείωμα που έλεγε: 'aΗταν αποτυχημένη αγορά. Ελπίζω σε σένα να ταιριάζουν".

Βίωνα τέτοια θαύματα καθημερινά. Όπως για παράδειγμα κι αυτό με τον κοκκινολαίμη. Εδώ και κάποιο καιρό aσχολούμουν με τις φωνές των πουλιών και μπορούσα να αναyvωρί~ω αρκετές, όταν τις άκουγα. Το κελάηδημα του κοκκινολαίμη ωστόσο είναι πολύ δύσκολο να το ξεχωρίσεις και κάθε φορά που πίστευα ότι το άκουγα και ρωτούσα κάποιον στο δρόμο αν αυτό που ακού­γεται είναι κοκκινολαίμης, έπαιρνα ένα σήκωμα των ώμων για απάντηση. Κάποιο πρωί άκουσα πάλι αυτό το κελάηδημα, κοί­ταξα πάνω και ανακάλυψα στο πιο ψηλό κλαδί ενός δέντρου το πουλί που κελαηδούσε. Ξεκάθαρα κοκκινολαίμης. ''Ευχαριστώ", σκέφτηκα. "Τώρα επιτέλους ξέρω".

Μερικές φορές βασανιζόμουν με κάποιο πολιτικό ή οικονο­μικό θέμα. Έσπαγα το κεφάλι μου και δεν έβρισκα απάντηση στο ερώτημά μου. Και ξαφνικά βρίσκονταν άνθρωποι δίπλα μου που συζητούσαν ακριβώς για το θέμα που με απασχολούσε. Για τόση ώρα, ώσπου να πάρω την απάντησή μου. Τέτοια περιστατικά ήταν και είναι για μένα σημάδια από έναν άΛλο κόσμο που θέλουν να μου φανερώσουν ότι δεν είμαι μόνη μου, αΛλά δέχομαι υπο­στήριξη και βοήθεια. Η εσωτερική φωνή που συνεχίζει που και που να κάνει την εμ-

φάνισή της, ήταν επίσης ένα τέτοιο σημάδι. Την εκλαμβάνω ως μέρος μιας θείας σπίθας που μου έγινε πολύ πιο σημαντικό απ' οτιδήποτε στον κόσμο. Αυτή τη σπίθα θέλω, όπως λέει ο Γκαίτε, να την αφήσω να γίνει φλόγα, γύρω απ' αυτό περιστρέφεται όλο μου το είναι, από εκεί aντλώ πολύ μεγάλη δύναμη, την οποία θέλω να μεταδώσω σε άΛλους. Θυμάμαι πολύ καλά πώς ήταν χωρίς αυτή την πηγή δύναμης, γιατί πέρασα ποΛλά χρόνια της ζωής μου

- 98-

ως άθεη, περήφανη που τα έβγαζα πέρα εντελώς μόνη με τη ζωή

μου. Η εκ νέου ανακάλυψη του Θεού και των αγγέλων δίνει στη

ζωή μου ένα νέο νόημα. Θα βοηθούσα ευχαρίστως τους συναν­

θρώπους μου να γίνουν ανοιχτοί για τα δικά τους βιώματα, αΛλά

στο μεταξύ τον προσηλυτισμό τον έχω βγάλει απ' το μυαλό μου. Ελπίζω. Στο κάτω κάτω βλάπτει περισσότερο απ' ό,τι ωφελεί,

γιατί τελικά το ζήτημα είναι να αναγνωρίζει ο καθένας για τον

εαυτό του προσωπικά σημάδια και θαύματα.

Αλληλοrpαφία και τηλέφωνο

Μου αρέσει πάρα πολύ να γράφω γράμματα. Και μου αρέσει

να μιλάω στο τηλέφωνο για ώρα. Δεν ήθελα να aποχωριστώ τί­

ποτα απ' τα δύο, αΛλά πώς θα γινόταν αυτό, χωρίς χρήματαj

Όπως πάντα- έπρεπε να γίνει! Τότε το ίντερνετ μου ήρθε κουτί.

Κατά τα απογεύματά μας στο ίντερνετ καφέ απέκτησα τη δική

μου ηλεκτρονική διεύθυνση και το πρώτο μέιλ που έγραψα πήγε

στον Καναδά, όπου ζούσε ο aνιψιός μου. Χάρηκε με την απρό­

σμενη επικοινωνία και απάντησε μερικές φορές. Το να το κάνει

συνεχώς, όμως, του έβγαινε πολύ ακριβά και η ηλεκτρονική

σχέση μας έσβησε.

Έκπληκτη διαπίστωσα πόσο ποΛλοί άνθρωποι διεξήγαγαν την

αΛληλογραφία τους μέσω του παγκόσμιου ιστού. Διαρκώς λάμ­

βανα νέες ηλεκτρονικές διευθύνσεις και σύντομα έγραφα όσο και

πριν. Ωστόσο τώρα αλληλογραφούσα με εντελώς άΛλους αν­

θρώπους απ' ό,τι πριν, γιατί οι περισσότερες φίλες μου δεν ήταν

ακόμη συνδεδεμένες στο διαδίκτυο.

Πήρε λίγο καιρό μέχρι να στέλνω τα μέιλ μου στον κόσμο ελα­

φρά τη συνειδήσει. Οι νέοι στο ίντερνετ καφέ με διαβεβαίωναν

μεν ότι η αΛληλογραφία μου δεν κόστιζε κάτι επιπλέον, όταν έτσι

κι αΛλιώς περνούσα όλη τη μέρα μου μπροστά στον υπολογιστή,

-99-

αλλά στην αρχή δεν μπορούσα να το καταλάβω. Νόμιζα ότι τα παιδιά ήθελαν απλά να με καθησυχάσουν, κάποια στιγμή αργό­τερα κατάλαβα τη λογική όλου αυτού. Με μια μηνιαία συνδρομή μπορούσε κανείς να στέλνει όσα μέιλ επιθυμούσε και να σερφάρει όσο ήθελε. Το ποσό έπρεπε έτσι κι αλλιώς να πληρωθεί, χωρίς να παίζει ρόλο αν χρησιμοποιείται ο υπολογιστής ή όχι. Οι περισ­

σότεροι που σέρφαραν συμμετείχαν στην πληρωμή τ~υ λογαρια­σμού, διότι τα χρήματα έπρεπε να βρεθούν από κάπου. Με μένα αυτό δεν είχε και πολλή σχέση. Έστελνα μόνο μέιλ, εφόσον δεν κόστιζε επιπλέον. Παρ' όλα αυτά σκεφτόμουν τι θα μπορούσα να

προσφέρω ως "δώρο" αντί για χρήματα.

Η λύση ήταν μπροστά μου. Σ' αυτό το γεμάτο νεαρούς γρα­

φείο το πλύσιμο των πιάτων ήταν πάντα ένα πρόβλημα. Οπότε τα έπλενα εγώ. Στην αρχή βέβαια αναρωτήθηκα αν ήταν καλό να πάρω από τ' αγόρια αυτή την παραδοσιακά γυναικεία δουλειά. Δεν θα ενίσχυα έτσι την ανδρική συμπεριφορά του πασά, για την

οποία πάντα έκαναν παράπονα οι γυναίκες στην ομάδα; Το ίδιο ίσχυε και με το μαγείρεμα. Μου άρεσε να μαγειρεύω και καλούσα συχνά τα νεαρά παιδιά για φαγητό. ΑΧλά και μ' αυτό μετέδιδα το παλιό πρότυπο συμπεριφοράς -οι γυναίκες μαγειρεύουν, οι

άντρες σκέφτονται- στη νέα γενιά. Ή όχι; Κάποια στιγμή διαπί­στωσα ότι με αυτές τις σκέψεις είχα μπει σ' ένα μητρικό ρόλο που δεν δικαιούμουν και με τον οποίο δεν ήθελα να έχω καμία σχέση. Δεν όφειλα να διαπαιδαγωγήσω αυτούς τους νέους, τους έδινα κάτι επειδή κι εγώ έπαιρνα κάτι απ' αυτούς, την απόλαυση δη­λαδή να μπορώ να έχω διαδικτυακά επαφή μ' όλο τον κόσμο.

Οπότε όλα ήταν εντάξει. Θα προτιμούσα βέβαια να έχω διαθέσει τις ικανότητές μου ως ψυχοθεραπεύτρια, αλλά προφανώς εδώ δεν υπήρχε ζήτηση. Επομένως έδωσα αυτό που μου φαινόταν κατάλ­

ληλο. Και σύντομα διαπίστωσα ότι η συνεχής εναλλαγή μεταξύ της

-100-

πνευματικής εργασίας στον υπολογιστή και της καθαρά μηχανι­

κής δουλειάς του πλυσίματος μου έκανε καλό. Στον τρόπο λει­

τουργίας του "δούναι και λαβείν" ανήκε πια και το ότι δεν θα έδινε

ο καθένας πάντα αυτό που προτιμούσε περισσότερο. Αν η προ­

σφορά δεν ήταν επιθυμητή, έπρεπε να προταθούν εναλλακτικές.

Έτσι κι εγώ, όταν πρότεινα στο κατάστημα που μας προμήθευε

φρούτα και λαχανικά να προσφέρω εξατομικευμένα θεραπευτικές

συμβουλές ή επίβλεψη ομάδας, δεν ενθουσιάστηκε κανένας και

αντ' αυτού πήρα τη σκούπα και καθάρισα την αυλή. Για τον ιδιο­

κτήτη του καταστήματος ήταν ένα λογικό αντάλλαγμα και εγώ

είχα την ευκαιρία να διαλύσω κάποιες προκαταλήψεις για ορι­

σμένες δουλειές. Και πάλι όλοι βγήκαν κερδισμένοι.

Όταν άφησα το Ντόρτμουντ για ένα χρόνο, έπρεπε αρχικά να

τα βγάλω πέρα χωρίς ίντερνετ, τηλέφωνο ή αλληλογραφία. Γι'

άλλη μια φορά aσκήθηκα στο να aποχωριστώ πράγματα που είχα

αγαπήσει, κάτι που συχνά μου φαινόταν πολύ δύσκολο. Και πόσο

συχνά μου έβγαινε σε καλό. Σήμερα έχω κινητό, τηλεφωνική σύν­

δεση και ηλεκτρονική διεύθυνση και δεν πρέπει να πληρώνω ούτε

δεκάρα γι' αυτό.'Ολα προέκυψαν μέσω ανταλλαγής, συνεχίζω να

κινούμαι στο ίδιο πνεύμα και εδώ και πολύ καιρό δεν χρειάζεται

πια να κάνω δυσάρεστους συμβιβασμούς.

Πpώτη αναχώρηση

Τέσσερα χρόνια "δούναι και λαβείν" ήταν αρκετά. Το καθη­

μερινό μου πρόγραμμα στο μεταξύ έμοιαζε με σταθερό επάγ­

γελμα: το πρωί δουλειά γραφείου, έπειτα μερικές συνομιλίες, μετά

κοινές δραστηριότητες. Άνθρωποι που ήταν καινούριοι στο σύλ­

λογο έδειχναν συνήθως, μετά την αρχική ευφορία, απογοητευ­

μένοι ή αποθαρρημένοι. Επίσης, δεν ήθελε κανείς πια να ακούει

για το προσωπικό μου πείραμα. "Ναι, εσύ ίσως μπορείς να ζεις

- 101 -

~ --- -- ---------- t

έτσι", μου έλεγαν όλο και πιο συχνά. "Εγώ, όμως, πρέπει". Ο ένας χρόνος που είχα σκοπό να ζήσω χωρίς χρήματα έγινε

και δεύτερος. Η ζωή μου είχε περισσότερη ποιότητα, τόσο όσο αφορά στην επαφή μου με τους ανθρώπους όσο και στις δραστη­ριότητές μου. Παντού και πάντα ήμουν αφεντικό του ·εαυτού μου και, σε αντίθεση με παλιότερα, είχε εκλείψει η ανά~η να βγάζω χρήματα. Δεν ήθελα με τίποτα να γυρίσω στην παλιά μου ζωή.

Μέσω της ανταλλαγής και του μοιράσματος συνάντησα πολ­λούς διαφορετικούς ανθρώπους, με τους οποίους χωρίς τα παρα­

πάνω δεν θα σχετιζόμουν ποτέ. Τη μία πρόσεχα μια ογδοντάχρονη κατάκοιτη κυρία, την άλλη ένα τρίχρονο παιδί. Άλλοτε συναν­τιόμουν μ' έναν ευκατάστατο πανεπιστημιακό κι άλλοτε μ' έναν άνεργο. Τη μια μέρα μπορεί να πήγαινα ψωμί σε κάποια μητέρα που μεγάλωνε μόνη τα παιδιά της ή σε κάποια ηλικιωμένη και την άλλη έκλεινα ραντεβού με κάποιο νεαρό που πρόσφερε περιηγή­σεις με παρατήρηση πουλιών.Ή ευχαριστούσα κάποια κυρία που μου άφηνε το μεταβιβάσιμο εισιτήριό της για το τραμ. Τους είχα

όλους μέσ' στην καρδιά μου. Είχα ό,τι χρειαζόμουν για την καθημερινή μου διαβίωση και

μπορούσα βασικά να είμαι ικανοποιημένη. Το πιάτο μου ήταν γε­μάτο. Γιατί έπρεπε να κοιτάζω συνεχώς πέρα από την άκρη του δικού μου πιάτου έναν κόσμο που συνέχιζα να θέλω να τον αλ­λάξω; Εξακολουθούσα να μην έχω κρατήσει την υπόσχεση του τότε. Το "πρακτορείο δούναι και λαβείν" μπορούσε πλέον να λει­τουργεί και χωρίς τη δική μου συμβολή. Ύπήρχαν αρκετοί άν­θρωποι που θα αναλάμβαναν τη διεύθυνση του εyχειρήματός μου εξίσου αφοσιωμένα με μένα. Είχε έρθει γι' άλλη μια φορά ο καιρός

να προχωρήσω. Το πρώτο μου ταξίδι με έβγαλε στο Ρέντσμπουρyκ. Εδώ ζούσε

μια φίλη όπου θα μπορούσα να διανυκτερεύσω και υπήρχε ένα ανταλλακτικό δίκτυο με το οποίο είχα ήδη έρθει σε επαφή. Κάθε

- 102-

Τετάρτη τα μέλη του είχαν συνάντηση, οπότε ταξίδεψα Τετάρτη.

Το εισιτήριο του τρένου το πλήρωσε ένας ραδιοφωνικός σταθ­

μός, ο οποίος πριν λίγο καιρό είχε κάνει ένα ρεπορτάζ για μένα.

Το ανταλλακτικό δίκτυο του Ρέντσμπουρyκ ήταν οργανω­

μένο λίγο διαφορετικά από το δικό μας στο Ντόρτμουντ. Διευ­

θυνόταν από το Λα'ίκό Πανεπιστήμιο και διέθετε επαρκείς

χώρους, υπολογιστές, έναν μεγάλο πίνακα διανομής και πολλές

δυνατότητες για δημόσιες σχέσεις. ΑΧλά, όπως και στο "δούναι

και λαβείν", η ομάδα ανακυκλωνόταν γύρω απ' τον εαυτό της,

χωρίς πραγματικές πολιτικές φιλοδοξίες. Προβληματιζόμενοι

από κοινού για το πού θα μπορούσε να οφείλεται αυτό, φτάσαμε

στο συμπέρασμα ότι οι περισσότεροι συμμετέχοντες δεν το είχαν

πραγματικά ανάγκη. Σε αντίθεση με την πενιχρή μεταπολεμική

περίοδο, τώρα κανείς δεν εξαρτιόταν πραγματικά από κάποιον άλλο. Το δούναι και λαβείν ήταν τελευταία ένα εναλλακτικό παι­

χνίδι.

Το πείραμά μου "ζωή χωρίς χρήματα" τράβηξε πολύ το εν­

διαφέρον των μέσων και της κοινής γνώμης. Η ιδέα μου τάραξε τους κύκλους τους: Μετά από μια ομιλία μου στο Λα'ίκό Πανεπι­

στήμιο, ένα ζευγάρι μου πρότεινε να φυλάξω το διαμέρισμά τους.

Ακολούθησαν κι άλλοι, σιγά σιγά γινόμουν επαγγελματίας στη

φύλαξη κατοικιών. Περνούσα λίγες εβδομάδες στη θάλασσα, μετά πάλι μια περίοδο στα βουνά, αυτό το άλλαζα με διαμονή

στην εξοχή σ' ένα σπίτι μέσα στο δάσος κι ύστερα βρισκόμουν ξαφνικά πάλι στο κέντρο της μεγαλούπολης. Το "σήμερα εδώ,

αύριο εκεί" είχε επεκταθεί πλέον και γεωγραφικά. Κάτι που στην

αρχή μου άρεσε. Γρήγορα όλη η χρονιά ήταν κλεισμένη. Καθη­

μερινά λάμβανα τηλεφωνήματα από ανθρώπους που μου πρό­

σφεραν κατοικία. Δεν έχω ιδέα πώς έβρισκαν το εκάστοτε μέρος

παραμονής μου, τότε ακόμη δεν είχα κινητό.

Μερικές φορές βρισκόμουν σ' ένα χωριό που δεν ήξερα κανέ-

- 103-

ναν. Προσπαθούσα να δημιουργήσω επαφές και να μεταδώσω τις ιδέες μου περί ανταλλαγής. Που και που φιλοξενούσα φίλους από το Ντόρτμουντ, κάτι για το οποίο φυσικά είχα προηγουμένως συ­

νεννοηθεί με τους ιδιοκτήτες των σπιτιών. Για πολλούς απ' αυ­

τούς που με επισκέπτονταν η παραμονή τους σε:· μένα ήταν

διακοπές που διαφορετικά δεν θα μπορούσαν να αντέξουν οικο­

νομικά.

Όλα πήγαιναν περίφημα κι ωστόσο ένιωθα πάλι, όπως και τον

τελευταίο καιρό στο "δούναι και λαβείν", ότι όλο αυτό εξακο­λουθούσε να μην είναι αυτό που πραγματικά ήθελα. Δεν είχα διά­θεση πια να περιφέρομαι σαν εξωτικό πρωτότυπο, δεν είχα όρεξη πια ν' aπαντάω στις συνηθισμένες, πάντα ίδιες ερωτήσεις και πα­

ρατηρήσεις: "Τι θα γινόταν αν ζούσαν όλοι έτσι; Κανείς πρέπει

να κερδίζει το ψωμί του!" Συνεχώς τα ίδια. Οι άνθρωποι ή με

απέρριπταν ή με τοποθετούσαν σ' ένα θρόνο, στον οποίο δεν είχα

καμιά δουλειά και από τον οποίο σύντομα με καθαιρούσαν πάλι. Δεν ήθελα να είμαι τίποτα το ιδιαίτερο, ούτε διάσημη ούτε τί­

ποτα απ' αυτά που μου καταλόγιζαν. Για μένα το θέμα πάντα ήταν

να βρίσκω τρόπους με τους οποίους οι άνθρωποι να μπορούν να

συναναστρέφονται και να συνεργάζονται ο ένας με τον άλλο κα­

λύτερα. Γι' αυτό χρειαζόμουν την υποστήριξη όλων όσοι ήταν πρόθυμοι να κοιτάξουν έξω από το μικρόκοσμό τους.

Ταξίδια

Πάντα μου άρεσαν τα ταξίδια. Τα ταξίδια βοηθούν στην από­

κτηση μιας γενικής εικόνας και στη διάλυση των προκαταλή ­

ψεων. Πρόσεχα οι διαδρομές μου να είναι όσο το δυνατόν

aυθόρμητες και περιπετειώδεις. Όταν άρχισα να προσέχω σπίτια

σε πιο απομακρυσμένες περιοχές, ξεκίνησε η ιστορία με το τρένο

και τα εισιτήρια του Σαββατοκύριακου . Στην αρχή αυτής τη ς

-104-

προσφερόμενης υπηρεσίας μπορούσε κανείς να ταξιδεύει σ' όλη τη

Γερμανία με δεκαπέντε μάρκα. Με ένα ομαδικό εισιτήριο μπο­

ρούσαν να ταξιδεύουν πέντε άτομα για δύο μέρες και ξαφνικά τα τρένα γέμισαν εκ νέου. Οι άνθρωποι κάθονταν σε παρέες και δια­

σκέδαζαν. Πολλοί που ταξίδευαν έπαιρναν με το εισιτήριό τους

και αγνώστους μαζί κι εκείνοι γι' αντάλλαγμα μοιράζονταν με

τους πρώτους τα τρόφιμα που είχαν μαζί τους για το ταξίδι. Αυτό το δούναι και λαβείν ήταν εντελώς του γούστου μου. Δυστυχώς

μετά από σύντομο χρονικό διάστημα, οι τιμές αυξήθηκαν, πρώτα έφτασαν τα τριάντα, μετά τα τριανταπέντε μάρκα.

Για μένα αυτά τα εισιτήρια του Σαββατοκύριακου ήταν μια ευ­

καιρία να κάνω μεγάλες διαδρομές χωρίς χρήματα. Η πρώτη από

αυτές τις διαδρομές ήταν από το Ρέντσμπουρyκ μέχρι το

Όμπερσντορφ, διασχίζοντας τη Γερμανία. Θα ταξίδευα δύο μέρες,

επειδή επιτρεπόταν να χρησιμοποιηθούν μόνο τοπικά τρένα. Αυτό

σήμαινε ότι έπρεπε να κάνεις συνεχώς μετεπιβιβάσεις, κάτι που

δεν με πείραζε. Είχα χρόνο και aπολάμβανα πολύ να συναντώ δια­

φορετικούς ανθρώπους. Πάντως δεν ήμουν εντελώς άπορη: Η

ιδιοκτήτρια του προηγούμενου σπιτιού μού είχε αφήσει τριαντα­

πέντε μάρκα που έπρεπε να μείνουν όσο το δυνατόν ανέπαφα -ένα είδος αποθέματος για ώρα ανάγκης.

Καθώς στεκόμουν στο σταθμό των τρένων στο Ρέντσμπουρyκ,

ξαφνικά τα χρειάστηκα. Το στομάχι μου δέθηκε κόμπος. Μου

ή ρ θ αν στο μυαλό οι ζητιάνοι στο Ντόρτμουντ που με την ατάκα

τους "έχεις κάνα μάρκο" εκνεύριζαν τους περισσότερους ανθρώ­

πους. Κάτι τέτοιο θα έπρεπε να πω κι εγώ τώρα. Θα μπορούσα

άραγε να σκαρφιστώ κάτι ωραίο; Στο Ντόρτμουντ υπήρχαν με­

ρικοί πραγματικά επινοητικοί ζητιάνοι, αλλά η ζητιανιά παρέμενε

ζητιανιά! Κι όλα μέσα μου εναντιώνονταν σ' αυτό. Είχα κάνει πολ­

λές σκέψεις για τη συγκεκριμένη κατάσταση, και μαζί με άλλους,

αλλά χωρίς ποτέ να καταφέρω να βρω μια λύση.

-105-

Βασικά είχε να κάνει απλά με το δούναι και λαβείν, προσπα­

θούσα να πείσω τον εαυτό μου. Είχα μαζί σε τεύχη τα 'Άστρονο­

μίσματά" μου, τα οποία ήθελα να μοιράσω σαν αντάλλαγμα.

Πέραν αυτού, μπορούσα ως ενδιαφέρουσα συνομιλήτρια να κάνω

το ταξίδι να φανεί μικρότερο σε κάποιον με ευχάριστο,'ψόπο. Ή ... Κάθε προσπάθεια καθησυχασμού αποτύγχανε, δεν ήθελα με τί­

ποτα να ζητιανέψω.Όμως, επειδή είχα προγραμματίσει αυτή την

άσκηση ακριβώς γι' αυτό το Σαββατοκύριακο, τη διεκπεραίωσα.

Επέλεξα μια μεσήλικη κυρία που καθόταν μόνη με τη βαλίτσα

της σ' ένα παγκάκι. Κάθισα δίπλα της κι άρχισα μια συζήτηση

που οδήγησε στο συγκεκριμένο θέμα, αρχικά ωστόσο χωρίς προ­

σωπική αναφορά σε μένα. Μετά ρώτησα πιο άμεσα: "ταξιδεύετε

κι εσείς με το εισιτήριο του Σαββατοκύριακου;" Έδωσε καταφα­

τική απάντηση και τόλμησα το επόμενο βήμα. "Θα θέλατε τότε να

με πάρετε μαζί σας;". Για να διώξω αυτή την αίσθηση ζητιανιάς,

της εξήγησα γρήγορα το πείραμά μου. Άκουσε με ενδιαφέρον κι έδειξε πρόθυμη να δεχτεί να ταξιδέψει μαζί με μια άγνωστη με το

δικό της εισιτήριο. Όταν κατέβηκε μια στάση πριν από μένα, μου

χάρισε μάλιστα το εισιτήριό της. Μ' αυτό εξασφάλισα τη συνέ­

χιση του ταξιδιού μέχρι τη Βαβαρία. Αργότερα, βίωνα συχνά παρόμοιες καταστάσεις. Ήμουν ευ­

γνώμων για τις εμπειρίες μου, γιατί σ' αυτές έβλεπα μια ευκαιρία,

μια δυνατότητα να εξαλείψουμε τη δυσπιστία και να είμαστε πιο ανοιχτοί ο ένας προς τον άλλο. Με αυτά τα ομαδικά εισιτήρια των

τρένων, μπορούσαν άγνωστοι να γίνουν γνωστοί, ή ακόμη και

φίλοι. Μ' αυτό τον τρόπο λάμβανα πολλά γράμματα, τηλεφωνή­

ματα ή προσκλήσεις για ομιλίες και η παράκλησή μου να με πά­

ρουν μαζί με το εισιτήριό τους ποτέ δεν απορρίφτηκε. Παρ' όλα

αυτά ποτέ δεν μου ήταν εύκολο να κάνω το πρώτο β ή μα, αν και η

κατάσταση που προέκυπτε από την προσέγγισή μου έμοιαζε με

την ιδανική κατάσταση που είχα τόσο καιρό στο νου μου. Το

-106 -

όραμα ενός μέλλοντος στο οποίο ξένοι άνθρωποι προσεγγίζουν ο

ένας τον άλλο και μετά από λίγο δεν είναι πια ξένοι μεταξύ τους.

Πpοβ'λήματα

"Και τι θα κάνετε, αν σπάσετε το πόδι σας;" Μου πήρε δύο

χρόνια μέχρι να βρω μια απάντηση που θα ικανοποιούσε τους

ακροατές. Πιο πριν πάντα δικαιολογούσα τον εαυτό μου ή από

ανασφάλεια μιλούσα θυμωμένα και άγαρμπα. "Δεν θα aρρω­

στήσω, ούτε θα σπάσω το πόδι μου", ισχυριζόμουν τότε και κάθε

φορά μ' έπιανε την επόμενη μέρα κρύωμα ή συνάχι ή εν πάσει πε­

ριπτώσει ήμουν κάθε άλλο παρά υγιής. Αυτό επρόκειτο να με δι­

δάξει ότι η αλαζονεία δεν ήταν λύση.

Από ένα ση με ίο και μετά, άρχιζα να εξηγώ πιο προσεκτικά

"Αυτό που κάνω είναι ένα πείραμα, με το οποίο δεν θέλω να

βλάψω κανέναν", τόνιζα. ''Αντίθετα, αυτό που με απασχολεί είναι

να βρεθούν νέοι τρόποι για όλους μας. Φυσικά ριψοκινδυνεύω.

Πρέπει, ωστόσο, να σκεφτείτε ότι το κράτος πληρώνει μηνιαίες ει­

σφορές για κάθε άνεργο, μεταξύ άλλων και την ασφάλιση για ια­τροφαρμακευτική περίθαλψη, και σε περίπτωση που κάποιος

σπάσει το πόδι του, το κράτος καλύπτει όλα τα έξοδα. Κανείς δεν

εξεγείρεται μ' αυτό, γιατί το προβλέπουν οι νόμοι. Η προσπάθειά μου, όμως, προσβλέπει στο να αναλαμβάνουμε προσωπική ευ­

θύνη σε όλους τους τομείς. Το πείραμά μου δεν γίνεται σε καμία

περίπτωση σε βάρος άλλων. Σίγουρα θα βρισκόταν κάποια λύση,

αν έσπαγα το πόδι μου".

Αυτή η απάντηση έβρισκε καλύτερη απήχηση, ωστόσο η πα­

ραίτησή μου από την ιατροφαρμακευτική ασφάλιση παρέμεινε

για χρόνια το πιο σημαντικό θέμα μετά τις ομιλίες μου. Και για να

είμαι απόλυτα ειλικρινής, δεν ήμουν τόσο άνετη με το συγκεκρι­

μένο ζήτημα. Έπρεπε να καταπολεμήσω τους φόβους μου και επ'

- 107-

αυτού δεν ήμουν με τίποτα όσο ψύχραιμη θα ήθελα. Αυτό είχε φυ­

σικά συνέπειες.

Ένα πρωί δάγκωσα μια φέτα ψωμί ολικής άλεσης και τότε συ­

νέβη: 'Ε ν ας ήχος σπασίματος και ένα σκληρό πραγματάκι που άγ­

γιξα με τη γλώσσα δεν άφηνε καμιά αμφιβολία: είχε· σπάσει ένα

δόντι. Πέτρωσα και δεν τολμούσα να συνεχίσω να μdσάω. Αργό­τερα διαπίστωσα ότι το μισό δόντι είχε μείνει στη θέση του. Παρ' όλα αυτά μ' έπιασε πανικός. Προφανώς θα χρειαζόταν τεχνητό

δόντι, κάτι που θα κόστιζε τουλάχιστον χίλια μάρκα. Πού να τα

βρω; Στην αρχή σκέφτηκα να ζητήσω από κάποιον να αναλάβει τα έξοδα. Αλλά όχι, δεν μπορούσα να το κάνω. Έτσι θα κατα­

στρεφόταν το πείραμά μου. Τότε θυμήθηκα μια οδοντίατρο που λεγόταν Χάιντεμαρί Στερν. Περιστασιακά aποκαλούσα τον

εαυτό μου Χαιvτεμαρί Στέρντάλερ3 και πάντα πίστευα ότι αν ποτέ

χρειαζόμουν οδοντίατρο, θα πήγαινα στην κυρία Στερν. Τώρα

λοιπόν είχε έρθει αυτή η στιγμή.

Πριν να περάσουμε σε κάποια αγωγή, εξήγησα στη γιατρό ότι

δεν είχα καμία ασφάλιση. Αρχικά έγινε μια προκαταρκτική εξέ­ταση και μια πρώτη συζήτηση. Μετά την ακτινογραφία ήταν σί­

γουρο: το δόντι έπρεπε να αφαιρεθεί. Η κυρία Στερν π'ρότεινε να το βγάλει αμέσως, επειδή κι αυτό που είχε απομείνει θα έσπαγε

έτσι κι αλλιώς το αργότερο σε μια βδομάδα. Μετά ρώτησε: "Ή θέλετε να το αφήσετε να βγει μόνο του; " Απάντησα αμέσως ναι.

Η εικόνα μιας τρύπας μέσα στο στόμα μου που θα φαινόταν σε

κάθε γέλιο, μου ήταν αβάσταχτη. "Πιστεύω στα θαύματα, ίσως

να μείνει στη θέση του", εξήγησα. Για την επίσκεψη πλήρωσα στη

γιατρό τριανταπέντε μάρκα, τα οποία μπορούσα να δώσω αμέ­σως από το απόθεμα για ώρα ανάγκης που είχα. Το δόντι προς το

3. Sterntαler είναι τα αστpονομίσματα στα yεpμανικά και Stern, το επίθετο της οSον­τιάτpου, σημαίνει αστέpι. Σ.τ.Μ.

-108-

παρόν κρατιόταν και δεν μου προκαλούσε κανενός είδους πόνο.

Και μια δεύτερη φορά ήμουν τυχερή με τα δόντια μου. Ξύ­

πνησα τη νύχτα με αφόρητους πόνους κι αισθάνθηκα πάλι τον

παλιό γνώριμο κόμπο στο στομάχι από φόβο. "Βλέπεις τώρα πόσο

χαζό ήταν να διαγραφείς από το ασφαλιστικό ταμείο", μου φώ­

ναζε κορο.ίδευτικά. "Δεν μπορείς με τις παρανο'ίκές ιδέες σου να

πηγαίνεις κόντρα σε κάθε λογική. Υπέρβαση των ασθενειών. Τι

βλακείες! Είσαι άνθρωπος όπως όλοι οι άλλοι και τα δόντια σου

θα πέσουν το ένα μετά το άλλο αν δεν τα δει γιατρός".

Απελπισμένη, στριφογύριζα στο κρεβάτι. Δεν θα μπορούσα

να αποφύγω την επίσκεψη σε οδοντίατρο. Ξαφνικά μου ήρθε στο

νου η "αναπνοΤστρια που τρεφόταν και ζούσε από το φως". Εδώ

και πέντε χρόνια αυτό το άτομο δεν έτρωγε ούτε έπινε τίποτα πια,

κάτι που κάθε φυσιολογικός άνθρωπος θα θεωρούσε τρελό και

ανέφικτο, και ωστόσο συνέχιζε να ζει χαρούμενα. Όταν ξεκίνησε

την προσπάθειά της, σίγουρα της προφήτευσαν ότι θα κατέ­

στρεφε τον εαυτό της. Παρ' όλα αυτά το τόλμησε.

Αυτό ήταν η απάντηση στην ανάγκη μου. Είχε να κάνει με την

εμπιστοσύνη στο Θεό, αλλά και με το να μείνω πιστή σε μένα και

στις ιδέες μου . Οι ασθένειες μπορούσαν να ξεπεραστούν! Απο­

κοιμήθηκα με μια προσευχή και το άλλο πρωί οι πόνοι aντέχο­

νταν πιο εύκολα. Στην πορεία της επόμενης μέρας έγιναν όλο και

πιο αδύναμοι και κάποια στιγμή εξαφανίστηκαν εντελώς.

Τα μέσα δείχνουν ενδιαφέρον

Μετά το πρώτο άρθρο για το "πρακτορείο δούναι και λαβείν"

δημιουργήθηκε μια έντονη επαφή με τις εφημερίδες του Ντόρ­

τμουντ, επίσης επικοινώνησαν ραδιοφωνικοί και τηλεοπτικοί

σταθμοί, και το ενδιαφέρον για τις κινήσεις μου παρέμεινε αμεί­

ωτο στην πάροδο των ετών. Κάποια φορά έπρεπε να ξυπνήσω

-109-

στις εφτά το πρωί για μια συνέντευξη στο κανάλι RTL. Ήταν η πρώτη μου εμφάνιση και δεν είχα την παραμικρή ιδέα τι με περί­μενε. Πάντως, φανταζόμουν ότι θα υπάρχει κάποιος χώρος για

μακιγιάζ στο στούντιο και γι' αυτό και, τόσο χαράματα, δεν έβαλα

καν το συνηθισμένο μου κραγιόν. . Σιγά μην ήταν έτσι! Στο στούντιο με υποδέχτηκε-ένας τεχνι­

κός, κατά τ' άλλα δεν υπήρχε κανείς άλλος. Σ' ένα χώpο υπήρχε ένα τραπέζι με μικρόφωνο, εκεί θα καθόμουν. Λίγα μέτρα πιο

πέρα τρεμόπαιζε μια οθόνη στην οποία θα εμφανιζόταν αμέσως ο παρουσιαστής, που σωματικά βρισκόταν στο Βερολίνο, και θα

έθετε τις ερωτήσεις του.

Δεν φορούσα τα γυαλιά μου και γι' αυτό μπορούσα να δω μόνο

θολά σαν φάντασμα αυτόν που θα μου έπαιρνε συνέντευξη. Ήθελε να μάθει πράγματα που δεν είχα σκεφτεί ποτέ ως εκείνη τη

στιγμή. Κάτι του τύπου αν στο "δούναι και λαβείν" υπήρχαν και

τρυφερά τετατέτ. Στην αρχή σάστισα, αλλά μετά τα κατάφερα.

Όπως και να 'χει, ο τεχνικός με παίνεψε, επειδή δεν είχα ξεροβή­ξει καθόλου και δεν αργούσα ιδιαίτερα να δώσω απαντήσεις.

Η συνέντευξη στο ραδιόφωνο την επόμενη μέρα ήταν πολύ πιο ευχάριστη. Αυτή τη φορά ο εκφωνητής καθόταν απέναντί μου

κι έθετε ερωτήσεις, στις οποίες μπορούσα να απαντήσω λογικά.

Αργότερα έκανα μαζί με φίλες ένα πέρασμα την ηχογράφηση της

εκπομπής και εξασκούμουν στο να απαντώ με περισσότερη ακρί­

βεια. Παρ' όλα αυτά, κάθε φορά που έπρεπε να πάω σε στούντιο,

είχα τρακ. Αυτό μου ήταν δυσάρεστο και διατάρασσε αυτό που

είχα να κάνω. Έπρεπε να σταματήσει, να πάει από κει που 'ρθε. Η

αυτοανάλυση ήταν πάλι απαραίτητη.

Τα συμπτώματα ήταν ξεκάθαρα. Ο έντονος κόμπος στο στο­

μάχι προκαλούνταν από φόβο μη γίνω ρεζίλι, μη δεν καταλάβω κάποια ερώτηση, μη δεν είμαι ετοιμόλογη ή μην εκνευρίσω τον

παρουσιαστή με τη βραδύνοιά μου. Ταυτόχρονα, νοητά περνού-

-110-

σαν από μπροστά μου σκηνές από το παρελθόν μου. Η Χάιντε­

μαρί στο σχολείο, στον πίνακα, ανίκανη να κατανοήσει τις ερω­

τήσεις του μαθηματικού. ΑΛλά όπως τότε το φόβο, έτσι και τώρα

έθεσα υπό έλεγχο το τρακ. Να είσαι απλώς ο εαυτός σου, πρό­

τεινε η εσωτερική μου φωνή κι αν κάτι δεν βγει τέλεια, δεν πει­

ράζει. Ν α πιστεύεις σε σένα κι όλα θα πάνε καλά.

Ακολούθησα υπάκουα τη φωνή μέσα μου, κι όλα πήγαν καλά.

Αντί να προβληματίζομαι για τους παρουσιαστές, σκεφτόμουν τι

ήθελα να πω στους τηλεθεατές. Στο κάτω κάτω δεν πήγαινα στο

στούντιο για τους δημοσιογράφους, αλλά για τους ανθρώπους

που έβλεπαν τηλεόραση ή άκουγαν ραδιόφωνο. Αν ήθελαν οι συ­

νεντευξιάζοντες να βγάλουν το άχτι τους πάνω μου, να καλύψουν τις δικές τους ανασφάλειες μέσω του κυνισμού, όπως κατεξοχήν

έκαναν μερικοί, εγώ μπορούσα να τους αφήσω απλά εκεί όπου

βρίσκονταν, στα παγιωμένα πρότυπα συμπεριφοράς τους και να

πω ό,τι είχα να πω. Εντελώς χωρίς τρακ.

Από το γυναικείο κανάλι ΤΜ3 με κάλεσαν τρεις φορές. Αρ­

χικά για το θέμα "πρακτορείο δούναι και λαβείν", έπειτα για το

θέμα" άπελοι" και τέλος για το θέμα "ζωή χωρίς χρήματα". Ανά­

μεσα στις εμφανίσεις μεσολάβησε κάθε φορά ένας χρόνος και

μπόρεσα να διαπιστώσω ότι γινόμουν όλο και πιο "επαπελμα­

τίας" στην επαφή μου με το στούντιο και τον παρουσιαστή.

Οι περισσότερες εκπομπές γίνονταν στο σπίτι μου, αρχικά στο

διαμέρισμά μου και μετά στο εκάστοτε σπίτι που με φιλοξενούσε. Σε κάθε γύρισμα γινόταν και μια βόλτα στους γύρω δρόμους.

Μια τέλεια άσκηση αυτοπεποίθησης, όπως γρήγορα παρατή­

ρησα. Γιατί φυσικά τραβούσε την προσοχή όταν έβγαινα στο

δρόμο παρέα με ένα τηλεοπτικό συνεργείο. Οι περαστικοί κοι­

τούσαν, σταματούσαν, πολλοί ρωτούσαν τι γυριζόταν εδώ. Στην

αρχή αυτό μου ήταν δυσάρεστο, αλλά μετά δεν το πρόσεχα κα­

θόλου.

-111-

Για μένα το θέμα δεν ήταν το νταβαντούρι, αλλά το περιεχό­

μενο. Σύντομα σταμάτησα τα μικρά ρεπορτάζ, κατά τα οποία δεν μπορούσε να συζητηθεί ικανοποιητικά κανένα θέμα, κανένα ζή­τημα. Δεν ήθελα να κάνω τον κλόουν που βγαίνει στο διάλειμμα για να κρατήσει το ενδιαφέρον του κοινού, ήθελα να κερδίσω τα ΜΜΕ για τους σκοπούς μου. Και μέσω αυτών να ψrιiσω σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους. Το οποίο κάι λειτούρ­γησε. Από τη δημοσιότητα που είχα τώρα προέκυψαν πολλές πο­λύτιμες επαφές, άμεσα ή μέσω του διαδικτύου. Όπως για

παράδειγμα μετά τη ραδιοφωνική συνέντευξη με τον Κάρστεν

Γκύντερ.

- 112-

_______ 4ο Ι<εφάλαιο

Διάλοrοι και συζητήσεις

Στις αρχές του 2000 μερικοί ραδιοφωνικοί σταθμοί, ανάμεσά τους και το SWR και το HR, έπαιξαν μια συνέντευξη που μου είχε πάρει ο δημοσιογράφος Κάρστεν Γκύντερ. Ήταν μια διεξοδική

συζήτηση, κατά την οποία εκφράστηκαν, νομίζω, αρκετά πράγ­

ματα αναφορικά με το θέμα μου. Όπως και να 'χει, μετά τις εκ­

πομπές ήρθαν σ' επαφή μαζί μου άπειροι άνθρωποι, ανάμεσά τους

κι ο Ρούντι Άιχενλαουμπ από το "σπίτι της ζωής" στο Χάιτερ­

σχα"ίμ, με τον οποίο αργότερα έκανα μια ζωηρή ηλεκτρονική συ­

ζήτηση. Δεν ήθελα να aποκρύψω κανένα απ' τα δύο από τους

αναγνώστες μου, ούτε τη συνέντευξη (ως ηχογράφηση της εκ­πομπής του SWR, την 6η Ιανουαρίου, 2000) ούτε την ανταπό­κριση. Γιατί καμιά φορά είναι καλύτερα ένα γεγονός να

εξετάζεται και από μια τρίτη ματιά.

Ζωή χωpίς χρήματα. Από τον Κάpστεv Γκύvτεp

Παράδες, φράrκα, τάλιρο, λεφτά - ένα είναι σαφές: στην κοινω­

νία μας όλα περιστρέφονται σε τελευταία ανάλυση -γύρω από τα χρή­

ματα. Η κυβέρνηση πρέπει να κάνει οικονομία επειδή τα χρήματα

λιrοστεύουν, εμείς βάζουμε τις οικονομίες μας στην τράπεζα, επειδή

περιμένουμε έτσι να βrάλουμε περισσότερα χρήματα και rενικά: τα

πάντα κοστίζουν χρήματα. Γιι αυτό και είναι πολύ δύσκολο να πα­

ρεκκλίνει κανείς απι αυτό τον κύκλο. Παρ ι όλα αυτά, όλο και περισ-

-113-

σότεροι άνθρωποι αποφασίζουν να μη συμμετέχουν πια σι αυτό το παιχνίδι. Στο Ντόρτμουντ υπάρχει μια yυναίκα που εδώ και πάνω από τρία χρόνια ζει χωρίς χρήματα- απόλυτα αυτοβούλως. Και νιώ­θει πιο πλούσια από ποτέ1 όπως λέει. Ο Κάρστεν Γκύντερ την επι-σκέφτηκε:

Σβέρμερ: Αρχικά ήθελα να το κάνω μόνο για ένα ;tρόνο. Και μετά παρατήρησα ότι γίνομαι όλο και πιο ελεύθερη. Ξαφνικά μπορώ να μου παρέχω τα πάντα. Η ελευθερία που απέκτησα μέσω αυτού είναι απλά μεγαλειώδης.

Γκύντερ: Πολλοί δυσκολεύονται να την πιστέψουν, μερικοί τη θεωρούν τρελή - ωστόσο η Χάιντεμαρί Σβέρμερ το αποδεικνύει καθημερινά: μια ζωή χωρίς χρήματα είναι όντως εφικτή.

Σβέρμερ: Χθες μου τηλεφώνησε κάποιος και μου είπε, έτσι κι αλλιώς δεν πιστεύω ότι το κάνεις, το 'χεις χάσει. Δεν μπορεί κανείς να ζήσει χωρίς χρήματα σ' αυτό το κράτος, όπου όλα κάτι κοστί­ζουν. Εγώ είπα: Εντάξει, μπορείς να μην το πιστεύεις, εγώ όμως το

κάνω.

Γκύντερ: 'Ολα άρχισαν το 1994, όταν η Χάιντεμαρί Σβέρμερ ίδρυσε ένα δίκτυο ανταλλαγών, το "πρακτορείο δούναι και λα-βείν" στο Ντόρτμουντ.

Σβέρμερ: Κάποια στιγμή άκουσα στο ραδιόφωνο ότι στον Κα­ναδά και στις ΗΠΑ υπάρχουν τέτοια ανταλλακτικά δίκτυα, στη Γερμανία δεν είχα ακούσει ακόμη κάτι σχετικό. Τότε σκέφτηκα, αυτό θα κάνω κι εγώ εδώ.

Γκύντερ: 'Ηδη από τότε ονειρευόταν μια ζωή στην οποία η ανταλλαγή και το μοίρασμα θα ρυθμίζει τη συναναστροφή και τη

συνεργασία των ανθρώπων.

Σβέρμερ: Και τότε σκέφτηκα, προτού να αρχίσω το κήρυγμα1

απλά να το ζήσω πρώτα.

-114-

Γκύντερ:Ένα πείραμα- αρχικά. Κάνοντας ένα βήμα τη φορά,

κατάργησε τα χρήματα για τον εαυτό της. Έναν ολόκληρο χρόνο

φρόντιζε τα σπίτια φίλων και γνωστών που έλειπαν σε διακοπές.

Σε ανταπόδοση αυτού, λάμβανε από εκείνους φαγητό και δωρεάν

διαμονή.

Σβέρμερ: Στην αρχή είχα κρατήσει το διαμέρισμά μου, έμενα

όμως κυρίως σε άλλα διαμερίσματα. Ώσπου ήρθε μια γυναίκα από

το "δούναι και λαβείν" και μου είπε: "Έχω ένα μικρό διαμέρισμα

και μπορείς να μείνεις εκεί αν δεν υπάρχει κάτι άλλο. Εγώ μένω

βασικά στο φίλο μου". Ναι, και τότε τόλμησα να αφήσω το δια­

μέρισμά μου.

Γκύντερ: Τα έπιπλά της, τα βιβλία της, όλα τα υπάρχοντά της

τα χάρισε σιγά σιγά σε γείτονες, φίλους, ανθρώπους που τα είχαν

ανάγκη. Μια απόφαση που τελικά δεν δυσκολεύτηκε να πάρει η

πρώην καθηγήτρια και επαγγελματίας ψυχοθεραπεύτρια και κι­

νησιοθεραπεύτρια.

Σβέρμερ: 'Οταν το αποφάσισα, μου ήταν σαφές ότι έπρεπε να

ξεμπερδεύω με τα πράγματά μου. Και το έκανα αρκετά άμεσα.

Γκύντερ: Η ζωή χωρίς χρήματα στην αρχή δεν ήταν εύκολη,

γιατί τώρα πια η Χάιντεμαρί Σβέρμερ εξαρτιόταν από τις προ­

σωπικές επαφές. ΑΧ'λ.ά αυτό ακριβώς ήθελε, διότι το δικό της πρό­

τυπο για τη ζωή τίθεται ενάντια στην ανωνυμία της κοινωνίας

μας.

Σβέρμερ: Στην αρχή έτυχε και να πεινάσω. Κι οι άνθρωποι

έλεγαν: "Πώς είσαι έτσι, δεν γίνεται να συνεχιστεί αυτό!" Έχασα

βάρος και οι φίλοι μου ανησύχησαν. Αυτό δεν το ήθελα. Αλλά

ήθελα παρ' όλα αυτά να το περάσω!

Γκύντερ: Και οι επαφές αυτές τελικά όλο και αυξάνονταν. Σή­

μερα παίρνει φρούτα και λαχανικά από ένα κατάστημα με βιολο-

- 115-

γικά προ.ίόντα και ψωμί από ένα φούρνο με αρτοσκευάσματα ολι­κής άλεσης. Πρόκειται για υπόλοιπα που το βράδυ έχουν μείνει στα ράφια και διαφορετικά θα τα πετούσαν. Ως ανταπόδοση, βοηθά μόνη ή με μερικούς φίλους σε ό,τι χρειάζονται τα δύο μα-

γαζιά. ,

Σβέpμεp: Κάποτε, ως αντάλλαγμα, ανακαινίσαμε ιtτο φούρνο

την κουζίνα. Και για το κατάστημα με τα βιολογικά σκαλίζουμε καμιά φορά τον κήπο ή σκουπίζουμε την αυλή.

Γκύντεp: Επίσης το κούρεμα γρασιδιού, το καθάρισμα τζα­μιών και η φύλαξη παιδιών ανήκουν στις παροχές με τις οποίες, με τον τρόπο της, πληρώνει. Μέσω των επαφών και της εμπιστοσύ­νης που έχει αναπτυχθεί με τους συνανθρώπους της, η σχέση δού­ναι και λαβείν έχει στο μεταξύ αντιστραφεί για τη Χάιντεμαρί

Σβέρμερ.

Σβέpμεp: Στο μεταξύ είμαι εγώ αυτή που μοιράζει πράγματα. Απολαμβάνω πάντα μια αφθονία. Παρατηρώ πόσο πραγματικά

πολύ υψηλότερη ποιότητα ζωής έχω.

Γκύvτεp: Αυτό το συναίσθημα θα μπορούσαν να το βιώσουν για παράδειγμα και άνεργοι, πιστεύει. Διότι μέσω της ανταλλα­γής και του μοιράσματος θα αναγνώριζαν ότι είναι χρήσιμοι στην

κοινωνία- ακόμη και χωρίς χρήματα.

Σβέpμεp: Υπάρχουν εδώ τόσοι φτωχοί άνθρωποι. Αυτοί θα μπορούσαν να αισθανθούν πραγματικά πληρότητα με την ανταλλαγή και το μοίρασμα και να πουν, εγώ κι αν είμαι πλού­σιος. Και θα μπορούσαν ν' αρχίσουν μια ενεργό ζωή.

Γκύντεp: Αυτό τον καιρό η Χάιντεμαρί Σβέρμερ ζει στο σπίτι μιας γνωστής της. Στη διάρκεια της μέρας βρίσκεται σ' ένα εναλ­λακτικό κέντρο στο Ντόρτμουντ, γράφει κείμενα και εκτελεί ερ­γασίες γραφείου. Εδώ, στο "μαγαζί των επιστημών", όπως

- 116-

αποκαλεί το κέντρο, μπορεί να κάνει πράξη τα οράματά της.

Σβέpμεp: Τώρα γίνονται πράγματα που ήδη από παλιότερα,

πριν ιδρύσω το δίκτυο ανταλλαγών, ονειρευόμουν.'Οπως για πα­

ράδειγμα το να πάω σ' ένα καφέ και να μπορώ να πω, θα ήθελα να

παραγγείλω αυτό κι αυτό κι εγώ απ' την πλευρά μου θα καθα­

ρίσω τα τζάμια, και τώρα έτσι συμβαίνει. Πρόσφατα σκούπισα

αυτή την αυλή για δύο ώρες και γι' αντάλλαγμα έλαβα μεσημε­

ριανό φαγητό που κοστίζει ίσως οχτώ ή εννιά μάρκα. Τώρα κάνω

ανταλλαγές πραγματικά παντού.

Γκύvτεp: Φυσικά έχει και η ίδια καμιά φορά τις αμφιβολίες

της, αν ο τρόπος ζωής της είναι ο σωστός, διότι πολλές φορές συ­

ναντά έλλειψη κατανόησης και απόρριψη από τους συνανθρώ­

πους της.

Σβέpμεp: 1 πάρχουν μεγάλες χρονικές περίοδοι κατά τις

οποίες μπορώ να διαχειριστώ καλά το ότι οι άνθρωποι μου λένε το

'χεις χάσει. ΑΛλά έρχονται και στιγμές που αισθάνομαι πολύ μόνη.

Γκύvτεp: Η Χάιντεμαρί Σβέρμερ κάνει τακτικά διαλογισμό

εδώ και είκοσι χρόνια και αντιπροσωπεύει ένα ολιστικό σκεπτικό.

Επειδή εμπιστεύεται τις δυνάμεις αυτοΤασης του σώματος, απο­

φάσισε μάλιστα να παραιτηθεί από την ιατροφαρμακευτική

ασφάλιση.

Σβέpμεp: Αυτό μου κόστισε πολλή σκέψη. Στην αρχή σκέ­

φτηκα ότι δεν επιτρέπεται να το κάνεις. Αλλά κάτι τέτοιο δεν

ισχύει. Πήγα απλά και μου είπαν "Εντάξει, πηγαίνετε!" (γελά).

Αν σπάσω κάτι, που δεν το πιστεύω, τότε θα βρεθεί κάποια λύση

σε επίπεδο ανταλλαγής, το ξέρω. Όλα για μένα ρυθμίζονται έτσι,

με ανταλλαγή και μοίρασμα. Λόγω του ότι δεν πρέπει να βγάζω

χρήματα για μένα, διαθέτω τις παραγωγικές μου ικανότητες για

τους άλλους και μέσω αυτού η ζωή μου διευρύνεται.

- 117-

Γκύντεp: 'uΟ,τι με οδηγεί σε περισσότερη ελευθερία, είναι κα­

λοδεχούμενο. Ό,τι με περιορίζει, αποβάλλεται", λέει η Χάιντεμαρί Σβέρμερ. Η ζωή χωρίς χρήματα της έδωσε περισσότερη εσωτε­

ρική ανεξαρτησία. Κέρδος μέσω μιας εμφανούς παραίτησης. Και η πραγματικότητα, τις περισσότερες φορές τουλάχιστον, τη δι­καιώνει.

Σβέpμεp: Δεν χρειάζεται να σπαταλώ χρόνο για να στέκομαι

μπροστά στις βιτρίνες και να σκέφτομαι, αυτό κι αυτό θα ήθελα να έχω. Δεν χρειάζεται καν να το συζητήσω με τον εαυτό μου. Αν

κάποιος θελήσει να πάρει αυτοκίνητο, πρέπει πρώτα πραγματικά

να σκεφτεί, τι είδους αυτοκίνητο και πώς και τι, κι όλα αυτά δεν μου χρειάζονται. Η ζωή μου, λοιπόν, είναι ευχάριστη γιατί είμαι

ενθουσιασμένη με τα πράγματα που κάνω.

Αυτή ήταν η "νέα ζωή" μου, περιληπτικά. Ο συγγραφέας πήρε

τη συνέντευξη τον Αύγουστο του 1999 και την πούλησε σε διά­φορους σταθμούς. Τότε βρισκόμουν στην εντατική μου φάση κα­

θαρίσματος. Δύο ώρες σκούπισμα για ένα μεσημεριανό φαγητό

ακούγεται δυσανάλογο. Αλλά αυτή την περίοδο έκανα τόσα πράγ­

ματα που βασικά δεν είχαν καμία αναλογία με τις σπουδές και τα επαγγέλματά μου. Ήταν μια μεταβατική φάση, απαραίτητη για

την εξάλειψη της περηφάνιας και των προκαταλήψεων. Αφού το ρεπορτάζ παίχτηκε αρκετές φορές, ήρθαν σ' επαφή μαζί μου πολ­λοί ακροατές και ακροάτριες κι επίσης στο ίντερνετ συζητιόταν έντονα το πείραμά μου. Μέσω αυτού αναπτύχθηκε μια ηλεκτρο­

νική σχέση που για μένα σημαίνει πάρα πολλά: ο Ρούντι συγκέ­

ντρωσε για μένα τις συνομιλίες μας από τον Ιανουάριο μέχρι τον

Μάιο του 2000.

- 118-

Ανταλλαyή μέιλ με τον Ρούντι Άιχενλαουμπ

Αγαπητή κυρία Σβέρμερ,

άκουσα για τη ζωή σας χωρίς χρήματα και κάποιος μου έστειλε

την ηλεκτρονική σας διεύθυνση. Ζούμε εδώ σε μια ομάδα συγκα­

τοίκησης και συμβίωσης που αποτελείται από περίπου είκοσι

άτομα. Δεν έχουμε κάποιον ιδιαίτερο θρησκευτικό προσανατο­

λισμό, τουλάχιστον όχι όλοι. Αλλά χθες το βράδυ διαβάσαμε στο

κατά Λουκάν Ευαγγέλιο πώς ο Ιησούς δεν αποδέχεται το ρω­

μα'ίκό νόμισμα και πόσο εκρηκτική επίδραση έχει αυτό. (Υ ποθε­τικά υπήρχε κάτι τέτοιο και στις χριστιανικές κοινότητες που

αναπτύχθηκαν στη Μικρά Ασία, οι οποίες κατέγραψαν αυτό το

ευαγγέλιο). Αυτό μας έδωσε την αφορμή να κοιτάξουμε γιακά­ποιο τέτοιο μοντέλο και για μας. Ευχαριστούμε λοιπόν πολύ για

σας προσωπικά και για το παράδειγμά σας, με το οποίο ερχόμα­

στε σε επαφή μ' αυτόν το τρόπο. Στείλτε, σας παρακαλώ, αν είναι

εύκολο, μια σύντομη απάντηση για το αν λάβατε αυτό το μήνυμα.

Με εγκάρδιους χαιρετισμούς, δικός σας, Ρούντι Άιχενλαουμπ,

θείος της Μαρίας Χεργκλ που εργάζεται στο καθολικό φόρουμ

στο Ντόρτμουντ.

Η Χάιντεμαρί απαντά:

Σας εύχομαι μια υπέροχη μέρα. Μόλις σήμερα είμαι σε θέση να

απαντήσω στο μέιλ σας, διότι ήμουν πάλι στα βόρεια και εκεί δεν

είχα τη δυνατότητα να διαβάσω την ηλεκτρονική αλληλογραφία

μου. Χάρηκα που άκουσα για την ομάδα συμβίωσής σας. Θα με

ενδιέφερε να μάθω πού είναι το Χάιτερσχα'ίμ και πώς ζείτε εκεί.

Θα ήθελα προς το παρόν να απαντήσω σύντομα, οπότε τελειώνω

για σήμερα αυτό το μήνυμα. Με εγκάρδιους χαιρετισμούς, Χάι­

ντεμαρί Σβέρμερ.

Υ.Γ. Γνωρίζω τη Μαplα Χψyκλ από τη Θεία Αειτουprία, στην οποία πήrαινα τα­

κτικά, πpιν χρόνια.

- 119-

Η Χάιντεμαρί εμβαθύνει:

Καλημέρα, κύριεΆιχενλαουμπ,

πριν λίγο καιρό απάντησα στο μέιλ σας. Μέχρι τώρα όμως δεν στείλατε κάποιο μήνυμα, αν λάβατε την απάντησή μου ή γενικά

αν υπάρχει ακόμη ενδιαφέρον για τον τρόπο ζωής μοv. Εδώ και τέσσερα χρόνια ζω χωρίς χρήματα. Αυτό δεν σημαί~ει σε καμία περίπτωση παραίτηση ή τσιγκουνιά, αντιθέτως aπάλλαξα τον εαυτό μου από τη σπατάλη και την υπεραφθονία. Έχω μόνο αυτά

που πραγματικά χρειάζομαι, μεταξύ των οποίων και αυτή τη σύν­

δεση με το ίντερνετ, καθώς και, από χθες, ένα κινητό. Επιτέλους να μπορούν να με βρίσκουν, αυτό είναι ένα υπέροχο συναίσθημα. Θα επιθυμούσα πολύ να έρθω σε στενότερη επαφή με την ομάδα συμβίωσής σας. Αυτό τον καιρό η ιδέα μου είναι να επεκτείνω το

"δούναι και λαβείν" σε όλους τους τομείς, να λειτουργήσει όσο

γίνεται ευρύτερα. Αν παρατηρήσουμε τον κόσμο, αναγκαστικά

διαπιστώνουμε ότι το δούναι δεν βρίσκεται σε ισορροπία με το

λαβείν, αλλιώς η ανισότητα ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους

δεν θα ήταν τόσο μεγάλη. Προς το παρόν η κατάσταση έχει ως

εξής: Ναι μεν δημιουργούνται παντού σύλλογοι και ομάδες που

ανταλλάσσουν και μοιράζονται μεταξύ τους, αλλά το κάνουν σε

μικρή κλίμακα και πολύ περιορισμένα. Σ' αυτό λείπει για μένα η πνευματικότητα και το εύρος. Ίσως θα μπορούσαμε μαζί να σχε­διάσουμε ένα μοντέλο που να είναι και βιώσιμο. Στο μεταξύ έχω μάθει ότι το Χάιτερσχαψ -τι ωραίο όνομα4- βρίσκεται κάπου

κοντά στο Φράιμπουργκ.

Περιμένω με χαρά την απάντησή σας και σας χαιρετώ για σή­

μερα εγκάρδια! Χάιντεμαρί Σβέρμερ.

4. Η ονομασία θα σήμαινε κυριολεκτικά το σπίτι της ευθυμίας, της χαpάς. Σ. τ.Μ.

-120-

Και την επόμενη μέρα:

Ευχαριστώ πάρα πολύ για το δεύτερο μέιλ σου. Μπορούμε να μι­

λάμε στον ενικό, τουλάχιστον από πλευράς μου. Για μένα είναι

εύκολο να απαντώ αμέσως, επειδή πάντα νωρίς το πρωί κάθομαι

στον υπολογιστή, πριν κανονίσω για όλους το πρωινό. Πες μου

για την ομάδα συμβίωσής σας, πώς σας ήρθε η ιδέα και με τι ασχο­

λείστε;

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

δεν απάντησα αμέσως γιατί σκέφτηκα ότι μπορώ να απαντήσω

μαζί με άλλους, αλλά δεν έχει φτάσει ακόμη η ώρα γι' αυτό. Χρει­

αζόμαστε όλοι υπομονή, χωρίς ωστόσο να χάνουμε το στόχο από

τα μάτια μας.

Αγαπητέ Ρούντι,

αυτό με την υπομονή είναι ένα δύσκολο κεφάλαιο, αλλά δεν μπο­

ρεί να παραληφθεί αν θέλω να ζήσω την αγάπη. Αναγκάζομαι

διαρκώς να είμαι υπομονετική. Μερικές φορές αυτό με οδηγεί σε

απόγνωση, αλλά όταν πιάνω πάτο, κάθε φορά συμβαίνει ένα

θαύμα και οπ, σηκώνομαι πάλι!

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

ευχαριστώ που είσαι αυτή που είσαι, εκτιμώ πολύ αυτό που κά­

νεις. Χθες ήταν εδώ ο Κρίστιαν, ο άντρας της aνιψιάς μου από το

Ντόρτμουντ. Υποθέτω ότι κι εσύ είσαι στο Ντόρτμουντ ή νιώθεις

σαν απομονωμένη σ' ένα έρημο νησί.

Αγαπητέ Ρούντι,

έτσι είναι. Αν και νιώθω υποστήριξη από τους ανθρώπους που

βρίσκονται γύρω μου, να, κάθομαι τώρα για παράδειγμα στο μα­

γαζί των επιστημών που το δουλεύει μια παρέα νεαρών, οι οποίοι

όχι μόνο με ανέχονται και με δέχονται, αλλά με στηρίζουν κιόλας.

Έχω κλειδί για το γραφείο, μπορώ μάλιστα να διανυκτερεύσω

-121-

εδώ αν δεν βρεθεί κάτι άΛλο, και τώρα μου δόθηκε και κινητό. Η

δωρεάν πρόσβαση στο ίντερνετ είναι ένα τεράστιο δώρο για μένα.

Κάνω φυσικά κάτι γι' αυτό: σκούπισμα, μαγείρεμα, παροχή συμ­

βουλών κτλ.

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

οι Γερμανοί μαθαίνουν να είναι ανεκτικοί, αυτό είναι κάτι καλό.

Τόσο πιο δύσκολο είναι όμως τότε να κάνεις συζήτηση για διά­

φορα μοντέλα. ΑΛλά λειτουργεί, όπως με τη μαγιά. Επομένως;

Υπομονή!

Αγαπητέ Ρούντι,

εδώ και κάποιες μέρες/ εβδομάδες έχω αυτή την ιδέα για μια κί­

νηση "δούναι και λαβείν", που είναι η εξής: Ανταλλαγές και μοί­

ρασμα σε όλους τους τομείς της καθημερινότητας, όχι μόνο στα

πλαίσια ενός συΛλόγου. Φαντάζομαι πόσο όμορφα θα ήταν, αν

σε κάθε μαγαζί είχα την επιλογή να πληρώσω ή με χρήματα ή με

κάποια παροχή υπηρεσίας. Εγώ η ίδια ζω ήδη έτσι. Χθες το

βράδυ, για παράδειγμα, ήμουν με μια φίλη σε μια μπιραρία και

δείπνησα με υπέροχο φαγητό, χωρίς να πρέπει να πληρώσω,

επειδή είχα δουλέψει ήδη από πριν για το γεύμα. Δεν γίνεται να

παρουσιάσω εδώ την ιδέα μου με κάθε λεπτομέρεια, αλλά τη βρί­

σκω καταπληκτική και θα τη συνεχίσω.

Καλημέρα, Ρούντι!

Ευχαριστώ για το εκτενές μέιλ. Τα ποΛλά ονόματα δεν μετρό­

μαξαν, αγαπώ την ποικιλία. Πάρα ποΛλοί άνθρωποι λαχταρούν

να ζήσουν όπως εσείς: Μαζί αλλά και ατομικά. Πριν από είκοσι

χρόνια έμενα με τα δύο μου παιδιά που τότε ήταν ακόμη μικρά σ'

ένα σπίτι καλλιτεχνών . Υπήρχε γκαλερί, κεραμοποιείο, εργα­

στήρι φωτογραφίας, ποΛλή μουσική, γίνονταν γιορτές και ο ένας

συνεργαζόταν με τον άΛλο. Υπέροχη εποχή!

-122-

Μια από τις ιδέες μου σήμερα: Να εντοπίσουμε σπίτια όπου

να μπορούν να λαμβάνουν χώρα κάποια πρότζεκτ. Πρόσεχα, για

παράδειγμα, κάποτε ένα σπίτι κοντά στο Ρέντσμπουργκ, στο

οποίο ζει μόνο μια γυναίκα μ' ένα σκύλο, μια γάτα και ψαράκια.

Επίσης είχε άλογα. Κατά την περίοδο της φύλαξης του σπιτιού

επιτρεπόταν να δεχτώ φιλοξενούμενους. Με επισκέφτηκε μια μη­τέρα με το παιδί της κι επίσης παρουσιάστηκαν κι άΛλοι άνθρω­

ποι που δεν είχαν ποΛλά χρήματα. Δεν χρειαζόταν να πληρώσουν

τίποτα, μόνο να συνεισφέρουν λίγο στο φαγητό και μπόρεσαν

έτσι να απολαύσουν ένα είδος "διακοπών" που διαφορετικά δεν

θα είχαν μπορέσει να αντέξουν οικονομικά. Αυτό το σπίτι συνε­

χίζει να είναι στη διάθεσή μου, επειδή η ιδιοκτήτρια είναι πολύ

ανοιχτή σε νέα πράγματα. Καμιά φορά πηγαίνω, αλλά κατά τ'

άλλα δεν φυλάω πια σπίτια, γιατί αυτό με έκανε να ζω αρκετά

απομονωμένη και δεν μπορούσα να ακολουθήσω τα ιδανικά μου

περαιτέρω.

Αυτή την περίοδο βρίσκομαι πάλι σε ένα σημείο που δεν υπάρ­

χουν σχεδόν καθόλου συμπαίκτες για μένα. Ερεύνησα το τοπίο

όσον αφορά τα δίκτυα ανταλλαγών και το άφησα πάλι, γιατί για

τους περισσότερους η ανταΛλαγή και το μοίρασμα είναι μόνο ένα

πολύ μικρό συστατικό της καθημερινότητάς τους. Για μένα όμως

είναι πραγματικά μια εναΛλακτική στο σύστημά μας. Δεν εννοώ

ότι πρέπει όλοι να τα βγάζουν πέρα χωρίς χρήματα, αλλά το να κοιτάζουν προς μια νέα κατεύθυνση, αυτό θα έπρεπε να το κά­

νουν σχεδόν όλοι. Αντίθετα όμως, βιώνω συνεχώς ατελείωτες συ­

ζητήσεις για το πώς θα βγουν χρήματα, πού μπορεί να βρει κανείς μια δουλειά κτλ. Για τέσσερα χρόνια διεύθυνα το "πρα­

κτορείο δούναι και λαβείν" . Τα δύο απ' αυτά είχαμε ένα σπίτι

όπου μπορούσαμε να μαγειρεύουμε καθημερινά. Μια φορά το

μήνα ερχόταν μια κομμώτρια και μια μοδίστρα. Παίζαμε μουσική

με τύμπανα, κάναμε αναγνώσεις κειμένων και διαλογισμό. Ως

-123-

πρώην ψυχοθεραπεύτρια, παρείχα συμβουλές σε πολλούς επι­σκέπτες και μια φορά την εβδομάδα λειτουργούσαμε ένα ίντερ­

νετ καφέ. Κατά βάση ζούσαμε εκεί ιδανικά όπως το είχα στο

μυαλό μου, κι ωστόσο κάτι δεν μου άρεσε. Εγώ παρακινούσα, οι

άλλοι παρασύρονταν ν' ακολουθήσουν. Το χειρότερο για μένα ήταν ότι όλοι άρπαζαν αμέσως την ευκαιρία, μόλις τοlιJς παρου­σιαζόταν κάτι άλλο. Οι άνθρωποι απλά εξαφανίζονταν. Αυτό σε συνεχιζόμενη βάση ήταν τόσο απογοητευτικό για μένα, που δεν μπορούσα να συνεχίσω έτσι.

Γνώρισα άλλα δίκτυα ανταλλαγών σε άλλες πόλεις και βίωσα τα συναφή. Πριν μια εβδομάδα πήγα στη συνάντηση του ανταλ­λακτικού δικτύου στο Ντόρτμουντ για να δω πώς είναι τώρα τα

πράγματα εκεί. Μια γυναίκα που είναι εκεί από την αρχή, παρα­

πονιόταν για το ότι έπρεπε να βγει πρόωρα στη σύνταξη και θα έπαιρνε πολύ λίγα χρήματα. Πήγαινε από τον Άννα στον Κα'ίάφα

για να πάρει μεγαλύτερη σύνταξη, αντί απλά να δει ότι μπορεί να πληρώσει άνετα ενοίκιο και ιατροφαρμακευτική ασφάλιση. Ή το άλλο με τις δουλειές. Αν αυτή τη στιγμή δεν υπάρχουν, πρέπει

να δραστηριοποιηθούμε από μόνοι μας, υπάρχουν αρκετά να κά­νουμε!! Αχ, παρατηρώ ότι γίνομαι πάλι ανυπόμονη. Πρέπει επι­

τέλους να aποδεχτώ ότι μπορώ να ζήσω μόνο τη δική μου ζωή όχι των άλλων. ΑΧλ.ά έχω τόσες πολλές καλές ιδέες!

Αυτό με το σπίτι γυναικών ακούγεται ενδιαφέρον. Μπορείς

να δώσεις ευχαρίστως τον αριθμό του κινητού μου, μιλώ και λίγα ισπανικά. Ευχαριστώ που με "άκουσες".

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

είναι ωραία να μπορείς να κουβεντιάζεις έτσι. Σε μια ώρα εμείς

παίρνουμε πρωινό και η γυναίκα μου ετοψάζεται να σηκωθεί. Σε μια βδομάδα θα ταξιδέψουμε μαζί, θα πάμε στο Γκάρμις-Πάρ­τενκίρχεν. Ζουν εκεί τα αδέρφια της κι ελπίζουμε να μπορέσουμε

- 124 -

να κάνουμε λίγο μαραθώνιο σκι. Θα επιστρέψουμε πάλι στο

τέλος του Φλεβάρη.

Αγαπητέ Ρούντι,

σας εύχομαι να περάσετε υπέροχα! Κι εμένα μου αρέσει το πρωί

να ανταλλάσσω μερικές σκέψεις και να διαβάζω τι έχεις να πεις

πάνω σ' αυτές.

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

περιέγραψες καλά το πρόβλημα με τα δίκτυα ανταλλαγών. Έχω

το πλεονέκτημα να μπορώ να παρατηρήσω το όλο θέμα σε ένα

πολύ ευρύτερο πλαίσιο. Το δικό μας δίκτυο ανταλλαγών ονομά­

ζεται "χρηματιστήριο χρόνου του Μαρκγκρέφλερλάντ" και κάνει

τα πρώτα του β ή ματ α.

Αγαπητέ Ρούντι,

υπέροχα που μπορείς να με καταλάβεις στο συγκεκρψένο ζήτημα.

Το πρόβλημα συνίσταται κυρίως στο ότι οι περισσότεροι άν­

θρωποι έχουν εξασφαλίσει τα απαραίτητα και γι' αυτό δεν βλέ­πουν την αναγκαιότητα να βγάλουν τα προς το ζην τους μέσω

περίπλοκων ανταλλαγών. Κι εκείνοι που λόγω έλλειψης χρημά­

των θα το είχαν ανάγκη, δεν το τολμούν ιδιαίτερα, επειδή αισθά­

νονται aπαξιωτικά. Κι εγώ η ίδια βιώνω συχνά καταστάσεις, κατά

τις οποίες νιώθω σαν ζητιάνα, παρόλο που μερικές φορές "πλη­

ρώνω" το πενταπλάσιο, απλά με διαφορετικά μέσα. Η άποψη "αν

έχεις κάτι, είσαι κάτι" επικρατεί ακόμη. Τα χρήματα αντιπροσω­

πεύουν κύρος και δύναμη και το μεγάλο μου μέλημα είναι να το

αλλάξω αυτό. Φυσικά πρέπει ν' αρχίσω από τον εαυτό μου.

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

κάποια άτομα από τη συντροφική μας κοινότητα άρχισαν να στή­

νουν ένα δίκτυο ανταλλαγών στο Περού και τους είναι απίστευτα

δύσκολο να το θέσουν σε λειτουργία. Στην Αργεντινή τα πράγ-

- 125-

ιιατα είναι κάπως καλύτερα. Ξέρεις το βιβλίο του Μπερνάρ Λιτέρ

"Το χρήμα του μέλλοντος"; Λέει στο βιβλίο του κι αυτό με βοή­

θησε, ότι δεν πρέπει να έχουμε αυταπάτες για μια εναλλακτική

των χρημάτων. Πρόκειται καταρχήν για ένα συμπληρωματικό νόμισμα. Και θα μπορούσε να υπάρχει κάτι τέτοιο, ακόμη και από

κρατικής πλευράς. Στο μεταξύ διενεργείται ήδη στην Ιαπωνία μια

ευρεία πρακτική δοκιμή.

Για μένα το θέμα δεν είναι μόνο η ανταλλαγή και η παραίτηση

από τα χρήματα, αλλά κάτι πολύ μεγαλύτερο, δηλαδή η αγάπη.

Αν δύναμαι να αγαπώ τους ανθρώπους, βλέπω και τι χρειάζονται και μπορώ να δώσω από το περίσσευμά μου. ΑΧλά αυτό το θέμα

είναι πολύ περίπλοκο γι' αυτό το πρωινό.

Εκείνο που με συγκινεί είναι η προσωπική μου εμπειρία, ότι

στο Περού όπου μπορούσα να είμαι για εβδομάδες καθ' οδόν με

τα πόδια, χωρίς χρήματα, έβρισκα πάντα κατάλυμα σε ντόπιους.

Ένα πολύ βαθύ βίωμα. Σήμερα ακόμη κι αυτό θα ήταν δυστυχώς πιο δύσκολο απ' ό,τι τότε, πριν από δεκαπέντε χρόνια. (Βρέθηκα από το 1970 ως το 1990 ως καθολικός ιερέας στις βόρειες Άν­δεις). Έχω την τάση, ακόμη κι αν φαίνεται δύσκολο, να συνεχίσω

να ζω έτσι και μάλιστα μαζί με άλλους.

Αγαπητέ Ρούντι,

κι εγώ έζησα τη φιλοξενία των Νοτιοαμερικάνων, γιατί ήμουν

ένα χρόνο στη Χιλή, όπου δίδασκα σ' ένα γερμανικό σχολείο

(τότε ήμουν ακόμη καθηγήτρια) και μετά παντρεύτηκα ένα Χι­λιανό ζωγράφο. Αυτή η φιλοξενία που παρατηρώ και στους Έλ­

ληνες και στους Τούρκους έχει για μένα ένα αγκάθι: Γίνεται σε

βάρος της aτομικότητας. Τύχατε μαζί, δεθήκατε μαζί, που ση­

μαίνει: Προσαρμόσου! Στο μυθιστόρημα "Αλέξης Ζορμπάς" μια γυναίκα λιθοβολείται από τους κατοίκους του χωριού, επειδή

" δραπετεύει" από την κοινότητα. Πρόσφατα μου διηγήθηκε μια

- 126-

γυναίκα για τους κατοίκους ενός aφρικανικού κράτους, όπου

έζησε για καιρό. Μιλούσε με ενθουσιασμό για την εγκαρδιότητα των ανθρώπων εκεί, μέχρι που ξέσπασε πόλεμος. Από εκείνη τη

στιγμή οι aξιαγάπητοι άνθρωποι έγιναν τέρατα που διαμέλισαν τους πρώην φίλους της. Καταλαβαίνεις τι εννοώ; Πρόκειται για

ευθύνη προσωπική και για ευθύνη απέναντι στο σύνολο. Θα το

κλείσω εδώ, αυτό το θέμα είναι πολύ περίπλοκο.

Αγαπητέ Ρούντι,

αν φύγετε ήδη από σήμερα, θα πάρεις το μέιλ μου σε δεκατέσσε­

ρις μέρες. ΑΧλά πρέπει να σου γράψω κάτι που έζησα χθες, ήταν

πάλι ένα από τα πολλά θαύματά μου. Έχεις ήδη καταλάβει πόσο

σημαντικό είναι για μένα να μεταδίδω σε άλλους τις ιδέες και τις

σκέψεις μου. Την περσινή χρονιά αυτό δεν είχε πάει και τόσο

καλά, δεν είχαν ζήτηση ούτε οι ομιλίες, ούτε οι αναγνώσεις, ούτε

η παροχή συμβουλών μου. Έπρεπε απλούστατα να καθαρίζω για

να ζήσω, να καθαρίζω, να καθαρίζω, να καθαρίζω και να καθα­

ρίζω. Στην αρχή δυσανασχέτησα, μετά συμβιβάστηκα και καθά­ριζα χωρίς να παραπονιέμαι. Κι έπειτα, τη νέα χρονιά, άλλαξαν όλα. Δέχομαι πάλι ερωτήσεις, προσκλήσεις κτλ. Κι αυτό είναι

μόνο η αρχή.

Χθες είχα σκοπό να καταγράψω επιτέλους μια ομιλία που

κάνω εδώ και χρόνια και να την πάρω μαζί στην επόμενη εμφά­

νισή μου. Πήγα στο "γραφείο", στο μαγαζί των επιστημών, ήθελα

να ξεκινήσω, αλλά οι υπολογιστές δεν λειτουργούσαν. Δεν μπο­ρούσα να μπω, ούτε να δω τα μέιλ μου, ούτε να γράψω κάτι. Τι

'ναι πάλι αυτό, παραπονέθηκα κοιτώντας προς τα πάνω. Η απά­

ντηση ήρθε αμέσως. Χτύπησε η πόρτα. Εκεί στεκόταν ένας νεα­

ρός και ήθελε να επισκεφτεί το μαγαζί των επιστημών μαζί με μια

ομάδα ατόμων που έκαναν εναλλακτική θητεία μέσω κοινωνικής

εργασίας. Όταν παρατήρησε ότι εγώ είμαι η γυναίκα που ίδρυσε

- 127-

το "δούναι και λαβείν" και τώρα ζει χωρίς χρήματα, ξετρελάθηκε.

"Το θέμα μας είναι οι ουτοπίες" είπε. "Σ' αυτό ταιριάζεις πάρα

πολύ. Θα είχες τη διάθεση να συζητήσεις μαζί μας τις ιδέες σου;"

Φυσικά και είχα διάθεση και προέκυψε μια ωραία ομιλία. Και,

πέρα απ' αυτό, για μένα ήταν κι ένα ξεκάθαρο σημάδι: δεν είναι

ανάγκη να καταγράψω κάτι, γιατί με κάθε συνομιλήτ;ή χρειάζο­μαι άλλες λέξεις κι αυτές που ταιριάζουν κάθε φορά θα μου έρ­

θουν τη σωστή στιγμή.

Όταν έφυγε η νεαρή παρέα, ξαφνικά λειτουργούσαν πάλι όλοι

οι υπολογιστές. Μπορούσα να δω και να στείλω τα μέιλ μου. Και

μπόρεσα γι' άλλη μια φορά να διαπιστώσω ότι δεν είμαι μόνη στον

κόσμο, αλλά σημάδια και θαύματα με καθοδηγούν.

Σήμερα είχα την ιδέα να προσφέρω κάτι στην πόλη, να "πλη­

ρώσω" φόρους με το να προσφέρω στην κοινωνική πρόνοια συμ­

βουλές για ανθρώπους που έχουν χάσει το κουράγιο τους. Αυτή

τη σκέψη θα την αφήσω λίγο ακόμη να ωριμάσει. Πριν δύο χρό­

νια είχα παρακολουθήσει δωρεάν μια συναυλία στην πόλη. Με

είχε ενθουσιάσει τόσο πολύ που την επόμενη μέρα, ας πούμε ως

"πληρωμή", τρίψαμε με βούρτσες μαζί με μια ομάδα από το "δού­

ναι και λαβείν" σαράντα παγκάκια νεκροταφείων. Υπάρχουν

τόσες δυνατότητες να εναρμονίσεις το πάρε με το δώσε! Γράψε

μου την άποψή σας γι' αυτό ή τι σκέφτεσαι εσύ γι' αυτό.

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

αυτό με το να aφήνεσαι στην καθοδήγηση, να καθοδηγείσαι, μου

έκανε πολύ εντύπωση. Πρέπει κανείς να είναι πολύ ανοιχτός για

να το παρατηρήσει.

Αγαπητέ Ρούντι,

μια θεραπεύτρια μου δίδαξε να αντιλαμβάνομαι παντού τα σημά­

δια απ' το Θεό. Και με τους αγγέλους έχω μεγάλη επαφή.

-128-

ι._

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

χθες στο ταξίδι είχα ωραίες συζητήσεις. Αυτό είναι πολύ καλύτερο από κάθε συνέλευση. Στο κάστρο ζουν πάνω από εκατό ηλικιω­μένες αδελφές μοναχές. Όταν κανείς συναντά κάποια απ' αυτές, τη χαροποιεί πολύ να έχει κάποιον που θέλει ν' ακούσει. Στη γειτο­νική περιοχή θέλουν τώρα να ιδρύσουν μια ομάδα συγκατοίκησης. Μπορέσαμε εκεί να φτιάξουμε κουπόνια αγορών για προ.ίόντα το­πικής παραγωγής. Αυτό κι αν είναι τέλειο μέσο πληρωμής!

Αγαπητέ Ρούντι,

κι εγώ ασχολούμαι εντατικά με εναλλακτικά είδη νομίσματος. ΑΧλά ποια απ' όλες αυτές τις σκέψεις θα τεθεί σε εφαρμογή, θα το δείξουν τα" σημάδια". Αν κάτι κυλά εύκολα, είναι καλό, αν προ­κύπτουν πολλά εμπόδια, το αφήνω πάλι κατά μέρος.

Καλημέρα Χάιντεμαρ ί,

από τις 12 ως τις 16 Μαρτίου θα ταξιδεύω με το τρένο προς τα βό­ρεια. Σκέφτομαι μήπως στην επιστροφή να περάσω από το Ντόρ­τμουντ.

Αγαπητέ Ρούντι,

μέσα στην εβδομάδα έχω μια πρόσκληση για Βόννη/Ράουσε­ντορφ. Εκεί είναι εβδομάδα νηστείας κι έχουν κανονίσει να κάνω μια απογευματινή εισήγηση. Το θέμα είναι" Δείτε τα πουλιά στον

ουρανό5 -ζωή χωρίς χρήματα;". Μάλλον θα μείνω μέχρι την επό­μενη Κυριακή. Τότε θα έχεις επιστρέψει για ν' αφοσιωθείς πάλι στο "σπίτι της ζωής" σου, έτσι δεν είναι;

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

στις 16 Μαρτίου έχουμε την επόμενη συγκέντρωση μελών του μη

5. "Sehet die Vogel unter dem Himmel". τίτλος του μπαpόκ έprου του συνθέτη Κρί­στοφ Γκpάουπvεp, 1746. Σ.τ.Μ.

-129-

κερδοσκοπικού συλλόγου σπίτι της ζωής. Μεταξύ άλλων θα συ­ζητηθεί και η καλύτερη αξιολόγηση της εθελοντικής εργασίας μας.

ΑΧJΡούντι,

στο ξεκίνημα του "πρακτορείου δούναι και λαβείν" δούλευα κι

εγώ εθελοντικά διαθέτοντας πολλές ώρες γραφείο,υ. Κάποια

στιγμή παρατήρησα πόσο χαλούσε η διάθεσή μου, επειδή όλο αυτό μου φαινόταν άδικο. Αργότερα πρόσεχα περισσότερο να

διαμορφώνω ισότιμα το πάρε και το δώσε. Ο όρος "εθελοντικά"

σήμερα δεν υπάρχει πια για μένα.

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

μπορούμε να κάνουμε τίποτα σχετικά με την ασφάλισή μας κατά

την τρίτη ηλικία μέσω τρόπων ανταλλαγής; Θα μπορούσαν για

παράδειγμα να χρησιμοποιηθούν οι μονάδες χρόνου σε ενώσεις

ηλικιωμένων; Αν αυτές οι μονάδες γινόταν απλά να μετατεθούν,

αν δηλαδή εγώ τώρα πρόσφερα τις μονάδες μου σε κάποιον άλλο,

υπολογίζοντας ότι αργότερα κάποιος άλλος θα μου δώσει τις

δικές του.

Αγαπητέ Ρούντι,

για μένα αυτό είναι σαν να κάνεις κύκλο. Λαμβάνεις όλα όσα χρει­

άζεσαι, όταν τα χρειάζεσαι, όταν έχεις πραγματικά εμπιστοσύνη στο Θεό. Η εμπιστοσύνη στο Θεό πρέπει λοιπόν να είναι ο στό­

χος. Συγνώμη, εσύ είσαι ο ιερέας και δεν θέλω να σου κάνω κή­

ρυγμα. ΑΧλά η ζωή μου χωρίς χρήματα είναι εφικτή μόνο επειδή

ζω μ' αυτή την εμπιστοσύνη στο Θεό. Δεν είμαι πολύ προσκολ­

λημένη στη Αγία Γραφή, αλλά σε κάποιο σημείο λέει ο Ιησούς:

"Εγώ νενίκηκα τον κόσμον", έτσι δεν είναι; Νομίζω ότι αυτό και

για μαξς σημαίνει: Τον κόσμο έτσι όπως είναι διαμορφωμένος να

τον υπερβαίνουμε, να τον υπερνικάμε και να βρίσκουμε νέους

δρόμους.

-130-

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

μια δεκατετράχρονη από το σπίτι της ζωής βίωσε χθες το μυστή­ριο του ανοίγματος τρεχούμενου λογαριασμού. Αυτό συντελεί­

ται ως εξής: Ζητείται από το παιδί να πάει συνοδεία γονέων μαζί με το διευθυντή του ταμιευτηρίου στο ιδιαίτερο τμήμα της υπη­ρεσίας. Μετά από μια μισάωρη εξονυχιστική εξέταση6 επισφρα­

γίζεται με υπογραφή η εξουσιοδότηση για τήρηση λογαριασμού. Τ ι καλά, που η μητέρα μού εξ ή γη σε πώς έχουν τα πράγματα! Σ το σπίτι της ζωής όμως αυτά δεν συζητούνται εκτενώς, ακόμη κι αν μου αρέσει να aφυπνίζω τις συνειδήσεις για το πώς επιδρά η παγ­κόσμια θρησκεία του χρήματος στην καθημερινότητα. Στη χθε­σινή εφημερίδα, για παράδειγμα, παρουσιάστηκε μια κυρία Τ. που μελλοντικά πρόκειται να φροντίσει στην υπηρεσία εύρεσης εργασίας να βρεθεί δουλειά με μισθό για τους χρόνια ανέργους της κοινότητας του Χάιτερσχαϊμ. Και μάλιστα να επιμεληθεί ώστε να παραμείνουν στις δουλειές. Ο δήμαρχος παρατήρησε σχετικά: "Αν λοιπόν κάποιος δεν εμφανιστεί στη δουλειά τη Δευτέρα, επειδή την Κυριακή ήπιε κάτι παραπάνω, τότε μπορεί η κυρία Τ. να τον πάρει από το σπίτι του και να τον πάει στη δουλειά του".

Έτσι έχουν τα πράγματα λοιπόν. Αν σήμερα κάποιος δεν έχει δουλειά είναι ή τεμπέλης ή μεθύστακας. Πέντε εταιρείες, λέει στο άρθρο, εκδήλωσαν ενδιαφέρον κι έδειξαν προθυμία να προσφέ­ρουν θέσεις για χρόνια ανέργους. Μα τι ωραίος που είναι ο κό­σμος μας! Επειδή μερικοί από την ομάδα συγκατοίκησης στο σπίτι της ζωής έχουν πληγεί από χρόνια ανεργία, ελπίζω με τέ­τοια άρθρα να ανοίξουν τα μάτια τους και να δουν τι προκαλεί η

6. Η λατινική λέξη scrutinium που χρησιμοποιείται εδώ παραπέμπει σ' ένα θρησκευ­τικό τελετουρrικό κατά το Μεσαίωνα πριν τη βάπτιση, κατά το οποίο ο επίσκοπος εξέ­ταζε την πληρότητα της κατήχησης όσων ήθελαν να rίνουν χριστιανοί. Στ.Μ.

-131-

θρησκεία του χρήμ.ατος στη ζωή μ.ας. Χθες βρέθηκα στο σχολείο του κάστρου λόγω ενός νέου πρό­

τζεκτ κατοίκησης, στο οποίο θα λειτουργώ συμ.βουλευτικά. Αλλά η ιδέα μ.ου να μ.οιpάζουμ.ε κουπόνια αγορών αντί χρήμ.ατα δεν έτυχε καλής υποδοχής. Οι διανοητικά καθυστερημ.έγοι που ζουν εκεί πρέπει να μ.άθουν να διαχειρίζονται κανονικά χpήμ.ατα. Η πρότασή μ.ου να κερδίζεται το φαγητό μ.ε παροχές υπηρεσιών στους γείτονες δεν βρήκε μ.εγάλη ανταπόκριση.

Για τη Δευτέρα του Πάσχα οργανώνουμ.ε ένα παζάρι ειρήνης. Ελπίζουμ.ε να παίξει εκεί η μ.πάντα Άνσελμ.-Κύνιχ. Ίσως θα έπρεπε να προμ.ηθευτώ τα CD τους, μ.ε υπέροχους στίχους και μ.ουσική για το θέμ.α του χρήμ.ατος.

Αγαπητέ Ρούντι,

ένα σύντομ.ο γεια σήμ.ερα, χωρίς να απαντήσω σ' αυτά που λες στο μ.έιλ σου. Κι αυτό επειδή βιάζομ.αι λίγο, κάτι που συμ.βαίνει σπάνια. 'Ε χω πολλή αλληλογραφία και την Κυριακή φεύγω για δύο εβδομ.άδες. Μπορείς όμ.ως να μ.ου γράφεις, ίσως να μ.ου δια­βιβαστούν τα μ.έιλ μ.ου. Αυτό θα ήταν το επόμ.ενο βήμ.α προς την κατεύθυνση κίνηση και ανεξαρτησία. Θα δούμ.ε.

t

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

πήγα στο Ντόρτμ.ουντ στην ανιψιά μ.ου, τη Μαρία. Κανονίσαμ.ε το προσκύνημ.ά μ.ας στο Σαντιάγο ντε Κομ.ποστέλα. Άκουσα ότι στο Ντόρτμ.ουντ είσαι γνωστή. Κρίμ.α που δεν μ.πορέσαμ.ε να συ­

ναντηθούμ.ε από κοντά. Ένας γνωστός γράφει ότι θα εμφανιστείς την Τρίτη στην τη­

λεόραση, στην εκπομ.πή του Μπίολεκ. Οπότε ίσως δω το πρό­σωπό σου. Το ίδιο άτομ.ο έχει γράψει μ.ια αναφορά για τους

φίλους των ανταλλαγών. Σου μ.εταφέρω το τέλος: "Αν τυχόν υπάρχει ακόμ.η μ.ια ευκαιρία να επηρεάσουμ.ε την επικίνδυνη aυ­τοκίνηση της οικονομ.ίας του χρήμ.ατος, αυτό μ.πορεί να γίνει

-132-

μ.όνο από συνειδητοποιημ.ένους, ψυχικά ώριμους ανθρώπους που

θέτουν και βιώνουν νέες αξίες. Δυστυχώς δεν υπάρχουν ακόμ.η

θετικές, αποδοτικές εναλλακτικές ή οράμ.ατα. Αλλά μ.πορούμ.ε, μ.ε

μ.ια θεωρητική και πρακτική κίνηση άρνησης, να ασκήσουμ.ε κρι­

τική στη μ.οιραία πορεία του χρημ.ατοοικονομ.ικού συστήμ.ατος,

να μ.η βρεθούμ.ε σε σύγχυση και να αντιμετωπίσουμ.ε την παιδο­

ποίηση της aνθρωπότητας. Το μ.έλλον σίyουρα δεν ανήκει στην

αρχή λειτουργίας και οργάνωσης των δικτύων ανταλλαγών ή

άλλων προσωρινών λύσεων (ανάγκης)"7 •

Με αυτά τα λόγια μ.πορώ μ.εν να νιώσω ταύτιση, σκέφτομ.αι

όμ.ως ότι δεν αποδίδουν ακριβώς αυτό που κάνεις και ψάχνεις.

Είναι βέβαια καλό, να κάνουν τα άτομ.α μ.εμονωμ.ένα κάτι, για να

συγκροτηθεί όμ.ως μ.ια κίνηση απαιτούνται περισσότερα: Η κί­

νηση άρνησης υπερβαίνει την απλή άσκηση κριτικής. Πρόκειται

για αντίσταση χωρίς χρήση βίας, οι κύκλοι ταράσσονται. Οι απο­

δοτικές εναλλακτικές και τα ένθερμ.α οράμ.ατα περιορίζονται

κατά τη γνώμ.η μ.ου αυτό τον καιρό πάρα πολύ σε μ.εμονωμ.ένα

άτομ.α. Αν όμ.ως είναι να μ.ετατραπούν σε "μ.αγιά" της κοινωνίας,

πρέπει να δοκιμαστούν στην πράξη από ομ.άδες, ως μ.έρος μ.ιας

διαδικασίας εκπαίδευσης που μ.πορεί να αποτελέσει πρότυπο για

άλλους. Έτσι βλέπω κι εγώ τα δίκτυα ανταλλαγών, εφόσον πα­

ραμ.ένουν ανοιχτά στις αλλαγές. Αγαπητή Χάιντεμ.αρί, θα χαρώ

αν μ.ου γράψεις πάλι μ.όλις μ.πορέσεις. Τότε θα σου πω περισσό­

τερα για το τι κινητροδοτεί εμάς στην περιοχή του Φράιμπουργκ.

Αγαπητέ Ρούντι,

θα μ.πορούσες επίσης να μ.ου γράψεις ενόσω εγώ έλειπα σε ταξίδι,

διότι τα πάντα γύρω μ.ου γίνονται όλο και πιο τέλεια. Τώρα μ.ά-

7. Το κείμενο αυτό rράφτηκε από τον Ούλι Φρανκ, με τον οποίο είχα πολλές εποικο­δομητικές συζητήσεις. Σ.τ.Σ.

- 133-

λιστα διαβιβάζονται και τα μέιλ μου, κάτι για το οποίο είμαι πολύ

ευγνώμων.

Με τις σκέψεις σου δεν μπορώ παρά να συμφωνήσω. Τα δί­κτυα ανταλλαγών είναι μόνο ένα μικρό βήμα προς τη σωστή κα­

τεύθυνση, αλλά δεν αποτελούν πολιτική λύση, :· εφόσον οι

άνθρωποι που δραστηριοποιούνται σ' αυτά παραμένσυν δέσμιοι

του τωρινού μας οικονομικού συστήματος. Πρέπει όλοι μας να

ωριμάσουμε, να χειραφετηθούμε από τις παλιές δομές και τότε

θα μπορούσε να δημιουργηθεί κάτι νέο, που να είναι προς όφελος όλων. Ο δικός μου δρόμος είναι μόνο ένα παράδειγμα για το ότι

είναι δυνατό να χαράζουμε νέους δρόμους. Άλλοι μπορούν να κά­

νουν κάτι άλλο. Εδώ και μια εβδομάδα μιλώ καθημερινά για πο­

λιτική, με ανθρώπους πραγματικά παθιασμένους με την πολιτική.

Με διασκέδασε πολύ και μου εξηγήθηκαν ορισμένα πράγματα.

Ελπίζω να μπορέσω να αναφερθώ σε κάποια απ' αυτά. στην εμ­

φάνισή μου στον Μπίολεκ. Παρεμπιπτόντως, πρόσφατα είχα μια

ομιλία σε μια ενορία και ο πάστορας τόνισε στο τέλος ότι τα θαύ­ματα που αναφέρονται στη Βίβλο μπορούν να βιωθούν πραγμα­τικά κι ότι εγώ ήμουν η απόδειξη γι' αυτό. Αυτό με χαροποίησε

πολύ.

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

σίγουρα θα είδες κι εσύ χθες το βράδυ τη μαγνητοσκοπημένη εκ­

πομπή στην τηλεόραση. Είδα λοιπόν κι εγώ πώς είσαι. Στην αρχή

φαινόσουν λίγο νευρική και ανασφαλής.

Αγαπητέ Ρούντι,

βασικά δεν είχα καθόλου τρακ, ούτε αγωνία, αλλά κι άλλοι φίλοι

μου έκαναν λόγο για νευρικότητα.

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

εν μέρει ήσουν πειστική. ΑΧλά κατά τη γνώμη μου, έπρεπε κά-

- 134 -

ποια στιγμή να αναφερθεί η σκέψη του να χαρίζουμε αμοιβαία.

ΑχιΡούντι,

έπρεπε να γίνει αναφορά κι άλλων πραγμάτων, αλλά ο χρόνος

ήταν τόσο λίγος και κάποιες στιγμές ένιωθα αποθαρρημένη με

τις εξηγήσεις μου.

Έτσι είναι.

Ωστόσο έχω καταλάβει τώρα καλύτερα τι σου αρέσει περισσό­

τερο (νομαδική ζωή) και τι σε ενοχλεί ακόμη (καθημερινότητα με καθάρισμα στο Ντόρτμουντ). Αυτό με τη νομαδική ζωή το κα­ταλαβαίνω πολύ. Σου έχω ήδη διηγηθεί άλλωστε ότι στο Περού

έζησα έτσι για χρόνια (έστω κι αν δεν ήταν κάθε φορά ολόκληρη η χρονιά έτσι), εξαρτώμενος από τη φιλοξενία των άλλων, αλλά ταυτόχρονα με την ωραία αίσθηση ότι η επίσκεψή μου αποτε­

λούσε ένα δώρο για όλους. Νομίζω ότι πρέπει να διδαχτούμε απ'

αυτούς τους λαούς, αν θέλουμε να οικοδομήσουμε μια ζωή χωρίς

χρήματα.

Αγαπητέ Ρούντι,

το πραγματικό θέμα όμως δεν είναι μια ζωή χωρίς χρήματα, αλλά

πολύ περισσότερο η αφαίρεση της δύναμης του χρήματος, μια

διαφορετική χρήση των μέσων και μια νέα ευχέρεια στη χρήση

αυτή. Όμως γι' αυτά μπορούμε να μιλήσουμε με κάποια ευκαιρία

πιο διεξοδικά.

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

σήμερα το πρωί άρχισα να γυρνάω για το ζήτημα της ανταλλα­

γής: Πρώτα πήγα σε μια κυρία που οργανώνει επίβλεψη παιδιών,

ώστε οι μητέρες να έχουν περισσότερο ελεύθερο χώρο και μετά

πήγα σε ένα οικοτροφείο για ηλικιωμένους, με σκοπό τη δημι­

ουργία θέσεων εργασίας εκεί για διανοητικά καθυστερημένους.

Θα σου πω αργότερα γι' αυτό. Προς το παρόν, σε χαιρετώ με όλη

-135-

μου την καρδιά, δικός σου, Ρούντι.

Αγαπητέ Ρούντι,

είμαι ευγνώμων για το μάθημα που πήρα με την εκπομπή του

Μπίολεκ. Χθες δεν ήμουν καθόλου καλά, αλλά αφού μίλησα με

πολλούς ανθρώπους επ' αυτού, βλέπω πολύ πιο καθαpά και τώρα το ξέρω με σιγουριά ότι η τηλεόραση, έτσι όπως είνα'ι, δεν έχει καμία σχέση με μένα. Θα εστιάσω την προσοχή μου περισσότερο

σε ραδιοφωνικές εκπομπές, επειδή εκεί υπάρχει περισσότερος δια­

θέσιμος χρόνος. Μάλιστα τηλεφώνησε μια συντάκτρια από ένα

ραδιοφωνικό σταθμό του Βερολίνου για να με καλέσει για τις 12 Απριλίου. Χαίρομαι ήδη πάρα πολύ!

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

χθες σου έστειλα κατά λάθος το μέιλ μου, προτού σου πω κάτι

ακόμα που ήθελα. Το Σαββατοκύριακο ήμουν σε μια συνάντηση

του οικουμενικού δικτύου Μπάντεν στο Πφόρτσχα'ίμ. Στοιχει­

οθετώντας μια μελλοντική εικόνα, προσπαθήσαμε να βρούμε από

πού μπορούμε ήδη, από σήμερα, να κάνουμε μια αρχή και παρ'

όλες τις φριχτές στρατιωτικές ιστορίες, γρήγορα κατέστη σαφές

ότι πρώτα απ' όλα θα πρέπει να ξεκινήσουμε επιφέροντας αλλα­

γές στο θέμα των χρημάτων. Και μάλιστα με δύο τρόπους: Κα­

ταρχήν με αντίσταση χωρίς βία, όπως κάνουν οι θρησκευόμενοι

υπέρ της ειρήνης και δεύτερον μέσω εναλλακτικών μοντέλων

ζωής, τα οποία ήδη ακολουθούν μεμονωμένα άτομα ή και σύνολα

ατόμων. Τη Δευτέρα το πρωί πήγα και στην τράπεζα της ομάδας

συγκατοίκησης στη Στουτγάρδη, την GLS. Ο διευθυντής εκεί είναι πολύ δραστήριος και την ερχόμενη Δευτέρα θα τεθεί το ζή­

τημα χρήματα στην Ακαδημία του Φράιμπουργκ. Προφανώς έχει

ήδη ξεκινήσει μια διαδικασία αλλαγής σκεπτικού επί του θέμα­

τος. Συνεχίζει να με προβληματίζει το θέμα της ασφάλισης της

τρίτης ηλικίας και πώς θα μπορούσε ενδεχομένως να διασφαλι-

- 136-

στεί σε μια βάση εμπιστοσύνης και χωρίς το συνηθισμένο έντοκο κεφάλαιο. Ωστόσο ακόμη δεν έχω βγάλει άκρη.

Αγαπητέ Ρούντι,

χθες μου τηλεφώνησε κάποιος για να μου μιλήσει για μια ιδέα που έχει να κάνει λίγο και με την ασφάλιση της τρίτης ηλικίας. Ξέρεις ήδη ότι αυτό δεν είναι πραγματικά το θέμα που με απασχολεί, αλλά ίσως μπορείτε εσείς οι δύο μαζί να βρείτε κάτι. Αυτός μένει στο Ερλάνγκεν και μου φάνηκε λίγο πιεστικός, αλλά εσύ μπορείς να κρατήσεις τις αποστάσεις αν χρειαστεί.

Επίσης το θέμα "κατάργηση χρημάτων" δεν είναι απαραίτητα ένα ζήτημα που με απασχολεί. Γιατί τίποτα μα τίποτα δεν θ' αλ­λάξει αν τα ίδια πράγματα που γίνονται με χρήματα, γίνονται και χωρίς χρήματα. Οι άνθρωποι χτυπιούνται μεταξύ τους για τα

παλιά καρότα του καταστήματος με τα περισσευούμενα βιολο­γικά που μας διατίθενται, σαν να έπρεπε να τα πληρώσουν. Και κανείς δεν σκέφτεται να προσφέρει κάτι σε αντάλλαγμα. Όχι, για μένα το θέμα είναι περισσότερο μια ολιστική προσέγγιση. Σε μια εποχή των διαχωρισμών και της εξειδίκευσης, μου φαίνεται επι­τακτική ανάγκη να συνειδητοποιήσουμε όλοι μας ότι προερχό­

μαστε από την ίδια θεία πηγή. Και να κατανοήσουμε ότι καθένας από μας έχει να επιτελέσει το δικό του έργο.

Εντάξει, παραδέχομαι ότι εκ πρώτης όψεως αυτό ακούγεται απλά ιδεαλιστικό και μη εφαρμόσιμο σε ευρεία κλίμακα, αλλά ακριβώς γι' αυτό ζω τόσο ακραία. Για να δείξω ότι οι κανόνες που φτιάχτηκαν από ανθρώπους μπορούν να αλλαχτούν πολύ γρή­

γορα, αν κανείς/ καμιά το βάλει σκοπό. Και μάλιστα ο καθένας/ η καθεμιά με το δικό του/της τρόπο. Παρεμπιπτόντως με προσέγ­γισε ένας εκδοτικός οίκος, ο οποίος θα ήθελε να εκδώσει ένα βι­

βλίο με τις εμπειρίες μου. Πρόκειται για τον ίδιο εκδοτικό που έβγαλε το "Χρήμα του Μέλλοντος" του Μπερνάρ Α. Λιτέρ που

- 137-

ήδη έχεις αναφέρει και που κι εμένα μου έκανε μεγάλη εντύπωση.

Ο Λιτέρ κάνει λόγο για το γιν και το γιανγκ του χρήματος. Η

πλάκα είναι ότι, προτού το διαβάσω, είχα σκεφτεί να βάλω το σύμ­

βολο του γιν/γιανγκ στο λογότυπο της κίνησης που θέλω να

ιδρύσω. Ο Λιτέρ μιλά επίσης για aρχέτυπα σύμφωνα με τον Κ.

Γκ. Γιουνγκ και για το ότι το αρχέτυπο της Μεγάλης Μητέρας,

ως σύμβολο της φύσης και της υπεραφθονίας, καταπιέζεται εδώ

και 500 χρόνια. Κι ότι απ' αυτό προκύπτει η απληστία που βα­σικά είναι ο φόβος της έλλειψης. Πολύ ενδιαφέρον! Το βρίσκω

υπέροχο ότι παντού υπάρχει μια κινητοποίηση και που μέσω του

διαδικτύου πληροφορούμαι τόσο πολύ επ' αυτού.

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

δεν θα γράψω τώρα γι' αυτά που αναφέρεις στο γράμμα σου,

θέλω να σου πω σύντομα για μια συνάντηση χθες στο Μυλχάου­

ζεν. Επισκεφτήκαμε τον Ζαν Βιγκουρέ που συμμετέχει υπεύθυνα

στη γαλλική κίνηση 'Άτάκ". Ο τρόπος εργασίας τους μας εντυ­

πωσίασε ιδιαίτερα, γιατί στη συγκεκριμένη περίπτωση σχηματί­

ζεται μια δυνατή και συνετή αντίσταση ενάντια στις άσχημες

συνέπειες του χρηματικού μας συστήματος. Τ ο ζήτημα γι' αυτούς

δεν είναι η κατάργηση του χρήματος, αλλά η κατάδειξη και κα­

ταπολέμηση της επίδρασης της πολιτικής του χρήματος όσον

αφορά τις συντάξεις, οι επεμβάσεις των τραπεζών στα σχολεία με

τη χρηματιστηριακή εξάσκηση, το ζήτημα των ευρεσιτεχνιών σχε­

τικά με το ανθρώπινο γένωμα και τα λοιπά. Θα συμμετάσχουν

στο παζάρι ειρήνης που θα κάνουμε τη Δευτέρα του Πάσχα.

Αγαπητέ Ρούντι,

ο Γκ. Κ. μου έστειλε με μέιλ την αλληλογραφία σας και είχα την

αίσθηση ότι ήσασταν λίγο εκνευρισμένοι ή κάνω λάθος; Έχει και

την πλάκα του να νομίζει κάποιος ότι διαθέτει μια εύκολη λύση

για τη σωτηρία του κόσμου . Μερικές φορές πιάνω κι εγώ τον

-138-

εαυτό μου να πιστεύει ότι έχει φάει τη σοφία με το κουτάλι.

Ωστόσο ξέρω πολύ καλά ότι μόνο όλοι μαζί μπορούν να συμβά­λουν στο να υπάρξει μια συνέχεια. Και μετά τις δημόσιες εμφανί­σεις μου βλέπω πόσο πολλοί άνθρωποι αγωνίζονται για να βρουν νέους δρόμους. Ο κόσμος είναι απόλυτα ώριμος για κάτι νέο και μας επιτρέπεται να συνεπιδράσουμε κι εμείς. Δεν είναι αυτό ένα δώρο;

Αγαπητή Χάιντεμαρί,

ναι, αυτό με τις εύκολες λύσεις είναι ένα ζήτημα. Δεν θέλω πια ν' ακούω τίποτα γι' αυτό.

- 139-

:· \

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ

_______ So ΙΖεφάλαιο

Περιπετειώδης καθημερινότητα

Άνθρωποι

Ποτέ πριν δεν είχα γνωρίσει τόσο διαφορετικούς ανθρώπους,

όσο κατά τα χρόνια της "νέας ζωής" μου. Όσο εργαζόμουν, ζούσα

όπως σχεδόν όλοι οι άλλοι, στην εκάστοτε κοινωνική "κερήθρα"

μου, συναντούσα κυρίως ανθρώπους παρόμοια σκεπτόμενους με

μένα και με απασχολούσε πώς μπορεί κανείς να το αλλάξει αυτό.

Ένα πρώτο βήμα ήταν σίγουρα η ίδρυση του "πρακτορείου

δούναι και λαβείν". Και αργότερα, όταν άρχισα να προσέχω σπί­

τια άλλων ανθρώπων, βρισκόμουν στο επίκεντρο του πολύχρωμα

αναμεμειγμένου κοινωνικού γίγνεσθαι. Κανονικά πήγαινα σε

σπίτια που ήταν άδεια, επειδή οι ιδιοκτήτες βρίσκονταν στην

Ιάβα ή κάπου αλλού. ΑΧλά μερικές φορές τύχαινε να φροντίσω

εκτός από το κατοικίδιο και κάποιον μόνο συγκάτοικο. Όπως σ'

ένα ωραίο, ευρύχωρο σπίτι, ολόκληρος ο κάτω όροφος του οποίου

ήταν για ένα διάστημα στη διάθεσή μου. Στο πάνω πάτωμα έμενε

η μαμά, μια aξιαγάπητη ογδοντάχρονη κυρία, που εξυπηρετού­

νταν μόνη της και συνέχιζε να ζει πολύ αυτόνομα. Για τα "παιδιά"

ωστόσο ήταν καλύτερα να υπάρχει κάποιος εκεί κατά την απου­

σία τους και να έχει λίγο το νου του στη μαμά.

-141-

Πριν αναχωρήσουν για το ταξίδι τους συναντηθήκαμε όλοι μαζί για να δούμε1 η μαμά κι εγώ1 "αν ταιριάζουν τα χνότα μας". Συμπαθήσαμε η μια την άλλη κι έτσι δεν υπήρχε κανένα εμπόδιο

στο να συγκατοικήσουμε για ένα διάστημα. Συζητήσαμε από την

αρχή κάποιες αναπόφευκτες κοινές δραστηριότητες: Μια φορά

την εβδομάδα ψώνια1 που και που φαγητό για δύο1 κ:qτά τ' άλλα καμία αναίτια ενόχληση. Το σπίτι βρισκόταν σ' ένα προάστιο κι

έπρεπε κάθε μέρα να πηγαίνω στο γραφείο με το τρένο. Οι οικο­

δεσπότες μου1 μου είχαν δωρίσει τη μηνιαία κάρτα μετακίνησης κι επίσης το ψυγείο ήταν γεμάτο και στο υπόγειο υπήρχαν αρκε­

τές προμήθειες.

Την πρώτη εβδομάδα η μαμά κι εγώ κρατήσαμε τη σχέση μας

αυστηρά στο να συνεννοούμαστε για ό1τι αφορούσε και τις δύο και δεν ενοχλούσαμε η μία την άλλη. Την Παρασκευή μου έδωσα

ρεπό για να πάμε για ψώνια1 τα οποία και κάναμε μαζί στο γειτο­νικό σουπερμάρκετ. Τη δεύτερη βδομάδα έκανα το πρώτο βήμα

και χτύπησα την πόρτα της μαμάς για να πιάσουμε λίγη κουβε­

ντούλα. Αυτό γρήγορα έγινε συνήθεια: Μια καθημερινή σύντομη

επίσκεψη που aπολαμβάναμε κι οι δύο. Η ηλικιωμένη κυρία που

κανονικά "δεν γινόταν βάρος σε κανέναν'Ί δεν άργησε να βρί­

σκει το δρόμο για το ισόγειο1 εκεί που έμενα εγώ. Κάναμε μεγά­λες συζητήσεις. Οι ζωές μας είχαν κυλήσει τόσο διαφορετικά1 που η καθεμιά "έπαιρνε κάτι μαζί της" από κάθε συνάντησή μας. Για

τη μαμά η οικογένεια ήταν πάντα στο επίκεντρο1 ο γάμος. Τ ο ότι ο άντρας της είχε πεθάνει πριν λίγα χρόνια τη βασάνιζε πολύ. Μι­

λούσε πολύ ανοιχτά για τη μοναξιά από την οποία υπέφερε παρά

τους ισχυρούς δεσμούς με την υπόλοιπη φαμίλια. Κι εγώ μιλούσα

για μένα. Όταν πέρασαν οι έξι βδομάδες1 είχε αναπτυχθεί κάτι σαν φιλία κι αργότερα επισκεπτόμουν τακτικά αυτή την κυρία.

Σ' ένα χωριό που ζούσα απομονωμένη και αποκομμένη από

οποιαδήποτε πολιτιστική κίνηση1 με επισκέφτηκε ένα τετράχρονο

-142-

αγόρι. Αρχικά μόνο επειδή ήθελε τις καραμέλες που η ιδιοκτή­

τρια του σπιτιού διέθετε πάντα για τα παιδιά του χωριού. Κάθε

μέρα μου χτυπούσαν αρκετά αλανιάρικα παιδάκια1 άπλωναν το χέρι κι έπειτα εξαφανίζονταν πάλι. Όταν τελείωσε το κουτί1 στα­μάτησαν να μου χτυπούν1 μόνο ο μικρός Μαξ συνέχισε να έρχε­ται. Γιατί οι δυο μας είχαμε ανακαλύψει το τραγούδι από κοινού.

Από την εποχή που δούλευα ως καθηγήτρια1 ήξερα ένα σωρό τρα­γούδια που συνοδεύονταν ωραία από την κιθάρα. Ο Μαξ ήταν βασικά ένα υπερκινητικό παιδί και δεν μπορούσε να συγκεντρω­

θεί σ' ένα πράγμα για πολλή ώρα. ΑΧλά με τα τραγούδια δεν είχε

σταματημό1 μάθαινε γρήγορα τα λόγια και εξέπληττε έτσι τη μη­τέρα του. Ερχόταν καμιά φορά να με επισκεφτεί και μου έλεγε ότι

η συμπεριφορά του γιου της την ανησυχεί. Εφεύρισκε aνόητες

ιστορίες και έλεγε ψέματα. Κι εγώ είχα προσέξει ότι ο Μαξ διη­

γούνταν πράγματα της φαντασίας του που δεν είχαν σχεδόν

καμία σχέση με την καθημερινότητά του. Μια απ' αυτές τις ιστο­

ρίες είχε να κάνει μ' ένα αεροπλάνο που ήταν πάντα στη διάθεσή

του και με το οποίο μπορούσε να πετάξει όπου ήθελε. Μπήκα κι

εγώ στο παιχνίδι και μαζί σκαρφιστήκαμε υπέροχα μέρη στα

οποία προσγειωθήκαμε και ζήσαμε μεγάλες περιπέτειες. Με δια­σκέδαζε να μπαίνω στο φανταστικό κόσμο του παιδιού και να μπορώ εκεί να συμμετέχω κι εγώ. Μερικές φορές μάλιστα τον ξε­

περνούσα στο να "υφαίνω" ιστορίες. Στο τέλος τόνιζα κάθε φορά

ότι είχαμε εφεύρει κάτι υπέροχο και ότι γενικά ήμασταν οι μεγα­

λύτεροι εφευρέτες όλων των εποχών. Αυτό άρεσε πολύ στον Μαξ. Επιτέλους ένιωθε ότι τον έπαιρναν στα σοβαρά. Όταν aποχαιρε­

τιστήκαμε στο σταθμό των τρένων1 μου ψιθύρισε: "Σ' αγαπώ". Όταν ζούσα στο Ντόρτμουντ1 πρόσεχα πάντα δύο φορές την

εβδομάδα τη Μάρθα. Ήταν γύρω στα ογδονταπέντε και βασικά

από καιρό είχε πάρει θέση και περίμενε το θάνατο1 αλλά το Λεγε ακόμη η καρδιά της. Εδώ και περισσότερο από τρία χρόνια ήταν

- 143-

καθηλωμένη στο κρεβάτι, πλήρως σχεδόν παράλυτη- εκτός από

το δεξί χέρι που μπορούσε ακόμη να το κουνάει λίγο. Και το

μυαλό της τα είχε τετρακόσια. Η ηλικιωμένη απολάμβανε να δίνει

διαταγές και να ταλαιπωρεί τους γύρω της, κυρίως την καημένη

την κόρη της που είχε αναλάβει την καθημερινή της φροντίδα. Όταν συνάντησα για πρώτη φορά τη Μάρθα, μού διηγήθηκε

ατελείωτες ιστορίες για την οικογένειά της. Μετά την 'πέμπτη συ­νάντηση μπορούσα να κοπανάω τα ονόματα των εννιά αδερφών της στη σειρά, απ' το μεγαλύτερο ως το μικρότερο ή αντίστροφα,

ανάλογα πώς άρεσε στην ηλικιωμένη κυρία. Ήξερα ποια ανίψια είχαν σπουδάσει πού και είχα γνώση για όλο τον κοντινό κύκλο

της οικογένειας. Για μένα δεν ήθελε να μάθει τίποτα η Μάρθα,

οπότε αρχικά ανέλαβα το ρόλο της προσεκτικής ακροάτριας.

Στην πορεία αυτό δεν μου αρκούσε και ξύπνησε μέσα μου η ψυχοθεραπεύτρια. Η Μάρθα ήταν, όπως θα μπορούσε να διαπι­στώσει κι ένας μη επαγγελματίας, πολύ πικραμένη. Συνεχώς νευ­

ρίαζε και φώναζε, κατηγορούσε τον κόσμο γενικά και την κόρη

της ειδικά, ότι τα κάνει όλα λάθος. Κανένας άνθρωπος δεν τη

φρόντιζε όπως έπρεπε, ήταν σίγουρη γι' αυτό.

Ένα βασικό κομμάτι της θεραπείας είναι οι ενδιαφερόμενοι να

αναζητούν βοήθεια, πρέπει να θέλουν να κάνουν θεραπεία για να

είναι και ανοιχτοί σ' αυτήν. Ρωτούν και παίρνουν απαντήσεις. Με

τη Μάρθα τα πράγματα ήταν διαφορετικά, ούτε ρωτούσε, ούτε

ήθελε να πάρει απαντήσεις και οι" απόπειρες βοήθειάς" μου aπο­

τύγχαναν παταγωδώς. Δεν θα προσηλυτίσεις, ορκιζόμουν στον εαυτό μου, δεν θα επιβάλεις τίποτα, θα δείχνεις απλά υπομονή

και θα ακούς προσεκτικά, τίποτα παραπάνω!

Έστω κι αυτό ήταν ένα ξαλάφρωμα για την κόρη, καθησύχαζα τον εαυτό μου. Η σιωπή μαθαίνεται. Έμαθα λοιπόν κι εγώ να σω­

παίνω. Η Μάρθα φώναζε, εγώ άκουγα. Και μια μέρα μου είπε

εντελώς άμεσα: "Αυτό το κάνεις καλά", έτσι απλά. Μήπως είχα

- 144-

παρακούσει; Όχι, με διαβεβαίωσε και επανέλαβε μάλιστα την

aνήκουστη παρατήρησή της άλλη μια φορά, ενώ ταυτόχρονα

γυάλισε ένα μικρό δάκρυ στο δεξί μάτι. Σάστισα από έκπληξη, γιατί συνήθως δεν άκουγες τίποτα θετικό από τη Μάρθα. Αν τη

ρωτούσε κανείς πώς της φάνηκε το με τόσο μεράκι μαγειρεμένο

φαγητό, έκανε εσκεμμένα ότι δεν ακούει. Και η βοήθεια της

κόρης της ακόμη, που ήταν στη διάθεσή της εικοσιτέσσερις ώρες

το εικοσιτετράωρο, φαινόταν να είναι για εκείνη κάτι το εντελώς

αυτονόητο.

Μετά από αυτή την απρόσμενη παρατήρηση δεν μπορούσα

συνεχίσω να κάνω σαν να μην υπάρχω. Άρχισα δυναμικά μ' ένα

νέο πρόγραμμα: Τραγούδι και έπαινος. Πράγματι πιάσαμε συ­

ζήτηση και η Μάρθα παραδέχτηκε ότι είχε αποτύχει σαν μητέρα, ότι είναι δικό της λάθος που η κόρη της έχει γίνει έτσι όπως είναι

τώρα και και και. "Οι περισσότερες μητέρες σκέφτονται έτσι"

είπα εγώ "και βασανίζονται με αισθήματα ενοχής. ΑΛλά δεν χρει­

άζεται να είμαστε τέλειοι. Έκανες ό,τι καλύτερο μπορούσες και η

κόρη σου τα βγάζει πέρα μια χαρά στη ζωή της. Αυτό το χρωστά σε σένα. Επομένως δεν είσαι κακή μητέρα, αλλά καλή". Αυτά τα

λόγια εξέπληξαν τη Μάρθα κι άρχισε να κλαίει. "Αυτό δεν μου το έχει πει κανείς ποτέ ως τώρα, μόνο ότι τα έκανα όλα λάθος".

Έπιασε το χέρι μου κι από τότε ήταν πολύ πιο προσιτή.

Ένας νεαρός άνδρας που με είχε δει στην τηλεόραση έπεισε τη

μητέρα του μετά από συζητήσεις να ζητήσουν τις υπηρεσίες μου.

Μια Κυριακή απόγευμα με κάλεσαν για καφέ και γλυκό και για

να με εξετάσει η οικογένεια -μια μητέρα με δύο ενήλικα παιδιά, το γιο και μία κόρη. Προφανώς πέρασα την εξέταση, όπως και να

'χει η επιτροπή αποφάσισε να με αφήσουν να τους προσέξω το

σπίτι και την αυλή . Κι απ' αυτή την ιστορία αναπτύχθηκε αργό­

τερα μια φιλία, με τακτικές επισκέψεις και εξίσου την τακτική επι­μονή ότι ανήκω πια στην οικογένεια.

- 145 -

Τέτοια βιώματα ήταν η μεγαλύτερη χαρά για μένα στη "νέα

ζωή" μου και μάλιστα αποδείκνυαν ότι η εμπιστοσύνη δεν χρει­

άζεται απαραίτητα χρόνια για να χτιστεί, αλλά μπορεί να ανα­

πτυχθεί εντελώς αυθόρμητα. Τα παιδιά με καλούσαν στις πιο

σημαντικές μέρες της ζωής τους, στην πρώτη μέρα στο σχολείο ή

σε γιορτές με συγγενείς. Οι ενήλικες μου εμπιστεύοήαν τους πο­

λυτιμότερους θησαυρούς τους και μου άνοιγαν τις καρδιές τους.

Παλιότερα κάτι τέτοιο το γνώριζα μόνο από τη συναναστροφή με

τους καλύτερους φίλους μου. Αυτές οι παλιές φιλίες συνέχιζαν να

σημαίνουν πολλά για μένα, αλλά από τότε που άρχισα να ζω χωρίς

χρήματα έπεσαν τείχη που με χώριζαν ως τότε από τους "ξένους".

Σύνδεση με οικοrέvειες

Θυμόμουν ακόμη πολύ καθαρά τα χρόνια που μεγάλωνα μόνη

τα παιδιά μου, όλα τα βράδια στο σπίτι, όταν δεν μπορούσα να

έχω κάποια μπεϊμπισίτερ, τα προβλήματα που έπρεπε να αντιμε­

τωπίζω πάντα μόνη, την ανασφάλεια για το αν έχω πράξει σωστά,

για το να μη λείψει τίποτα στα παιδιά. Το αίσθημα της εγκατά­

λειψης που εμφανιζόταν κάθε λίγο και λιγάκι. Ως εκ τούτου, ήταν

για μένα ιδιαίτερα σημαντικό στη "νέα ζωή" μου, να κάνω κάτι

γι' αυτές τις μητέρες, να τις βοηθήσω, να δημιουργήσω κάποιες

δυνατότητες, ώστε η μία να μπορεί να παίρνει το βάρος από την

άλλη σε μια αμοιβαία βάση ή ώστε να μπορέσει κανείς να συμπε­

ριλάβει άλλους ανθρώπους που είναι μόνοι τους σε μια δομή ολι­

γομελούς οικογένειας.

Μια οικογένεια με δύο μικρά παιδιά, μου ζητούσε συχνά να

προσέχω το σπίτι τους. Αν και ήξερα ότι εκεί μερικές φορές θα

γινόταν χαμός, αποδέχτηκα κάποια στιγμή την πρόταση να βοη­

θήσω την εργαζόμενη μητέρα για ένα δεκαπενθήμερο διάστημα

απουσίας του πατέρα. Έπρεπε που και που να ετοιμάζω το μεση-

-146-

μεριανό φαγητό, να ελέγχω τα παιδιά στα μαθήματά τους, να είμαι εκεί το βράδυ και να κάνω ετούτο ή εκείνο, ανάλογα με το τι θα προέκυπτε στην καθημερινότητα. Είχα δικό μου δωμάτιο και γενικά το σπίτι ήταν ευρύχωρο και ευχάριστο. Είχα πραγμα­τικά περιέργεια για το τι θα επακολουθούσε τις επόμενες δεκα­τέσσερις μέρες.

Ήδη από το πρώτο βράδυ άρχισαν οι καβγάδες. Ο Σβεν, το μεγαλύτερο αγόρι, δεν ήθελε να κάνει αυτά που έπρεπε. Στην αρχή είπε απλά" όχι", αλλά όταν η μητέρα του επέμεινε στην απαί­τησή της, άρχισε να διαμαρτύρεται ότι εννοεί στα σοβαρά την άρ­νησή του και μετά άρχισε να παίζει η γνωστή κασέτα: απότομο σήκωμα απ' την καρέκλα, έντονες φωνές, κοπάνημα της πόρτας, κλαψουρίσματα. Η μαμά δεν συγκρατήθηκε καθόλου και ούρ­λιαζε τόσο δυνατά που σείονταν οι τοίχοι. Σκέφτηκα: "πόπο, άραγε θα το aντέξω αυτό;". Το βράδυ επήλθε βέβαια ηρεμία, αλλά μόνο μέχρι την επόμενη καταιγίδα. 'Υ στερα από δύο μέρες είχα φτάσει στα όριά μου, προφανώς δεν μπορούσα να παρέμβω, οι τρεις τους είχαν βολευτεί μια χαρά στους τσακωμούς τους κι έτσι αποφάσισα να φύγω. Αυτό το καβγάδισμα ήταν ανυπόφορο. Στο δωμάτιό μου σκέφτηκα το πράγμα άλλη μια φορά και συνε­χώς μου ερχόταν αυτή η φράση στο μυαλό: "Μα δεν aντέχεται!". Ξαφνικά δίπλα άρχισαν πάλι τα ουρλιαχτά, σαν να ήταν τα παι­διά μου. Όλο το αλλοτινό δράμα επαναλαμβανόταν εδώ, η αδυ­ναμία της μητέρας, οι aποτυχημένες προσπάθειες για μια λύση. Όχι, δεν μπορείς να εξαφανιστείς έτσι απλά μου είπε κάτι μέσα μου, σκέψου επιτέλους κάτι!

Άναυδη, άρχισα να σπάω το κεφάλι μου. Αυτό που στη συγκεκριμένη περίπτωση με εκνεύριζε τόσο πολύ ήταν ο θόρυ­

βος. Μου ήρθε πάλι στο νου πόσο πολύ τότε, στο οικοτροφείο, μου είχε πάρει να συνηθίσω το θόρυβο από τη σιδηροδρομική γέ­φυρα που περνούσε ακριβώς πάνω από το κτίριο. Ξεκίνησα

- 147-

εντελώς σταδιακά να το αποδέχομαι στην πράξη ως ένα γεγονός που δεν μπορεί ν' αλλάξει και μέσω αυτού άρχισα να το αντιμε­

τωπίζω. Με δυο λόγια: Έμαθα να ζω με το βουητό. Και γιατί να μην πετύχει και τώρα; Αν ο Σβεν δεν μπορούσε ν' αμυνθεί αλλιώς παρά μόνο με φωνές, τότε αυτό ήταν απλώς ο δικός του τρόπος κατανόησης. Θα μπορούσα να κάνω ότι τα ουρλιαΧΊά ήταν ένα τραγούδι, άλλωστε θα ήταν εξίσου δυνατό, αλλά πιο ευχάριστο. Το κόλπο έπιασε. Α, πάλι τραγουδούν, σκέφτηκα και ένιωσα κα­

λύτερα. Βγήκα απ' το δωμάτιο, πήγα στα κοκόρια που τσακώ­

νονταν και χειρίστηκα φυσιολογικά την κατάσταση. Ρώτησα για

παράδειγμα ήρεμα μέσα στο χαμό που γινόταν, αν κάποιος είχε όρεξη να παίξει μαζί μου. Γύρω μου, σαν να ήμουν ένας άξονας, χαλάρωσε η ενδοοικογενειακή ένταση. Καμιά φορά ήθελα κι εγώ να μάθω προς τι οι διαξιφισμοί τελικά, αλλά έπαιρνα πίσω την

ερώτησή μου όταν aντιλαμβανόμουν ότι κανείς δεν ήθελε να μι­λήσει γι' αυτό. Ωστόσο δεν μπορούσα να συγκρατηθώ και να μην κάνω παρατηρήσεις του τύπου: "Σήμερα δεν πλακωθήκατε ακόμη; Αυτή η ησυχία είναι ύποπτη, βασικά θα έπρεπε να τσιρί­ξετε λίγο ακόμη". Οι άλλοι έβαζαν τα γέλια και με κάποιο τρόπο η δεύτερη εβδομάδα κύλησε πιο αρμονικά από την πρώτη. Σ' αυτό βέβαια βοήθησε και η ματιά ενός τρίτου στα ταραχώδη δρώ­μενα. Πόσο πολύ θα ήθελα μια τέτοια αποφόρτιση τότε, όταν τα

δικά μου παιδιά περνούσαν την κρίσιμη φάση τους.

Με τον Τιμ και τον Μάικε έζησα παρόμοιες καταστάσεις, σε

μια λίγο διαφορετική οικογενειακή δομή. Μια μητέρα που μεγά­λωνε μόνη τα παιδιά της, κι αυτή τη φορά τα παιδιά ήταν ακόμη μικρότερα. Για τον οχτάχρονο Τιμ έγινα ένα σημαντικό πρόσωπο εμπιστοσύνης. Επέμενε κάθε βράδυ να τον βάζω εγώ για ύπνο. Με τη μητέρα του ήταν θυμωμένος που είχε χωρίσει από τον αγα­

πημένο του πατέρα και της έκανε τη ζωή δύσκολη. Για μερικές εβδομάδες συνδέθηκα με αυτή την οικογένεια, αλλά μετά αντι-

-148-

λήφθηκα ότι η αφοσίωσή μου σ' αυτούς μου κόστιζε την ελευθε­

ρία μου και με εμπόδιζε να aφοσιωθώ στο πραγματικό μου κα­

θήκον. Οπότε μετακόμισα πάλι.

Που και που επισκεπτόμουν την ντουλάπα μου που την είχε

φυλάξει μια φίλη. Εδώ και πολύ καιρό από αυτό το τελετουργικό

είχε προκύψει μια σταθερή συμφωνία: Μια φορά την εβδομάδα

διανυκτέρευα στο παιδικό δωμάτιο κι οι γονείς μπορούσαν να

αξιοποιήσουν το βράδυ για να πάνε σινεμά ή να κάνουν κάτι άλλο. Και η Καταρίνα, η κόρη μιας άλλης φίλης, έπαιζε και τραγου­

δούσε μαζί μου με ευχαρίστηση. Μερικές φορές μου τηλεφωνούσε

για να μου θυμίσει ότι είχαμε κανονίσει συνάντηση. Μαζί της

έμαθα να κάνω παζλ, κάτι το οποίο εκείνη κατάφερνε πολύ καλύ­

τερα και πολύ πιο γρήγορα από εμένα. Οι άνεργοι ή οι συνταξι­

ούχοι δεν θα έπρεπε να κάθονται σπίτι και να βαριούνται.

Ύ π άρχουν τόσα πράγματα να κάνει κανείς, για όλους μας!

Ζώα

Ως "άνθρωπος της πόλης" παλιότερα δεν είχα πολλή επαφή

με τα ζώα. Με τη φύλαξη σπιτιών, όμως, αυτό άλλαξε ριζικά. Η

πρώτη γνωριμία μου με ζώο ήταν ο Στρούπι, ένα τεριέ που έμοι­

αζε με τεράστιο λουκάνικο. Ο Στρούπι είχε εδώ και πολλά χρόνια

την αγαπημένη του διαδρομή όταν έβγαινε βόλτα. Δύο τρεις

φορές τη μέρα έκανε τους γύρους του μαζί με την aφεντικίνα του

και μερικές φορές άφηνε πίσω του στο δρόμο βρομερά σβολάκια.

Λίγο ντροπιαστικό, έβρισκε η aφεντικίνα, αλλά στο κάτω κάτω

γιατί πλήρωνε φόρο κατοχής σκύλου. Επειδή ο Στρούπι από την

αρχή ερχόταν πρόθυμα σε μένα, κάτι που δεν συνήθιζε να κάνει

με όλους, είχα τελικά την τιμή για λίγες μέρες να επιλεγώ ως μό­

νιμη συνοδός του.

Στην πρώτη μας βόλτα ο Στρούπι κάθισε μπροστά σ' ένα πε-

-149-

ρίπτερο και έκανε την, ευτυχώς μικρή, ανάγκη του. Προτού προ­

λάβουμε να εξαφανιστούμε, πετάχτηκε ο περιπτεράς έξω απ' το κλουβί του ουρλιάζοντας και με απειλούσε με τη γροθιά του. Τραύλισα ένα συγνώμη, αλλά το συμβάν δεν έπαυε να είναι ντρο­

πιαστικό. Στο δεύτερο γύρο ο Στρούπι έκανε την κανονική

ανάγκη του στη μέση του δρόμου. Αυτό με αποτελέί<ι>σε κι απο­φάσισα να πάρω αυστηρότερα μέτρα. Άλλαξα κρυφά τη δια­δρομή, κανόνιζα όμως χωρίς τον ξενοδόχο, ο Στρούπι αρνιόταν πεισματικά να με ακολουθήσει στη νέα διαδρομή. Έκανε απερ­

γία. Ο χωματόδρομος που είχα διαλέξει ήταν πολύ βαρετός. Ο

Στρούπι ήθελε να πάει εκεί που η ζωή ήταν στο κόκκινο, όχι στη

φύση, όπου δεν συνέβαινε τίποτα. Είχε μουλαρώσει. Δεν γινόταν

τίποτα, όσο και να τον τραβούσα με το λουρί, δεν πήγαινε ούτε

πίσω, ούτε μπρος. Στην αρχή το βρήκα αστείο, αλλά σύντομα μου

κόπηκε το γέλιο. Γύρω από μένα και το πεισματάρικο κοπρό­

σκυλο είχε μαζευτεί ένα μπουλούκι κόσμου κι οι περισσότεροι γε­

λούσαν μαζί μας. Και η λεκτική μου προσπάθεια να πείσω τον

Στρούπι δεν καρποφόρησε. "Αυτό θα έπρεπε να το έχεις σκεφτεί

νωρίτερα", φαινόταν να σκέφτεται. "Εμένα δεν με αιφνιδιάζει κα­νείς με νέες συνήθειες. Πού το 'χεις δει να γίνεται αυτό; Με μένα

πάντως όχι!".

"Εντάξει", απάντησα εξουθενωμένη. ''Υπόσχομαι σ' ό, τι έχω

ιερό ότι δεν θα υπάρξουν άλλα πειράματα. Όλα θα μείνουν ίδια. ΑΧλά τώρα προχώρα επιτέλους". Αυτό έπιασε. Κάναμε μεταβολή και πήραμε το συνηθισμένο δρόμο. Από εκείνη την ώρα και μετά

δεν ξαναπροσπάθησα να εκπαιδεύσω το σκύλο. Αντ' αυτού είχα

πάντα μαζί μια σακουλίτσα, στην οποία πήγαιναν αμέσως μετά

την ολοκλήρωση του έργου οι δυσάρεστες ανάγκες του. Δεν είχα

φανταστεί ποτέ ότι τα ζώα έχουν τόσο ισχυρή θέληση. Και η γάτα με το όνομα Μάγισσα είχε τη δική της θέληση.

Είχε πολύ έντονη σχέση με την aφεντικίνα της και δεν το έβρι-

- 150-

σκε ιδιαίτερα ενδιαφέρον να την προσέχω εγώ. Και με έκανε να το

νιώσω ξεκάθαρα. Κάθε φορά που έμπαινα στο διαμέρισμα εξα­

φανιζόταν στο χώρο που ήταν ο πιο aπομακρυσμένος από μένα.

Ως αφοσιωμένη μπε"ίμπισίτερ γατιών, δεν ήθελα φυσικά να το

αφήσω να περάσει έτσι. Η Μάγισσα ήταν η δουλειά μου κι εγώ

ήθελα να την κάνω καλά. Την καλούσα κάνοντας "ψ,ψ,ψ,ψ", το

προσπαθούσα μέσω τηλεπάθειας, παρακαλούσα σαν ζητιάνα. Θε­

ωρητικά οι νοστιμιές έπρεπε να βοηθήσουν, αλλά όλα τα ζώα με

τα οποία είχα να κάνω δεν δωροδοκούνταν.

Η Μάγισσα με απέφευγε για μέρες κι εγώ υπέφερα. Η ψυ­

χρότητα ανάμεσά μας με βασάνιζε. Ρώτησα όλους τους ειδικούς

πάνω στις γάτες που γνώριζα και απ' όλους πήρα διαφορετικές

συμβουλές. Το" αγνόησέ την και θα έρθει από μόνη της" μου φά­

νηκε το πιο κατάλληλο. Τ ρ εις ολόκληρες μέρες έκανα σαν να μην

υπήρχε καμιά Μάγισσα, αλλά σχεδόν ράγιζε η καρδιά μου. Τε­

λικά το έκανα με το δικό μου τρόπο κι απεύθυνα στη γάτα έναν τε­

ράστιο μονόλογο, στον οποίο της έδινα να καταλάβει ότι δεν θα

ενοχλούσαμε η μία την άλλη και ότι η καθεμιά έπρεπε να αποδε­

χτεί τον ιδιωτικό χώρο της άλλης. Μ' αυτό έπεισα κυρίως τον

εαυτό μου, απαλλάχθηκα από την υπερβολική στάση αναμονής

μου και φρόντισα να αλλάξει η συμπεριφορά της Μάγισσας. Ήδη το βράδυ που ακολούθησε, κάθισε στην ποδιά μου και δέχτηκε

τα χάδια μου.

Ξεροκέφαλος ήταν και ο Μπόνι, το πόνι. Αν δεν είχες δική σου

ισχυρή θέληση, δεν μπορούσες στα σοβαρά να το πλησιάσεις.

Στον Μπόνι ανέβαιναν σχεδόν όλοι οι μικροί. Εντελώς διαφορε­

τικά από την Αλίνκα. Όταν κάθισα πρώτη φορά σ' αυτή την αρ­

κετά ηλικιωμένη φοραδίτσα, μου φαινόμουν σαν παράσιτο. Εδώ

ξεκάθαρα δεν ήταν σε συμφωνία το πάρε και το δώσε, γι' αυτό

ήμουν πεπεισμένη. Στην επόμενη επίσκεψή μου άλλαξαν όλα. Κα­

θάρισα το στάβλο των αλόγων, τάισα την Αλίνκα και κέρδισα

- 15 1-

έτσι το να με κουβαλήσει. Έκανα τους γύρους μου γεμάτη περη­

φάνια. Η ιδιοκτήτρια μου είπε αργότερα ότι στους περισσότε­

ρους στάβλους ιππασίας οι αναβάτες πρέπει να ξυστρίζουν και να

βουρτσίζουν μόνοι τους τα άλογά τους για να αποκτήσουν επαφή

μαζί τους.

Μέσω της φύλαξης κατοικιών γνώρισα και αγάΠησα πολλά

ζώα. Τα ποντικάκια Μαξ και Μόριτς, τη χελωνίτσα νερού Μα­

τίας, το λευκό κουνέλι Νιφάδα. Ιδιαίτερα πιστό ήταν το κόλε"ί

Σίλα και το λευκό λυκόσκυλο Νάλα. Κάθε φορά όταν αποχαιρε­

τιόμασταν έκλαιγαν κι όταν ξαναβλεπόμασταν έκαναν τούμπες

από τη χαρά τους.

Η δουλειά μου μου έδειξε ότι κάθε ζώο έχει εντελώς δικό του

τρόπο, ένα συγκεκριμένο χαρακτήρα, ακριβώς όπως ένας άν­

θρωπος. Τα ζώα είναι μέρος μιας επιτυχημένης συνύπαρξης και συναναστροφής. Δείχνουν τα συναισθήματά τους εντελώς aπρο­

σποίητα, τη χαρά, την αγάπη, την οικειότητα. Μπορούμε να μά­

θουμε ένα σωρό πράγματα απ' αυτά.

Φυτά

'uΟταν κοπεί το τελευταίο δέντρο, θα καταλάβουν οι άνθρωποι

ότι τα χρήματα δεν τρώγονται". Αυτό το ινδιάνικο ρητό θέλει να τονίσει τη σημασία των φυτών και το πόσο απρόσεκτα τους φε­

ρόμαστε. Τα δέντρα αντιμετωπίζονται ως πηγή ξύλου, όχι σαν όντα που μέσω της ύπαρξής τους προσφέρουν οξυγόνο και φρο­

ντίζουν για την ευεξία και την ποιότητα της ζωής. Υπεροπτικά

υποθέτουμε ότι τα φυτά δεν έχουν ψυχή, παρόλο που επιστημο­

νικές έρευνες αποδεικνύουν ότι για παράδειγμα τα λουλούδια

αντιδρούν στη μουσική. Κι έχουν και τις προτιμήσεις τους : Με

ήχους κλασικής μουσικής αναπτύσσονται καλύτερα απ' ό, τι με

ροκ ρυθμούς.

- 152 -

Στη ζωή μου υπάρχει ένα πράσινο φυτό με την ονομασία μον­

στέρα που με συνοδεύει παντού εδώ και πολλά χρόνια και με το

οποίο ταυτίζομαι. Η μονστέρα είναι ο καθρέφτης μου. Δυστυχώς,

είναι ένα τεράστιο δημιούργημα με δαχτυλωτά φύλλα που μερι­

κές φορές βγαίνουν από τη γη σε σχήμα καρδιάς. Αυτό κάνει το

φυτό ευαίσθητο σε τυχόν διαταράξεις. Μια φορά έπεσε η γλά­

στρα και όλα τα κλωνάρια και τα φύλλα έσπασαν. Πάνω από το

χώμα δεν φαινόταν πια τίποτα από το φυτό. Ήμουν σε απόλυτη

απελπισία και έκανα σκέψεις για το θάνατο και το τέλος. Εκείνη

την περίοδο συνέβαιναν πράγματι πολλά ατυχήματα στο κοντινό

μου περιβάλλον και μερικές φορές κόντεψα να πάθω κι εγώ. Μια

μέρα όμως ξεμύτισε ένας μικροσκοπικός βλαστός από το φαινο­

μενικά άσπορο χώμα και το πήρα σαν σημάδι ότι οι κίνδυνοι είχαν

ξεπεραστεί, κι ανέπνευσα. Πράγματι, η μονστέρα μου ανανέωσε

τα φύλλα της με γοργό ρυθμό, μέσα σε εβδομάδες φούντωσε κι

έγινε όμορφη, μεγαλύτερη από πριν. Τόσο μεγάλη που ήταν, γι­

νόταν όλο και πιο δύσκολο να βρίσκω πού να τη βάλω. Στο γρα­

φείο όπου κατέληξε όταν δεν είχα πια δικό μου σπίτι, με

απασχολούσε πολύ το πού θα μπορούσε να τοποθετηθεί, γιατί

έπιανε πάρα πολύ χώρο. ΑΧλά μετά ανακάλυψα σ' ένα από τα σπί­

τια που με φιλοξενούσαν άλλη μια μονστέρα που ήταν τελείως

διαφορετική από τη δική μου. Όλα τα φύλλα αναπτύσσονταν

προς τα πάνω κι αυτό την έκανε ένα αναρριχώμενο, λεπτό φυτό

που δεν εμπόδιζε καθόλου. Έτσι έπρεπε να είναι και το δικό μου

φυτό, αποφάσισα κι έδεσα όλα τα φύλλα και τα κλωνάρια με κα­

τεύθυνση προς τα πάνω. Στην αρχή έδειχνε λίγο χαοτικό, αλλά

πλέον ολόκληρο το φυτό αναπτύσσεται πειθήνια προς τα πάνω

κι έτσι η μονστέρα μου βρίσκει παντού μια θέση.

Τα φυτά έχουν κάτι το μαγικό. Σ' ένα παραμύθι μια καλή νε­

ράιδα δίνει σε μια νεαρή βασίλισσα ένα λουλούδι που θα δείχνει

πάντα αν ο βασιλιάς της, που πηγαίνει στον πόλεμο, είναι καλά.

- 153-

Για πολύ καιρό το λουλούδι μεγαλώνει και αναπτύσσεται, όμως

μια μέρα κρεμάει το κεφαλάκι του προς τα κάτω, ως ένδειξη για τη βασίλισσα ότι ο άνδρας της χρειάζεται βοήθεια.

Σε μερικά από τα σπίτια όπου έζησα τα φυτά ακτινοβολούσαν

υγεία και ευχαρίστηση, ενώ σε άλλα ήταν ατροφικ~. Ήμουν σί­

γουρη ότι αυτό δεν είχε να κάνει μόνο με τη φροντίδu, αλλά και

με την κατάσταση του ιδιοκτήτη. Μέσω της φύλαξης κατοικιών

έγινα ειδική στα ξένα φυτά. Και τα λουλούδια που έπρεπε να

φροντίζω ήταν αρκετά απαιτητικά. Το καθένα απαιτούσε ειδική

μεταχείριση, διαφορετική ποσότητα νερού, άλλες φορές περισ­

σότερο κι άλλες λιγότερο καθαρό αέρα, αφοσίωση, φως και σκιά.

Κάποτε έπρεπε να φροντίσω έναν ιδιαίτερα όμορφο κήπο. Όλα τα

λουλούδια βρίσκονταν σε διάταξη ανάλογα με τα χρώματά τους,

ήταν αληθινά να το χαίρεσαι με την καρδιά και με τα μάτια σου.

Η ερασιτέχνης κηπουρός που ζούσε εδώ πρόσεχε να μεγαλώνει

και να aνθίζει διαρκώς κάτι. Αντιλαμβανόταν αμέσως αν κάτι δεν

πήγαινε καλά. Μερικές φορές καθόταν κοντά τους και τους μι­

λούσε για ώρα. Κι έπαιρνε απαντήσεις για όλα τα σημαντικά ερω­

τήματα.

Και με τα δέντρα μπορούμε να μιλάμε. Μας απαντούν, αν πε­

ριμένουμε αρκετά υπομονετικά να έρθουν σ' επαφή μαζί μας. Στη

φύση όλα έχουν να κάνουν με την υπομονή, την ηρεμία, τις παύ­

σεις. Τα δέντρα διαθέτουν πολύ χρόνο. Κι απ' αυτά θα μπορού-

σαμε να μάθουμε ένα σωρό πράγματα. .

Αναζήτηση και εύρεση

"Μαγαζί των επιστημών", είπα στο τηλέφωνο. Η γυναικεία

φωνή στην άλλη άκρη της γραμμής ήθελε να μάθει τι καταλα­

βαίνει κανείς με τον όρο μαγαζί των επιστημών. Εκμεταλλεύτηκα

την ευκαιρία για να κάνω μια μικρή διάλεξη. "Στη δεκαετία του

-154-

'70 ιδρύθηκαν στην Ολλανδία τα πρώτα μαγαζιά επιστημών. Οι Ολλανδοί ήθελαν να δημιουργήσουν μια σύνδεση μεταξύ επι­

στήμης και κοινωνίας, μεταξύ πανεπιστημίου και λαού. Πρακτικά

αυτό λειτουργούσε ως εξής: όταν κάποιος χρειαζόταν μια επι­

στημονική πληροφορία, μπορούσε να τηλεφωνήσει σ' ένα τέτοιο

μαγαζί. Το μαγαζί επιστημών του Ντόρτμουντ ιδρύθηκε το 1983 από φοιτητές του πανεπιστημίου. Ωστόσο η δομή του άλλαξε και

τώρα δεν υπάρχουν πια αυτές οι πληροφορίες εδώ".

Όλα αυτά ήταν πολύ ενδιαφέροντα, σχολίασε η φωνή στο τη­

λέφωνο. Είχε λοιπόν μια ερώτηση που σίγουρα δεν ήταν γι' αυτό

το μέρος, αλλά δεν ήξερε πού αλλού να απευθυνθεί. Ύ πήρχε εκεί μια κυρία που εδώ και κάποιο καιρό ζούσε χωρίς χρήματα και είχε

σχέση με αυτό το μαγαζί των επιστημών. Είπε το όνομά μου και

ρώτησε μήπως τυχόν γνωρίζω αυτή την κυρία Σβέρμερ. Όταν είπα ότι είμαι εγώ, γέλασε στην αρχή τρανταχτά. Μετά εξήγησε

ότι βασικά με αναζητούσε εκ μέρους του αδερφού της, εκείνος δηλαδή είχε ακούσει κάποια συνέντευξή μου στο ραδιόφωνο σε

μια άλλη πόλη, αλλά δεν θυμόταν πια αν περνούσα ώρες στον

υπολογιστή ενός "μαγαζιού επιστημών" ή ενός "μαγαζιού τιμών".

Αυτή, η αδερφή στο Ντόρτμουντ, ανέλαβε να βρει τη διεύθυνσή

μου για τον αδερφό της. 'uΟτι αυτό θα γινόταν τόσο γρήγορα και

τόσο απλά, φυσικά δεν το περίμενα".

Στο Ρέντσμπουρyκ συνέβη κάτι παρόμοιο. Κι εκεί κατέληξε

μια γυναίκα που με έψαχνε σχετικά γρήγορα στο σωστό τηλέ­

φωνο. Της τράβηξα την προσοχή μέσω μιας τηλεοπτικής εκπο­μπής και θυμήθηκε αργότερα ότι με είχε ακούσει να μιλώ για τα

ζώα στο ρεπορτάζ από το Ρέντσμπουρyκ. Οπότε τηλεφώνησε σε

κάποια φιλοζωική δράση στο Ρέντσμπουρyκ και πράγματι εκεί μπόρεσαν να τη βοηθήσουν να με βρει.

Μια άλλη φορά μια γυναίκα από τη Βαβαρία ήθελε τη διεύ­

θυνσή μου. Κάποια στιγμή τηλεφώνησε σε μια γνωστή για να τη

- 155 -

ρωτήσει για μένα, την ώρα που μετά από πάρα πολύ καιρό βρι­

σκόμουν σπίτι της για επίσκεψη. Για μένα άξιζε, σχεδόν κάθε

φορά, να με "βρίσκουν" με τόσο περίεργους τρόπους. Συνήθως

έβγαινε κάτι ιδιαίτερο απ' αυτό.

Έτσι έγινε και με το νεαρό άντρα από τη νότια Γερμανία που

με βρήκε μέσω πολλών πλάγιων οδών. Στο τηλέφ~vο μου ανα­κοίνωσε ότι έπρεπε να με συναντήσει οπωσδήποτε γιατί βρισκό­

ταν σε μια ση μαντική καμπή της ζωής του. Ήθελε ν' ακούσει για

τις εμπειρίες μου χωρίς χρήματα. Κανονίσαμε να συναντηθούμε

σ' ένα μέρος στα βουνά. Είχα έτσι κι αλλιώς εκεί ένα ραντεβού

και αυτός ο άντρας μού είχε κινήσει την περιέργεια.

Περπατήσαμε στην εξοχή, αντί για σακίδιο στην πλάτη του

είχε περασμένη μια κιθάρα, και διηγηθήκαμε ο ένας στον άλλο

ιστορίες από το παρελθόν. Μετά φτάσαμε σ' ένα μικρό εκκλη­

σάκι, ένα από τα αγαπημένα μου, και μπήκαμε μέσα. Ο άντρας

ανέβηκε στον εξώστη, έβγαλε την κιθάρα του και άρχισε να παί­

ζει ένα χριστιανικό άσμα. Τον συνόδευσα και επινόησα μια δικιά

μου μελωδία. Στο επόμενο άσμα οι φωνές μας έγιναν πιο δυνα­

τές, η χαρά μεγαλύτερη. Τραγουδούσαμε όλο και περισσότερα

τραγούδια δυνατά μέσα στο χώρο, στον οποίο κατά ~α άλλα δεν μπήκε κανείς. Εντελώς μηχανικά αρχίσαμε να χτυπάμε με τα δά­

χτυλα, να κρατάμε το ρυθμό με τα πόδια και να φέρνουμε στρο­

φές. Για μένα μ' αυτό εκπληρώθηκε μια επιθυμία που είχα στα

βάθη της καρδιάς μου: Να τραγουδήσω μια φορά σε εκκλησία

τραγούδια που ήθελα και να χορεύω και να είμαι ευτυχισμένη. Γι'

αυτό λοιπόν, σκέφτηκα, μου είχε σταλεί αυτός ο άντρας.

Στο δρόμο της επιστροφής χοροπηδούσαμε σαν παιδιά δια­

σχίζοντας τα βουνά, τραγουδώντας τραγούδια ορεσίβιων και

ουρλιάζοντας. Στο επόμενο εκκλησάκι δεν ήμασταν μόνοι: Επτά

νεαρά κορίτσια καθάριζαν το χώρο από τη χειμωνιάτικη υγρα­

σία. Κακαρίζοντας και γελώντας γυάλιζαν το στέμμα του Ιησού,

-156-

το μανδύα της Παναγίας, τα φτερά των απέλων. Έδειχναν να το

διασκεδάζουν κι όταν τις ρωτήσαμε αν θα ήθελαν να τραγουδή­

σουν μαζί μας, συμφώνησαν μ' ενθουσιασμό. Αυτή τη φορά ο

χώρος γέμισε με τραγούδια γκόσπελ και μου ήρθε στο μυαλό η

Θεία Λειτουργία των μαύρων, η κίνηση και η χαρά που βγάζουν,

την οποία πάντα ζήλευα. Και τώρα μπορούσα κι εγώ ν' αρχίσω

για τα καλά! Μερικούς μήνες αργότερα επικοινώνησε πάλι ο νε­

αρός άντρας μαζί μου και με ευχαρίστησε που τολμώ να ζω μια

τέτοια ζωή, χωρίς συμβάσεις, εντελώς όπως τα φέρνει η στιγμή.

Τ ο παράδειγμά μου του είχε δώσει την ώθηση που του έλειπε για

να πραγματοποιήσει το όνειρό του. Διέσχιζε τη χώρα μόνο με την

κιθάρα του και είχε βρει πολλά νέα έργα να επιτελέσει. Η και­

νούρια του ύπαρξη διέφερε πολύ από την παλιότερη, που ήταν

περιορισμένη από καταναγκασμούς και πιέσεις.

Έκανα πολλές τέτοιες γνωριμίες που εμπλούτισαν τη ζωή μου.

ΑΛλά λόγω του ότι ζω τόσο διαφορετικά από τους περισσότερους

ανθρώπους, υπάρχουν για μένα και πολλές στιγμές μοναξιάς.

Μοναξιά

Εμφανίζεται κάθε τόσο η μεγάλη μοναξιά, η αβάσταχτη, που μου προκαλεί έναν κόμπο στο λαιμό, που μου κάθεται σαν πέτρα

στο στομάχι. Εμφανίστηκε για παράδειγμα όταν κάποια στιγμή

συμφώνησα να μείνω σ' ένα μικρό χωριό για οχτώ εβδομάδες, για

να φροντίσω τα λουλούδια και τις γάτες μιας οικογένειας. Στην

αρχή όλα πήγαιναν περίφημα, το σπιτάκι μου άρεσε και μέσα στη

μέρα υπήρχαν κάποιες επαφές με μέλη του δικτύου ανταλλαγών

που βρίσκονταν εκεί κοντά. ΑΛλά ανάμεσα στο χωριό και την επό­

μενη πόλη υπήρχε ένα δάσος που ήδη από τα χαράματα μου φαι­

νόταν τρομαχτικό και επικίνδυνο. Είχα μια ξεκάθαρη αίσθηση ότι

με το πέσιμο του σούρουπου καλό θα ήταν να το αποφεύγω αυτό

-157-

το δάσος. Κι έτσι δεν είχα καμία ευκαιρία να κάνω κάτι το βράδυ.

Να βλέπω συνεχώς τηλεόραση μου φαινόταν βαρετό, να διαβάζω μόνο πάλι δεν με διασκέδαζε, ούτε καν η μουσική δεν μπορούσε

να με παρηγορήσει. Μου έλειπαν οι άνθρωποι, άνθρωποι οικείοι,

και δεν μπορούσα εδώ να aνταποκριθώ με ιδιαίτερη αφοσίωση

στο πραγματικό μου μέλημα, να αλλάξω την κοινωνίq. Όταν είχε περάσει το μισό από το διάστημα της εκεί παραμο­

νής μου και δεν διακρινόταν ακόμα καμία σωτηρία στον ορίζοντα, είπα στον εαυτό μου: Κάτι πρέπει να γίνει. Πήγαινε την Κυριακή

στην εκκλησία, μου συνέστησε η φωνή μέσα μου. Πήγα, λοιπόν,

την Κυριακή στην εκκλησία. Μια νεαρή πάστορας κήρυττε μπρο­

στά σε δυο ντουζίνες ανθρώπους και στο τέλος αποχαιρέτησε το

ποίμνιό της διά χειραψίας. Εκμεταλλεύτηκα την ευκαιρία να της

συστηθώ. Είχε ήδη ακούσει για μένα και με κάλεσε το επόμενο

απόγευμα στο μάθημα της κατήχησης για να διηγηθώ στους

νέους για τη ζωή μου.

Τα κορίτσια και τα αγόρια έδειξαν μεγάλο ενδιαφέρον, αν και

δεν μπορούσαν να πιστέψουν ότι μπορεί κανείς στην κοινωνία

μας να επιβιώσει χωρίς χρήματα. Κι αν ναι, δεν γινόταν σε βάρος

της ποιότητας ζωής; Και: Τι νόημα υποτίθεται ότι είχε αυτό; Οι

νέοι ήταν πάνω στην αναζήτηση καλών θέσεων επαγγελματικής

εκπαίδευσης, ώστε αργότερα να κερδίζουν πολλά χρήματα. Δεν

ήθελαν πραγματικά να κάνουν σκέψεις σχετικά με εναλλακτικές

δυνατότητες. Στη συζήτηση που ακολούθησε η πάστορας κι εγώ

συμφωνήσαμε στο ότι η νεολαία συμμετέχει πιο ενεργά στην κα­

τανάλωση, έπρεπε να το παραδεχτούμε.

Επειδή συμπαθήσαμε η μία την άλλη, σκεφτήκαμε αν θα ήταν

δυνατές κι άλλες κοινές δραστηριότητες. Ο τολμών νικά, σκέ­

φτηκα και τόλμησα να της υποβάλω μια ιδέα που στριφογύριζε καιρό στο κεφάλι μου: να δοκιμάσουμε μια φορά μια εντελώς δια­φορετική Θεία Λειτουργία, χωρίς το γνωστό τελετουργικό, αλλά

- 158-

με πιο ενεργό συμμετοχή όσων θα προσέρχονταν. Καλό θα ήταν

να κάνω ένα γραπτό σχέδιο, πρότεινε η πάστορας, το οποίο μετά

θα προωθούσε στους συναδέλφους της από την κοινότητα.

Πέραν αυτού ήθελε να μεριμνήσει για μια γνωστοποίηση στην

τοπική εφημερίδα και μια ανακοίνωση.

Η εκκλησία θα άνοιγε ένα βράδυ Παρασκευής για το πείραμά

μας κι εγώ επιτρεπόταν να διευθύνω μόνη μου τη Θεία Λειτουρ­

γία. Αν και η πάστορας με προειδοποίησε για τις υπερβολικές

προσδοκίες μου και θεωρούσε ότι σίγουρα δεν θα έρχονταν πολ­

λοί άνθρωποι, εγώ ήμουν πολύ αναστατωμένη. Το συγκεκριμένο

βράδυ, κάθισαν όντως μόνο δέκα άνθρωποι σε μικρό κύκλο γύρω

από την Αγία Τράπεζα κι εγώ διεξήγαγα ένα πρόγραμμα με δια­λογισμό, ασκήσεις αντίληψης και απλά τραγούδια. Δεν μπορούσα

να κρύψω την απογοήτευσή μου: Τόσο πολλή διαφήμιση και

τόσο μικρή απήχηση. Η εκκλησία δεν φαινόταν να είναι το σωστό

μέρος για μένα.

Η μοναξιά επέστρεψε πάλι και δεν υπήρχαν ενόψει καινούρια

σχέδια. Όταν τηλεφώνησε μια φίλη για να ρωτήσει πώς ήμουν,

άκουσε μόνο αναφιλητά. Χωρίς δεύτερη σκέψη, πέρασε και με

πήρε για να πάμε μαζί στην ομάδα στην οποία ήταν επικεφαλής.

Για ένα βράδυ είχα σωθεί, είχα και πάλι επιτέλους την ευκαιρία να

κάνω κάτι που ήθελα και μπορούσα. Όμως, την επόμενη μέρα κιό­

λας, όλα ήταν όπως πριν. Σ' αυτό το χωριό δεν μου ερχόταν καμιά

ιδέα τι να κάνω κι όταν επιτέλους πέρασε το κανονισμένο διά­

στημα, ήμουν πανευτυχής που θα έφευγα από εκεί.

Πολύ καλύτερα πήγαν τα πράγματα σ' ένα άλλο μικρό χωριό,

όπου μου βρήκε μια φίλη δουλειά. Εκεί έμενα σ' ένα όμορφο, φω­

τεινό σπίτι με δυο γάτες κι ένα σκύλο κι ένιωσα από την αρχή σαν

στο σπίτι μου. Κάθε πρωί συναντούσα μερικές πρόσχαρες νεαρές

γυναίκες που πήγαιναν βόλτα με τα σκυλιά τους. Για τα ζώα ήταν

τρομερά διασκεδαστικό και για μένα, η καθημερινή παρέλαση

-159-

των γυναικών, σήμαινε επίσης πολλά. Κουβεντιάζαμε και γελού­

σαμε, αλλά μιλούσαμε και για σοβαρά θέματα. Με ρωτούσαν για

τους λόγους που με ώθησαν να κάνω αυτές τις επιλογές και από

κοινού σκεφτήκαμε αν θα ήταν δυνατό να ιδρύσουμε ένα δίκτυο

ανταλλαγών εκεί. Λόγω του ότι υπήρχαν άνθρωποι J,tOυ ενδιαφέ­

ρονταν για μένα και για τις ιδέες μου, ήμουν καλά 'κμι είχα την

αίσθηση ότι σ' αυτό το χωριό είχα προχωρήσει ένα βήμα παρα­

πέρα στο δρόμο μου.

Ομιλίες

Γενικά είχα την αίσθηση ότι δεν ταιριάζω πραγματικά στην

απομόνωση της εξοχής. Τον Δεκέμβρη του 1998 το έβαλα σκοπό η επόμενη χρονιά να είναι αλλιώς, και όντως, η νέα χρονιά ήταν

καλή. Την πρώτη κιόλας εβδομάδα του Ιανουαρίου το δίκτυο α­

νταλλαγών του Μύνστερ με κάλεσε να κάνω μια ομιλία. Το όλο

πράγμα οφειλόταν σε μια νεαρή γυναίκα που, σε ένα ταξίδι Σαβ­

βατοκύριακου, είχε ταξιδέψει μαζί μου με το εισιτήριό μου. Συ­

ζητήσαμε πολύ ωραία για νέες μορφές κοινωνίας, πολιτικές

προεκτάσεις και δίκτυα ανταλλαγών. Ανήκε στο σύλλογο 'Άόβι"

στο Μύνστερ και γι' αυτό ενδιαφερόταν πολύ για τις εμπειρίες

μου στις ανταλλαγές. Όταν aποχαιρετιστήκαμε, της χάρισα ένα

τεύχος 'Άστρονομίσματα". Και τώρα είχε έρθει πάλι σ' επαφή

μαζί μου και με καλούσε στο Μύνστερ.

Μου αρέσει να κάνω ομιλίες, επειδή μου αρέσει να διηγούμαι

ιστορίες. Πάντα προσπαθώ να διαμορφώνω το λόγο διασκεδα­

στικά και κάθε φορά έχω αγωνία για το πώς θα εξελιχτεί και πώς

θα κλείσει μια τέτοια βραδιά. τ α προηγούμενα χρόνια μιλούσα

κυρίως για τη ζωή χωρίς χρήματα κι αυτό το θέμα σιγά σιγά άρ­

χισε να μου φαίνεται ότι έχει κάπως εξαντληθεί. Επιπλέον, μέσα

στον τόσο λίγο χρόνο δεν υπήρχε συνήθως η δυνατότητα να προ-

- 160 -

βληματιστείς μαζί με τους ακροατές πάνω σε εναλλακτικούς τρό­

πους ζωής και να αναπτύξεις κοινωνικές προεκτάσεις.

Στο Μύνστερ πρότεινα μια επέκταση της δραστηριότητας. Η

ομιλία το βράδυ θα ήταν μόνο ο πρόλογος και το επόμενο πρωί

θα συνεχίζαμε με μια ανάγνωση κειμένων και εξατομικευμένη πα­ροχή συμβουλών. Το κοινό, ένα μικρό, ποικιλόμορφο πλήθος, κά­

θισε στριμωχτά και με την προσοχή στραμμένη πάνω μου.

Μερικοί δραστήριοι νεαροί άντρες μου έκαναν ερωτήσεις για τις

πολιτικές μου πεποιθήσεις και με έφεραν σε αμηχανία γιατί, όπως

και παλιότερα, μου ήταν δύσκολο να παρουσιάσω ολοκληρωμένα

την προσέyγισή μου κατά τέτοιο τρόπο ώστε να είναι κατανοητή

και από λιγότερο πνευματικούς ανθρώπους. Ευτυχώς καθόταν

δίπλα μου ο πρόεδρος του δικτύου ανταλλαγών και παρενέβη με­

ρικές φορές δίνοντας κάποιες εξηγήσεις.

Το επόμενο πρωί εμφανίστηκαν κυρίως γυναίκες στην ανά­

γνωση κειμένων από ένα τεύχος 'Άστρονομίσματα". Αμέσως μετά

σκίστηκαν να δεχτούν τις συμβουλές που θα επακολουθούσαν,

για τις οποίες χρησιμοποίησα κάρτες ταρό, όπως τις χρησιμο­

ποιούσα και παλιότερα κατά τις ψυχοθεραπευτικές συνεδρίες μου.

Αυτό δεν είχε να κάνει με προφητείες και προβλέψεις, αλλά με

υποδείξεις που οι πελάτες μπορούσαν είτε να τις δεχτούν είτε να τις απορρίψουν.

Οι είκοσι περίπου γυναίκες που με συμβουλεύτηκαν εκείνο το

Σαββατοκύριακο στο Μύνστερ για μια ώρα η καθεμιά, αναζη­

τούσαν σε γενικές γραμμές να βρουν τη θέση τους στη ζωή, μια

συνετή δραστηριότητα που να την κάνουν με χαρά. Για μένα αυτό

ήταν πολύ πιο συναρπαστικό από κάθε ομιλία, γιατί ένιωθα και

πάλι μια επιβεβαίωση όσον αφορά το καθήκον μου να βοηθώ άλ­

λους ανθρώπους να βρουν τον εαυτό τους. Γιατί μόνο όποιος τα

έχει βρει με τον εαυτό του μπορεί να συνεπιδράσει στο ευρύτερο

σύνολο.

- 16 1-

Στη διάρκεια ενός ταξιδιού για μια ομιλία στο Βερολίνο, γνώ­

ρισα για πρώτη φορά "συναδέλφους", ανθρώπους που επίσης ζού­

σαν χωρίς σχεδόν καθόλου χρήματα. Μια νέα ενθαρρυντική

περίσταση για μένα, διότι συμπληρωνόμασταν ωραία. Ένας

άντρας που aυτοχαρακτηριζόταν ως κοσμογυρισμ~νος και είχε

για τον εαυτό του την αξίωση να είναι ο "πιο ευτυχ~σμένος άν­θρωπος επί γης", μιλούσε για τα ταξίδια του. Και για τα επιδέξια

χέρια του, για τα οποία ήταν πολύ περήφανος. Αυτά τα χέρια τού

εξασφάλιζαν στέγη και τροφή, δύο ώρες τη μέρα αφιέρωνε σ' αυτό, κι επειδή η δεξιοτεχνία του είχε διαδοθεί, δεν μπορούσε να γλιτώσει από τις προτάσεις.

Κι ένας που έπαιζε κουκλοθέατρο περιέγραψε την καθημερι­

νότητά του. Με την τέχνη του έβγαζε ίσα τα απαραίτητα, αλλά το

απολάμβανε απεριόριστα να είναι παντού και πάντα αφεντικό του

εαυτού του. Η γυναίκα που είχε ζητήσει απ' όλους μας να πάμε

στο Βερολίνο, δεν είχε μια συνηθισμένη ζωή. Τα έβγαζε πέρα με

ελάχιστα χρήματα και είχε αναπτύξει αρκετές εναλλακτικές γε­

μάτες φαντασία. Εκείνη την ημέρα ήμουν η βασική ομιλήτρια και

προσπάθησα να αναπτύξω μια κεντρική ιδέα, να φτιάξω ένα νήμα που να συνδέει όλα τα περιπετειώδη πρότυπα ζωής και να βγάλω

απ' αυτό μια γενικά ισχύουσα προσέγγιση. Αλλά, γι' άλλη μια

φορά, ο χρόνος ήταν πολύ λίγος.

Μετά από πρόσκληση ενός ευαγγελιστή ιερέα, μίλησα κατά

την περίοδο της νηστείας με θέμα 'uΟπως τα πουλιά στον ουρανό

-ζωή χωρίς χρήματα;". Επιτέλους μπορούσα μια φορά να _μιλήσω ανεμπόδιστα για όλα τα θαύματά μου, επιτέλους μια φορά δεν

χρειαζόταν να δικαιολογηθώ για τη "μη πολιτική" δράση μου, και κανείς δεν επέκρινε τον "παραλογισμό" της συμπεριφοράς μου.

Μπορούσα να μιλάω αρκετή ώρα γι' αυτά και απόλαυσα πολύ τη

βραδιά. Σε μια άλλη ομιλία συνάντησα έναν άντρα που ζούσε επί­

σης χωρίς ιατροφαρμακευτική ασφάλιση και χειρίστηκε τόσο φυ-

-162-

σικάτη δυσάρεστη ερώτηση με το σπάσιμο του ποδιού, που οι

επικριτικές φωνές βουβάθηκαν.

Αυτές οι ομιλίες μου άρεσαν όπως και παλιά, ωστόσο άρχισα

να τις βρίσκω aπογοητευτικές. Απλά, για μένα, δεν συνέβαιναν

αρκετά μετά την ομιλία. Η επόμενη κιόλας μέρα ήταν πάλι η γνω­

στή καθημερινότητα για τους ακροατές, όσο ανοιχτοί και ενθου­

σιασμένοι κι αν ήταν. Με τις ομιλίες δεν μπορούσα προφανώς να

παρακινήσω κανέναν να ξεκινήσει ο ίδιος προσωπικά γι' άλλα μο­

νοπάτια. Άρχισα να κάνω σκέψεις για άλλες δυνατότητες δρά­

σης.

Εναλλακτικά πρότζεκτ

Στο μεταξύ ο δρόμος που είχα διαλέξει εγώ δεν ήταν πια πρό­

βλημα, το πείραμά μου κυλούσε από μέρα σε μέρα ομαλά, αλλά

τώρα ήθελα να πετύχω περισσότερα και κυρίως: Ν α προσεγγίσω

περισσότερους ανθρώπους. Οπότε επικεντρώθηκα περισσότερο

σε κοινωνικές διαδράσεις. Κατά τη φύλαξη κατοικιών καλούσα

και φιλοξενούσα τώρα συχνά ανθρώπους, οι οποίοι μπορούσαν

μ' αυτόν τον τρόπο να δοκιμάσουν το δικό μου μοντέλο ζωής ή το

συμπλήρωναν με δικές τους ιδέες. Όπως η καλαθοποιός από το

Ντόρτμουντ που είχα γνωρίσει μέσω του δικτύου ανταλλαγών.

Όταν είχε έρθει στο σύλλογό μας και είχε μιλήσει για τη δουλειά

της, νοητά εμφανίστηκαν αμέσως μπροστά στα μάτια μου αλη­

θινά μικρά ιγκλού από βρύα και λειχήνες. Λίγο αργότερα μύησα

το νέο μέλος στο όνειρό μου περί ενός κρεβατιού από χόρτα και

βότανα που ήθελα κάποτε να κατασκευάσω και το οποίο θα ταί­

ριαζε περίφημα σ' ένα τέτοιο φυτικό ιγκλού. Το καλύτερο απ' όλα

θα ήταν ένα ολόκληρο χωριό από ιγκλού με χορτάρινα κρεβάτια,

όπου οι στρεσαρισμένοι άνθρωποι της πόλης θα μπορούσαν να

γεμίσουν τις μπαταρίες τους. Αυτή η ιδέα φυσικά δεν πραγματο-

-163-

ποιήθηκε όσο βρισκόμασταν στη μεγαλούπολη, αλλά μόλις

βρήκα μια κατάλληλη κατοικία στην ύπαιθρο, ζήτησα από κάμπο­

σους ενδιαφερόμενους, ανάμεσά τους και η καλαθοποιός, να κα­

τασκευάσουμε τα ιγκλού. Η πρώτη καλύβα θα φτιαχνόταν σε μια

προστατευμένη γωνιά του μεγάλου, παραμελημένου, κήπου. "Θε­

ρίσαμε" κλαδιά διαφορετικού πάχους από μερικές ιτιές που

έπρεπε έτσι κι αλλιώς να κλαδευτούν. Μετά σκάψαμε βαθιές τρύ­

πες για τα χοντρά κλαδιά, που προορίζονταν για το σκελετό των

κατοικιών και τα τοποθετήσαμε όρθια κατά μήκος ενός κύκλου.

Πλέξαμε τα εκάστοτε διπλανά κλαδιά μεταξύ τους και ήδη ήταν

αναγνωρίσιμη η μορφή του ιγκλού. Κατόπιν με πιο λεπτά κλαδιά

πλέχτηκε ο "τοίχος" και στο τέλος μιας πολύ έντονης εβδομάδας

κάθισα περιχαρής και πάλι κάτω από μια φυλλώδη στέγη. Σχε­

δόν όπως ήταν στη σπηλιά των παιδικών μου χρόνων. Τα υπό­

λοιπα, πάντως, έπρεπε να τα κάνει η φύση, γιατί μόνο όταν

έπιαναν οι ρίζες και φούντωνε το φύλλωμα, το μικρό κιόσκι θα

μετατρεπόταν σε πραγματική σπηλιά από φύλλα. Το χορτάρινο

κρεβάτι μου δεν το είχα ακόμη, αλλά δεν έχω σταματήσει τις προ­

σπάθειες. Πρόσφατα διηγήθηκα σε μια κυρία για το πρώτο μας

ιγκλού. Ενθουσιάστηκε και τώρα σχεδιάζει να κατασkευάσει αρ­

κετές καλύβες. Κι επειδή είναι πωλήτρια βοτάνων, ίσως μια μέρα

με την παρουσία της να δημιουργηθεί το κρεβάτι από βότανα.

Κάποια άλλα από τα διαδραστικά πρότζεκτ μου προορίζονταν για παιδιά και ενήλικες. Σ' αυτόν τον τομέα ήθελα να δραστη­

ριοποιηθώ στο μέλλον πολύ έντονα, διότι εδώ ήταν εμφανείς οι

κοινωνικές προεκτάσεις. Ο αυστηρός διαχωρισμός των γενεών

είναι μια από τις μεγαλύτερες αδυναμίες της κοινωνίας μας. Πολ­

λές φορές έχω παρατηρήσει πόσο γρήγορα τα παιδιά γίνονται

φίλοι και ξεκινούν για περιπέτειες, ενώ οι ενήλικες για πολύ με­

γαλύτερο διάστημα θεωρούν τον άλλο "ξένο" και διατηρούν τις

επιφυλάξεις τους. Οι κοινές δραστηριότητες θα ήταν ακριβώς για

- 164-

τους "μεγάλους" πολύ εποικοδομητικές.

Μια φορά κάναμε σε μεικτή σύνθεση έναν περίπατο σε μια δα­

σώδη περιοχή, όπου πολύ σπάνια συναντούσες ανθρώπους. Μια κυρία που έμενε εκεί κοντά μας ξενάγησε, εμάς τους ανθρώπους

της πόλης, στα αγαπημένα της μέρη. Μεταξύ άλλων θα πηγαί­ναμε και σε ένα σημείο όπου μπορούσε κανείς να δει αρκετά συχνά

λευκά ελάφια. Πλησιάσαμε στο κρυφό μέρος σιωπηλά και σχε­δόν αθόρυβα. Ξαφνικά ακούσαμε το χαρακτηριστικό μουγκρητό που το ήξερα μόνο από την τηλεόραση. Περπατήσαμε αργά και σιγανά πιο πέρα και ξαφνικά ακούστηκαν κι άλλοι ήχοι. Θυμω­μένα γρυλίσματα, όπως μου φάνηκαν εμένα. Μπροστά μας μουγ­κρητά, αριστερά και δεξιά γρυλίσματα κι όλα μαζί ακούγονταν αρκετά επικίνδυνα για τη ζωή μας. Ακόμη και η οδηγός μας τρά­πηκε σε φυγή και μάλιστα αμέσως. Βιαστικά μαζευτήκαμε για να

επιστρέψουμε, η καρδιά μου χτυπούσε σαν τρελή και νομίζω ότι

και οι άλλοι δεν ήταν καλύτερα.

τ α αγριογούρουνα πέρασαν γρήγορα πίσω μας, αλλά ξαφνικά

είδαμε δύο μεγάλα ελάφια που πάλευαν μεταξύ τους. Κάθε λίγο και λιγάκι τα μεγαλόπρεπα ζώα ορμούσαν μουγκρίζοντας το ένα στο άλλο. Όπως, στην τηλεόραση, σκέφτηκα πάλι, αλλά αυτό εδώ ήταν ζωντανό και συναρπαστικό.

Τ α βράδια αφηγούμασταν περιπετειώδεις ιστορίες, παιδιά και ενήλικες άκουγαν προσεκτικά οι μεν τους δε, όλοι εδώ παίρνο­

νταν στα σοβαρά κι εγώ χαιρόμουν για το μικρό αλλά σημαντικό βήμα προς τη σωστή κατεύθυνση.

Επίσης, από μάλλον πρακτικές συνεννοήσεις προέκυπτε συχνά μια έντονη συναναστροφή. Παράδειγμα οι δύο κυρίες που γνώ­

ριζα ελάχιστα από μια συνάντηση ενός άλλου δικτύου ανταλλα­γών σε μια άλλη πόλη. Ήθελαν να περάσουν μια εβδομάδα στη θάλασσα και τις κάλεσα να έρθουν στο σπίτι που έμενα εκείνο τον

καιρό. Κατά τη διάρκεια της ημέρας είχαν το πρόγραμμά τους,

-165-

έκαναν εκδρομές με το αυτοκίνητο, στις οποίες με έπαιρναν με­

ρικές φορές μαζί. Τα βράδια τα περνούσαμε σχεδόν πάντα παρέα και στο τέλος της εβδομάδας, από το μη προγραμματισμένο δού­ναι και λαβείν, είχε αναπτυχθεί μια φιλία.

'· Κουλτούρα

Το θέατρο το γνώρισα κι έμαθα να το εκτιμώ από νωρίς. Ως μαθήτρια δικαιούμουν μειωμένα εισιτήρια κι αυτό το εκμεταλ­λευόμουν. Αργότερα ήμουν μόνιμη θαμώνας στα θέατρα του Αμ­βούργου και τον πρώτο καιρό και στα θεατρικά δρώμενα του Ντόρτμουντ. Μετά αποφάσισα να ζήσω χωρίς χρήματα και σκέ­

φτηκα: Πάει, αυτό ήταν με το θέατρο. Βασικά όμως δεν είχα διάθεση να παραιτηθώ από την κουλ­

τούρα. Ως πρώτη λύση ανάγκης παρουσιάστηκε η γνωριμία με μια ηθοποιό που έμενε στη γειτονιά. Αρχίσαμε να μιλάμε και στη συνέχεια με προσκαλούσε σε έργα που συμμετείχε κι εγώ για α­τάλλαγμα την καλούσα για φαγητό. Μετά έφυγε, συνέχισα όμως

να θέλω να πηγαίνω στο θέατρο. Και ήμουν πραγματικά αποφα­

σισμένη να βρω μια λύση. Σκεφτόμουν ξανά και ξανά τη λίστα "δούναι και λαβείν". Εκεί­

νος ο άντρας είχε κάποια σχέση με το θέατρο. Ή όχι; Μα ναι,

ήμουν σίγουρη. Πράγματι δούλευε στα φώτα και ο χώρος εργα­

σίας του βρισκόταν κάτω από την οροφή, ψηλά, πάνω από τα

δρώμενα στη σκηνή. Ναι, υπήρχε η δυνατότητα να πάρει κάποιον μαζί του εκεί, απάντησε στην ερώτησή μου. "Μπορείς πολύ ευ­χαρίστως να έρθεις να παρακολουθήσεις".

'Ενα βράδυ Τετάρτης συναντηθήκαμε στο ταμείο και με οδή­γησε μέσα από την αθέατη για τους μη μυημένους "κοιλιά" του θεάτρου. Είδα μπουντρούμια, μακρόστενους διαδρόμους και κα­τέληξα τελικά στο κιγκλιδωτό πάτωμα, όπου δούλευαν οι φωτι-

-166-

στές. Η ταν συναρπαστιιώ εκεί πάνω. Υπήρχαν αρκετά φώτα στη~ μένα στη σειρά και κατά τη διάρκεια της παράστασης τα χειρί-

ζονταν δύο ή τρεις φωτιστές. ΆΧλα φώτα ήταν ρυθμισμένα για την αρχή του έργου, άλλα βρίσκονταν σε κίνηση σ' όλη την πα-

ράσταση για να φωτίσουν σωστά κάθε φορά τους ηθοποιούς. Οι

φωτιστές ήταν πολύ συγκεντρωμένοι και λίγο τσιτωμένοι. Λο-

γικό, με την ευθύνη που έφεραν. Αν το φως έπεφτε λίγο πιο δίπλα

ή αν έσβηνε λίγο νωρίτερα αφήνοντας τον ερμηνευτή στο σκο-

τάδι, όλη η παράσταση θα καταστρεφόταν. Κάθισα κρατώντας

σχεδόν την αναπνοή μου για να μην κάνω θόρυβο πίσω από τα

φώτα και το έβρισκα όλο αυτό πολύ συναρπαστικό.

Παρόλο που η ακουστική εδώ πάνω δεν ήταν τόσο καλή, δεν

θα το άλλαζα με τίποτα με εκείνους που κάθονταν κάτω. Μπο­

ρούσα να κοιτάζω στη σκηνή και στην πλατεία μέσα από τα κάγκελα και να μη χάνω τίποτα απ' όσα διαδραματίζονταν στη

σκηνή. Σ το δ ι άλειμμα μάλιστα, επιτρεπόταν να περπατήσω στους

διαδρόμους, να τα δω όλα από κοντά και μάλιστα μια φορά να ξε­

μυτίσω λίγο από τις κουρτίνες για να παρατηρήσω το κοινό.

Χωρίς χρήματα βίωνα το θέατρο καλύτερα από πριν!

Από μια φίλη που εργαζόταν ως δραματουργός, συπραφέας και σκηνοθέτης, έμαθα τι γινόταν στη σκηνή πίσω από τα παρα­

σκήνια. Μπόρεσα να παρατηρήσω πώς εξελισσόταν σιγά σιγά ένα θεατρικό έργο στις πρόβες από την αρχή του και σταδιακά

καθώς πλησίαζε στην ολοκλήρωσή του. Μ' έπιανε κι εμένα η πυ­

ρετώδης αγωνία πριν την πρεμιέρα, κι όταν έφτανε τελικά η μέρα,

μου επιτρεπόταν να καθίσω στις πρώτες σειρές ως επίτιμη καλε­

σμένη. Σε αντάλλαγμα πρόσφερα στη φίλη μου ασκήσεις χαλά­

ρωσης, μετά τις οποίες μπορούσε να επιδοθεί ακόμη πιο

αποδοτικά στο δημιουργικό δρώμενο. Ήταν ένα ισότιμο πάρε

δώσε, όπως μου άρεσε.

Μια άλλη φίλη ήταν τηλεοπτική παραγωγός. Είχε γυρίσει ένα

- 167-

I 1πό τα πρώτα ρεπορτάζ για το "δούναι και λαβείν" κι έπειτα συ­νεχίσαμε να τα λέμε. Κι αυτή με άφηνε να βλέπω τη δουλειά της από τα παρασκήνια κι επιτέλους κατάλαβα γιατί κάποιες λήψεις

έπρεπε να επαναληφθούν τόσες φορές, ώστε να βλέπεται το απο­

τέλεσμα.

Επίσης, τρεις φορές συνεχόμενα μου παρουσιάσi~κε μια πρό­σκληση για τσίρκο. Μπόρεσα να θαυμάσω τα παιδιά φίλων στη

σκηνή του τσίρκου ως μικρούς ακροβάτες, στο να καταπίνουν

φωτιές και στην ιππασία, γιατί από το τσίρκο είχαν σκεφτεί ένα

νέο πρόγραμμα συμμετοχής που βρήκε μεγάλη απήχηση στο

κοινό. Ολόκληρες σχολικές τάξεις καλούνταν σε εξάσκηση μιας εβδομάδας υπό την καθοδήγηση ειδικών. Στο τέλος τα νεοφερ­

μένα παιδιά του τσίρκου μπορούσαν να στήσουν τη δική τους πα­

ράσταση κι έπαιρναν φυσικά δυνατό χειροκρότημα για την

υπέροχη απόδοσή τους.

Και το κουκλοθέατρο πρόσφερε μια εβδομάδα συμμετοχής των παιδιών, καθώς, όπως φαινόταν, η διάδραση στον καλλιτε­

χνικό τομέα ήταν γενικά της μόδας. Πράγμα που ήταν καλό κατά

τη γνώμη μου, διότι η ενεργός διαμόρφωση οδηγούσε τους νέους

μακριά από μια ζωή από δεύτερο χέρι, από τη συνεχή αποχαύ­

νωση εξαιτίας της τηλεόρασης ή των ηλεκτρονικών παιχνιδιών.

Καθάρισμα

Έχω ήδη αναφέρει ότι η χρονιά του 1999 επρόκειτο να είναι εντελώς διαφορετική. Και στην αρχή ξεκίνησε εκπληκτικά, με ομι­

λίες, ταξίδια και πολλές νέες επαφές. ΑΛλά δυστυχώς δεν συνεχί­

στηκε και τόσο καταπληκτικά. Μέχρι τον Μάρτιο είχα εντελώς

γεμάτο πρόγραμμα, αλλά μετά επιβλήθηκε πάλι υποχρεωτικό

διάλειμμα. Ήμουν δυσαρεστημένη και δυστυχισμένη, ένιωθα πάλι μέσα μου αυτή την αναστάτωση, ήθελα να φύγω, να πάω παρα-

- 168-

κάτω. Την υπόσχεσή μου ότι θα κάνω τα πάντα για να ζουν οι άν­

θρωποι ειρηνικά ο ένας με τον άΛλο δεν μπορούσα να την τηρήσω

με τη φύλαξη σπιτιών.

Μια δραστηριότητα, παρεμπιπτόντως, που θα μπορούσα

άνετα να έχω κάνει δουλειά πλήρους απασχόλησης. Οι ενδιαφε­

ρόμενοι πλήθαιναν, μέχρι κι από το εξωτερικό είχε εκδηλωθεί εν­

διαφέρον. ΑΛλά δεν ήθελα να είμαι επαγγελματικά φύλακας

κατοικιών, ήθελα να μεταδώσω στους άλλους κάτι απ' αυτά που

είχα βιώσει. Και όταν είχα την αίσθηση ότι κανένας άνθρωπος

δεν ενδιαφέρεται για τις διαπιστώσεις μου, η ψυχική μου ηρεμία

έπαιρνε την κάτω βόλτα.

Αποφάσισα να σταματήσω τη φύλαξη κατοικιών και να επι­

στρέψω στο μέρος που είχα επιλέξει για πατρίδα μου, το Ντόρ­τμουντ. Εκεί μετακινούμουν ανάμεσα σε τέσσερα διαμερίσματα

και "κέρδιζα" τις διανυκτερεύσεις μου μέσω υπηρεσιών που πρό­

σφερα ως αντάλλαγμα. Όσον αφορά τη διατροφή, εφοδιαζόμουν κατά κύριο λόγο από το κατάστημα με τα βιολογικά κι από το

φούρνο, ενώ που και που με καλούσαν και φίλοι για φαγητό. Τ ο

πάρε-δώσε λειτουργούσε τέλεια, όλα ήταν ρυθμισμένα. Μόνο η

εσωτερική μου ζωή όχι. Η καρδιά μου ήταν βαριά και είχα πάλι το

γνώριμο, δυσάρεστο κόμπο στο στομάχι.

Κάποια στιγμή έκανα πίσω, αποφάσισα να συνέλθω και ανέ­

λαβα δράση χωρίς να δυσανασχετώ άλλο. Επειδή στο Ντόρ­

τμουντ δεν έδειχναν πολλοί άνθρωποι να ενδιαφέρονται για τα

πνευματικά αγαθά μου, έβαλα μπρος τα χέρια μου. Ναι, ανακά­

λυψα εκ νέου τα χέρια μου και έκπληκτη διαπίστωσα: Και τι δεν

μπορούν να κάνουν! Τη σκούπα έδειχναν να την αγαπούν ιδιαί­

τερα, σύντομα δεν τους ξέφευγε καμία, όταν υπήρχε κάποια

σκούπα στο χώρο, την άρπαζαν κι άρχιζαν να σκουπίζουν. Σκού­πιζαν τη σκάλα από πάνω μέχρι κάτω, κι επειδή το καλό σκούπι­

σμα είναι μόνο το μισό ενοίκιο, σφουγγάριζαν κιόλας αμέσως

-169-

μετά. Σκούπιζαν αυλές και πεζοδρόμια, δωμάτια και γραφεία,

ζωηρά και δραστήρια. Ουάου. Βρισκόμουν πραγματικά σε έκ­σταση καθαρίσματος και aφοσιωνόμουν σε κάθε πλύσιμο πιάτων

με ενθουσιασμό. Κούπες, ποτήρια, πιάτα, η Σβέρμερ τα έπλενε όλα και τα σκούπιζε αμέσως μετά μέχρι ν' αστράψqυν. Στο με­ταξύ το υπερεγώ μου έκανε δειλά την εμφάνισή τόυ.. "Γι' αυτό σπούδασες κι έκανες όλη αυτή τη μετεκπαίδευση; Μόνο και μόνο

για να κάνεις τώρα κάτι που δεν το κάνεις κι ιδιαίτερα καλά; Μα

δεν είσαι μια αποτυχημένη που απλά ξέμεινε στο δρόμο και τώρα σκοτώνει την ώρα της; Πού είναι οι πολιτικές σου αξιώσεις, τι

απέγιναν οι υπέροχες κοινωνικές σου προσεπίσεις; Πού θα πάει

όλο αυτό;" ΑΛλά δεν μου επέτρεψα ν' αλλάξω γνώμη και δικαιο­

λογούσα τον εαυτό μου με όλη μου τη δύναμη. "Αυτή η απασχό­ληση δεν θα είναι για πάντα, είναι μόνο κάτι προσωρινό", καθησύχαζα τη φωνή μέσα μου. ιulσως υπάρχει κάτι ακόμη στη ζωή μου που πρέπει να δουλευτεί κι αυτό εδώ είναι η ευκαιρία για να το κάνω. Ίσως πρέπει να εξαλείψω την υπεροψία που μου έχει

απομείνει. Γιατί τελικά το καθάρισμα συνεχίζει να θεωρείται μια

δουλειά χωρίς αξία, αν και πρέπει να γίνεται παντού; Όποιος κα­θαρίζει για άλλους, αναλαμβάνει μια ευθύνη. Αν ο καθένας είχε μια πιο προσεκτική αντίληψη του περιβάλλοντός του, θα φρόντιζε

κιόλας να υπάρχουν λιγότερα σκουπίδια και να μην τα διαχειρί­ζεται απρόσεκτα. Φτάνει πια".

Παρ' όλα αυτά, εντελώς ειλικρινά: Αυτό το υπερβολικό κα­

θάρισμα δεν ήταν το καλύτερό μου. ΑΛλά στο τέλος αυτής της δύσκολης περιόδου, κατά την οποία απ' όλες τις μεριές με προ­ϋπαντούσαν γελώντας δουλειές που είχαν σχέση με την καθαριό­

τητα, τα προσωπικά μου στάνταρ είχαν προσαρμοστεί. Απλώς

έβλεπα περισσότερα από πριν.

Για παράδειγμα, κατά τις καθημερινές μου διαδρομές με το τρένο. Έχετε παρατηρήσει ποτέ προσεκτικά τις χωματερές που

- 170-

αποκαλούνται σταθμοί τρένων; Ή απλά προσπερνάτε τα επίμαχα

σημεία κρατώντας την αναπνοή σας; Ανακάλυψα μια συγκεκρι­

μένη σκάλα που κάποιοι την μπέρδευαν συνεχώς με τουαλέτα.

Όχι μόνο επειδή έκαναν εκεί τις μικροανάγκες τους με την πε­

ρίεργη μυρωδιά, όχι, aπόθεταν και κάτι από πάνω, δηλαδή τις

ακαθαρσίες τους, πηγή μόλυνσης σε διάμετρο αρκετών μέτρων.

Όλοι οι επιβάτες ήταν άναυδοι, καθημερινά φώναζαν γι' αυτή την "ξεδιαντροπιά". Γρήγορα συμφώνησαν όλοι ότι κάτι θα έπρεπε

να γίνει με αυτούς τους σκ ... τοαλήτες, αν τους έπιανε κανείς στα χέρια του.

Φυσικά σ' όλη τη φασαρία γι' άλλη μια φορά παραβλεπόταν

ότι αυτή η γα"ίδουριά, που μπορούσες να τη δεις και να τη μυρί­

σεις ξεκάθαρα, είναι απλώς ένας καθρέφτης της γενικότερης μό­

λυνσης του περιβάλλοντος. Κάθε λογής βρομιά ή χημικό που

καταλήγει αφιλτράριστο στις λίμνες και στα ποτάμια μας, δεν μυ­

ρίζει απαραίτητα άσχημα και συχνά δεν είναι ορατό. Δεν αντι­

λαμβανόμαστε καθόλου σχεδόν αυτές τις βλαβερές ουσίες γιατί

είναι τόσο εύκολο να τις aπωθούμε, σε αντίθεση με τις ακαθαρσίες

στον ηλεκτρικό. ΑΛλά δεν γλιτώνουμε από την ευθύνη. Φυσικά οι

ενέργειες της Greenpeace κι άλλων οργανώσεων που αγωνίζο­νται για την προστασία του περιβάλλοντος, είναι σημαντικές και

χρήσιμες. Εμείς, όμως, οι μεμονωμένοι άνθρωποι, δεν επιτρέπεται

να φυγοπονούμε. Τι να αλλάξει στο ευρύτερο σύνολο, αν σε μικρή

κλίμακα μένουν όλα ίδια κι απαράλλαχτα; Αυτό ξεκινά ήδη από τις ομάδες συγκατοίκησης, που συχνά διαλύονται επειδή ο κάθε

συγκάτοικος δεν είναι διατεθειμένος να σκουπίζει μπροστά στην

ίδια του την πόρτα, πόσο μάλλον να φροντίσει για τα σκουπίδια

των συγκατοίκων.

Για εννιά μήνες aσχολούμουν κατά βάση με το καθάρισμα. Εν­

διάμεσα καθόμουν στον υπολογιστή, έδινα λίγες συνεντεύξεις, παρείχα εξατομικευμένες συμβουλές, είχα επομένως αρκετά να

- 17 1-

κάνω. ΑΧλά είχα επίσης την αίσθηση ότι έβγαινα ζημιωμένη, όσον

αφορά πράγματα που ήταν πραγματικά σημαντικά για μένα.

Ανυπομονησία

Μερικές φορές η ανυπομονησία μου ήταν τόσο β~σανιστική

που έπρεπε να "ξεφύγω" από την καθημερινότητά μου, να κάνω κάτι, για να aντλήσω νέα ενέργεια από κάπου αλλού. Όταν

άκουσα για μια συνάντηση που είχε οργανώσει μια φίλη, η οποία

διεύθυνε ένα δίκτυο ανταλλαγών σε άλλη πόλη και με το οποίο

δίκτυο ήμασταν εν μέρει συνδεδεμένοι, της ζήτησα να με καλέ­

σει. Είχα μιλήσει και παλιότερα σ' αυτή τη συνάντηση και δεν

χρειάστηκε και πολύ για να την πείσω. "Φυσικά, γιατί όχι", είπε,

"οι άλλοι συμμετέχοντες έδειχναν πάντα ενδιαφέρον για τις ομι­

λίες σου". Τακτοποιήθηκε η διανυκτέρευσή μου κι εγώ σχεδίασα

την επανάληψη του προγράμματος του Μύνστερ: Ομιλία και το

επόμενο πρωί ανάγνωση κειμένων και εξατομικευμένη παροχή

συμβουλών.

Το βράδυ παρουσιάστηκε μια ντουζίνα ανθρώπων οι οποίοι

ενδιαφέρονταν περισσότερο για τη νέα λίστα ανταλλαγών του δι­

κτύου παρά για μένα. "Δεν ταιριάζω εδώ", σκέφτηκα με το που

μπήκα στο χώρο. Καλύτερα να έφευγα την ίδια στιγμή. Φυσικά

έμεινα και μίλησα για λίγο, ωστόσο με την ίδια έλλειψη διάθεσης

και κινήτρου που άκουγαν οι ακροατές μου. Αργότερα υπήρξε

καβγάς για τη διεύθυνση του δικτύου, ειδικά ένας άντρας που

μέχρι εκείνη τη στιγμή έδειχνε ήσυχος και ειρηνικός, ήταν τόσο

ξεσηκωμένος που δεν μπορούσαμε να τον ηρεμήσουμε με τίποτα. Η φίλη μου, που πάντα μου έλεγε πόσο αρμονικά κυλούν τα

πράγματα στο σύλλογό της, είχε μείνει άναυδη με την εξέλιξη της

βραδιάς. Αισθανόμουν υπεύθυνη. Μήπως είχε εξωτερικευτεί η

δική μου δυσαρέσκεια και είχε πυροδοτήσει τις διαφωνίεςj Επι-

- 172-

κρατούσε τεταμένη ατμόσφαιρα και κακή διάθεση και προφανώς

ήταν μεταδοτική. Εκείνο το βράδυ δεν βγήκε κάτι εποικοδομη­

τικό. Ούτε και την επόμενη μέρα πήγαν καλύτερα τα πράγματα.

Πιο απογοητευμένη από ποτέ, γύρισα στο Ντόρτμουντ. Ήταν,

είπα στον εαυτό μου μετανιωμένη, μια απελπισμένη κίνηση του

"πνιγμένου που πιάνεται απ' τα μαλλιά του", κάτι στο οποίο η

ανυπομονησία μου τόσο συχνά με ωθούσε.

Μια ακόμη τέτοια κίνηση, του "πνιγμένου που πιάνεται απ' τα

μαλλιά του", ξεκίνησε αρχικά μια χαρά. Η ανησυχία μου με ώθησε πάλι στον ακτιβισμό και μου ήρθε η ιδέα ότι θα μπορούσα να δι­

ευθύνω μια ομάδα ψυχοθεραπείας. Το είχα κάνει πολλές φορές

παλιότερα, μετά όμως το είχα βασικά σταματήσει. Παρ' όλα αυτά,

για μένα το θέμα ήταν να κάνω κάτι που δεν είχε σχέση με το

σκούπισμα ή το πλύσιμο, κάτι άλλο. Στο μαγαζί των επιστημών

υπήρχαν αρκετοί χώροι, ένας απ' αυτούς μάλιστα ήταν σχεδόν

άδειος, οπότε μπορούσαν εκεί να στηθούν κυκλικά μερικές καρέ­

κλες για την ομάδα. Μέχρι τότε είχα δουλέψει είτε μόνο με παι­

διά είτε με ενήλικες, με γυναίκες μιας συγκεκριμένης ηλικίας ή με

γυναίκες και άντρες. Αυτή τη φορά ήθελα να υπάρχει ποικιλία,

γιατί ακόμη ονειρευόμουν να "χωρέσω" όλους τους ανθρώπους

"κάτω από την ίδια σκέπη", ανεξάρτητα από ηλικία ή φύλο. Τώρα

μου δινόταν επιτέλους αυτή η ευκαιρία.

Καταρχάς, ζήτησα από έναν πατέρα να έρθει στην ομάδα μαζί

με τις δύο έφηβες κόρες του. Χάρηκε με την πρόσκλησή μου που

καθιστούσε γι' αυτόν δυνατό να κάνει κάτι μαζί με τα παιδιά του

μια φορά την εβδομάδα. Δυο γυναίκες, που αυτό τον καιρό ήταν

άνεργες, είχαν εξίσου μεγάλη διάθεση να συμμετάσχουν. Τρεις νεαροί άντρες ήθελαν ευχαρίστως πάρουν λίγο μυρωδιά από κάτι

τέτοιο. Στον ηλεκτρικό συνάντησα μια γυναίκα που είχα πολύ

καιρό να δω και ζήτησα κι από αυτήν να έρθει στον κύκλο μας. Τ ο

πρώτο βράδυ κάθονταν όλοι και περίμεναν τα πράγματα που

-173-

υποτίθεται ότι θα έβγαιναν στη συνάντηση, γιατί, όπως πάντα,

δεν είχα προετοιμάσει τίποτα, όλα θα προέκυπταν. Αυτό το ανα­

κοίνωσα στην ομάδα, και τα παιδιά είχαν αμέσως πολλές ιδέες:

Παιχνίδια με ρόλους, αφήγηση ιστοριών, ομαδικά παιχνίδια.

Πρώτα κάναμε εξάσκηση σ' ένα τραγούδι χαιρετισμού του Χάνες

Βάντερ: "Λοιπόν, φίλοι, αφήστε με μια φορά να πω ότι χαίρομαι που βρίσκομαι σήμερα εδώ, χαίρομαι που σας βλέπω". Οι ασκή­

σεις αντίληψης που τους έκανα έτυχαν καλής υποδοχής απ' όλους

και οι ιστορίες που προέκυπταν με το να αρχίζει κάποιος να λέει

κάτι και να το συνεχίζει κάποιος άλλος με τη δική του φαντασία,

άρεσαν σε όλους τους συμμετέχοντες. Μετά την τρίτη κιόλας συ­

νάντηση, παρουσιάστηκε η γνωστή ερώτηση: Τι νόημα είχε όλο

αυτό; Δεν σκοτώναμε απλά την ώρα μας; Για την ομάδα ήταν όλα

εντάξει, αλλά εγώ, που είχα κάνει παρόμοια πράγματα πολλές,

πάρα πολλές φορές στο παρελθόν, έμενα στάσιμη. Η ανυπομο­

νησία μου με είχε παρασύρει αυτή τη φορά στο να γυρίσω στο πα­

ρελθόν, αλλά ευτυχώς το πράγμα τακτοποιήθηκε από μόνο του

σύντομα. Το σπίτι έπρεπε να ανακαινιστεί και ο χώρος μας τους

χρειαζόταν οπωσδήποτε. Οπότε διακόψαμε τις συναγτήσεις και

αυτό ήταν καλό.

Διαρρήκτες

Κατά τη περίοδο της φύλαξης κατοικιών άκουγα πολλά για

διαρρήξεις. Πολλοί ιδιοκτήτες είχαν ήδη κάποιες τέτοιες εμπει­

ρίες και είχαν αναπτύξει ειδικούς μηχανισμούς προστασίας, τους

οποίους έπρεπε φυσικά κι εγώ ως φύλακας να τηρώ. Σε μια περί­

πτωση έπρεπε πριν από κάθε σύντομη βόλτα να κατεβάζω τα

ρολά, να κλειδώνω όλες τις κλειδαριές και να τραβάω τα κάγκελα.

Μια άλλη φορά φύλαγα ένα σπίτι που απ' έξω περνούσε απαρα­

τήρητο, αλλά διέθετε μια εσωτερική διακόσμηση μεγάλης αξίας.

-174-

Σ' αυτή την περίπτωση η εμφανής εξωτερική λιτότητα ήταν η προστασία. Κάποτε κόντεψα να αρνηθώ τη φύλαξη, γιατί το συρ­ματόπλεγμα που ήταν τοποθετημένο για ασφάλεια πάνω από τον φράχτη, με είχε τρομοκρατήσει. Το φαινόμενο των διαρρήξεων αντιμετωπιζόταν κυρίως στις πόλεις από τους ιδιοκτήτες των σπι­τιών που φύλαγα. Στην ύπαιθρο, όπου ακόμα μετρούσε η γειτο­νιά, δεν γίνονταν τόσο συχνά κλοπές. Κι όταν γίνονταν, τότε όλοι έτρεχαν να βοηθήσουν αυτόν που είχε υποστεί ζημιά: Όταν κά­ποτε ζούσα σ' ένα χωριό, έγινε μια διάρρηξη στο γείτονα. Αυτός ειδοποίησε όλους τους ιδιοκτήτες σπιτιών στη γύρω περιοχή κι όλοι πρόσφεραν βοήθεια και έκαναν μαζί σκέψεις για το πώς θα μπορούσε κανείς ν' αποφύγει τέτοια συμβάντα.

Γι' άλλη μια φορά αναρωτήθηκα γιατί οι άνθρωποι έπρεπε να παίρνουν κάτι από κάποιους άλλους ανθρώπους. Στο δικό μου

ιδανικό κόσμο κανείς δεν θα άρπαζε ξένη περιουσία. Γιατί κανείς δεν θα έπρεπε να διαθέτει περιουσία.

-175-

_______ 6ο ΙΖ~ψάλαιο

τ α παραμύθια βrαίνουν αληθινά

Αστρονομίσματα

Μια φορά κι έναν καιρό ήταν ένα ευσεβές κοριτσάκι, του

οποίου ο πατέρας και η μητέρα πέθαναν κι ήταν τόσο φτωχό που

δεν είχε πια κάμαρη να μείνει ούτε κρεβατάκι να κοιμηθεί και στο τέλος δεν του είχε απομείνει άλλο παρά τα ρούχα που φορούσε κι

ένα κομματάκι ψωμί στο χέρι που του είχε χαρίσει μια πονόψυχη

καρδιά. Κι αφού ήταν τόσο εγκαταλειμμένο από όλο τον κόσμο, βγήκε λοιπόν στον κόσμο. Τότε το συνάντησε ένας φτωχός άν­

τρας, ο οποίος είπε: "Αχ, δώσε μου κάτι να φάω, πεινάω τόσο

πολύ". Του έδωσε το ψωμί του και προχώρησε.

Έπειτα ήρθε ένα παιδί που παραπονιόταν και είπε: "Το κεφάλι μου έχει παγώσει, χάρισέ μου κάτι να το σκεπάσω". Τότε το κο­ριτσάκι έβγαλε το σκουφί του και του το έδωσε. Και μόλις πέρασε λίγη ώρα, ήρθε πάλι ένα παιδί που δεν είχε φανελάκι και πάγωνε

από το κρύο. Τότε του έδωσε το δικό του. Και λίγο παρακάτω ένα άλλο παιδί του ζήτησε μια φουστίτσα, και την έδωσε κι αυτή. Εντέλει έφτασε σ' ένα δάσος κι είχε ήδη σκοτεινιάσει κι εμφανί­

στηκε ακόμη ένα παιδί και του ζήτησε το πουκαμισάκι του και το

κοριτσάκι σκέφτηκε: "Είναι σκοτεινή νύχτα, δεν θα σε δει κανείς, μπορείς να δώσεις το πουκάμισό σου", κι έβγαλε το πουκάμισο

και το έδωσε κι αυτό.

-176-

Κι έτσι όπως στεκόταν εκεί, μη έχοντας τίποτα πια, έπεσαν

ξαφνικά από τον ουρανό τα αστέρια και ήταν πραγματικά,

σκληρά, γυαλιστερά νομίσματα. Και παρότι είχε μόλις δώσει το

πουκαμισάκι του, τώρα είχε ένα καινούριο φορεμένο, κι αυτό ήταν

από το καλύτερο λινό. Εκεί μέσα μάζεψε τα νομίσματα κι ήταν

πλούσιο για όλη του τη ζωή.

Αφήνοντας τον εαυτό μας ελεύθερο

Τίποτα δεν είχε αλλάξει. Όταν ήμουν παιδί, ήξερα ότι υπάρχει

ένας καλύτερος κόσμος. Τα παραμύθια μιλούσαν γι' αυτόν, όχι

μόνο εκείνο με τα αστρονομίσματα, και μέσα σ' αυτά μπορούσε

κανείς να διαβάσει ξανά και ξανά πώς καταπολεμούνταν η αδικία

και νικούσε στο τέλος το καλό. Αντλούσα δύναμη απ' αυτά τα πα­

ραμύθια που έγιναν συνοδοιπόροι και βοηθοί μου και κάθε τόσο

μου έδιναν κουράγιο. Φυσικά οι άλλοι γελούσαν μαζί μου και με

κορόιδευαν. "Εσύ με τις πριγκίπισσες και τις νεράιδες σου",

άκουγα κάθε λίγο και λιγάκι. 'Ό κόσμος είναι αλλιώς, δές τον

επιτέλους. Εξαθλίωση, πόνος, ασθένειες. Όχι, εσύ δραπετεύεις σε

κάτι άλλο που δεν είναι αληθινό. Η πραγματικότητα είναι σκληρή

και δεν μπορούμε να την αλλάξουμε".

τίποτα δεν άλλαξε! Σήμερα είμαι υποχρεωμένη ν' ακούω τα

ίδια. Ότι ο κόσμος είναι αλλιώς και δεν μπορούμε να τον αλλά­

ξουμε. "Ναι, εσύ, ίσως", είναι το δεύτερο που ακούω. "Εσύ δεν

έχεις ευθύνες, είσαι μόνη σου και μπορείς να κάνεις μια τέτοια

ζωή. Εμείς, όμως, πρέπει να προσαρμοστούμε και να βγάλουμε

χρήματα".

Ν α ι, κι εγώ απ ο μένω εκεί με τη βεβαιότητα ότι στα παραμύθια

κρύβεται πολλή αλήθεια, ότι ο κόσμος είναι όμορφος και γεμάτος

περιπέτειες. Τα παραμύθια είναι γεμάτα σύμβολα, κι αν κανείς

τα διαβάσει με αυτόν τον τρόπο, γρήγορα θα αντιληφθεί ότι

- 177-

αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα. Το καλό και το κακό βρί­

σκονται πάντα κοντά το ένα στο άλλο1 κι όλοι οι γίγαντες1 οι μάγοι1 οι μάγισσες και οι νάνοι1 οι πρίγκιπες1 οι νεράιδες κι οι βα­σίλισσες ανήκουν στο ανθρώπινο ασυνείδητο. Όλοι μας έχουμε τη

δύναμη να διαμορφώσουμε και να αλλάξουμε τσy κόσμο στον

οποίο ζούμε. Χρειάζεται μόνο να πάρουμε το σωιttό μονοπάτι1 όπως το κορίτσι στο παραμύθι με τα αστρονομίσματα.

Αυτό το κορίτσι τα άφησε όλα και είναι ανοιχτή στην κάθε

στιγμή. Προχωρά με ανοιχτά μάτια στον κόσμο και καταλαβαί­

νει αρκετά πράγματα1 σε αντίθεση με τους περισσότερους αν­θρώπους που έχουν κλειστεί στη μικρή τους γωνιά στον κόσμοι

γυρίζουν γύρω από τον άξονά τους και δεν καταλαβαίνουν τι συμ­

βαίνει δίπλα τους. Ατροφούμε μέσα στα στενά όρια που οι ίδιοι

έχουμε θέσει1 γιατί δεν επιτρέπουμε στον εαυτό μας κανένα πεδίο δράσης και σπαταλούμε το χρόνο μας με ανούσια πράγματα.

"Μα τι να κάνουμε;" με ρωτούν συχνά. "Να τα παρατήσουμε

όλα έτσι απλά1 όπως το κορίτσι του παραμυθιού1 να τραβήξουμε το δρόμο μας στον κόσμο και να δώσουμε όλα όσα έχουμε;" Δεν

είναι ανάγκη να το παίρνουμε τόσο κυριολεκτικά1 απαντώ τότε. ΑΧλά θα έπρεπε να απαλλαγούμε από κάποιες δεσμεύσεις1 να δια­χωρίσουμε τον εαυτό μας από τους κανόνες που ρυθμίζουν τα

πάντα και έτσι μας περιορίζουν. Να aποχαιρετήσουμε ό1τι δεν μας ταιριάζει. Με άλλα λόγια: Δεν υπάρχει παράκαμψη στο ότι

πρέπει να επανεξετάσουμε την ύπαρξή μας1 να καθορίσουμε αυτά με τα οποία δεν συμφωνούμε και να βγάλουμε τα συμπεράσματά

μας. Όχι από τη μια μέρα στην άλλη. ΑΧλά βήμα προς βήμα. Αυτό μπορεί να είναι επίπονο. Ξέρω για τι πράγμα μιλάω. Κά­

ποτε ήθελα να γίνω οπωσδήποτε καθηγήτρια γιατί αγαπούσα τα

παιδιά και ήθελα να δουλεύω δημιουργικά μαζί τους. Μετά το

άφησα1 γιατί δεν μου ταίριαζε. Και λίγα χρόνια αργότερα το ξα­νάφησα οριστικά, προς μεγάλη δυσαρέσκεια της οικογένειας και

-178 -

των φίλων μου. Πώς μπορούσα να το τολμήσω1 με δύο μικρά παι­διά1 χωρίς καμία εξασφάλιση! Η επιμονή μου ότι θα aρρώσταινα αν συνέχιζα να ζω όπως μέχρι τότε1 θεωρήθηκε ασήμαντη. Καλύ­τερα άρρωστη παρά χωρίς ασφάλεια!

ΑΧλά ποτέ δεν μετάνιωσα το βήμα προς την ελευθερία. Είμαι σίγουρη ότι αυτό το βήμα1 ακόμη κι αν δεν είναι εφαρμόσιμο σε κάθε κατάσταση1 μπορεί να ενθαρρύνει άλλους ανθρώπους.

Κάποτε ήρθε σε μένα ένας άντρας από άλλη πόλη γιατί δεν

ήξερε πια τι να κάνει. Ήταν αρκετά αναστατωμένος1 η σχέση του περνούσε κρίση. Ένιωθε παραγνωρισμένος από μια γυναίκα και

θεωρούσε ότι τύχαινε άδικης μεταχείρισης. Μαζί προσπαθήσαμε

να βρούμε τι πραγματικά ήθελε. Ήθελε να αφήσει τη μέχρι τότε ζωή του1 όπως φάνηκε σύντομα. ΑΧλά δεν το τολμούσε κι έβρισκε χιλιάδες ενστάσεις. Τελικά του εξήγησα ότι θα έπρεπε να δει την

τωρινή του κατάσταση σαν ευκαιρία να αφήσει πράγματα που

δεν ήταν κατάλληλα γι' αυτόν. 'Ή γυναίκα που σε μεταχειρίζε­

ται τόσο άσχημα είναι ένα δώρο για σένα. Μέσω αυτής αντιλαμ­

βάνεσαι ότι κάτι δεν πάει καλά στη ζωή σου. Δέξου το δώρο και

βγάλε τα συμπεράσματά σου". Μέσα από τη συνομιλία μας του

ξεκαθαρίστηκαν κάποια πράγματα κι ίσως τα καταφέρει να τρα­βήξει το δικό του δρόμο.

Νέες αξίες

Οι αξίες που ορίζουν το παρόν μας δημιουργήθηκαν μόλις τους τελευταίους αιώνες. Είναι λογικές αξίες1 μέσω των οποίων στην πορεία του χρόνου aπωθήθηκαν όλα όσα έχουν να κάνουν

με τη διαίσθηση . Συχνά καταδιώχτηκαν ανελέητα άνθρωποι που γνώριζαν ή διαισθάνονταν περισσότερα από τους άλλους. Ακόμη και σήμερα1 κάποιοι που έχουν το θάρρος να τολμούν να κάνουν ένα πείραμα, να σκεφτούν διαφορετικά και να βγουν από το συ-

-179-

αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα. Το καλό και το κακό βρί­

σκονται πάντα κοντά το ένα στο άΛλο, κι όλοι οι γίγαντες, οι

μάγοι, οι μάγισσες και οι νάνοι, οι πρίγκιπες, οι νεράιδες κι οι βα­

σίλισσες ανήκουν στο ανθρώπινο ασυνείδητο. Όλοι μας έχουμε τη

δύναμη να διαμορφώσουμε και να αΛλάξουμε τοy κόσμο στον

οποίο ζούμε. Χρειάζεται μόνο να πάρουμε το σω&τ;ό μονοπάτι,

όπως το κορίτσι στο παραμύθι με τα αστρονομίσματα.

Αυτό το κορίτσι τα άφησε όλα και είναι ανοιχτή στην κάθε

στιγμή. Προχωρά με ανοιχτά μάτια στον κόσμο και καταλαβαί­

νει αρκετά πράγματα, σε αντίθεση με τους περισσότερους αν­

θρώπους που έχουν κλειστεί στη μικρή τους γωνιά στον κόσμο,

γυρίζουν γύρω από τον άξονά τους και δεν καταλαβαίνουν τι συμ­βαίνει δίπλα τους. Ατροφούμε μέσα στα στενά όρια που οι ίδιοι

έχουμε θέσει, γιατί δεν επιτρέπουμε στον εαυτό μας κανένα πεδίο

δράσης και σπαταλούμε το χρόνο μας με ανούσια πράγματα.

"Μα τι να κάνουμε;" με ρωτούν συχνά. "Να τα παρατήσουμε

όλα έτσι απλά, όπως το κορίτσι του παραμυθιού, να τραβήξουμε το δρόμο μας στον κόσμο και να δώσουμε όλα όσα έχουμε;" Δεν

είναι ανάγκη να το παίρνουμε τόσο κυριολεκτικά, απαντώ τότε.

Αλλά θα έπρεπε να απαΛλαγούμε από κάποιες δεσμεύσεις, να δια­

χωρίσουμε τον εαυτό μας από τους κανόνες που ρυθμίζουν τα

πάντα και έτσι μας περιορίζουν. Να aποχαιρετήσουμε ό,τι δεν μας ταιριάζει. Με άΛλα λόγια: Δεν υπάρχει παράκαμψη στο ότι

πρέπει να επανεξετάσουμε την ύπαρξή μας, να καθορίσουμε αυτά

με τα οποία δεν συμφωνούμε και να βγάλουμε τα συμπεράσματά

μας. Όχι από τη μια μέρα στην άΛλη. Αλλά βήμα προς βήμα.

Αυτό μπορεί να είναι επίπονο. Ξέρω για τι πράγμα μιλάω. Κά­

ποτε ήθελα να γίνω οπωσδήποτε καθηγήτρια γιατί αγαπούσα τα

παιδιά και ήθελα να δουλεύω δημιουργικά μαζί τους. Μετά το

άφησα, γιατί δεν μου ταίριαζε. Και λίγα χρόνια αργότερα το ξα­νάφησα οριστικά, προς μεγάλη δυσαρέσκεια της οικογένειας και

-178-

των φίλων μου. Πώς μπορούσα να το τολμήσω, με δύο μικρά παι­διά, χωρίς καμία εξασφάλιση! Η επιμονή μου ότι θα aρρώσταινα

αν συνέχιζα να ζω όπως μέχρι τότε, θεωρήθηκε ασήμαντη. Καλύ­τερα άρρωστη παρά χωρίς ασφάλεια!

Αλλά ποτέ δεν μετάνιωσα το βήμα προς την ελευθερία. Είμαι

σίγουρη ότι αυτό το βήμα, ακόμη κι αν δεν είναι εφαρμόσιμο σε

κάθε κατάσταση, μπορεί να ενθαρρύνει άΛλους ανθρώπους.

Κάποτε ήρθε σε μένα ένας άντρας από άΧλη πόλη γιατί δεν

ήξερε πια τι να κάνει. Ήταν αρκετά αναστατωμένος, η σχέση του περνούσε κρίση. Ένιωθε παραγνωρισμένος από μια γυναίκα και

θεωρούσε ότι τύχαινε άδικης μεταχείρισης. Μαζί προσπαθήσαμε

να βρούμε τι πραγματικά ήθελε. Ήθελε να αφήσει τη μέχρι τότε ζωή του, όπως φάνηκε σύντομα. Αλλά δεν το τολμούσε κι έβρισκε χιλιάδες ενστάσεις. Τελικά του εξήγησα ότι θα έπρεπε να δει την

τωρινή του κατάσταση σαν ευκαιρία να αφήσει πράγματα που

δεν ήταν κατάΛληλα γι' αυτόν. 'Ή γυναίκα που σε μεταχειρίζε­ται τόσο άσχημα είναι ένα δώρο για σένα. Μέσω αυτής αντιλαμ­

βάνεσαι ότι κάτι δεν πάει καλά στη ζωή σου. Δέξου το δώρο και

βγάλε τα συμπεράσματά σου" . Μέσα από τη συνομιλία μας του ξεκαθαρίστηκαν κάποια πράγματα κι ίσως τα καταφέρει να τρα­βήξει το δικό του δρόμο.

Νέες αξίες

Οι αξίες που ορίζουν το παρόν μας δημιουργήθηκαν μόλις τους τελευταίους αιώνες. Είναι λογικές αξίες, μέσω των οποίων

στην πορεία του χρόνου aπωθήθηκαν όλα όσα έχουν να κάνουν

με τη διαίσθηση. Συχνά καταδιώχτηκαν ανελέητα άνθρωποι που

γνώριζαν ή διαισθάνονταν περισσότερα από τους άΛλους. Ακόμη

και σήμερα, κάποιοι που έχουν το θάρρος να τολμούν να κάνουν

ένα πείραμα, να σκεφτούν διαφορετικά και να βγουν από το συ-

-179-

νηθισμένο σύστημα αξιών, έχουν να αντιμετωπίσουν την οργή ή

το θυμό των άλλων.

Κάποτε μίλησα σε μια ομάδα ηλικιωμένων γυναικών. Ήταν

μια από τις πολλές ομιλίες που τους έτυχε ν' ακούσουν στην πο­

ρεία των χρόνων, κατά τις οποίες έπιναν καφέ μαζί.και τα λέγανε

λίγο η μία με την άλλη, παίρνοντας πάλι στη συνέχε.ια η καθεμιά

το δρόμο για το σπίτι. Αυτές οι ομιλίες ανήκαν στο ψυχαγωγικό

πρόγραμμα και δύο κοινωνικές λειτουργοί επιμελούνταν των θε­

μάτων και των ομιλητών. Σχεδόν ποτέ δεν είχε παρουσιαστεί κά­

ποια αναστάτωση, το πρόγραμμα αυτό κυλούσε εδώ και δέκα

χρόνια σε ειρηνικό πνεύμα.

Τούτη τη φορά όμως αυτό επρόκειτο ν' αλλάξει. Δεν είχα αρ­χίσει καλά καλά να εξηγώ τα αίτια της δράσης μου κι άρχισαν τα

πρώτα σχόλια από το κοινό. Δεν ένιωθα ψύχραιμη κι aντέδρασα

λίγο ευέξαπτα. Οι γυναίκες γίνονταν όλο και πιο aνήσυχες και

ξαφνικά σηκώθηκε μία, έπιασε την καρδιά της και προσπαθούσε

να πάρει ανάσα. Μια από τις κοινωνικές λειτουργούς την πήγε

σπίτι. Στην αίθουσα προκλήθηκε φασαρία, οι κυρίες μου φώνα­

ζαν, εγώ προσπαθούσα να υπερασπιστώ τον εαυτό μου, κάτι το

οποίο όμως δεν κατάφερα, γιατί δεν είχα ιδέα τι είχε ξεσηκώσει τόσο τις γυναίκες αυτές εναντίον μου.

Ωστόσο οι κοινωνικές λειτουργοί δεν έβρισκαν καθόλου ότι η

βραδιά ήταν μια αποτυχία. Αντιθέτως, χαίρονταν που οι γυναίκες

επιτέλους μια φορά είχαν πάρει μέρος έντονα σε μια ομιλία. Μαζί

προσπαθήσαμε να καταλάβουμε τι είχε συμβεί τελικά. Βρήκαμε

μια εξήγηση που είχε να κάνει με τις αξίες. Αυτές οι γυναίκες είχαν

υπάρξει "γυναίκες των ερειπίων"8 που είχαν φροντίσει με τη δύ-

8. Στα rερμανικά Trummeifrauen. Ονομάστηκαν οι -γυναίκες στη Γερμανία που μετά το Β' Παrκόσμιο πόλεμο δούλεψαν rια την απομάκρυνση των μπάζων από τα κατε­

στραμμένα κτίρια και στην ανασυrκρότηση των βομβαρδισμένων πόλεων. Σ. τ. Μ.

-180-

ναμη και την δραστηριοποίησή τους ώστε να μπορέσει να συνε­

χιστεί η ζωή μετά τον πόλεμο. Πολλές απ' αυτές είχαν χάσει τότε

όλο τους το βιος κι έπρεπε να τα φτιάξουν όλα απ' την αρχή.

Είχαν ζήσει τη στέρηση και τη φτώχεια στο πετσί τους και δεν τις

χαροποίησε ιδιαίτερα η παρότρυνσή μου να ζήσουν χωρίς χρή­

ματα. Τ ο ότι τα κίνητρά μου δεν είχαν να κάνουν με τις παλιές

αξίες αλλά με τις καινούριες, δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να το καταλάβουν. Θυμούνταν ακόμη καλά την ένδεια του τότε και ότι

είχαν ορκιστεί να μην επιτρέψουν να ξαναφτάσουν ποτέ σ' αυτή

την κατάσταση. Έκαναν τα πάντα για να διατηρήσουν και να

φροντίσουν τα νέα τους υπάρχοντα. Και τώρα ερχόμουν εγώ να

περιφρονήσω όλα όσα τους ήταν τόσο προσφιλή. Ένιωσαν να

απειλούνται από μένα. Τώρα που η ζωή τους ήταν σχεδόν στη

δύση της, δεν ήθελαν να μάθουν τίποτα για κανένα πείραμα. Τα

είχαν βγάλει πέρα με την ύπαρξή τους και κανένας δεν θα τους

έλεγε ότι δεν το είχαν κάνει καλά.

Ίσως είχα χρησιμοποιήσει λάθος τόνο στη συγκεκριμένη πε­

ρίπτωση ή ήμουν απλά πολύ ανυπόμονη. Στενοχωρήθηκα που

δεν μπορέσαμε να συζητήσουμε με άνεση, γιατί πάντα θεωρώ κέρ­

δος την ανταλλαγή εμπειριών και απόψεων με άλλους. Έβαλα

σκοπό για το μέλλον να είμαι ακόμη πιο προσεκτική με τον τρόπο

που εκφράζομαι και στο τέλος καλύτερα να υπάρχουν πολλές

ερωτήσεις παρά ελάχιστες.

Εμπιστοσύνη στο Θεό

Πριν ένα χρόνο ήμουν καλεσμένη σε μια ενορία. Η επικεφαλής

εκεί χρησιμοποιούσε κάθε τρεις και λίγο στο λόγο της τη λέξη

Θεός, κάτι που με ενόχλησε. 'Ό καλός Θεός θα κάνει ετούτο",

"στον καλό Θεό αρέσει εκείνο". Το πράγμα συνεχίστηκε έτσι,

χωρίς διακοπές. Κάποια στιγμή διαπίστωσε ότι κατά την ομιλία

-181-

μου δεν είχε βγει απ' το στόμα μου ούτε μια φορά η αγαπημένη

της λέξη. Αυτό δεν της άρεσε και στο διάλειμμα με πήρε διακρι­τικά παράμερα για να μου το πει χωρίς να μας ακούσει κάποιος

άλλος. Επειδή δεν με γνώριζε, δεν μπορούσε να φανταστεί ότι με

την υπερβολική χρήση της λέξης Θεός ένιωθα σαν να με τρυπάνε αγκάθια. Μου ήρθαν κατευθείαν στο μυαλό τα κήρ.ύγματα της

νιότης μου, τα οποία ποτέ δεν άντεχα γιατί μου φαίνονταν ανε­

δαφικά. Εκτός αυτού θυμήθηκα και το ανέκδοτο με το μικρό

Φριτς που μετακόμισε από το Βερολίνο στη Βαβαρία και στο μά­

θημα της βιολογίας τον ρώτησε ο δάσκαλος τι είδους ήταν αυτό

το ευκίνητο, μικρό ζωάκι. "Θα έλεγα ότι είναι ένα μονοκεράκι",

είπε ο μικρός Φριτς, "αλλά έτσι όπως τα βλέπω τα πράγματα εδώ,

σίγουρα θα είναι κι αυτό ο μικρός Ιησούς". Κι εγώ εδώ βρισκό­

μουν στη Βαβαρία και καταλάβαινα το μικρό Φριτς πολύ καλά.

Ήμουν καλεσμένη στην ενορία για μία εβδομάδα, έκανα ομι­

λίες σε διαφορετικά σύνολα ανθρώπων κι επίσης παρείχα εξατο­μικευμένες συμβουλές. Την τελευταία μέρα πριν την αναχώρησή

μου, μόνο μια ομιλία ακόμη υπήρχε στο πρόγραμμα για το βράδυ, χτύπησε το τηλέφωνο και η προ·ίσταμένη της ενορίας που είχα

γνωρίσει το πρώτο βράδυ μου ανακοίνωσε ότι σε καμία περί­

πτωση δεν θα έπρεπε να εμφανιστώ δημοσίως. Η σημερινή διορ­

γάνωση έπρεπε να ακυρωθεί.

Αργότερα έμαθα ότι μετά από την ανάγνωση ενός τεύχους

'Άστρονομίσματα", υπέθεσε ότι βρισκόμουν σε επαφή με τους

δαίμονες και ήθελε να προστατέψει το ποίμνιό της από μένα.

Ωστόσο είχαμε κάνει από την αρχή μια εντελώς ανοιχτή συζή­

τηση σχετικά με ζητήματα πίστης. Της είχα εξηγήσει ότι έβλεπα

τον εαυτό μου σαν ένα" αμάλγαμα χριστιανής" που είχε συ ρ ράψει

στοιχεία από πολλές άλλες θρησκείες. Επίσημα συνέχιζα να είμαι,

παρά τα χρόνια της αθεΊας μου, μέλος της Ευαγγελικής εκκλη­

σίας. Η συζήτηση είχε κυλήσει καλά, γι' αυτό και με εξέπληξε

-182-

ακόμη περισσότερο η σχεδόν πανικόβλητη αντίδρασή της. Μετά

από πολλή σκέψη ωστόσο, μου ήρθε στο νου πόσο σημαντικό θέμα ήταν στις ενορίες αυτόν τον καιρό οι αιρέσεις. Ο φόβος της υπονόμευσης ήταν μεγάλος και προφανώς, λόγω των μη συμβα­

τικών λόγων μου, μπήκα γρήγορα στην κατηγορία αιρέσεις. Θυμήθηκα αυτή την ιστορία όταν πριν λίγο καιρό μίλησα μ'

έναν φίλο γι' αυτό το βιβλίο. "Δεν μπορείς να παραλείψεις τις έν­νοιες Θεός και άyγελοι;" με ρώτησε. "Νομίζω ότι μ' αυτά τρομά­

ζεις τους ανθρώπους". Αποδέχτηκα την κριτική του αλλά μετά επέλεξα να κινηθώ ενάντια στην παρότρυνσή του. Χρειάστηκα πάρα πολύ καιρό να αναγνωρίσω το Θεό και ξέρω πολύ καλά ότι στην κοινωνία μας κάτι τέτοιο συχνά το κορο.ίδεύουν. ΑΧλά θα

επιμείνω σ' αυτό: Για μένα η εμπιστοσύνη στο Θεό είναι το με­γαλύτερο επίτευγμα των περασμένων χρόνων, η γνώση ότι υπάρ­χει ένας χώρος στον οποίο τα συναισθήματα και τα πάθη μας δεν

μπορούν να μας πειράξουν επειδή εδώ βρίσκεται ο Θεός, του οποίου μέρος είμαστε κι εμείς.

Το κορίτσι με τα αστρονομίσματα πορεύεται στον κόσμο με

εμπιστοσύνη στο Θεό, λέει στο παραμύθι. Δεν ανησυχεί, γιατί

ξέρει ότι κάποιος την προστατεύει και τη στηρίζει. Η εμπιστο­σύνη μου στο Θεό δεν έχει καμία σχέση με κάποια ανίσχυρη λα­τρεία. Τρέφεται από την πεποίθηση ότι όλοι προερχόμαστε από

την ίδια πηγή κι ότι εγώ είμαι μέρος του όλου. Ανήκω σ' αυτό, έχω μια αποστολή, όπως κάθε άλλος άνθρωπος, κάθε ζώο, κάθε

φυτό και σ' αυτή τη γνώση οφείλεται η εσωτερική μου γαλήνη.

Πεpί δούναι και λαβείν

Βασικά δεν μου αρέσει που το κορίτσι των αστρονομισμάτων μόνο δίνει διαρκώς. Τουλάχιστον το ψωμί θα μπορούσε να το μοι­ραστεί και να το φάνε μαζί με τον άντρα. Αντ' αυτού χαρίζει κάτι

-183-

και συνεχίζει μόνη το δρόμο της. Μέχρι το τέλος είναι μόνη της.

Ένα ουσιαστικό μέρος της ποιότητας της ζωής που κέρδισα

μέσω της ανταλλαγής και του μοιράσματος, είναι οι πολλές επα­

φές με πολύ διαφορετικούς ανθρώπους. Αυτές οι επαφές είναι

πολύ πιο έντονες από εκείνες των χρόνων που το χρήμα ρύθμιζε την καθημερινότητά μου και οι φιλίες καλλιεργούνiα~ μόνο στον

ελεύθερο χρόνο. Όταν ζεις χωρίς χρήματα, συμβαίνει κάτι και­

νούριο στη συναναστροφή με τον άλλο. Ξαφνικά οι επαφές είναι

σημαντικές για την επιβίωση. Κανείς πρέπει να συναναστρέφε­

ται άλλους "με νύχια και με δόντια".

Μια μελέτη που προέκυψε μετά από έρευνα μιας ομάδας επι­

στημόνων σχετικά με το σε ποια χώρα είναι πιο ευτυχισμένοι οι

άνθρωποι, παρουσίασε απίστευτα αποτελέσματα. Πάμφτωχα

κράτη, στα οποία έχουν συμβεί οι περισσότερες φυσικές κατα­

στροφές, διαθέτουν στατιστικά τη μεγαλύτερη ευτυχία. Οι πλού­σιοι Γερμανοί βρίσκονται ανάμεσα στους δέκα τελευταίους των

πενήντα συνολικά χωρών. Αυτό λοιπόν σημαίνει ότι οι άνθρωποι

που έχουν λίγα στην κατοχή τους, αυτόματα έρχονται πιο κοντά

και βοηθούν ο ένας τον άλλο, γιατί γι' αυτούς είναι αναπόφευ­

κτο. Έτσι όπως ήταν και σε μας τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια,

μέχρι που απέκτησαν όλοι ξανά τα σπιτάκια τους και τον τραπε­

ζικό λογαριασμό τους. Τότε aποτραβήχτηκε πάλι ο καθένας στα

δικά του και άρχισε να διατηρεί τη νέα ιδιοκτησία.

Πριν λίγο καιρό είδα ένα ντοκιμαντέρ με τίτλο 'uΕνας Αφρι­

κανός στο Παρίσι". Τρεις άνθρωποι από ένα aφρικάνικο χωριό,

στο οποίο σχεδόν όλα γίνονταν από κοινού, μετανάστευσαν στο

Παρίσι, όπου πέτυχαν επαγγελματικά ως χορευτής, τυμπανιστής

και σχεδιαστής αντίστοιχα και έβγαλαν πολλά χρήματα. Ο κα­

θένας πήρε για τον εαυτό του ένα πολυτελώς εξοπλισμένο διαμέ­

ρισμα. ΑΛΛά σύντομα ένιωσαν και οι τρεις νοσταλγία για το χωριό

τους, στο οποίο βέβαια δεν ήθελαν σε καμία περίπτωση να επι-

- 184-

στρέψουν, ενώ αυτοί που είχαν μείνει στο χωριό ζήλευαν τους με­

τανάστες και μ' αυτό τον τρόπο είχαν χάσει εξίσου την εσωτερική

τους γαλήνη.

Είναι το δίλημμα του ή το ένα ή το άλλο. Όμως υπάρχει και η

περίπτωση του και το ένα και το άλλο. Δεν έχει να κάνει με το να

είσαι πλούσιος ή φτωχός, δυστυχισμένος ή ευτυχισμένος, αλλά με

το να φτιάξεις σχέσεις, μέσα στις οποίες να μπορούν τα μεμονω­

μένα άτομα να ζήσουν συνετά κι αληθινά, σχέσεις ανάμεσα στο

πάρε και στο δώσε, στη δραστηριοποίηση και την παθητικότητα,

τη δημιουργία και την παύση, την πράξη και τη σκέψη. Αυτή η

ολιστική προσέγγιση είναι η αρχή μιας νέας εποχής.

Για μένα έχει ήδη αρχίσει. Κάτι που λίγο έχει να κάνει με το ότι

παραιτούμαι από τα χρήματα σε βάθος χρόνου. Περισσότερο έχει

σχέση με τις συνέπειες που προκύπτουν από κάτι τέτοιο. Με τη

δυνατότητα να μπορώ να κάνω κάθε στιγμή αυτό που μου φαί­

νεται απαραίτητο. Στην κανονική επαγγελματική ζωή αυτό είναι

αδύνατο. Ποιος διευθυντής θα δεχόταν να διατεθούν τρεις μέρες

σ' έναν υπάλληλο για διαλογισμό; Ή ποια επιχείρηση θα έδινε

περιστασιακά δουλειά σ' έναν άνεργο; Όχι, η οικονομία ξέρει

μόνο το ή το ένα ή το άλλο, το οποίο μας aρρωσταίνει, μας πε­

ριορίζει και δημιουργεί σχέσεις εξάρτησης.

Και τι να κάνουμε τώρα, θα με ρωτήσετε. Μήπως να παραι­

τηθούμε όλοι από τα χρήματα για να κερδίσουμε νέες ελευθερίες;

Αυτό σίγουρα δεν θα ήταν λύση. Το μόνο που μπορεί να μας πάει

παραπέρα, τον καθένα για τον εαυτό του, είναι να αλλάξουμε

τρόπο σκέψης. Να δραστηριοποιηθούμε. Να εξελιχθούμε. Να

βρούμε εσωτερική γαλήνη.

ΕvSοσκόπηση

Στο ραδιόφωνο άκουσα μια εκπομπή για τη φιλία, όπου λεγό-

- 185-

ταν ότι κυρίως οι άνθρωποι του πνεύματος δεν βρίσκουν φίλους

σχεδόν ποτέ στη γειτονιά τους, αλλά συνήθως σε άλλες πόλεις ή

και σε άλλες χώρες μάλιστα. Το θέμα με απασχόλησε και μίλησα με διάφορους ανθρώπους σχετικά. Οι περισσότεροι ήταν της άπο­

ψης ότι η φιλία έχει να κάνει κατά κάποιο τρόπο με,το να εκπέ­

μπεις με τον άλλο στο ίδιο μήκος κύματος, με, τα κοινά

ενδιαφέροντα και τα παρόμοια σχέδια για τη ζωή. Τι να συζητή­σει ένας καθηγητής πανεπιστημίου με έναν τεχνίτη ή μια δημο­σιογράφος με μια πωλήτρια;

Εγώ έχω άλλη γνώμη. Για μένα ο κάθε άνθρωπος είναι ένας

πιθανός φίλος. ΑΛλά κι εμένα μου πήρε κάποιο καιρό μέχρι να φτάσω σ' αυτή τη διαπίστωση. Πόσο συχνά δεν παραπονιόμουν

παλιότερα με τη συμπεριφορά ενός φίλου ή μιας φίλης, πόσο ακα­

τανόητοι μου φαίνονταν κάποιοι χειρισμοί, πόσο λίγο ήθελα να

έχω να κάνω με τους λεγόμενους φίλους μου σε ορισμένες κατα­

στάσεις. ΑΛλά κάποια στιγμή διαπίστωσα ότι αυτές οι καταστά­

σεις, με διαφορετική διανομή ρόλων, επαναλαμβάνονταν. Αυτό μ' έκανε καχύποπτη. Γιατί εντελώς διαφορετικοί μεταξύ τους άν­

θρωποι μου έλεγαν τα ίδια προσβλητικά πράγματα; Διάλεγαν

μάλιστα και τις ίδιες λέξεις, μήπως για να μου δημιο'υργήσουν ανασφάλεια και να με πληγώσουν; Μήπως οφειλόταν σε μένα,

έπρεπε άραγε μια φορά ν' ακούσω τι μου λένε αντί να στραβώνω

τα μούτρα μου; Όσο πιο δυνατή γινόμουν, τόσο καλύτερα μπο­

ρούσα να δεχτώ την κριτική. Και τόσο πιο σταθερές γίνονταν οι

σχέσεις μου με τους άλλους ανθρώπους.

Το επόμενο βήμα ήταν η ανάπτυξη της ανεκτικότητας απέ­ναντι σε ανθρώπους με τους οποίους όχι μόνο δεν ήμουν φίλη,

αλλά με aπωθούσαν, με εξόργιζαν και μάλιστα μου προκαλούσαν αηδία. Όσο περισσότερο το σκεφτόμουν, τόσο πιο ξεκάθαρο μου

γινόταν ότι αυτές οι aντιπάθειες είχαν να κάνουν λίγο με μένα.

Κάποιος παρίστανε τον πολύ σπουδαίο, κάποια δεν μπορούσε να

- 186-

ράψει το στόμα της ή εκφραζόταν άσχημα, ένας άλλος ήταν ανεκ­διήγητος ξερόλας- και κατά κάποιο τρόπο ο καθένας είχε κάτι

που με ενοχλούσε.

Ίσως να είμαστε κάτι σαν τα ακατέργαστα διαμάντια. Όσο πε­

ρισσότερο ακονιστούμε και λειανθούμε, τόσο πιο πολύτιμοι γι­

νόμαστε. Ο δρόμος είναι συχνά επώδυνος, αναγκαζόμαστε να

μαθαίνουμε από στροφή σε στροφή και πρέπει να aποχωριζόμα­στε κάποιες από τις αγαπημένες μας συνήθειες. ΑΛλά κάποια

στιγμή όλες οι ανωμαλίες εξαλείφονται και ο άνθρωπος είναι έτοι­

μος. Μέχρι τότε βοηθά πολύ να βλέπεις στους προσφιλείς όπως

και στους μη προσφιλείς συνανθρώπους απλώς τους συμπαίκτες

σου, που, είτε έτσι είτε αλλιώς, μας πηγαίνουν παραπέρα στο

δρόμο μας προς την ολοκλήρωση.

Στα γεύματα που μαγειρεύαμε και τρώγαμε όλοι μαζί εμφανι­ζόταν τον τελευταίο καιρό ένας άντρας που δεν τον ξέραμε καλά.

Εμφανιζόταν πάντα όταν το τραπέζι ήταν έτοιμο. Σερβιριζόταν,

γιατί ήξερε ότι εδώ όλα είναι για όλους. Μερικές φορές, αλλά όχι

πάντα, ευχαριστούσε προτού φύγει. Αυτό με εκνεύριζε και ξέχασα

ότι βασικά ήθελα να είμαι φιλική. Μια φορά έκανα μια προσβλη­

τική παρατήρηση και για λίγο καιρό ο συνδαιτυμόνας κράτησε

απόσταση. Όταν τελικά εμφανίστηκε πάλι, είχα προχωρήσει λίγο

με την αυτογνωσία μου και είχα κατανοήσει ότι εξεγειρόμουν

τόσο επειδή θυμόμουν ακόμη πολύ καλά ότι στην αρχή της "νέας

ζωής" μου με χαρακτήριζαν κι εμένα παράσιτο. Κι ότι έκανα τα

πάντα για να μη δεχτώ τίποτα χωρίς αντίστοιχο αντάλλαγμα από

μέρους μου. Και τώρα ερχόταν αυτός ο άνθρωπος και έπαιρνε

κατά βούληση χωρίς να δώσει τίποτα. Ήταν πολύ εύκολο, πα­

ρόλο που εγώ έπρεπε να ζοριστώ τόσο.

Στο μεταξύ γνώριζα επίσης ότι η διαλεύκανση τέτοιων κατα­

στάσεων δεν γινόταν απαραίτητα μαζί με τον σχετιζόμενο. Πού

να ήξερε αυτός σε πιο σημείο της εξέλιξής μου βρισκόμουν;

-187-

Πάντως αυτή τη φορά ξεκαθάρισα μόνη μου εντελώς για μένα,

ότι δεν ήταν υποχρεωτικό το δώσε να αντισταθμίζεται την ίδια

στιγμή με το πάρε. Έτσι μπορούσα να αντέχω τον άντρα ευκολό­

τερα και να είμαι πάλι φιλική.

Μια άλλη κατάσταση μπόρεσα να τη συσχετίσω εντελώς

άμεσα με μένα και τη δική μου συμπεριφορά. Είχ~ iνα φοβερό συνάχι, βήχα και έντονους πονοκεφάλους. Ένας επισκέπτης με

βομβάρδισε με καλοπροαίρετες και υπερβολικά πολλές συμβου­

λές. Έπρεπε να γελάω, να χαίρομαι, να σκέφτομαι θετικά και να

μη μιλάω πολύ. Είχα κάνει προ πολλού τις δικές μου σκέψεις για

το ότι aρρώσταινα, από πού προερχόταν, τι μπορούσα να μάθω

απ' αυτό και τα λοιπά. Αυτός ο πανέξυπνος άνθρωπος με τις συμ­

βουλές του, που δεν τις ζήτησε κανείς, με εξόργιζε! Όταν ο τύπος

έφυγε επιτέλους, αλλά ο θυμός έμεινε, έσπασα το κεφάλι μου να

βρω την αιτία της παράλογης βασικά οργής μου. Κdι ξαφνικά με είδα να κάθομαι μαζί με μια φίλη στο βουνό, με φοβερή ηλιοφά­

νεια. Εκείνη μπουκωμένη, βραχνιασμένη και κρυωμένη κι εγώ να

βγάζω λόγο για ασθένειες που βασικά δεν υπήρχαν. Κανείς θα

πρέπει να σκέφτεται θετικά και να γελά πολύ. Αυτό είχε γίνει πριν

καιρό αλλά τα λόγια ήταν σχεδόν τα ίδια με αυτά του ενοχλητικού

επισκέπτη μου, στα οποία είχα αντιδράσει τόσο θυμωμένα, επειδή

προφανώς εγώ η ίδια συνέχισα να είμαι ένας αδιόρθωτος ξερό­

λας και με αυτόν το θυμό με τιμωρούσα. Έβαλα στόχο ακόμη πιο

έντονα να αποφεύγω στο μέλλον να νουθετώ τους άλλους κι όταν

ο έξυπνος επισκέπτης πέρασε στα γρήγορα ξανά, μπόρεσα να τον

ευχαριστήσω από καρδιάς για το ότι με είχε προκαλέσει άθελά

του.

Η δύναμη της σκέ-ψης

Σε πολλά παραμύθια οι ευχές παίζουν σημαντικό ρόλο. Εμ-

-188 -

φανίζεται μια καλή νεράιδα και χαρίζει γενναιόδωρα την εκπλή­ρωση των ευχών. Αυτοί που δέχτηκαν αυτό το δώρο, από την ανα­

στάτωση δεν έχουν καθαρό μυαλό και ξοδεύουν τις πρώτες ευχές

τους με το να πουν αυθόρμητα κάτι ανόητο, το οποίο εκπληρώ­

νεται αμέσως. Συχνά η τελευταία ευχή έρχεται να αποκαταστήσει

πάλι τα πράγματα. Στο τέλος μένει μόνο η απογοήτευση για τη

χαμένη ευκαιρία. Τέτοια παραμύθια πάντα με ενέπνεαν να κάνω

κι εγώ σκέψεις για το τι θα ζητούσα από τη νεράιδα. Οι εκδοχές

ήταν πολλές.

Παρόλο που τα παραμύθια μού έδιναν θάρρος, μου ήταν

πάντα συνειδητό ότι είχαν συμβολικό χαρακτήρα. Οι ιστορίες με

ευχές ανήκαν για μένα στην κατηγορία" απόλυτα μη ρεαλιστικό"

και ποτέ δεν θα θεωρούσα ότι τέτοιου είδους πράγματα θα γίνο­

νταν κάποτε για μένα σημαντικά. ΑΛλά πράγματι, εδώ και λίγο

καιρό πολλές από τις ευχές μου πραγματοποιούνται.

Όλα ξεκίνησαν με τις "παραγγελίες" που έστελνα προς το

σύμπαν. Εκείνο τον καιρό πήγαινα ακόμη "κανονικά" για ψώνια

και πριν από κάθε αγορά έπαιζα στο κεφάλι μου τις καταστάσεις

που θα έπονταν. Κάποτε χρειάστηκα ένα χαλί. Ήθελα να είναι

καλής ποιότητας αλλά όχι ακριβό, να έχει ένα συγκεκριμένο

χρώμα και να είναι από ένα συγκεκριμένο υλικό. Προτού ξεκι­

νήσω, διαλογίστηκα για λίγο για ν' ανακαλύψω σε ποιο μαγαζί

υπήρχε αυτό το χαλί. Εμφανίστηκε ξεκάθαρα το όνομα του κα­ταστήματος, το οποίο επισκέφτηκα κατευθείαν για να ψαχου­

λέψω στα κομμάτια που είχαν μείνει υπόλοιπα. Στην αρχή δεν

έβρισκα τίποτα ταιριαστό και ήθελα να τα παρατήσω, όταν ξαφ­

νικά μου ήρθε στο μυαλό μια ετικέτα. Η παλιά τιμή των 999 μάρ­κων είχε διαγραφεί και τώρα έγραφε 99 μάρκα. Το χαλί ήταν άριστης ποιότητας, χωρίς τίποτα ελαττωματικό, όπως διαπίστωσε

κι ο πωλητής που δεν μπορούσε να το εξηγήσει πώς είχε συμβεί κάτι τέτοιο. Κανονικά η τιμή δεν θα μειωνόταν τόσο πολύ, πί-

- 189-

στευε και στην αρχή ήθελε να εξετάσει το πράγμα. Μετά όμως

έκανε τα στραβά μάτια και έβαλε το χαλί στην αγκαλιά μου: ''Πη­γαίνετε γρήγορα για να μην το προσέξει κανείς". Το ωραίο κομ­

μάτι ταίριαζε τέλεια, ούτε εκατοστό μεγαλύτερο ή μικρότερο. Σ' ένα παζάρι στο Ντόρτμουντ έβρισκα τις περισσότερες

φορές ακριβώς το ρούχο που είχα σκοπό να αγοpά.σω. Η "συ­μπαντική" παραγγελία μου έλεγε για παράδειγμα: Ανοιχτό μπλε μοχέρ πουλόβερ με αστέρια για πέντε μάρκα. Ή: Λευκή φαρδιά φούστα με στρασάκια και αστέρια για τέσσερα μάρκα. Συνήθως αυτά που ήθελα υπήρχαν τελικά στον τελευταίο πάγκο, όταν είχα

πια παραιτηθεί. ΑΧλά μόλις η ευχή μέσα μου δεν ήταν πια τόσο

έντονη, τα έβρισκα. Όταν τα διηγιόμουν αυτά σε άλλους, έλεγαν συχνά: "Σε μένα

δεν πετυχαίνει, όσο κι αν ικετεύω και παρακαλώ". Η συμβουλή μου: Να μη μας πιάνει μανία με κάτι, να χειριζόμαστε το όλο θέμα χαλαρά, τότε πιάνει. Στο μεταξύ, είμαι τόσο εξασκημένη στις ευχές, που δεν χρειάζεται πια να "παραγγείλω" τα πράγματα στο­

χευμένα. Απλά τα σκέφτομαι και εκπληρώνονται. Έτσι, σιγά σιγά,

τα παραμύθια γίνονται πραγματικότητα.

Πρόσφατα μια ταινία για τη ζωή της άγριας καμηλας μου θύ­μισε μια αστυνομική σειρά της τηλεόρασης, τόσο συναρπαστική ήταν η πλοκή. Οι μητέρες καμήλες που μεγαλώνουν μόνες τα μικρά τους, ενώνονται για να αλληλοϋποστηρίζονται και να μπο­ρούν να παρέχουν καλύτερα στα παιδιά τους τα απαραίτητα. Αν

μια μητέρα με το μικρό της βρίσκεται σε αναζήτηση μιας. τέτοιας ομάδας, μπορεί να συμβεί μια ορδή από σχετικά δυνατές αρσενι­

κές καμήλες να ορμήσει στο θηλυκό, να τη βιάσει και να σκοτώ­σει το γιο της ως πιθανό ανταγωνιστή. Αν όμως θηλυκό και παιδί φτάσουν στην προστατευτική ομάδα, τίποτα πια δεν μπορεί να τους συμβεί. Τα ζώα ξέρουν ενστικτωδώς πώς πρέπει να συμπε­

ριφέρονται, εμείς οι άνθρωποι, αντίθετα, έχουμε απωθήσει αυτή

-190-

τη γνώση προ πολλού, επειδή πιστεύουμε ότι μπορούμε να τα

ρυθμίζουμε όλα με τη βοήθεια της τεχνολογίας. Αυτή την επι­

κρατούσα στάση πρέπει να την υπερβούμε και αφενός μεν να επι­

στρέψουμε στις διαισθητικές μας δυνάμεις, αφετέρου δε να

αναπτύξουμε μια νέα συνείδηση. Μια εικόνα με βοηθά να φαντα­

στώ αυτόν το νέο άνθρωπο. Από τη μια έχει τις ρίζες του στη γη,

αλλά ταυτόχρονα εκπέμπει ακτίνες που τον συνδέουν με τον ου­

ρανό. Μια ιδεατή παράσταση αλλά όχι ακατόρθωτη, κατά τη

γνώμη μου. Χρειάζεται μόνο να ανακαλύψουμε τι δυνατότητες

έχουμε πραγματικά και μετά να καλλιεργήσουμε την προθυμία

να τις χρησιμοποιήσουμε κιόλας. Ανακάλυψα ένα παραμύθι που

για μένα έγινε το σύμβολο αυτής της δυνατότητας. Θα διηγηθώ

τώρα, σε ελεύθερη απόδοση, το παραμύθι του Χανς Κρίστιαν

Άντερσεν, το aσχημόπαπο.

Το aσχημόπαπο

Ήταν μια φορά κι έναν καιρό μια πάπια που καθόταν πάνω σε

εφτά αβγά και τα κλωσούσε. Από τα έξι αβγά βγήκαν την ώρα

που έπρεπε έξι χαριτωμένα παπάκια, αλλά το έβδομο αβγό ήταν

λίγο μεγαλύτερο από τ' άλλα και χρειαζόταν περισσότερο κλώ­

σημα. Επιτέλους, πετάχτηκε κι απ' αυτό ένα παπί, αλλά δεν ήταν

χαριτωμένο, ήταν μεγάλο και αναμαλλιασμένο. Και είχε τεράστια

μαύρα πόδια. Η μητέρα aπόρησε, αλλά είδε ότι και το έβδομο

παιδί της ήταν υγιές και ζωηρό και το αποδέχτηκε. Στο κολύμπι

αυτό το έβδομο παπάκι ήταν πιο επιδέξιο από τ' άλλα και η μη­

τέρα πάπια ήταν πολύ περήφανη. Μια μέρα πήρε τα παιδιά της

μαζί στο αγρόκτημα, όπου διασκέδασαν πολύ. Οι πάπιες που ζού­

σαν εκεί, ενθουσιάστηκαν με τα χαριτωμένα κίτρινα παπάκια.

ΑΧλά μετά ανακάλυψαν το γκρίζο παπί και έκαναν υποτιμητικές

παρατηρήσεις. Η μητέρα ωστόσο υπερασπίστηκε τον Βενιαμίν

-191-

της. 'Ολο και περισσότερα ζώα συγκεντρώνονταν και κορόιδευαν το aσχημόπαπο, που τελικά είπε" δεν ανήκω εδώ" και, χωρίς να

το πολυσκεφτεί, αποχώρησε. Διέσχισε ένα μεγάλο λιβάδι και έφτασε τελικά σ' ένα βάλτο,

όπου ζούσαν άγριες πάπιες. Κάθισε ανάμεσα στα καλάμια να ξε­κουραστεί. Τότε είπε: "Δεν είμαι μεν τόσο όμορφο qσο τα αδέρ­φια μου, αλλά αξίζω το ίδιο". Εκείνη τη στιγμή πέταξαν από πάνω τρεις άγριες πάπιες και τις διασκέδασε το γκρίζο παπί έτσι που καθόταν εκεί και μιλούσε μόνο του. "Μια μέρα θα τους δείξω εγώ" αποφάσισε το μικρό, αποκοιμήθηκε και ονειρεύτηκε ότι βρισκό­ταν μαζί με άλλες γκρίζες πάπιες. Ξαφνικά έπεσαν πυροβολισμοί, ήταν κυνηγοί που κυνηγούσαν τις αγριόπαπιες. Το παπάκι ξύ­πνησε και κρύφτηκε μέχρι που έφυγαν οι κυνηγοί. "Εδώ είναι φρι­κτά, δεν ανήκω εδώ", είπε και συνέχισε το δρόμο του.

'Εφτασε σ' ένα σκοτεινό δάσος που το φόβιζε. 1" Δεν ανήκω εδώ", ψιθύρισε πάλι και πλησίασε μια ερειπωμένη καλύβα, όπου έκαιγε φως. Το σπίτι ανήκε σε μια γριούλα που ζούσε εδώ με τη γάτα και την κότα της. Τ ο παπάκι κρύωνε και τρύπωσε στο σπίτι από ένα άνοιγμα στον τοίχο. Η γριούλα χάρηκε με την επίσκεψη κι ετοίμασε στον φιλοξενούμενο μια θέση κοντά στη φωτιά. 'Οταν πήγε για ύπνο, η γάτα και η κότα βομβάρδισαν το παπάκι με ερω­

τήσεις: "Αν δεν μπορείς να κάνεις αβγά και να γουργουρίζεις, δεν χρησιμεύεις σε τίποτα στην κυρία μας", είπαν. "Δεν ανήκω εδώ", είπε το παπάκι και έφυγε.

Αναζητώντας κατάλυμα, έφτασε σε μια μικρή λίμνη. Εδώ μπο­ρούσε ανενόχλητα να ζήσει μόνο του. ΑΧλά οι μέρες μίκρυναν και οι νύχτες μεγάλωσαν. Ένα βράδυ είδε ένα κοπάδι πανέμορφων λευκών πουλιών να περνά κι ευχήθηκε να μπορούσε να πετάξει μαζί τους. Αντ' αυτού, κολυμπούσε πέρα δώθε στη λίμνη, για να μην παγώσει. Ένας φιλικός αγρότης περνούσε από εκεί και πήρε το παπάκι στο σπίτι του. ΑΧλά όταν τα παιδιά του αγρότη yύρι-

- 192-

σαν σπίτι και έκαναν φασαρία, το παπάκι φοβήθηκε. "Δεν ανήκω

εδώ", είπε κι έτρεξε να βγει από την πόρτα. Μέσα στο χιόνι βρήκε

μια σπηλιά, όπου κοιμήθηκε ώσπου να βγει ο χειμώνας. Το πα­

πάκι ξύπνησε σε μια λίμνη. Ο ήλιος έλαμπε και από πάνω του τρα­

γουδούσαν οι κορυδαλλοί. Ένιωθε πολύ πιο δυνατό, περπάτησε

προς το νερό, βούτηξε στην όχθη και ανοίχτηκε στα βαθιά. Εκεί

είδε ξαφνικά τρία από τα όμορφα λευκά πουλιά που κάποτε είχε

θαυμάσει στον ουρανό. Το παπάκι σκέφτηκε ότι τα άλλα τρία θα

γελούσαν τώρα μαζί του, εκείνα όμως είπαν φιλικά: "Γεια σου,

αδερφέ, είσαι καινούριος εδώ;" Το παπάκι, σαστισμένο, κατέβασε

το κεφάλι του και είδε το είδωλό του στο νερό. Δεν ήταν πια

γκρίζο και αναμαλλιασμένο, αλλά λευκό και όμορφο όπως τα

άλλα τρία.

"Τι είμαι;" ρώτησε.

"Ένας όμορφος κύκνος, φυσικά", αποκρίθηκαν τα τρία που­

λιά.

Έγιναν φίλοι του κι οι τέσσερις μαζί πέταξαν στον κόσμο.

τ pόποι αντι'λη-ψης

Οι τρεις μουσικοί έδωσαν τον καλύτερό τους εαυτό. Γέμισαν

την αίθουσα με το τραγούδι τους, το οποίο συνοδευόταν από

βιολί, ακορντεόν και κρουστά. Εμείς τα παιδιά χορεύαμε, κοπα­

νούσαμε τα πόδια μας, χτυπούσαμε τα χέρια, στριφογυρίζαμε με

αγαλλίαση και ήμασταν χαρούμενα. Έπειτα μια φανφαρονική

τυμπανοκρουσία, και κάποιος με σήκωσε και μ' έβαλε πάνω στο

τραπέζι. Στην αίθουσα έγινε ησυχία. Ένας άντρας είπε κάτι κι

όλοι χειροκρότησαν. Πολλά βλέμματα έπεσαν πάνω μου γιατί

πήρα το πρώτο βραβείο σ' αυτή την αποκριάτικη γιορτή.

Ήμουν πριγκίπισσα, σαν αυτή από το βιβλίο με τα παραμύθια

μου. Με ανοιχτόξανθα μαλλιά, μια κορόνα από χαρτόνι και ένα

- 193 -

κόκκινο, μακρύ φόρεμα που μου είχε ράψει η μητέρα μου. Τώρα στεκόμουν εκεί σ' αυτό το τραπέζι και κοιτούσα τριγύρω. Οι μύτες των παπουτσιών μου ξεπρόβαλαν κάτω από το στρίφωμα του φο­ρέματος. Μακάρι να μη δει κανείς τις τρύπες στις σόλες, σκέφτηκα και δεν μπόρεσα να aπολαύσω το χειροκρότημα. "Αυτή είναι η πιο όμορφη μικρή πριγκίπισσα που έχουμε εδώ", είπε· ~ άντρας και όλοι χειροκρότησαν ενθουσιασμένα . .ΑΛλά εγώ σκεφτόμουν μόνο τις τρύπες στα παπούτσια μου και χάρηκα όταν μπορούσα πια να κατέβω από το τραπέζι. Λίγο μετά πήρα το πρώτο δικό μου, εντε­λώς καινούριο ζευγάρι παπούτσια. Μαύρα λουστρίνια με λουράκι. Μια Κυριακή τα εγκαινίασα, περπάτησα φορώντας τα, οι χτύποι τους στο δρόμο ήταν τόσο ωραίοι, κι όταν κοίταξα κάτω, είδα πως έλαμπαν και άστραφταν στον ήλιο. Όταν στο σχολείο έπρεπε να γράψω μια έκθεση με θέμα "Τι μου αφηγούνται τα παπούτσια μου", περιέγραψα αυτές τις δύο εμπειρίες σε πέντε σ~λίδες. Ο δά­σκαλος ενθουσιάστηκε και μου έβαλε άλφα με τόνο. Η έκθεσή μου διαβάστηκε στην τάξη και τα άλλα παιδιά έκαναν χαιρέκακα σχό­λια. Κυρίως ένα αγόρι δεν μπορούσε να συγκρατηθεί με τίποτα. Η έκθεσή του αποτελούνταν από μια πρόταση μόνο: "Τα παπούτσια μου δεν μπορούν να μιλήσουν". Όλα αυτά έχουν γίνει πριν από μισό αιώνα, αλλά τα θυμάμαι

πολύ καθαρά. Στην πορεία των χρόνων κάποιος μου είπε πάλι ότι ήμουν ιδιαίτερα όμορφη ή ιδιαίτερα έξυπνη, αλλά εγώ ποτέ δεν μπορούσα να το χαρώ πραγματικά. Απλά δεν το πίστευα, μου φαι­νόμουν χαζή και άσχημη. Αργότερα διαπίστωσα, ιδιαίτερα δε μέσω των θεραπευτικών συνεδριών μου, ότι και σε πολλούς άλλους αν­θρώπους -για τους οποίους δεν θα το σκεφτόμουν ποτέ- συνέ­βαινε ακριβώς το ίδιο. Αυτό με καθησύχασε και με βοήθησε να προχωρήσω. Γιατί ως παιδί το βασικό πρόβλημα που είχα ήταν ότι πίστευα πως σε όλους τους άλλους όλα τα πράγματα πάνε

καλά.

- 194-

Στο παραμύθι με το aσχημόπαπο θίγεται ακριβώς το ίδιο

πράγμα: Η αίσθηση ότι δεν είσαι αρκετός, ότι είσαι κατώτερος,

ότι δεν ανήκεις μαζί με τους άλλους. Πολλοί άνθρωποι βιώνουν

τέτοιες καταστάσεις από μικροί. Από αυτό μπορεί να αναπτυχθούν

διαταραχές που καθορίζουν τη μετέπειτα ζωή . Το πόσο πολύ μπο­

ρούν αυτές να παγιωθούν στην πορεία των χρόνων, θα ήθελα να

το δείξω με τη βοήθεια ενός άλλου παραδείγματος από την παι­

δική μου ηλικία.

Όλη η οικογένεια στεκόταν στο σιδηροδρομικό σταθμό του

Κιέλου. Η μητέρα μου κι εγώ κλαίγαμε η μια στην αγκαλιά της

άλλης. Και τα αδέρφια και ο πατέρας μου ήταν θλιμμένοι. Ο aπο­

χαιρετισμός μού σπάραζε την καρδιά. Έξι εβδομάδες χώρια. Πώς

θα το άντεχα. Δεν είχα συνέλθει ακόμη από τις συνέπειες του πο­

λέμου, ήμουν αδύναμη, αδύνατη και συνεχώς άρρωστη. Γι' αυτό με

έστελναν για κούρα στην Ελβετία, στη θεία Όλγα και στο θείο

Τέντυ, ένα συμπαθητικό ζευγάρι με έναν ενήλικο γιο που δεν έμενε

πια μαζί τους. Είχα δικό μου δωμάτιο και ούτως ή άλλως έπρεπε να

περνάω πολύ χρόνο μόνη μου. Κάθε βράδυ έκλαιγα στον ύπνο

μου. Μου έλειπαν οι γονείς και τ' αδέρφια μου.

Οι αντικαταστάτες γονείς μου έκαναν ό,τι μπορούσαν. Κάναμε

μεγάλες πεζοπορίες στα βουνά, επισκεπτόμασταν πόλεις και εκ­

κλησίες, κατασκηνώναμε σε μια λίμνη. Μου έδωσαν καινούρια

ρούχα και μου έκοψαν τις κοτσίδες. Έμαθα να τραγουδώ παρα­

δοσιακά βουνίσια τραγούδια και να κολυμπώ, έφαγα για πρώτη

φορά στη ζωή μου μακαρόνια, είδα το πρώτο μου σουπερμάρκετ,

το πρώτο μου τελεσιέζ, το πρώτο μου τελεφερίκ. Με καλομάθαι­

ναν πλήρως και κανονικά θα έπρεπε να είμαι τρισευτυχισμένη.

ΑΧλά υπήρχε κάτι που δεν το καταλάβαινα. Η θείαΌλγα ήταν με­

ρικές φορές τόσο ψυχρή απέναντί μου και απρόσιτη. Ήμουν σί­

γουρη ότι έκανα κάτι λάθος, αλλά δεν ήξερα τι. Μέχρι που

-195-

κατάλαβα ότι είχε να κάνει με το θείο Τέντυ. Με συμπαθούσε πολύ

κι εγώ το aπολάμβανα να έχω επιτέλους έναν "πατέρα" που είχε

χρόνο για μένα. Ο δικός μου πατέρας προτιμούσε να διαβάζει την

εφ η μερίδα. ο θείος τ έντυι αντίθετα) μου εξηγούσε πράγματα που

δεν γνώριζα ακόμη1 με ρωτούσε τι ήθελα και γενικά_ ήταν φιλικός. Κι αυτό ενοχλούσε τη θεία Όλγα.

Μερικές φορές άκουγα που μάλωνε μαζί του. Πάντα επρόκειτο

για το γιο1 τον οποίο δεν γνώρισα1 επειδή ολόκληρο το διάστημα των έξι εβδομάδων δεν εμφανίστηκε στους γονείς του. Η σχέση

μεταξύ πατέρα και γιου ήταν κατεστραμμένη και τώρα η μητέρα δεν το άντεχε που ο άντρας της ήταν τόσο καλός μ' ένα ξένο παιδί.

Ένιωθα υπεύθυνη1 επειδή διατάρασσα την οικογενειακή γαλήνη. Για να χαροποιήσω τη θείαΌλγα1 προσπαθούσα να είμαι όσο πιο αθόρυβη και απαρατήρητη γινόταν.

Σωματικά ανάρρωσα αυτές τις έξι εβδομάδες πεpίφημα. ΑΧλά μέσα μου παγιώθηκε η πεποίθηση που υπήρχε ήδη από πριν: 'Ένο­

χλώ1 είμαι χαζή1 είμαι άσχημη".

Όλοι μας λαχταρούμε να μας δέχονται και να μας αγαπούν1 να ανήκουμε κάπου. Όποιος δεν νιώθει αποδεκτός1 φεύΙyει. Μερικές φορές για να μεγαλώσει. Άλλες για να κλειστεί στον εαυτό του και

να μην αφήσει κανέναν πια να πλησιάσει. Και η θεία Όλγα ήταν

ένα πληγωμένο παιδί. Οι πληγές της την εμπόδιζαν από το να με

αγαπήσει και πρόσθεταν πληγές σε μένα. Τα συναισθήματά της

είχαν να κάνουν λίγο με ζήλια και ανταγωνισμό. Νομίζω ότι στη

ζωή της έτυχαν πολλοί άνθρωποι ακόμη που τους απέρριψε.

Και οι δικές μου διαταραχές εμφανίζονταν κάθε λίγο και με

απασχολούσαν. Μέσω των θεραπειών μου έφτασα στην πεποί­

θηση ότι έχω πάρει πολλά πράγματα από τους γονείς μου. Και η

μητέρα μου ήθελε να γίνει καθηyήτρια1 αλλά η τελευταία εξέταση τη φόβιζε τόσο πολύ που προτίμησε να παντρευτεί και να κλειστεί

-196-

στο νοικοκυριό της. Οι γονείς μου είχαν καλή σχέση με τους δα­

σκάλους στο χωριό μας. Κι αυτοί παρότρυναν τη μητέρα μου να αναπληρώσει την εξέταση και να εργαστεί ως δασκάλα. ΑΧλά δεν το τόλμησε κι όταν ο πατέρας μου έστησε στη νέα πατρίδα δική του εταιρεία1 εκείνη aποτραβήχτηκε πάλι στο νοικοκυριό της.

Και ο πατέρας μου δεν ήταν και πρότυπο στο θέμα της αυτο­πεποίθησης. Ήταν ο μικρότερος γιος1 όλα τα άλλα αδέρφια του σπούδασαν1 μόνο σ' αυτόν1 ως πιθανό διάδοχο στην πατρική εται­ρεία1 έπρεπε να αρκεί το απολυτήριο κατώτερης μέσης εκπαίδευ­

σης. Από την αρχή ζούσε με την πεποίθηση ότι ήταν χαζός. Στα τελευταία του χρόνια τον επισκεπτόμουν συχνά κι όταν μια φορά μιλήσαμε για το παρελθόν1 μου εκμυστηρεύτηκε ένα μυστικό: Στα τέσσερά του είχε πέσει από μια άμαξα και από τότε είχε κάποια

βλάβη στον εγκέφαλο. Έμεινα άναυδη και θυμήθηκα ότι λίγο πριν το γάμο μου είχα εμπιστευτεί στο μέλλοντα σύζυγό μου το μεγα­

λύτερο μυστικό μου: Είμαι χαζή1 είχα πει τότε κι έκλαιγα πικρά. τ ο μήλο είχε πέσει σαφώς κάτω απ' τη μηλιά.

Στην οικογενειακή θεραπεία υπάρχει το λεγόμενο ψυχόδραμα. Κάποιος διαλέγει από τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας την " οικογέ­νειά" του και αναπαριστά καταστάσεις που μπορεί να θυμηθεί. Αυτές οι καταστάσεις αναλύονται μετά από κοινού. Στο μεταξύ

έρχονται στο φως συναισθήματα πολύ καιρό μπλοκαρισμένα και μυστικά που φυλάγονταν για γενιές. Ο ασθενής συνειδητοποιεί πράγματα για τα οποία μέχρι τότε είχε μια ασαφή εικόνα. Στο τέλος μιας συνεδρίας καταφέρνει συνήθως να αποχαιρετήσει τις παλιές διαταραχές και να τολμήσει μια νέα αρχή. Είναι μια δυνα­τότητα να ξεφορτωθείς τα πιεστικά1 οικογενειακά "κειμήλια" .

Αποδοχή

Πολλά πράγματα που έχω βιώσει εγώ η ίδια με βοηθούν να

- 197-

δείχνω κατανόηση για τους άλλους ανθρώπους. Η εξαντλημένη καθηγήτρια, για παράδειγμα, που δεν της έχει απομείνει πια ενέρ­

γεια, γίνεται αποδεκτή από μένα, γιατί δεν την κατακρίνω όπως

οι περισσότεροι γνωστοί της, που της λένε ότι δεν θα έπρεπε να

κάνει έτσι, στο κάτω κάτω έχει περισσότερες δ~ακοπές από

οποιονδήποτε άλλο εργαζόμενο. Και οι ποικίλες δραgτηριότητές

μου τα τελευταία χρόνια με έχουν ευαισθητοποιήσει σχετικά με

ανθρώπους που δεν χαίρουν εκτίμησης στην κοινωνία μας λόγω έλλειψης προσόντων. Από την άλλη, λαχταρώ κι εγώ η ίδια, όπως

όλοι, να έχω την υποστήριξη και την κατανόηση των ανθρώπων

γύρω μου. Και πονάει όταν παρατηρώ ότι πάλι κάποιος θέλει να

μου βάλει μια ταμπέλα που δεν μου αρέσει.

Με ένα ρεπορτάζ είχα μεγάλο πρόβλημα. Ο ρεπόρτερ με είχε

δει σε μια τηλεοπτική εκπομπή και ήθελε να κάνει ένα μεγαλύ­τερο αφιέρωμα για ένα γυναικείο περιοδικό. Συναντηθήκαμε για

να το συζητήσουμε και περιμέναμε με χαρά να έχου~ε μια εβδο­μάδα μαζί. Θέλαμε να κάνουμε συνεντεύξεις και να τραβήξουμε φωτογραφίες σε διάφορα μέρη. Μετά από τόσο πολλές εμπειρίες με τα ΜΜΕ, δεν έβλεπα κανενός είδους πρόβλημα, ιδιαίτερα

αφού και ο δημοσιογράφος μού ήταν συμπαθής. ΑΧλά αυτή τη

φορά δεν τα έβγαλα πέρα με τη διαρκή παρουσία της κάμερας.

Στα παιχνίδια με το σκύλο πήγε μια χαρά. Μπορούσα να ξεχάσω ότι με τραβούν με κάμερα. ΑΧλά στο επόμενο σημείο του προ­

γράμματος, που ήταν να προσφέρω βοήθεια στα μαθήματα του σχολείου, βγήκα εντελώς έξω απ' τα νερά μου. Ένιωσα μια πίεση,

σαν να είχε ανακοινωθεί ότι έρχεται ο εκπαιδευτικός σύμβουλος

για επιθεώρηση, δεν μπορούσα να συγκεντρωθώ με τίποτα και

αποφάσισα να διακόψω το ρεπορτάζ. Την επόμενη μέρα ο ευδιά­

θετος ρεπόρτερ μπροστά στην πόρτα μου ήρθε αντιμέτωπος με

μια στρυφνή γυναίκα που δεν είχε καμία πρόθεση να υπομείνει

ούτε μια μέρα ακόμη γυρίσματος. Μαζί προσπαθήσαμε να βρούμε

-198-

τι είχε συμβεί πραγματικά και, αφού ξεπέρασα το ψυχοπλάκωμά μου, πειστηκα να συνεχίσουμε. Την κάμερα τελικά τη συνήθισα,

αλλά με τις συνεντεύξεις είχα πρόβλημα. Ένιωθα σαν να είμαι στην Ιεpά Εξέταση, ξαφνικά αμφέβαλλα για όλι:ι όσα είχα κάνει ποτέ. Τώρα, όμως, δεν μπορούσα πια να το ακυρώσω. Μέχρι το

τελευταίο βράδυ ένιωθα εντελώς ευάλωτη, κάτι που είχα πολλά

χρόνια να αισθανθώ. Μόνο στα τελειώματα επανήλθε ο συνηθι­

σμένος μου ενθουσιασμός και προσπάθησα να σώσω ό,τι μπο­

ρούσε να σωθεί. Όταν με αποχαιρέτησε ο ρεπόρτερ, μου έμεινε

μια πικρή γεύση. Ήθελα να περάσω μαζί του μια φορά το κείμενο,

αλλά αρνήθηκε, προτιμούσε να μου κάνει έκπληξη. Ούτε τις φω­τογραφίες επιτρεπόταν να δω. Μακάρι να τα είχα ακυρώσει όλα.

Πέρασαν μερικές εβδομάδες χωρίς να συμβεί τίποτα. Αφού είχα

αποδεχτεί μια πρόταση να εμφανιστώ σε μια τηλεοπτική εκπομπή,

μου τηλεφώνησε θυμωμένος ο ρεπόρτερ και είπε ότι τώρα σε

καμία περίπτωση δεν θα δημοσιευόταν το ρεπορτάζ γιατί δεν

ήταν πια αποκλειστικό. Το θεώρησα δίκαιο, ιδιαίτερα αφού ήξερα ότι ο δημοσιογράφος είχε πληρωθεί για τη δουλειά του.

Παρ' όλα αυτά, το θέμα συνέχισε να με απασχολεί. Πίστευα

ότι είχα αποβάλει προ πολλού την αδυναμία, την αίσθηση ότι δεν

είμαι αρκετή. Γιατί εμφανίζονταν ξανά όλα αυτά;

Πριν χρόνια είχα επισκεφτεί μια έκθεση. Όλος ο χώρος ήταν

γεμάτος με πήλινες σουπιέρες, βαμμένες με λαδομπογιά, οι οποίες

κρέμονταν στον τοίχο κατά μία χρονολογικού τύπου σειρά. Η

πρώτη ήταν χοντροκομμένη και μαύρη, η δεύτερη πιο λεπτή και

πιο aνοιχτόχρωμη και ούτω καθεξής. Η τελευταία σουπιέρα ήταν

aστραφτερά λευκή και λεπτοκαμωμένη. Τότε μου έγινε σαφές ότι

το έργο τέχνης απεικόνιζε την πορεία προς τη φώτιση. Ταυτί­

στηκα με τα σκεύη, που ταίριαζαν με το δικό μου συμβολικό μο­

ντέλο με τα διαμάντια. Φαντάστηκα πώς μορφοποιούνται αυτά

τα σκεύη, πώς η μάζα του πηλού συμπιέζεται ξανά και ξανά μέχρι

- 199-

να πάρει την τελική της φόρμα.

Θα φτάσεις στο στόχο σου, έλεγα τώρα στσν εαυτό !!συ, μετά το αποτυχημένο ρεπορτάζ. Ακόμη κι αν τα λάθη σου συνεχίζουν να επανέρχονται. Ωστόσο ήμουν χαρούμενη που το άρθρο δεν δη­μοσιεύτηκε. Το να κάνεις λάθη και να τα πληρώνεις είνα~ κάτι ανα­

πόφευκτο, δεν είναι όμως απαραίτητο και να τα διατυιiπ.ανίζεις.

Ο παράδεισος

"Χάιντεμαρί, μετά την επόμενη στροφή αρχίζει ο παράδεισός μας. Θα το καταλάβεις ακόμη και απ' τα δέντρα και τους θά­

μνους". Ο εννιάχρονος Χέλμο με πήρε μαζί με τη μητέρα του από το σταθμό στο κάτω μέρος της πόλης και μπορούσες να καταλά­βεις πόσο περήφανος ήταν για το καινούριο του σπίτι στην άνω

πόλη. "Και τι είναι για σένα παράδεισος;" τον ρώτησα και μου είπε

πόσους νέους φίλους είχε εδώ και ότι και οι ενήλικες ήταν πολύ

συμπαθητικοί.

Και η σχέση με τη μητέρα του ήταν σαφώς πιο χαλαρή. Ενώ παλιότερα υπήρχαν πολλές εντάσεις και έντονοι καβγάδες, τώρα

οι δυο τους λειτουργούσαν ισορροπημένα και έδειχναν ευχαρι­

στημένοι.

Το παιδί αντιλαμβανόταν τη νέα του ζωή ως παραδεισένια, επειδή εδώ συναντούσε παντού φιλικότητα και αγάπη. Αντίθετα,

στο χαμηλότερο μέρος της πόλης, όπου ζούσανε πιο πριν, ο Χέλμο

ήταν διαρκώς δυσαρεστημένος, τον κατσάδιαζαν όλη την ώρα, ει­

σέπραττε πολύ θυμό και επιθετικότητα. Το περιβάλλον το aντι­

κατόπτριζε αυτό: Σκουπίδια aπρόσεχτα πεταγμένα έδειχναν τι

στάση είχαν οι άνθρωποι. Οι δυσαρεστημένοι και aπρόσεκτοι άν­

θρωποι εξαπλώνουν τη δυσαρμονία. Η εμπειρία του μικρού αντι­

στοιχούσε ακριβώς σε εκείνη του μικρού κύκνου από το παραμύθι

του Άντερσεν. Τελικά κι αυτός χρειάστηκε να ψάξει πολύ μέχρι να

-200-

βρει τον "παράδεισό" του: Ένα μέρος που να του ταιριάζει, με κα­

λούς φίλους.

Ένας γνωστός πάντως, στον οποίο μίλησα για τον Χέλμο, υπο­

στήριζε ότι σ' ένα παιδί μόνο καλό θα μπορούσε να κάνει το να

μάθει να αγωνίζεται στην καθημερινότητα. Έτσι μπορούσε να "προπονηθεί" για το μέλλον. Μια άποψη που δεν μπορούσα να

συμμεριστώ: Ο Χέλμο είχε βιώσει ήδη μια δύσκολη κατάσταση

και δεν είχε δυναμώσει μέσα απ' αυτό, αντίθετα είχε γίνει πιο αδύ­

ναμος. Και τώρα απολάμβανε το αίσθημα του να αγαπιέται από

τους άλλους, ήταν ευτυχισμένος και χαρούμενος. Όταν θα μεγά­

λωνε, θα είχε τη δυνατότητα να δυσαρεστείται όποτε ήθελε, αν θα

πρέπει οπωσδήποτε να συμβεί κάτι τέτοιο. Μια σταθερή παιδική

ηλικία δημιουργεί ένα στέρεο θεμέλιο για τη μετέπειτα ζωή και

είναι πραγματικά κάτι ανεκτίμητο.

Κυρίως στη σημερινή εποχή που δεν υπάρχουν πια μεγάλες οι­

κογένειες ή ένα δεμένο σόι, ώστε τα παιδιά να μπορούν να μεγα­

λώνουν προστατευμένα. Λόγω της διάλυσης αυτού του

παραδοσιακού τρόπου ζωής, εμείς, ως άτομα, χάσαμε την ανάγκη συμμετοχής μας σε ευρύτερες συλλογικότητες και συναρτήσεις.

Γι' αυτό, όμως, έχουμε τώρα και πολύ μεγαλύτερη ευκαιρία να ανα­

λάβουμε προσωπική ευθύνη, να ορίσουμε οι ίδιοι την ύπαρξή μας, να αναλογιστούμε τους εαυτούς μας με εντελώς καινούριες ικα­

νότητες, να αναπτύξουμε την ατομικότητά μας. Δύσκολο εγχεί­ρημα, θα πρέπει από τη μια να προσέξουμε ώστε να διαλέξουμε το

σωστό δρόμο για μας και από την άλλη να έχουμε το νου μας μη γί­

νουμε aνηλεείς εγωιστές, που ανοίγουν δρόμο για τον εαυτό τους

χωρίς να υπολογίζουν τις απώλειες. Για μια αρμονική συνύπαρξη

το πάρε δώσε μόνο καλό μπορεί να κάνει: Όποιος ανταλλάσσει και

μοιράζεται, καλλιεργεί από μόνος του ένα αίσθημα δικαιοσύνης

και ισορροπίας στην παρε"ϊστικη (και στην κοινωνική) συνανα­στροφή.

-20 1-

Για να αποφευχθεί η απειλητική απομόνωση των ατόμων πρέ­

πει να αναπτυχθούν νέα μοντέλα συγκατοίκησης και κοινής ζωής.

Οι παλιές οικογενειακές φατρίες δεν υπάρχουν πια, αλλά τι μας

εμποδίζει να συγκεντρωθούμε σε εναλλακτικά κοινοτικά σχήματα; Φυσικά όλα αυτά δεν είναι και όσο απλά θα θέλαμε. fι' αυτό και

ορισμένα φιλόδοξα μοντέλα κατοίκησης, που σχεδιatονταν για

αρκετό καιρό, απέτυχαν μετά από λίγο μέσα στη μίζερη καθημε­

ρινότητα. Πιο πρακτική μου φαίνεται η δική μου μέθοδος, αντί να

κάνεις μεγαλόπνοα σχέδια για νέες κοινότητες, απλά να τις δοκι­

μάζεις στην πράξη. Αυτό το έχω κάνει πολλές φορές, με το να καλώ

στο εκάστοτε σπίτι που με φιλοξενούσε διαφορετικούς ανθρώπους

και να μένουμε όλοι μαζί. Δεν υπήρχε ποτέ πρόγραμμα ή κάποιο

ιδεολογικό υπόβαθρο, το μόνο που χρειαζόταν ήταν να υπάρχει

χώρος. Αν υπήρχαν αρκετά δωμάτια και δυνατότητα εφοδιασμού

σε τρόφιμα, μπορούσε να ξεκινήσει το πείραμα. Και πολύ συχνά

προέκυπτε αυθόρμητα ένα έντονο πλησίασμα μεταξύ των συμμε­τεχόντων. Ο δικός μου ρόλος ήταν να εξετάσω αν η συμβίωσή μας

ήταν αρμονική ή δυσάρεστη. Μόλις παρουσιαζόταν η παραμικρή

ενόχληση, άλλαζα κάτι στην κατάσταση. Αν πάλι εγώ η ίδια δεν

ήμουν καλά μ' αυτό, διέκοπτα το πείραμα.

Όσον αφορά τον καταναγκασμό και τη δυναμική μέσα σε μια

ομάδα, μου έρχεται στο μυαλό μια δεκαπενθήμερη πορεία που

έκανα πριν δέκα χρόνια με μια ομάδα ειρηνιστών. Βαδίζαμε τότε,

λίγο μετά την πτώση του Τείχους, στην ανατολική ζώνη της Γερ­

μανίας για να διαδηλώσουμε υπέρ της αλληλεγγύης και της προ­

θυμίας να βοηθήσουμε. Οι περίπου είκοσι άνθρωποι αποκαλούσαν

την ομάδα τους ειρηνευτικό σώμα και μιλούσαν για πορεία ειρή­

νης, παρόλο που κάμποσα μέλη ήταν μαλωμένα και δεν μιλούσαν

μεταξύ τους. Το βράδυ συγκλήθηκε ένας λεγόμενος mood-circle, δηλαδή ένας "κύκλος ψυχολογικών διαθέσεων", μέσα στον οποίο

καθένας επιτρεπόταν να κακολογεί τον οποιοδήποτε χωρίς να δί-

-202-

νεται στον τελευταίο η ευκαιρία να υπερασπιστεί τον εαυτό του. Αυτοί οι mood-circles, φυσικά, τα έκαναν όλα χειρότερα. Σ' αυτό ήρθε να προστεθεί ο ομαδικός καταναγκασμός, ενάντια στον οποίο διαμαρτυρήθηκαν μερικοί από τους ειρηνιστές - ακριβώς όπως τα παιδιά που, μπαίνοντας στην εφηβεία, ξεσηκώνονται ενάντια στους γονείς τους. Δεν έρχονταν στην ώρα τους, έκαναν ό,τι ήθελαν, αρνούνταν να δώσουν οποιαδήποτε εξήγηση κι έκα­ναν μούτρα. Ο δημοκρατικός τρόπος συνεννόησης και συμφω­νίας, τον οποίο δεν τηρούσε κανείς, έγινε καθημερινός μπελάς. Κάθε βράδυ ορίζαμε από κοινού πότε θα ξεκινούσε το πρόγραμμα της επόμενης μέρας. Με δυσκολία έβγαινε μια συνεννόηση για την ώρα που θα σηκωνόμασταν, θα παίρναμε πρωινό και θα ξεκινού­σαμε την πορεία, και το επόμενο πρωί ο καθένας έμενε στο κρε­

βάτι όσο του κάπνιζε, παρά τις aνηλεείς κραυγές της "υπεύθυνης εγερτηρίου". Μενευρίαζετο όλο κλίμα, κυρίως όμως η ατέλειωτη αναμονή στο τραπέζι του πρωινού. Στο τέλος μπούχτισα και απλά ξεκίνησα να τρώω στην καθορισμένη ώρα. Σιγά σιγά άρχισαν να μαζεύονται οι άλλοι και σοκαρίστηκαν αρκετά. Το κοινό ξεκίνημα του γεύματος ήταν βασικά ιερό. Από την άλλη, αδυνατούσαν να είναι ακριβείς στο πρωινό ξύπνημα, οπότε το ελαστικό ωράριο του πρωινού, που είχε "εφευρεθεί" από την αφεντιά μου, διατηρήθηκε -κάτι που χαλάρωσε ως ένα βαθμό την πρωινή κατάσταση.

Παίρνοντας θάρρος απ' αυτό, αποφάσισα να καταπιαστώ και να παρέμβω στους βραδινούς "κύκλους ψυχολογικών διαθέσεων" . Με το σύνθημα "συζήτηση, όχι χάβρα", aξιοποίησα το διάστημα της πορείας για να δοκιμάσω αυτά που είχα μάθει κατά την εκ­παίδευσή μου στην ψυχοθεραπεία: Χαλαρές συζητήσεις, στις οποίες πρώτα αναγνωρίζονται οι εντάσεις και μετά επιλύονται. Όταν άφησα την ομάδα είχα κερδίσει σε εμπειρίες. Τώρα ήξερα τι επίδραση μπορεί να έχει ένα μεμονωμένο άτομο μέσα σε μια ομάδα όταν βλέπει καθαρά και αποφασίζει για τον εαυτό του να μη δεχτεί

-203-

τους ισχύοντες καταναγκασμούς. · '

Ο παράδεισός μου στη γη θα ήταν μια κοινωνία στην οποία κα­

νένας δεν θα ενοχλεί ή θα βλάπτει τον άΛλο, αΛλά και ο καθένας θα

φροντίζει για την προσωπική του ευχαρίστηση, δηλαδή θα

φροντίζει να μπορεί να ζήσει αρμονικά στους κόλπQυς αυτής της

κοινωνίας. Θα ήταν εντέλει μια κοινωνία απόλυτα έvτυχισμένων

προσωπικών υπάρξεων.

Δεν θέλω να υποστηρίξω κανέναν εγωισμό οποιασδήποτε

φύσης, απλά λέω ότι ο καθένας φέρει ευθύνη για τον εαυτό του.

Και έχει χρέος να ανταποκρίνεται σ' αυτή την ευθύνη. Η γυναίκα

για παράδειγμα που φροντίζει εικοσιτέσσερις ώρες το εικοσιτε­

τράωρο τον άρρωστο άντρα της, ώσπου η εξάντλησή της να φτά­

νει σε βαθμό που να την απειλεί η κατάρρευση, θα πρέπει να

προσπαθήσει να βρει άΛλες λύσεις. Θα μπορούσε, ας πούμε, να ζη­

τήσει από τη γειτόνισσα που είναι μόνη της να περνά καθημερινά

για λίγα λεπτά. Ίσως αυτή η γειτόνισσα να περιμένει όλο αυτό τον

καιρό να της επιτραπεί να βοηθήσει. Ίσως τώρα να αισθανθεί ότι

κάνει κάτι χρήσιμο, ίσως νιώσει πολύ καλύτερα από πριν. Ίσως τα

λίγα λεπτά να γίνουν μερικές ώρες και η γυναίκα να ξανακερδίσει

τη δυνατότητα να έχει ζωή. Φυσικά, είναι πολύ ευκολότερο να θυ­

σιάζεται κανείς αδιαμαρτύρητα και μέσω αυτού να νιώθει αναντι­

κατάστατος από το να επεξεργαστεί ενεργά τις εναΛλακτικές που

υπάρχουν. Ο "δικός μου" νέος άνθρωπος, πάντως, στον ολιστικό

μου παράδεισο δεν θυσιάζεται. Περνά καλά σε όσα κάνει, δίνει και

παίρνει ισορροπημένα σε αρμονία με τον εαυτό του και με τους

άΛλους.

Αφιχθείσα

Από τότε που η δασκάλα μου πριν δέκα χρόνια με μύησε στην

πνευματικότητα, αντιλαμβάνομαι τα τοπία διαφορετικά, αισθά-

-204-

νομαι τις πανάρχαιες ενέργειές τους. Κυρίως τα βουνά έγιναν

πολύ σημαντικά για μένα, εκεί βρίσκω κάθε φορά την υγειά μου,

αναρρώνω από τη σκόνη και τη βρομιά της μεγαλούπολης,

αφήνω να περάσουν μέσα μου κύματα από θετικές ενέργειες. Αρ­

κετές φορές το χρόνο πηγαίνω στο Όμπερσντορφ, όπου συνή­

θως διανυκτερεύω σε μια φίλη, αΛλά έχω φυλάξει και διάφορα

σπίτια εκεί.

Στα βουνά υπάρχουν ποΛλά πράγματα που δρουν πάνω μου

κατευναστικά και εξισορροπητικά. Η χλωρίδα κι η πανίδα, τα πο­

τάμια, ο άνεμος, ο ήλιος. Στο μεταξύ πόσο πολύς καιρός έχει πε­

ράσει από τότε που είχα φέρει μαζί την ταραχή μου και δεν

μπορούσα ν' aντέξω την ηρεμία που επικρατούσε εδώ. Ακόμα

μπορώ να με δω να στέκομαι μπροστά σ' ένα κοπάδι αγελάδων,

ξαπλωμένων σ' ένα λιβάδι με παχύ χορτάρι μηρυκάζοντας με από­

λαυση. "Πώς μπορείτε να αντέχετε αυτή τη μονοτονία", ρώτησα

και συνέχισα: "Δεν βλέπετε πόσο περιορισμένες είστε;". Εκείνες

συνέχισαν να μηρυκάζουν, κάτι για το οποίο δεν μπορούσα να τις

παρεξηγήσω. Σήμερα έχω φτάσει σε επίπεδο που θα μπορούσα

απλά να ξαπλώσω κι εγώ εκεί, με το αίσθημα της ευτυχίας που

σου δίνει η εσωτερική γαλήνη, το οποίο διαταράσσεται μόνο πε­

ριστασιακά λόγω κάποιων αναστατώσεων.

Ο χώρος μέσα στον οποίο δεν μπορεί κανείς να με πειράξει,

έχει ανοίξει τις πύλες του κι εγώ έχω εισέλθει. Από τότε αντέχω

και το χάος, την ακαταστασία, το θόρυβο πολύ καλύτερα. Δεν

χρειάζεται πια ν' ανήκω σε κάποια συγκεκριμένη ομάδα ή να ζω

σε κάποιο συγκεκριμένο μέρος. Ξέρω ότι όλα έχουν κάτι το

σωστό. Και νιώθω ότι, όπου κι αν βρίσκομαι εκείνη τη στιγμή,

είμαι στο σωστό μέρος.

-205-

_______ 7ο Κεφάλαιο

Οραματισμοί rια το μέλλον

Αποσπάσματα από την ιστοσε'λίδα μου

Ζω εδώ και τέσσερα χρόνια χωρίς χρήματα1 η ποιότητα της ζωής μου αυξάνεται διαρκώς. Η ανεξαρτησία μου μεγαλώνει και γίνομαι όλο και πιο ελεύθερη. Στις ομιλίες μου εξηγώ Πώς τα κα­ταφέρνω να ζω χωρίς χρήματα και γιατί το κάνω. Δεν,πρόκειται για κάποιο κάλεσμα προς τους άλλους να κάνουν το ίδιο1 προ­σπαθώ απλά να τους δίνω ώθηση και ερεθίσματα. Είμαι πεπει­σμένη ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να έχει μια καλύτερη ποιότητα ζωής1 αν λάβει υπόψη του τέσσερις παραμέτρους.

1. Η πο'λιτική παράμετρος I

Η ίδρυση ενός δικτύου ανταλλαγών τον Φλεβάρη του 1994 ήταν για μένα πολιτική πράξη.

Η ανισότητα ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους περιορίζε­

ται μέσω της ανταλλαγής. Αυτοί που βρίσκονται σε δυσχερή οι­

κονομική θέση έχουν τη δυνατότητα να λάβουν πράγματα1 πληρώνοντάς τα με πράξεις αντί για χρήματα.

Άνθρωποι χωρίς σταθερή δουλειά και χωρίς σταθερό εισό­δημα μπορούν να προσφέρουν ως αντάλλαγμα την εργασία τους1 αποδιώχνοντας την αίσθηση ότι είναι περιττοί στην κοινωνία. Η επιβάρυνση του περιβάλλοντος μειώνεται γιατί1 μέσω της

-206-

ανταλλαγής και του μοιράσματος με τον άλλο1 πραγματοποιού­νται λιγότερες μεγάλες διαδρομές με οχήματα.

Η ανταλλαγή είναι ένας δρόμος για να βγούμε από μια κοι­

νωνία που έχει μάθει να πετάει στα σκουπίδια και να κινηθούμε

προς μια πιο υπεύθυνη συνύπαρξη1 διότι ο κάθε συμμετέχων συλ­λογίζεται τις πραγματικές του ανάγκες και προσφέρει σε άλλους

ό1τι του περισσεύει. Η ανταλλαγή και το μοίρασμα είναι ο δρόμος για να βγούμε

από την απομόνωση.

Η ανταλλαγή και το μοίρασμα φέρνει κοντά ανθρώπους δια­

φορετικής καταγωγής και θρησκείας.

2. Η φι'λοσοφική παράμετρος

Μέσω του τρόπου που ζω ελέγχω διαρκώς το νόημα προκα­

θορισμένων κατευθυντήριων γραμμών. Απ' αυτό προκύπτει για

μένα η ακόλουθη διαπίστωση:

Κάθε άνθρωπος μπορεί να ζήσει όπως θέλει. Πρέπει μόνο να

έχει ξεκάθαρους στόχους1 τους οποίους θα πραγματοποιεί βήμα­βήμα. Αναγκαία προϋπόθεση είναι να ρίχνεις το βλέμμα σου πέρα

από το μικρόκοσμό σου και να ανακαλύπτεις τον κόσμο. Κι απ'

αυτό προκύπτει ότι: Κάθε άνθρωπος μπορεί να ζήσει όπως θέλει1 χωρίς όμως να βλάπτει τους άλλους.

3. Η -ψυχο'λοyική παράμετρος

Στα δίκτυα ανταλλαγών συναντιούνται πολύ διαφορετικοί άν­

θρωποι μεταξύ τους. Λόγω αυτού προκύπτουν φυσικά συγκρού­

σεις που μπορούν όμως να επιλυθούν αν τα άτομα είναι πρόθυμα

να δουλέψουν με τον εαυτό τους. Μια σύγκρουση εδράζεται τις

περισσότερες φορές σε κάποια ενόχληση που πρέπει να αναγνω­

ριστεί.

-207-

Η συνάντηση με ανθρώπους στους οποίους κάτι με ενοχλεί

(θυμός, φθόνος, ζήλια, απόρριψη) μου χρησιμεύει ως καθρέφτης. Νιώθω ενοχλημένη γιατί ο άλλος μου δείχνει πράγματα που δεν

μπορώ να δεχτώ πάνω μου η ίδια. Μέσω της ξένης συμπεριφοράς μπορώ να δω αυτά τα δικά μου κομμάτια και να Jα εξαλείψω. Ακόμη κι αν ο άλλος συνεχίζει να έχει αυτό που μέ ~νοχλεί, δεν

χρειάζεται πια να νιώθω ενοχλημένη.

4. Η πνευματική παράμετρος

Όλοι οι άνθρωποι προέρχονται από την ίδια θε"ίκή πηγή. Κάθε άνθρωπος είναι μοναδικός κι έχει ένα συγκεκριμένο έργο να επι­

τελέσει, το οποίο πρέπει ν' ανακαλύψει. Αν το βρει, συναισθάνε­

ται την αξία του και μπορεί από τούδε και στο εξής να συνεισφέρει για το καλό του συνόλου. Όλοι μαζί εργάζονται για έναν καλύ­

τερο κόσμο.

Στις ομιλίες μου κατατάσσω σ' αυτές τις τέσσερις παραμέ­

τρους συμβάντα από την καθημερινότητά μου. Έτσι αναπτύσσω

έναν νέο τρόπο ζωής τον οποίο μου φαίνεται ότι μπορώ να μετα­

δώσω. Στόχος μου είναι να δείξω πώς μπορούν να αλλάξουν οι παλιές, περιοριστικές δομές. Με θάρρος και εμπιστοσύνη μπορεί

ο καθένας να βρει το δρόμο του, δίχως να χειραγωγείται από τους

άλλους.

Η πολιτικός

"Δεν μου λες, δεν ήσουν πριν λίγα χρόνια στο δημοτικό συμ­

βούλιο;" ρώτησα τη φίλη μου. "Πώς και σταμάτησες μ' αυτά; Τι

'β " συνε η;

Η Μαρίτα πήρε μια βαθιά ανάσα προτού απαντήσει : "Ναι

ή μουν στο δημοτικό συμβούλιο. ΑΛλά μόλις μετά από μισό χρόνο

παραχώρησα σε άλλον το αξίωμά μου γιατί δεν άντεχα πια την

-208-

πίεση που προερχόταν αφενός από τον εργοδότη μου και αφετέ­

ρου από τις κομματικές προστριβές". Στο αφεντικό της δεν άρεσε

η πολιτική της δραστηριοποίηση και η ίδια ήταν απογοητευμένη

από τις aτελέσφορες προσπάθειές της. Εξαντλημένη από τη διπλή πίεση, αποφάσισε να παρατήσει την πολιτική της σταδιοδρομία.

"Πέρασα σχεδόν όλη μου τη ζωή με την πολιτική και συνεχώς δια­

πίστωνα ότι πολύ λίγα ουσιώδη πράγματα μπορούν να γίνουν.

Για τους περισσότερους πολιτικούς το θέμα δεν είναι να δημι­

ουργήσουν ένα νέο περιβάλλον για τους ανθρώπους, αλλά το δικό

τους προφίλ. Μόλις κάποιος αποκτά εξουσία, τα ιδανικά του κά­

νουν φτερά". Ως πολιτικός αρχίζει κανείς να προσαρμόζεται και

να υποτάσσεται, για να μη διακινδυνεύσει τη θεσούλα που έχει

αποκτήσει, εξήγησε η Μαρίτα. "Δεν θέλω καν να το κατακρίνω αυτό, γιατί κι εγώ διαπίστωσα στον ίδιο τον εαυτό μου πόσο γρή­

γορα μπορεί κανείς να μπλεχτεί σε δυσάρεστες καταστάσεις. Όχι,

δεν κατακρίνω κανέναν, αλλά η οδός της πολιτικής, έτσι όπως

είναι σήμερα, μου είναι πολύ λίγη".

Ήμουν ενθουσιασμένη. "Μιλάς στην καρδιά μου, γιατί κι εγώ

πάντα λέω ότι η πολιτική είναι μόνο ένα μέρος της ύπαρξης. Οι

πολιτικοί που ασχολούνται εικοσιτέσσερις ώρες το εικοσιτετρά­

ωρο με το να δίνουν εντολές δεν έχουν το χρόνο να εξετάσουν

τους εαυτούς τους και να δουν αν κάτι δεν πάει καλά. Και σήμερα

τα πράγματα είναι έτσι που αν κάτι πάει στραβά, ακολουθεί πα­

ραίτηση. Το επίσημο πρόσωπο διορθώνεται, όχι το λάθος".

Καθόμασταν εκεί, δύο γυναίκες, κάνοντας μια σαββατιάτικη

συζήτηση που χωρίς να το προγραμματίσουμε έγινε αναπόσπα­

στο κομμάτι της εβδομάδας μας. Αυτές οι συζητήσεις ήταν πολύ

διεγερτικές και ενθαρρυντικές, επειδή είχαμε παρόμοιες απόψεις.

Και η Μαρίτα είχε αποφασίσει ήδη από παιδί να καταφέρει να

επηρεάσει τα πράγματα. Θυμόταν ακόμα πολύ καλά, πώς τότε

δεν μπορούσε να κατανοήσει με τίποτα ότι απορρίπτονταν απρο-

-209-

κάλυπτα τοξικές ουσίες στα νερά ή ότι σε άλλα μέρη της γης άν­

θρωποι λιμοκτονούσαν. Ή ότι υπήρχαν πόλεμοι. Και κυρίως δεν

μπορούσε να καταλάβει πώς οι ενήλικες δεν έκαναν τίποτα

ενάντια σ' όλα αυτά.

Ως έφηβη άρχισε να δραστηριοποιείται σε συλλόγ<;>υς και κόμ­

ματα. Οι ανταγωνισμοί δεν της ταίριαζαν από την αρχή και σε

κανένα κόμμα δεν ένιωσε οικεία. Από την Οργάνωση Νέων Σο­

σιαλιστών πήγε στην Ένωση Νέων, μετά μπήκε σε διάφορους σο­

σιαλιστικούς σχηματισμούς και τελικά κατέληξε στους Πράσινους. ΑΧλά όταν μιλούσε για την εποχή που ήταν στους

Σοσιαλιστές, ακόμη την έπιανε ενθουσιασμός. Οι δραστήριοι νέοι

άνθρωποι ήταν βασικά της ίδιας γραμμής με εκείνην, διότι στη­

λίτευαν όλες τις αδικίες συνολικά. Εκτός από τις δικές τους, δυ­

στυχώς, κι έτσι δεν προχώρησε το πράγμα με τη Μαρίτα και τους

Σοσιαλιστές. Κι επειδή αυτό το ψέμα ή καλύτερα αψή η αυτα­

πάτη υπήρχε σε όλα τα κόμματα, τελικά δεν προχώρησε γενικά το

πράγμα με τη Μαρίτα και την πολιτική.

"Όταν άκουσα για το "πρακτορείο δούναι και λαβείν" σου,

σκέφτηκα: Αυτή είναι η σωστή προσέyγιση ", είπε τώρα. "Κρίμα

που έφυγες τόσο νωρίς από αυτό. Νομίζω θα μπορούσες να πε­

τύχεις ακόμη περισσότερα". Και γι' αυτό συζητούσαμε συχνά,

γιατί η Μαρίτα μετά την αποχώρησή μου δραστηριοποιήθηκε

πολύ ενεργά στο "δούναι και λαβείν" . "Ξέρεις ότι δεν μου αρέσει

να δικαιολογούμαι", απάντησα. "Τέσσερα χρόνια ήταν πολύς και­

ρός, ήμουν εκεί ψυχή τε και σώματι. Αυτή η κίνηση συνεχίζεται και χωρίς εμένα κι εγώ έπρεπε να συνεχίσω χωρίς το σύλλογο. Το

"δούναι και λαβείν" ήταν μόνο ένα μέρος του καθήκοντος. Το να

aνταλλάσσεις και να μοιράζεσαι χωρίς χρήματα είναι το ένα. Το

άλλο είναι ο δρόμος προς την εσωτερικότητα. Χωρίς αυτόν δεν

λειτουργεί τίποτα. Δες κι από τον εαυτό σου, όλα αυτά που συ­

νέβησαν στην πολιτική , τα άπλυτα που δεν βγαίνουν ποτέ στη

-210-

φόρα, όχι βέβαια για το καλό της ατμόσφαιρας αλλά για λόγους ανταγωνισμού. Πρέπει να τελειώνουμε μ' αυτό το παιχνιδάκι".

Η Μαρίτα συμφωνούσε μαζί μου. Διηγήθηκε πάλι για την εποχή που ήταν σε μια σοσιαλιστική ομάδα συγκατοίκησης. Τότε

υπήρχε μεγάλη επιθετικότητα, πολλές μεταξύ τους διαμάχες. "Αυτό είναι χαρακτηριστικό των πολιτικών ομάδων, ακόμη και των κομμάτων. Κάπου υπάρχει πάντα ένας aντίπαλος που πρέ­

πει να νικηθεί. Γι' αυτό το πράγμα ξοδεύεται τόση ενέργεια!"

Μετά την αποχώρησή της από την πολιτική ενδιαφερόταν πε­

ρισσότερο για τον αντίπαλο μέσα της, τόνισε. "Αυτό είναι μεν αρ­

κετά επίπονο αλλά είναι και το πιο σημαντικό στη ζωή μου. Ξέρεις πόσο πολύ με ταλαιπωρεί η οξυθυμία μου. Πόσο συχνά δεν ξε­

χνιέμαι δημοσίως και βάζω τις φωνές όταν κάτι μου φαίνεται

άδικο". Το ίδιο συνέβη και πριν μερικές μέρες στη στάση του τραμ. 'qΗρθε το τραμ, και πολλοί που περίμεναν ήθελαν να μπουν,

αλλά τελευταία στιγμή πέρασαν με ταχύτητα τρία αυτοκίνητα και παραλίγο να μας πατήσουν. Εξοργίστηκα τόσο πολύ που άρχισα να βλαστημάω δυνατά χρησιμοποιώντας βρισιές που εκ των υστέ­ρων με έκαναν κάπως να ντρέπομαι". Και ιδιαίτερα αφού διαπι­

στώθηκε ότι το φανάρι ήταν χαλασμένο και συνεπώς οι οδηγοί δεν έφταιγαν. "Τους ζήτησα νοερά συγνώμη και, κοίτα να δεις, δύο μέρες μετά μου δόθηκε η ευκαιρία να εξασκηθώ στην υπο­μονή. Ήταν ακριβώς η ίδια κατάσταση. Στάση, άτομα να περι­

μένουν, αυτοκίνητα να τρέχουν, πόδια που παραλίγο να

πατηθούν. Μόνο ένα πράγμα ήταν διαφορετικό, η αγαπητή Μα­ρίτα δηλαδή. Απόλυτη ηρεμία και κατανόηση. Είμαι πολύ περή­φανη γι' αυτό, επειδή πιστεύω ότι η εξάλειψη των παρεξηγήσεων είναι πολύ σημαντική για το μέλλον". Για να εξαλείψουμε στερε­

ότυπες αρνητικές ιδέες, παρατήρησε επιπλέον η φίλη μου, θα πρέ­

πει να αρχίσουμε πρώτα από τους εαυτούς μας. Αυτό έκανε τούτο

τον καιρό, χωρίς ταυτόχρονα να χάνει από τα μάτια της το ευρύ-

-211-

τε ρο σύνολο. "Την πολιτική δεν την ξέχασα και συνεχίζω να κάνω

σκέψεις για την παγκοσμιοποίηση, τώρα όμως από μέσα μου.

Όταν έρθει ο καιρός θα βγω πάλι στη δημοσιότητα".

Μια πολιτικός που μένει εκτός για ένα διάστημα για να εξε­λιχθεί προσωπικά- αυτό κι αν είναι ένα πρώτο βήμα. για ένα κα-

λύτερο μέλλον! '

Ο χρόνια άvεpyος

Βρήκα τη συνέντευξη που ακολουθεί μέσω διαδικτύου. Ο

φίλος μου, Ρούντι Άιχενλαουμπ, την πήρε από έναν χρόνια

άνεργο, όπως λέμε, τον Γάλλο Ζορζ από τη Μυλούζ. Μετά από συνεννόηση και με τους δύο συμμετέχοντες, την παραθέτω εδώ

ολόκληρη, διότι ο Ζορζ αντιπροσωπεύει εκατομμύρια άλλων αν­θρώπων που επί πολλά χρόνια δεν έχουν δουλειά, θεωρούνται μη

απορροφήσψοι πια από την αγορά εργασίας κι έτσι εχουν τεθεί εκτός του κοινωνικού ιστού.

"Την τελευταία μέρα του Αυγούστου συναντιέμαι με τον Ζορζ

μπροστά στο πολυκατάστημα στη Μυλούζ. Βρέχει όλη την ημέρα και η διάθεσή μας είναι ανάλογη . Ο Ζορζ είναι 48 χρονών, δεν δίνει όμως την εντύπωση υγιούς ανθρώπου. Τον γνωρίζω εδώ και

δύο χρόνια, καθότι ανήκει στους ιδρυτές του VETO. Θαυμάζω την καλή γνώση γερμανικών του και τώρα θα ήθελα επιτέλους

να μάθω περισσότερα για τον ίδιο και τη ζωή του.

Ρούντι: Ζορζ, τι κάνεις μια τέτοια μέρα όπως σήμερα; Είσαι

ένας ευτυχισμένος άνεργος;

Ζοpζ: Όχι, ευτυχισμένος δεν είμαι. Εν μέρει περνώ το χρόνο

μου κάνοντας για παράδειγμα μικροψώνια στην αγορά και συ­

ζητώντας με τους πωλητές κι εν μέρει με την ογδοντάχρονη μη­

τέρα μου που δεν μπορώ να την αφήνω κι εντελώς μόνη. Αν δεν

-212-

ήμουν εγώ, θα έπρεπε να πάει σε γηροκομείο.

Ρούντι: Είσαι τώρα δεκατρία χρόνια χωρίς σταθερή απασχό­

ληση. Πώς ήταν πιο πριν;

Ζοpζ: Από το 1972 μέχρι το 1987 δούλευα ως ηλεκτρολόγος

στην κατασκευαστική εταιρεία SACM. ΑΧλ.ά μετά απέλυσαν πολύ κόσμο, μεταξύ των οποίων κι εμένα. Στην εταιρεία έβγαζα

αρκετά καλά χρήματα κι έπειτα τα δύο πρώτα χρόνια το επίδομα

ανεργίας ήταν ένα εισόδημα με το οποίο μπορούσα να ζήσω καλά.

Ρούντι: Πώς λειτουργεί σε σας το σύστημα πληρωμών; Τώρα

πόσα χρήματα παίρνεις κι από ποιο φορέα;

Ζωpζ: Αρχικά πληρώνει ο ασφαλιστικός φορέας 'ΆSSEDIC".

Αυτά τα χρήματα, όμως, μειώνονται από χρόνο σε χρόνο και τε­

λικά καταλήγει κανείς στο RMI (Revenue minimum d' inser­

tion). Αυτό το επίδομα το πληρώνει το κράτος. Από την ονομασία του φορέα θα σκεφτόταν κανείς ότι πρόκειται για "βασικό εισό­

δημα" και " βοήθεια επανένταξης". ΑΛλά δεν είναι έτσι. Ζεις με 80

γαλλικά φράγκα (περίπου 22 γερμανικά μάρκα) τη μέρα (χωρίς επίδομα κατοικίας) κι αυτό σε μόνιμη βάση. Μ' αυτό το ποσό

μπορείς ίσα ίσα να φας και να ντυθείς. Το να κάνεις κάτι με φί­

λους, οι πολλές μετακινήσεις, ο υπολογιστής, όλα αυτά έχουν

απαγορευτικό κόστος. Ευτυχώς δεν καπνίζω και δεν πίνω αλκοόλ

Στο DDTE, μια υπηρεσία στη Μυλούζ, πρέπει κανείς να αποδεί­ξει στις ερωτήσεις που του γίνονται ότι ψάχνει για δουλειά. Ευ­

τυχώς δεν είμαι αναγκασμένος να δεχτώ να κάνω κάτι άσχετα με

το αν μου ταιριάζει ή όχι.

Ρούντι: Όλο αυτόν τον καιρό λοιπόν μένεις με τη μητέρα σου;

Δεν βρήκες άλλη δουλειά; Δεν μπορείς να κάνεις κάποια μετεκ­

παίδευση σε άλλο επάγγελμα, όπου θα έχεις περισσότερες ευκαι­

ρίες;

-213-

Ζορζ: Πολλές ερωτήσεις. Όχι, στο ενδιάμεσο έζησα και με κά­

ποιες συντρόφους μου. Δυστυχώς ποτέ δεν κράτησε. Προς το

παρόν πρέπει να συμβιβαστώ και να μένω με τη μητέρα μου, έστω

κι αν συχνά μου είναι δύσκολο. Επίσης έχω δουλέψει περιστα­

σιακά. Σε μια ανθοκομική επιχείρηση, αλλά αυτό δεν μπόρεσα να

το συνεχίσω για λόγους υγείας, ή μια φορά μέσω μιdς,εγχώριας

εταιρείας μερικής απασχόλησης δούλεψα για λίγες εβδομάδες στο Λέραχ. Πιο πολύ απ' όλες τις δουλειές θα μου είχε αρέσει η

δουλειά του ξεναγού στο Κολμάρ, το είχα κάνει ως βοηθός. ΑΧ'λά

δεν έχω τον απαιτούμενο τίτλο γι' αυτό.

Α, ναι η μετεκπαίδευση. Έμαθα για παράδειγμα γερμανικά και

πήρα μάλιστα ένα πτυχίο στο Φράιμπουργκ. Παράλληλα σπού­

δασα λογιστικά. Τη μετεκπαίδευση πρέπει να την πληρώνω με

δικά μου χρήματα. Για κάτι περισσότερο δεν έφταναν τα χρήματά

μου. Από άποψη ικανοτήτων θα μπορούσα να το κάν1ω. Σε μας, για τα προγράμματα μετεκπαίδευσης υπεύθυνο είναι το AFBA. ΑΧ'λά ή δεν πληροίς τις κατάλληλες εκπαιδευτικές προϋποθέσεις

ή θέλουν να σε στείλουν σε άλλη πόλη, γιατί το τμήμα στο οποίο

σε δέχονται προς το παρόν δεν προσφέρεται στη Μυλούζ. Είναι μια υπόθεση χωρίς προοπτικές.

Ρούντι: Αυτό δεν ακούγεται καλό. Όμως, δεν σου λείπει το

θάρρος. Είσαι, όπως σε ξέρω εγώ, πολύ δραστήριος. Ζορζ: Εκτός από τις συναντήσεις στις οποίες γνωριστήκαμε,

συμμετέχω για παράδειγμα στον Ερυθρό Σταυρό και στο φιλαν­

θρωπικό οργανισμό Caritas εθελοντικά. Μαζί με τον Ντανιέλ από την οργάνωση ανέργων AC! εκδίδουμε την εφημερίδα 'ΆCC ... contrecourant" (ενάντια στο ρεύμα) που βγαίνει δέκα φορές το χρόνο και χρηματοδοτείται από τους συνδρομητές.

Είναι μια εφημερίδα που ασκεί κριτική, που κατονομάζει συγκε­

κριμένα προβλήματα με τ' όνομά τους. Παρευρίσκομαι σε όλες τις συνεδριάσεις της ομάδας σύνταξης . Αν είναι εφικτό, θα πάω

-214-

τον Δεκέμβρη μαζί τους στη Νίκαια (συνάντηση των αρχηγών των κρατών-μελών της ΕΕ ), στις μαζικές διαμαρτυρίες των ανέρ­γων και των ανασφάλιστων εργαζομένων.

Ρούντι: Μπορείς να πεις δυο λόγια ακόμη για την οργάνωση

ανέργωνVΕΤΟ;

Ζορζ: Βιώνω το πώς μια χούφτα άνθρωποι από μας ξεθεώνον­

ται συμμετέχοντας σε όλες τις πιθανές οργανώσεις και το ότι

πάντα είναι οι ίδιοι άνθρωποι, χωρίς να αυξάνονται. Στο VETO επίσης δεν είμαστε πολλοί, αλλά τουλάχιστον έχουμε την ευκαι­

ρία να κοιτάζουμε πέρα από τα σύνορα, να βλέπουμε τι είναι ίδιο

σε κάθε χώρα, αλλά και σε ποια ζητήματα τα σύνορα αυτά μας

υποβιβάζουν στον κατώτερο κοινό παρονομαστή.

Μεταστροφή οπτικής

Για ποιο πράγμα παραπονιέται ο Ζορζ; Κυρίως για το ότι έχει

λίγα χρήματα και καμία κανονική δουλειά. Επίσης η συμβίωση

με τη μητέρα του δεν του αρέσει ιδιαίτερα. Από την άλλη, λέει ότι

χωρίς αυτόν εκείνη θα έπρεπε να μπει σε γηροκομείο. Η τύχη του

Ζορζ με απασχόλησε πολύ και του έγραψα το ακόλουθο γράμμα.

Αγαπητέ Ζορζ,

έκανες την ανάγκη φιλοτιμία, αλλά χωρίς να της δίνεις την ανά­

λογη αξία. Προφυλάσσεις τη μητέρα σου από τη ζωή στο γηρο­κομείο, κάτι που σίγουρα είναι πολύ όμορφο για εκείνη. Εφόσον

έχεις επιλέξει να ζήσεις έτσι, πρέπει να το κάνεις και σωστά. Φυ­σικά δεν γνωρίζω πού έγκεινται τα προβλήματά σου στο θέμα της

συγκατοίκησης. Μήπως δεν τα πας πολύ καλά με τη μητέρα σου;

Τότε σου δίνεται ενδεχομένως η ευκαιρία να δουλέψεις τώρα

πάνω σ' αυτό. Θα μπορούσες να αναλύσεις τις αντιδράσεις σου,

είναι πολύ συναρπαστικό και διασκεδαστικό συνάμα. Ασφαλώς,

ως ένα βαθμό, σου βγαίνει και σένα σε καλό που ζεις μαζί με τη

-215-

μητέρα σου. Πληρώνεις λιγότερο ή καθόλου ενοίκιο, αυτό βέ­

βαια δεν το γνωρίζω. Αλλά, όπως και να 'χει, το θέμα είναι να aπο­

κομίζεις το καλύτερο από κάθε κατάσταση. Αν, ωστόσο, βρίσκεις την κατάστασή σου ανυπόφορη, τότε θα πρέπει να την αλλάξεις. Καταλαβαίνεις τι εννοώ; Όλα εξαρτώνται από τον τρό,πο που τα

βλέπεις και όλοι έχουν τη δυνατότητα να αλλάξουν τή ~ωή τους. Ας δούμε λοιπόν το επόμενο πρόβλημα: Έχεις λίγα χρήματα

στη διάθεσή σου. Ίσα που φτάνουν για φαγητό και ντύσιμο, όπως

λες. Εφοδιάζεσαι επομένως με τα απαραίτητα. Τι άλλη πολυτέ­λεια σου λείπει; Γ ράψε τι θα ήθελες να έχεις. Μια από τις και­

νούριες ιδέες μου είναι να δίνω στους ανθρώπους, ανεξάρτητα από το μέρος στο οποίο βρίσκονται, τη δυνατότητα να εκφρά­

ζουν τις επιθυμίες τους, έτσι ώστε να μπορεί να συντελεστεί

παντού το μοίρασμα και η ανταλλαγή. Εφόσον δουλεύεις στον

Ερυθρό Σταυρό, θα μπορούσες να φτιάξεις εκεί έναν τ0ίχο "δού­

ναι και λαβείν", όπου θα μπορεί να αναρτά καθένας δύο σημει­

ώματα, ένα γι' αυτά που θα ήθελε να δεχτεί κι ένα γι' αυτά που

προσφέρει. Μ' αυτό τον τρόπο μπορείς να λάβεις όσα σου φαί­

νονται απαραίτητα χωρίς πολλά διαδικαστικά ή έλεγχο. Αν αυτό

σου φαίνεται πολύ χρονοβόρο, θα μπορούσες να γίνεις μέλος σε

κάποιο από τα ήδη υπάρχοντα δίκτυα ανταλλαγών. Υπάρχουν

πλέον σε κάθε πόλη, σίγουρα και στη Γαλλία. Επειδή είσαι ηλε­κτρολόγος, σίγουρα θα υπάρχουν για σένα πολλές δυνατότητες

ανταλλαγής.

Ας περάσουμε τώρα στο θέμα της εργασίας. Εδώ και δεκατρία

χρόνια είσαι άνεργος, δραστηριοποιείσαι όμως σε διάφορα πόστα.

Πιστεύω σε ένα καλύτερο μέλλον, κατά το οποίο οι άνθρωποι δεν

θα πρέπει έτσι κι αλλιώς να κάνουν οχτώ ώρες συνεχόμενα κά­

ποια πράγματα που ίσως δεν είναι και ιδιαίτερα χρήσιμα, αλλά

αντίθετα, θα έχει ζήτηση η ευελιξία και η ποικιλία. Πιστεύω ότι θα

μπορούμε να διαμορφώνουμε τις μέρες μας έτσι ώστε κάθε λεπτό

- 216 -

να μας φαίνεται χρήσιμο. Για μένα για παράδειγμα θα ήταν μια

τρομαχτική σκέψη να πρέπει να ασκώ κάθε μέρα σταθερά ένα

επάπελμα, να έχω διακοπές μόνο μια φορά το χρόνο και να πρέ­

πει να προγραμματίζω τα πάντα εκ των προτέρων. Μου αρέσει

πολύ περισσότερο έτσι όπως ζω τώρα, γιατί κάνω μόνο ό,τι με χα­

ροποιεί. Επειδή λοιπόν κάθε άνθρωπος χαίρεται με διαφορετικά

πράγματα, το καλύτερο είναι να γράψεις τις επιθυμίες σου και

προχώρα βήμα βήμα στην υλοποίησή τους.

Δεν υπάρχει καμία αντίρρηση ενάντια στην πολιτική σου δρα­

στηριοποίηση, κάτι τέτοιο είναι επίσης σημαντικό. Δεν θα πρέπει,

ωστόσο, να τρέφεις αυταπάτες για την επίδραση που μπορείς να

έχεις. Όταν ζούσα στο Γκέεσταχτ, προγραμματίστηκε η κατα­

σκευή εργοστασίου ατομικής ενέργειας σε απόσταση πέντε χι­

λιομέτρων. Πήγα σε όλα τα συλλαλητήρια διαμαρτυρίας, η

αλληλεγγύη των άλλων διαδηλωτών μου έκανε καλό, αλλά δεν

καταφέραμε τίποτα. Το έργο έγινε και εκπέμπει ραδιενέργεια.

Οι πολιτικοί είναι εξίσου αμήχανοι με τους ανέργους. Οι θέ­

σεις εργασίας μειώνονται, οι άνθρωποι αντικαθίστανται από μη­

χανές. Σχεδόν θα μπορούσε να φαίνεται ότι πλέον έχουμε γίνει

περιττοί. Αλλά αυτό δεν ισχύει, γιατί ο καθένας είναι χρειαζού­

μενος. Είσαι σημαντικός για την εφημερίδα σου, για τη μητέρα

σου και για τα υπόλοιπα πράγματα που κάνεις. Αξίζεις πολλά και

είμαι πραγματικά ευγνώμων για το ότι μπόρεσα να διαβάσω τη

συνέντευξή σου. Σε παρακαλώ μη σκεφτείς ότι θέλω να σε νου­θετήσω. Αυτά που αισθάνεσαι είναι δικαιολογημένα και δεν θέλω

να σου τα αφαιρέσω. Απλώς πιστεύω ότι πολλοί δεν μπορούν να

αναγνωρίσουν τη διέξοδο που πολλές φορές βρίσκεται πολύ

κοντά. Ξέρεις, Ζωρζ, συχνά λείπει μόνο μια λεπτομέρεια, μια ελά­

χιστη αλλαγή στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα

για να μπορέσει να έρθει η χαρά στη ζωή μας.

-2 17-

ΕυΎVωμοσύvη

Πολύ συχνά πρέπει να ακούω ότι δεν επιτρέπεται να υπολογί­ζουμε το δούναι σε αντιστάθμιση του λαβείν. Και τα δύο προέρ­

χονται από την ίδια πηγή. Δηλαδή μου λένε "τη στιγμή που δίνεις, παίρνεις κιόλας κάτι", και με επικρίνουν ακόμα και γίa την κρι­

τική μου στο κορίτσι με τα αστρονομίσματα που πάντα μονο δίνει. Οι νόμοι του σύμπαντος είναι τέτοιοι, ώστε να συντελείται αυτό­

ματα η εξισορρόπηση. Αρκεί. Αυτό μου είναι μεν κατανοητό, αλλά δεν θέλω να παραιτηθώ

από την αρχή του "δούναι και λαβείν". Απλώς ταιριάζει καλύτερα στη σημερινή πραγματικότητα. Αμειβόμαστε για όλα όσα κά­

νουμε. Κάθε δραστηριότητα αναμένεται να aνταμειφθεί. Η συμ­παντική εξισορρόπηση είναι σκέτη θεωρία, στην πράξη τα πράγματα είναι αλλιώς. Ακόμη και τα δίκτυα ανταλλαγών λει-

ι

τουργούν σύμφωνα με την αρχή λειτουργίας της ελεύθερης οικο-νομίας. Αντί για χρήματα υπάρχουν πόντοι ή κάτι παρόμοιο.

Παράδοξο το όλο θέμα, αλλά ώσπου να το σκεφτώ, μου πήρε αρ­

κετό καιρό. Όμως μετά μου ήρθαν στο μυαλό αμέσως αντίστοιχα

παραδείγματα.

Μια γυναίκα μου έφερε να κρατήσω τη γάτα της, επειδή ήθελε να κάνει ένα ταξίδι για λίγες μέρες. Σε αντάλλαγμα θα ήθελα ευ­χαρίστως τη μηνιαία κάρτα μετακίνησής της, την οποία έτσι κι αλ­λιώς δεν μπορούσε να χρησιμοποιήσει σε άλλη πόλη. Αλλά φοβόταν μήπως την έχανα και αναγκαζόταν να βγάλει τον υπό­

λοιπο μήνα χωρίς κάρτα, κι έτσι δεν μου την έδωσε. Θύμωσα.

Ωραία, το σύμπαν φρόντισε για μένα (και για εισιτήρια του τραμ), παρ' όλα αυτά με εξόργισε. Ήταν ανάρμοστο. Με ενοχλούσε και

φυσικά αυτή η ενόχληση ήταν πάλι ένα δώρο, πολύ πιο πολύτιμο από τη μηνιαία κάρτα, διότι μπόρεσα να μάθω πώς να υπερνικώ το

θυμό μου.

-218 -

Τα αγαθά από το κατάστημα με τα βιολογικά προϊόντα ήταν αληθινά πλούτη και από υλική άποψη. Μερικές φορές μας διαθέ­

τονταν αρκετά καφάσια με φρούτα και λαχανικά. Για να θυμίσω σ'

εκείνους που λάμβαναν αυτά τα δώρα ότι όλα αυτά δεν ήταν απα­

ραίτητα κάτι αυτονόητο, κρέμασα ένα σημείωμα με την παρό­

τρυνση να σκεφτεί ο καθένας τι θα μπορούσε να προσφέρει ως

αντάλλαγμα. Ένας από τους λαμβάνοντες διαμαρτυρήθηκε έντονα γι' αυτό το σημείωμα. τ α πράγματα που δίνονταν περίσσευαν έτσι

κι αλλιώς και θα πήγαιναν για λίπασμα. Απλώς δεν έβλεπε ότι οι

άνθρωποι του καταστήματος συγκέντρωναν με αγάπη για μας τα

πράγματα και πρόσθεταν και μερικά που σίγουρα θα μπορούσαν

ακόμη να πουληθούν. Του ήταν δύσκολο να είναι ευγνώμων.

Η ευγνωμοσύνη είναι το κλειδί για ένα υψηλότερο επίπεδο. Η

ευγνωμοσύνη είναι ένα αίσθημα χαράς. Από ευγνωμοσύνη προ­

κύπτει η επιθυμία να χαρίσεις κάτι ο ίδιος. Αν συνειδητοποιήσουμε

ποια αγαθά μας χαρίζονται καθημερινά, εξαφανίζονται τα αρνη­τικά αισθήματα από μόνα τους. Κι ο νόμος "όλα επιστρέφουν σε

μας" πιάνει. Ίσως κάποια μέρα παρατηρήσει ο ιδιοκτήτης του κα­

ταστήματος βιολογικών προ'ίόντων ότι, έστω κι αν δεν aνταμεί­

βεται από αυτούς που παίρνουν τα υπόλοιπα, οι δουλειές του πάνε

ιδιαίτερα καλά.

Εδώ και λίγο καιρό είχα και πάλι στην κατοχή μου ένα πορτο­

φόλι. Κάποιος μου το χάρισε τη σωστή στιγμή, δηλαδή όταν απο­φάσισα να ξαναβάλω λίγα χρήματα στη ζωή μου. Από τότε πήγα μερικές φορές "κανονικά" για ψώνια, για παράδειγμα όταν είχα

όρεξη για ένα συγκεκριμένο ρόφημα από βότανα ή ένα ορισμένο είδος κβαρκ9• Παρά το πορτοφόλι, έβαζα απλώς ένα χαρτονόμι­σμα δέκα μάρκων στην τσέπη του παντελονιού για να κάνω πιο

9. Είδος τυρ ιού σε μορφή αλοιφής Σ.τ.Μ.

- 219 -

γρήγορα στο ταμείο. Τ α ψώνια συνέχιζαν να με δυσκολεύουν και

όσο πιο γρήγορα γίνονταν1 τόσο καλύτερα. Μια φορά έβαλα το χέρι στην τσέπη για να πληρώσω και διαπίστωσα ότι το χαρτο­

νόμισμα δεν ήταν πια εκεί. Τα ψιλά στο πορτοφόλι μου έφτασαν

βέβαια για το ποσό των 4ι44 μάρκων που έπρεπε να δώσω1 αλλά μπήκα σε σκέψεις. Μήπως δεν ήταν σωστό να χρησιμόΠοιώ πάλι χρήματαi Μου πήρε λίγη ώρα μέχρι να μπορέσω να πω: Ας είναι.

Μακάρι αυτός που τα βρήκε να χάρηκε. Ίσως να είχε ανάγκη τα

χρήματα. Του τα αφήνω με ευχαρίστηση.

Επειδή πλέον ξέρω πως ό1τι είναι καλό για μένα1 μου έρχεται την κατάλληλη στιγμή1 μπορώ να παραιτηθώ χωρίς ενδοιασμούς από κάθε στάση αναμονής ή προσδοκίας. Φυσικά επιθυμώ συχνά

κάτι1 αλλά αν δεν εκπληρωθεί αμέσως1 αυτό δεν σημαίνει πια απο­γοήτευση1 αντιθέτως σημαίνει βεβαιότητα ότι η χρονική στιγμή

δεν ήταν σωστή1 δεν ήταν επομένως για να γίνει. Αvτ' α\Jτού απο­λαμβάνω με ευγνωμοσύνη αυτά που έχω. Και συνήθως έρχεται

τότε και αυτό που ήθελα. Αργότερα.

Πρωτοπόροι

Ένας φίλος με επισκέφτηκε κι έφερε μαζί του μερικά πράγ­

ματα για διάβασμα. Όλα εισαγωγές στην πνευματικότητα. Με­

ταξύ άλλων κι ένα βιβλίο στο οποίο υπήρχε η εικόνα μιας

γυναίκας που1 όπως και στο παραμύθι των αστρονομισμάτων1 έπιανε χρυσά νομίσματα που έπεφταν απ' τον ουρανό. Ονομαζό­ταν 'Ή συμπαντική εξυπηρέτηση παραγγελιών". Η συγγραφέας

περιέγραφε πώς μπορούν οι άνθρωποι να "παραγγέλνουν" πράγ­

ματα1 τα οποία μετά τους χαρίζονται. Ενδεχομένως να έχουν δο­

κιμάσει πολλοί αναγνώστες αυτή τη μέθοδο1 με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία. Από την εμπειρία μου μπορώ να πω ότι μόνο

πνευματικοί άνθρωποι προχωρούν με αυτή την "εξυπηρέτηση " .

-220 -

Γιατί1 αν ήταν τόσο εύκολο το πράγμα με τα αγαθά του σύμπαν­τος1 τότε τα περισσότερα κοινωνικά προβλήματα θα είχαν ήδη

επιλυθεί. Και δεν θα υπήρχε φτώχεια πια.

Ένα άλλο βιβλίο πραγματευόταν τον αναπνο·ίσμό και ειδικά

την κατηγορία των αναπνο·ίστών που τρέφονται από το Θείο

Φως. Η συγγραφέας περιέγραφε πώς μια Αυστραλέζα κατάφερνε

να επιβιώνει χωρίς στερεά τροφή και μάλιστα χωρίς υγρά. Πολ­

λοί αναγνώστες το προσπάθησαν και που και που εμφανίζεται κά­

ποιος στα μέσα για να μιλήσει για το πόσο ανακουφιστική είναι

μια τέτοια ζωή. Και αυτή η "τροφή Θείου Φωτός" θα μπορούσε

να λύσει πολλά προβλήματα1 αλλά επίσης λειτουργεί μόνο σε μια πολύ μικρή ομάδα. Μάλιστα κάποιος που το προσπάθησε1 κατέ­ληξε σχεδόν ημιθανής στο νοσοκομείο και χρειάστηκε να ξανα­συνηθίσει σιγά σιγά τη στερεά τροφή.

Ύ πάρχουν πολλά παραδείγματα πνευματικών πρωτοπόρων.

Στη Σιβηρία1 για παράδειγμα1 ζει ένας άνδρας που εμφανισιακά μοιάζει με τον Ιησού και θεωρείται ο νέος Μεσσίας. Έχει ήδη πολ­

λούς οπαδούς1 για τους οποίους συμβολίζει το δρόμο προς ένα καινούριο μέλλον. Μερικοί δίνουν ό1τι έχουν και δεν έχουν για να τον ακολουθήσουν. Στην πορεία της ζωής μου συνάντησα αν­

θρώπους που διαβίωναν με έναν εντελώς ιδιαίτερο τρόπο και μι­

λούσαν πρόθυμα γι' αυτό. Κάποιες φορές μπορούσα να δεχτώ

ερεθίσματα1 όμως πάντα τα ενέτασσα στη δική μου ζωή. Δεν ήθελα σε καμία περίπτωση να μιμηθώ ή να αντιγράψω κάποιον.

Ούτε επίσης να προσκολληθώ σε κάποιον γκουρού. Χρειάστηκα

πολύ καιρό μέχρι να μπορέσω να aνοίγομαι σε άλλους χωρίς δι­

σταγμούς.

Για αρχή1 στην πνευματική μου περίοδο1 πραγματοποιούσα τακτικά " μέρες ερήμου" . Μέρες δηλαδή κατά τις οποίες κάθε

στιγμή διαδέχεται την επόμενη εντελώς αυθόρμητα1 χωρίς προ­γραμματισμό1 χωρίς προετοιμασία. Πάντα με διασκέδαζε να

-22 1 -

βγαίνω από το σπίτι χωρίς να έχω σκεφτεί προς ποια κατεύθυνση

θα με πήγαιναν τα βήματά μου. Μερικές φορές έμπαινα σ' ένα

τρένο ή σ' ένα λεωφορείο και κατέληγα κάπου. Ήταν περιπετει­

ώδες, υπήρχαν σημαντικές συναντήσεις, μηνύματα, παρατηρή­

σεις, για τα οποία εκείνη τη μέρα διέθετα το χρόνο μου. Ήταν μια

ευκαιρία να ξεφύγω από την καθημερινή ρουτίνα. ' ,

Πρωτοπόροι, πρότυπα, άνθρωποι που μπορούν να καταφέ­

ρουν κάτι, είναι σημαντικοί. Ακόμη πιο σημαντικό όμως είναι να

αναγνωρίζουμε κάθε φορά την κατάλληλη στιγμή για να βάλουμε

στη ζωή μας εκείνα που μπορούν αυτοί να μας διδάξουν.

Μοντέλα ζωής

Οι άνθρωποι σήμερα λαχταρούν εναλλακτικούς τρόπους

ζωής. Και σε μερικούς πετυχαίνει με απίστευτη ομαλότητα η έξο­

δος, η αλλαγή ή η είσοδος σε ένα νέο μοντέλο ζωής. Όπως συ­

νέβη με τον Χόλγκερ.

Ο Χόλγκερ ήταν αρχιτέκτονας, επιτυχημένος και με καλό

μισθό. Είχε σπίτι, αυτοκίνητο και όλες τις συνήθεις πολυτέλειες.

Ευτυχισμένος όμως δεν ήταν, αντίθετα υπέφερε όλο lfaι περισ­

σότερο από την πίεση της απόδοσης και τη διαφορά ανάμεσα στα

όνειρά του και την πραγματικότητα. Τι να το κάνω το ωραίο

σπίτι, αν δεν έχω χρόνο να το aπολαύσω, αναρωτιόταν και άρ­

χισε να κάνει στα σοβαρά σκέψεις για εναλλακτικές δυνατότη­

τες. Και τελικά άρχισε να τις εφαρμόζει βήμα βήμα. Αρχικά έθεσε

μια προθεσμία τριών ετών για να ρυθμίσει τα πιο σημαντικά

πράγματα. Παραιτήθηκε από τη δουλειά του και από την ιατρο­

φαρμακευτική ασφάλιση. Άλλαξε το μεγάλο σπίτι του με ένα

μικρό, θαλπερό διαμέρισμα, όπου περνούσε πολύ χρόνο. Αντί του

αυτοκινήτου, μετακινούνταν στην πόλη με πατίνι (τότε αυτά τα

πράγματα δεν ήταν ακόμη της μόδας) και υπέμενε στωικά την

-222-

κορο.ίδία και το χλευασμό. Επειδή είχε πολύ θεμελιωμένες από­

ψεις για την αλλαγή των αξιών και την παγκόσμια σπατάλη και ήταν σε θέση να μιλά γι' αυτές ιδιαίτερα πειστικά, εισέπραξε γρή­

γορα το σεβασμό από πολλές πλευρές. Σύντομα έρχονταν άν­

θρωποι, που αρχικά τον είχαν περάσει για τρελό, και του

ζητούσαν συμβουλές για τη δική τους ζωή. Ο Χόλγκερ μετέδιδε

με ευχαρίστηση τις εμπειρίες του. Στο μεταξύ έχει μετακομίσει

πάλι σε ένα λίγο μεγαλύτερο διαμέρισμα επειδή συνάντησε στη

ζωή του την ιδανική σύντροφο και τώρα έχει κι έναν μικρό γιο. Οι

τρεις τους είναι απόλυτα ευτυχισμένοι και ευχαριστημένοι.

Έχω διαπιστώσει ότι σχεδόν όλοι όσοι κατάφεραν να μετα­

βούν σε ένα εναλλακτικό μοντέλο ζωής, προχώρησαν με μικρά

βήματα. Αυτό το θεωρώ πολύ σημαντικό. Πόσοι άνθρωποι δεν

παραιτούνται από τα οράματά τους, επειδή ο δρόμος τούς φαίνε­

ται πολύ μακρύς, το β ή μα πολύ μεγάλο.

Γνωρίζω μια γυναίκα που εδώ και δεκαετίες ονειρεύεται να

γίνει μαριονετίστρια. Δυστυχώς εμποδίζει η ίδια τον εαυτό της,

επειδή της φαίνονται πολύ κουραστικά τα μικρά βήματα, επειδή

θέλει να πετύχει μονομιάς ολόκληρο το στόχο. Της έδωσα τη δι­

εύθυνση μιας μαριονετίστριας που μόλις είχε ξεκινήσει τη δική

της δουλειά και θα της ήταν πολύ χρήσιμο ένα χέρι βοήθειας στο

ταμείο ή στη σκηνή, αλλά αυτό για τη γνωστή μου έμοιαζε πολύ

λίγο. Θέλει ή αμέσως όλα όσα ονειρεύεται ή τίποτα.

Η αλλαγή χρειάζεται μια μεγάλη αναπνοή. Πρώτα πρέπει να

συνειδητοποιήσουμε τους κύκλους που κάνουμε, στους οποίους

χανόμαστε και χάνουμε το χρόνο μας, πρέπει να αναγνωρίσουμε

όλα όσα κάνουμε λάθος για να αναπτύξουμε τελικά καινούριες δυνατότητες συνύπαρξης και συνεργασίας με τους άλλους. Και

σε καμία περίπτωση αυτό δεν σημαίνει ότι πρέπει να αποχωρι­

στούμε όλες τις παλιές δομές. Μπορεί κανείς να τις ενσωματώσει

στη νέα ζωή. Ο Χόλγκερ, για παράδειγμα, συνεχίζει να ασκεί το

-223-

επάγγελμά του που του δίνει χαρά. Οι τωρινοί του εργοδότες

μπορούν να αντέξουν οικονομικά φιλόδοξα σχέδια, στα οποία δεν

παίζουν ρόλο ο χρόνος και η πίεση.

Και ο Στέφαν, ο κοσμογυρισμένος, παράτησε ένα καλοπλη­

ρωμένο επάγγελμα. Και σήμερα δουλεύει μερικές φορές πολλές ώρες συνεχόμενα αλλά, επειδή είναι αφεντικό του εαυfqύ του και

μπορεί να σταματάει όποτε θέλει, νιώθει ελεύθερος. Αυτοκαθο­

ριζόμενη εργασία, κι αυτό θα ανήκει σ' ένα καλύτερο μέλλον. Γι'

αυτό κι εκείνος ο πατέρας, που κάποτε μου παραπονέθηκε ότι η

κόρη του είναι μια αποτυχημένη επειδή κάνει ήδη τις τέταρτες

σπουδές της και δεν ξέρει ακόμη με ποια δουλειά θέλει να βγάζει

χρήματα, έχει άδικο. Οι εποχές που ο καθένας ασκούσε ένα επάγ­

γελμα είτε του άρεσε είτε όχι μέχρι να βγει στη σύνταξη, τείνουν αργά αλλά σταθερά προς το τέλος.

Μαθήματα

Κάθε μέρα μπορούμε να παίρνουμε τα μαθήματά μας. Όλα όσα

συναντούμε στο δρόμο μας έχουν ένα νόημα. Από συνομιλίες που

ακούμε τυχαία, από βιβλία που κάποιος μας προτείνει, από ομι­

λίες, άρθρα ή ταινίες, από aπρόσμενες πράξεις ή φαινομενικά τυ­

χαίες παρατηρήσεις μπορούμε να διδαχτούμε πάρα πολλά

πράγματα.

Είδα πρόσφατα μια παλιά ταινία με τον Χάιντς Ρίμαν. Παίζει

έναν αμαξά, η επιχείρηση του οποίου πήγαινε αρχικά καλά αλλά

στη συνέχεια καταστρέφεται εξαιτίας της εμφάνισης του αυτοκι­

νήτου. Κάποιες μέρες ο γερο-Γκούσταφ δεν βγάζει φράγκο.

Επειδή όμως συντηρεί μια μεγάλη οικογένεια και δεν θέλει να

τους λείψει τίποτα, δανείζεται ένα μεγάλο ποσό, με τόκο μάλιστα,

για να μην καταλάβουν τίποτα η γυναίκα και τα παιδιά του για

την αποτυχία του. Όταν αποκαλύπτεται η ιστορία, η οικογένεια

-224-

μένει άναυδη και θεωρεί ότι ο πεισματάρης γέρος, που εναντιώ­

νεται σε καθετί καινούριο, έχει το ακαταλόγιστο. Το τελευταίο

άλογο πρόκειται να μεταφερθεί στο σφαγέα και η άμαξα θα δοθεί για απόσυρση. Τότε αποφασίζει ο ηλικιωμένος να πάει στο Πα­

ρίσι με το άλογο και την άμαξα. Ένας ρεπόρτερ, που μυρίστηκε ότι αυτή θα είναι η ιστορία της ζωής του, συνοδεύει τον "Σιδη­

ρού Γκούσταφ" στο ταξίδι του. Και σύντομα το αγύριστο κεφάλι

γίνεται διασημότητα. Ολόκληρη η χώρα συμμετέχει στο εγχεί­ρημά του και ο ηλικιωμένος τα καταφέρνει πράγματι να φτάσει στο Παρίσι.

Η ιστορία είναι συγκινητική και περίεργη και διασκέδασα απί­

στευτα. Επίσης, διαπίστωσα παραλληλισμούς με τη δική μου ζωή.

Και σε μένα ο Τύπος έπαιξε σημαντικό ρόλο, γιατί χωρίς αυτόν οι

πράξεις μου θα αποσιωπούνταν, αντί να δίνουν θάρρος σε άλλους ανθρώπους να ξεφεύγουν από την γκρίζα καθημερινότητα και να κάνουν σκέψεις περί νέων δομών. Η ηλικία δεν έχει για μένα ση­

μασία, αλλά σύμφωνα με τα γενικά μέτρα και σταθμά είμαι σχεδόν

σε ηλικία σύνταξης. Πολλοί συνομήλικοί μου παραιτούνται από τη ζωή επειδή νιώθουν ότι τα έχουν φάει τα ψωμιά τους, επειδή η σύνταξη δεν φτάνει, επειδή κανείς δεν τους χρειάζεται πια. Όλα αυτά δεν είναι θέμα για μένα. Δεν μπορώ βέβαια να πω σήμερα πώς θα είναι τα πράγματα σε πέντε χρόνια, απλά προς το παρόν

μού είναι ξεκάθαρο ότι δεν θέλω σύνταξη, ακόμη κι αν τη δι­καιούμαι.

Την ιδέα να αλλάξω τον κόσμο μέσω πολιτικού ξεσηκωμού την έχω αποχαιρετήσει. Ο τρόπος που ζω αρκεί για να πετύχει κάτι.

Γιατί ακόμη κι αν πολλοί δεν μπορούν να καταλάβουν τη ζωή μου

χωρίς χρήματα, η βεβαιότητα ότι κάποιος τολμά ένα τέτοιο πεί­

ραμα τους δίνει δύναμη κι ελπίδα. Τουλάχιστον αυτό μου το

έχουν επιβεβαιώσει πάρα πολλοί.

-225-

!ll

I I

Χρηματικές ανησυχίες Ήθελα πάντα να δημιουργήσω ένα ταμείο για ανθρώπους που

έχουν ανάγκη, για καταστάσεις που τελοσπάντων δεν λύνονται με

ένα ψεύτικο υποκατάστατο νομίσματος. Μια καλή ιδέα, αλλά δύ­

σκολο να την υλοποιήσει κάποιος που έχει αποφασίσε~ και ανα­

κοινώσει ότι θέλει να ζει χωρίς χρήματα. Πριν τρ1q χρόνια εγκαινιάσαμε σε μια καφετέρια με το "δούναι και λαβείν'~ ένα τα­

μείο, στο οποίο ο καθένας είχε πρόσβαση. Εκεί έβαζαν χρήματα όσοι συμμετέχοντες μπορούσαν να διαθέσουν κάποιο ποσό και

εκείνοι που είχαν λιγοστά πράγματα στην κατοχή τους επιτρε­

πόταν να εξυπηρετούνται από το ταμείο αυτό. Ήταν παράξενο αλλά και ενδιαφέρον, αυτό το πάρε δώσε σε σκληρό νόμισμα. Το

ταμείο καταργήθηκε όταν άφησα το πρακτορείο για να ταξιδέψω. Πήρα μαζί μου την ιδέα αυτή και δουλεύτηκε μέσα μου περαι­

τέρω. Σιγά σιγά συνήθισα ξανά την ευκαιριακή διαχείριση (ελά­χιστων) χρημάτων κι όταν μου προτάθηκε να γράψω αυτό το β ι βλ ίο (και να δεχτώ μια αμοιβή γι' αυτό) το εξέλαβα ως σημάδι της μοίρας. Ξαφνικά το ταμείο για όσους το έχουν ανάγκη ήταν

κάτι το χειροπιαστό.

Λόγω της δουλειάς πάνω στο βιβλίο, η καθημερινότητά μου

έγινε λίγο άνω κάτω. Πρώτη φορά στη "νέα ζωή" μου αισθάν­

θηκα την πίεση του να πρέπει να διεκπεραιώσεις κάτι σε συγκε­

κριμένο χρόνο. Οπότε δεν έμεινα πολύ πιστή στην αρχή μου να

κάνω πάντα αυτό που εκείνη τη στιγμή με διασκεδάζει και πάντα εκούσια. Η "παρόμοια με δουλειά" κατάσταση φαινόταν να

συμπίπτει με την παροντική μεταβατική φάση της ύπαρξής μου. Γιατί από καιρό μου ήταν σαφές ότι σε σχέση με τα χρήματα και

την ιδιοκτησία δεν μπορούσε να τεθεί ένα απόλυτο "ή το ένα ή το

άλλο", αλλά μόνο ένα με πολλή φαντασία "και το ένα αλλά και το

άλλο".

Τέσσερα χρόνια είχα ζήσει με συνέπεια χωρίς δραχμή, όλα τα

-226-

έκανα μέσω ανταλλαγής. Σήμερα παραχωρώ στον εαυτό μου πολύ μικρά ποσά από το νεοδημιουργηθέν ταμείο. Φυσικά προ­σέχω να μη χάσω πάλι την ποιότητα ζωής που απέκτησα μέσω της παραίτησής μου από τα μετρητά. Μεγαλύτερα έξοδα, όπως ενοί­κιο ή ασφαλιστικό ταμείο, δεν θα υπάρξουν ούτε στο μέλλον, γιατί θα συνεχίσω να απολαμβάνω την αγαπημένη μου νομαδική ζωή.

Αλλά πλέον κάποια μικροπράγματα τα επιτρέπω που και που στον εαυτό μου. Αντί να περιμένω αιώνια τα μπισκότα που μου αρέσουν τόσο, πάω στα γρήγορα σ' ένα μαγαζί και τα αγοράζω. Παρομοίως και με το τυρί, για το οποίο τελευταία έχω μια ακα­τανίκητη όρεξη. Αυτή η ελάχιστη "πολυτέλεια", που την είχα ξε­συνηθίσει εδώ και τόσο πολύ καιρό, μου δίνει την ευχάριστη αίσθηση ότι απολαμβάνω τον εναλλακτικό τρόπο ζωής μου χωρίς φανατισμό. Επιπλέον, αυτό το "άνοιγμα" του πειράματος μού δίνει μια εντελώς νέα ελευθερία: Άλλο είναι να απαγορεύει κα­νείς στον εαυτό του σύμφωνα με τις αρχές του να πάει σ' ένα μα­γαζί και να αγοράσει κάτι και άλλο να το επιτρέπει οποιαδήποτε στιγμή στον εαυτό του σύμφωνα με τις αρχές του και μετά να μη θέλει να το κάνει. Παλιότερα δεν δεχόμουν καμία εξαίρεση, τη­ρούσα με συνέπεια τους κανόνες μου. Όχι ότι τότε μου έλειπε κάτι, όλα έρχονταν όταν ήταν ο καιρός τους, αλλά οι τωρινές πε­ριστασιακές "παρασπονδίες" εξυπηρετούν τελικά την ευφορία μου.

Τα περασμένα τέσσερα χρόνια με κατέκριναν συχνά για την παλιότερη ακραία συμπεριφορά μου. Δικαιολογούσα πάντα τον εαυτό μου λέγοντας ότι με αυτό που κάνω έπρεπε να τραβήξω την προσοχή. Στο κάτω κάτω δεν ήθελα να πειραματιστώ μόνη και στα κρυφά, αλλά να καταφέρω κάτι μέσα απ' αυτό, να παρακι­νήσω τους ανθρώπους να σκεφτούν διαφορετικά. Μέσω της συ­νεπούς παραίτησής μου από κάθε είδους ιδιοκτησία κατάφερα να δημιουργήσω έναν αντίθετο πόλο στη γενική υστερία με τα χρή-

-227-

ματα και να φτάσω η ίδια στη θέση να μη μου είναι απαραίτητα πια τα χρήματα και τα υπάρχοντα. Αυτό το συνειδητοποίησα πάλι πρόσφατα όταν τυχαία πέτυχα στο ζάπινγκ ένα τηλεοπτικό σόου

που μπροστά σε ένα μεγάλο κοινό διαπραγματευόταν απίστευτα

πολλά χρήματα. Για μένα όλο αυτό ηχούσε σαν κακή λ~ιτουργία στην εκκλησία1 αργό1 σοβαρό1 δραματικό. Μετά από δέκα λεπτά το μπούχτισα.

Πριν κάποιο καιρό με ταλαιπώρησε ένα επίμονο κρυολόγημα. Συνάχι1 βήχας1 πόνος στα αυτιά1 όλα τα γνωστά συμπτώματα. Οι ασθένειες δεν παρουσιάζονται τυχαία1 είναι σημάδια ότι κάτι στη ζωή μας δεν πάει καλά1 ότι πρέπει να αναλύσουμε δυσαρμονίες1 να εξαλείψουμε αβεβαιότητες1 να αναλογιστούμε τι μας ενοχλεί. Στη συγκεκριμένη περίπτωση είχε να κάνει σαφώς με τον1 όχι πολύ ξεκάθαρο ακόμα μέσα μου1 νέο μου δρόμο προς τη "χρυqή τομή'Ί μακριά από ακραίες θέσεις1 προς μια ήρεμη ισορροπία.\ Προφα­νώς έπρεπε να γίνουν ακόμη κάποια πράγματα προς αυτή την κα­

τεύθυνση1 οπότε εκμεταλλεύτηκα1 συναχωμένη αλλά περιχαρής1 τη γρίπη μου ως ευκαιρία για διαπιστώσεις.

Όνειpα

Πολλοί άνθρωποι νομίζουν ότι δεν βλέπουν ποτέ όνειρα1 επειδή το πρωί δεν τα θυμούνται. Οι νύχτες τους φαίνονται το

ίδιο γκρίζες όπως η καθημερινότητά τους. Τι απώλεια ωραίων ει­

κόνων και συναρπαστικών περιπετειών!

Είναι επιστημονικά αποδεδειγμένο ότι όλοι οι άνθρωποι βλέ­πουν όνειρα. 'Οποιος νομίζει ότι δεν ονειρεύεται1 έχει απλώς ξε­χάσει (ή απωθήσει) αυτά που βίωσε στον ύπνο του. Κατά την

εργασία μου ως ψυχοθεραπεύτρια έδινα πάντα μεγάλη σημασία στα όνειρα των ασθενών μου1 γιατί όταν κάποιος άρχιζε να ασχο­λείται με τις νυχτερινές εικόνες1 είχε ήδη φτάσει στο σημείο να

-228-

κάνει σκέψεις για τον ίδιο τον εαυτό του. Στις συνεδρίες το θέμα

για μένα δεν ήταν η ανάλυση ή η ερμηνεία όσων συνέβαιναν στα

όνειρα1 αλλά η αίσθηση που έμενε σ' αυτούς που έβλεπαν τα όνειρα. Μια αίσθηση πίσω από την οποία κρυβόταν συχνά ένα

μήνυμα.

Όταν πέθανε η μητέρα μου1 πριν σχεδόν είκοσι χρόνια1 την έβλεπα κάθε νύχτα στον ύπνο μου. Συνήθως έβλεπα δυσάρεστα

πράγματα και ξυπνούσα πάντα με αισθήματα ενοχής για το ότι δεν φρόντισα αρκετά τη μητέρα μου και είχα επομένως αποτύχει

ως κόρη. Αυτά τα όνειρα με στοίχειωναν για εβδομάδες1 ώσπου μια νύχτα εμφανίστηκε η ίδια η μητέρα μου και μου έκανε πολύ

έντονα σαφές ότι με έχει συγχωρέσει. "Άκουσέ με τώρα προσε­

κτικά'Ί είπε1 "αυτές οι αυτοκατηγορίες δεν έχουν κανένα νόημα1 μόνο κακή διάθεση φέρνουν. Μπορείς λοιπόν αναμφίβολα να

σταματήσεις. Ασφαλώς υπήρξαν μεταξύ μας δυσάρεστες κατα­

στάσεις1 αλλά είχαν το νόημά τους. Και οι δύο κάναμε λάθη1 τα οποία πρέπει τώρα να συγχωρήσουμε η μια στην άλλη. Σταμάτα

σε παρακαλώ να νιώθεις ενοχές. Υπήρξες επίσης μια καλή κόρη

που μου έδωσε πολλή χαρά κι είμαι ευγνώμων που γεννήθηκες".

Όταν ξύπνησα το επόμενο πρωί1 ένιωθα χαρούμενη και ανακου­φισμένη. Και δεν ξαναείδα ποτέ κάποιο απ' αυτά τα ενοχικά

όνειρα.

Στη θεραπεία Gestalt ο ασθενής πρέπει να ταυτιστεί με κάθε άτομο που εμφανίζεται στο όνειρό του και μετά να αποκωδικο­

ποιήσει το μήνυμα πίσω από τα διαφορετικά συναισθήματα. Όταν

πέθανε η μητέρα μου1 δεν ήξερα ακόμη τίποτα γι' αυτά. Πήρα την εμφάνισή της σαν γεγονός. Παρουσιάστηκε και συγχώρεσε. Αυτό

μου αρκούσε και με ξαλάφρωσε. Τα ίδια1 επαναλαμβανόμενα όνειρα είναι και τα πιο σημαντικά1

γιατί μαρτυρούν προβλήματα που δεν έχουμε δουλέψει. Έβλεπα

για χρόνια ένα όνειρο1 στο οποίο ανέβαινα μαζί με μερικούς άλ-

- 229-

λους σε μια σκαλωσιά. Οι υπόλοιποι κατέβαιναν πάλι από την

άλλη μεριά, εγώ όμως δεν τολμούσα κι έμενα καθισμένη γκρινιά­

ζοντας και τρέμοντας πάνω. Κανείς δεν μπορούσε να με βοηθή­σει να κατέβω. Πάντα ξυπνούσα απ' αυτό το όνειρο λουσμένη

στον ιδρώτα.

Και μια μέρα το όνειρο, που είχε να κάνει σαφώς 'μ,ε έλλειψη

εμπιστοσύνης, εξαφανίστηκε μια για πάντα απ' τη ζωή μου. Μέσω

της συνεχούς δουλειάς πάνω στο αίσθημα της aυτοεκτίμησής μου,

έφτασα στη διαπίστωση ότι τα πράγματα που ξεκινώ μπορούν και

να ολοκληρωθούν με επιτυχία. Πλέον οι νύχτες μου είναι πέρα

για πέρα ελεύθερες από εφιάλτες ή δυσάρεστα επαναλαμβανό­

μενα όνειρα. Αντ' αυτού, πριν aποκοιμηθώ, εύχομαι για συγκε­

κριμένες οδηγίες για τις επόμενες δράσεις μου και συχνά τις

λαμβάνω κιόλας.

Όποιος δεν μπορεί ποτέ να θυμηθεί τα όνειρά του, αλλά θα το

ήθελε, θα πρέπει να αρχίσει πρώτα το βράδυ να αναλογίζεται όσα

συνέβησαν μέσα στη μέρα, να τα επεξεργάζεται άλλη μια φορά, να

παίρνει στα σοβαρά τα συναισθήματά του για όλα αυτά και γε­

νικά να δείξει προθυμία για την εξέταση των πραγ~άτων σε βάθος. Επίσης, μπορεί να βοηθήσει η καταγραφή κάποιας ση­

μείωσης μέσα στη νύχτα, όταν τα όνειρα είναι ακόμη πολύ πρό­σφατα. Τότε μπορεί κανείς τις περισσότερες φορές να θυμηθεί το

επόμενο πρωί ολόκληρο το όνειρο. Όποιος θέλει να προχωρήσει

περισσότερο την ενδοσκόπησή του, θα πρέπει να κρατά ημερο­

λόγιο, όπου θα καταγράφει τα όνειρά του .

Δηλώσεις

Πώς μεταδίδει κανείς ιδέες στον κόσμο; Ένα δύσκολο εγχεί­

ρημα σε μια εποχή αναζήτησης και ταυτόχρονα υπερπληθώρας πρωτοφανών ειδήσεων. Να γράψεις βιβλία; Ποιος να τα διαβά-

-230-

σε ι όλα αυτά. Ν α κάνεις ταινίες; Τότε να είναι παρακαλώ κάτι το

θεαματικό! Η καλή θέληση από μόνη της δεν φτάνει πάντα, όπως

αναγκάστηκα κατ' επανάληψη να διαπιστώσω στις επαφές μου

με τον Τύπο. Ένας κινηματογραφιστής ήθελε πριν λίγο καιρό να

γυρίσει μια σειρά επεισοδίων σχετικά με όχι καθημερινούς (αλλά ούτε και πρωτοφανείς) ανθρώπους και εγχειρήματα. Λόγω αυτού ήρθε σε επαφή μαζί μου. 'Ή έλξη για τα χρήματα, η προσκύνηση του χρυσού μόσχου είναι ανυπόφορη", είπε τότε. "Θέλω να κάνω

ι ι ' '" κατι εναντια σ αυτο . Του έδωσα μια συνέντευξη και τον άφησα να με κινηματο­

γραφήσει κι έπειτα για αρκετό καιρό δεν είχα κανένα νέο. Πρό­

σφατα τηλεφώνησε, το θέμα συνέχιζε να τον απασχολεί, καθώς

επίσης και η δυσκολία να προβληθεί κάτι τέτοιο. Τα κανάλια

-ποτέ δεν υπήρχαν τόσο πολλά όσο στις μέρες μας- χρειάζονται

ποσοστό τηλεθέασης και δεν θα το πάρουν με αφιερώματα που

θα περάσουν απαρατήρητα ή με μηνύματα που θα φέρουν σε δύ­

σκολη θέση. Οι ήρεμες εκπομπές που μπορεί να εμπνεύσουν ή να

κινητοποιήσουν τους ανθρώπους παραμερίζονται από φαντα­

χτερά, πολύκροτα τοκ σόου που τραβούν την προσοχή και οι δη­

μοσιογράφοι που θέλουν να κερδίσουν πόντους στο επιτήδευμά

τους, πρέπει να τηρούν τους άγραφους κανόνες. Μέρα με τη μέρα

γίνεται όλο και πιο δύσκολο να τραβήξουν την προσοχή με κάτι χωρίς να ρέει αίμα ή να έχει σκηνές σεξ.

Πριν λίγα χρόνια ένας άντρας που δεν με εκτιμούσε πέταξε

μερικά από τα 'Άστρονομίσματά" μου στα σκουπίδια. "Εκεί ανή­

κουν", είπε. Μάζεψα τα τεύχη από τον κάδο και ανέφερα κάτι που

είχα διαβάσει μόλις στην εφημερίδα: Μια αυτοπροσωπογραφία

του Βαν Γκογκ πουλήθηκε σε δημοπρασία για το εντυπωσιακό

ποσό των 200 εκατομμυρίων μάρκων. Τόσα πολλά χρήματα για έναν πίνακα! Κι όσο ζούσε αυτή η ιδιοφυΤα της ζωγραφικής τον

συμβούλευαν να μάθει πρώτα την τέχνη και μετά να γίνει ζω-

-23 1-

γράφος! "Όλα είναι σχετικά"1 εξήγησα στον άντρα. "Αν δεν θες να ασχοληθείς καθόλου με αυτά που καταθέτω στο χαρτί1 δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα. ΑΛλά πολλοί άνθρωποι παίρνουν τις

δηλώσεις αυτές σαν παρότρυνση να κάνουν σκέψεις για τον εαυτό

κ , ,,

τους. ι αυτο μου αρκει . .,.

Και τώpα τtj

Πέτυχε λοιπόν το πείραμά μου ή όχι; Κατάφερε κάτι ευρύτερα1 πέρα από μένα την ίδια; Και κυρίως: Πώς θα συνεχιστεί άραγε;

Μετά από τέσσερα χρόνια μου φαίνεται ότι έχει έρθει η ώρα για

έναν προσωρινό απολογισμό.

Για μένα έχει κάνει πολλά. Η ποιότητα της ζωής μου είναι υψη­

λότερη από ποτέ. Και η εμπιστοσύνη μου στη σωματική μου στα­

θερότητα μεγάλωσε με τα χρόνια. τ ο υπόλοιπο του δοyτιού που

πρόσεχα τόσο κάποια στιγμή το έχασα1 αλλά κανένας 8,εν παρα­τήρησε το κενό κι από τότε που ξεφορτώθηκα το υπόλειμμα

μπορώ επιτέλους και πάλι να μασάω κι από τις δύο πλευρές. Σύ­

ντομα θα πρέπει βέβαια να απομακρυνθεί η ρίζα του1 αλλά είμαι σίγουρη ότι την κατάλληλη στιγμή θα βρεθεί μια λύση 1 Στο με­ταξύ δέχομαι τους πόνους και τις ασθένειες ως μέρος της ζωής

μου και ποτέ δεν θα ξανάλεγα με αλαζονεία: "Γιατί να aρρω­

στήσω;"

Η διατροφή μου είναι καλύτερη από ποτέ. Σχεδόν όλα όσα κα­

ταναλώνω προέρχονται από βιολογική καλλιέργεια1 το ψωμί1 τα φρούτα και τα λαχανικά μού διατίθενται σε αφθονία. Επίσης έχω

πλέον τόσα πολλά ρούχα που μπορώ να χαρίζω και σε άλλους. Κι

αν πρέπει να πάω "κομμωτήριο'Ί έχω το ελεύθερο να επιλέξω ανά­

μεσα σε αρκετές γυναίκες που όχι μόνο κουρεύουν και χτενίζουν

έξοχα1 αλλά είναι και δεινές αισθητικοί. Μέσω του καινούριου τα­μείου1 έστω κι αν το χρησιμοποιώ σπάνια1 έχω περισσότερη ελευ-

-232-

θερία αποφάσεων απ' ό1τι παλιότερα. Με την τωρινή κατάσταση σχετικά με το θέμα της κατοικίας είμαι απόλυτα ευχαριστημένη.

Όλα είναι υπέροχα και βασικά το τέλος του παραμυθιού θα

έπρεπε να είναι σ' αυτό το σημείο: Κι έζησε αυτή καλά κι εμείς

καλύτερα.

Όχι όμως! Τίποτα δεν τελείωσε. Το πείραμά μου πέτυχε γιατί

μου απέδειξε ότι μπορώ να καταφέρω πολλά1 όταν το θέλω πραγ­ματικά. Κι επειδή1 όπως και παλιότερα1 θέλω να "αλλάξω τον κόσμο'Ί έχω ακόμη πολλά να κάνω. Επομένως το πείραμα συνε­

χίζεται. Τις περισσότερες φορές περιμένω με χαρά πρακτικά

πράγματα που θα γίνουν σε επόμενη φάση1 που θέλω να πραγ­ματοποιήσω σε διαφορετικά μέρη μαζί με διάφορους ανθρώπους.

Σε αντίθεση με παλιότερα1 τώρα καταπιάνομαι με πράγματα πολύ πιο χαλαρά. Όλα μπορούν να γίνουν1 δεν πρέπει. Δεν βιάζομαι και αν για κάποια ιδέα δεν θα βρω συμπαίκτες1 απλώς θα αναθε­ωρήσω και θα ασχοληθώ με κάποιον άλλο σκοπό.

Πεpαιτέpω σχέδια

Το να ζεις σ' ένα κράτος "που λειτουργεί" έχει βέβαια τα πλε­

ονεκτήματά του. Κανείς δεν αναγκάζεται να πεινάει1 όλοι έχουν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη1 ο πολιτισμός και η μόρφωση επι­δοτούνται1 η οδική κυκλοφορία ρυθμίζεται1 και τα λοιπά και τα λοιπά. Από την άλλη 1 πρέπει φυσικά να πληρώνουμε για όλα αυτά. ffiηρώνουμε φόρο εισοδήματος1 φόρο περιουσίας1 φόρο κύκλου εργασιών1 φόρο μεταβίβασης ακινήτων1 φόρο ακίνητης περιουσίας1 φόρο επιχειρηματικού κεφαλαίου1 φόρο προσόδου επιτηδεύματος1 φόρο μισθωτών υπηρεσιών1 έκτακτες εισφορές για την ανοικοδόμηση της πρώην Αν. Γερμανίας1 εκκλησιαστικό φόρο1 φόρο κατοχής σκύλου1 φόρο κληρονομιάς1 φόρο στον καπνό1 ειδικούς φόρους κατανάλωσης1 φόρο εισοδήματος νομι-

-233-

κών προσώπων, φόρο έγγειας ιδιοκτησίας. Εκτός αυτού πληρώ­

νουμε εισφορές στα ασφαλιστικά ταμεία, σε επαγγελματικούς συ­

νεταιρισμούς, στην ασφάλιση κατά της ανεργίας, για λόγους

αναπηρίας. Πληρώνουμε για τη σύνταξη, για ασφάλιση αστικής ευθύνης, ασφάλεια οχήματος, πληρώνουμε τέλη για αέριο, νερό,

ρεύμα, θέρμανση, συλλογή απορριμμάτων, τηλέφωνο; ί~τερνετ,

ραδιοτηλεοπτικούς σταθμούς, καλωδιακή σύνδεση, πληρώνουμε

ενοίκιο και το λογιστή μας, χωρίς τον οποίο δεν λειτουργεί τί­

ποτα μέσα σ' αυτό τον κυκεώνα.

Είμαι της άποψης ότι υπάρχουν πάρα πολλά πράγματα που

απαιτούν ρύθμιση. Ότι σπαταλιέται πολύτιμη ενέργεια. Και θα

ήθελα να κάνω κάτι απέναντι σ' αυτό το φαινόμενο.

Για να δείξω τι εννοώ, άρχισα πάλι ένα πείραμα. Θα ήθελα να

καταβάλω φόρους για την αμοιβή που θα πάρω για το βιβλίο μου,

χωρίς όμως τα χρήματα να παίζουν κάποιο ρόλο. Αντ' d;υτού δη­

λώνω πρόθυμη, ως αντάλλαγμα γι' αυτά που μου "παρέχει" το

κράτος, να αναλάβω με προσωπική ευθύνη πράγματα που εξυ­πηρετούν το κράτος. Διαφορετικά απ' ό,τι πριν χρόνια, όταν

σκούπιζα το δρόμο, μάζευα σκουπίδια ή καθάριζα παγκάκια.

Αυτή τη φορά θα ήθελα να κάνω κάτι που να αντιστοιχ~ί περισ­σότερο στις σπουδές μου. Θα ήθελα να δώσω θάρρος σε ανθρώ­

πους που βρίσκονται σε δυσχερή κατάσταση, να τους δείξω

δυνατότητες να αλλάξουν την κατάστασή τους με τις δικές τους

δυνάμεις και να δημιουργήσω έτσι τη βάση για μια αλληλέγγυα

συναναστροφή μεταξύ των ανθρώπων. Για να μπορέσω να τα

κάνω όλα αυτά, έγραψα στο δήμαρχο του Ντόρτμουντ το ακό­

λουθο γράμμα:

Αξιότιμε κύpιε Δήμαpχε1 ονομάζομαι Χάιντεμαρί Σβέρμερ. Πριν έξι χρόνια ίδρυσα το

"πρακτορείο δούναι και λαβείν" στο Ντόρτμουντ, ένα δίκτυο

-234-

ανταλλαγών στο οποίο οι άνθρωποι μπορούν να ανταλλάσσουν

μεταξύ τους τις ικανότητες, τις υπηρεσίες και τα αντικείμενά τους, χωρίς να παρεμβάλλονται χρήματα. Για να δείξω ότι κάτι τέτοιο

είναι εφικτό ακόμη και σε μια μεγαλούπολη, ζω με αυτόν τον

τρόπο με απόλυτη συνέπεια: Εδώ και τέσσερα χρόνια δεν έχω

ούτε διαμέρισμα, ούτε ιδιοκτησία, ούτε επάγγελμα, ζω εντελώς

χωρίς χρήματα και εντούτοις αισθάνομαι πλούσια. Από το μοί­

ρασμα και την ανταλλαγή με άλλους ανθρώπους προκύπτει μια

νέα ποιότητα ζωής που δημιουργείται μέσω επαφών και πολυ­ποίκιλων δραστηριοτήτων.

Οι λόγοι που με ώθησαν να κάνω κάτι τέτοιο είναι μεταξύ

άλλων και πολιτικής φύσεως. Επειδή η έλλειψη χρημάτων παίζει

ρόλο σε πολλούς τομείς (καθηγητές δεν μπορούν να προσλη­φθούν, πρότζεκτ δεν μπορούν να γίνουν, επειδή τα χρήματα είναι

πολύ λίγα), πρέπει να βρεθούν νέοι δρόμοι. Θα ήθελα να υπο­βάλω στο δήμο μια ασυνήθιστη πρόταση: Επιθυμώ να πληρώσω

φόρους, όμως όχι με χρήματα, αλλά με τις ικανότητές μου. Να

προσφέρω ως πρώην ψυχοθεραπεύτρια παροχή συμβουλών σ' αυ­

τούς που λαμβάνουν κοινωνικό επίδομα, οι οποίοι χρειάζονται

ενθάρρυνση και είναι ανοιχτοί σε νέες προτάσεις.

Για μένα το θέμα είναι να ανακαλύψουμε εκ νέου και να κά­

νουμε βιώσιμη την προσωπική ευθύνη και την ωριμότητα, την

αξιοπρέπεια και την αξία του κάθε ανθρώπου ξεχωριστά. Πριν

δύο χρόνια ο δήμος του Ντόρτμουντ πρόσφερε δωρεάν μια συ­

ναυλία μέσα στην καρδιά της αγοράς. Ευχαριστήθηκα τόσο με

αυτή την προσφορά, που την επόμενη μέρα μαζί με την ομάδα

μου τρίψαμε τα παγκάκια στο νοτιοδυτικό νεκροταφείο του

Ντόρτμουντ, επειδή δεν υπήρχε ούτε χρόνος ούτε υπάλληλοι γι'

αυτή τη δουλειά. Αναλάβαμε αυτή τη δραστηριότητα από ευ­

γνωμοσύνη σύμφωνα με την αρχή λειτουργίας του "δούναι και

λαβείν" . Φανταστείτε πόσο υπέροχο θα ήταν αν παντού συγκε-

-235-

ντρώνονταν ευσυνείδητοι πολίτες για να ισορροπήσουν μεταξύ

τους τις ελλείψεις, να αλληλοϋποστηριχτούν κτλ.

Θα χαιρόμουν αν με καλούσατε για μια συνομιλία ή αν μου

αποστέλλατε μια απάντηση.

Με φι'λικούς χαιρ~τισttούς. '

Μερικές εβδομάδες αργότερα έλαβα την ακόλουθη απάν-

τηση:

Αξιότιttη κυpία Σβέpf-lεp, έλαβα το γράμμα σας της 27/03/2000, στο οποίο τονίζετε τη δράση "δούναι και λαβείν". Ζητώ την κατανόησή σας που από

τη θέση που βρίσκομαι δεν μπορώ να πω κάτι κατάλληλο για την

περίσταση. Γι' αυτό ζήτησα από τον αρμόδιο προ'ίστάμενο κύριο

Π. να ελέγξει τις συνθήκες της υπόθεσης και να με ενημερώσει

άμεσα. Μόλις θα έχω στα χέρια μου τα αποτελέσματα Ί{ης εξέτα­

σης θα έρθω σ' επαφή μαζί σας.

Με φι'λικούς χαιpετισttούς.

Από τότε ούτε φωνή ούτε ακρόαση. ΑΧλά σε άλλα μέτωπα τα

πράγματα προχωρούν. Πριν τρεις μήνες με κάλεσε η ιιπηρεσία

κοινωνικής πρόνοιας του Άλεν στη Βεστφαλία να κάνω μια ομι­

λία. Ο διευθυντής εκεί χάρηκε τόσο με την ιδέα μου να προ­

σφέρω ψυχολογική υποστήριξη και συμβουλευτική στην

υπηρεσία κοινωνικής πρόνοιας, που έστειλα το παραπάνω

γράμμα ξανά, αυτή τη φορά στο δήμαρχο του Άλεν. Σύντομα

πρόκειται να συναντηθούμε για μια προπαρασκευαστική συζή­

τηση.

Περισσότερο απ' όλα θα μου άρεσε, πέρα από τις εξατομι­

κευμένες συνεδρίες, να προσφέρω και ομαδικές δράσεις, κατά τις

οποίες οι άνθρωποι θα μπορούν να γνωριστούν και να οργανώ­

σουν κοινές δραστηριότητες. Και φυσικά θα ήθελα να μπει ένας

-236-

πίνακας "δούναι και λαβείν" σε κάποιον τοίχο της υπηρεσίας.

Εδώ, όπου καθημερινά μπαινοβγαίνουν τόσοι πολλοί άνθρωποι,

θα βρισκόταν ακριβώς στο σωστό σημείο.

Η πολιτική των μικρών βημάτων

Η ποιότητα της ζωής έχει μεγάλη σχέση με τα χρήματα, αυτό

ισχύει. Γι' αυτό και το ζήτημα των χρημάτων παραμένει σημα­

ντικό. Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε τις άλλες πλευρές της συ­

νολικής προσέγγισης.

Ας πάρουμε για παράδειγμα τα σκουπίδια. Και ας τα πάρουμε

κυριολεκτικά! Στο Ντόρτμουντ, και σίγουρα όχι μόνο εκεί,

υπάρχει ένα μέρος που συναντιούνται τακτικά άστεγοι, βρίσκουν

τις παρέες τους και προφανώς περνούν ευχάριστα. Αφού δια­

σκεδάσουν, εγκαταλείπουν το μέρος και "ξεχνούν" εκεί τα σκου­

πίδια τους. Βέβαια περνά δύο με τρεις φορές την εβδομάδα μια

ομάδα καθαρισμού και απομακρύνει τη βρομιά, αλλά μετά από

λίγες ώρες συμβαίνει πάλι το ίδιο. Κανονικά θα έπρεπε να είναι

αυτονόητο οι άνθρωποι που περνούν εκεί ένα μέρος της ζωής

τους να διατηρούν το χώρο "τους" καθαρό. Και να διασκεδάζουν

παρ' όλα αυτά.

Αντίθετα, βασίζονται στο ότι όλα θα ρυθμιστούν και δεν νιώ­

θουν υπεύθυνοι για τα σκουπίδια τους. Χαρακτηριστική στάση

στην αχ! τόσο τακτική χώρα μας, στην οποία ακόμη και άνθρω­

ποι που δεν έχουν πού να μείνουν, άνθρωποι που έχουν χάσει

σχεδόν τα πάντα, μπορούν να είναι σίγουροι ότι μπορεί σ' αυτή

την κοινωνία να μην αξίζουν τίποτα, αλλά πάντα θα υπάρχει κά­

ποιος που η δουλειά του είναι να καθαρίζει τη βρομιά τους. Θα

μπορούσαμε να μάθουμε τόσα πολλά από τα παραδείγματα. Εν­

δεχομένως να κορόιδευαν τον πρώτο άστεγο που θα άρχιζε το

βράδυ να μαζεύει τα σκουπίδια του. ΑΧλά σιγά σιγά θα μπορού-

- 237-

σαν να μάθουν κι άλλοι από το παράδειγμά του. Ξαφνικά θα

είχαν κι οι άστεγοι κάτι να δώσουν. Και όλοι θα αποκόμιζαν κάτι ' ' απ αυτο.

Αν γίνει όντως πράξη η παροχή από μέρους μου συμβουλών στο χώρο της κοινωνικής πρόνοιας, θα μπορούσα ίσως. να πείσω

τους συμμετέχοντες να σκεφτούν δυνατότητες προσφοpάς. Φυ­σικά αυτή η προσφορά δεν θα έχει να κάνει με καταναγκασμό,

όπως γίνεται σε μερικές πόλεις που ο δικαιούχος κοινωνικού επι­

δόματος είναι αναγκασμένος να υπηρετεί το κοινό καλό για ενά­

μισι μάρκο την ώρα. Η όλη σκέψη βασίζεται στην εθελούσια

συμμετοχή, στην πρωτοβουλία και στην προσωπική ευθύνη.

Πρόσφατα θυμήθηκα την "κόκκινη τελεία". Στεκόμουν στη στάση του λεωφορείου, παρατηρούσα τα αυτοκίνητα που περ­

νούσαν και διαπίστωσα ότι σε κάθε όχημα επέβαινε μόνο ένας

άνθρωπος. Τι σπατάλη. Συνεχώς υπάρχουν μποτιλιαρίρ-ματα, η τιμή της βενζίνης όλο ανεβαίνει, τα καυσαέρια μολύνουν το πε­ριβάλλον, η τρύπα του όζοντος μεγαλώνει και παρ' όλα αυτά όλοι συνεχίζουν να οδηγούν με κενές θέσεις στα αυτοκίνητά τους. Παλιότερα, ως φοιτήτρια, έκανα συχνά ωτοστόπ. Αργότερα, ως οδηγός, aνταπέδωσα παίρνοντας άλλους με το αυτοκίνητό μου.

Δεν έχω πλέον πολλή όρεξη για ωτοστόπ και εδώ και πολύ καιρό

δεν οδηγώ πια, αλλά η λογική τέτοιων τρόπων μεταφοράς είναι όπως και παλιότερα ευνόητη. Πριν από τριάντα χρόνια τέθηκε σε εφαρμογή στη Βόρεια Ρηνανία-Βεστφαλία το σχέδιο "κόκκινη

τελεία". Για να εξοικονομούν βενζίνη, οι οδηγοί κολλούσαν στο παρμπρίζ τους μια κόκκινη τελεία για να δείχνουν την προθυμία τους να πάρουν μαζί τους ανθρώπους που περίμεναν σε συγκε­

κριμένες στάσεις. Όλο αυτό λειτούργησε μερικά χρόνια πολύ

καλά, αλλά μετά έφθινε. Θα πρέπει να υπήρξαν περιπτώσεις κα­τάχρησης, επιθέσεις, κλοπές και τα συναφή.

Τώρα σίγουρα δεν μπορεί ο καθένας (και πόσο μάλλον η κα-

-238-

θεμία) να παίρνει μαζί στο αυτοκίνητο αγνώστους. Ωστόσο μου φαίνεται ότι αξίζει η ιδέα μιας εκ νέου ανακάλυψης του θεσμού

αυτού. Ενδεχομένως με μια διαφορετική μορφή: Η κόκκινη τε­

λεία (ή κάποιο άλλο σύμβολο) θα μπορούσε να σημαίνει καταρ­χήν ότι είναι κανείς βασικά ανοιχτός. Θα μπορούσε να φέρει

ανθρώπους σε επαφή και συζήτηση, να διευκολύνει τη συγκρό­

τηση ομάδων που θα ταξιδεύουν μαζί και εντέλει να υπάρχουν λιγότερες κενές θέσεις στα αυτοκίνητα που διασχίζουν τη χώρα.

Τ ους τελευταίους μήνες παρατηρείται μεγάλη κινητικότητα.

Σε κάθε γωνιά συναντιούνται ομάδες για να βρουν εναλλακτι­

κές ιδέες για ένα καλύτερο μέλλον. Οι νέοι, γρήγοροι τρόποι

πληροφόρησης μέσω του ίντερνετ βοηθούν πολύ. Ξέρω για τι

μιλάω, γιατί κι εγώ χρειάζομαι συνεχώς κατάλληλους συμπαί­

κτες για τα σχέδιά μου. Ακόμη και για τη δράση μοιράσματος

χρημάτων που θέλω να πραγματοποιήσω οπωσδήποτε σύντομα:

Παντού στην πόλη να μοιραστούν χαρτονομίσματα των πέντε

μάρκων στον κόσμο μαζί με ένα φυλλάδιο με θέμα τα χρήματα, το

οποίο να δίνει το έναυσμα για περαιτέρω σκέψεις επ' αυτού.

Μέσω του παγκόσμιου ιστού δεν υπάρχουν πλέον κανενός εί­

δους όρια σε φλογερές πρωτοβουλίες. Κάποιος θέλει προσεχώς

να φέρει σε διαδικτυακή επαφή χιλιάδες ανθρώπους από δίκτυα

ανταλλαγών τριών χωρών- μια πρωτοβουλία που πριν δέκα

χρόνια κανείς δεν θα τολμούσε να ονειρευτεί. Αλλά στο δρόμο

για ένα πιο όμορφο μέλλον δεν θα πρέπει να παραμένουμε στο

μοίρασμα και στην ανταλλαγή . Ο άνθρωπος είναι, έτσι όπως τον

βλέπω εγώ, κάτι ανώτερο από το σύνολο των εργασιών ( ανταλ­λαγής) του. Είναι στη φύση του να αναπτύσσεται και να ανα­

γνωρίζει. Είναι μέρος της θε"ίκής πηγής και όλοι οι δρόμοι, μέσα

απ' τους οποίους μπορεί να επιλυθεί κάθε πρόβλημα της σημε­

ρινής εποχής, είναι ανοιχτοί γι' αυτόν.

-239 -

Μερικές συμβουλές rια το Spόμο

Αν σας έχει έρθει η διάθεση να πορευτείτε βήμα βήμα στους δι­

κούς σας νέους δρόμους, έχω μερικές συμβουλές που μπορείτε να

ακολουθήσετε. Αλλά μόνο αν κι εσείς το θέλετε.

Πάρτε μαζί ένα τετράδιο, όπου θα σημειώνετε πράfκατα που είναι ση μαντικά για σας. •

Γράψτε σ' αυτό το τετράδιο σκέψεων ή ημερολόγιο (ή όπως αλλιώς θέλετε να το ονομάσετε) αυτά που σας απασχολούσαν

πάντα. Ή σας είχαν απασχολήσει παλιότερα. Μουσική, συνα­

ντήσεις, τεχνολογία, λογοτεχνία, ζωγραφική. Οτιδήποτε. Το ζή­

τημα είναι να ανακαλύψετε ποιο έργο έχετε σκοπό να επιτελέσετε

σ' αυτή τη ζωή. Ή θα σκοπεύσετε να επιτελέσετε.

Γράψτε το βράδυ στο βιβλίο πώς ήταν η μέρα σας. Συγκρα­

τήστε κυρίως θετικά συναισθήματα.

Καταγράψτε πώς φαντάζεστε μια ιδανική ζωή. Πώς θέλετε να ζείτε; Με ποιον; Τι θα θέλατε περισσότερο απ' όλα να κάνετε;

Μη θέσετε κανενός είδους περιορισμούς: Σ' αυτό το βιβλίο όλα

είναι δυνατά.

Καταγράψτε πώς αντιλαμβάνεστε τους άλλους ανθρώπους.

Τι σας ενοχλεί; Τι σας αρέσει ιδιαίτερα σε κάποιον;

Κάντε μια "μέρα ερήμου" κατά την οποία θα αφεθείτε να σας

οδηγήσει και να σας παρασύρει η κάθε στιγμή.

Γ ράψτε για ποια πράγματα μπορείτε να είστε ευγνώμονες στη

ζωή σας.

Ανακαλύψτε τι σας διασκεδάζει πάρα πολύ. Προσφέρετε στον

εαυτό σας αυτή τη διασκέδαση.

Φτιάξτε ένα κιβώτιο με πράγματα που δεν χρειάζεστε πια.

Προτείνετε σε κάθε επισκέπτη σας να πάρει ό,τι θέλει απ' το κι­

βώτιο.

Τοποθετήστε κάπου έναν πίνακα "δούναι και λαβείν" . Στο

-240 -

χώρο εργασίας σας, στο διαμέρισμά σας, σ' ένα καφέ. Οπουδή­ποτε.

Σκεφτείτε τα όνειρά σας.

Μην ξεχνάτε ποτέ το γέλιο.

-241 -

_______ 8ο Κεφάλαιο '

Με το βλέμμα πέpα απ' το μικρόκοσμό μας

Τα νέα χρήματα των φτωχών

Από τον Ροι:ιέο Ρέι (Μπουένος Αιpες)

Στην Αργεντινή οι κοινότητες όπου οι άνθρωποι μοιpάζονται και ανταλλάσσουν βρίσκονται σε άνθηση- η αξία των προ"ίόν­των μετράται σε" creditos", τα οποία "χορταριάζουν ότα~ δεν κυ­λούν". Χέρια ξεφορτώνουν με σβελτάδα: Πακέτα και κιβώτια γεμάτα προ"ίόντα, τσάντες ώμου και τραπεζομάντιλα. Εκατοντά­δες στριμώχνονται να περάσουν από την πόρτα του κλειστού γυ­μναστηρίου του Μπούρσακο, ένα προάστιο του Μπουένος Άιρες που χαρακτηρίζεται από οικονομική ύφεση και τη "νέα φτώχεια". Μέσα στην αίθουσα επικρατεί χάβρα από τις φωνές. Η προσφορά των προ.ίόντων απλώνεται πάνω σε aυτοσχέδιους πάγκους, πε­

ρισσότερο από ένα τετραγωνικό μέτρο χώρο έχει μόνο ο μανά­βης. 'Ολα όσα χρειάζεται μια πάμφτωχη οικογένεια για να επιβιώσει προσφέρονται προς πώληση σ' αυτό το "Club del Trueque" (σύλλογος εμπορίου μέσω ανταλλαγής): μαγειρευτά φαγητά κάθε είδους, ρούχα ραμμένα από τους ίδιους, παιχνίδια και κιτρινισμένα βιβλία, είδη ατομικής υγιεινής, φτηνά κοσμή­ματα. Μέσα σ' όλο αυτό το στριμωξίδι γίνονται και κουρέματα. Κανείς χρειάζεται απλώς να καθίσει στην καρέκλα και αμέσως

- 242 -

I I .ι

πιάνει δουλειά το ψαλίδι. "Εδώ δεν κυκλοφορούν καθόλου πέσος,

δεχόμαστε μόνο κρέντιτος", εξηγεί η Λύδια Τσάρο Μπούστος, η

οποία συντονίζει με χαλαρότητα τα πράγματα στην αίθουσα. Σε

κάθε αντικείμενο είναι κολλημένη μια χειρόγραφη ετικέτα με την

τιμή σε κρέντιτο, το τοπικό εναλλακτικό νόμισμα. Τα πράσινα

χαρτονομίσματα ανταλλάσσονται τόσο άμεσα όσο σε άλλα μέρη

τα πέσος, παρόλο που το χαρτονόμισμα με τη μικρότερη αξία είναι το μισό κρέντιτο και δεν υπάρχουν καθόλου κέρματα με

πολύ μικρή αξία. Ο σύλλογος μετρά περίπου 500 μέλη. Ωστόσο κάθε Τετάρτη απόγευμα που επιτρέπεται με άδεια της τοπικής

"ομάδας προώθησης και υποστήριξης Αλμπέρτι" να χρησιμοποι­

ήσουν για λίγες ώρες το γυμναστήριο -που έμεινε στα μπετά­

προστίθενται κι άλλοι. Σε μια σύντομη συζήτηση διαβιβάζεται

στα νέα μέλη ότι η βασική ιδέα του εμπορίου μέσω ανταλλαγής

είναι η αλληλεγγύη.

"Εδώ δεν θέλει κανείς να κορο.ίδέψει τον άλλο. Αν κάτι είναι

πολύ ακριβό, απλά δεν το παίρνουν. Το άτομο που το προσφέρει

καταλαβαίνει τότε ότι πρέπει να κατεβάσει την τιμή". Κάθε μέλος

πληρώνει ένα κρέντιτο είσοδο. Η Τσάρο, η συντονίστρια του συλ­

λόγου, τα aποταμιεύει και βάζει μια ανακοίνωση στον τοίχο για

το πώς θα χρησιμοποιηθούν τα χρήματα αυτά. Τα παιδιά που

ετοιμάζουν και στήνουν τα τραπέζια κι ύστερα τα ξαναμαζεύουν,

παίρνουν 60 κρέντιτος, μερικά πράσινα χαρτονομίσματα δίνο­νται και στην ομάδα καθαρισμού, καθώς και σ' έναν φύλακα με

όχημα που βρίσκεται απ' έξω. "Και είκοσι κρέντιτος για τη δου­

λειά μου", λέει χαμογελαστά η σαρανταπεντάρα. Αν τα πράγματα

μετρηθούν με την κανονική αξία, ένα κρέντιτο αντιστοιχεί περί­

που σε ένα πέσο (δύο μάρκα). Μετά από τρεις ώρες εντατικού ανταλλακτικού εμπορίου έχουν τελειώσει σχεδόν όλα τα προ­

"ίόντα. Ελάχιστοι ξέμειναν με τις προσφορές τους, κανείς δεν ξό­

δεψε ούτε ένα πέσο και πολλοί προμηθεύονται ωστόσο τα

-243 -

απαραίτητα για το σπίτι τους. Μερικοί εξοικονομούν μάλιστα με­ρικά πράσινα χαρτονομίσματα για μελλοντικές ανάγκες.'Οποιος μείνει πιστός στο σύλλογο για τρεις μήνες, λαμβάνει πριμοδό­τηση 50 κρέντιτος στο χέρι. Για τη λειτουργία μιας "κεντρικής τράπεζας" που θέτει σε κυκλοφορία αυτά τα εναλλακτικά χρή­ματα είναι υπεύθυνοι οι ιδρυτές του "παγκόσμιου δικτύ.ου συλ­λόγων ανταλλακτικού εμπορίου" . Γιατί το σουπερμάρκετ άνευ χρημάτων στο Μπούρσακο για τους φτωχούς δεν είναι το μονα­δικό μέρος στην Αργεντινή όπου λειτουργεί αυτή η παράλληλη οικονομία. Κάθε άλλο.

Το πρώτο "κλαμπ" εμπόρων με ανταλλαγή ιδρύθηκε το 1995 στο Μπερνάλ, ένα άλλο προάστιο του Μπουένος Άιρες. Οι ιδρυ­τές, ένας χημικός, ένας ψυχολόγος κι ένας διαχειριστής μουσείου, μπόρεσαν να στεγάσουν το εγχείρημά τους σ' ένα εγκαταλειμ­μένο εργοστάσιο υφαντουργίας, το "Λα Μπερναλέσα", ένα από τα αναρίθμητα βιομηχανικά ερείπια της Αργεντινή ς. Από τότε το παζάρι εκεί γίνεται τρεις φορές την εβδομάδα φτάνοντας μέχρι και τους 2.500 συμμετέχοντες. Οι τρεις πρωτοπόροι εμπνεύστη­καν από ένα Γερμανό ονόματι Σίλβιο Γκέζελ, ο οποίος πειραμα­τίστηκε με εναλλακτικά μοντέλα οικονομίας πριν Ιτον Ν. Παγκόσμιο πόλεμο. Έζησε μαζί με τον αδερφό του για μερικά χρόνια στην Αργεντινή. Οι δυο τους άφησαν στη χώρα των γκάουτσος10 το στίγμα τους τόσο έντονα που μια πόλη πήρε το όνομά της από αυτούς: Βίλα Γκέζελ. Το 1995 η οικονομία της χώρας επλήγη από το σοκ της "κρίσης της τεκίλας" που ξέσπασε στο Μεξικό. Σύμφωνα με επίσημες έρευνες η ανεργία έφτασε τότε το 18% κι ένα 15% των Αργεντίνων θεωρούνταν υποαπασχο­λούμενοι. Το έθνος δεν έχει συνέλθει μέχρι σήμερα από αυτή την

1 Ο. Gauchos. Αέξη που χαρακτηρίζει τους rελαδάρηδες της Αρrεντινής. Σ. τ. Μ.

-244-

τρομερή ύφεση, παρόλο που η οικονομία μπόρεσε πάλι λίγο πολύ

να κινηθεί, διότι από τα μέσα του 1998 η παραγωγική διαδικασία παραμένει στάσιμη και ακόμη και η κυβέρνηση με πρόεδρο τον

Φερνάντο ντε λα Ρούα δείχνει να μην μπορεί να βρει διέξοδο. Εξαιτίας της συνεχούς παράλυσης, εκατομμύριαΑργεντίνων βρί­σκονται σε κατάσταση εξαθλίωσης. Όσο περισσότερο διαρκέσει

αυτή η κατάσταση, τόσο περισσότερο αυξάνεται στον πληθυσμό

η "desesperanza", ένα άσχημο συναίσθημα απώλειας της ελπίδας και τους θάρρους. Ο εδώ και δέκα χρόνια ασκούμενος νεοφιλε­

λευθερισμός στην οικονομική πολιτική έχει καταστρέψει την πα­

λιότερα ευρεία και αρκετά ομοιογενή μεσαία τάξη. Μόνο μια

μειοψηφία μικροαστών ήταν αρκετά ευκίνητη, ώστε να προσαρ­

μοστεί στις νέες συνθήκες. Από τους άλλους, οι περισσότεροι

πήγαν κατά διαόλου. Εκεί που μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του

'70 οι ευκατάστατοι είχαν εισόδημα δέκα φορές μεγαλύτερο από τους πιο κακοπληρωμένους εργάτες και υπαλλήλους, τώρα πια η

διαφορά συχνά φτάνει την αναλογία 50 προς 1. Σύμφωνα με στοι­χεία της Διεθνούς Τράπεζας Ανασυγκρότησης και Ανάπτυξης,

αυτή τη στιγμή στην Αργεντινή, από τα 36 εκατομμύρια κατοί­κων, τα 13 ζουν κάτω από το όριο της φτώχειας. Κυρίως για τα τουλάχιστον τέσσερα εκατομμύρια ανθρώπων του κατώτερου

κοινωνικού στρώματος, το ανταλλακτικό εμπόριο είναι ένα ελά­

χιστο φως στο θεοσκότεινο τούνελ Γι' αυτό τα "κλαμπ" αυτά

μέσα σε λίγα χρόνια έχουν πολλαπλασιαστεί. Σ ή με ρ α υπάρχουν

450 σύλλογοι ανταλλαγών με πάνω από 370.000 μέλη, όχι μόνο στην ευρύτερη περιοχή του Μπουένος Άιρες αλλά και στα παρά­

λια του Ατλαντικού και στο εσωτερικό της χώρας. Επιπλέον, στα

πλαίσια του "παγκόσμιου δικτύου συλλόγων ανταλλακτικού

εμπορίου ", βρίσκονται σε επαφή με παρόμοιες οργανώσεις σε

άλλες χώρες της Λατινικής Αμερικής καθώς και της Ισπανίας και

του Καναδά. Ταυτόχρονα με την επέκταση του δικτύου συντε-

-245 -

λείται και μια συμπύκνωση της οργάνωσης. Σήμερα ανταλλάσ­

σονται αμέτρητες υπηρεσίες. Σ' έναν κατάλογο υπάρχουν κατα­

γεγραμμένοι εκπρόσωποι από κάθε είδους επάπελμα, από

μαραγκούς και υδραυλικούς μέχρι αρχιτέκτονες και δικηγόρους

που προσφέρουν τις υπηρεσίες τους έναντι πληρωμής srε κρέντι­

τος. Επίσης επιτρέπονται και συνηθίζονται ορισμένες μεικτές

μορφές κανονικών και εναλλακτικών χρημάτων: Όταν για πα­

ράδειγμα τα υλικά πληρώνονται σε πέσος, η εργασία όμως σε

κρέντιτος. Με τα πράσινα εναλλακτικά χρήματα μπορεί κανείς

και να ταξιδέψει από τότε που γίνονται δεκτά σε μερικά ξενοδο­

χεία. Πέραν αυτών, στο "Λα Μπερναλέσα" προσφέρονται μαθή­

ματα για επαπελματική κατάρτιση. Φυσικά μπορεί κανείς να

πληρώσει τα δίδακτρα σε κρέντιτος. ''Εφαρμόζουμε μια εναλλα­

κτική και συμπληρωματική οικονομία για να λύσουμε τα φρικτά

προβλήματα της έλλειψης θέσεων εργασίας", λέει ο ψυχολόγος

Κάρλος δε Ντάνσο, ένας από τους ιδρυτές του δικτύου. Ο συνα­

γωνιστής του Χοράσιο Κόβας, χημικός στο επάπελμα και πα­

θιασμένος προστάτης του περιβάλλοντος, ονειρεύεται να ιδρύσει

μια ''οικολογική πόλη" στη γειτονική επαρχία'Εντρε Ρίος. Θέλει

κατά την παρασκευή τροφίμων να μην υπάρχει καμία προσθήκη

μη οργανικών υλών. Οι ιδρυτές της οργάνωσης ανταλλακτικού

εμπορίου κάνουν τώρα σκέψεις πάνω στο πώς θα μπορούσε κα­

νείς να επιταχύνει το ρυθμό κυκλοφορίας των κρέντιτος. Θέλουν

να εμποδίσουν το να κάνουν πολλή οικονομία οι άνθρωποι. Όσο

πιο γρήγορα κυκλοφορούν τα χαρτονομίσματα, τόσο καλύτερα

είναι για τους ανθρώπους, όπως πιστεύουν. Θέλουν να παρακι­

νηθούν τα μέλη να λειτουργούν αλληλέγγυα αντί να μαζεύουν ο

καθένας τα χρήματά του. Γι' αυτό τον Ιανουάριο του 2001 θα τεθεί σε εφαρμογή ένα σύστημα, κατά το οποίο τα χρήματα θα

"παλιώνουν". Ο Κόβας εξηγεί: 'Ή πτώση της αξίας κατά 1% ανά μήνα θα μπορούσε να είναι η κατάλληλη λύση γι' αυτόν το σκοπό".

- 246 -

'