Θεωρίες Μάθησης και η Αξιοποίησή τους στην Εκπαιδευτική Πράξη

Αλεξάνδρα Χ. Κουλουμπαρίτση, MEd, PhD

ΚΑΝΕΠ - ΓΣΕΕ, 2014-15

ΥΠΟΜΝΗΜΑ

• : Ακολουθεί διαφάνεια με εργασία / ασκήσεις.

• Διαφάνεια που περιέχει θεωρία.

• Διαφάνεια που περιέχει εργασία / ασκήσεις.

Θεωρία – Ορισμός Εργασίας

• Ως θεωρία μπορούμε να ορίσουμε ένα σύνολο από συσχετιζόμενες αρχές, οι οποίες απορρέουν από συστηματικές ερευνητικές παρατηρήσεις.

• Στις Θεωρίες Μάθησης (ΘΜ) οι έρευνες μελετούν τις συνθήκες, τον τρόπο και τους παράγοντες που συμβάλλουν στη μάθηση.

• Στο παρόν υλικό αναφέρονται οι κυριότερες ΘΜ που επηρέασαν καταλυτικά κατά τη διάρκεια του 20ου αι. νευραλγικούς κλάδους της εφαρμοσμένης Παιδαγωγικής, όπως είναι η Διδακτική και τα Αναλυτικά Προγράμματα.

• Ψυχολογίζουσα Πειραματική Παιδαγωγική. Στις αρχές του 20ου αι. η Παιδαγωγική προσβλέπει στο κύρος των Φυσικών Επιστημών και γι αυτό προσκολλάται στην Ψυχολογία και μάλιστα στην Κλινική Ψ., που στηρίζει τα ευρήματά της στη μεθοδολογία έρευνας με παρατήρηση, πείραμα, καταγραφή, αποτέλεσμα, στο σχήμα «αίτιο- αποτέλεσμα». Άρα έχει θετικιστική κατεύθυνση.

• Επηρεάζεται από δύο ρεύματα: α) τις συμπεριφοριστικές θεωρίες μάθησης και β) το κίνημα της Νέας Αγωγής σε ΗΠΑ και Ευρώπη.

Παιδαγωγική στις αρχές του 20ου αι.

Α. ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

Α. ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

Η Θεωρία της Συνάφειας

• Στο επίκεντρο των συμπεριφοριστικών θεωριών είναι η «θεωρία της συνάφειας ή της συσχέτισης» (contiguity / association): Μάθηση έχουμε όταν συσχετίζεται άμεσα ένα ερέθισμα (στόχος) με μια αντίδραση (συγκεκριμένη δράση), άσχετα από το αν η αντίδραση αυτή επιβραβεύεται ή όχι.

• Παράδειγμα: Έστω ότι πρέπει να απομνημονεύσεις τον ορισμό: «Μάθηση είναι η αλλαγή της παρατηρήσιμης συμπεριφοράς, η οποία (αλλαγή) έχει διάρκεια και σταθερότητα». Ο ορισμός (που πρέπει να μάθεις) είναι το ερέθισμα και η συνεχής προσπάθειά σου να τον λες συνέχεια από μέσα σου μέχρι να τον μάθεις απ΄ έξω λέγεται αντίδραση.

Παραδείγματα Συνάφειας

• Η αυτοματοποίηση της προπαίδειας οφείλεται στη συσχέτιση. Κάθε φορά που το άτομο ακούει 7Χ8 του έρχεται στον νου ή βλέπει νοερά τον αριθμό 56. Η συνεχής επανάληψη συνέδεσε σταδιακά το ερέθισμα (7Χ8) με την αντίδραση 56.

• Παρόμοιο παράδειγμα στο γλωσσικό μάθημα είναι η ατέλειωτη κλίση ονομάτων και ρημάτων και η επισήμανση της μορφολογίας με κόκκινο χρώμα στις καταλήξεις (π.χ. γράφω, γράφεις, γράφετε, γράφεται)

• Η συνεχής επανάληψη και συσχέτιση διευκολύνει την απομνημόνευση.

Εκπαιδευτική Πράξη -Εργασίες

1. Στην Αρχαία Ιστορία της Α΄ Γυμνασίου, ο εκπαιδευτικός ρωτάει την τάξη «Πότε έγινε το δεύτερο κύμα Αποικισμού;» Κανείς δεν απαντάει. Εξηγήστε την αδυναμία των μαθητών ν΄ απαντήσουν στο ερώτημα αξιοποιώντας τη θεωρία της συνάφειας ως βάση για την εξήγησή σας.

2. Στη Χημεία, ο περιοδικός πίνακας των χημικών στοιχείων είναι ένας κατάλογος, σε μορφή πίνακα, όπου τα χημικά στοιχεία βρίσκονται σε μια διάταξη οργανωμένη με βάση τον ατομικό αριθμό κάθε στοιχείου, την ηλεκτρονική του δομή και τις επαναλαμβανόμενες χημικές τους ιδιότητες. Τα χημικά στοιχεία παρουσιάζονται κατά αύξοντα ατομικό αριθμό. Πώς πιστεύετε ότι ο εκπαιδευτικός μπορεί να αξιοποιήσει τη θεωρία της συνάφειας ώστε να βοηθήσει τους μαθητές να κατανοήσουν και να μάθουν τον περιοδικό πίνακα;

Συμπεριφοριστικές θεωρίες (1)

• Συμπεριφορισμός: Είναι άγνωστες οι διεργασίες του νου, άρα καταλήγουμε στο ότι μόνο η παρατηρήσιμη συμπεριφορά παρέχει δεδομένα για την τροποποίησή της.

• Η γνώση προέρχεται από αισθητηριακή εμπειρία . Έμφαση στην ανάπτυξη του νου, της λογικής και αφηρημένης σκέψης. Θετικιστική σχολή σκέψης.

• Θεωρία της κλασσικής εξαρτημένης μάθησης (classical conditioning). Η μάθηση είναι αντανακλαστική ή αυτοματο -ποιημένη και επιτυγχάνεται μέσω ενός Ερεθίσματος (Stimulus, π.χ. άσπρος ποντικός), που αποκτά την ιδιότητα να προκαλεί την ίδια Αντίδραση (Response, π.χ. κλάμα), που είχε προκαλέσει ένα αρχικό ερέθισμα (εκκωφαντικός ήχος), με το οποίο συνδέθηκε το Ε. (Ivan Pavlov ±1902: πείραμα με σκύλο, John Watson, 1921: ο Albert συνέδεσε άσπρο ποντικό με έντονο ήχο και αντιδρούσε με τον ίδιο τρόπο, κλαίγοντας, και στα δύο).

Συμπεριφορισμός / Behaviorism ΠΗΓΗ: http://www.slideshare.net/elenelli/ss-6918668

• Θεωρία της συντελεστικής μάθησης (λειτουργικά συνδεδεμένη μάθηση / operant conditioning, ≈1938 από B.F. Skinner) Συμπεριφορές που ενισχύονται τείνουν να επαναλαμβάνονται, ενώ αντιθέτως εκείνες που τιμωρούνται τείνουν να εξαλείφονται.

• Θετική ενίσχυση: αποδίδεται βαθμός ή προνόμιο, όταν η συμπεριφορά είναι η αναμενόμενη.

• Αρνητική ενίσχυση ή στέρηση: κάποιο προνόμιο αποσύρεται, όταν η συμπεριφορά δεν είναι η αναμενόμενη

• Τιμωρία: όταν κάτι ανεπιθύμητο στοχεύει να μειώσει την ανεπιθύμητη συμπεριφορά.

• B.F. Skinner (1904-1990) αμερικανός ψυχολόγος και κοινωνικός φιλόσοφος.

• "Education is what survives when what has been learned has been forgotten.” New Scientist, 1968

• Δασκαλο-κεντρικές προσεγγίσεις - Διδακτικές Μηχανές (1960)

Συμπεριφοριστικές θεωρίες (2)

Διδακτικές Μηχανές του Skinner

• Πρόγονος του CAL (computer assisted learning) και e-learning

• Βασίζεται στα:

• Μάθηση με δοκιμή και πλάνη μέχρι να πετύχει κάποιος το σωστό. Για παράδειγμα, http://mikrapaidia.gr/ccs2/#επίπεδο-2

• Άμεση ανατροφοδότηση και επιβράβευση ή απόρριψη. Γι αυτό η ύλη τέμνεται και κατακτάται σταδιακά (task analysis).

• Προσφέρεται για εκμάθηση πληροφοριακού υλικού προς αποστήθιση, ψυχοκινητικών στόχων, κτό.

Συμπεριφορισμός -Εφαρμογές στη Σχολική Τάξη

1. Όποτε προσφέρεται, καλύτερα να χρησιμοποιείτε θετική ενίσχυση. Όποτε απαιτείται τιμωρία καλύτερα να χρησιμοποιείτε στέρηση παρά τιμωρία. Π.χ. Η δασκάλα της Ε΄ τάξης δίνει στους μαθητές μόρια για την καλή συμπεριφορά τους. Όταν η συμπεριφορά είναι κακή στερεί μόρια. Εναλλακτικά, οι μαθητές φτιάχνουν μια αρμαθιά με χάρτινα πολύχρωμα κλειδιά. Κάθε κλειδί αντιπροσωπεύει έναν κανόνα (ακούω προσεκτικά, μοιράζομαι σκέψεις, τηρώ χρονοδιαγράμματα,κτλ). Όταν η συμπεριφορά είναι αρνητική η δασκάλα αφαιρεί το ανάλογο κλειδί. Έτσι μπορεί και οι γονείς να παρακολουθήσουν τη συμπεριφορά του παιδιού τους.

2. Χρησιμοποιήστε ενισχυτές προγραμματισμένα και λελογισμένα. Π.χ. Ένας Μαθηματικός στην Α΄ Γυμνασίου δίνει στην αρχή της χρονιάς ασκήσεις που να μπορούν να ολοκληρωθούν με επιτυχία από την πλειονότητα της τάξης. Έτσι, επαινεί και ενισχύει τους μαθητές. Όταν σταδιακά οι μαθητές εξοικειωθούν με τις έννοιες και τον τρόπο εργασίας στην Α΄ Γυμνασίου, τότε αυξάνει τις απαιτήσεις του και τους ζητεί να προσπαθήσουν πιο πολύ, προκειμένου να λάβουν περισσότερα μόρια.

Συμπεριφορισμός -Εφαρμογές στη Σχολική Τάξη

3. Παρέχετε στους μαθητές ξεκάθαρη, σαφή και πλήρη ανατροφοδότηση. Π.χ . Ο μαθηματικός ή ο χημικός επιστρέφει τα τεστ που έχει βάλει βαθμολογημένα και εξηγεί κάθε λάθος ή απορία των μαθητών. Ανάλογα, ο καθηγητής Ιστορίας προβάλλει στον διαδραστικό πίνακα τις σωστές απαντήσεις από κατ΄ οίκον εργασία ή τεστ.

4. Καθοδηγήστε προς την επιθυμητή συμπεριφορά. Π.χ. (α) Η φιλόλογος αναθέτει γραπτές εργασίες στους μαθητές και εφόσον τις επιστρέφουν ολοκληρωμένες, τους επαινεί. Σταδιακά και όσο οι μαθητές βελτιώνονται, γίνεται πιο κριτική, αυξάνει και αυστηροποιεί τα κριτήρια. (β) Η δασκάλα της Β΄ τάξης επαινεί έναν από τους μαθητές που ήταν άτακτος και βελτίωσε τη συμπεριφορά του. Σταδιακά αυξάνει τον χρόνο που απαιτείται ο μαθητής να έχει καλή συμπεριφορά προτού να λάβει νέον έπαινο.

5. Επαναλαμβάνετε σαφείς οδηγίες ξανά και ξανά, αν κρίνετε ότι απαιτείται. Π.χ. (α)Η προετοιμασία των μαθητών πριν από μια εκπαιδευτική επίσκεψη (πώς στέκονται, τι επιτρέπεται και τι όχι). (β)Τι κάνουν όταν

τελειώσουν το τεστ ενώ οι άλλοι γράφουν ακόμα .

Συντελεστική Μάθηση -Εργασίες

1. Ο χρόνος που παρέχονται ο ή οι ενισχυτές και το καθορισμένο επίπεδο αποδεκτών απαντήσεων έχουν μεγάλη σημασία για τη διαμόρφωση της συμπεριφοράς. Υπάρχουν περιπτώσεις που οι ενισχυτές είναι προκαθορισμένοι και σταθεροί, ενώ άλλοτε ποικίλλουν. (α) Ο χημικός στην Α΄ Λυκείου βάζει ένα μικρό τεστ στους μαθητές κάθε φορά που ολοκληρώνεται μια ενότητα . (β) Ο μαθηματικός προτιμά τα απροειδοποίητα διαγωνίσματα .(γ) Ο δάσκαλος της Στ΄ τάξης συχνά βάζει γραπτές εργασίες, τις οποίες ποτέ δεν ελέγχει. Σύμφωνα με όσα γνωρίζετε για τη συντελεστική μάθηση πώς χαρακτηρίζετε τις συμπεριφορές των παραπάνω εκπαιδευτικών; Ποιες και πότε συμβάλλουν στη μάθηση; Πόσο αποτελεσματικά;

2. Ο Φώτης, μαθητής της Β΄ Γυμνασίου, αρνείται να προσπαθήσει στην ώρα της ενισχυτικής διδασκαλίας Άλγεβρας. «Έτσι κι αλλιώς δεν πρόκειται να καταφέρω τίποτε», λέει. Τι μπορεί να κάνει ο εκπαιδευτικός για να τον βοηθήσει; Εξηγήστε τις απόψεις σας με βάση όσα ξέρετε μέχρι τώρα για τις συμπεριφοριστικές θεωρίες.

Κοινωνική Μάθηση ή Μάθηση με Μίμηση

Albert Bandura: Δεν επηρεάζει μόνο το περιβάλλον τη συμπεριφορά, αλλά και η συμπεριφορά το περιβάλλον. Ως εκ τούτου η θεωρία του στέκει ανάμεσα στις συμπεριφοριστικές και τις γνωστικές θεωρίες.

• Η μάθηση γίνεται είτε με (α) άμεση παρακολούθηση και μίμηση (modeling) είτε (β) με έμμεση εξαρτημένη μάθηση, δηλαδή με το να παρακολουθούμε πώς αντιδρούν οι άνθρωποι στη συμπεριφορά άλλων (vicarious conditioning).

• Για να μιμηθούμε μια συμπεριφορά, πρέπει, ανάμεσα σε άλλα, να συντρέχουν τα ακόλουθα:

• 1. Προσοχή: εξαρτάται από τις ικανότητες του ατόμου, το περιβάλλον, το θέμα …

• 2. Συγκράτηση στη μνήμη

• 3. Αναπαραγωγή της συμπεριφοράς

• 4. Κίνητρα, δηλ. το να έχεις κάποιον λόγο για να μιμηθείς τη συμπεριφορά.

Κοινωνική Μάθηση -Εργασίες

1. Πολύ συχνά αναφέρεται ότι οι εκπαιδευτικοί δύσκολα αλλάζουν τις απόψεις, τις στάσεις και τις συμπεριοφρές τους, επειδή δεν ακολουθούν όσα διδάχθηκαν στην Παιδαγωγική κατά τη διάρκεια των πανεπιστημιακών τους σπουδών (αν έχουν διδαχθεί), αλλά ό,τι βίωσαν κατά τα σχολικά τους χρόνια ως μοντέλο διδασκαλίας από τους δασκάλους τους. Συμφωνείτε ή διαφωνείτε με τα παραπάνω; Εξηγήστε την άποψή σας με βάση τις θεωρητικές παραδοχές της κοινωνικής μάθησης.

2. Αρχές Κοινωνικής Μάθησης

– Να συμπεριφέρεστε στους μαθητές με τρόπο που θα θέλατε κι εκείνοι να σας συμπεριφέρονται.

– Δείξτε με παραδειγματικό τρόπο διαδικασίες σκέψης και εργασίας.

– Να παρέχετε πολλά παραδείγματα σε νέα ή αφηρημένη γνώση διδάσκετε.

– Χρησιμοποιήστε έμμεση εξαρτημένη μάθηση. ΜΗΝ ΑΛΛΑΖΕΤΕ ΤΟΥΣ ΚΑΝΟΝΕΣ.

3. Κατά τη διόρθωση των εκθέσεων ο εκπαιδευτικός διαβάζει /δείχνει στους μαθητές μία έκθεση πρότυπο που έγραψε ένας συμμαθητής τους (τηρεί την ανωνυμία). Πέτυχε μαθησιακά οφέλη με αυτήν τη διδακτική ενέργεια και αν ναι σε ποιους τομείς ;

Συμπεριφορισμός – Θετικιστική Κατεύθυνση Εφαρμογές στη Διδακτική και τα Αναλυτικά

Προγράμματα

• H θετικιστική κατεύθυνση που έχουν οι συμπεριφοριστικές θεωρίες βρήκε απτή εφαρμογή στις Ταξινομίες Διδακτικών Στόχων με γνωστότερη την Ταξινομία Διδακτικών Στόχων κατά Bloom και συνεργατών (1956).

• Οι διδακτικοί στόχοι περιγράφουν ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΙΜΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ. Δηλαδή, περιγράφουν τι μπορούν να κάνουν οι μαθητές.

• Όποτε γράφετε στόχους να προσπαθείτε να χρησιμοποιείτε ρήματα που περιγράφουν με σαφήνεια και με τρόπο συγκεκριμένο την αναμενόμενη συμπεριφορά.

Ταξινομία Στόχων

- Η κατά Bloom ταξινομία στην αναθεωρημένη της εκδοχή από τη μαθήτριά του Lorin Anderson (2001) στο:

- http://www.utar.edu.my/fegt/file/Revised_Blooms_Info.pdf

1. Θυμάμαι, αναγνωρίζω, ονομάζω, περιγράφω, …

2. Κατανοώ, εξηγώ, ερμηνεύω, συνοψίζω, …

3. Εφαρμόζω σε παρόμοιες περιστάσεις, εκτελώ, διεκπεραιώνω, …

4. Αναλύω αναζητώ σχέσεις, συγκρίνω, αποδομώ, εξετάζω, ….

5. Αξιολογώ τεκμηριώνω απόφαση, κρίνω, διατυπώνω υποθέσεις, …

6. Δημιουργώ νέες ιδέες και προϊόντα, επινοώ, σχεδιάζω, ….

Αρχές για τη διατύπωση διδακτικών στόχων

• Ο Robert F. Mager, ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους του κινήματος των διδακτικών στόχων και του διδακτικού σχεδιασμού, στο βιβλίο του «Διδακτικοί στόχοι και Διδασκαλία» («Preparing Instrunctional Objectives») υποστηρίζει ότι ένας διδακτικός στόχος πρέπει να περιλαμβάνει: 1. Επίδοση: να περιγράφει με σαφήνεια την αναμενόμενη επίδοση (ή παρατηρήσιμη συμπεριφορά), π.χ. να ταξινομεί, να επιλύει εξισώσεις δευτέρου βαθμού, να αναγνωρίζει τα σύμβολα της ανισότητας. 2. Συνθήκες (προαιρετικό): να περιγράφει τις αναγκαίες συνθήκες κάτω από τις οποίες επιτελείται η δραστηριότητα, π.χ. όταν παρέχονται όλα τα απαραίτητα όργανα να είναι σε θέση να εκτελεί το πείραμα. 3. Πρότυπα Κριτήρια: να περιγράφει το επίπεδο επίδοσης με βάση το οποίο η επίδοση είναι αποδεκτή, π.χ. το προϊόν του πειράματος να αντιστοιχεί στις προδιαγραφές του εργαστηριακού οδηγού, να γράφει τουλάχιστον τις 17/20 λέξεις ορθογραφίας σωστά.

• Ο εκπαιδευτικός πρέπει να έχει κατανοήσει ότι είναι απαραίτητο να φαίνεται ξεκάθαρα στον στόχο τι μπορεί να κάνει ο μαθητής.

Διδασκαλία ή Διδακτικός Σχεδιασμός

• Διδασκαλία / Teaching: Αυθόρμητη, ελεύθερη διαδικασία.

• Διδακτικός Σχεδιασμός / Instructional Design: Η διδασκαλία είναι αρχιτεκτόνημα που υιοθετεί Θεωρία Μάθησης ή συνδυασμό θεωριών και ακολουθεί κανονιστικό πλαίσιο από διδακτικούς στόχους, διαδικασίες, ελεγχόμενες συνθήκες και σύστοιχες μεθόδους αξιολόγησης (συστημική σχέση).

• Με την καθιέρωση της Εκπαιδευτικής Τεχνολογίας έχουμε ευρύτερη χρήση των σχεδίων μαθήματος και των διδακτικών σεναρίων.

Σχέδιο μαθήματος

• Ο όρος "σχέδιο μαθήματος ή σχέδιο διδασκαλίας" (lesson plan) ήρθε να αντικαταστήσει τον παλαιότερο όρο "πορεία διδασκαλίας" και να υπογραμμίσει ότι η οργάνωση και ο προγραμματισμός της διδασκαλίας είναι μια οντότητα που συντίθεται από στοιχεία που αλληλεπιδρούν μεταξύ τους με συστημική δυναμική. Το σχέδιο μαθήματος, που αφορά συνήθως την προετοιμασία ωριαίας διδασκαλίας, δεν είναι απλά μια γραμμική πορεία από το σημείο Α στο σημείο Β. Είναι ένα αρχέτυπο σχέδιο κατά τη διδασκαλία ενός γνωστικού αντικειμένου που περιλαμβάνει τομείς που σχετίζονται στενά και συνομιλούν μεταξύ τους. Αυτοί οι τομείς συνήθως είναι: Το περιεχόμενο της διδασκαλίας: Θέμα ή θεματικές ενότητες

• Η ομάδα στόχος (target group) και τα χαρακτηριστικά της: Αναπτυξιακό στάδιο (συναισθηματική και γνωσιακή ετοιμότητα), κοινωνικο-οικονομικά δεδομένα, ανάγκες, διαφέροντα, κίνητρα κτλ.

• Η παιδαγωγική αξιοποίηση του περιεχομένου: Προσδιορισμός (ποικιλίας) στόχων, μεθόδων διδασκαλίας, δραστηριοτήτων και διδακτικών μέσων (φύλλα εργασίας, Ο/Α μέσα, σχέδια εργασίας, κτλ) που συναρτώναι με τους στόχους.

• Η αξιολόγηση σε δύο επίπεδα: Σε επίπεδο διδασκαλίας και σε επίπεδο μάθησης, δηλαδή επιδιώκεται απάντηση σε ερωτήματα όπως: "Πώς πήγε η διδασκαλία;" "Έμαθε ο μαθητής;"

• Συνθήκες διδασκαλίας και περιορισμοί: διαθέσιμος χρόνος, χώρος, πόροι.

Διδακτικό ή Εκπαιδευτικό Σενάριο

• Αφορά εκτενέστερη περίοδο, ευρύτερες ενότητες.

• Είναι πιο εκτεταμένο από το σχέδιο μαθήματος.

• Ενσωματώνει συνήθως λογισμικό στα διδακτικά μέσα.

• Βλ. ΘΚ 7 ΚΑΝΕΠ/ΓΣΕΕ«Καινοτομία στην Εκπαίδευση»

Διδακτικοί Στόχοι - Εργασία

1. Σε γνωστικό αντικείμενο επιλογής σας και σε διδακτική ενότητα επιλογής σας γράψτε 3 γνωστικούς στόχους της επιλογής σας και δίπλα σε καθέναν μία δραστηριότητα.

2. Σύμφωνα με τη θεωρία, οι στόχοι πρέπει να περιγράφουν παρατηρήσιμη συμπεριφορά. Κατά την άποψή σας, ποια μπορεί να είναι τα θετικά και ποια τα αρνητικά παιδαγωγικά αποτελέσματα από την τήρηση μιας τέτοιας προδιαγραφής;

ΣΤΟΧΟΙ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ

Σχέδιο Μαθήματος - Εργασίες

ΕΡΓΑΣΙΑ: Σχεδιάστε

μια ωριαία

διδασκαλία που να

στηρίζεται στην

εικόνα . Ανάλογα με

την ειδικότητά σας,

δώστε την οπτική και

τη βαρύτητα που

επιθυμείτε στους

διδακτικούς στόχους.

• «Πριν από είκοσι περίπου χρόνια η Ελλάδα έδινε την εντύπωση ενός ενιαίου, ομοιογενούς έθνους, όπου η παρουσία των διαφορετικών (ως προς το χρώμα, τη γλώσσα, τη θρησκεία, την κουλτούρα) ήταν σποραδική ή περιχαρακωμένη σε απομακρυσμένες, συνοριακές περιοχές. Ακόμα και σε ένα μεγάλο αστικό κέντρο, όπως η Αθήνα, οι περισσότεροι ξένοι έμοιαζαν να είναι οι τουρίστες που κάθε καλοκαίρι προτιμούσαν τον ήλιο και τη θάλασσα της Μεσογείου για τις διακοπές τους. Ταυτόχρονα οι Έλληνες ήταν ένας λαός μεταναστών. Σε όλο τον 20ό αιώνα η μετανάστευση προς τη Δύση αποτελούσε βασικό στοιχείο της ελληνικής δημογραφικής κίνησης.

• Οι ραγδαίες οικονομικές εξελίξεις την τελευταία πενταετία μετατρέπουν σταδιακά τους Έλληνες, και κυρίως τους νεότερους, πάλι σε λαό μεταναστών».

• ΕΡΓΑΣΙΑ: Σχεδιάστε μια ωριαία διδασκαλία σύμφωνα με το παραπάνω κείμενο. Δώστε την οπτική και τη βαρύτητα που θέλετε στους διδακτικούς στόχους, ανάλογα με την ειδικότητά σας.

Σχέδιο Μαθήματος - Εργασίες

Β. ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

ΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ

• Γνωστικές Θεωρίες: Μελέτη και έρευνα για τις εσωτερικές πνευματικές διεργασίες, που οδηγούν στη συμπεριφορά, με την οποία οι άνθρωποι επιχειρούν να γνωρίσουν τον κόσμο γύρω τους. Π.χ. Μελέτες για το πώς λειτουργούν η μνήμη, η αντίληψη, η πρόσληψη, επεξεργασία και ταξινόμηση πληροφοριών.

• Γνωστικός Εποικοδομισμός κατά Piaget (≈ 1930) Στάδια ανάπτυξης. Η μάθηση εξαρτάται από την ανάπτυξη. Η γνώση διαμορφώνεται σε γνωστικά σχήματα /Αφομοίωση (assimilation) η διαδικασία ένταξης νέας γνώσης σε προϋπάρχοντα γνωστικά σχήματα/ Συμμόρφωση (Accommodation) αλλαγή δομών για υποδοχή άγνωστων δεδομένων / Προσαρμογή (Adaptation) «ευφυΐα, η ικανότητα προσαρμογής στις νέες καταστάσεις» (βλ. http://www.simplypsychology.org/piaget.html). Τα σχήματα όπου εποικοδομούμε νέα γνώση συνεχώς διαμορφώνονται.

• Στροφή των θεωρητικών από τον θετικισμό προς πιο ανθρωποκεντρικές ερευνητικές προσεγγίσεις. Προάγγελος νέων ριζοσπαστικών ρευμάτων που θα αναδειχθούν στα μέσα της δεκαετίας του 1960.

Παιδαγωγική στα μέσα του 20ου αι.

Στάδια Γνωστικής Ανάπτυξης κατά Jean Piaget ΠΗΓΗ: http://www.slideshare.net/elenelli/ss-6918668

Εγωκεντρισμός

Έλλειψη της

διατήρησης ύλης

Χειρισμός αντικειμένων

– Αρχή της διατήρησης

της ύλης

Νοητική επεξεργασία ιδεών

– Αφηρημένη σκέψη

Μάθηση μέσω

των αισθήσεων

Jean Piaget: Συμβολή στην Εκπαίδευση βλ. http://www.simplypsychology.org/piaget.html

• Οι μαθητές μαθαίνουν καλύτερα με τον χειρισμό αντικειμένων και μέσα από τη διερεύνηση.

• Μαθαίνουν μόνοι αλλά και συνεργατικά.

• Προαπαιτούμενα της μάθησης είναι η ωρίμαση και το κατάλληλο αναπτυξιακό στάδιο. Αυτή η άποψη ενίσχυσε την καθιέρωση των διαγνωστικών τεστ και την ιδέα της «ετοιμότητας» (readiness) σχετικά με το πότε διδάσκουμε τι.

• Οι μαθητές πρέπει να είναι ενεργοί και να ανακαλύπτουν παρά να καλύπτουν την ύλη. Να οικοδομούν τα νοήματα μέσα από συνεχείς γνωστικές συγκρούσεις (π.χ. ορισμοί και παραδείγματα οι σταθερότητες ΕΝΩ ανατροπές/ άλλος τρόπος αναπαράστασης της γνώσης).

• Έμφαση στη διαδικασία όχι μόνο στο αποτέλεσμα (όπως πρεσβεύει ο συμπεριφορισμός).

Jerome Bruner: Ανακαλυπτική Μάθηση Η γνώση είναι διαδικασία, όχι αποτέλεσμα

• Γνωστική θεωρία του Bruner (≈ 1955) η μάθηση επιτελείται σε τρία στάδια : πραξιακό ή επιτελεστικό (enactive), εικονιστικό (iconic) συμβολικό (symbolic) Μάθηση με ανακάλυψη (καθοδηγούμενη ή μη).

• Ανακαλυπτική Μάθηση – Καθοδηγούμενη διερεύνηση (guided discovery)

1. Εκπαιδευτικός θέτει τον στόχο.

2. Διαμορφώνει το υλικό με τέτοιο τρόπο ώστε οι μαθητές να εντοπίζουν συγκεκριμένες κανονικότητες (π.χ. δίνω εικόνες με πηγές ενέργειας για να εντοπίσουν οι μαθητές 1. το θέμα, 2. να κάνουν τον διαχωρισμό σε ανανεώσιμες και μη).

3. Καθοδηγεί τους μαθητές στην ανακάλυψη μέσα από κατάλληλες ερωτήσεις.

• Από την ανακαλυπτική μάθηση και τη διερεύνηση (heuristics – inquiry learning) στην επίλυση προβλημάτων και τα διαθεματικά ερευνητικά σχέδια εργασίας αποτελούν εφαρμογή αυτής της ιδέας. (βλ. υλικό με ερευνητικές εργασίες στο Λύκειο).

1. Έστω ότι ο βασικός διδακτικός σας στόχος είναι να κατανοήσουν οι μαθητές βασική έννοια του γνωστικού αντικειμένου που διδάσκετε (π.χ. «προσαρμογή», «περιοδικός πίνακας», «δεδομένα- ζητούμενα», «αίτια – αποτελέσματα», «έθνος» κτλ). Επιλέξτε την έννοια αυτή και προτείνετε έναν τρόπο με τον οποίο θα βοηθήσετε τους μαθητές να ανακαλύψουν αυτή την έννοια και να διατυπώσουν έναν «ορισμό εργασίας» κατά τη διάρκεια ωριαίας διδασκαλίας.

2. Φτιάξτε απλό εκπαιδευτικό υλικό. Θυμηθείτε ότι πρέπει να το διαμορφώσετε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε οι μαθητές να διακρίνουν σχέσεις και κανονικότητες.

3. Διατυπώστε τα πιθανά ερωτήματα που θα απευθύνετε στους μαθητές σας.

Γνωστικές Θεωρίες -Εργασίες

Εννοιοκεντρική Μάθηση

• Η διδασκαλία εννοιών απασχόλησε τόσο του; γνωστικούς ψυχολόγους (π.χ. Bruner) όσο και τους εποικοδομιστές, όπως ο Piaget και ο Vygotsky. Γενικά: Ορίζεται ότι οι έννοιες μαθαίνονται με τον ορισμό τους, τις χαρακτηριστικές ιδιότητές τους, τα θετικά και αρνητικά παραδείγματά τους (βλ. Erickson, 1998).

• Δώστε ένα παράδειγμα με τη διδασκαλία των «μετάλλων» στη Χημεία, του «Αποικισμού» ή της «Βυζαντινής Διπλωματίας» στην Ιστορία, του «Συνόλου» ή των «γεωμετρικών σχημάτων» στα Μαθηματικά. Μπορείτε και με Εννοιολογικό Χάρτη;

Εννοιολογικός Χάρτης (Novak & Canas)

ΕΧ : Είναι Γραφική Αναπαράσταση και Οργάνωση Γνώσης

Αποτελείται από

Βασικές Έννοιες

Διαρθρωτικές λέξεις που συνδέουν τις

έννοιες και δείχνουν ΣΧΕΣΕΙΣ

Προτάσεις, δηλ. ΝΟΗΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ, που αναδεικνύουν

συσχετίσεις – συναρτήσεις ανάμεσα σε διαφορετικά τμήματα

του ΕΧ (βλ. ΕΧ για VYGOTSKY)

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗΣ ΕΧ (Novak)

1. ΚΑΤΑΙΓΙΣΜΟΣ ΙΔΕΩΝ: Συζητώ και γράφω τις έννοιες που ανακύπτουν, π.χ. καλή υγεία, μεσογειακή διατροφή, καλές διατροφικές συνήθειες, διατροφική πυραμίδα, σωματική ψυχική ανάπτυξη, σπιτικό φαί, καλό πρωινό, σωματική άσκηση.

2. ΑΠΛΟΠΟΙΗΣΗ – ΤΑΞΙΝΟΜΗΣΗ: Απλοποιώ τις έννοιες – φράσεις. Ταξινομώ τις έννοιες και τις ταξινομώ από την γενικότερη – πιο συμπεριληπτική (υπερώνυμη έννοια) προς τη μερικότερη, π.χ. Απαιτούνται τουλάχιστον 20-25 έννοιες για να σχηματιστεί ένας ΕΧ, π.χ. Υγεία – Υγιεινή Διατροφή, Διατροφικές οδηγίες / συνήθειες , Μεσογειακή διατροφή, Διατροφική πυραμίδα, Τροφές, Μαγειρική, Παράδοση, Νηστεία, Σπιτικό φαί, Σωματική ανάπτυξη – ψυχική ανάπτυξη, Σωματική άσκηση, Πρόληψη ασθενειών.

3. ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΕΧ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΩΝ ΛΕΞΕΩΝ / ΑΡΧΕΤΥΠΟΣ ΕΧ, π.χ.

ΥΓΕΙΑ

Προϋποθέτει

Υγιεινή Διατροφή

• Η θεματική έννοια είναι «εκπαίδευση». Ακολουθήστε την προτεινόμενη διαδικασία και σχεδιάστε έναν ΕΧ .

Εννοιοκεντρική Μάθηση-Εργασία

• Θεωρία Εποικοδομισμού : Κοινωνικο – ιστορική, πολιτισμική θεωρία μάθησης. Κύριος εκπρόσωπος ο ρώσος Lev Vygotsky (1896-1934). Το περιβάλλον και η ιστορική συγκυρία είναι καθοριστικά για τη μάθηση, η οποία είναι κοινωνικά κυρίως καθορισμένη και όχι αναπτυξιακά. Οι μαθητές μαθαίνουν από τους συμμαθητές τους ή τον δάσκαλο (Κοινωνική Μάθηση – Αυτοί οι άλλοι που Γνωρίζουν Καλύτερα) όταν η ύλη αποτελεί πρόκληση (Θεωρία της Ζώνης της Επικείμενης Ανάπτυξης ή του Επικείμενου Αναπτυξιακού Σταδίου).

• Έγραψε για την παιδαγωγική σημασία του παιχνιδιού: «Όταν παίζει το παιδί συμπεριφέρεται σαν να είναι πιο μεγάλο και ώριμο από την ηλικία του. Σαν να είναι ένα κεφάλι ψηλότερο».

• «Μέσα από τους άλλους γινόμαστε ο εαυτός μας». Η μάθηση εξαρτάται από τον βαθμό που επιτρέπεται η συμμετοχή μας στην κοινότητα (shared cognition / «συλλογικός νους»).

• Ο Vygotsky έγινε γνωστός στη Δύση στα τέλη της δεκαετίας του 1960, οπότε οι ιδέες του άρχισαν να εφαρμόζονται σταδιακά στην πράξη για να αρχίσουν να επκρατούν στη δεκαετία του 1980.

Παιδαγωγική λίγο μετά τα μέσα του 20ου αι.

Ζώνη Επικείμενης Ανάπτυξης ή«Θεωρία του +1»

Απρόσιτη Περιοχή

Ζώνη Επικείμενης Ανάπτυξης -

Συμμαθητές & Εκπαιδευτικός

(+1)

Κατανοεί και Εργάζεται

χωρίς βοήθεια

ΠΗΓΗ: http://team2developmental.wordpress.com/lev-vygotsky/

Εκπαιδευτικές Συνεπαγωγές από το έργο του Vygotsky

• Ανάπτυξη του μοντέλου της ομαδο-συνεργατικής διδασκαλίας (co-operative, group learning, βλ. Johnson & Johnson, Aronson, Slavin, Κουλουμπαρίτση στο επιμορφ. υλικό)

• Έννοια της γνωστικής μαθητείας (μαθαίνουμε μαζί με τους άλλους μέσα από παραδείγματα) (Resnick).

• Η διαδικασία επίλυσης προβλημάτων (βλ. και παρακάτω).

Vygotsky -Εργασίες

1. O Vygotsky έγραψε για τη σημασία του παιχνιδιού στην μάθηση. Τα Αναλυτικά Προγράμματά στο γνωστικό σας αντικείμενο αξιοποιούν την παιδαγωγική αξία του παιχνιδιού; Αν όχι, γιατί, κατά την άποψή σας;

2. Συχνά, οι εκπαιδευτικοί ζητούν από τους μαθητές να μη μιλούν. Να παρακολουθούν σιωπηλοί και προσηλωμένοι το μάθημα και στο τέλος να απαντούν σε ερωτήσεις του εκπαιδευτικού. Ποια άποψη νομίζετε θα είχε ο Vygotsky γι΄αυτήν την πρακτική;

3. Πώς μπορεί να επηρεάσει τις διδακτικές σας επιλογές η «θεωρία του +1»; Δώστε παράδειγμα από το γνωστικό σας αντικείμενο.

Διαδικασία Επίλυσης Προβλήματος –Problem Solving (Chi & Glaser, 1982)

• Κατά τη Διαδικασία Επίλυσης Προβλήματος ο εμπλεκόμενος αξιοποιεί δεδομένα από δυο περιοχές, την περιοχή του γνωστικού αντικειμένου και εκείνη των γνωστικών στρατηγικών, προκειμένου να επιτύχει σαφώς διατυπωμένο στόχο. Ανάλογα με τη μορφή του προβλήματος, ο τρόπος επίλυσής του μπορεί να είναι προκαθορισμένος ή όχι. π.χ.

• Πρόβλημα Α: Η Μαρία πουλάει τσίχλες προς 50 λεπτά τη μία. Σήμερα πούλησε 12 τσίχλες. Πόσα χρήματα μάζεψε; (προκαθορισμένος τρόπος)

• Πρόβλημα Β: Κατά την Ερευνητική Εργασία στο Λύκειο, οι μαθητές προσπαθούν να επιλύσουν το διαπιστωμένο πρόβλημα αποχής των μαθητών από τα συλλογικά μαθητικά όργανα και να τους κινητοποιήσουν. Μήπως να εξετάσουν την ανάλογη αποχή των πολιτών στις βουλευτικές ή δημοτικές εκλογές;

• Σε τι μοιάζουν και σε τι διαφέρουν τα δύο προβλήματα Α και Β;

4 Βήματα στη Διαδικασία Επίλυσης Προβλήματος

Α. ΚΛΕΙΣΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ

1. Κατανόηση του προβλήματος : «Σχεδιάστε το, κάντε ένα διάγραμμα, γράψτε μέ δικά σας λόγια τα ερωτήματά σας, αυτά που επιζητείτε να μάθετε / Δεδομένα – Ζητούμενα».

2. Επινόηση ενός σχεδίου επίλυσης: επινόηση υπο-στόχων, απλοποίηση.

3. Εφαρμογή του σχεδίου

4. Αξιολόγηση: Οι επιλογές να έχουν λογική και να ελέγχονται τόσο οι απαντήσεις όσο και οι επιμέρους πράξεις. Από το τέλος προς την αρχή.

Β. ΑΝΟΙΚΤΑ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ (όπως στην καθημερινή ζωή)

1. Αναδιατυπώνω το πρόβλημα: π.χ. Γιατί οι νέοι δεν αγαπούν το διάβασμα;

2. Ανάλογο πρόβλημα: Γιατί πολλοί αντιπαθούν την υγιεινή διατροφή; Είναι ανάλογο;

3. Επιμέρους τομείς: Ποιες οι απαραίτητες δράσεις; γνώση, ενημέρωση, δέσμευση, εκτέλεση. Πώς επηρεάζουμε κάθε τέτοια φάση;

4. Αξιολόγηση: Πόσο καλά τα καταφέραμε να κινητοποιήσουμε τους Μ;

Στο γνωστικό σας αντικείμενο γράψτε ένα ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ και την ΕΠΙΛΥΣΗ του.

• Κριτική Παιδαγωγική: επισημαίνει τον ρόλο της εκπαίδευσης στην πολιτική κοινωνικοποίηση του ατόμου, μέσα από την οποία το άτομο αποκτά συνείδηση του εαυτού του και του κοινωνικού περίγυρου διαμορφώνοντας στάσεις και αντιλήψεις απέναντι στα κοινωνικο-πολιτικά φαινόμενα και αναπτύσσοντας δεξιότητες συμμετοχής στο κοινωνικό

γίγνεσθαι (Παπαναούμ – Τζίκα, 1989, Πολιτική Κοινωνικοποίηση και Σχολείο).

• Η γνώση συνδέεται με δράση για κοινωνικές αλλαγές. Εκπαιδευτικός θέτει ζητήματα και ανοικτά ερωτήματα - ερευνητικά σχέδια εργασίας βλ. σχετικό υλικό).

Παιδαγωγική στα τέλη του 20ου αι.

• Παιδοκεντρική – Κριτική – Ανοικτή Μάθηση

• Θεωρία για Πολλαπλούς Τύπους Νοημοσύνης (Gardner, 2000) Λογικο-Μαθηματική, Γλωσσική, Νατουραλιστική, Οπτικο-χωρική, Ενδο- Δια- προσωπική, Κιναισθητική, Μουσική.

• Διαθεματική Προσέγγιση : μελέτη θεμάτων όχι γνωστικών αντικειμένων. Ευέλικτη Ζώνη στο δημοτικό -Βιωματικές εργασίες στο γυμνάσιο – Ερευνητικές εργασίες στο λύκειο.

Παιδαγωγική στα τέλη του 20ου αι.

Η εξέλιξη τω θεωριών μάθησης στον Χρόνο ΠΗΓΗ: http://www.slideshare.net/npapastam/ss-3098038?next_slideshow=1

Τεχνολογία , Κοινότητες Πρακτικής και Αναδυόμενες Θεωρίες του 21ου

• Τα Μέσα Κοινωνικής Δικτύωσης δημιουργούν «Κοινότητες Πρακτικής», ομάδες ανθρώπων που μοιράζονται την έγνοια και το πάθος για κάτι που κάνουν και το βελτιώνουν, ενώ αλληλεπιδρούν σε σταθερή βάση». (Βλ. ΘΚ 7 ΚΑΝΕΠ για τις Καινοτομίες )

• Χαρακτηριστικά στοιχεία: Το πεδίο ενδιαφέροντος, η κοινότητα, η πρακτική, η δέσμευση στη συλλογική πρακτική «situated learning» (Lave, J. and Wenger, E. (1991) Situated Learning. Legitimate peripheral participation, Cambridge: University of Cambridge Press.)

• Οι εκπαιδευτικοί συμβάλλουν ώστε οι μαθητές να εξελιχθούν σε μέλη κοινοτήτων πρακτικής που μετέχουν πλήρως.

• Υπάρχει στενή σύνδεση μεταξύ γνώσης και δράσης- Η μάθηση αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της καθημερινότητας. Η επίλυση προβληματικών καταστάσεων και η βιωματική μάθηση βρίσκονται στο επίκεντρο (αν και δεν ταυτίζεται με το “learning by doing”) –

Εποικοδομισμός Κονεκτιβισμός

- Η γνώση οικοδομείται μέσα από τα ιδιαίτερα νοητικά σχήματα και τα βιώματα. - Ομαδο-συνεργατική διδασκαλία και μάθηση. -Φθίνουσα καθοδήγηση και γνωστική μαθητεία. -Διαδικασίες επίλυσης προβλήματος. -Αναδυόμενη διδασκαλία με ΤΠΕ. - Εκπαιδευτικός σχεδιαστής μαθημάτων και υλικού, διευκολυντής, εμψυχωτής, συν-ερευνητής.

-Μάθηση μέσω δικτύων μάθησης, μέσω εξειδικευμένων κόμβων που τροφοδοτούν τα δίκτυα. -Γνώση μπορεί να υπάρχει και σε μη ανθρώπινα όντα. -Ποικιλία ΟΧΙ ισότητα, αυτονομία ΟΧΙ έλεγχος, ελευθερία ΟΧΙ όρια, δίκτυα ΌΧΙ ομάδες. -Συνδυασμός ποικίλων μέσων για πρόσβαση στη γνώση αμέτρητες φορές. -Ασύγχρονη μάθηση, χωρίς οπτική επαφή Πρόβλεψη για τα χαρακτηριστικά της ομάδας-στόχου. Άριστη προετοιμασία. Τεχνικά χαρακτηριστικά. -WEB 2.0, 3D, avatar - Εκπαιδευτικός επιμελητής, αρχιτέκτων ενορχηστρωτής

Θεωρία της Σύνδεσης / Connectivism (2006) και Εποικοδομισμός

Θεωρία της Σύνδεσης – Connectivism Δικτυογραφία

1. http://www.connectivism.ca/ 2. http://202.116.45.236/mediawiki/resources/2/2005_

siemens_Connectivism_A_LearningTheoryForTheDigitalAge.pdf

3. http://www.learning-theories.com/connectivism-siemens-downes.html

• http://www.slideshare.net/npapastam/ss-3098038?next_slideshow=1 greek

• https://www.hetl.org/wp-content/uploads/gravity_forms/2-298b245759ca2b0fab82a867d719cbae/2013/01/Connectivism-hand-out.pdf kritiki

Θεωρίες Μάθησης και Παιδαγωγικές Εφαρμογές στη Σχολική Τάξη

Βιβλιογραφία • Bruner, J. (1960) Η Διαδικασία της Εκπαίδευσης. Αθήνα.

• Bruner, J. ( 1997 ) Πράξεις Νοήματος. Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα.

• Chi, M. & Glaser, R. (1982) Knowledge and Skill Differences in Novices and Experts. Pittsburg: University of Pittsburg, Learning Research and Development Center.

• Erickson, L. (1998) Concept-based Curriculum and Instruction. Corwin

• Gardner, H. (2000). Intelligence Reframed: Multiple Intelligences for the 21st Century. Basic Books.

• Kouloumbaritsi, A., Dimitroglou, E. Mavrikaki, E. & Galanopoulou, D. (2013) Action Research on Using Flipped Classroom Principles to Teach Upper High School Biology . 7th International Conference in Distant and Open Education. Athens, Greece. November. Vl. 2, pp 43-48.

• Lave, J. and Wenger, E. (1991) Situated Learning. Legitimate peripheral participation, Cambridge: University of Cambridge Press.

• Novak J.D. & Canas J.D. The Theory Underlying Concept Maps and How to Construct and Use Them[ .

http://cmap.ihmc.us/publications/researchpapers/theorycmaps/theoryunderlyingconceptmaps.htm

• Βυγκότσκι, Λεβ (2008) Σκέψη και Γλώσσα. Αθήνα: Γνώση.

• Καψάλης, Αχ. (1986) Εκπαιδευτική Ψυχολογία. Θεσσαλονίκη: Αφοι Κυριακίδη.

• Κουλουμπαρίτση, Α.Χ. (2003) Η Κατανόηση στο Αναλυτικό Πρόγραμμα στη Διδασκαλία και τα Σχολικά Βιβλία. Αθήνα: Γρηγόρη.

• Κολιάδης, Εμμ. (2007) Θεωρίες Μάθησης και Εκπαιδευτική Πράξη. Αθήνα. Βλ. επίσης, http://archives.ictscenarios.gr/Theories_Mathisis/symperiforistikes_theories_mathisis.htm

• Κουλουμπαρίτση, Α.Χ. & Μουρατιάν, Ζ. (2004) Σχέδια Εργασίας στην Τάξη και στην Πράξη. Αθήνα: Πατάκης.

• Κουλουμπαρίτση, Α.Χ. (2011) Αναλυτικό Πρόγραμμα και Διδακτικός Σχεδιασμός. Αθήνα: Γρηγόρη.

• Ματσαγγούρας, Η.Γ. (1998) Στρατηγικές διδασκαλίας. Αθήνα: Gutenberg - Γιώργος & Κώστας Δαρδανός

• Ματσαγγούρας, Η.Γ. (συμμετοχή Χ/γεωργίου, Γ.) (2009) Εισαγωγή στις Επιστήμες της Παιδαγωγικής. Αθήνα: Gutenberg.

• Παπαναούμ – Τζίκα (1989) Πολιτική Κοινωνικοποίηση και Σχολείο. Θεσσαλονίκη: Αφοί Κυριακίδη.

• Χ/γεωργίου, Γ. (2002) Γνώθι του Curriculum. Αθήνα: Επίκεντρο.