ΙΝΣΤΙΤΟΎΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΚΏΝ

ΕΡΕΎΝΏΝ ΕΛΛΑΔΑΣ

Κείμενα: Σάββας Παραγκαμιάν και Καλούστ Παραγκαμιάν. Το κείμενο για τη χλωρίδα του Χα είναι του Μανώλη ΑβραμάκηΦωτογραφίες: Μανώλης Αβραμάκης, Τόλης Καπαρουνάκης, Σταύρος Λαζαρίδης, Αντρέας Μελαδάκης, Γιάννης Νικολουδάκης, Καλούστ Παραγκαμιάν, Σάββας Παραγκαμιάν, Φώντας Σπινθάκης, Αντώνης ΧαλκιαδάκηςΦωτογραφία εξώφυλλου: Αντρέας ΜελαδάκηςΧαρτογράφηση: Σάββας ΠαραγκαμιάνΕικαστική επιμέλεια χαρτογράφησης: Ελένη ΣφακιανάκηΈκδοση: Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών ΕλλάδαςΧρηματοδότηση έκδοσης: Τοπικό Πρόγραμμα του Άξονα 4 “Εφαρμογή της προσέγγισης LEADER” του Προγράμματος Αγροτικής Ανάπτυξης (ΠΑΑ) 2007-2013, που υλοποιεί η Ομάδα Τοπικής Δράσης Αναπτυξιακή Λασιθίου Α.Α.Ε. ΟΤΑΓραφιστική επιμέλεια: Άρης ΤοτόμηςΜετάφραση στην Αγγλική: Ρόζμαρι ΤζανάκηΕπιμέλεια αγγλικού κειμένου: Αναστασία Βασιλείου, Αφροδίτη ΚαρδαμάκηΒιβλιογραφική αναφορά: Παραγκαμιάν Σ. και Κ. Παραγκαμιάν. 2015. Φαράγγι του Χα: η εξε-ρεύνηση ενός επιβλητικού κρυμμένου τοπίου. Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας. Ηράκλειο, 64 σελ.ISBN: 978-618-82232-0-2

Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών ΕλλάδαςΕθνικής Αντιστάσεως 82, 71306 ΗΡΑΚΛΕΙΟ.Τ: 2810 327459, F: 2810 327459, E: infoinspee@gmail.com www.inspee.gr

Τα πνευματικά δικαιώματα της παρούσας έκδοσης ανήκουν στο Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας. Τα πνευματικά δικαιώματα των φωτογραφιών ανήκουν στους φωτογράφους. Απαγορεύε-ται η μερική ή ολική αναπαραγωγή, χρήση ή επανέκδοση χωρίς την έγγραφη άδεια του Ινστιτούτου Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας.

ΙΝΣΤΙΤΟΎΤΟ ΣΠΗΛΑΙΟΛΟΓΙΚΏΝ ΕΡΕΎΝΏΝ ΕΛΛΑΔΑΣ

Ε ΥΡΩΠΑΪΚΌ ΓΕΩΡΓΙΚΌ ΤΑΜΕΙΌ ΑΓΡΌΤΙΚΉΣ ΑΝΑΠΤΥΞΉΣ: Η ΕΥΡΏΠΗ ΕΠΕΝΔΥΕΙ ΣΤΙΣ ΑΓΡΟΤΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ

ΠΡΌΓΡΑΜΜΑ ΑΓΡΌΤΙΚΉΣ ΑΝΑΠΤΥΞΉΣΤΉΣ ΕΛΛΑΔΑΣ 2007-2013

ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΉΛ Α Σ Ι Θ Ι Ό Υ Α . Α . Ε . Ό ΤΑ

ΥΠΌΥΡΓΕΙΌ ΑΓΡΌΤΙΚΉΣ ΑΝΑΠΤΥΞΉΣ & ΤΡΌΦΙΜΩΝ

LEADER

Πρόλογος 05 Εισαγωγή 09 Η Δημιουργία του Φαραγγιού 13 Χλωρίδα & Βλάστηση 17 Πανίδα 21 Αρχαίοι Οικισμοί 25 Η Ιερότητα του Χώρου 29 Το Ιστορικό της Εξερεύνησης & του Αρματώματος του Χα 30 Το Σύγχρονο Αρμάτωμα & η Χαρτογράφηση του Χα & του Μάστορα 33 Αναρριχητικά Πεδία στο Χα 37 Η Διάσχιση του Χα 39 Κατάβαση: Ακολουθώντας το Μονοπάτι του Νερού 45 Φαράγγι & Καταρράκτης Μάστορα 53 Κατάσταση Διατήρησης, Προστασία & Απειλές 59 Βιβλιογραφία 63 Τεχνικά Χαρακτηριστικά Φαραγγιών (Πίνακες) 64

ΠΕΡΙΕΧΌΜΕΝΑ

04

ΠΡΌΛΌΓΌΣ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΌΥ ΧΑ

1. Η θέα προς το βόρειο τοίχωμα του Χα. © Σάββας Παραγκαμιάν.2. Τα εσωτερικά τοιχώματα του Χα και ο καταρράκτης

του Μάστορα. © Σάββας Παραγκαμιάν.

05

Η παρούσα έκδοση είναι μια από τις δράσεις που υλοποίησε το Ινστι-τούτο Σπηλαιολογικών Ερευνών Ελλάδας στο πλαίσιο του έργου με τίτλο: “Χα: Το μεγαλοπρεπέστερο φαράγγι της Κρήτης” για την περι-

βαλλοντική πληροφόρηση και ευαισθητοποίηση του κοινού για την αξία και σημασία του φαραγγιού. Το έργο εντάσσεται στο Τοπικό Πρόγραμμα του Άξονα 4 “Εφαρμογή της προσέγγισης LEADER” του Προγράμματος Αγρο-τικής Ανάπτυξης (ΠΑΑ) 2007-2013, που υλοποιεί η Ομάδα Τοπικής Δράσης Αναπτυξιακή Λασιθίου Α.Α.Ε. ΟΤΑ στην Ενδοχώρα του νομού Λασιθίου.

Για την απόκτηση πρωτογενών δεδομένων και του υλικού τεκμηρίωσης πραγματοποιήθηκαν συνολικά 7 επισκέψεις (τέσσερις μονοήμερες, μια διή-μερη, μια τριήμερη και μια τετραήμερη) από συνολικά 14 canyoners1 και επι-

1. Με τον όρο canyoning προσδιορίστηκε από τους Γάλλους στα μέσα του 20ου αιώνα η δρα-στηριότητα διάσχισης φαραγγιών για τα οποία απαιτείται η χρήση τεχνικών σκοινιού. Στην Ελλάδα η δραστηριότητα άνθισε τη δεκαετία του 2000 και ακόμα δεν έχει περιγραφεί με κά-ποιο δόκιμο όρο στην Ελληνική γλώσσα. Έτσι επικρατεί προς το παρόν ο όρος canyoning και canyoners για αυτούς που ασκούν αυτή τη δραστηριότητα.

ΠΡΌΛΌΓΌΣ

2.

1.

06

ΠΡΌΛΌΓΌΣ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΌΥ ΧΑ

στήμονες. Το φαράγγι διασχίστηκε συνολικά 6 φορές. Έγινε αναλυτική χαρ-τογράφηση, φωτογράφιση, βιντεοσκόπηση και γεωλογικές, χλωριδικές και πανιδικές παρατηρήσεις. Επιπλέον, επειδή το φαράγγι το επισκέπτονται εκα-τοντάδες canyoners κάθε χρόνο, αντικαταστάθηκαν όλα τα βύσματα εκτό-νωσης και τοποθετήθηκαν νέα υψηλών προδιαγραφών βύσματα με ρητίνη.

Εκφράζουμε, και από τη θέση αυτή, τις θερμές μας ευχαριστίες στους συνα-δέλφους του Τμήματος Κρήτης της Ε.Σ.Ε Νίκο Αγγελάκη, Νίκο Αξιώτη, Στέφα-νο Αποστολίδη, Αντώνη Δεττοράκη, Σάββα Ευτύχη, Τόλη Καπαρουνάκη, Χρή-στο Λαζαρίδη, Αντρέα Μελαδάκη, Τζίνα Πανοπούλου, Δημήτρη Παπαγιαννίδη, Μάνο Πετράκη, Αντώνη Χαλκιαδάκη και τον Στέλιο Παπουτσάκη από τον ΕΟΣ Χανίων για την καθοριστική συμβολή τους στο αρμάτωμα, τη φωτογράφιση και τη βιντεοσκόπηση του Χα και του Μάστορα. Ευχαριστούμε τους συλλόγους ΕΟΣ Χανίων και Σπηλαιολογικό Όμιλο Κρήτης για το δανεισμό συμπληρωμα-τικού εξοπλισμού, απαραίτητου για την υλοποίηση του αρματώματος και τον κ. Γιώργο Ραπάνη και τον Πολιτιστικό Σύλλογο Παχειάς Άμμου για την θερμή φιλοξενία τους στη διάρκεια των αποστολών. Ευχαριστούμε επίσης τον βοτα-νολόγο του Μουσείου Φυσικής Ιστορίας Κρήτης Μανώλη Αβραμάκη που μας διέθεσε τις χλωριδικές του παρατηρήσεις, τον αναρριχητή Φώντα Σπινθάκη και τον σπηλαιολόγο Κώστα Αδαμόπουλο για τις πληροφορίες του ιστορικού της εξερεύνησης του Χα καθώς και τον κ. Κύριλλο Διαμαντάκη Αρχιμανδρίτη της Ιεράς Μητρόπολης Ιεραπύτνης και Σητείας για τις πληροφορίες σχετικά με τους ναούς του Αγίου Πνεύματος και της Αγίας Άννας.

1. Άποψη του ρήγματος της Ιεράπετρας και του φαραγγιού του Χα από την Παχειά Άμμο. © Γιάννης Νικολουδάκης.

2. Το εσωτερικό του φαραγγιού από τη θέση Καταλύματα. © Γιάννης Νικολουδάκης.

2.1.

07

ΠΡΌΛΌΓΌΣΦΑΡΑΓΓΙ ΤΌΥ ΧΑ

08

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

1. Το πευκοδάσος της Θρυπτής και η κορυφή Αφέντης. © Γιάννης Νικολουδάκης.2. © Μανώλης Αβραμάκης.

09

Η περιοχή του όρους Θρυπτή χαρακτηρίζεται από την υψηλή αισθητική της αξία, ειδικά στις νότιες πλαγιές με τα πευκοδάση τραχείας πεύ-κης και από μεγάλη βιολογική ποικιλότητα. Οι κορυφογραμμές που

εκτείνονται μεταξύ των κορυφών Αφέντης (1476μ.), Κάψα (997μ.), Παπού-ρα (1010μ.), Κουφωτό (912μ.), οι ρεματιές ανάμεσα καθώς και το οροπέδιο της Θρυπτής, κάνουν το ανάγλυφο ιδιαίτερα τραχύ και δημιουργούν έναν από τους πλέον σημαντικούς βιότοπους στην Κρήτη κυρίως για τα αρπα-κτικά πουλιά. Η Θρυπτή είναι επίσης βοτανικός παράδεισος καθώς έχουν καταγραφεί περισσότερα από 60 είδη ενδημικών φυτών της Κρήτης, ενώ η καμπανούλα της Ιεράπετρας (Campanula hierapetrae), ένα ενδημικό αμά-ραντο (Helichrysum doerfleri) και η επίσης ενδημική μινουάρτια (Minuartia wettsteinii), είναι είδη που απαντούν αποκλειστικά στη Θρυπτή. Το νοτιοδυ-τικό τμήμα της οροσειράς της Θρυπτής έχει ξεχωριστή σημασία για την ορνι-θοπανίδα. Οι κορυφές Κουφωτό και Καταλύματα Αγίου Ιωάννη αποτελούν σημαντικές θέσεις αναπαραγωγής για τον γυπαετό (Gypaetus barbatus), το όρνιο (Gyps fulvus), το χρυσαετό (Aquila chrysaetos) και τον πετρίτη (Falco

ΕΙΣΑΓΩΓΉ

2.

1.

10

ΕΙΣΑΓΩΓΉ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

peregrinus) ενώ κίρκοι, ξεφτέρια, φιδαετοί, σπιζαετοί, γερακαετοί, γερακί-νες και άλλα αρπακτικά έχουν σημαντική παρουσία. Στα χαμηλότερα υψό-μετρα απαντώνται κούκοι, σπίνοι, κορυδαλλοί, τσίχλες, συκοφάγοι και άλλα είδη πτηνών των θαμνώνων και των φρυγάνων καθώς και πλήθος αγρο-τικών ειδών.

Στη δυτική πλαγιά του όρους Θρυπτή υπάρχει το πιο εντυπωσιακό γεωλο-γικό στοιχείο του ισθμού της Ιεράπετρας, το φαράγγι Χα! Το βαθύ κατακό-ρυφο σχίσιμο στα σκληρά πετρώματα του βουνού σε σχήμα V και οι πανύ-ψηλοι γκρεμοί, προκαλούν δέος. Η πρώτη γραπτή αναφορά για το φαράγγι έγινε από τον Ιταλό Ciriaco de’ Pizzicolli ή Cyriacus of Ancona (1391-1452), τον σημαντικότερο αρχαιοδίφη της εποχής της Αναγέννησης και πρόδρομο του περιηγητισμού και της σύγχρονης επιστήμης της αρχαιολογίας. Είδε το Χα στις 23 Οκτωβρίου του 1445, και το αναφέρει ως “...πηγή της Δικταίας Αρτέμιδος, διανοιγμένο σε ζωντανό βράχο με καλλιτέχνη την ίδια τη φύση και αρχιτέκτονα το Δημιουργό...”. Αναφέρει επιπλέον ότι οι κάτοικοι (ακόμα και οι ιερείς) του ανέφεραν ότι έχουν δει την Άρτεμη και τις εκθαμβωτικές νύμφες της να κολυμπούν γυμνές στα διάφανα νερά...

Μέρη μοναδικά, σαν το φαράγγι Χα αναμφισβήτητα αποτέλεσαν αντικείμενα πόθου για εξερεύνηση από την πρώτη στιγμή που ειδώθηκαν από τον άν-θρωπο. Κι όμως δεν ήταν παρά μόλις το 1987 που διασχίστηκε για πρώτη φορά.

1. Το πευκοδάσος στην αρχή του φαραγγιού. © Καλούστ Παραγκαμιάν.2. Το νερό ρέει λίγους μήνες κάθε χρόνο. © Γιάννης Νικολουδάκης.

2.1.

11

ΕΙΣΑΓΩΓΉΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

12

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

1. Το τρεχούμενο νερό βαθαίνει την κοίτη του φαραγγιού επί πολλές εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. © Αντρέας Μελαδάκης.

2. © Γιάννης Νικολουδάκης.

13

Το φαράγγι του Χα έχει διανοιχθεί σε πλακώδεις ασβεστόλιθους εξαι-τίας της μηχανικής διαβρωτικής δράσης του νερού. Το νερό που ει-σέρχεται στο φαράγγι προέρχεται από μια λεκάνη απορροής έκτασης

περίπου 8 τετραγωνικών χιλιομέτρων την οποία οριοθετεί η νοητή γραμμή που συνδέει τα ψηλότερα σημεία των υψωμάτων γύρω από τον οικισμό της Θρυπτής. Η υδροκριτική αυτή γραμμή διέρχεται από υψόμετρο 500 έως 1.476 μέτρων (κορυφή Αφέντης Εσταυρωμένος). Στην αρχή του φαραγγιού δημιουργείται ένας καταρράκτης 6 μέτρων και ακολουθούν ακόμα 26 εκ των οποίων ο μεγαλύτερος είναι 30 μέτρα. Ένας ακόμα καταρράκτης, ο καταρράκτης του Μάστορα, δημιουργείται κάθετα στο νότιο τοίχωμα του φαραγγιού και διοχετεύει το νερό του περίπου στο μέσο της ανάπτυξης του Χα. Πρόκειται για έναν από τους μεγαλύτερους καταρράκτες της Ελλάδας, ύψους 215 μέτρων!

Το φαράγγι του Χα έχει δημιουργηθεί περίπου στο μέσο του μεγαλύτε-ρου ρήγματος της ανατολικής Κρήτης. Το ρήγμα της Ιεράπετρας, όπως

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙΟΥ

2.

1.

14

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

έχει ονομαστεί, έχει μήκος 25 χιλιόμετρα και δημιουργήθηκε πριν αρκετά εκατομμύρια χρόνια ανασηκώνοντας τα όρη Θρυπτής και Ορνού. Ο ισθμός της Ιεράπετρας παρέμεινε πυθμένας θάλασσας για εκατομμύρια χρόνια γεμίζοντας με θαλάσσια ιζήματα και απολιθώματα. Το ρήγμα είναι ενεργό τουλάχιστον 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Έχει υπολογιστεί ότι την περίοδο των τελευταίων 400 χιλιάδων ετών η Θρυπτή και το Ορνό ανυψώνονται με τα-χύτητα από 0,1-0,4 χιλιοστά το χρόνο. Το μεγαλύτερο τμήμα του μετώπου του ρήγματος της Ιεράπετρας είναι ορατό από την Παχειά Άμμο, ενώ δεξιά και αριστερά από το στόμιο του φαραγγιού διακρίνεται και ο καθρέφτης του ρήγματος. Μάλιστα με μια προσεκτική ματιά μπορεί κανείς να δει πάνω από το όριο των πλευρικών κορυμάτων μια ανοιχτόχρωμη ζώνη πλάτους περίπου 1 μέτρου η οποία έχει δημιουργηθεί λόγω ανύψωσης τα τελευ-ταία 10 χιλιάδες χρόνια. Το ρήγμα της Ιεράπετρας έχει προκαλέσει πολλούς σεισμούς. Από τους καταγεγραμμένους οι μεγαλύτεροι ήταν τον Μάιο του 1508μ.Χ (μεγέθους 7,2R) και τον Οκτώβριο του 1780μ.Χ (μεγέθους 7,0R). Και οι δυο είχαν προκαλέσει εκτεταμένες υλικές καταστροφές στην ευρύτερη περιοχή και υπήρξαν πολλά θύματα.

Η γρήγορη ανύψωση της Θρυπτής τις τελευταίες εκατοντάδες χιλιάδες χρό-νια είχε σαν αποτέλεσμα τη ταχύτατη εκβάθυνση της κοίτης του Χα εξαιτίας της μηχανικής δράσης του νερού. Σήμερα το φαράγγι έχει μήκος κάτοψης 700 μέτρα και υψομετρική διαφορά εισόδου εξόδου 325 μέτρα (από 480 σε 155 μέτρα υψόμετρο), ενώ η κοίτη είναι στο μεγαλύτερο μήκος της πολύ στενή, με πλάτος που κυμαίνεται από 1 έως 10 μέτρα.

1. & 2. Οριζόντιες στρώσεις μαρμάρου στα σχεδόν κάθετα τοιχώματα της εξόδου. © Γιάννης Νικολουδάκης.

3. Το ρήγμα της Ιεράπετρας και το φαράγγι Χα (τροποποιημένο από Gaki-Papanastassiou et al. 2009)

2.1.

15

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑ ΤΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙΟΥΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

3.

16

ΧΛΩΡΊΔΑ & ΒΛΑΣΤΗΣΗ ΦΑΡΑΓΓΊ ΤΟΥ ΧΑ

1. Οι ορθοπλαγιές του Χα είναι ένας βοτανικός παράδεισος χασμόφυτων. © Γιάννης Νικολουδάκης.

2. Kαμπανούλα της Ιεράπετρας (Campanula hierapetrae). © Γιάννης Νικολουδάκης.

17

Η χλωρίδα και η βλάστηση του φαραγγιού του Χα, παρουσιάζει ιδιαίτε-ρο ενδιαφέρον μιας και συνδυάζει διαφορετικούς τύπους βλάστησης, στους οποίους καταγράφηκε σημαντικός αριθμός ενδημικών ειδών

της Κρήτης και περιλαμβάνει τουλάχιστον ένα είδος του βιβλίου των σπανί-ων και απειλουμένων φυτών της Ελλάδας.

Στην ανατολική «είσοδο» του φαραγγιού υπάρχει ένα αρκετά εκτεταμένο δάσος τραχείας πεύκης (Pinus brutia) το οποίο “αναρώνει” από τις πυρκα-γιές του 1984 και του 1987. Στα ξέφωτα του δάσους και στις πλαγιές που οδηγούν στην είσοδο του φαραγγιού, αναπτύσσεται έντονη φρυγανική βλά-στηση με πολλά από τα χαρακτηριστικά φρυγανικά είδη της Κρήτης όπως οι Φασκομηλιές (Salvia fruticosa), οι ενδημικές της Κρήτης μικραγκαραθιές (Phlomis lanata), τα Θυμάρια (Thymbra capitata), τα Αχινοπόδια (Genista acanthoclada) και πολλά γαιόφυτα όπως οι Σκιλλοκρεμύδες (Drimia numidica) και οι Ασφόδελοι (Asphodelus ramosus).

ΧΛΩΡΊΔΑ & ΒΛΑΣΤΗΣΗ

2.

1.

18

ΧΛΩΡΊΔΑ & ΒΛΑΣΤΗΣΗ ΦΑΡΑΓΓΊ ΤΟΥ ΧΑ

Στην Δυτική «έξοδο» του φαραγγιού, γύρω από τη ρεματιά που αποτελεί τη φυσική συνέχεια του φαραγγιού, παρατηρείται τυπική παραποτάμια βλά-στηση με Λυγαριές (Vitex agnus-castus) Συκιές (Ficus carica) και Πικροδάφ-νες (Nerum oleander) σε συνδυασμό με αείφυλλα σκληρόφυλλα είδη όπως οι Χαρουπιές (Ceratonia siliqua) και οι Σχίνοι (Pistacia lentiscus). Γύρω από το ποτάμι υπάρχουν σύγχρονες καλλιέργειες ελιάς αλλά και υπολείμματα από παλαιότερες ελαιοκαλλιέργειες και αμυγδαλοκαλλιέργειες.

Το μεγαλύτερο ενδιαφέρον όμως, παρουσιάζουν τα φυτά που βρίσκο-νται στο εσωτερικό του φαραγγιού. Εδώ κυριαρχούν τα χασμόφυτα (φυτά που φυτρώνουν σε κάθετα βράχια) όπως το Χαμόπευκο (Ptilostemon chamaepeuce), το Σκαρολάχανο (Brassica cretica), καθώς και πολλά εν-δημικά χασμοφυτικά είδη της Κρήτης όπως το Πλουμί (Ebenus cretica), το Αμβλυκάλυκο Υπέρικο (Hypericum amblycalyx), και η Σφαιρική Κορονίλα (Securigera globosa). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η Πετρομαρούλα (Petromaroula pinnata) μια και είναι ένα από τα δύο ενδημικά γένη της Κρή-της, καθώς και η Αργυρή Κενταύρια (Centaurea argentea subsp. argentea) η οποία είναι στενοενδημικό υποείδος της ανατολικής Κρήτης και χαρακτη-ρίζεται σαν «Απειλούμενο Χαμηλού Κινδύνου» (LC) στο βιβλίο των σπανίων και απειλουμένων φυτών της Ελλάδας (2009).

1. Δρακοντιά (Dracunculus vulgaris). © Γιάννης Νικολουδάκης.2. Σφαιρική Κορονίλα (Securigera globosa). © Μανώλης Αβραμάκης.

2.1.

19

ΧΛΩΡΊΔΑ & ΒΛΑΣΤΗΣΗΦΑΡΑΓΓΊ ΤΟΥ ΧΑ

20

ΠΑΝΊΔΑ ΦΑΡΑΓΓΊ ΤΟΥ ΧΑ

1. Όρνιο (Gyps fulvus). © Καλούστ Παραγκαμιάν.2. Κοκκινοκαλιακούδα (Pyrrhocorax pyrrhocorax). © Αντρέας Μελαδάκης.

21

Τα περισσότερα ασπόνδυλα ζώα του φαραγγιού παραμένουν αθώρητα στον επισκέπτη εκτός ίσως από τους ίουλους (Pachyiulus flavipes) που κατακλύζουν κατά χιλιάδες τα τοιχώματά του προς το τέλος του φθινο-

πώρου. Τη διάρκεια του χειμώνα τα ορμητικά νερά απομακρύνουν τα ζώα που ζουν στην κοίτη του φαραγγιού αλλά όλο και κάποιος Κρητικός Βάτρα-χος (Pelophylax cretensis) παραμένει. Πάνω από το φαράγγι πάντα θα δει κάποιος να πετούν Όρνια (Gyps fulvus) και με λίγη τύχη κάποιον Χρυσαετό (Αquila chrysaetos) ή Γυπαετό (Gypaetus barbatus). Οι θορυβώδεις κοκκινο-καλιακούδες (Pyrrhocorax pyrrhocorax) έχουν σημαντικό πληθυσμό -έναν από τους σημαντικότερους στην Κρήτη- και αρκετές δεκάδες ζευγάρια φω-λιάζουν σε τρύπες των γκρεμνών. Άλλα θορυβώδη πουλιά με συχνή πα-ρουσία είναι η Κάργια (Corvus monedula) και η Κίσσα (Garrulus glandarius). Ψηλά στους γκρεμνούς φωλιάζουν επίσης Πετρίτες (Falco peregrinus) και Βραχοκιρκίνεζα (Falco tinnunculus). Τα Αγριοπερίστερα (Columba livia) από την άλλη, φτιάχνουν άφοβα τις φωλιές τους πολύ κοντά στην κοίτη. Όποιος επισκεφτεί το φαράγγι την άνοιξη δεν υπάρχει περίπτωση να μην δει τις

ΠΑΝΊΔΑ

2.

1.

22

ΠΑΝΊΔΑ ΦΑΡΑΓΓΊ ΤΟΥ ΧΑ

ταχύτατες και αεικίνητες Βουνοσταχτάρες (Apus melba) και Βραχοχελίδονα (Ptyonoprogne rupestris). Χωρίς να εξαντλούμε τα αξιοσημείωτα είδη που-λιών του φαραγγιού, η πιο μελωδική φωνή που ακούγεται μέσα σ’ αυτόν το γίγαντα είναι αναμφισβήτητα το κελάιδισμα του Γαλαζοκότσυφα (Monticola solitarius).

1. Γερακίνα (Buteo buteo). © Καλούστ Παραγκαμιάν.2. Ο ενδημικός βάτραχος της Κρήτης (Pelophylax cretensis). © Καλούστ Παραγκαμιάν.

3. Δεκάδες ζευγάρια Καλιακούδων φωλιάζουν στα τοιχώματα του φαραγγιού. © Αντρέας Μελαδάκης.

3.2.

1.

23

ΠΑΝΊΔΑΦΑΡΑΓΓΊ ΤΟΥ ΧΑ

24

ΑΡΧΑΊΟΊ ΟΊΚΊΣΜΟΊ ΦΑΡΑΓΓΊ ΤΟΥ ΧΑ

1. Τα ερείπια του αρχαίου οικισμού του Χαλασμένου και στο βάθος οι εντυπωσιακές σάρες του Χα. © Γιάννης Νικολουδάκης.

2. Η θέση Καταλύματα. © Σάββας Παραγκαμιάν.

25

Τα αρχαιολογικά ευρήματα στην έξοδο του Χα μαρτυρούν ότι στην πε-ριοχή υπήρχε συνεχής ανθρώπινη δραστηριότητα από τη Νεολιθική εποχή. Η δραστηριότητα αυτή εντάθηκε κατά τις ταραγμένες περιό-

δους του τέλους της Μινωικής εποχής.

Μόλις 280μ. νοτιοδυτικά της εξόδου του φαραγγιού Χα, σε υψόμετρο 230μ., βρίσκονται τα ερείπια του Χαλασμένου, του σημαντικότερου και ίσως του μεγαλύτερου αρχαίου οικισμού του 12ου αιώνα π.Χ. Οι ανασκαφές ξεκίνησαν εκεί το 1992 από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών και την ΚΔ’ Εφορία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και αποκάλυψαν μεγάλα ορθογώνια κτίρια, δρόμους ή καλντερίμια, ελεύθερους χώρους, δημόσιο ιερό με σπάνια αγγεία και ευρήματα δηλωτικά του τέλους της εποχής του χαλκού. Συνολικά ανασκάφτηκαν 27 αρχιτεκτονικές μονάδες που εξαπλώ-νονται στο λόφο της Κεφάλας σε μια έκταση περί τα 6,5 στρέμματα. Όπως μας πληροφορεί σε αρκετές δημοσιεύσεις της η επικεφαλής της ανασκα-φής αρχαιολόγος κ. Μεταξία Τσιποπούλου, ο οικισμός, χτίσθηκε, κατοική-

ΑΡΧΑΊΟΊ ΟΊΚΊΣΜΟΊ

2.

1.

26

ΑΡΧΑΊΟΊ ΟΊΚΊΣΜΟΊ ΦΑΡΑΓΓΊ ΤΟΥ ΧΑ

θηκε και εγκαταλείφθηκε -άγνωστο γιατί- τον 12ο αιώνα π.Χ. Διαπιστώθη-κε όμως από τα ευρήματα των ανασκαφών ότι αναπτύχθηκε ξανά κάποια δραστηριότητα τον 8ο αιώνα π.Χ.. Ο λόφος επέτρεπε στους κατοίκους να ελέγχουν το Κρητικό και το Λιβυκό Πέλαγος, ενώ λίγο χαμηλότερα, στην εύφορη πεδιάδα, είχαν τις καλλιέργειές τους.

Στο στόμιο του Χα, στη μέση του γκρεμού της Παπούρας υπάρχουν τα ερεί-πια ενός ακόμα οικισμού που οι κάτοικοι της περιοχής ονομάζουν «Κατα-λύματα». Όπως έδειξε η αρχαιολογική σκαπάνη του Krzysztof Nowicki την περίοδο 1989-1990, ο οικισμός αυτός ήταν πιθανότατα λίγο παλαιότερος, του Χαλασμένου. Η θέση χρησιμοποιήθηκε επίσης στο κοντινό παρελθόν, σαν χώρος καταφυγής των κατοίκων της περιοχής κατά την Τουρκοκρατία και την περίοδο της κατοχής της Κρήτης από τους Γερμανούς. Τα Καταλύμα-τα βρίσκονται σε ιδιαίτερα δυσπρόσιτη περιοχή. Η πρόσβαση αρχικά γίνεται ανεβαίνοντας τη βόρεια σάρα για 170-180μ. και στη συνέχεια ακολουθώντας ένα φυσικό ασβεστολιθικό περβάζι στην απόκρημνη πλαγιά της Παπούρας μέχρι το άκρο της βόρειας πλαγιάς του Χα. Το περβάζι έχει μήκος 40μ. και μέσο πλάτος 1μ. Ο οικισμός καταλαμβάνει τουλάχιστον οκτώ οριζόντιους εξώστες του πλακώδη ασβεστόλιθου σε υψομετρικό εύρος 65μ., από τα 280 έως τα 345 μέτρα υψόμετρο με ερείπια τουλάχιστον δέκα αρχιτεκτονι-κών συνόλων, σπιτιών ή ομάδων σπιτιών, σε μια έκταση 3,5 στρεμμάτων. Η θέση είναι ορατή από ψηλά, από την απόκρημνη νότια άκρη του φαραγγιού. Είναι επίσης ορατή και από τον Χαλασμένο.

Τα Καταλύματα είναι πραγματικά μια θέση που κόβει την ανάσα. Αρχικά υπάρχει το δέος και η συγκίνηση που προκαλεί ο ίδιος ο αρχαιολογικός χώρος και στη συνέχεια η θέα προς το εσωτερικό του φαραγγιού και τον μεγαλειώδη καταρράκτη του Μάστορα αλλά και η θέα προς τα δυο πελάγη και τη Δίκτη.

1. Το φυσικό μονοπάτι προς τα Καταλύματα. © Σάββας Παραγκαμιάν.2. Τα ερείπια του αρχαίου οικισμού στα Καταλύματα. © Σάββας Παραγκαμιάν.

2.1.

27

ΑΡΧΑΊΟΊ ΟΊΚΊΣΜΟΊΦΑΡΑΓΓΊ ΤΟΥ ΧΑ

28

Η ΙΕΡΌΤΗΤΑ ΤΌΥ ΧΏΡΌΥ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΌΥ ΧΑ

1. Ο ναός της Αγίας Άννας στη Θρυπτή. © Καλούστ Παραγκαμιάν.2. Επιγραφικά χαράγματα Ενετών περιηγητών στις τοιχογραφίες. © Καλούστ Παραγκαμιάν.

3. Ο ναός του Αγίου Πνεύματος στην έξοδο του Χα. © Γιάννης Νικολουδάκης.

29

Οι αρχαιότερες ενδείξεις για την ιερότητα του χώρου βρίσκονται στον αρχαίο οικισμό του Χαλασμένου. Στο βόρειο τμήμα του ανασκά-

φτηκε ένα μεγάλο ορθογώνιο κτίριο, το οποίο ήταν το δημόσιο ιερό της κοινότητας. Μάλιστα, αντίθετα από ότι συνέβαινε στη Μινωική Εποχή, στο Χαλα-σμένο κατασκευάστηκε και λειτούργησε τον 12ο π.Χ. αιώνα, δημόσιο ιερό με εύκολη πρόσβαση και

καλντερίμια που οδηγούσαν στην είσοδό του.

Η ιερότητα όμως του χώρου είναι διαχρονική. Κοντά στην είσοδο του Χα, υπάρχει ο μονόχωρος καμαροσκεπής ναός του Αγίου Πνεύματος. Τα σω-ζόμενα εντοιχισμένα διακοσμητικά πινάκια στο εξωτερικό του μαρτυρούν ότι πιθανότατα κτίστηκε κατά τη Βενετοκρατία. Σύμφωνα με μαρτυρίες πα-λαιοτέρων, αλλά και από τα ερείπια κελιών που υπήρχαν μέχρι πρόσφατα, ίσως να ήταν καθολικό παλαιάς μικρής Μονής, από την οποία πιθανά να έλαβε και το όνομά του το χωριό Μοναστηράκι. Ακόμα ένας μονόχωρος καμαροσκεπής ναός, αυτός της Αγίας Άννας, βρίσκεται κοντά στην είσοδο του φαραγγιού. Ο ναός αναστηλώθηκε το 1998. Εσωτερικά είναι γεμάτος με τοιχογραφίες που χρονολογούνται στις αρχές του 15ου αιώνα. Σε αυτές υπάρχουν επιγραφικά χαράγματα Ενετών περιηγητών εκείνης της εποχής. Αναγράφονται οι χρονολογίες 1445, 1456, 1459, 1465, 1471, 1477, 1489, 1551, και συχνά ονόματα στα οποία προτάσσεται το “hic fuit” δηλαδή «ήταν εδώ». Ανάμεσα στα ονόματα ξεχωρίζει αυτό του ANDREAS CORNERIUS, πιθανό-τατα της μεγάλης οικογένειας των Κορνάρων.

Η ΙΕΡΌΤΗΤΑ ΤΌΥ ΧΏΡΌΥ

3.

2.

1.

30

Παρά τα χιλιάδες χρόνια ανθρώπινης παρου-σίας στην περιοχή, το εσωτερικό του φα-ραγγιού-συμβόλου της ανατολικής Κρήτης

εξερευνήθηκε μόλις το 1987! Ήταν η χρονιά που τρεις αναρριχητές από τη Θεσσαλονίκη, ο Σταύρος Λαζαρίδης, ο Βλάσης Χατζηπαναγιώτου και ο Χρόνης Αμαντζίδης, αποφάσισαν να διασχίσουν το φαράγγι από την έξοδο προς την είσοδο, αναρριχητικά. Αγνοώντας πλήρως τις συνθήκες που επι-κρατούν στο εσωτερικό του Χα, υλοποίησαν το παράτολμο εγχείρημά τους στις 17 με 23 Ιούνη! Οι 7 μέρες επίπονης προσπάθειας οδήγησαν σε ένα πραγματικά μεγάλο επίτευγμα γιατί όχι μόνο εξερεύνησαν για πρώτη φορά το φαράγγι αλλά το έκαναν ανεβαίνοντάς το. Η ανάβαση του Χα ακόμα και σήμερα με τα σύγχρονα μέσα και την πλήρη χαρτογράφηση αποτελεί μια εξαιρετικά δύσκολη αποστολή καθώς τα λεία τοιχώματα, από τη διάβρωση και τις αποθέσεις του νερού και οι 27 καταρράκτες, αυξάνουν κατακόρυφα τη δυσκολία της αναρρίχησης.

Μια δεκαετία αργότερα, το 1997, οι Σταύρος Λαζαρίδης, Γιώργος Γκάλος, Μι-χάλης Τσουκιάς και Γιώργος Τσακαλάκης επανέλαβαν τη διάσχιση του Χα. Αυτή τη φορά ακολούθησαν το συμβατικό τρόπο, δηλαδή με κατάβαση από την εί-σοδο προς την έξοδο. Έπειτα από ένα χρόνο, οι αναρριχητές Θοδωρής Πετρό-

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΞΕΡΕΎΝΗΣΗΣ & ΤΟΎ ΑΡΜΑΤΏ- ΜΑΤΟΣ ΤΟΎ ΧΑ

1.

31

ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΕΞΕΡΕΎΝΗΣΗΣ & ΤΟΎ ΑΡΜΑΤΏΜΑΤΟΣ ΤΟΎ ΧΑΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΎ ΧΑ

πουλος, Φώντας Σπινθάκης και Πολύκαρπος Τζίκας κατέβηκαν και εκείνοι το φαράγγι. Επίσης το 1999 διέσχισε το φαράγγι και μια ομάδα σπηλαιολόγων και αναρριχητών με τους Κώστα Αδαμόπουλο, Μανώλη Διαμαντόπουλο, Φώντα Σπινθάκη, Αντρέα Χριστοδούλου και Μεθόδιο Ψωμά. Πλέον η διάσχιση του Χα ήταν προσιτή σε περισσότερες ομάδες, καθώς είχαν τοποθετηθεί αρκετά υλικά και υπήρχαν οι σχετικές οδηγίες από τις προηγούμενες ομάδες.

Το 2002, καθώς είχαν διαδοθεί οι τεχνικές κατάβασης απόκρημνων φαραγ-γιών και στην Ελλάδα, οι Γιώργος Ανδρέου, Σπύρος Λάκκας και Γιώργος Αδαμάσογλου εξόπλισαν με αγκύρια κατάβασης το φαράγγι, σύμφωνα με τους διεθνείς κανόνες αρματώματος του canyoning. Το αρμάτωμα ολοκλη-ρώθηκε 2 χρόνια μετά από τον Ελληνικό Σύλλογο Εξερεύνησης Φαραγ-γιών (Ε.Σ.Ε.Φ). Η εξερεύνηση του Χα όμως ολοκληρώθηκε τον Φεβρουάριο του 2008. Τότε εξερευνήθηκε το φαράγγι του Μάστορα, το οποίο καταλήγει κάθετα στο μέσο του Χα με καταρράκτη ύψους 215 μέτρων, έναν από τους μεγαλύτερους εξερευνημένους καταρράκτες της Ελλάδας. Το φαράγγι του Μάστορα αρματώθηκε από τα μέλη του Παγκρήτιου Ομίλου Εξερεύνησης Φαραγγιών (Π.Ο.Ε.Φ) και του Τμήματος Κρήτης της Ελληνικής Σπηλαιολο-γικής Εταιρείας, Γιάννη Μπρομοιράκη, Σάββα Παραγκαμιάν, Κατερίνα Χα-τζηδημητρίου και Μάγια Χριστοδουλάκη.

Η εξερεύνηση, η βελτίωση αρματώματος και η δημοσιοποίηση πληρο-φοριών ενός φαραγγιού είναι απαραίτητες ενέργειες ώστε, κρυμμένα και εντυπωσιακά τοπία όπως ο Χα, να διασχισθούν, να θαυμαστούν και να με-λετηθούν από την υπόλοιπη κοινότητα του canyoning. Δυστυχώς αυτή τη θετική διάθεση για προσφορά δεν τη συμμερίζονται όλοι. Το 2009, άγνωστο από ποιους, αφαιρέθηκαν όλα τα υλικά που είχε τοποθετήσει ο Ε.Σ.Ε.Φ. το 2004. Το φαράγγι εξοπλίστηκε εκ νέου την ίδια χρονιά (2009) από το Τμήμα Κρήτης της Ε.Σ.Ε και τον Ελληνικό Ορειβατικό Σύλλογο Χανίων.

1. Ο Βλάσης Χατζηπαναγιώτου σκαρφαλώνοντας στα τοιχώματα του Χα. © Σταύρος Λαζαρίδης.

2. Ο Φώντας Σπινθάκης τοποθετώντας μια από τις πρώτες αγκυρώσεις στο Χα το 1997. Αρχείο Φώντα Σπινθάκη.

2.

32

ΤΟ ΣΎΓΧΡΟΝΟ ΑΡΜΑΤΩΜΑ & Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΎ ΧΑ & ΤΟΎ ΜΑΣΤΟΡΑ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΎ ΧΑ

1. Τοποθέτηση αγκυρώσεων με ρητίνη στην αρχή του καταρράκτη του Μάστορα. © Τόλης Καπαρουνάκης.

2. © Τόλης Καπαρουνάκης.

33

Το φαράγγι του Χα είναι πλέον διάσημο στη διεθνή και Ελληνική κοι-νότητα canyoning προσελκύοντας περισσότερους από τριακόσιους canyoners ετησίως. Γι’ αυτό το λόγο το Ινστιτούτο Σπηλαιολογικών

Ερευνών Ελλάδας ανέλαβε την πρωτοβουλία να οργανώσει και να υλο-ποιήσει, με χρηματοδότηση του προγράμματος LEADER, τις αποστολές για την αντικατάσταση όλου του εξοπλισμού στον Χα και τον Μάστορα με αγκύρια σταθεροποιημένα με ρητίνη. Η υλοποίηση του σύγχρονου αρμα-τώματος του Χα πραγματοποιήθηκε από 13 μέλη του Τμήματος Κρήτης της Ε.Σ.Ε. και ενός του Ε.Ο.Σ Χανίων1. Τα υλικά που επιλέχθηκαν πληρούν τις προδιαγραφές για μακράς διάρκειας αντοχή (περισσότερα από 20 χρόνια). Τα μεταλλικά αγκύρια είναι κατασκευασμένα από ατσάλι 316L, ανθεκτικό στην οξείδωση ακόμα και σε θαλάσσια περιβάλλοντα, ενώ η ρητίνη (HILTI-RE 500) είναι επίσης πολύ υψηλών προδιαγραφών, τοποθετείται ακόμα και

1. Νίκος Αγγελάκης, Νίκος Αξιώτης, Στέφανος Αποστολίδης, Αντώνης Δεττοράκης, Σάββας Ευτύχης, Τόλης Καπαρουνάκης, Χρήστος Λαζαρίδης, Αντρέας Μελαδάκης, Τζίνα Πανοπούλου, Δημήτρης Παπαγιαννίδης, Σάββας Παραγκαμιάν, Μάνος Πετράκης, Αντώνης Χαλκιαδάκης (Τμήμα Κρήτης Ε.Σ.Ε.) και Στέλιος Παπουτσάκης (ΕΟΣ Χανίων).

ΤΟ ΣΎΓΧΡΟΝΟ ΑΡΜΑΤΩΜΑ & Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ

ΤΟΎ ΧΑ & ΤΟΎ ΜΑΣΤΟΡΑ

2.

1.

34

ΤΟ ΣΎΓΧΡΟΝΟ ΑΡΜΑΤΩΜΑ & Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΎ ΧΑ & ΤΟΎ ΜΑΣΤΟΡΑ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΎ ΧΑ

σε υποθαλάσσιες κατασκευές. Συνολικά τοποθετήθηκαν 59 βύσματα και 7 αλυσίδες στο Χα και 24 βύσματα και 4 αλυσίδες στο Μάστορα. Μετά την ολοκλήρωση του αρματώματος του Χα έγινε εορταστική κατάβαση του φα-ραγγιού από 58 canyoners από την Κρήτη και τη Γαλλία.

Στις χαρτογραφήσεις των φαραγγιών απεικονίζονται με ακρίβεια συνήθως μόνο οι καταβάσεις και άλλα σημεία τα οποία θα πρέπει να έχουν υπ’ όψη τους οι canyoners που τα επισκέπτονται. Τέτοιες χαρτογραφήσεις υπάρχουν δημοσιευμένες για το Χα. Επειδή επαναρματώσαμε τα φαράγγια του Χα και του Μάστορα πραγματοποιήσαμε εκ νέου τη χαρτογράφησή τους, αυτή τη φορά αναλυτικά, τόσο στα οριζόντια όσο και στα κάθετα τμήματα. Για την ακριβή σχεδίαση χρησιμοποιήθηκε η ίδια κλίμακα για την κατακόρυφη και την οριζόντια ανάπτυξη των δυο φαραγγιών αποτυπώνοντας ταυτόχρονα και την μορφολογία τους. Το ανάγλυφο, η βλάστηση και οι πέτρες προσδι-ορίζουν τη μοναδικότητα κάθε σημείου του φαραγγιού. Η απεικόνιση του νερού δίνει ζωντάνια στους καταρράκτες και επίσης δείχνει το βάθος και το μήκος των βάθρων, κάνοντας εμφανή τα σημεία που είναι εφικτά τα άλματα και οι τσουλήθρες. Η λεπτομερής παρουσίαση του αρματώματος αποδίδει την πορεία των καταβάσεων και τις τεχνικές δυσκολίες που υπάρχουν σε μερικές από αυτές. Στην είσοδο και την έξοδο του φαραγγιού σκιαγραφήθη-καν τα σημαντικά σημεία όπως οι εκκλησίες και η πορεία των μονοπατιών προσέγγισης, δίνοντας έτσι μια συνολική εικόνα για τα φαράγγια. Τα φαράγ-για τέμνονται μεταξύ τους σχεδόν κάθετα (85ο), με το Μάστορα να καταλήγει στο νότιο τοίχωμα του Χα.

1. Εορτασμός ολοκλήρωσης αρματώματος του Χα και της Σχολής Βοηθών Εκπαιδευτών της Γαλλικής Ομοσπονδίας FSS. © Καλούστ Παραγκαμιάν.

2. Έγχυση ρητίνης. © Αντρέας Μελαδάκης.3. Διάνοιξη τρύπας, καλό καθάρισμα, έγχυση ρητίνης

και τοποθέτηση αγκυρίων. © Σάββας Παραγκαμιάν.

2.1.

35

ΤΟ ΣΎΓΧΡΟΝΟ ΑΡΜΑΤΩΜΑ & Η ΧΑΡΤΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΟΎ ΧΑ & ΤΟΎ ΜΑΣΤΟΡΑΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΎ ΧΑ

3.

36

ΑΝΑΡΡΙΧΗΤΙΚΑ ΠΕΔΙΑ ΣΤΟ ΧΑ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

1. Αναρριχητικές διαδρομές στο Χα. © Γιάννης Νικολουδάκης.2. Ρελέ αναρριχητικής διαδρομής που καταλήγει

στα Καταλύματα. © Σάββας Παραγκαμιάν.

37

Η δραστηριότητα του canyoning δίνει τη δυνατότητα διάσχισης και εξε-ρεύνησης ενός φαραγγιού με καταρράκτες. Όμως οι κάθετες πλαγιές του Χα έχουν και αναρριχητικό ενδιαφέρον. Έτσι ο γνωστός αυστρι-

ακός αναρριχητής Albert Precht1 και ο Sigi Brachmayer μαζί με άλλους σχοινοσυντρόφους, έχουν διανοίξει 6 διαδρομές στο Χα, 4 στο Μοναστη-ράκι και δεκάδες άλλες στην γύρω περιοχή. Οι διαδρομές στο Χα προσεγ-γίζονται από την έξοδο του φαραγγιού και βρίσκονται στην δυτική πλευρά (πρόσοψη) αλλά και στα εσωτερικά τοιχώματα. Οι 2 μικρότερες διαδρομές εκτείνονται σε 250 μέτρα με συνολικά 7 σχοινιές ενώ οι υπόλοιπες εκτείνο-νται σε 400 μέτρα με 10 έως 13 σχοινιές. Πλακέτες έχουν τοποθετηθεί στις ενδιάμεσες αγκυρώσεις των διαδρομών και κατά μήκος τους, όμως είναι απαραίτητο να χρησιμοποιηθούν friends και καρυδάκια. Η δυσκολία των διαδρομών κυμαίνεται από IV έως VI ενώ παρατηρούνται και σημεία - πε-ράσματα με δυσκολία VII και VIII σε ορισμένες από αυτές.

1. Δυστυχώς, ο Albert Precht, ο άνθρωπος που διάνοιξε τις διαδρομές στο Χα, και ο σχοινο-σύντροφός του Robert Jölli απεβίωσαν στις 8 Μαΐου του 2015 σε αναρριχητικό ατύχημα στο φαράγγι Καψά (Περβολάκια) της νοτιοανατολικής Κρήτης.

ΑΝΑΡΡΙΧΗΤΙΚΑ ΠΕΔΙΑ ΣΤΟ ΧΑ

2.

1.

38

Η ΔΙΆΣΧΙΣΗ ΤΟΥ ΧΆ ΦΆΡΆΓΓΙ ΤΟΥ ΧΆ

1. “...διανοιγμένο σε ζωντανό βράχο με καλλιτέχνη την ίδια τη φύση και αρχιτέκτονα το Δημιουργό...” Cyriacus of Ancona (1391-1452). © Καλούστ Παραγκαμιάν.

2. © Καλούστ Παραγκαμιάν.

39

Το φαράγγι του Χα αποτελεί αναμφίβολα έναν από τους εντυπωσιακό-τερους γεωλογικούς σχηματισμούς της Κρήτης. Ο Χα είναι σχηματι-σμένος στην δυτική πλευρά του όρους Θρυπτή και η όψη του σχή-

ματος V, αποτελεί σύμβολο της ευρύτερης περιοχής της Ιεράπετρας. Τα τοιχώματά του είναι σχεδόν κάθετες ορθοπλαγές ύψους έως και 350 μέτρα ενώ η απόσταση μεταξύ τους στην κοίτη του φαραγγιού κυμαίνεται από 1 έως 10 μέτρα. Η είσοδος στο φαράγγι του Χα γίνεται κατά κανόνα 570 μέτρα δυτικά-βορειοδυτικά της εκκλησίας της Αγίας Άννας σε απόσταση 1,5 χιλιο-μέτρων νοτιοδυτικά του οικισμού Θρυπτή και σε υψόμετρο 480 μέτρων. Η έξοδος απέχει μόλις 250 μέτρα από την εκκλησία Αγίου Πνεύματος κοντά στο Μοναστηράκι σε υψόμετρο 155 μέτρων. Η κοίτη του φαραγγιού σε ορι-ζόντια απόσταση μόλις 700 μέτρων, παρουσιάζει υψομετρική διαφορά 325 μέτρων!

Εντός του φαραγγιού βρίσκονται συνολικά 271 καταρράκτες με τον μεγα-

1. Συνολικά το φαράγγι του Χα έχει 29 καταβάσεις όμως οι 2 πρώτες διασχίζονται σπάνια λόγω της μεγάλης απόστασής τους από το υπόλοιπο φαράγγι.

Η ΔΙΆΣΧΙΣΗ ΤΟΥ ΧΆ

2.

1.

40

Η ΔΙΆΣΧΙΣΗ ΤΟΥ ΧΆ ΦΆΡΆΓΓΙ ΤΟΥ ΧΆ

λύτερο να έχει ύψος 30 μέτρα. Οι καταρράκτες είναι αλλεπάλληλοι με λίγα μέτρα να χωρίζουν τον προηγούμενο από τον επόμενο, ενώ το μεγαλύ-τερο συνεχόμενο πεζοπορικό τμήμα του φαραγγιού είναι μόλις 80 μέτρα και βρίσκεται στο τελευταίο τμήμα του. Σε αρκετά σημεία η προσπέλαση γίνεται κολυμπώντας τις περιόδους που το φαράγγι έχει νερό. Η δυσκολία του φαραγγιού με βάση τα διεθνή κριτήρια είναι V4.A3.III και μια έμπειρη τετραμελής ομάδα μπορεί να το διασχίσει σε 4,5 ώρες. Γενικά, ο Χα είναι μέτριας δυσκολίας φαράγγι με λίγο περπάτημα, μικρή παροχή νερού και μικρούς σε ύψος καταρράκτες. Όμως οι σχετικά αυξημένες τεχνικές δυ-σκολίες που υπάρχουν σε 6 καταρράκτες και το γεγονός ότι δεν υπάρχει καμία διαφυγή (!) σημαίνει πως δεν υπάρχουν περιθώρια λάθους. Γι’ αυτό οι ομάδες που θα το επισκεφθούν θα πρέπει να γνωρίζουν καλά τις τεχνικές διάσχισης φαραγγιών.

ΔΙΕΘΝΉΣ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΉΣΉ ΤΩΝ ΒΑΘΜΩΝ ΔΥΣΚΟΛΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΧΑ.V4: Έχει αλλεπάλληλα κατεβάσματα, απαραίτητη χρήση τραβερσών προσέγγισης, απαιτεί γνώσεις διαχείρισης τριβών.Α3: Όταν έχει νερό το φαράγγι η ομάδα είναι συχνά μέσα στο νερό λόγω της στενότητάς του κάνοντάς το επικίνδυνο για υποθερμία. Χρειάζονται γνώσεις διαχείρισης καταρρακτών με νερό.III: Δεν έχει καμία διαφυγή μετά τη 2η κατάβαση, αποκλείοντας το σενάριο υποχώρησης της ομάδας σε περίπτωση προβλήματος. Για τη διάσχισή του χρειάζονται 4,5 ώρες από μια 4μελή ομάδα αυτόνομων canyoners.

1. Περπατώντας στη στενή κοίτη του Χα. © Αντρέας Μελαδάκης.2. Η 25η κατάβαση του Χα. © Αντρέας Μελαδάκης.

2.1.

41

Η ΔΙΆΣΧΙΣΗ ΤΟΥ ΧΆΦΆΡΆΓΓΙ ΤΟΥ ΧΆ

42

ΦΆΡΆΓΓΙ ΧΆ V4.A3.III

4.5h 283°Ν

0m 100m 700m600m500m400m300m200m

ΠΛΗΡΟΦΟΡΊΕΣΑΖΊΜΟΎΘΊΟ ΠΑΡΚΊΝΓΚΎΨΟΜΕΤΡΟΒΑΘΜΟΣ ΔΎΣΚΟΛΊΑΣ

ΧΡΟΝΟΣΔΊΑΣΧΊΣΗΣ

ΜΗΚΟΣ ΤΡΑΒΕΡΣΑΣΠΡΟΣΕΓΓΊΣΗΣ

ΎΨΟΣ ΤΕΧΝΊΚΟΎΠΕΡΠΑΤΗΜΑΤΟΣ

ΎΨΟΣΑΛΜΑΤΟΣ

ΎΨΟΣΤΣΟΎΛΗΘΡΑΣ

ΎΨΟΣΚΑΤΑΒΑΣΗΣ

ΜΕΓΊΣΤΟ ΎΨΟΣΚΑΤΑΒΑΣΗΣ

ΒΑΘΡΑ ΠΟΎΔΊΑΤΗΡΕΊ ΝΕΡΟ

ΣΎΡΜΑΤΟΣΧΟΊΝΟ ΑΎΞΩΝ ΑΡΊΘΜΟΣΚΑΤΑΒΑΣΕΩΝ

ΑΎΞΗΜΕΝΕΣΤΡΊΒΕΣ

ΔΎΟ ΠΛΑΚΕΤΕΣ ΠΑΡΑΚΑΜΨΗ

ΣΦΗΝΩΜΕΝΗ ΠΕΤΡΑ ΠΗΓΗΤΟΊΧΩΜΑΤΑ ΦΡΑΓΜΑΒΛΑΣΤΗΣΗ ΠΕΤΡΑ

ΧΩΜΑΤΟΔΡΟΜΟΣ ΑΣΦΑΛΤΟΣ ΑΠΟΣΤΑΣΗ/ΧΡΟΝΟΣ ΠΕΖΟΠΟΡΊΑΣ

ΕΚΚΛΗΣΊΑ ΣΤΎΛΟΣΗΛΕΚΤΡΟΔΟΣΊΑΣ

ΝΕΡΟΜΎΛΟΣ

ΠΡΟΣ ΘΡΎΠΤΗ

ΠΡΟΣ ΚΑΤΩ ΧΩΡΊΟ

ΕΚΚΛΗΣΊΑΑΓ. ΑΝΝΑΣ

ΑΡΊΣΤΕΡΑ ΤΟΎΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗ

Χαρτογράφηση - Μετρήσεις: Σάββας Παραγκαμιάν.Εικαστική επιμέλεια χαρτογράφησης: Ελένη Σφακιανάκη.

43

ΧΆΡΤ/ΦΗΣΗ ΦΆΡΆΓΓΙΩΝ ΧΆ & ΜΆΣΤΟΡΆ

ΦΆΡΆΓΓΙ ΜΆΣΤΟΡΆ V5.A2.III

6h 8°Ν

0m 100m 700m600m500m400m300m200m

ΕΞΟΔΟΣ ΔΕΞΊΑ

ΠΡΟΣ ΠΑΧΕΊΑ ΑΜΜΟ

ΠΡΟΣ ΚΑΤΩ ΧΩΡΊΟ

ΕΚΚΛΗΣΊΑΑΓ. ΠΝΕΎΜΑΤΟΣ

44

ΚΑΤΑΒΑΣΗ: ΑΚΟΛΟΥΘΏΝΤΑΣ ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

1. Μέσα στην κουρτίνα του νερού του δέκατου καταρράκτη. © Αντρέας Μελαδάκης.2. Τα ψηλά κάθετα τοιχώματα όπως αναδύονται από την αρχή της 5ης κατάβασης.

© Καλούστ Παραγκαμιάν.

45

Όπως και τα περισσότερα φαράγγια της Κρήτης, ο Χα έχει νερό μετά από βροχές και κατά το λιώσιμο του χιονιού. Η περίοδος παροχής νερού ξεκινάει συνήθως το Νοέμβριο με τα πρωτοβρόχια και τε-

λειώνει το Μάιο. Όμως αυτή η περίοδος εξαρτάται άμεσα από την εκάστοτε ετήσια ποσότητα υετού. Σε χρονιές με υψηλές ποσότητες υετού η παρο-χή νερού στο Χα (όχι αμέσως μετά από καταιγίδες) δεν υπερβαίνει τα 100 l/s. Γενικά η περίοδος Φεβρουαρίου - Απριλίου θεωρείται η καλύτερη για τη διάσχιση του φαραγγιού καθώς οι βάθρες είναι γεμάτες, το νερό είναι κρυστάλλινο και γενικά το φαράγγι σφύζει από ζωή και χρώματα. Συνήθως μετά τον Μάιο - Ιούνιο και έως το Νοέμβριο το νερό περιορίζεται μόνο στις βάθρες σε πολλά σημεία του φαραγγιού και είναι στάσιμο, πολλές φορές περιέχοντας πτώματα καλιακούδων, ποντικών και κατσικών.

Ξεκινώντας από την Αγία Άννα του όρους Θρυπτή όπου σταθμεύουμε, ακο-λουθούμε το μονοπάτι Ε4 προς το φαράγγι. Το μονοπάτι βρίσκεται πάνω σε χωματόδρομο και το ακολουθούμε για 300 μέτρα. Μόλις συναντήσουμε στο

ΚΑΤΑΒΑΣΗ: ΑΚΟΛΟΥΘΏΝΤΑΣ

ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ

2.

1.

46

ΚΑΤΑΒΑΣΗ: ΑΚΟΛΟΥΘΏΝΤΑΣ ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

δεξί μας χέρι έναν στύλο ηλεκτροδότησης στρίβουμε δεξιά στο κατηφορικό πρανές του Χα. Περπατάμε για 250 μέτρα έως να φτάσουμε στην κοίτη του φαραγγιού. Η βλάστηση σε αυτό το σημείο είναι πυκνή. Μετά προχωράμε προς τα ενδότερα του φαραγγιού και σε λίγα μέτρα φτάνουμε στην πρώτη κατάβαση ύψους 6 μέτρων η οποία βρίσκεται κάτω από μια πηγή. Πλέον έχουμε μπει στο φαράγγι και τα τοιχώματά του ορθώνονται σε μεγάλο ύψος εκατέρωθεν της κοίτης. Οι επόμενες τρεις καταβάσεις είναι ύψους 9 έως 14 μέτρων και κατακόρυφες ενώ τα τοιχώματα του φαραγγιού απέχουν 4-6 μέτρα μεταξύ τους. Στη βάση του 4ου καταρράκτη υπάρχει μία μεγάλη βάθρα βάθους 4 μέτρων και διαστάσεων 10x8 μέτρα η οποία επιτρέπει τη βουτιά από την κορυφή του καταρράκτη.

Λίγα μέτρα πιο κάτω, η κοίτη του φαραγγιού στρίβει δεξιά και εμφανίζεται μια μοναδική θέα. Τα ψηλά τοιχώματα του Χα, δεξιά και αριστερά, πλαισιώ-νουν τον κάμπο της Ιεράπετρας και τα Λασιθιώτικα Βουνά. Εδώ βρίσκεται ο μεγάλος καταρράκτης του Χα, ύψους 30 μέτρων, τα τοιχώματα του οποί-ου δεν είναι συμπαγή, ούτε λεία οπότε χρειάζεται προσοχή στην διαχείριση σκοινιού λόγω αυξημένων τριβών. Συνεχίζοντας περπατάμε για 20 μέτρα και κατεβαίνουμε έναν καταρράκτη 14 μέτρων ο οποίος μπορεί να παρα-καμφθεί μέχρι το μέσο του και μετά να γίνει άλμα στη βάθρα. Πλέον βρισκό-μαστε στον έβδομο καταρράκτη. Εδώ τα τοιχώματα απομακρύνονται έως

1. Εναλλαγές χρωμάτων και σχηματισμών στην 6η κατάβαση. © Αντρέας Μελαδάκης.2. © Τόλης Καπαρουνάκης.

2.1.

47

ΚΑΤΑΒΑΣΗ: ΑΚΟΛΟΥΘΏΝΤΑΣ ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

48

ΚΑΤΑΒΑΣΗ: ΑΚΟΛΟΥΘΏΝΤΑΣ ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

10 μέτρα απόσταση μεταξύ τους και εμφανίζεται λίγη βλάστηση στην κοίτη του φαραγγιού. Κοιτώντας ψηλά ορθώνονται τα τοιχώματα ύψους 150 μέ-τρων, γεμάτα από χασμόφυτα ενώ οι καλιακούδες πετούν κάνοντας εντυ-πωσιακούς ελιγμούς. Αφού πραγματοποιηθεί η 7η κατάβαση και η επόμενη που είναι μόλις 6 μέτρα ύψος, το φαράγγι στενεύει και οι καταβάσεις είναι αλλεπάλληλες.

Αριστερά από την πορεία του νερού και πάνω σε έναν ογκόλιθο ξεκινά μια κατάβαση 16 μέτρων η οποία καταλήγει σε ένα μικρό πατάρι 3x1 μέτρα από όπου ξεκινά η 10η κατάβαση ύψους 20 μέτρων. Σε εκείνο το σημείο ξανασυ-ναντάμε το νερό, το οποίο όταν έχει παροχή μεγαλύτερη από περίπου 30 l/s, πέφτει από το δεξί τοίχωμα στο απέναντι σχηματίζοντας μια λευκή κουρτίνα νερού μειώνοντας το οπτικό μας πεδίο σε λίγα μόλις μέτρα. Ξεκινώντας την κατάβαση μέσα στο νερό εξακολουθούμε να μην βλέπουμε, όταν ξαφνικά εμφανίζεται μια βάθρα 8x5 μέτρα περιτριγυρισμένη από πορτοκαλί και γκρι ασβεστόλιθο. Στο τέλος της βάθρας βρίσκεται η υπερχείλιση. Από εκεί το νερό προχωρά σε ένα άνοιγμα πλάτους ενός μόνο μέτρου και μήκους 6 μέ-τρων μέχρι να χυθεί στον επόμενο καταρράκτη. Μια τραβέρσα προσέγγισης μήκους 8 μέτρων μας οδηγεί στις ασφάλειες του 11ου καταρράκτη, ο οποίος είναι επικλινής ύψους 22 μέτρων και λείος λόγω του σχηματισμού τραβερ-τίνης από τις αποθέσεις των φερτών υλικών του νερού. Μετά το άλμα των 7 μέτρων στον 12ο καταρράκτη που ακολουθεί, προχωράμε 20 μέτρα. Βρι-σκόμαστε πια στο μέσο της διαδρομής. Το φαράγγι ανοίγει και στα αριστερά μας εμφανίζεται ο καταρράκτης του Μάστορα ύψους 215 μέτρων που κα-ταλήγει στην κοίτη του Χα. Έχει ύψος όσο τα τοιχώματα αλλά δεν φαίνεται ακόμα η κατάληξή του.

Με φόντο το Μάστορα μπορούμε να κάνουμε ένα ακόμα άλμα 12 μέτρων! Ακολουθεί ένας καταρράκτης 16 μέτρων που από την βάση του ξεκινά μια τραβέρσα 10 μέτρων πάνω σε μια οριζόντια στρώση μάρμαρου του πλα-κώδη ασβεστόλιθου διαστάσεων 10x8 μέτρα. Στο χείλος αυτής της πλάκας είναι τοποθετημένα τα αγκύρια του 15ου καταρράκτη ύψους 28 μέτρων. Από εκεί έχουμε θέα σε ολόκληρο το Μάστορα και στο υπόλοιπο φαράγγι. Αναμ-φίβολα ένα από τα ομορφότερα σημεία του φαραγγιού! Στη βάση αυτού του καταρράκτη είναι το σημείο που καταλήγει και ο καταρράκτης του Μάστορα. Οι επόμενοι 5 καταρράκτες έχουν ύψος από 6 έως 16 μέτρα και απέχουν 10 μέτρα ο προηγούμενος από τον επόμενο. Εδώ τα τοιχώματα του φαραγγιού ξεπερνούν πλέον τα 300 μέτρα σε ύψος και στην κοίτη απέχουν μόλις 3 μέ-τρα. Αυτή η αντίθεση μεγεθών, δημιουργεί αίσθημα θαυμασμού και δέους. Έχουμε φτάσει στην 21η κατάβαση, που είναι 8 μέτρα. Στο βάθος, σε από-σταση 30 μέτρα και στο ίδιο ύψος με τον καταρράκτη, υπάρχει μια χαρακτη-

49

ΚΑΤΑΒΑΣΗ: ΑΚΟΛΟΥΘΏΝΤΑΣ ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

ριστική πέτρα σφηνωμένη μεταξύ των τοιχωμάτων η οποία είναι σφαιρική εξαιτίας της διάβρωσης. Ακολουθεί το ομαλό τμήμα του φαραγγιού με λίγο περπάτημα και κολύμπι για απόσταση 80 μέτρων. Αυτό το υποδέχεται μια κατάβαση - τσουλήθρα πλάτους μόλις 1 μέτρου και ύψους 8 ενώ 2 μικρές τσουλήθρες ύψους 6 μέτρων κάνουν την κατάβαση διασκεδαστική.

Σε όλο το υπόλοιπο μέρος του φαραγγιού οι πτυχώσεις του πλακώδη ασβε-στόλιθου είναι οριζόντιες και έχουν αποχρώσεις γκρι, μωβ και πορτοκαλί. Κοιτώντας ψηλά βλέπουμε άλλη μια σφηνωμένη πέτρα 20 μέτρα ψηλότε-ρα και λίγα μέτρα μετά συναντάμε την 25η κατάβαση, ύψους 15 μέτρων. Ακολουθεί μια τσουλήθρα 10 μέτρων, σχεδόν κατακόρυφη που στρίβει αρι-στερά κάνοντας την έξοδό μας εντυπωσιακή. Χρειάζεται όμως προσοχή. Είναι απαραίτητο να ελεγχθεί εάν η βάθρα έχει νερό διότι συχνά είναι άδεια εξαιτίας της άντλησης του νερού, ακόμα και όταν το φαράγγι έχει άφθο-νη παροχή. Το χείλος αυτής της βάθρας έχει χτιστεί για τη συγκέντρωση του νερού και τη διοχέτευσή του μέσω υδραγωγείου στους νερόμυλους. Το φαράγγι έχει έναν ακόμα καταρράκτη ύψους 15 μέτρων αλλά συνήθως παρακάμπτεται από τα δεξιά του με ένα πέρασμα πλάτους ενός μέτρου όπου έχουμε τοποθετήσει ένα συρματόσκοινο που μας οδηγεί μετά από 10 μέτρα σε ασφαλές σημείο. Από εκεί, ο Χα μοιάζει σαν να είναι χτισμένος πέτρα - πέτρα λόγω του πλακώδη ασβεστόλιθου. Μετά από 5 λεπτά περ-πάτημα σε χωματόδρομο φτάνουμε στην εκκλησία του Αγίου Πνεύματος όπου εμφανίζεται ολόκληρος ο Χα παραμένοντας το ίδιο εντυπωσιακός και στο εξωτερικό του.

1. Το σημείο συνάντησης Χα και Μάστορα! © Σάββας Παραγκαμιάν.

1.

50

ΚΑΤΑΒΑΣΗ: ΑΚΟΛΟΥΘΏΝΤΑΣ ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

1. Συνωστισμός στη στενή τραβέρσα του ενδέκατου καταρράκτη. © Αντρέας Μελαδάκης.2. Άλμα 12 μέτρων με θέα το Μάστορα. Συνολικά υπάρχουν 8 άλματα

και τσουλήθρες στο Χα. © Αντρέας Μελαδάκης.3. © Αντρέας Μελαδάκης.

3.2.

1.

51

ΚΑΤΑΒΑΣΗ: ΑΚΟΛΟΥΘΏΝΤΑΣ ΤΟ ΜΟΝΟΠΑΤΙ ΤΟΥ ΝΕΡΟΥΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

52

ΦΑΡΑΓΓΙ & ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ ΜΑΣΤΟΡΑ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

1. Από τη βάση της 1ης κατάβασης του Μάστορα. © Σάββας Παραγκαμιάν.2. Στη μέση του Μάστορα στριφογυρίζοντας γύρω από το σκοινί. © Αντρέας Μελαδάκης.

53

Στο Χα υπάρχει ένα παραφάραγγο, το φαράγγι του Μάστορα, το οποίο αναπτύσσεται νότια του Χα τέμνοντάς τον κάθετα σχηματίζοντας τον καταρράκτη του Μάστορα, ύψους 215 μέτρων. Η διάσχιση του, απαιτεί

συνολικά 20 τεχνικές καταβάσεις εκ των οποίων οι 9 είναι του Μάστορα και οι υπόλοιπες είναι το τελευταίο μέρος του Χα. Μέχρι να φτάσουμε στον μεγάλο καταρράκτη, συναντάμε 5 μικρές όμορφες τεχνικές καταβάσεις οι οποίες δίνουν την αίσθηση ενός μικρού και εύκολου φαραγγιού. Αυτό το τμήμα είναι στενό με πλάτος 4-10 μέτρα, έχει μήκος 300 μέτρα και πολύ χαμηλά τοιχώματα.

Μόλις φτάσουμε στον καταρράκτη βλέπουμε το απέναντι τοίχωμα του Χα σε απόσταση 100 μέτρων. Κάτω παρατηρούμε μια σχεδόν πλήρη κάτοψη του Χα και αριστερά τον κάμπο της Ιεράπετρας. Δέος! Η άγρια ομορφιά του Μάστορα συνοδεύεται και από τις τεχνικές δυσκολίες που συναντιούνται κατά την κατάβασή του. Ο καταρράκτης λόγω του μεγέθους του είναι χωρι-σμένος σε 4 καταβάσεις. Η προσέγγιση των 3 ενδιάμεσων αλλαγών απαιτεί

ΦΑΡΑΓΓΙ & ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ

ΜΑΣΤΟΡΑ

2.

1.

54

ΦΑΡΑΓΓΙ & ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ ΜΑΣΤΟΡΑ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

μεγάλη εμπειρία και δεξιότητα με τις τεχνικές του canyoning. Η πρώτη κα-τάβαση -η μεγαλύτερη - είναι 70 μέτρα και καταλήγει σε τραβέρσα με συρ-ματόσκοινο το οποίο μας οδηγεί 12 μέτρα δεξιότερα. Η τραβέρσα βρίσκεται 5 μέτρα κάτω από ένα μεγάλο πατάρι πλάτους 2-3 μέτρων και μήκους 20 μέτρων. Η αρχή της μπορεί να προσεγγιστεί πηγαίνοντας δεξιότερα από την πορεία του σκοινιού. Η παράκαμψη του παταριού είναι απαραίτητη γιατί είναι εξαιρετικά σαθρό και προσδίδει τριβές στο σκοινί αυξάνοντας τις επι-κίνδυνες φθορές, αλλά και κάνοντας δύσκολη την ανάκληση του σκοινιού από την επόμενη κατάβαση. Η τραβέρσα γίνεται, γιατί ο καταρράκτης στην κύριά του πορεία αποκτά αρνητική κλίση για περισσότερα από 80 μέτρα ύψος κάνοντας απαγορευτική την δημιουργία ενδιάμεσης αλλαγής. Με τη χρήση του συρματόσκοινου η ομάδα μπορεί εύκολα και γρήγορα να κινηθεί οριζόντια πάνω στο κάθετο τοίχωμα.

Στο τέλος της τραβέρσας υπάρχουν αγκύρια για την πρόσβαση ενός δεύ-τερου παταριού μετά από 35 μέτρα κατάβασης. Το πατάρι αυτό είναι μικρό, μόλις 1 μέτρο πλάτος και 3 μέτρα μήκος. Η προσέγγισή του χρειάζεται μια έλξη από τον πρώτο ώστε αυτός να μπει στο πατάρι. Από εκεί η θέα είναι μο-

1. Τελευταία κατάβαση του Μάστορα με εντυπωσιακή θέα προς το Χα! © Σάββας Παραγκαμιάν.

2. Αρχίζοντας την κατάβαση στο Μάστορα. © Αντώνης Χαλκιαδάκης.

2.1.

55

ΦΑΡΑΓΓΙ & ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ ΜΑΣΤΟΡΑΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

56

ΦΑΡΑΓΓΙ & ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ ΜΑΣΤΟΡΑ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

57

ΦΑΡΑΓΓΙ & ΚΑΤΑΡΡΑΚΤΗΣ ΜΑΣΤΟΡΑΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

1. Η 2η κατάβαση πάνω στον εύθραυστο τραβερτίνη όπως φαίνεται από τον Χα. © Αντρέας Μελαδάκης.

2. Λόγω της αρνητικής κλίσης του καταρράκτη χρειάζεται προσπάθεια για την προσέγγιση των ενδιάμεσων αλλαγών. © Αντώνης Χαλκιαδάκης.

2.1.

ναδική, πλέον φαίνονται τα Καταλύματα ξεκάθαρα και οι λεπτομέρειες των καταρρακτών του Χα. Η τρίτη κατάβαση είναι 55 μέτρα και στην αρχή της χρειάζεται προσοχή καθώς τρίβει το σκοινί στην άκρη του παταριού. Μετά ακολουθεί κατάβαση στο κενό καθώς ο καταρράκτης αποκτά αρνητική κλί-ση. Στριφογυρίζοντας γύρω από το σκοινί παρατηρεί κανείς ολόκληρο το φαράγγι βρισκόμενος στη μέση του Μάστορα αλλά και του Χα. Καθ’ όλη τη διάρκεια της κατάβασης οι καλιακούδες εντυπωσιάζουν με το πέταγμά τους ενώ είναι ορατές δεκάδες φωλιές τους σε τρύπες του τοιχώματος. Το σκοινί μας οδηγεί στην τέταρτη κατάβαση αλλά χρειάζεται προσοχή να μην προ-σπεράσουμε τα τελευταία αγκύρια (!) γιατί βρίσκονται σε 1 μέτρο απόσταση από το σκοινί. Απαιτείται επίσης μια μικρή έλξη για την προσέγγισή του. Η τελευταία κατάβαση είναι 60 μέτρα πάνω σε λείο πλακώδη ασβεστόλιθο καταλήγοντας μεταξύ της 15ης και 16ης κατάβασης του Χα. Το φαράγγι έχει βαθμό δυσκολίας V5.A2.III και μια τετραμελής ομάδα μπορεί να το διασχίσει σε 6 ώρες.

ΔΙΕΘΝΉΣ ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΉΣΉ ΤΩΝ ΒΑΘΜΩΝ ΔΥΣΚΟΛΙΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΦΑΡΑΓΓΙ ΜΑΣΤΟΡΑV5: Εναέρια αγκύρια πρόσδεσης, εγκάρσια διάσχιση καταρράκτη, δύσκολη προσέγγιση των αγκυρίωνΑ2: Μικρή παροχή νερού, μικρά άλματα και τσουλήθρεςIII: Ολοκλήρωση πρόσβασης, κατάβασης και επιστροφής σε 7 ώρες. Διαφυγές πριν τον μεγάλο καταρράκτη.

58

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ, ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ & ΑΠΕΙΛΕΣ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

1. Η λιμνοδεξαμενή του Χα. © Καλούστ Παραγκαμιάν.2. Πρόσφατες εκχερσώσεις και εκσκαφές αλλοίωσαν το τοπίο

δίπλα στο Ναό Αγίου Πνεύματος. © Καλούστ Παραγκαμιάν.

59

Το νότιο τμήμα της Θρυπτής έχει κηρυχτεί Καταφύγιο Άγριας Ζωής (“Θρυπτή Δήμου Ιεράπετρας”, ΦΕΚ 787/Β/22-06-01) και Ζώνη Ειδικής Προστασίας για την ορνιθοπανίδα (GR4320014 - Νοτιοδυτική Θρυ-

πτή-Κουφωτό), ενώ ολόκληρος ο ορεινός όγκος μέχρι και την παράκτια πε-ριοχή του Θόλου προστατεύεται ως Ειδική Ζώνη Διατήρησης οικοτόπων και ειδών (GR4320005 - Όρος Θρυπτής και γύρω περιοχή) [Νόμος 3937/2011 - ΦΕΚ/Α 60/31.03.2011].

Το φαράγγι του Χα βρίσκεται εντός των ορίων της, προστατεύεται ως στοι-χείο της Ειδικής Ζώνης Διατήρησης “Όρος Θρυπτής και γύρω περιοχή” αλλά και ως Περιοχή Ειδικής Προστασίας στα πλαίσια του Γενικού Πολεοδομικού Σχεδίου Δήμου Ιεράπετρας (ΦΕΚ 530/19-10-2009). Επιπλέον, η περιοχή της εξόδου του Χα βρίσκεται εντός των ορίων του κηρυγμένου “αρχαιολογικού χώρου Ισθμού Ιεράπετρας” (ΦΕΚ 517/Β/11-4-2000) εξ αιτίας των αρχαιολο-γικών θέσεων «Καταλύματα» και «Χαλασμένος».

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ

ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ & ΑΠΕΙΛΕΣ

2.

1.

60

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ, ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ & ΑΠΕΙΛΕΣ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

Η κατάσταση διατήρησης του εσωτερικού του φαραγγιού είναι εξαιρετική αν και αποστερείται από σημαντικές ποσότητες νερού. Δυστυχώς, δεν μπο-ρούμε να πούμε το ίδιο για την κατάσταση που επικρατεί αμέσως μετά την έξοδό του. Το τοπίο στην έξοδο του φαραγγιού απειλείται από την εξάπλω-ση της βιομηχανικής ζώνης και την αυθαίρετη απόληψη νερού. Παλαιότερα είχε διανοιχθεί χωματόδρομος μέχρι και την έξοδο! Ο ρύακας του Χα είναι υποβαθμισμένος μέχρι και την εκβολή του. Οι κακοσχεδιασμένες κτιριακές εγκαταστάσεις ανακύκλωσης και κέντρων τεχνικού ελέγχου αυτοκινήτων αλλοιώνουν σοβαρά την εικόνα του μνημείου. Επιπλέον, πολύ πρόσφατα, μια έκταση 8 στρεμμάτων της σάρας βόρεια της εξόδου του Χα ισοπεδώθη-κε και ακόμα πιο πρόσφατα εκχερσώθηκε μια έκταση 14 στρεμμάτων γύρω από τον Ιερό Ναό Αγίου Πνεύματος.

Το φαράγγι του Χα και το ρήγμα του Ισθμού της Ιεράπετρας είναι ένα μνη-μείο της φυσικής και γεωλογικής κληρονομιάς που ξεπερνά τα όρια της Κρήτης. Έχει ήδη αξιολογηθεί ως γεώτοπος εθνικής σημασίας. Έχει επίσης αξιολογηθεί και προταθεί ο χαρακτηρισμός μιας έκτασης γύρω του περί τα 4.800 στρέμματα ως Τοπίο Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους.

Καθώς οι αλλοιώσεις του τοπίου στην έξοδό του φαραγγιού εντείνονται, είναι απαραίτητο να προστατευθεί θεσμικά με την ένταξή του σε μια από τις κατηγορίες προστατευόμενων περιοχών που προβλέπονται στο ν. 3937/2011 “Προστασία της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις”.

Όλοι οι συντελεστές αυτής της έκδοσης, ευχόμαστε και ελπίζουμε να συμ-βάλει ως τεκμήριο της σημασίας και της αξίας του Χα ως φυσικού πόρου για την επιτάχυνση των ήδη πολύ καθυστερημένων διαδικασιών για την προστασία του.

1. Ο ρύακας του Χα και η εκβολή έχουν υποβαθμιστεί πολύ τις τελευταίες δεκαετίες. © Καλούστ Παραγκαμιάν.

2. Το τοπίο μπροστά από το μοναδικό γεωλογικό μνημείο αλλοιώνεται με ανησυχητικούς ρυθμούς. © Σάββας Παραγκαμιάν.

2.1.

61

ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΔΙΑΤΗΡΗΣΗΣ, ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ & ΑΠΕΙΛΕΣΦΑΡΑΓΓΙ ΤΟΥ ΧΑ

62

Η ΙΕΡΌΤΗΤΑ ΤΌΥ ΧΏΡΌΥ ΦΑΡΑΓΓΙ ΤΌΥ ΧΑ

1. © Καλούστ Παραγκαμιάν.

63

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1.

Fassoulas C., M. Nikolakakis & K. Paragamian. 2004. Geomorphologic and Tectonic Features of Cretan Gorges, Crete, Greece. Proceedings of 5th International Symposium on Eastern Mediterranean Geology, Thessaloniki, Greece, 1: 415-418.

Fassoulas C., Paragamian K. & Iliopoulos G. 2007 Identification and assessment of Cretan geotopes. Bulletin of the Geological Society of Greece vol. XXXVII: 1780-1795.

Fowden, G. 2005. Kyriacus palaeophilos Anconitanus (and the Cha Gorge, Crete). Journal of Roman Archaeology, 18 (2): 775-780.

Gaki-Papanastassiou, K., E. Karymbalis, D. Papanastassiou and H. Maroukian. 2009. Quaternary marine terraces as indicators of neotectonic activity of the Ierapetra normal fault SE Crete (Greece). Geomorphology, 104, 38-46.

Grove T. A. and O. Rackham. 2001. The Nature of Mediterranean Europe: An Ecological History. Yale University Press, New Haven, CT and London, 384 pp. ISBN 0 300 08443 9

Haggis D.C. and K. Nowicki. 1993. Khalasmeno and Katalimata: Two Early Iron Age settlements in Monastiraki, East Crete. Hesperia: The Journal of the American School of Classical Studies at Athens, 62(3):303-337

Le Pichon X., S.J. Lallemant, N. Chamot-Rooke, D. Lemeur and G. Pascal. 2002. The Mediterranean Ridge backstop and the Hellenic nappes. Mar, GeoI. 186:111-125

Nowicki K. 2008. Monastiraki Katalimata: Excavation of a Cretan Refuge Site, 1993-2000. INSTAP Academic Press, Prehistory Monographs, vol. 24, 275p.

Tsipopoulou, M. 2009. Goddesses for “Gene”? The Late Minoan IIIC Shrine at Halasmenos, Ierapetra. Hesperia Supplements, 42: 121-136

Τζίμας, Σ. 1987. Πώς κατακτήθηκε το φαράγγι του “Χα”. Ταχυδρόμος, 74-77.

ΦΙΛΟΤΗΣ-Βάση δεδομένων για την Ελληνική Φύση. Τοπίο Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους: «Φαράγγι Χά». http://filotis.itia.ntua.gr/biotopes/c/AT6011024/ (πρόσβαση 24/8/2015)

ΦΑΡΑΓΓΙ ΧΑΔυσκολία V4.A3.IΙΙ

Αριθμός καταβάσεων 27

Μεγαλύτερη κατάβαση 30m

Προτεινόμενο Σκοινί 2x60m

Χρόνος διάσχισης 4,5hrs

Χρόνος πρόσβασης 570m - 25min

Χρόνος εξόδου 250m - 2min

Κατάσταση αρματώματος πολύ καλό

Μήκος φαραγγιού 700m

Υψόμετρο εισόδου 480m

Υψόμετρο εξόδου 155m

Διαφορά υψομέτρου 325m

Σκάντζα 15,5km - 30min

Προσανατολισμός/Αζιμούθιο 283°Ν

Συντεταγμένες Εισόδου 35°5’2.29”N - 25°50’31.76”E

Συντεταγμένες Εξόδου 35°5’6.93”N - 25°50’2.93”E

Δήμος Ιεράπετρα

Πλησιέστερος οικισμός Θρυπτή (είσοδος) - Μοναστηράκι (έξοδος)

Απόσταση από Άγιο Νικόλαο 18km

Ορεινός όγκος Όρη Θρυπτής

Πέτρωμα Πλακώδης Ασβεστόλιθος

1η διάσχιση Σταύρος Λαζαρίδης, Βλάσης Χατζηπαναγιώτου & Χρόνης

Αμαντζίδης - 06.1987

ΦΑΡΑΓΓΙ ΜΑΣΤΟΡΑΔυσκολία V5.A2.IΙΙ

Αριθμός καταβάσεων 9 (Μάστορας) + 11 (Χα) = 20

Μεγαλύτερη κατάβαση 70m

Προτεινόμενο Σκοινί 4x70m

Χρόνος διάσχισης 6hrs

Χρόνος πρόσβασης 100m - 1min

Χρόνος εξόδου 250m - 2min

Κατάσταση αρματώματος πολύ καλό

Μήκος φαραγγιού 300 (Μάστορας) + 350 (Χα) = 650m

Υψόμετρο εισόδου 510m

Υψόμετρο εξόδου 155m

Διαφορά υψομέτρου 355m

Σκάντζα 15,5km - 30 min

Προσανατολισμός/Αζιμούθιο 8°Ν

Συντεταγμένες Εισόδου 35°4'55.43"N - 25°50'14.92"E

Συντεταγμένες Εξόδου 35°5'6.93"N - 25°50'2.93"E

Δήμος Ιεράπετρα

Πλησιέστερος οικισμός Θρυπτή (είσοδος) - Μοναστηράκι (έξοδος)

Απόσταση από Άγιο Νικόλαο 18km

Ορεινός όγκος Όρη Θρυπτής

Πέτρωμα Πλακώδης Ασβεστόλιθος

1η διάσχιση Γιάννης Μπρομοιράκης, Σάββας Παραγκαμιάν, Κατερίνα Χατζηδημητρίου,

Μάγια Χριστοδουλάκη - 02.2008