από την Αργώ στο σήμεραΒΟΛΟΣ

Εννέα τόποι αφηγούνται

από την Αργώ στο σήμερα

Εννέα τόποι αφηγούνται

ΒΟΛΟΣ

Ευχαριστούμε θερμά για την πολύτιμη συνεργασία και την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μαγνησίας και το Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου. Επίσης, ευχαριστούμε για την παραχώρηση φωτογραφικού υλικού το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης και το Δήμο Βόλου, ενώ για τη συνεργασία τον καθηγητή Αντώνη Ζαβαλιάγκο και τους εκπαιδευτικούς Γεωργία Κόκκορη και Αλέξανδρο Καπανιάρη.

©2015, Yπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Διεύθυνση Μουσείων, Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας, Θεμιστοκλέους 5, 106 77, e-mail: dm@culture.gr

Απαγορεύεται οποιαδήποτε μερική ή ολική ανατύπωση χωρίς την άδεια του εκδότη.

Συντονισμός έργου: Μαρία Λαγογιάννη, Δρ Αρχαιολόγος Σουζάνα Χούλια-Καπελώνη, ΑρχαιολόγοςΓενική επιμέλεια-σχεδιασμός περιεχομένου: Νικήτας Γεωργιόπουλος, Αρχαιολόγος Αλεξάνδρα Σέλελη, Αρχαιολόγος-ΜουσειολόγοςΓραφιστική επιμέλεια: Σπήλιος Πίστας, ΓραφίσταςΚείμενα: Κατερίνα Ασημάκου, ΑρχαιολόγοςΚριτική ανάγνωση: Μαρία Μπορμπουδάκη, Δρ Αρχαιολόγος Σταματία Αλεξάνδρου, Αρχαιολόγος Πελαγία Τριανταφυλλοπούλου, Αρχαιολόγος Αιμιλία Καλογιάννη, Αρχαιολόγος Ευαγγελία Σταμέλου, Αρχαιολόγος Πασχάλης Σταντζούρης, ΑρχαιολόγοςΣχεδιαστική και καλλιτεχνική επιμέλεια: Κατερίνα Καλογεράκη, ΓραφίστριαΠαιδαγωγική επιμέλεια: Βαρβάρα Κυριακάκη, ΕκπαιδευτικόςΓλωσσική επιμέλεια: Άννα Βλαχοδήμου, Επιμελήτρια ΚειμένωνMετάφραση στα αγγλικά: Δημήτρης Δούμας, ΜεταφραστήςΦωτογραφίες: Γιάννης Βλαχάκης, Φωτογράφος ISBN: 978-960-386-229-1

ΠεριεχόμεναΒόλος: από την Αργώ στο σήμερα σελ. 4

Τοπογραφώ σελ. 6

Τρία νεολιθικά ειδώλια αφηγούνται σελ. 8

Οι Αργοναύτες και η αρχαία Ιωλκός σελ. 10

Δημητριάδα… με αφορμή τις στήλες σελ. 12

Το Κάστρο του Γόλου σελ. 14

Εις τον αφρό της θάλασσας σελ. 16

Τα φουγάρα της πόλης μου σελ. 18

Αναπολήσεις - Άνθρωποι και στιγμές της νέας πόλης σελ. 20

Στο θέατρο και τη θάλασσα σελ. 22

Σιδηροδρομικές ιστορίες σελ. 24

Στη γειτονιά των ΚενταύρωνΠρίς όνομα σελ. 26

Aπό τις συνοικίες περνώ και κτήρια παλιά αναζητώκιά των γύρω βουνών σελ. 28

Κατάλογος εικόνων - Βιβλιογραφία σελ. 30

ΒΟΛΟΣ Αργώαπό την

Όνομα: Ετυμολογία:

Μυθικός ιδρυτής:Πολιούχος: Νομός: Πληθυσμός: Κλίμα:

Γεωγραφία:

Ποτάμια: Οικισμοί/Προάστια: Γεύσεις:

Ο Βόλος από τον κόσμο:

Η μοναδική πόλη-λιμάνι της Θεσσαλίας, κτισμένη στο μυχό του Παγασητικού κόλπου, κοντά στους πρόποδες του ΠηλίουΞηριάς, Κραυσίδωνας, ΆναυροςΒόλος, Νέα Ιωνία, Αισωνία, ΙωλκόςΣπετσοφάι (χωριάτικο ή ντόπιο λουκάνικο με πιπεριές), χόρτα, θαλασσινοί μεζέδες στα τσιπουράδικα, γλυκά του κουταλιού (καρύδι, κάστανο, φιρίκι, λεμόνι)327 χλμ. από την Αθήνα 208 χλμ. από τη Θεσσαλονίκη 1.282 χλμ. από το Κάιρο1.358 χλμ. από τη Δαμασκό1.113 χλμ. από τη Βιέννη

Γόλος, Volos, Βώλος, ΒόλοςΓόλος (τόπος γυμνός από βλάστηση) – λέξη πιθανόν σλαβικής προέλευσηςΒώλος (γη) – από το ρήμα βάλλω, που αρχικά σήμαινε το σπάσιμο της γης σε κομμάτια κατά το όργωμα ή το σκάλισμα (συνώνυμο ο σβώλος)Βόλος (τόπος ψαρέματος) – προέρχεται από το βόλος/βολή, που στα αρχαία ελληνικά σήμαινε δίχτυ ψαρέματοςΜάγνηςΆγιος ΝικόλαοςΜαγνησίας 144.420 κάτοικοι (απογραφή 2011)Μεσογειακό, με πολλή υγρασία χειμώνα καλοκαίρι

4

ΣΗΜΕΡΑστο

Στο Σέσκλο και το Διμήνι με έκπληξη ανακαλύπτω πόσο οργανωμένοι ήταν οι οικισμοί της Νεολιθικής εποχής.

Στο Αθανασάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο ξετυλίγεται μπροστά μου το νήμα της αρχαίας ιστορίας της Μαγνησίας.

Εξερευνώ ό,τι έχει απομείνει από την ένδοξη πόλη του Δημητρίου: το ανάκτορο, το θέατρο, το ρωμαϊκό υδραγωγείο.

Στην παραλία συναντώ την Αργώ και φαντάζομαι τους Αργοναύτες να ετοιμάζονται για το μεγάλο ταξίδι στην Κολχίδα.

Στη συνοικία Παλαιά χάνομαι μες στα δρομάκια και ζωντανεύουν μνήμες του Κάστρου από περασμένους αιώνες…

Στα βιομηχανικά κτήρια που φιλοξενούν νέες χρήσεις συναντιέται το παρελθόν με το παρόν της πόλης.

Στο σιδηροδρομικό σταθμό αναπολώ την εποχή που ο Μουτζούρης περνούσε από την οδό Δημητριάδος και έφτανε μέχρι τις Μηλιές.

Ευχαριστιέμαι μια πρωινή βόλτα στον παραλιακό ποδηλατόδρομο.

Στέκομαι πλάι στα γλυπτά δέντρα στο πάρκο του Αναύρου και απολαμβάνω τη θέα προς τη θάλασσα.

Από τα Πευκάκια αγναντεύω την πόλη που απλώνεται κάτω από του Πηλίου τη σκιά και φαντάζομαι τους Κενταύρους να κατεβαίνουν την πλαγιά…

Πώς το λέτε εσείς εδώ;

ω μπω!, ατατά!: επιφωνήματα θαυμασμού και αποδοκιμασίας

με γάνιασες: με κούρασες

αγροτούμπανος: είδος μέλισσας5

1 Οικιστικός πυρήνας της πόλης θεωρείται το Κά-

στρο ή συνοικία των Παλαι-ών. Σήμερα είναι ορατά τα κατάλοιπα της βυζαντινής και οθωμανικής οχύρω-σης. Ωστόσο, οι ανασκαφές αποκαλύπτουν κατάλοιπα από όλες τις φάσεις του οικισμού.

2Η πόλη αρχίζει να επε-κτείνεται με βάση τον

άξονα της παραλιακής ζώνης. Σήμερα εκεί βρί-σκονται τα Επτά Πλατάνια, οι συνοικίες της Μεταμόρ-φωσης, του Αγίου Νικο-λάου, του Αγίου Κωνστα-ντίνου στον Άναυρο, αλλά και η νεότερη συνοικία της Νέας Δημητριάδας κάτω από το λόφο της Γορίτσας.

3 Σχεδόν ταυτόχρονα με την περίοδο που ξεκινά

η βιομηχανική ανάπτυξη δημιουργούνται συνοικί-ες κοντά στο λιμάνι και το ποτάμι σε άμεση γειτνίαση με τους οδικούς άξονες και το σιδηρόδρομο. Σε αυτή την περιοχή ιδρύονται και οι πρώτες βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Εδώ βρί-σκονται οι συνοικίες Άγιος Παντελεήμονας, Οξυγόνο, Άγιος Βασίλειος, Ανάληψη και του Καραγάτση.

Άποψ

η τ

ης συνοικίας Παλαιά σήμερα

ΤΕΛΙΚΗ ΝΕΟΛΙΘΙΚΗ – ΥΣΤΕΡΗ ΕΠΟΧΗ ΤΟΥ ΧΑΛΚΟΥΑΡΧΑΙΑ ΙΩΛΚΟΣ = ΔΙΜΗΝΙ, ΠΕΥΚΑΚΙΑ, ΚΑΣΤΡΟ ΒΟΛΟΥ

ΓΕΩΜΕΤΡΙΚΗΕΠΟΧΗΚΑΣΤΡΟ ΒΟΛΟΥ

ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗ –ΡΩΜΑΪΚΗ –ΠΑΛΑΙΟ-ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗΕΠΟΧΗ ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΑΚΑΣΤΡΟ ΒΟΛΟΥ

ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ – ΟΘΩΜΑΝΙΚΗ ΕΠΟΧΗ ΚΑΣΤΡΟ ΒΟΛΟΥΑΝΩ ΒΟΛΟΣ

ΝΕΟΛΙΘΙΚΗΕΠΟΧΗΣΕΣΚΛΟ ΠΕΤΡΟΜΑΓΟΥΛΑ

ΚΛΑΣΙΚΗ – ΕΛΛΗΝΙΣΤΙΚΗΕΠΟΧΗ ΓΟΡΙΤΣΑ, ΠΑΓΑΣΕΣ, ΑΜΦΑΝΕΣ,ΚΑΣΤΡΟ ΒΟΛΟΥ

Κάθε εποχή έχει τους δικούς της οικιστικούς πυρήνες

στην περιοχή.

Στην αρχαιότητα ακμάζουν διαδοχικά η Ιωλκός, οι πόλεις των Παγασών και της Γορίτσας, καθώς και η Δημητριάδα. Σε έναν όμως οικισμό παρατηρείται συνεχής κατοίκηση στο πέρασμα του χρόνου: στο Κάστρο του Βόλου!

6

4 H επέκταση της πόλης προς τα δυτικά δεν είναι μεγά-

λη και πιθανόν να σχετίζεται με την ανάπτυξη του εμπορι-κού τμήματος του λιμανιού.

Το Πεδίο του Άρεως, η Νεάπολη και οι Άγιοι

Ανάργυροι είναι οι τρεις συνοικίες που διαμορφώνο-νται στην περιοχή.

5 H πόλη επεκτείνεται προς βορρά τις πρώτες δεκαετί-

ες του 20ού αι. Ο ερχομός των προσφύγων μετά το 1922 δη-μιουργεί αυξημένες ανάγκες στέγασης και διαμορφώνεται σταδιακά η συνοικία της Νέας Ιωνίας. Αν και για πολλά χρό-νια είναι αυτόνομος δήμος, τε-λικά προσαρτάται στον ενιαίο δήμο του Βόλου. Συνοικίες της Νέας Ιωνίας είναι τα Προσφυ-γικά, ο Άγιος Σπυρίδωνας, οι Άγιοι Ταξιάρχες, η Ευαγγελί-στρια, η Αγία Σοφία και ο Ξη-ρόκαμπος.

6 Από σκίτσα περιηγητών επιβεβαιώνεται ότι τα πρώ-

τα σπίτια στην περιοχή του Άνω Βόλου κτίζονται την Οθωμανι-κή περίοδο. Άλλωστε, ο Άνω Βόλος βρίσκεται στο δρόμο μεταξύ της πόλης του Βόλου και των χωριών του Πηλίου που τη συγκεκριμένη περίοδο είναι πολύ αναπτυγμένα.

7 Προς τα νότια, στη χερσό-νησο, βρίσκεται η ξακουστή

Δημητριάδα. Σήμερα ο οικι-σμός είναι προάστιο της σύγ-χρονης πόλης του Βόλου με σημαντικούς αρχαιολογικούς χώρους.

Από τη συνοικία των Παλαιών στην πόλη του Βόλου

1841-ΣΗΜΕΡΑ

Κάστρο Βόλου, Κάστρο Γόλου, ποιο να είναι το αρχικό;

Αυτό που σίγουρα γνωρίζω είναι ότι όλα ξεκίνησαν από εδώ…

Από τον 7ο μέχρι το 14ο αι. μ.Χ. η περιοχή ονομάζεται Κάστρο του Γόλου. Στη συνέχεια ακούγονται το Γόλος και το Βόλος παράλληλα.

Volos για τους Ενετούς και γενικά τους Δυτικούς

Βόλος σήμερα

Γόλος για τους Πηλιορείτες και τους Οθωμανούς

Βώλος για τους λόγιους

Από το λόφο στα Πευκάκια μπορείς να

αγναντέψεις προς την απέναντι πλευρά,

όπου απλώνεται η πόλη του Βόλου και

δεσπόζει το «αιώνιο» βουνό του Πηλίου.

7

ΕΙΔΩΛΙΑΤρίανεολιθικά

αφηγούνται

Ένας από τους σπουδαιότερους οικισμούς στην περιοχή είναι το Σέσκλο, που βρίσκεται σε ένα λόφο χαμηλό πάνω σε ένα σημαντικό σταυροδρόμι. Κάποιοι λένε ότι αρκετοί από τους προγόνους των κατοίκων του χωριού καθώς έρχονταν από την Ανατολή πέρασαν και από εδώ… Άλλοι συνέχισαν το ταξίδι τους προς την Ευρώπη και

ορισμένοι εγκαταστάθηκαν μόνιμα στην περιοχή. Οι κάτοικοι ασχολούνται κυρίως με τη γεωργία και την κτηνοτροφία. Τα εύφορα χωράφια τους βρίσκονται στην πεδιάδα που απλώνεται κάτω από το λόφο. Εκεί καλλιεργούν κυρίως σιτάρι και βόσκουν τα ζώα τους. Μερικοί όμως ασχολούνται και με την κατασκευή πήλινων αγγείων που συνηθίζουν να τα βάφουν λευκά και να τα διακοσμούν με κόκκινες γραμμές, ευθείες ή ζιγκ ζαγκ!

Το Σέσκλο κατοικείται από την 7η χιλιετία π.Χ. Σταδιακά ο οικισμός επεκτεί-νεται και καταλαμβάνει έκταση 100 στρεμμά-των. Στο τέλος της 5ης χιλιετίας π.Χ. μεγάλη φωτιά το καταστρέφει και οι κάτοικοι το εγκαταλείπουν. Έπειτα από 500 χρόνια κάποιοι επιστρέφουν και κατοικούν ένα κομμάτι του οικισμού περίπου μέχρι το 1600 π.Χ. Σήμερα το Σέσκλο είναι ένας αρχαιολογικός χώρος στο λόφο Καστράκι, 15 χλμ. βορειοδυτι-κά του Βόλου.

Κατάγομαι από τη Θεσσαλία και με κατασκεύασε ένας τεχνίτης της περιοχής τη Νεολιθική εποχή.

Έξω από το μουσείο θα δεις πώς έμοιαζε ένα νεολιθικό σπίτι!

Εξωτερικά είναι κτισμένο με τα πιο ανθεκτικά υλικά: πέτρινα θεμέλια, τοίχοι από κύβους

πηλού ψημένους στον ήλιο και ξύλινη στέγη με μια στρώση από άχυρο και από πάνω επάλειψη πηλού για καλύτερη στερέωση και στεγανοποίηση.Εσωτερικά, περίπου στο κέντρο, υπάρχει μια εστία, ενώ η τρύπα στην οροφή διευκολύνει την έξοδο του καπνού. Τις κρύες μέρες η εστία είναι συνέχεια αναμμένη

για να διατηρεί το χώρο ζεστό αλλά και για να μαγειρεύουν οι νοικοκυρές. Δίπλα βρίσκονται και άλλοι χώροι για τις καθημερινές ανάγκες των κατοίκων, όπως αποθήκες, καθώς και εξωτερικοί φούρνοι.

Στη Θεσσαλία οι πρώτοι μόνιμοι οικισμοί δημιουργούνται κατά τη Νεολιθική εποχή. Οι θέσεις των νεολιθικών οικισμών είναι γνωστές ως «μαγούλες».

8

Κατάλοιπα της «Οικίας του Κεραμέα» Οι αρχαιολόγοι την ονόμασαν έτσι γιατί βρήκαν μέσα πολλά αγγεία που οι κάτοικοι άφησαν φεύγοντας για να γλιτώσουν από την ξαφνική καταστροφή. Στον οικισμό υπάρχουν ίχνη από τα θεμέλια και άλλων σπιτιών, καθώς και σβώλοι από πηλό που προέρχονται από τους τοίχους.

Στην πρωτότυπη μόνιμη έκθεση του Αθανασάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου ανάμεσα στα άλλα ευρήματα ξεχωρίζουν τρία ειδώλια. Αν μπορούσαν να μιλήσουν, θα μας έδιναν πολύ χρήσιμες πληροφορίες για τη ζωή σε αυτή την πανάρχαια και σχετικά άγνωστη εποχή…

Στην περιοχή μας υπάρχουν σημαντικοί οικισμοί, όπως το Διμήνι. Οι κάτοικοί του, όπως όλοι οι άνθρωποι της Νεολιθικής εποχής, χρησιμοποιούν λίθινα εργαλεία με τα οποία φτιάχνουν πιο γερά σπίτια και καλλιεργούν πιο εύκολα τη γη. Εξημερώνουν πολλά ζώα και αρκετοί ασχολούνται με την κτηνοτροφία. Οι πιο δεξιοτέχνες κατασκευάζουν χειροποίητα αγγεία, με γραπτή και εγχάρακτη διακόσμηση, που δεν έχουν μόνο οικιακή χρήση, αλλά τα ανταλλάσσουν με προϊόντα από άλλες περιοχές.

Έτσι, καταφέρνουν να εξασφαλίσουν οψιανό και πυριτόλιθο, πρώτες ύλες που χρειάζονται για την κατασκευή λίθινων εργαλείων.

Εμάς μας έφτιαξαν άλλοι τεχνίτες από τη Θεσσαλία. Φαινόμαστε λίγο γεμάτες, αλλά αυτό είναι το πρότυπο στα ειδώλια της εποχής μας. Όλες οι γυναικείες μορφές στα μουσεία κάπως έτσι δείχνουν…

Το Διμήνι κατοικείται από τα τέλη της 5ης χιλιετίας π.Χ. χωρίς διακοπή μέχρι το τέλος της Εποχής του Χαλκού. Όταν το επισκεφτείς, μην ξεχάσεις να παρατηρήσεις:u Τους έξι ομόκεντρους λίθινους περιβόλους που προστατεύουν τον οικισμό. v Τους στενούς διαδρόμους που χωρίζουν τον οικισμό σε τέσσερα τμήματα. w Τα κατάλοιπα των σπιτιών μεταξύ των περιβόλων.x Την πλατεία του χωριού (κεντρική αυλή) στο ψηλότερο σημείο του οικισμού. Το μέγαρο της κεντρικής αυλής.Τότε, ακμαίος οικισμός πάνω σε χαμηλό λόφο, αγνάντευε τη θάλασσα σε απόσταση μόλις 1 χλμ. Σήμερα, αρχαιολογικός χώρος, απέχει 3 χλμ. από τη θάλασσα και από την πόλη του Βόλου.

9

ΑΡΓΟΝΑΥΤΕΣΟι

αρχαία Ιωλκός

Τι κρύβεται πίσω από το μύθο

της Αργοναυτικής Εκστρατείας;

Σε κάποιους ήταν έντονη η

επιθυμία να ταξιδέψουν σε άλλους τόπους για:

Να εξερευνήσουν καινούργια μέρη.

Να έρθουν σε επαφή με άλλους

λαούς και να προωθήσουν τα προϊόντα τους.

Να βρουν νέες πηγές εξόρυξης πολύτιμων μετάλλων.

και ηΌλοι έχουν ακούσει για τους Αργοναύτες…

Σύμφωνα με το μύθο, ήταν ήρωες που

ανταποκρίθηκαν στο κάλεσμα του Ιάσονα και

έλαβαν μέρος στην Αργοναυτική Εκστρατεία.

Η Αργοναυτική ΕκστρατείαΚοντά στο βασίλειο του Αθάμαντα βρισκόταν το βα-σίλειο του Αίσονα, γιου του Κρηθέα. Ο Αίσονας κά-ποτε αναγκάστηκε να παραδώσει τα κλειδιά του βα-σιλείου στον ετεροθαλή αδελφό του, τον Πελία. Στο μεταξύ, ο γιος του, ο Ιάσονας, μεγάλωνε στα δάση του Πηλίου, πλάι στο σοφό Κένταυρο Χείρωνα. Όταν ο Ιάσονας ενηλικιώθηκε, κατέβηκε στην Ιωλκό για να παραλάβει την εξουσία από το θείο του. Εκείνος δέχτηκε, εφόσον όμως κατάφερνε ο νεαρός Ιάσο-νας να του φέρει το Χρυσόμαλλο Δέρας από την

Κολχίδα. Κάπως έτσι ξεκίνησε η Αργοναυτική Εκστρατεία, η πρώτη μεγάλη ναυτική εξόρμηση

των Ελλήνων!Στην Κολχίδα μετέφερε τους Αργοναύτες η Αργώ, ένα πλοίο της εποχής με 50 κουπιά.

Την Αργώ κατασκεύασε ο ναυπηγός Άργος, γιος του Φρίξου, από ντόπια ξυλεία, με τη βοήθεια της θεάς Αθηνάς. Η θεά πρόσθεσε μάλιστα στην πλώρη

του πλοίου ένα κομμάτι ξύλο από την ιερή ομι-λούσα βελανιδιά της Δωδώνης.

Το Χρυσόμαλλο ΔέραςΚάποτε στη Θεσσαλία ζούσαν ο Φρίξος και η Έλλη, τα παιδιά του βασιλιά Αθάμαντα και της βασίλισσας Νεφέλης. Όταν η μητέρα τους πέθανε, ο Αθάμαντας παντρεύτηκε την Ινώ, που τα ζήλευε πολύ. Η Νεφέλη παρακάλεσε την Ήρα να τα σώσει. Εκείνη έστειλε το ιπτά-μενο χρυσόμαλλο κριάρι για να πετάξουν μακριά από τη Θεσσαλία. Καθώς περνούσαν πάνω από τον Ελλήσποντο, η Έλλη ζαλίστη-κε και έπεσε στη θάλασσα. Ο Φ ρ ί ξ ο ς συνέχισε μόνος το ταξί-δι και έφτασε στην Κολ-χίδα. Εκεί θυσίασε το κριάρι και χά-ρισε τη χρυσή προβιά στο βασιλιά Αιήτη.

Ας πάρουμε όμως το μίτο από την αρχή…

Η «Αργώ» περιγράφεται ως ένα εξαιρετικά γρήγορο και ελαφρύ πλοίο για τα δεδομένα της

εποχής.

10

Μυκηναϊκός οικισμός στα ΠευκάκιαΣτο μυχό του Παγασητικού κόλπου, μόλις 3 χλμ. από το Διμήνι, οι αρ-χαιολόγοι έφεραν στο φως τέσσερα σπίτια της εποχής και τμήμα από το νεκροταφείο του οικισμού. Ερευ-νητές πιστεύουν ότι εδώ ήταν το λιμάνι της αρχαίας Ιωλκού.

Το μυκηναϊκό ΔιμήνιΝοτιοανατολικά του λόφου, πολύ κοντά στο νεολιθικό οικισμό, οι ανασκαφές αποκάλυψαν ένα μεγά-λο κτηριακό συγκρότημα σύνθετης μορφής με αυλή στο κέντρο και 11 κατοικίες δίπλα στο μεγάλο δρόμο του οικισμού. Στα δύο μέγαρα του συγκροτήματος βρέθηκαν αποθή-κες, εργαστήρια και ενδείξεις απο-χετευτικού συστήματος - μάρτυ-ρες ενός σπουδαίου πολιτισμού. Και τα δύο μέγαρα καταστράφηκαν στις αρχές του 12ου αι.

Μυκηναϊκός οικισμός στα ΠαλαιάΟ οικισμός κατοικούνταν αδιάκοπα όλη τη Μυκη-ναϊκή περίοδο. Το 12ο αι. π.Χ. οι οικισμοί στο Διμή-νι και στα Πευκάκια εγκαταλείφθηκαν και πιθανόν αρκετοί από τους κάτοικους εγκαστάθηκαν εδώ.

Πού να ήταν η αρχαία Ιωλκός;Ο γραμματικός Ησύχιος τον 5ο αι. μ.Χ. αναφέρει ότι η πόλη ήταν κτισμένη στην άκρη μιας «ιώλκας», δηλαδή ενός απότομου και κατακόρυφου βυθίσματος της ακτογραμμής. Αρχικά οι αρχαιολόγοι την

τοποθέτησαν στο λόφο των Παλαιών, ενώ το λιμάνι της στη «Νήλεια», στη θέση Πευκάκια. Οι νεότεροι ερευνητές εντόπισαν την αρχαία Ιωλκό στο τρίγωνο Παλαιά-Διμήνι-Πευκάκια.

Η πόλη ιδρύθηκε κατά τη Μυκηναϊκή περίοδο και θεωρούνταν η σημαντικότερη της περιοχής μέχρι και την εποχή των Μακεδόνων.

11

ΔΗΜΗΤΡΙΑΔΑστήλεςτις… με αφορμή

Η Στήλη του Μενέλαου από την Αμφίπολη

Λίγα λόγια για την ιστορία της περιοχής και την πόληΗ περιοχή αρχίζει να κατοικείται από τη Νεολιθική εποχή. Την Κλασική περίοδο

οι Παγασές είναι ίσως η πιο σημα-ντική πόλη και διαθέτει το κύριο

λιμάνι της Θεσσαλίας. Το 293 π.Χ. ο Δημήτριος ο Πολιορ-κητής ιδρύει τη Δημητριάδα. Σύντομα η πόλη εξελίσσε-

ται σε ένα από τα πιο ισχυρά στρατιωτικά κέντρα των Μακε-

δόνων. Έχει άλλωστε δύο λιμάνια, το ένα στη βόρεια παραλία και το άλλο στον κόλ-πο της περιοχής Αλυκές, όπως αναφέρει και ο Στράβωνας. Η Δημητριάδα κτίζεται πάνω σε χαμη-λούς λόφους πολύ κοντά στην παραλία και σχεδιάζεται με βάση το ιπποδάμειο σύστημα, δηλαδή με δρόμους που τέ-μνονται κάθετα. Τον 1ο αι. π.Χ. αρχίζει να παρακμάζει, αλλά συνεχίζει να κατοικεί-ται και τις επόμενες περιόδους. Στα μέσα του 6ου αι. μ.Χ. εγκαταλείπεται οριστικά και οι κάτοικοί της μεταφέρονται στην πε-ριοχή του Κάστρου του Βόλου.

Oι γραπτές στήλες της αρχαίας Δημητριάδας –θαυμάσια δείγματα ελληνιστικής ζωγραφικής του 3ου αι. π.Χ.– κοσμούν την Αίθουσα 2 του Αθανα-σάκειου Αρχαιολογικού Μουσείου. Αρχικά ήταν τοποθετημένες πάνω σε τάφους εύπορων πολι-τών… Σε εμάς όμως αποκαλύφθηκαν ως οικοδο-μικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε για να γεμίσει εσωτερικά τους πύργους του τείχους κατά την πρόχειρη επισκευή του τον 1ο αι. π.Χ.

Οι κάτοικοιΗ Δημητριάδα είναι μια σπουδαία πόλη με σχε-δόν 25.000 κατοίκους και διαθέτει ένα από τα μεγαλύτερα εμπορικά λιμάνια της εποχής. Πολ-λοί από τους κατοίκους της προέρχονται από την Κρήτη, τη Μακεδονία, τη Θράκη, την Ήπει-ρο, την Ιλλυρία, την Ακαρνανία, τη Βοιωτία, τη Σάμο, τη Λέσβο, την Κάλυμνο, αλλά και από την Κύπρο, την Έφεσο, την Αλικαρνασσό, τη Βιθυ-νία, τη Φοινίκη…

Οι στήλες είναι σημαντικές γιατί αντλούμε πολύτιμα στοιχεία για:

• Την καθημερινή ζωή στη Δημητριάδα την περίοδο ακμής της.

• Το όνομα, την καταγωγή και τις ιδιότη-τες των εικονιζόμενων προσώπων.

• Την τέχνη της μεγάλης ζωγραφικής της εποχής.

• Τα στάδια επεξεργασίας του μαρμάρου.

Επίσης, γιατί είναι εντυπωσιακά αρχαιολογικά ευρήματα!

Η Στήλη του Δημητρίου γιου του Ολύνπου

12

Τα σπίτια της ελληνιστικής πόλης έχουν στο κέντρο αυλή με πηγάδι, ενώ γύρω από αυτή υπάρχουν τα δω-μάτια αλλά και εργαστήρια κάθε είδους.

Διοικητικό και πνευματικό κέντρο πόλης Το ανάκτορο κατασκευάζεται γύρω στο 293 π.Χ. πάνω σε χαμηλό λόφο στο ανατολικό τμήμα της πόλης. Εξωτερικά μοιάζει με οχυρό, αφού το πε-ριβάλλουν ισχυρά τείχη με πύργους στις τέσσερις γωνίες. Εσωτερικά, στο κέντρο του, ανοίγει μια τετράγωνη αυλή που τριγύρω την κλείνουν στοές. Στα νότια συν-δέεται με την Ιερή Αγορά, όπου βρίσκεται ο Ναός της Αρτέμιδος Ιωλκίας.

Περίπατος στη ΔημητριάδαΗ ελληνιστική πόλη απέχει λιγότερο από 2 χλμ. από το Βόλο. Στις αρχές του 20ού αι. ξεκινούν οι ανασκαφικές εργασίες στην περιοχή. Γύρω από τον αρχαιολογικό χώρο υπάρχουν πεύκα, ελιές και αμυγδαλιές, ενώ δύο χείμαρροι, ο Ξηριάς και το Αλιγαρόρεμα, περιβάλλουν τον αρχαίο οικισμό.

Γύρω από το θέατρο μπορείς να δεις κατά-λοιπα από το ρωμαϊκό υδραγωγείο και από ένα σπίτι της εποχής!

Τείχη ισχυρά με πύργους προστατεύουν την πόλη. Στο πάνω μέρος έχουν πλίνθους και στα θεμέλια γωνιόλιθους, τοποθετημένους κατά το ισοδομικό σύστημα. Στις αρχές του 1ου αι. π.Χ. οι κάτοικοι επισκευάζουν πρόχειρα τα τείχη για να προστατεύσουν την πόλη από μια ξαφνική απειλή. Σήμερα σώζεται το μεγαλύ-τερο μέρος των τειχών, μήκους 8 χλμ.

Το θέατρο, που κτίζεται στις αρχές του 3ου αι. π.Χ. και λειτουργεί μέχρι τα τέλη του επόμενου αιώνα, έχει τρία βασικά μέρη: σκηνή, ορχήστρα και κοίλο. Αρχι-κά η σκηνή είναι διώρο-φη, σήμερα όμως σώζεται σε ύψος μόλις 1 μ. Η ορχήστρα έχει δάπεδο από πατημένο χώμα, ενώ γύρω από το κοίλο υπάρχει αγωγός που μαζεύει τα νερά της βροχής. Στο κοίλο τα εδώλια (θέσεις των θε-ατών) είναι από πωρόλιθο. Μόνο αυτά των επισήμων στην πρώτη σειρά ξεχωρίζουν και είναι από γκρίζο μάρμαρο.

13

Το του Γόλου

17ος αι.Ο Ιταλός γεωγράφος Βιτσέντσο Κορονέλι συνοδεύει τον Μοροζίνι στις στρατιωτικές

επιχειρήσεις. Σωστός «ανταποκριτής» της εποχής του, συμπληρώνει το χαρακτικό του με αυτό το υπόμνημα:

19ος αι. Τα σύρματα που διακρίνονται στο σκίτσο μάλλον ανήκουν στον οπτικό τηλέγραφο που ήταν απαραίτητος για την επικοινωνία με τα πλοία. Ευθεία φαίνεται η Πύλη

Καρά-Καπού, ενώ στα αριστερά ο σιδηροδρομικός σταθμός που έχει κατασκευαστεί μόλις δύο χρόνια πριν!

18ος αι. Απεικόνιση του οικισμού το 1779 από ένα δωδεκάχρονο

αγόρι, γιο του καπετάνιου μιας σουηδικής φρεγάτας που είναι αραγμένη έξω από το Βόλο.

Στιγμές του Κάστρου…Με λίγα λόγια…Η κατοίκηση στο λόφο ξεκινά την 3η χι-λιετία π.Χ. και συνεχίζεται χωρίς διακο-πή μέχρι σήμερα. Ο πρώτος σημαντικός οικισμός είναι της Μυκηναϊκής περιόδου (15ος-12ος αι. π.Χ.). Τους γεωμετρικούς και τους κλασικούς χρόνους παραμένει ακμαίος. Για πρώτη φορά οχυρώνεται τον 4ο αι. μ.Χ. και ως τον 6ο αι. ο πλη-θυσμός του αυξάνεται. Τη Βυζαντινή περίοδο γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη. Τον 11ο αι. επισκευάζεται το τείχος και προ-στίθενται και οι πύργοι. Το 1423 οι Οθω-μανοί καταλαμβάνουν το Κάστρο του Γόλου. Τα επόμενα 458 χρόνια κανένας χριστιανός δεν ζει πια εκεί. Το 1655 η επίθεση του ενετού Μοροζίνι διαταράσ-σει την ήρεμη ζωή μέσα στο Κάστρο και προκαλεί μεγάλες καταστροφές. Στη συνέχεια το τείχος επισκευάζεται για τελευταία φορά και η πόλη επιστρέφει στους κανονικούς της ρυθμούς μέχρι την απελευθέρωση, στις 2 Νοεμβρίου 1881. Λίγες δεκαετίες νωρίτερα έχει αρχίσει να κατοικείται και η περιοχή εκτός του Κά-στρου…

20ός αι. Το Κάστρο του Βόλου στις αρχές του αιώνα

Molo: αποβάθρα Magazzini: αποθήκες Porta della parte di mare: πύλη προς τη θάλασσα Porta della Ritirata: πύλη διαφυγής

Portello: μικρή πύληTorrioni intorno la fortezza: πύργοι γύρω από το φρούριο Moschea: τζαμί

14

Τείχος τετράπλευρο, με δύο πύλες, προστατεύει τον οικι-σμό. Η πιο μεγάλη «βλέπει» προς τη θάλασσα και δε-σπόζει στο κέντρο της νότιας πλευράς του τείχους. Η μι-κρότερη, η Καρά-Καπού (η Πύλη της Ξηράς), ανοίγει στο κέντρο της βόρειας πλευράς. Το τείχος ενισχύουν 27 τε-τράγωνοι και 2 στρογγυλοί πύργοι, καθώς και μια ρηχή τάφρος. Στη βορειοανατολι-κή γωνία βρίσκεται η ακρό-πολη του οικισμού, η οποία διαθέτει επιπλέον οχύρωση και ξεχωριστή είσοδο.

Ο οθωμανικός οικισμός του Κάστρου στη συνοικία Παλαιά (18ος-19ος αι.) Ο οικισμός έχει έκταση λίγο μεγαλύτερη από 60 στρέμματα. Εκεί ζουν 150 οικογένειες Οθωμανών και 800 φρουροί, καθώς και μερικοί Εβραίοι. Ο κεντρικός δρόμος έχει πλάτος 5 μ. και διασχίζει τον οικισμό περίπου στη μέση συνδέοντας τις δύο πύλες. Οι υπόλοιποι στενοί δρόμοι, σε συνδυασμό με τα οθωμανικά σπίτια, δίνουν στον οικισμό ανα-τολίτικη όψη. Εντός του Κάστρου βρίσκονται και όλα τα διοικητικά κτήρια.

Σε καίρια σημεία υπάρχουν τρεις δημόσιες κρή-νες, τα τζαμιά, τα λουτρά, ενώ κοντά στις πύλες είναι οι αποθήκες πυρομαχικών, καθώς και οι αποθήκες φύλαξης του ιστιρά (σιταριού). Το πιο ζωντανό σημείο της πόλης, το τσαρσί (η αγορά), βρίσκεται εκτός των τειχών, κοντά στην προβλήτα του λιμανιού. Εκεί Οθωμανοί και χριστιανοί κάνουν τις αγορές τους στο μεγάλο παζάρι!

Η πυριτιδαποθήκη κοντά στην πύλη που οδηγεί στον κάμπο της Θεσσαλίας.

Το Τζαμί του Σουλτάν Σουλεϊμάν το 1936

Εμπορικό κτήριο στην οδό Ελασσόνος

Το οθωμανικό λουτρό

Το πρώτο σχέδιο της οχύρωσης του οικισμού γίνεται από τον ιταλό

Κορονέλι μετά τα μέσα του 17ου αι.

Σπίτι του Κάστρου

Εργασίες αναστήλωσης και ανάδειξης

πραγματοποιούνται στο Κάστρο του Βόλου από το

2011 μέχρι το 2014.

Η είσοδος στα Παλαιά, αρχές 20ού αι. 15

4000-1100 π.Χ. 11ος-4ος αι. π.Χ. 3ος αι. π.Χ.-4ος αι. μ.Χ.Τέλος Βυζαντινής

περιόδου (14ος-15ος αι.)

Οθωμανική περίοδος (15ος-19ος αι.)

Στη σημερινή περιοχή Πευκάκια βρίσκεται το αρχαιότερο λιμάνι του Παγασητικού. Από εκεί ξεκίνησε και η μυθική Αργώ το θρυλικό ταξίδι της. Ίσως εκεί κατασκευ-άστηκε κιόλας. Σήμερα ομοίωμά της δεσπόζει σε κεντρικό σημείο της παραλίας και είναι ένα από τα σύγχρονα σύμβολα της πόλης!

Tο κύριο λιμάνι της Θεσ-σαλίας βρίσκεται πιθανό-τατα στις Παγασές.

Την περίοδο αυτή το πιο σημαντικό λιμάνι της περιοχής, αλλά και ολό-κληρου του μακεδονικού κράτους, είναι αυτό της Δημητριάδας.

Το λιμάνι της πόλης δι-αμορφώνεται στην ίδια θέση που βρίσκεται μέ-χρι σήμερα. Εξάγονται βιοτεχνικά προϊ όντα από το Πήλιο και δημητριακά από το θεσσαλικό κάμπο.

Το 18ο αι. θεωρείται το σπουδαιότερο λιμάνι της Θεσσαλίας. Όλες οι απα-ραίτητες εγκαταστάσεις για τη λειτουργία του λι-μανιού –το τελωνείο, οι αποθήκες, τα εργαστήρια, η αγορά και τα χάνια– βρί-σκονται εκτός Κάστρου.

Μαζί με αγροτικά προϊό-ντα εξάγονται μετάξι και μαλλί. Η πόλη συνδέεται με την Κρήτη, τη Θεσσα-λονίκη, τη Σμύρνη, την Αλεξάνδρεια, την Κων-σταντινούπολη και αρκε-τά ευρωπαϊκά λιμάνια.

τον αφρόΕις ΘΑΛΑΣΣΑΣ

Το λιμάνι στο πέρασμα του χρόνου

της

Τα φημισμένα ζαγοριανά καράβια ταξιδεύουν σε όλο το Αιγαίο, τον Εύξεινο Πόντο και την Ανατολική Μεσόγειο. Στα αμπάρια

τους κουβαλούν μήλα, κάστανα, καθώς και άλλα προϊόντα της περιοχής. Η καλοκαιρία είναι πάντα σημαντική σύμμαχος στα ταξίδια τους. Δυστυχώς, κάποιες φορές η φουρτουνιασμένη

θάλασσα τα κρατά στο βυθό της…

16

Πραγματοποιούνται ερ-γασίες εκσυγχρονισμού και επέκτασης του λιμα-νιού. Στους λιμενοβρα-χίονές του μπορούν πια να «δέσουν» ακόμα και τα μεγαλύτερα πλοία της εποχής!

Οι βομβαρδισμοί προκα-λούν πολλές ζημιές και στο λιμάνι της πόλης…

Το λιμάνι αποκτά σταδια-κά τη σημερινή του όψη.

Ο «Κύκνος», ένα παλιό πλοίο που συνέδεε το Βόλο με την Εύβοια και τις Βόρειες Σποράδες

τις δεκαετίες του 1950 και του 1960 … Τώρα πια έχει σταματήσει να λειτουργεί και τη θέση του έχουν πάρει μεγαλύτερα και πιο

σύγχρονα πλωτά μέσα! Κάποιος από τους παλιούς που το θυμάται,

λέει χαρακτηριστικά: «Έφευγαν οι ξαδέλφες μου για την Κύμη

και νόμιζα ότι ταξίδευαν στον Ατλαντικό...»

Το πλοίο «Austria», που φαίνεται έξω από το λιμάνι, είναι από τα παλιότερα

μεταλλικά ατμόπλοια. Πριν την εμφάνιση του σιδηροδρόμου τα ατμόπλοια ήταν η πιο άνετη λύση ταξιδιού προς και από την πρωτεύουσα.

Μάλιστα, κάποιοι από τους παλιότερους αναφέρουν ότι, όταν οι Βολιώτες επιβιβάζονταν

στο λιμάνι του Πειραιά, οι ντόπιοι έλεγαν χαριτολογώντας: «Ήρθαν οι Αυστριακοί»!

1881 1889-1923 Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος 1949-1983 Σήμερα

Μετά την απελευθέρω-ση ιδρύεται το Λιμενικό Ταμείο Βόλου, που επι-βάλλει ειδικούς φόρους για την ολοκλήρωση των λιμενικών έργων.

Το λιμάνι του Βόλου εί-ναι το τρίτο μεγαλύτερο εμπορικό λιμάνι της χώ-ρας και εξυπηρετεί περί-που 400.000 ταξιδιώτες το χρόνο.

Σε καθημερινή βάση πλοία συνδέουν το Βόλο με τις Βόρειες Σποράδες (Σκιάθο, Σκόπελο, Αλόν-νησο), ενώ το καλοκαί-

ρι εκτελούνται ειδικά δρομολόγια προς τις Κυκλάδες, το Ανατο-λικό Αιγαίο και την Κρήτη. Μέχρι τα τέλη του 20ού αι. υπάρχει σύνδεση ακόμα και με τη Συρία!

Τη δεκαετία του 1890 ξεκινούν οι εργασίες για την εκβάθυνση του λιμανιού. Αναγνωρίζεις στον πίνακα κάποια από τα πλωτά μηχανήματα που βρίσκονται στο

λιμάνι;

17

ΦΟΥΓΑΡΑΤα της πόλης μου

Μερικές από τις βιομηχανίες που αλλάζουν τη

φυσιογνωμία της πόλης!

Ποιες από αυτές αναγνωρίζεις;

19ος αι.: Οι πρώτες βιομηχανίεςΛίγο πριν την απελευθέρωση από τους Οθωμανούς οικογενειακές επι-χειρήσεις με μικρά κεφάλαια εξελίσ-σονται σταδιακά σε βιοτεχνίες, που διαθέτουν κατάλληλο εξοπλισμό και ικανό αριθμό εργατών. Παράλληλα, αρκετοί από τους επιχειρηματίες του Πηλίου στρέφονται στο Βόλο. Πολλοί από αυτούς που έχουν μεταναστεύ-σει στην Αίγυπτο και στη Μικρά Ασία επιστρέφουν τώρα και επενδύουν τα κεφάλαιά τους σε νέες οικονομικές δραστηριότητες, όπως στην υφα-ντουργία, τη διατροφή, την επεξερ-γασία καπνού, τη σιδηρουργία και τη βυρσοδεψία.

1 1841: Χαλβαδοποιία Τσούγκου2 1869: Ατμόμυλος Μουσούρη 3 1872: Βυρσοδεψείο Α. Γεωργίου και Ζ. Νικούλη 4 1883: Σιδηροβιομηχανία Σταματόπουλου 5 1890: Καπνοβιομηχανία Ματσάγγου6 1893: Εργοστάσιο Ποτών Κούτσικος 7 1893: Εργοστάσιο Φωταερίου Σπ. Κριτσελή8 1905: Υφαντουργείο Παπαγεωργίου9 1914: Αλευροβιομηχανία Λούλη10 1924: Μεταξουργείο Ετμεκτζόγλου 11 1926: Πλινθοκεραμοποιείο Τσαλαπάτα

20ός αι.: Ακμή και παρακμήΚατά τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο οι βιομηχανίες της πόλης επιβιώνουν τροφοδοτώντας με τα προϊόντα τους το στρατό. Η περίοδος ειρήνης φέρνει νέο αέρα σταθερότητας και μέχρι το 1930 τα εργοστάσια του Βόλου απο-γειώνονται! Όμως, η ανάδειξη του Πειραιά σε νέο οικονομικό κέντρο, σε συνδυασμό με την οικονομική κρίση του 1929, οδηγεί στην παρακμή των βιομηχανιών της πόλης. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο 8 από τις 22 βιο-μηχανίες κλείνουν, ενώ οι υπόλοιπες υπολειτουργούν. Το 1955 σεισμοί πλήττουν το Βόλο και προκαλούν ζη-μιές σε πολλές εγκαταστάσεις. Μέχρι το 1960 τα περισσότερα εργοστάσια είναι καταχρεωμένα και περνούν στον έλεγχο των τραπεζών. Οι βιο-μηχανίες συρρικνώνονται και όσες μονάδες παραμένουν ζωντανές είναι εκτός οικισμού, σε ειδικά διαμορφω-μένη ζώνη. Tα επόμενα 20 χρόνια οι βιομηχανίες διανύουν περίοδο ανά-καμψης για τελευταία φορά.

18

ΠΛΙΝΘΟΚΕΡΑΜΟΠΟΙΕΙΟΤΣΑΛΑΠΑΤΑ Το 1917 o Σπυρίδων και o Νικο-λέτος Τσαλαπάτας ιδρύουν το πρώτο εργαστήριο που απασχο-λεί 20 εργάτες. Μέχρι το 1940 η επιχείρηση διανύει τη χρυσή εποχή της και παράγει 7.000.000 τούβλα και 2.000.000 κεραμίδια το χρόνο, που προμηθεύουν κυ-ρίως την αγορά της Θεσσαλίας αλλά και της Κρήτης. Το 1975 το εργοστάσιο κλείνει οριστικά. Από το Μάρτιο του 2007 ο χώρος λει-τουργεί ως πολιτιστικό κέντρο.

ΥΦΑΝΤΟΥΡΓΕΙO ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ Το 1905 ο Γεώργιος Παπαγεωργίου ιδρύει στο Βόλο το πρώτο ερ-γοστάσιο υφαντουργίας. Η επιχείρηση αναπτύσσεται με αλματώδη ρυθμό, με υποκαταστήματα στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, το Λον-δίνο, τη Δρέσδη και αλλού. Το 1932 η βιομηχανία διαθέτει 350 αρ-γαλειούς, 1.300 εργαζόμενους και τα υφάσματά της μπορούν να συγκριθούν με τα καλύτερα των ευρωπαϊκών αγορών. Πολύ κοντά στη βιομηχανία κτίζονται και οι κατοικίες των εργατών, που έχουν

δωρεάν ιατρική και φαρμα-κευτική περίθαλψη. Από

το Δεκέμβριο του 2004 στο χώρο του πα-λιού εργοστασίου λειτουργεί εμπορική αγορά.

ΚΑΠΝΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑ ΜΑΤΣΑΓΓΟΥ Ο Νικόλαος Ματσάγγος ιδρύει τη βιοτεχνία κα-πνού το 1890. Αρχικά η κοπή του καπνού γίνεται με τα χέρια, από ειδικούς τεχνίτες και με τη βοή-θεια του «χαβανιού»! Το 1910 εισάγεται η πρώτη καπνοκοπτική μηχανή από την Αγγλία και μέσα σε δέκα χρόνια το εργοστάσιο επεκτείνεται και εκσυγχρονίζεται με νέα μηχανήματα από την Αμερική. Την περίοδο της Κατοχής το προϊόν λειτουρ-γεί και ως νόμισμα της περιοχής! Το 1947-1948 η βιομηχανία κατα-κτά την πρώτη θέση στην Ελλάδα και απασχολεί 1.850 εργαζόμενους. Το 1963 η επιχείρηση περνά στο κράτος και το 1972 κλείνει οριστικά. Στη συνέχεια την αγοράζει το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.

ΑΛΕΥΡΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΑΚΥΛΙΝΔΡΟΜΥΛΟΙ ΛΟΥΛΗΟι αδελφοί Λούλη ιδρύουν το 1914 τη γνωστή βιομηχανία αλευρόμυλων. Κατά το Β΄ Πα-γκόσμιο Πόλεμο μεγάλο μέρος της παραγωγής προμηθεύει τον ελληνικό στρατό. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ’80 η παραγωγή φτάνει τους 700 τό-νους τη μέρα. Γίνονται εξαγω-γές στην Αίγυπτο, την Κίνα και σε άλλες χώρες. Το 1977 ο Ν. Λούλης ιδρύει νέο μύλο στη βιομηχανική περιοχή. Σήμερα στη θέση των σιλό (αποθηκών σιτηρών) έχουν κατασκευα-στεί νέα πολυώροφα κτήρια, όπου από το 2005 λειτουργεί πολυχώρος αναψυχής.

Αλλάζει η εποχή…… αλλάζουν χρήση

ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΑ ΚΤΗΡΙΑ

19

ΑΝΑΠΟΛΗΣΕΙΣστιγμέςΆνθρωποι και

της νέας πόλης

Σε αυτόν το δρόμο έζησε και ο δικηγόρος Νικόλαος Γά-τσος (1864-1934). Ασχολήθηκε με την πολιτική αλλά και τη δημοσιογραφία. Πολύ σημαντική ήταν η υπεράσπιση του διευθυντή του Ανώτερου Δημοτικού Παρθεναγωγεί-ου Δημήτρη Σαράτση και του υπέρμαχου της δημοτικής γλώσσας Αλέξανδρου Δελμούζου, κατά την υπόθεση των Αθεϊκών, σε δίκη που έγινε στο Ναύπλιο το 1914.

Οδός Δημητριάδος – Μια σημαντική προσωπικότητα

Το τρενάκι περνά από την οδό Δημητριάδος. Στην άκρη του δρόμου σωροί από κάρβουνο…

Η πόλη μεγαλώνει – Οι απογραφέςΘεοφάνια στην παραλία το 1928.

Όλοι φορούν καπέλα, κατά τη συνήθεια της εποχής. Τα παιδιά πηλήκια, οι κυρίες κλος και οι κύριοι

ρεπούμπλικες ή φεντόρες!

Η πρώτη απογραφή το 1881 αναφέρει 5.000 κατοίκους, ενώ το 1896 ο πλη-θυσμός φτάνει τους 16.700 κατοίκους. Τα επόμενα 24 χρόνια ο πληθυσμός διπλασιάζεται και η πόλη αριθμεί 30.000 κατοίκους!

Ο Δημήτρης Σπύρου μέσα από το διήγημά του Καφενείο ο κόκκινος σκούφος

φωτίζει πτυχές της καθημερινής ζωής της πόλης στις αρχές του 20ού αι.

Στο κέντρο της πόλης…Στην Ερμού, την Ιάσωνος, την Ιωλκού, τη Δη-μητριάδος και στα κάθετα μικρά δρομάκια, βού-ιζε ο κόσμος σα μελισσοκούβελο. Άλλοι που-λούσαν, άλλοι αγόραζαν κι άλλοι παζάρευαν μικροπράματα. […] Τα μαγαζιά κολλημένα το ένα δίπλα στο άλλο. Χαλβαδοπωλεία, εδωδιμο-πωλεία, παγοπωλεία, κατοπτροποιεία, κλειθρο-πωλεία, μαχαιροποιεία, πιλοποιεία, ποτοπωλεία, καθεκλοποιεία, βιβλιοδετεία, καπνοπωλεία… Εντυπωσιακές ήταν οι διαφημιστικές ταμπέ-λες των ασφαλιστικών εταιριών: North British, Άνω Ρήνου, Sun Fire Οffice, Γενικαί Ασφάλειαι Τεργέστης, Assicuratrice Italiana, Αδριατική, Mutual Life, Εθνική, Esperanse. […] Στη Δη-μητριάδος είδα πολλούς περίεργους να έχουν περικυκλώσει το καινούριο κουπέ που είχε φέ-ρει ο επιχειρηματίας Νικόλαος Τσαλαπάτας και το έσερναν δυο υπέροχα άλογα μαύρου χρώμα-τος. […] «Πρόοδος αγαπητέ! Ο Βόλος προσομοι-άζει πλέον με τας πολιτισμένας ευρωπαϊκάς πό-λεις…», σχολίασε ένας γενειοφόρος με μονόκλ.

20

Από τα τέλη του 19ου αι. με την ανάπτυξη της βιομηχανίας στην πόλη άρχι-σαν να δημιουργούνται σωματεία που στήριζαν τα αιτήματα των εργατών στα εργοστάσια. Αρκετοί ήταν και οι διανοούμενοι που θέλησαν να βοηθήσουν. Μεταξύ αυτών ξεχώρισε ο δικηγόρος Κωνσταντίνος Ι. Ζάχος, πρόεδρος του Πα-νεργατικού Συνδέσμου «Η Αδελφότης». Το 1908 ιδρύθηκε το Εργατικό Κέντρο Βόλου, το πρώτο στην Ελλάδα. Το κέντρο, εκτός από συνδικαλιστική, είχε και εκπαιδευτική δράση. Συχνά ήταν τα επιμορφωτικά σεμι-νάρια του Νυχτερινού Σχολείου, αλλά και οι λογοτεχνικές βραδιές.

Μαθήτριες ποζάρουν μέσα και έξω από τον «Μουτζούρη» το 1930.

Οι νέες ιδέες – Τα σχολείαΔύο ήταν τα εκπαιδευτικά ιδρύματα αποκλειστικά για κορίτσια, οι Καλόγρι-ες (Ελληνογαλλική Σχολή Βόλου), που ιδρύθηκαν το 1904, και το Ανώτερο Παρθεναγωγείο Βόλου, που ιδρύθηκε το 1908. Το Παρθεναγωγείο μάλιστα προκάλεσε αντιδράσεις στη συντηρητική κοινωνία της εποχής με τις προο-δευτικές μεθόδους διδασκαλίας που εφάρμοζε.

Oδός Ερμού – Η Σκάλα του ΜιλάνουΑπό το 1919 απέναντι από τον Άγιο Νικόλαο υπήρχε ένα απλό, ταπεινό κτίσμα που μέσα του έκλεινε για χρόνια την ψυχή της πόλης. Ο Στέφανος Μιλάνος και οι γιοι του διασκέδασαν πολλές γενιές Βολιωτών και τους μύησαν στους ήχους της ρεμπέτικης μουσικής! Το 1978 το ταβερνείο μεταφέρθηκε στη συμβολή των οδών Ιωλκού και Αναλήψεως. Το 2006 έκλεισε οριστικά…

Οι απόψεις της συντηρητικής κοινωνίας

Μπήκα στο φαρμακείο του κυρίου Σκοινιά.

Δέκα άνθρωποι κρέμονταν από το στόμα του

ιεροκήρυκα Συνοδινού που έλεγε ότι

έρχεται η

συντέλεια του κόσμου: «Ο κομήτης του Χάλεϋ

περνά δίπλα από τη γη κάθε ογδόντα έξη

χρό-

νια. Όπως διαβάζετε και στις εφημερίδες αυτή

τη φορά η ουρά του θα χτυπήσει τη γη κα

ι θα

μας συντρίψει. Κι αυτό διότι γέμισε ο κόσμος

αμαρτωλούς. […] Γνωρίζετε τις αθεϊστικές ιδέες

που διαδίδονται από τους ασεβε

ίς. Ακόμη και

εις την πόλη μας, διάφοροι επιτήδειοι παρασύ-

ρουν τους αφελείς εργάτες

και τους καλούν σε

εργατικές αδελφότητες όπου δεν διδάσ

κεται το

ευαγγέλιο αλλά διάφορες θεωρίες, οι οποίες αντί

για την αγάπη κηρύσσουν

το μίσος. […]» «Τρώ-

νε γάλα τη Μεγάλη Παρασκευή. Φτιάχνουν σω-

ματεία. Να τους αφορίσει η εκκλησία!», φώναξε

ξαναμμένος ο φαρμακοποιός. […]

Σχολικές αναμνήσεις[…] έξω από το ιδιωτικό σχολείο της κυρίας Αναστασάκη είδα τις Μαθή-τριες στο προαύλιο να χορεύουν και να τραγουδούν: «Πόλκα, μαζούρκα, βαλς και σοτίς ελάτε κοριτσάκια να μάθετε κι εσείς…» […]

Στο δρόμο και στις βιοτεχνίες – Οι διεκδικήσεις…

«Ημέρα του Αγρότου – 21 Μαρτίου 1949». Το πλήθος είναι μαζεμένο σε

κεντρικό δρόμο της παραλίας.

21

ΘΕΑΤΡΟτη θάλασσα&Στο

Παραστάσεις σε καφενεία και θέατρα

O πρώτος θίασος ήρθε στην πόλη το 1870 και οι πρώτες παραστάσεις δόθηκαν στα καφενεία του Ηλία και του Τζοάννου. Τις παραστάσεις πα-ρακολουθούσαν και οι κάτοικοι των χωριών του Πηλίου. Το θέατρο δεν ψυχαγωγούσε απλώς, αλλά ενίσχυε και την αγωνιστική διάθεση των κα-τοίκων. Μάλιστα, ο κόσμος το αγα-πούσε τόσο πολύ, που συχνά συμ-μετείχε εθελοντικά στο στήσιμο των παραστάσεων. Κάποιοι βοηθούσαν στη διαμόρφωση του σκηνικού, δα-νείζοντας τα έπιπλά τους, ενώ ερα-σιτέχνες ηθοποιοί από την πόλη συ-μπλήρωναν τον περιοδεύοντα θίασο, όταν δεν υπήρχαν αρκετοί ηθοποιοί.

Στη φωτογραφία του 1935 μπροστά από την είσοδο μπορεί κανείς να διαβάσει

το πρόγραμμα της θερινής περιόδου: «Προβολές: 8 και 10. Εισιτήριο: Πλατεία 6,50 δρχ. Υπερώον 5,00 δρχ.»

ΑχίλλειονΤο ιδιαίτερα κομ-ψό κτήριο, με την εντυπωσιακή οροφή που άνοιγε και έκλεινε, κατα-σκευάστηκε στα μέσα της δεκαετίας του 1920 και λειτουργεί μέχρι σήμε-ρα. Αρχικά ήταν το μόνο κινηματο-θέατρο στο Βόλο. Εκεί εργάστηκαν και οι αδελφοί Ψυχούλη, που από το 1899 με τη φορητή τους μηχανή έφεραν τον κινηματογράφο στην πόλη. Σήμερα, αν και η όψη του δεν έχει αλλάξει πολύ, μισοκρύ-βεται πίσω από τα τραπέζια, τις καρέκλες των καφέ, αλλά και τους πάγκους των μικροπωλητών.

Δημοτικό ΘέατροΤο πρώτο κτήριο, στην οδό Δημητριάδος, εγκαινιάστηκε στις 2 Φεβρουαρίου του 1897. Η κεντρική αίθουσα είχε πλατεία, θεωρεία, αμφιθεατρικό εξώστη και χω-ρητικότητα 500 με 600 άτομα. Μέχρι τις 2 Απριλίου του 1939 σημαντικά ονόματα της εποχής έδωσαν εκεί παραστάσεις: Κυβέλη, Βεάκης, Νέζερ, Κοτοπούλη, Αττίκ… Δυστυχώς, το κτήριο καταστρά-φηκε από τους σεισμούς του 1955. Το καινούργιο Δημοτικό Θέατρο κτίστηκε 50 χρόνια αργότερα στην πλατεία Ρήγα Φεραίου.

Σινέ ΤΙΤΑΝΙΑ

Στις αρχές του 20ού αι. το όνομά του ήταν Ρεξ. Αργότερα μετονο-μάστηκε σε Τιτάνια και μέχρι τη δεκαετία του ’70 ήταν από τους πιο αγαπημένους κινηματογράφους της πόλης. Εκεί οι παλιότεροι απόλαυσαν σε πρώτη προβο-λή ελληνικές, αλλά και ξένες ταινίες, όπως το Θωρηκτό Ποτέμκιν του Αϊζενστάιν!

22

Κι όταν ανέβαινε ο υδράργυρος, αγαπημένη διασκέδαση… οι

εξορμήσεις στις κοντινές παραλίες. Το πρωί για μπάνιο και το βράδυ για

χορό στα κέντρα Άναυρος (το σημερινό Ακταίον),

Αύρα και Καλλιθέα.

Μεικτά μπάνια στον Άναυρο και τις Αλυκές…

Στις Αλυκές, το 1932, άντρες και γυναίκες παίζουν

με το τόπι, χωρίς κα-μιά απαγόρευση. Τα μεικτά μπάνια (bains mixtes) είναι πια γεγονός!

Μετά την παραλία ήταν πολύ συνηθισμέ-νη μια στάση στο γνωστό ζαχαροπλαστείο του Βούλγαρη, στην οδό Δημητριάδος. Εκεί σύχναζαν κυρίως τις Κυριακές οι Βολιώτες για να απολαύσουν σιροπιαστά, εργολάβους και παγωτά!

Σήμερα στο κτήριο της

Μινέρβα λειτουργεί η πιο παλιά καφετέρια της παραλίας του Βόλου. Τα ξημερώματα της

Πρωτοχρονιάς ακόμη μαζεύονται οι Βολιώτες για να πιουν τον

πρώτο καφέ της χρονιάς και να απολαύσουν τις υπέροχες

πάστες!

Οι καμπίνες στον Άναυρο άρχισαν να λειτουργούν το 1904. Άντρες και

γυναίκες είχαν αυστηρά τη δική τους πλευρά στην παραλία, μέχρι να καθιε-ρωθούν τα μεικτά μπάνια. Αυτό άλλω-στε επιτηρεί και ο ναύτης, στο βάθος της φωτογραφίας. Αν κάποιος παραβί-αζε τα όρια μεταξύ των περιοχών για τα

δύο φύλα, ένα σφύριγμα ήταν αρκετό για να τον επαναφέρει στην τάξη!

«ΛΟΥΤΡΑ ΠΑΛΛΙΩΝ ΑΛΥΚΩΝ Αι βενζίναι εκτελούν κανονικώτατον δρομολόγιον από πρωίας μέχρι βα-θείας νυκτός, αντί 5 δραχμών μετ’ επιστροφής. Οι λουόμενοι υπόκεινται εις πληρωμήν εισιτηρίου 3 δραχμών. Οι μη λουόμενοι, δεν υπόκεινται εις

ουδεμίαν επιβάρυνσιν πλην της πλη-ρωμής του προσφερομένου ποτού. Οι λαμβάνοντες μέρος εις τα μπαίν-μιξτ, υποχρεούνται να φέρωσι μαγιό ευπρε-πές. Οι μη λαμβάνοντες μέρος εις αυτά οφείλωσιν να φέρωσιν ευπρεπή περι-σκελίδα».

Εφημερίδα ΘΕΣΣΑΛΙΚΟΣ ΤΥΠΟΣ5 Ιουλίου 1930

Σάββατο

23

ΙΣΤΟΡΙΕΣΣιδηροδρομικές

Πεζοί και άμαξες περνούν μπροστά από το σιδηροδρομικό σταθμό του Βόλου στις αρχές του 20ού αι.

Ακολουθώντας τον Μουτζούρη

Το τρένο, όταν

περνούσε μέσα

από την πόλη, μείωνε

ταχύτητα. Όποιος πεζός ήθελε

μπορούσε να ανέβει εύκολα ακόμα κι αν δεν ήταν σε στάση. Σε αυτή τη φωτογραφία ένα καλοκαιρινό βαγόνι περνά από κεντρικό σημείο της πόλης. Διακρίνονται τα τραπεζοκαθίσματα του κέντρου

Κύματα και το θέατρο Θέτις όπου παρουσιάζονταν παραστάσεις Καραγκιόζη.

τότε (από το 1882) κατοικία του σταθμάρχη

τώρα (από το 2006) Σιδηροδρομικό Μουσείο

Βόλου

… η διαδρομή ΣΗΜΕΡΑΞεκινά από τα Άνω Λεχώνια, κάνει μόνο μία στάση στην Άνω Γατζέα και καταλήγει στις Μηλιές. Διαρκεί μιάμιση ώρα.

Η γραμμή Βόλος-Μηλιές Οι εργασίες για τη νέα γραμμή ξεκίνησαν στις 24 Μαρ-τίου του 1894. Το 1896 ολοκληρώθηκε το κομμάτι μέ-χρι τα Λεχώνια. Έπειτα προτάθηκε επέκταση της ίδιας γραμμής και το έργο παραδόθηκε τον Ιούνιο του 1903. Τελικά, η γραμμή (μήκους 28 χλμ.) έφτασε μέχρι τις Μηλιές, αντί για τη Ζαγορά που ήταν η αρχική πρόταση.

Η σιδηροδρομική γραμμή …• Συνέδεε το Βόλο με χωριά του Πηλίου.• Λειτουργούσε και ως αστική συγκοινωνία με στάσεις σε επιλεγμένα σημεία της πόλης, όπως λουτρά, καφε-νεία ή εργοστάσια.

Το τρενάκι ξεκινούσε από το σιδηροδρομικό σταθμό του Βόλου, διέσχιζε την πόλη πατώντας σε ειδικούς τροχιόδρομους και, αφού περνούσε πάνω από οκτώ γέφυρες, μέσα από δύο σήραγγες και κάτω από πέ-

ντε λίθινες διαβάσεις πεζών και αμαξών, έφτανε στις Μηλιές, στον τελικό προορι-

σμό του.

Υπεύθυνος κατασκευής των Θεσσαλικών Σιδηροδρόμων αλλά και της γραμμής για το τρενάκι του Πηλίου ήταν ο ιταλός μηχανικός Εβαρίστο ντε Κίρικο. Το έργο ξεκίνησε το 1881 και ολοκληρώθηκε το 1886. Αρχικά συνέδεε το Βόλο με τη Λά-ρισα με τέσσερα καθημερινά δρομολόγια που το καθένα διαρκούσε δυόμισι ώρες. Στη συνέχεια η γραμμή επεκτάθηκε και σε άλλα σημεία του θεσσαλικού κάμπου.

Παραλία του Βόλου 1945

Οι σταθμοί και οι στάσεις της παλιάς

διαδρομής

24

Ο Εβαρίστο ντε Κίρικο με την οι-κογένειά του κατοικούσαν στην περιοχή του Αγίου Κωνσταντίνου. Το σπίτι τους ήταν δίπλα στο μεγάλο κτήριο της φωτογραφίας, όπου στε-γάζονταν οι μύλοι Ζαρζαμπά-Κα-πουρνιώτη.

Μήπως αναγνωρίζεις κάποιο σημείο της πόλης;

Λεχωνιά

Αγριά Ιάσων

ΠαγασαίΔημητριάς

ΜαίρηΑργώ

Ιωλκός

ΆναυροςΜουτζούρη έλεγαν το τρενάκι του Πηλίου εξαιτίας του μαύρου καπνού που άφηνε στο πέρασμά του.

H οικογένεια Ντε Κίρικο και το τρένο του Βόλου

Γιος του ιταλού μηχανικού ήταν ο γνωστός ζωγράφος Τζόρτζιο ντε Κίρικο. Τις πρώτες σπουδές του τις έκανε στη Σχολή Καλών Τεχνών της Ελλά-δας κοντά σε σπουδαίους δασκάλους, όπως ο Κ. Βολανάκης, ο Γ. Ιακωβίδης και ο Γ. Ροΐλος. Στη συνέχεια εξελίχθηκε σε κύριο εκπρόσωπο της μεταφυ-σικής ζωγραφικής και το έργο του άσκησε μεγάλη επιρροή στο κίνημα του σουρεαλισμού.

Όμως, και οι ατμομηχανές του είχαν ονόματα:

Για την ιστορία των θεσσαλικών σιδηροδρόμων

θα μάθετε περισσότερα στον πρώτο όροφο του

αναστηλωμένου κτηρίου του σιδηροδρομικού σταθμού.

Αν και ο μεγάλος ζωγράφος έφυγε πολύ μικρός από το Βόλο,

οι μνήμες έμειναν για πάντα χαραγμένες μέσα του.

Παρατήρησε καλά τους πίνακες…

Όπως αναφέρει στην αυτοβιογραφία του,

γεννήθηκε…

«στο Βόλο, την πρωτεύουσα της Θεσσαλίας

τον καυτό Ιούλη του 1888 που τα κεριά

λιώναν στα κηροπήγια, και φυσούσε ένας

καυτός αέρας από την Αφρική που οι Έλληνες

τον ονόμαζαν λίβα...»

O μικρός Τζόρτζιο ντε Κίρικο μαζί με το μικρότερο αδελφό του Ανδρέα και τους γονείς τους Εβαρίστο και Τζέμα.

25

ΚΕΝΤΑΥΡΩΝγειτονιά των Στη

Σύντομο χρονολόγιο του Πηλίου

Εποχή του μύθου

Οι Κένταυροι κατοικούν στο

βαυνό… Η παράδοση τους θέ-

λει μισούς ανθρώπους και μι-

σούς άλογα. Σύμφωνα με μια

άλλη εκδοχή, είναι άνθρωποι

που κυκλοφορούν σχεδόν πά-

ντα έφιπποι, ζουν στα βουνά

και είναι ιδιαίτερα επιδέξιοι στο

κυνήγι του ταύρου (Κένταυρος

= κεντώ τον ταύρο). Το Πήλιο

είναι και η θερινή κατοικία των

ολύμπιων θεών, ενώ στα δάση

του με τα πολλά τρεχούμενα

νερά τριγυρίζουν και οι θρυ-

λικές Δρυάδες, οι νύμφες των

δέντρων. Όσο υπάρχει νερό εί-

ναι ευτυχισμένες, ενώ, όταν το

νερό εξαφανίζεται, χάνονται και

αυτές μαζί του.

Βυζαντινή περίοδοςΗ Μαγνησία ανήκει στη Μακε-δονία. Οι επιδρομές των Σλά-βων και των Γότθων ερημώ-νουν την περιοχή και οι οικισμοί του Πηλίου παρακμάζουν.4ος-10ος αι.: Στο βουνό ζουν λίγες φτωχές οικογένειες χω-ρικών που δουλεύουν σε ιδιο-κτησίες βυζαντινών επιφανών οικογενειών.

10ος-14ος αι.: Ιδρύονται πολλά μοναστήρια και το βουνό θυμί-ζει μεγάλη μοναστική κοινότη-τα. Κοντά σε αυτά τα μοναστή-ρια θα ιδρυθούν αργότερα τα σημερινά χωριά του Πηλίου.

Οθωμανική περίοδος15ος-19ος αι.: Οι κατα-κτητές αδιαφορούν για τις ορεινές περιοχές. Σχεδόν όλοι οι χριστιανοί του Κά-στρου, καθώς και πολλοί

κάτοικοι από άλλες περι-οχές εγκαθίστανται στα-διακά στο Πήλιο και δια-μορφώνονται τα 24 χωριά του.

Αρχαιότητα

Πόλεις στο Πήλιο:

Ολιζών: κοντά στη σημερινή

Μηλίνα.

Κορόπη: κοντά στη σημερινή

Μπούφα.

Μεθώνη: κοντά στα σημερινά

Άνω Λεχώνια.

Σπάλαυθρα: κοντά στο σημερι-

νό Χόρτο.

Κασθαναία: κοντά στο σημερι-

νό Κεραμίδι.

ΣήμεραΗ σπάνια φυσική ομορ-φιά, σε συνδυασμό με

τους παραδοσιακούς οικι-σμούς και τα θρησκευτικά μνημεία, έχουν αναγάγει το Πήλιο σε αγαπημένο προορισμό.

26

Οι κάτοικοι του Πηλίου την περίοδο της οθωμανικής κατάκτησηςΕνώ ο οικισμός του Κάστρου στο Βόλο είναι σε στα-σιμότητα, τα χωριά του Πηλίου αναπτύσσονται και οι κάτοικοι επιδίδονται σε νέες οικονομικές δραστηριό-τητες. Ο αέρας δημιουργίας που πνέει στο βουνό των Κενταύρων επηρεάζει τις εξελίξεις και θέτει τις βάσεις για τη διαμόρφωση της νέας πόλης του Βόλου τα επόμενα χρόνια.

… η αρχιτεκτονική τουΤα σπίτια στο Πήλιο, αν και ακολου-θούν διάφορους τύπους, είναι συ-χνά διώροφα και κατασκευασμένα από ντόπια πέτρα. Ξεχωρίζουν:• Για το μεγάλο σκεπαστό μπαλκόνι (σαχνισί) με το μεταλλικό κιγκλίδωμα στην πρόσοψη.• Για την τετράριχτη στέγη από πλάκες σχιστόλιθου.

Το Λαογραφικό Μουσείο Θεόφιλου στην ΑνακασιάΤο αρχοντικό που κτίζεται το πρώτο μισό του 19ου αι. ανήκει μέχρι το 1905 στην οικογένεια Χατζηαναστάση. Μετά περνά στην κατοχή του μυλωνά Γιάννη Κοντού. Το 1912 ο λαϊκός ζωγράφος Θεόφιλος Χατζημιχαήλ διακοσμεί με τοιχογραφίες σε δύο ζώνες τη σάλα του ορόφου. Στην πάνω ζώνη 14 μεγάλοι πίνακες αφηγού-νται σκηνές από την Ελληνική Επανάσταση, ενώ στην κάτω η θεματολογία των πα-ραστάσεων είναι από τη φύση. Μεταξύ αυτών παρεμβάλλονται απεικονίσεις που έχουν ως πηγή έμπνευσης την αρχαία ελληνική μυθολογία και τοπία από το Πή-λιο. Δυστυχώς, ο σεισμός του 1955 προκαλεί πολλές ζημιές στο κτήριο. Ωστόσο, είναι το μοναδικό πηλιορείτικο αρχοντικό στο οποίο διασώζεται ολοκληρωμένο το ζωγραφικό πρόγραμμα του Θεόφιλου. Το 1962 κηρύσσεται ιστορικό διατηρη-τέο μνημείο και σήμερα στεγάζει το Λαογραφικό Μουσείο Θεόφιλου. Έργα του όμως θα συναντήσεις και σε διάφορα μικρομάγαζα, σπίτια και εκκλησίες της περιοχής. Περνώντας από τον

παραδοσιακό φούρνο Η ΙΩΛΚΟΣ,

μπορείς να θαυμάσεις ακόμα ένα έργο του

καλλιτεχνή!

Στα ίχνη του Θεόφιλου …

Πύργος Κοκοσλή (~1920). Χαρακτηριστικό δείγμα πηλιορείτικου σπιτιού!

27

ΚΤΗΡΙΑπαλιά αναζητώ

συνοικίεςπερνώ και

Από τις

Στην παλιότερη συνοικία της πόλης όσο κι αν ψάξεις δεν θα βρεις… κατοικία από την Οθωμανική περίοδο. Το χάνι του μπαρμπα-Θύμιου, 19ου αι., σε παλιά φωτογραφία.Τα σπίτια τότε ήταν συνήθως διώροφα, με στέγη από κεραμί-δια, εξώστες ανοιχτούς ή κλει-στούς (σαχνισιά) και παράθυρα καφασωτά. Γύρω υψώνονταν ψηλοί πέτρινοι μαντρότοιχοι που «έκρυβαν» τους ενοίκους.

Αν φτάσεις μέχρι το σιδηροδρομικό σταθμό, θα δεις… το Μουσείο της Πόλης του Βόλου! Εδώ θα γνωρίσεις την ιστορία της πόλης από τα μέσα του 19ου αι. με οδηγό τις προσωπικές ιστορίες των κατοίκων της… Πρώην καπναποθήκη Παπάντου, 1920, οδός Φερών 17.Τριώροφο κτήριο με αρκετά νεοκλασικά στοιχεία. Χαρακτη-ριστικά είναι τα μπαλκόνια στον τελευταίο όροφο με τα μαρμάρι-να σκαλιστά φουρούσια ακριβώς πάνω από τις τρεις εισόδους του ισογείου.

Λίγο πιο πέρα θα συναντήσεις ένα κτήριο με περιπετειώδη ιστορία… Αφού άλλαξε πολλές φορές χρήση, τώρα στεγάζει το θερινό κινηματογράφο Εξωραϊστική, τη Λέσχη Βόλου και ένα εστιατόριο.Πρώην Μέγαρο Σαραφόπουλου ή Εξωραϊστική Λέσχη, 1894, οδός Δημητριάδος 263. Το νεοκλασικό κτίσμα με τις εκλεκτικιστικές επιρροές ήταν μία από τις παλιότερες οικίες της πόλης. Πέτρινο κτήριο, με δύο ορόφους και στέγη από κε-ραμίδια, εξωτερικά ήταν διακο-σμημένο με ανάγλυφες γιρλά-ντες, παραστάδες, φουρούσια, αετώματα και γείσα. Οι σεισμοί του 1955 προκάλεσαν σοβαρές ζημιές. Σήμερα παραμένει μόνο ο υπόγειος χώρος από το αρχικό οικοδόμημα.

Στην παραλία ανάμεσα στα άλλα οικοδομήματα, τα καφέ και τα τσιπουράδικα ξεχωρίζει ένα από τα κτήρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας.Πρώην καπναποθήκη Παπαστρά-του, 1926, στη συμβολή των οδών Αργοναυτών και Μαυροκορδά-του. Πρόκειται για κτήριο-σύμβολο της σύγχρονης πόλης, που ανή-κει στην περίοδο του Μεσοπολέ-μου. Από τα πιο χαρακτηριστικά στοιχεία του είναι οι μεταλλικοί τρούλοι στις δύο άκρες, τα έντο-να ανάγλυφα στους τοίχους και τα ξύλινα κουφώματα με τα γαλ-λικού τύπου παντζούρια. Αυτό, καθώς και το παλιότερο κτήριο που βρισκόταν στη συμβολή των οδών Ιάσονος και Μαυροκορ-δάτου, χρησίμευαν ως χώροι αποθήκευσης και επεξεργασίας καπνού.

Κέν

τρο

πόλη

ς

Παρ

αλία

Παλ

αιά

28

Κι αν στη διαδρομή σου κάποιο από τα ποτάμια της πόλης του Βόλου συναντήσεις, ακόμα και τον Άναυρο, που σήμερα έχει μπαζωθεί, μπορείς να αναγνωρίσεις…

αφού η υπόγεια ροή του νερού συνεχίζει και τα σημεία κοντά στις όχθες του παραμένουν πράσινα!

Άγιο

ς Κ

ωνσ

ταντ

ίνος

Το Σπίτι με το Τριαντάφυλλο, το Σπίτι-Μουσείο της ζωγράφου Χρυσούλας Ζώγια, στους χώρους του οποίου οργανώνονται πολιτιστικές εκδηλώσεις.Κτήριο με επιρροές από την πηλι-ορείτικη αρχιτεκτονική, 1914, στη συμβολή των οδών Βλαχάβα και Ανθίμου Γαζή. Το βαθύ κόκκινο χρώμα, οι τοι-χογραφίες, καθώς και τα υπό-λοιπα διακοσμητικά στοιχεία στους εξωτερικούς τοίχους το κάνουν ξεχωριστό. Εσωτερικά θα δεις ελαιογραφίες και σχέδια με μελάνι που απεικονίζουν νε-κρές φύσεις, πρόσωπα και σπί-τια της περιοχής.

Το Λαογραφικό Κέντρο Κίτσου Μακρή.Πρώην κατοικία Κίτσου Μακρή, 1955, οδός Κίτσου Μακρή 38.

Διώροφη μονοκατοικία, πηλιο-ρείτικης αρχιτεκτονικής. Η χρή-ση του ξύλου, σε πόρτες, παρά-θυρα, σκελετό εξώστη, καθώς και τα διακοσμητικά στοιχεία στους εξωτερικούς τοίχους θυ-μίζουν πηλιορείτικο σπίτι. Στο εσωτερικό του βιβλία, αντικείμε-να και ζωγραφιές σε ταξιδεύουν σε μια άλλη εποχή…

Στην περιοχή του Αγίου Παντελεήμονα, στα σύνορα Βόλου-Νέας Ιωνίας, θα σε εντυπωσιάσει ένα κτήριο που σήμερα φιλοξενεί τις Εγκαταστάσεις του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας.Πρώην υφαντουργείο Μουρτζού-κου, 1908 , οδός Επτά Πλατανιών.Ανήκει στον πρώτο τύπο βιο-μηχανικών κτηρίων της πόλης και ακολουθεί τα πρότυπα των εργοστασίων της Ευρώπης. Μο-νώροφο, μακρόστενο, με χαρα-κτηριστική οδοντωτή στέγη από κεραμίδια. Η δυνατή σειρήνα της τούβλινης καπνοδόχου έδινε κάθε μέρα, στις πέντε το πρωί, το σήμα στους εργάτες να ξεκινή-σουν για δουλειά!

Στα Τζαμαλιώτικα της Νέας Ιωνίας σε περιμένουν γειτονιές γεμάτες μνήμες…Σπίτια προσφυγικά, αρχές 20ού αι., Δίοδος 4. Στη θέση Ξηρόκαμπος τον Αύ-γουστο του 1923, μέσα σε κλίμα μεγάλης συγκίνησης και ενθου-σιασμού, ξεκίνησαν οι εργασίες. Οι πρόσφυγες από τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη θα αποκτούσαν και πάλι δικά τους σπίτια. Κάποια από αυτά κατοι-κούνται μέχρι σήμερα…

Άγιο

ς Π

αντε

λεήμ

ονας

Νέα

Ιωνί

α

Πιο πέρα, στον Άναυρο, αφού ξεκουραστείς στο πάρκο με τα όμορφα γλυπτά, ψάξε να βρεις...

29

Κατάλογος εικόνωνΣελίδα

16Σχέδιο της πόλης του Βόλου του W. Kinnaird Rose, 1897-1898.Η βρατσέρα του Ρέτσου, πίνακας του λαϊκού ζωγράφου Χριστόπουλου. Συλλογή Ν.Α. Χριστόπουλου (ιδιοκτησίας Γ. Καρταπάνη).

17

Τα λιμενικά έργα, δεκαετία του 1890. Πίνακας του λαϊκού ζωγράφου Χριστόπουλου. Συλλογή Ν.Α. Χριστόπουλου (ιδιοκτησίας Γ. Καρταπάνη). Αυστριακό ατμόπλοιο στο λιμάνι του Βόλου, καρτ ποστάλ Στ. Στουρνάρα. Ιδιωτική συλλογή Αντώνη Ζαβαλιάγκου.Το παλιό επιβατικό πλοίο «Κύκνος». Ιδιωτική Συλλογή Κώστα Αυγέρη.

18 Γενική άποψη της πόλης, 1935. Φωτογραφικό Αρχείο Στ. Στουρνάρα.

19Επεξεργασμένο σχέδιο διαφήμισης για τα τσιγάρα Ματσάγγου, 1930. Το καπνεργοστάσιο των αδελφών Ματσάγγου. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι., Συλλογή Ζημέρη.

20Παλιές φωτογραφίες της πόλης, 20ός αι. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι.

Επεξεργασία παλιάς φωτογραφίας του Ν. Γάτσου από τα Θεσσαλικά Χρονικά. Ιδιωτική Συλλογή Αντώνη Ζαβαλιάγκου.

21

Η Σκάλα του Μιλάνου. Αρχείο Θανάση Γερμανού. Μαθήτριες ποζάρουν έξω από τον Μουτζούρη. Αρχείο Αθανάσιου Παπανικολάου.Συγκέντρωση μπροστά στο Τιτάνια κατά την «Ημέρα του Αγρότου». Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι.Αφίσα από την «Ημέρα του Αγρότου». Παλιό γραφείο κοινότητας Κατηχωρίου.

22-23

Παλιές φωτογραφίες: Αχίλλειον 1935, Τιτάνια ‘50, Δημοτικό Θέατρο 1930, καμπίνες Αναύρου αρχές του 20ού αι., παραλία Αλυκές 1932, φωτογράφιση για παράσταση Δημοτικού Θέατρου Βόλου. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι. και Συλλογές Αι. Σουβατζή και Στ. Μπατουδάκη.

24Παλιές φωτογραφίες: σταθμός επιβατών-κτήριο διοίκησης 1910 και τρένο.Φωτογραφία Κ. Ζημέρη 1945. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι.

25

Παλιές φωτογραφίες: περιοχή Αγίου Κωνσταντίνου 1920 και οικογένεια Ντε Κίρικο 1897. Φωτογραφίες του Στ. Στουρνάρα. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι.Τέσσερις πίνακες του Τζόρτζιο ντε Κίρικο, όπου υπάρχει αναφορά στο τρενάκι του Πηλίου. Μουσείο Τέχνης Φιλαδέλφειας, ΗΠΑ.

27

Πύργος Κοκοσλή, αρχές 20ού αι. Αρχείο Φρεντερίκ Μπουασονά, Μουσείο Φωτογραφίας Θεσσαλονίκης.Επεξεργασμένο σχέδιο από μελανόμορφο σκύφο του Ζωγράφου της Φολόης, 580 π.Χ. Μουσείο του Λούβρου.

28Παλιές φωτογραφίες: το χάνι του μπαρμπα-Θύμιου, 19ος αι., και το Μέγαρο Σαραφόπουλου ή αλλιώς Εξωραϊστική Λέσχη, 1894. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι.

Οι φωτογραφίες που περιλαμβάνονται στο έντυπο είναι του Ι. Βλαχάκη ©copyright Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ.

Σελίδα

8

Αντρικό ειδώλιο από τα Ζερέλια Ν. Μαγνησίας, 6500-5800 π.Χ. Αθανασάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Κάτοψη νεολιθικού οικισμού Σέσκλου, από το βιβλίο Νεολιθικά και Κυκλαδικά του Γ. Α. Παπαθανασόπουλου.

9

Γυναικεία ειδώλια από τα Φάρσαλα Ν. Λάρισας και από τον Πρόδρομο Ν. Καρδίτσας, 5800-5300 π.Χ. Αθανασάκειο Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου.

Αγγεία από το Σέσκλο, το Διμήνι και νεολιθικά εργαλεία. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΦΑ Μαγνησίας.Αγγείο από το Διμήνι, 4800-4500 π.Χ. Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο.Αεροφωτογραφία του νεολιθικού οικισμού στο Διμήνι. Φωτογραφικό Αρχείο ΕΦΑ Μαγνησίας.

10

Οι Αργοναύτες, ξυλογραφία τοίχου του Α. Τάσσου, 1985. Δημαρχείο Βόλου. Η Αργώ, ελεύθερη απόδοση από αναμνηστική έκδοση γραμματοσήμων, 1958. Ο Φρίξος, η Έλλη και το Χρυσόμαλλο Δέρας, ελεύθερη απόδοση πίνακα του Jun-Pierre Shiozawa.

11Επεξεργασμένη κάτοψη του μυκηναϊκού Διμηνίου, από το βιβλίο Μυκηναϊκός Πολιτισμός και Τοπική Ιστορία (εκπαιδευτικό υλικό).

12Αργυρό νόμισμα με τον Δημήτριο Πολιορκητή, Στήλη του Δημητρίου και Στήλη του Μενέλαου, 3ος αι. π.Χ. από τον αρχαιολογικό οδηγό Τ.Α.Π.Α. Δημητριάδα της Ανθής Μπάτζιου-Ευσταθίου.

13Κατόψεις Δημητριάδος: αρχαιολογικού χώρου, ανακτόρου, ελληνιστικού σπιτιού και αρχαίου θεάτρου, από τον αρχαιολογικό οδηγό Τ.Α.Π.Α. Δημητριάδα της Ανθής Μπάτζιου-Ευσταθίου.

14

Η επίθεση του Μοροζίνι στο Κάστρο του Βόλου, Μάρτιος 1655, από το βιβλίο του Βιτσέντσο Κορονέλι Memorie istoriografiche delli regni della Morea e Negropon-te e luoghi adiacenti (Venice 1686). Συλλογή Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.Το Κάστρο του Βόλου, 1779. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι., Συλλογή Γιάννη Μουγογιάννη. Το πρωτότυπο βρίσκεται στη Βασιλική Βιβλιοθήκη της Στοκχόλμης.Το Κάστρο του Βόλου από την ξηρά. Γαλλική εφημερίδα L΄ Illustration στις 20 Ιανουαρίου 1886. Ιδιωτική Συλλογή Αντώνη Ζαβαλιάγκου.Το Κάστρο του Βόλου στις αρχές του 20ού αι., από το βιβλίο Γραπταί στήλαι Δημητριάδος-Παγασών, του Α. Αρβανιτόπουλου.

15

Κάτοψη της οχύρωσης του Κάστρου, Μάρτιος 1655, από το βιβλίο του Βιτσέντσο Κορονέλι, Βενετία 1686. Συλλογή Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη.Ανασχεδίαση τοπογραφικού του οικισμού του Κάστρου από το υπόβαθρο του σχεδίου πόλης (1882) και τομή από οθωμανικό λουτρό Κάστρου, από το βιβλίο Βόλος: Πορτραίτο της πόλης τον 19ο και 20ό αιώνα της Βίλμα Χασταόγλου.

Παλιές φωτογραφίες από τον οικισμό του Κάστρου. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι.

Η πλατεία των Παλαιών, αρχές 20ού αι. Φωτογραφία Στ. Στουρνάρα. Αρχείο ΔΗ.Κ.Ι.

30

ΒιβλιογραφίαΑδαμάκης, Κώστας. Τα βιομηχανικά κτίρια του Βόλου. Αθήνα, Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, 2009.Ακρίβος, Κώστας (επιμ.). Βόλος. Μια πόλη στη λογοτεχνία (συλλογικό έργο). Αθήνα, Μεταίχμιο, 2001.Αρβανιτόπουλος, Aπόστολος. Γραπταί στήλαι Δημητριάδος-Παγασών. Αθήνα, εκδόσεις Π. Δ. Σακελλάριος, 1928.Βόλος 1908 (αφιερωματικός τόμος), Νο 17. Βόλος, Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών, 2008.Βολιότης-Καπετανάκης, Ηλίας (επιμ.). Ακριβές στιγμές στη «Σκάλα του Μιλάνου. Αυλαία μετά από 120 χρόνια» (βιβλίο και CD). Βόλος, 2007.Γάτσος, Νικόλαος. Βολιώτικαι αναμνήσεις. Βόλος, ΔΗ.Κ.Ι.,1998.Δημόγλου, Αίγλη - Μουρτζούκος, Λέων (επιμ.). ΒΟΛΟΣ: Τότε και τώρα. Αθήνα, Ολκός, 2006. Δουλγέρη-Ιντζεσίλογλου, Αργυρούλα. «Αργοναυτική Εκστρατεία. Μύθος και Ιστορία», Ελληνική Μυθολογία, τόμος 4, επιμ. Iωάννης Κακριδής. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1987.Κορδάτος, Γιάνης. Ιστορία της Επαρχίας Βόλου και Αγιάς. Αθήνα, εκδόσεις 20ός αιώνας, 1960.Κυπριωτέλης, Πέτρος - Λιάπης, Κώστας (επιμ.). Ο Βόλος και η περιοχή του στην ιστορική τους διαδρομή: Volos and its district through history. Βόλος, Εταιρεία Θεσσαλικών Ερευνών-Υπουργείο Πολιτισμού: Γενική Γραμματεία Ολυμπιακών Αγώνων, 2004. Κωνσταντάρας-Σταθάρας, Δημήτρης. ΔΡΟΜΟ-ΛΟΓΙΟ του Δήμου Βόλου, Ιστορία των δρόμων και των πλατείων. Νέα Ιωνία-Βόλος, Πολιτιστική Εστία Μικρασιατών Νέας Ιωνίας Μαγνησίας «Ίωνες», 2009.Μπάτζιου-Ευσταθίου, Ανθή. Δημητριάδα (αρχαιολογικός οδηγός). Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού, Τ.Α.Π.Α., 2002.Μυκηναϊκός Πολιτισμός και Τοπική Ιστορία (εκπαιδευτικό υλικό). Αθήνα, Υπουργείο Πολιτισμού, Δ.Μ.Ε.ΕΠ., Τ.Ε.Π.Ε., 2007.Παπαθανασόπουλος, Γεώργιος. Ο νεολιθικός πολιτισμός στην Ελλάδα. Αθήνα, Ίδρυμα Ν. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, 1996.Παπαθανασόπουλος, Γεώργιος. Νεολιθικά και Κυκλαδικά. Αθήνα, Μέλισσα, 1981.Παπαχατζής, Νικόλαος. Η περιοχή του Βόλου από άποψη ιστορική και αρχαιολογική. Βόλος, εκδόσεις Παρασκευοπούλου, 1946.Skafida, E., Karnava A. - Olivier J.-P. «Two new Linear B tablets from the site of Kastro-Palaia in Volos», Études mycéniennes, Actes du XIIIe colloque international sur les textes égéens, 20-23 septembre 2010. Pisa-Roma, Fabrizio Serra Editore, 2010.Τσοποτός, Δημήτριος. Ιστορία του Βόλου. Βόλος, Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας Βόλου, 1991.Χασταόγλου, Βίλμα. Βόλος: το πορτραίτο της πόλης. Βόλος, ΔΗ.Κ.Ι, 2007.Χριστόπουλος, Νικόλαος. Ο ζωγράφος του ταρσανά - Κατάλογος έργων του από την έκθεση στα Πευκάκια Βόλου. Βόλος, ΔΗ.Κ.Ι., 2007.

Προτεινόμενοι ιστότοποιhttp://www.diki.gr/ [Δημοτικό Κέντρο Ιστορίας και Τεκμηρίωσης Βόλου] http://www.volos-city.gr/ [Ηλεκτρονική πύλη Δήμου Βόλου]http://www.iolkos.gr/theofilos_1.php [Μουσείο Θεόφιλου – Οικία Κόντου]http://www.ose.gr/el/Μουσεία/ΣιδηροδρομικάΜουσεία/ΣιδηροδρομικόΜουσείοΒόλου.aspx [Σιδηροδρομικό Μουσείο Βόλου]http://www.trainose.gr/thematikatrena/pilio [Διαδρομή Βόλου-Μηλιές]https://volosmagnisia.wordpress.com/ [Η Μαγνησία στο πέρασμα του χρόνου]

31

O εκπαιδευτικός φάκελος «Εννέα τόποι αφηγούνται»

εκδόθηκε από τη Διεύθυνση Μουσείων, Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Υπουργείου

Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων

το 2015, σε 5.100 αντίτυπα.

ISBN: 978-960-386-229-1© Yπουργείο Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, Γενική Διεύθυνση Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Διεύθυνση Μουσείων, Τμήμα Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων και Επικοινωνίας

Το παρόν συγχρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Κοινωνικό Ταμείο) και εθνικούς πόρους στο πλαίσιο της Πράξης «Πόλη και Πολιτιστική ταυτότητα: Σχεδιασμός και παραγωγή παιδαγωγικών εργαλείων για την ανάδειξη της πολιτιστικής κληρονομιάς των 8 περιφερειών σύγκλισης» (κωδικός MIS 339820) του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση».