ΠΑΡΝΩΝΑΣ - ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

ΠΑΡΝΩΝΑΣΤο Αγιον Ορος

της Πελοποννήσου

Ο∆ΟΙΠΟΡΙΚΟ ΣΕ 13 ΙΕΡΕΣ ΜΟΝΕΣ ΙΣΤΟΡΙΑ ΠΑΡΑ∆ΟΣΗ ΤΑΞΙ∆ΙΩΤΙΚΕΣ ∆ΙΑ∆ΡΟΜΕΣISBN 978-960-285-136-4

ΙδιοκτησίαSABD A.E.

ΕκδότεςΔημήτρης Μπενέκος, Αλέξης Σκαναβής

ΔιευθυντήςΠάνος Αμυράς

Kείμενα-έρευναΠάνος Μπαΐλης

ΦωτογραφίεςΓιάννης Καμπούρης και Ντόνα ΔημητρίεβαShutterstock, Eurokinissi

Επιμέλεια έκδοσηςΧρήστος Γ. Κτενάς

Art DirectorΝικήτας Φραγκάκης

Υπεύθυνη διόρθωσηςΚατερίνα Μπεχράκη

Εμπορική διεύθυνσηΕλσα Σοϊμoίρη

Υπεύθυνος κυκλοφορίαςΚώστας Μπαλής

ΕκτύπωσηΤυποεκδοτική A.E.

2

Διανέμεται με τον Τύπο της Κυριακής

Πάρνωνάς

Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου

3

7 Πρόλογος: «Με το καλέ να μόλετε τα χώρα νάμου»

Ιστορικά8 Η διαδρομή στο χρόνο

Ιερές μονές 20 Μονή Παναγίας Μαλεβής

26 Μονή Μεταμόρφωσης Σωτήρος Λουκούς

30 Μονή Παναγίας Ελώνης

36 Μονή Παναγίας Αρτοκωστάς

40 Μονή Αγίου Νικολάου Καρυάς

42 Μονή Παλαιοπαναγιάς

44 Μονή Αγίου Νικολάου Βαρσών

48 Μονή Αγίου Νικολάου Σίντζας

52 Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Κουνουπιάς

56 Μονή Ταξιάρχη

58 Μονή Τιμίου Προδρόμου

62 Μονή Αγίων Αναργύρων

66 Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων

70 Χωριό Γεράκι: Ο μικρός Μυστράς

74 Οι ναοί των Xρυσάφων

76 Χάρτης μονών και περιοχής

Ανθρωποι και τοπία80 Πάρνωνας: Ατενίζοντας το βουνό του Διονύσου

86 Χωριά σαν παραμύθι

88 Ιστορικά μνημεία και αξιοθέατα

90 Παραδόσεις και εκδηλώσεις

92 Τσακώνικη μελιτζάνα και άλλες γεύσεις

94 Ευχαριστίες, χρήσιμα τηλέφωνα

95 Σημειώσεις

96 Βιβλιογραφία

Περιεχόμενα

5

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου

Αυτό το καλωσόρισμα στην τσακωνική διάλεκτο δεν είναι παρά μια διαχρονική ευχή που δένει τους ανθρώπους με τον τόπο και την Ιστορία τους με μια κλωστή, ενώνοντας τον Αθω -το περιβόλι της Παναγιάς- με τον Πάρνωνα.

Οι ειδικοί, ιστορικοί και μη, έχουν προ αιώνων απο-φανθεί ότι οι κάτοικοι του Αθω ήταν Τσάκωνες και έχουν αποδείξει με στοιχεία ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος, αποδί-δοντας το «Αγιον Ορος τοις μοναχοίς», υποχρέωσε τους παλιούς κατοίκους να εγκαταλείψουν την περιοχή και να επιστρέψουν στη «δική τους γη», τον Πάρνωνα. Και εκείνοι επέστρεψαν και άπλωσαν στα οροπέδια, στις ράχες και τα φαράγγια τη νέα τους ζωή, δημιουργώντας βήμα βήμα τη δική τους μοναστική κοινότητα, που αποκαλείται πλέον το «Αγιον Ορος της Πελοποννήσου» ή το «Αγιον Ορος της Νοτίου Ελλάδος». Αυτό το άλλο Αγιον Ορος μπορεί να υπο-λείπεται σε αίγλη της Αθωνικής Πολιτείας, έχει διαγράψει όμως μια δυναμική πορεία, άμεσα συνδεδεμένη με την Ορθοδοξία και τον αγώνα για την Παλιγγενεσία.

Και δεν είναι μόνο ότι στον Πάρνωνα ανδρώθηκαν οι περισσότεροι οπλαρχηγοί του Αγώνα του 1821, αλλά ότι εδώ, στο ιστορικό βουνό, χτίστηκαν δεκάδες μοναστήρια και εκατοντάδες εκκλησίες, υψώθηκαν πέτρινοι οικισμοί για να φτάσουμε σήμερα να μιλάμε για έναν τόπο-κάστρο της Ορθοδοξίας και του Ελληνισμού.

Από τον Διόνυσο, που ανατράφηκε στη Λακωνία από την Ινώ, σύμφωνα με τοπική παράδοση, τη δράση των αγωνιστών του ’21 όπως του Κολοκοτρώνη, τον Φώτη

Κόντογλου που εικονογράφησε πολλά μοναστήρια της περιοχής, μέχρι σήμερα, όλα μοιάζουν να έχουν κυλήσει σε μια αδιατάρακτη αρμονία με τη φύση.

Οι αρχαίοι Ελληνες, οι Βυζαντινοί, οι Ενετοί, οι Τούρκοι, όλοι άφησαν τα αποτυπώματά τους στο χώρο και το χρό-νο, με την Ορθοδοξία όμως να δρασκελίζει το παρελθόν και να απλώνεται σε κάθε γωνιά του Πάρνωνα, πότε ως ιδέα και πότε ως πραγματική ανάγκη επιβίωσης κόντρα σε κάθε είδους απειλές. Και είναι πολλά τα σημάδια-μάρτυρες της Ορθοδοξίας σε όλο τον ορεινό όγκο που αποδεικνύ-ουν ότι «εδώ έγραψαν Ιστορία... νηστεύσαντες και μη...». Ο επισκέπτης σήμερα, είτε νιώθει κοντά στην Εκκλησία είτε όχι, όταν περνά τις βαριές πόρτες των μοναστηριών ανα-καλύπτει τα χνάρια της Ιστορίας που επιμένει να συνδέει την περιοχή με τη γενικότερη πορεία του τόπου.

Τα ίδια τα μοναστήρια είναι αυτά που σε καθηλώνουν ακόμη και λόγω της τοποθεσίας που οι δημιουργοί τους βρήκαν λίγο χώρο για να τα χτίσουν, καθώς είναι σχε-δόν όλα σκαρφαλωμένα σε απρόσιτα βράχια, προκαλούν δέος και ταυτόχρονα αποκαλύπτουν έναν κόσμο που σε φέρνει ένα βήμα πιο κοντά στο υπερφυσικό που θέλγει μα και τρομάζει.

Σήμερα πολλά από αυτά τα μοναδικά πέτρινα συγκροτή-ματα δεν έχουν καταφέρει να κρατήσουν την παλιά τους δυναμική. Κάποια δεν έχουν ούτε μοναχούς, μα όλα έχουν πλούσια Ιστορία, σημαντικά κειμήλια και ακόμη πιο ση-μαντική προσφορά στον τόπο.

«Με το καλέ να μόλετε τα χώρα νάμου»(Με το καλό να έρθετε στον τόπο μας)

7

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου | Πρόλογος

ν και δύσκολα κάποιος μπορεί να χρο-νολογήσει με ακρίβεια την ύπαρξη των μοναστηριών στο χώρο, το βέβαιο είναι ότι από τον 7ο μ.Χ. αιώνα εντοπίζονται στοιχεία

που δείχνουν τις βαθιές ρίζες που έχει ο Χριστιανισμός στον Πάρνωνα. Κατά τη βυζαντινή περίοδο εδώ χτίστηκαν, ήκμα-σαν και απέκτησαν περιουσία οι περισσότερες μονές. Ενα μικρό πέρασμα των Ενετών θόλωσε κάπως τη λάμψη τους, αλλά η συνέχεια είναι αυτή που τα ανύψωσε και πάλι και τα ανέδειξε σε χώρους λατρείας και αντίστασης.

Μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης και την εισβολή των Οθωμανών στην Πελοπόννησο πολλά καταστράφηκαν, άλλα εγκαταλείφθηκαν, ενώ κάποια προσπάθησαν με κάθε τρόπο να κρατηθούν στη ζωή μετά την πρώτη μπόρα.

Οταν άρχισαν να ηρεμούν κάπως τα πράγματα, τα μο-ναστήρια οργανώθηκαν και πάλι. Τα περισσότερα έγιναν σταυροπηγιακά, λαμβάνοντας το «μέγα προνόμιο» από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, με το οποίο καθίστανται αυτό-ματα σημαντικά για την ευρύτερη περιοχή, με επιρροή σε «εχθρούς και φίλους».

Κατά καιρούς οι Τούρκοι, επικαλούμενοι διάφορες αφορμές, έκαναν επιδρομές σε πολλές μονές προκαλώντας μεγάλες κα-ταστροφές. Ομως η αντίστροφη μέτρηση για τα περισσότερα άρχισε μετά την αποτυχημένη εξέγερση κατά των Οθωμα-νών με ρωσική υποστήριξη (στο διάστημα 1768-1774), τα γε-γονότα γνωστά ως «Ορλωφικά», από τους αδελφούς Ορλώφ. Οι Αλβανοί, που χρησιμοποιήθηκαν από τους Τούρκους για

να τιμωρήσουν τους ντόπιους υποστηρικτές των Ρώσων, πυρπόλησαν πολλές μονές, κατέστρεψαν σπάνια κειμήλια και βασάνισαν φρικτά τους μοναχούς. Ηταν δε τόσο απο-τρόπαια η δράση τους που και οι ίδιοι οι Τούρκοι στο τέλος τούς επικήρυξαν και οργάνωσαν αποσπάσματα για την εξό-ντωσή τους με τη συμμετοχή ακόμη και Ελλήνων.

Τα προεπαναστατικά χρόνια τα μοναστήρια είχαν μετα-τραπεί σε χώρους οργάνωσης και μυστικής προετοιμασίας πολλών αγωνιστών. Στελέχη της τοπικής Εκκλησίας, ηγού-μενοι αλλά και απλοί μοναχοί ήταν μέλη της Φιλικής Εται-ρείας, στην οποία προσέφεραν εκτός από πολύτιμες υπηρε-σίες και χρήματα. Λίγο πριν ξεσπάσει η Επανάσταση του ’21 πολλοί οπλαρχηγοί έβρισκαν σε αυτά καταφύγιο. Οταν δε οι Ελληνες πήραν τα όπλα κατά των Τούρκων, τα μοναστήρια μετατράπηκαν σε μικρά στρατόπεδα-κάστρα.

Ο Μακρυγιάννης συγκεκριμένα γράφει στα Απομνημονεύματά του: «...Αυτά τα μοναστήρια ήταν τα πρώ-τα προπύργια της απανάστασής μας. Οτι εκεί ήταν και οι τζε-μπιχανέδες μας κι όλα τ’ αναγκαία του πολέμου. Οτ’ ήταν παράμερον και μυστήριον από τους Τούρκους».

Κατά τη διάρκεια της Επανάστασης πολλοί μοναχοί ζώ-στηκαν τ’ άρματα και πήραν μέρος σε μάχες με τους κατα-κτητές. Αρκετοί από αυτούς, μάλιστα, έχασαν τη ζωή τους πολεμώντας δίπλα σε μεγάλους οπλαρχηγούς.

Την περίοδο εκείνη (για μία ακόμη φορά) πολλά καταστρά-φηκαν, με το νέο ορόσημο (μετά την εξέγερση των Ορλώφ) να είναι η εισβολή του Ιμπραήμ στην Πελοπόννησο το 1825.

Η διαδρομή στο χρόνο

Α

8

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου | Ιστορικά

9

Ο Αιγύπτιος πασάς κατέστρεψε τα περισσότερα, ενώ εκείνα που είχαν άμεση εμπλοκή στην αντίσταση κατά των ορδών του πυρπολήθηκαν.

Οι μοναχοί όμως παρά τις καταστροφές και τις λεηλασίες άντεξαν και όταν χρειάστηκε να στηρίξουν το ελεύθερο πια ελληνικό κράτος το έκαναν από το υστέρημά τους, απαντώ-ντας θετικά στην πρόσκληση του Ιωάννη Καποδίστρια να ενι-σχύσουν την προσπάθειά του για την ανέγερση σχολείων.

Και μετά ήρθαν οι Βαυαροί του Οθωνα, οι οποίοι τιμώ-ρησαν, ενεργώντας ως απόλυτοι μονάρχες, το σύνολο των μοναστηριών: με διάταγμα δήμευσαν την περιουσία τους, εκδίωξαν τους μοναχούς και άρπαξαν κειμήλια. Τότε καταρ-γήθηκαν όλα τα μοναστήρια που είχαν κάτω από τρεις μονα-χούς. Ηταν δε τέτοια η μανία των Βαυαρών που σε πολλές περιπτώσεις έδιωχναν με τη χρήση όπλων τους μοναχούς και, όπως γράφει ο Μακρυγιάννης, «τους αφάνισαν».

Από κει και μετά τα μοναστήρια του Πάρνωνα δεν κατά-φεραν να αποκτήσουν την παλιά τους ισχύ. Χρόνια αργότε-ρα, κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο υπέστησαν και πάλι με-γάλες καταστροφές.

Και έπρεπε να φθάσουμε γύρω στο 1950 και μετά, για να αρχίσουν σιγά σιγά κάπως να οργανώνονται, αλλά μόνο τα τελευταία χρόνια έχουν μπει σε βάση ουσιαστικής ανάκαμ-ψης. Νέοι μοναχοί, νέα προγράμματα ανασύστασης, νέες προοπτικές σε συνεργασία με τους ντόπιους, έχουν δημιουρ-γήσει όλες εκείνες τις συνθήκες -σε συνδυασμό με το φυσι-κό πλούτο της περιοχής- για να εξελιχτούν τα μοναστήρια του Πάρνωνα σε προσκυνηματικό προορισμό για χιλιάδες πιστούς από όλη την Ελλάδα.

Παράλληλα, η ανάδειξη των χωριών της περιοχής, των διαδρομών, των τοπικών γεύσεων και προϊόντων έχει κα-ταστήσει αυτόν τον ορεινό όγκο -200 χιλιόμετρα από την Αθήνα- έναν τόπο όπου ο επισκέπτης-περιηγητής μπορεί να απολαύσει μια άλλη ζωή, σε ένα ιδιαίτερο μέρος που ανταπο-κρίνεται απόλυτα στο χαρακτηρισμό του ως «Το Αγιον Ορος της Νοτίου Ελλάδος».

Η σύνδεση με το Αγιον Ορος

Ο Φώτης Κόντογλου, ο άνθρωπος που σε πολλά μονα-στήρια του Πάρνωνα άφησε τη σφραγίδα του απλώνοντας «με μοναδική επιτήδευση σε λευκές επιφάνειες μορφές αγί-ων», γράφει για τη διαχρονική αξία της Ορθοδοξίας, όπως ο ίδιος την αντιλαμβανόταν, κόντρα σε ρεύματα και θέσεις αμφισβήτησης: «Η Ορθοδοξία έγινε ένας λόγος άδειος στα στόματα των σημερινών φραγκοδασκαλεμένων δασκάλων. Μα η αληθινή Ορθοδοξία, που είναι πλούτος και ρίζα αθα-νασίας, είναι φυτρωμένη βαθιά στην καρδιά του ορθοδο-ξότατου λαού μας, που όσο δεν ήθελε να τουρκέψει άλλο τόσο δεν θέλει να φραγκέψει».

Η αγάπη αυτή του λαού της Λακωνίας και της Αρκαδίας προς την Ορθοδοξία αποδεικνύεται από την ύπαρξη δεκά-δων μοναστηριών στον Πάρνωνα, τα οποία είχαν προνομι-ακή μεταχείριση από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά και κατά περιόδους ενίσχυση από τους Οθωμανούς σουλτάνους, στοιχεία που τα ανέδειξαν ως «δεύτερο Αγιον Ορος».

Η αναπληρώτρια καθηγήτρια της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, κ. Μαρία Μαντουβάλου, σε εισήγησή της σε ειδική εκδήλωση που έγινε πρόσφατα στο μέγαρο της Παλαιάς Βουλής με θέμα «Γνωριμία και Ιστο-ρία των Ιερών Μονών της Αρκαδίας» εξηγεί: «Εκείνο που ριζικά διαφοροποιεί το ονομαζόμενο Αγιον Ορος της Πε-λοποννήσου, δηλαδή τις πολυάριθμες μονές της Αρκαδί-ας, δεν είναι μόνο ο μεγάλος αριθμός τους, αλλά κυρίως το γεγονός ότι οι Αρκάδες είναι οι ιδρυτές του Αγίου Ορους, αφού, σύμφωνα με έγκυρες ιστορικές πηγές, βυζαντινές και μεταγενέστερες, ο μόνος λαός που έμενε στον Αθω από την εποχή του Φιλίππου ήταν οι Τσάκωνες, οι οποίοι είναι ιδρυτές των Καρυών, τις οποίες έκαναν πρωτεύουσα του Αγίου Ορους».

Στοιχεία για την επιστροφή των Τσακώνων στην Πελοπόν-νησο έχουμε από πολλές πηγές. Ο Ρώσος βυζαντινολόγος, ακαδημαϊκός επίσκοπος Πορφύριος Ουσπέσκου στο έργο

10


11

του «Ιστορία του Αθω» (έχοντας μελετήσει το χειρόγραφο της Μονής Φιλοθέου) αναφέρει μετοικεσία των Τσακώνων από τον Αθω στην Πελοπόννησο. Ακόμη ο καθηγητής Κων-σταντίνος Φρεαρίτης (που επίσης μελέτησε το χειρόγραφο της Φιλοθέου) γράφει ότι «...η μόνη εις εμέ γνωστή ιστορι-κή είδησις (εποικισμός μοναχών στο Αγιον Ορος) είναι η χειρογράφου τινός της Μονής Φιλοθέου σημείωσις ότι επί Κωνσταντίνου του Α’ πάντες οι κάτοικοι της Χερσονήσου εδιώχθησαν υπό του αυτοκράτορος μετοικισθέντες εις Πε-λοπόννησον, όπου τη σήμερον οικούσι οι Τσάκωνες, η δε χώρα παρεχωρήθη τοις μονασταίς».

Μια ακόμη αναφορά έχουμε από τον Αγιορείτη ιερομό-ναχο Γεράσιμο Σμυρνάκη στο σπουδαίο έργο του «Το Αγιον Ορος», όπου λέει ότι «πολλοί των Αγιορειτών πιστεύουσι και ετέρους πείθουσι εκ χειρογράφων παραδόσεων ότι ο Μέγας Κωνσταντίνος μετοίκησε πάντας τους κατοίκους του Αθω, Τσάκωνας όντας, εις Πελοπόννησον και απέδωσε το Ορος εις τους μοναχούς».

Αυτό που επίσης προκύπτει από τα διάφορα στοιχεία των μονών είναι ότι πολλοί Αθωνίτες που ίδρυσαν το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου κατά περιόδους επέστρεφαν στον Αθω. Είναι χαρακτηριστική η περίπτωση του Οσίου Νείλου του Μυροβλήτη, του κατά κόσμον Νικολάου Τερζάκη από το χωριό Αγιος Πέτρος της Κυνουρίας και του θείου του Μακάριου, οι οποίοι στις αρχές του 17ου αιώνα εγκατέλει-ψαν τη Μονή της Παναγίας της Μαλεβής για να εγκατα-σταθούν στον Αθω, σε σπήλαιο όπου είχε κατοικήσει κατά το 7ο αιώνα ο Οσιος Πέτρος ο Αθωνίτης. Επίσης στον Αθω φαίνεται πως επιστρέφουν ο Εμμανουήλ Τροχάνης, μαθη-τής στην Αθωνιάδα Σχολή, ο Αλέξιος, επίσης από τον Αγιο Πέτρο, ο οποίος ίδρυσε το 1776 το Ναό των Αγίων Πάντων κοντά στη Μονή Εσφιγμένου. Σε αυτή τη μονή γίνεται μο-ναχός και ο γέροντας Ναθαναήλ, εμπειρικός γιατρός από την Κυνουρία.

Ενα άλλο χαρακτηριστικό είναι ότι ο Πάρνωνας και η ευρύτερη περιοχή έχουν σημαντικά στοιχεία που παραπέ-

μπουν στον Αθω, όπως για παράδειγμα πολλές εικόνες Ρώ-σων αγιογράφων, δώρα της αυτοκράτειρας Αικατερίνης.

Οι ιστορικές αναφορές για τους Τσάκωνες

Ξεχωριστό ενδιαφέρον είχαν δείξει για τους Τσάκωνες και οι Γάλλοι. Σύμφωνα με την κ. Μαντουβάλου, όπως προ-κύπτει από χειρόγραφο το οποίο δημοσιεύτηκε πρόσφατα, ο Γάλλος Βιλουαζόν, εκλεκτός του Μεγάλου Ναπολέοντα, ταξίδεψε στις 21 Απριλίου του 1785 στο Αγιον Ορος όπου έγινε δεκτός από τους μοναχούς της Μονής Βατοπαιδίου. Εκεί ο σοφός μοναχός και δάσκαλος Ιώσιππος τον πληρο-φόρησε «ότι στην Τζακονιά, τον ορεινό τόπο των Ελευθε-ρολακώνων, όπου οι γυναίκες είναι ακόμη φαινομήριδες (σ.σ.: δείχνουν γυμνά τα μηρία με τους σχιστούς χιτώνες, όπως δηλαδή οι Σπαρτιάτισσες) και οι άνδρες ζουν υγιείς εκατό χρόνια μιλούν δωρικά ανάμικτα με ιταλικά...» και ότι πάνω στα βουνά υπάρχουν τρία αξιόλογα χωριά: «Πραστός, Καστάνιτζα, Σίτινα».

Ο Βιλουαζόν, με αφορμή τα όσα μαθαίνει για τους Τσά-κωνες στο Βατοπαίδι, μελετά πολλά από όσα είχαν γραφεί γι’ αυτούς και διαπιστώνει ότι μιλούν τη δωρική γλώσσα, τη διάλεκτο του Πινδάρου και του Θεοκρίτου. Οι μελέτες που έκανε του επέτρεψαν να καταγράψει σε βάθος το τσα-κωνικό ιδίωμα και είναι ο πρώτος που δημιουργεί έναν κατάλογο με 160 λέξεις της διαλέκτου.

Αναφορά στους Τσάκωνες κάνει και ο Ιγνάτιος ο Ουγγρο-βλαχίας, ο οποίος σε απάντησή του στον Νεόφυτο Δούκα (έγραφε το 1805 για την ανάγκη να διδάσκουν οι μοναχοί στα ετερόγλωσσα σχολεία) αναφέρει: «Ετερόγλωσσα σχο-λεία είναι τα εφεξής: Μολδαβοί, Βλάχοι, Βούλγαροι, Σέρβοι, Βλάχοι της Ηπείρου, Ελλάδος, και Θεσσαλίας, Αλβανοί και οι Τσάκωνες, μικρός λαός της Πελοποννήσου... Οι Τσάκω-νες είναι μικρός λαός της Πελοποννήσου και η γλώσσα των είναι η Τσακωνική λεγόμενη: Φαίνεται ότι ούτοι είναι

12


13

οι τελευταίοι κάτοικοι της Λακωνίας, οίτινες ήταν συνα-θροισμένοι από διαφόρους λαούς, σχημάτισαν μεμιγμένην γλώσσαν, ώστε δεν ομοιάζει με καμμίαν από τας παλαιάς ή νέας. Η γραικική γλώσσα είναι εις αυτούς κοινή, και η λειτουργία των είναι εις το ελληνικόν».

Αναφορές στους Τσάκωνες κάνει και ο Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων: «Εκ των της Πελοποννήσου αρχαίων Καυκώνων και της Kαυκωνίας χώρας παρωνομά-σθη και η καθ’ ημάς Τζακωνία η Λακωνική και Τζάκωνες οι Λάκωνες. Αλλοι δε τους παλαιούς Καύκωνες ανάγουσιν αμέσως εις τους Θράκας. Θρακών αδελφοί, Θράκες ήσαν οι Πελασγοί, οι πρώτοι κάτοικοι της Ελλάδος. Εθνη δε Πε-λασγικά, Λέλεγες, Κουρήτες, Καύκωνες, οι τε εν Πελοπον-νήσω και οι εν τη Παφλαγονία, Περραιβοί, Θεσπρωτοί, Μακεδόνες...».

Τα Ορλωφικά Η πρώτη σημαντική προσπάθεια για την απελευθέρω-

ση της Ελλάδας ήταν το κίνημα των αδελφών Ορλώφ, την εποχή του Ρωσοτουρκικού Πολέμου (1768-1774). Κατά τη διάρκεια του πολέμου οι αδελφοί Γριγκόρι, Αλεξέι και Φι-οντόρ Ορλώφ πρότειναν στην αυτοκράτειρα της Ρωσίας Αικατερίνη Β’ σχέδιο επέμβασης του ρωσικού Nαυτικού στην Ελλάδα. Στη συνέχεια, τον Ιούλιο του 1769 η πρώ-τη ρωσική μοίρα έφτασε στο Αιγαίο. Ακολούθησαν άλλες δύο και στις 17 Φεβρουαρίου του 1770 οι Ρώσοι κήρυξαν την επανάσταση στο Οίτυλο της Μάνης. Οι επαναστάτες συγκρότησαν δύο λεγεώνες με περίπου 1.500 άνδρες και η εξέγερση απλώθηκε σε όλη την Πελοπόννησο. Μάλιστα στον Μυστρά σχηματίστηκε προσωρινή κυβέρνηση.

Eνα μήνα μετά όμως την εκδήλωση της εξέγερσης ισχυ-ρές δυνάμεις Τουρκαλβανών την κατέπνιξαν με ιδιαίτερα βίαιο τρόπο, ενώ στη συνέχεια, με τη Συνθήκη του Κιου-τσούκ-Καϊναρτζή το 1774, οι Ρώσοι εγκατέλειψαν το Αιγαίο και τους Ελληνες στην τύχη τους.

Το σύνολο των συμβούλων του σουλτάνου πρότεινε τότε ως τιμωρία τη γενική σφαγή των Ελλήνων, αδιακρίτως φύ-λου και ηλικίας. Διαφώνησε ο αντιναύαρχος Χασάν Τζεζαϊρ-λή και επέβαλε την άποψή του με το επιχείρημα «Εάν φονευ-θώσιν όλοι οι Ελληνες, ποίος θα πληρώνη το χαράτσι;».

Η κατάσταση όμως στην Πελοπόννησο έλαβε δραματι-κές διαστάσεις. Οι Αλβανοί επί εννέα χρόνια λεηλατού-σαν, έκαιγαν, έσφαζαν και πουλούσαν τους κατοίκους. Η οθωμανική κυβέρνηση τους διέταξε επανειλημμένως να αποχωρήσουν, αλλά οι Αλβανοί περιγελούσαν τις εντολές, ποδοπατούσαν τα σουλτανικά διατάγματα και άρχισαν να επιτίθενται και κατά των Τούρκων, απαιτώντας μισθούς και φόρους. Τελικά, ο σουλτάνος αποφάσισε την εξόντωσή τους και την ανέθεσε στον Χασάν Τζεζαϊρλή. Στο διάστη-μα αυτό οι Αλβανοί, αγνοώντας τις διαταγές της Πύλης, κατέστρεψαν και λεηλάτησαν τα περισσότερα μοναστήρια στον Πάρνωνα.

Συμπερασματικά, τα Ορλωφικά μπορεί να συνέβαλαν σε πολύ μεγάλο βαθμό στην ανάδειξη του Ανατολικού Ζητήμα-τος, ωστόσο δεν είχαν το αποτέλεσμα που ήθελαν οι Ελλη-νες. Ομως συνέβαλαν στη διαμόρφωση ώριμων συνθηκών για την Επανάσταση του 1821, αναδεικνύοντας σημαντικά πρόσωπα στην ηγεσία του Αγώνα.

Η Εκκλησία μετά την απελευθέρωσηΤα όσα ακολούθησαν μετά την απελευθέρωση έφεραν και

τις μονές στον Πάρνωνα σε δύσκολη θέση, από μια σειρά νόμων και αποφάσεων την περίοδο της παντοδυναμίας των Βαυαρών αντιβασιλέων.

Ολα άρχισαν μετά την Ε’ Εθνοσυνέλευση στο Αργος, όπου αποφασίστηκε η αυτονομία της Εκκλησίας της Ελλάδος έναντι του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Υπέρ της αυτονο-μίας είχε ταχθεί και ο Αδαμάντιος Κοραής. Τελικά, στις 4 Αυγούστου του 1833 στο Ναύπλιο, η Αντιβασιλεία προωθεί το διάταγμα «Περί της Ανεξαρτησίας» προκαλώντας αντι-

14


15

δράσεις. Κατά της αυτονομίας της Εκκλησίας είχε ταχθεί τότε και ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης.

Οι αντιβασιλείς πέρασαν σε αντίποινα και μία από τις πρώτες πράξεις που επέβαλαν ήταν η αφαίρεση των πε-ριουσιακών στοιχείων της Εκκλησίας. Λίγα χρόνια νωρί-τερα, στις αρχές Αυγούστου 1829 ο κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας σε ψήφισμά του είχε κάνει λόγο «περί αγα-θής διαθέσεως των εισοδημάτων των μονών υπέρ των εκκλησιών και σχολείων». Τότε, σε αντίθεση με άλλες πε-ριοχές, τα μοναστήρια του Πάρνωνα στο σύνολό τους προ-σέφεραν σημαντικά χρηματικά ποσά «υπέρ της Παιδείας των Ελλήνων».

Την περίοδο της Αντιβασιλείας, λοιπόν, και πριν ο Οθων αναλάβει τη διακυβέρνηση, τα μοναστήρια είναι υπό διωγ-μό. Στις 19 Αυγούστου του 1833 ζητείται να κλείσουν όσα είχαν λιγότερους από τρεις μοναχούς, να δημευτεί η περι-ουσία τους και τα έσοδα να διατεθούν για τη δημιουργία του Εκκλησιαστικού Ταμείου, το οποίο θα αναλάμβανε τη μισθοδοσία των κληρικών.

Στις 25 Σεπτεμβρίου του 1833 με βασιλικό διάταγμα δια-λύονται 412 από τα 545 ανδρικά μοναστήρια, ενώ η περι-ουσία τους, κινητή και ακίνητη (σκεύη λατρείας, εικόνες, βιβλία, έπιπλα), διατίθεται για τις ανάγκες σχολείων αλλά και ναών. Στις 25 Φεβρουαρίου του 1834 διατάσσεται το κλείσιμο των 15 από τα 18 γυναικεία μοναστήρια που λει-τουργούσαν τότε.

Και αν αυτό ήταν ένα τεράστιο πλήγμα για τη διατήρηση των μοναστηριών, αυτά που ακολούθησαν κατά την εφαρ-μογή της διαταγής ξεπέρασαν κάθε φαντασία. Τότε και σε μια προσπάθεια να «εκκενωθούν» τα μοναστήρια υπάλλη-λοι του κράτους, έμμισθοι των Βαυαρών, νομάρχες, έπαρ-χοι και χωροφύλακες απομακρύνουν με τη βία τους μονα-χούς, ξηλώνουν εικόνες και καίνε όσα δεν έχουν κατά τη γνώμη τους αξία στα προαύλια. Μέσα σε αυτόν το χαμό πολλοί βρίσκουν την ευκαιρία και κλέβουν πολύτιμα σκεύη και εικόνες. Ηταν δε τέτοια η βία κατά των μοναχών που ο

Μακρυγιάννης στα απομνημονεύματά του κάνει ιδιαίτερη αναφορά σε εκείνη την περίοδο:

«Αφάνισαν όλως διόλου τα μοναστήρια, αφού οι καϊμένοι οι καλόγεροι οπού αφανίστηκαν εις τον αγώνα, πεθαίνουν της πείνας μέσα στους δρόμους οπού αυτά τα μοναστήρια ήταν τα πρώτα προπύργια του αγώνα της απανάστασής μας. Οτι εκεί ήταν οι τζεμπιχανέδες μας κι όλα τ’ αναγκαία του πολέμου. Οτ’ ήταν παράμερον και μυστήριον από τους Τούρκους. Και θυσιάσαν οι καϊμένοι οι καλόγεροι και σκο-τώθηκαν οι περισσότεροι εις τον αγώνα. Και οι Μπαυα-ρέζοι παντήχαιναν ότ’ είναι οι καπουτζίνοι της Ευρώπης δεν ήξεραν ότ’ είναι σεμνοί κι’ αγαθοί άνθρωποι και με τα έργα των χεριών τους απόχτησαν αυτά, αγωνίζοντας και δουλεύοντας τόσους αιώνες και ζούσαν μαζί τόσοι φτωχοί κ’ έτρωγαν ψωμί. Και οι αναθεματισμένοι της πατρίδος πο-λιτικοί μας... συμφώνησαν με τους Μπαυαρέζους και χά-λασαν και ρήμαξαν όλους τους ναούς των μοναστηριών».

Στην Επανάσταση της 3ης Σεπτεμβρίου του 1843, όπου σημαντικό ρόλο έπαιξε ο κληρικός Κωνσταντίνος Οικονόμος ο εξ Οικονόμων, η Ιερά Σύνοδος τάσσεται υπέρ της κατάρ-γησης του βασιλικού διατάγματος για την εκκλησιαστική περιουσία. Οι αντιδράσεις συνεχίζονται στην Πελοπόν-νησο, όπου ο μοναχός Χριστόφορος Παναγιωτόπουλος, ο οποίος έγινε ευρύτερα γνωστός ως «Παπουλάκος» (1770-1861), αγράμματος, χασάπης στο επάγγελμα, καυτηρίαζε την πολιτική των Βαυαρών, περιοδεύοντας στην αρχή στην Αχαΐα και στη συνέχεια σε Λακωνία και Μεσσηνία. Οταν η κυβέρνηση έστειλε στρατό για να τον συλλάβει, λαός και κλήρος στη Λακωνία τον υπερασπίστηκαν με τα όπλα.

Κατά την περίοδο εκείνη τα μοναστήρια του Πάρνωνα ζουν τη δική τους «αντίσταση» όχι μόνο κατά των Βαυαρών αλλά και όλων εκείνων οι οποίοι θέλουν να αγνοήσουν το ρόλο τους κατά την περίοδο της Τουρκοκρατίας. Είναι δε η περίοδος που βρίσκει όσα μοναστήρια γλίτωσαν από τη δήμευση των περιουσιακών στοιχείων να επιχειρούν να ανασυγκροτηθούν με δικά τους έσοδα.

16


17

Ιερές µονές

19


υτοί οι στίχοι ενός δημοτικού τραγουδιού που αναφέρεται στη σύγκρουση των κλε-φτών με τους Τούρκους σχεδόν 30 χρόνια πριν από την Επανάσταση του 1821, απο-

καλύπτουν με τον πιο χαρακτηριστικό τρόπο την τεράστια σημασία που είχε για όλη την περιοχή η Μονή της Παναγί-ας της Μαλεβής, τόσο για τη θέση της σε σχέση με τα άλλα μοναστήρια όσο και για τον πλούτο της, τη μεγάλη της μο-ναστική κοινότητα και την προσφορά της στον Αγώνα.

Το ιστορικό μοναστήρι το συναντάμε σε απόσταση 8 χιλιο-μέτρων από το χωριό Αγιος Πέτρος στον Πάρνωνα, «κρυμ-μένο» στα έλατα και την επιβλητική φύση. Aν και θεωρεί-ται από τα πιο παλιά της περιοχής, ο χρόνος ίδρυσης και ανέγερσης δεν προσδιορίζεται με σαφήνεια.

Οπως αναφέρεται σε εντοιχισμένη πλάκα, η ανέγερση για «δεύτερη» φορά έγινε το 1116, εκατοντάδες χρόνια μετά την πρώτη. Εδώ στον Πάρνωνα τα περισσότερα μοναστή-ρια έχουν κάνει πολλά «νέα ξεκινήματα» σε όλη τους τη διαδρομή, είτε λόγω των καιρικών συνθηκών που επικρα-τούσαν είτε λόγω των καταστροφών που υπέστησαν από τους κατακτητές.

Για τη Μαλεβή, εκτός της χρονολογίας που αναγράφεται

στην εντοιχισμένη πλάκα, την πρώτη επίσημη γραπτή ανα-φορά την έχουμε το 1320, σε χρυσόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Γ’ του Παλαιολόγου, γεγονός που δείχνει ότι η μονή επί αιώνες έπαιζε σημαντικό ρόλο για την τοπική Εκκλησία και την κοινωνία.

Σύμφωνα με την παράδοση, το πρώτο μοναστήρι ιδρύθη-κε στους Κανάλους (περιοχή με πολλά νερά) στον Πάρνωνα σε ιδιαίτερα δυσπρόσιτη θέση περί το 717 μ.Χ. Ομως ένα χειμώνα, σύμφωνα με το θρύλο, όλη η περιοχή αποκλεί-στηκε επί μέρες από το χιόνι, γεγονός που ανάγκασε τους μοναχούς να την εγκαταλείψουν και να μετακινηθούν στη θέση στην οποία το συναντάμε και σήμερα, όπου χτίστηκε σιγά σιγά το νέο μοναστήρι.

Κατ’ άλλους η πρώτη μονή εγκαταλείφθηκε λόγω των κα-κών καιρικών συνθηκών που διαρκούσαν πολλούς μήνες μη επιτρέποντας την επαφή των μοναχών με τον έξω κό-σμο. Η απομόνωση, λόγω της μορφολογίας του εδάφους, σε συνδυασμό με τους σκληρούς χειμώνες, καθιστούσε όχι απλώς δύσκολη, αλλά αδύνατη τη διαβίωση ανθρώπων, καθώς δεν υπήρχε πρόσβαση, αλλά ούτε και δυνατότητα μακροχρόνιας αποθήκευσης τροφίμων. Βεβαίως, υπάρχει και η άποψη που θέλει το μοναστήρι να καταστρέφεται από

Μονή Παναγίας Μαλεβής«Πατήσανε τη Μαλεβή το μέγα μοναστήρι. Που ’χε τριακόσια σήμαντρα και εξήντα δυο καμπάνες.Πάσα καμπάνα και παπάς κι η σιδεριά δυο διάκους…»

Α

20

21

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου | Ιερές μονές

Ασιάτες επιδρομείς, χωρίς ωστόσο να υπάρχουν περισσό-τερα στοιχεία.

Πάντως, από το 1116 και τη δεύτερη ανέγερση, αρχίζει και η πιο σημαντική περίοδος για τη μονή, η οποία θεω-ρείται από τις αρχαιότερες της περιοχής.

Εδώ στην Παναγία δύο μοναχοί, ο Μακάριος ο Αγιοπε-τρίτης το γένος Τερζάκη και ο ανιψιός του Νικόλαος Τερ-ζάκης, ο οποίος έλαβε το όνομα Νείλος, για 15 χρόνια συ-νέβαλαν τα μέγιστα στην ανάδειξη του μοναστηριού. Στη συνέχεια, άφησαν την περιοχή και συνέχισαν την ασκη-τική τους ζωή στο Αγιον Ορος. Στους δύο αυτούς μονα-χούς αναφέρονται πολλοί μελετητές, οι οποίοι συνδέουν τον Πάρνωνα με τον Αθω. Ο Νείλος οσιοποιήθηκε από την Εκκλησία μας και αναφέρεται πλέον ως Οσιος Νεί-λος ο Μυροβλήτης.

Η μάχη της ΜαλεβήςΗ μονή έπαιξε καθοριστικό ρόλο στον αγώνα κατά των

Τούρκων, αφού 30 χρόνια πριν από το ξέσπασμα της Επα-νάστασης του 1821 η περιοχή ήταν το λημέρι του πρωτο-κλέφτη Ζαχαριά, του επονομαζόμενου και Μπαρμπιτσιώ-τη, επειδή καταγόταν από το ορεινό χωριό Μπαρμπίτσα (ή Βαρβίτσα) της Λακωνίας.

Μετά τα Ορλωφικά και τις βιαιοπραγίες που ακολούθη-σαν και κυρίως μετά το θάνατο του Κωνσταντή Κολοκο-τρώνη, πατέρα του Θεόδωρου, εδώ είχαν συγκροτηθεί σώ-ματα κλεφτών, τα οποία προστάτευαν τους ντόπιους από τους Αρβανίτες.

Το 1786 έγινε η πρώτη μεγάλη μάχη μεταξύ Τούρκων και Κλεφτών, οι οποίοι ηττήθηκαν και αναγκάστηκαν να εγκα-ταλείψουν την περιοχή. Παρά την ήττα, η μάχη, γνωστή ως «μάχη της Μαλεβής», έδωσε άλλη πνοή στους υπόδουλους Ελληνες και σήμανε στην ουσία την απαρχή του ξεσηκω-μού στον Πάρνωνα.

Ολα ξεκίνησαν όταν ο καπετάν Ζαχαριάς αιχμαλώτισε

τον Τούρκο αγά Λουμάνη, τον αποκεφάλισε και στη συνέ-χεια κατέφυγε στο μοναστήρι. Οι Τούρκοι κινήθηκαν γρή-γορα και περικύκλωσαν το χώρο. Ο Ζαχαριάς, προκειμένου να μην εκθέσει σε κίνδυνο τους μοναχούς αλλά και το ίδιο το μοναστήρι, το εγκατέλειψε και ταμπουρώθηκε στην πε-ριοχή Ταρμίρι λίγο πιο κάτω, όπου έπειτα από τρεις μέρες μαχών διέσπασε τις τάξεις των Τούρκων και διέφυγε. Ακο-λούθησε καταδρομή των Τούρκων, οι οποίοι προκάλεσαν μεγάλες ζημιές σε όλο το κτιριακό συγκρότημα.

Ο καθηγητής Νίκος Βέης γράφει ότι είδε σε ένα «παρά-φυλλο του Ευαγγελίου» στο μοναστήρι του Σοποτού στον παλιό Δήμο Αλιφείρας ένα σημείωμα που αναφέρεται στην καταστροφή της μονής: «Απτήσανε το μοναστήρι Μαλε-βής το 1786 Μαΐου 7 και σκοτώσανε καλογέρους και γρά-φω θύμηση».

Στη μάχη της Μαλεβής αναφέρεται με ιδιαίτερα γλαφυ-ρό τρόπο και ο κλέφτης Γιάννης Ρούσης σε επιστολή του προς τον ηγούμενο της Μονής Ρέτσικα: «…Καμμιά φορά κάμποσοι τουρκαλάδες ζώσανε την περιοχή, τι γένηκε δεν μολογιέται, ως το βράδυ δούλεψε το τουφεκίδι πολλούς αγα-ρηνούς αφήκαμε στον τόπο και άλλοι τόβαλαν στα πόδια. Από μάς λαβώθηκε ο Καράμπελας στο χέρι. Αϊ! να σκοτω-θεί και ο Θανάσης. Μαζί ήρθαμε από προχθές. Ηρθαμε να λαμπρέψουμε με τους δικούς μας».

Το πόσο σημαντική ήταν η μάχη της Μαλεβής φαίνε-ται και από το γεγονός ότι υμνήθηκε από τη λαϊκή παρά-δοση:

«Ποιος είδε ήλι από βραδυού και άστρι το μεσημέρι ποιος είδε τον Καράμπελα τον καπετάν Θανάση...

πού ’σουν εψές, Καράμπελα, πού ήσουν εψές, Θανάση. Εψες ήμουν στη Βέρβενα προψές στον Αγιο Πέτρο

κι απόψε μου ’ρθε μια γραφή σε τρεις μεριές καυμένη, κι απόξω λέει τ’ απόγραμμα και μέσα λέει το γράμμα. Θανάση να ‘χης την ευχή απ’ ούλους τους πατέρεςογλήγορα να ’ρθης εδώ, να ’ρθης να μας γλυτώσεις.

Πατήσανε τη Μαλεβή το μέγα μοναστήρι.

22

23


Που ’χε τριακόσια σήμαντρα και εξήντα δυο καμπάνεςΠάσα καμπάνα και παπάς κι η σιδεριά δυο διάκους... Πήραν άστρα, πήραν φλωργιά, πήραν μαργαριτάρια,

πήραν ασημοκάντηλα, βαγγέλια χρυσωμένα».

Η συνέχεια της μάχης δόθηκε από τον Ζαχαριά, ο οποί-ος εκδικήθηκε για την καταστροφή όσους συνεργάστηκαν με τους Τούρκους. Ο πρωτοκλέφτης αιχμαλώτισε ένα συ-νεργάτη των Τούρκων από τον Αγιο Πέτρο, τον μετέφερε στη Μάνη και τον άφησε μόνο όταν οι δικοί του πλήρωσαν για λύτρα 1.500 γρόσια! Τα γεγονότα αυτά μπορεί σήμερα να μην είναι ιδιαίτερα γνωστά, αλλά είναι από εκείνα που δημιούργησαν τις απαραίτητες συνθήκες για την Επανά-σταση που ακολούθησε.

Το μοναστήρι, όπως όλα δείχνουν τα προφορικά και γρα-πτά στοιχεία, ήταν το μεγάλο αποκούμπι και για τους κα-τοίκους της Κυνουρίας, τους οποίους οι μοναχοί στήριζαν με κάθε τρόπο. Εδώ, σύμφωνα πάντα με την παράδοση της περιοχής, λειτουργούσε και το μοναδικό Κρυφό Σχολειό, όπου μοναχοί μάθαιναν γραφή και ανάγνωση τους νέους των γύρω χωριών.

Από το 1792 αρχίζει μια νέα περίοδος «δόξας και ευμά-ρειας» για τη μονή. Τότε γίνεται μοναχός στη Μαλεβή ο Καλλίνικος Τσαμούρης που καταγόταν από τον Αγιο Πέ-τρο. Ο ίδιος το 1809 εκλέγεται ηγούμενος και από τότε όλα ακολουθούν μια εντυπωσιακή πορεία, η οποία συνεχίστηκε μέχρι το 1826. Ο Καλλίνικος είναι ένας από τους πολλούς κληρικούς της Πελοποννήσου που μυήθηκαν στο «μεγά-λο μυστικό» και στη συνέχεια έγινε στέλεχος της Φιλικής Εταιρείας. Οταν ξέσπασε η Επανάσταση, μετέτρεψε τους χώρους του μοναστηριού σε νοσοκομείο όπου περιέθαλ-πε με τις εμπειρικές του γνώσεις τους τραυματίες. Ηταν δε τέτοια η αφοσίωσή του στον Αγώνα, που ακόμη και ο πρίγκιπας Δημήτριος Υψηλάντης έφτασε ως εδώ για να αναρρώσει από τη φυματίωση που τον ταλαιπωρούσε. Εδώ βρήκε ασφαλές καταφύγιο και η οικογένεια του Θεόδωρου

Κολοκοτρώνη. Ο ίδιος ο ηγούμενος πήρε μέρος σε πολλές μάχες κατά των Τούρκων.

Το 1826 η μονή, λόγω της στήριξης που παρείχε στους αγωνιστές και τη συμμετοχή των μοναχών σε ένοπλα σώ-ματα, πυρπολήθηκε από το στρατό του Ιμπραήμ. Αναστη-λώθηκε, όμως, γρήγορα, αφού είχε μετόχια σε διάφορες περιοχές της Πελοποννήσου, τα οποία απέφεραν σημαντι-κά εισοδήματα. Ο Καλλίνικος πέθανε το 1847 και μαζί του έκλεισε ένας μεγάλος κύκλος προσφοράς.

Η Μονή της Παναγίας της Μαλεβής καταστράφηκε για τρίτη φορά κατά την περίοδο της γερμανικής Κατοχής. Τότε εχθρικά αεροπλάνα χτύπησαν τη μονή προκειμένου να πλή-ξουν θέσεις των ανταρτών της περιοχής.

Το 1949 μοναχές από τη Μονή Επάνω Χρέπας της Τρί-πολης έφτασαν έως εδώ για να συνεχίζουν την ιστορία της. Τότε ήταν που το μοναστήρι με Βασιλικό Διάταγμα μετατράπηκε από ανδρικό σε γυναικείο. Σήμερα την ευ-θύνη της λειτουργίας του μοναστηριού έχουν αναλάβει 12 μοναχές.

Η εικόνα της ΠαναγίαςΤο πιο σημαντικό κειμήλιο της μονής (ανάμεσα σε πολλά

άλλα) είναι η εικόνα της Παναγίας της Μαλεβής. Σύμφωνα με την παράδοση, είναι μία από τις 70 που ζωγράφισε ο Ευαγγελιστής Λουκάς και λέγεται ότι την έφεραν στο πρώ-το μοναστήρι στους Κανάλους οι κάτοικοι του Αγίου Ορους όταν ήρθαν να εγκατασταθούν στην Κυνουρία.

Ο θρύλος -και εδώ- θέλει την εικόνα της Παναγίας να «φεύγει μόνη της από το παλιό μοναστήρι» για να βρεθεί μέσα σε βάτα με ένα καντήλι να καίει δίπλα της. Στη θέση εκείνη χτίστηκε το νέο.

Σήμερα η μονή έχει ανακαινισθεί και συνεχίζεται η βελ-τίωση των χώρων της, με τις μοναχές και τους πιστούς να καταβάλλουν κάθε προσπάθεια να διατηρηθεί ως σύμβολο της Ορθοδοξίας στον Πάρνωνα.

24

25


Μονή Λουκούς θεωρείται σήμερα ένα από τα πλέον σημαντικά μοναστικά κέντρα της Αρκαδίας, αλλά και γενικότερα της Ορθο-δοξίας. Είναι ίσως το πιο προσιτό μονα-

στήρι, καθώς απέχει μόλις τέσσερα χιλιόμετρα από το με-σόγειο Αστρος.

Η θέση του δεσπόζει στην είσοδο της πεδιάδας του πο-ταμού Τάνου και περικλείεται από τα βουνά Ζάβιτσα, Πα-λαιοπαναγιά και Ελληνικό. Δίπλα στο μοναστήρι σώζονται η «Επαυλη του Ηρώδου του Αττικού», ο οποίος είχε στην περιοχή κτήματα, αλλά και απομεινάρια αρχαίου οικισμού που είχε αναπτυχθεί βόρεια του Τάνου και ανατολικά από το ρέμα Λουκούς. Στο δε εσωτερικό της μονής βλέπει κα-νείς τμήματα από αρχαίους κίονες που χρησιμοποιήθη-καν για την ανέγερσή της.

Οι ερμηνείες για την ονομασία της μονής είναι πολλές. Αλλοι αποδίδουν το όνομα «Λουκούς» στο γεγονός ότι εκεί υπήρχαν πολλοί λύκοι. Αλλοι υποστηρίζουν ότι χτίστη-κε από Βυζαντινούς και κατά την ανέγερσή της βρέθηκε άγαλμα της θεάς Ηρας, η οποία ταυτίζεται με τη ρωμαϊκή θεότητα Juno Lucina. Αλλοι πάλι ότι πήρε το όνομα από έναν έμπορο, ονόματι Λουκά, ο οποίος μόνασε εδώ. Πιο κοντά στην πραγματικότητα φαίνεται να είναι η ερμηνεία που θέλει τη μονή να ονομάζεται έτσι από το δάσος όπου ο Ηρώδης ο Αττικός έχτισε την έπαυλή του, αφού στα λα-τινικά το Lucus σημαίνει ιερό άλσος.

Ο Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος που βρίσκε-ται στο κέντρο του κτιριακού συγκροτήματος εκτιμάται ότι θεμελιώθηκε πάνω σε παλαιοχριστιανική εκκλησία

κατά τον 5ο αιώνα. Εκτός της τοποθεσίας, η οποία συνδέεται με την αρχαία

Ελλάδα, ως σταυροπηγιακή, η μονή είχε και την αίγλη που της έδινε «η πατριαρχική ευλογία».

Ιστορικά στοιχεία για την πορεία του μοναστηριού υπάρ-χουν από το 17ο αιώνα. Ωστόσο, φαίνεται ότι είχε έντονη παρουσία στην περιοχή και κατά τους βυζαντινούς χρό-νους: Μετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης, την ει-σβολή και την κατάληψη του Μοριά από τους Τούρκους, το μοναστήρι ερημώθηκε και μόνο την περίοδο 1546-1555 επί Πατριάρχη Διονυσίου του Β’ κάποιοι έμποροι γουνα-ρικών που ζούσαν στην Κωνσταντινούπολη προσπάθησαν να το ανασυστήσουν ξοδεύοντας σημαντικά ποσά.

Το 1649 η μονή αγιογραφείται, αλλά δυστυχώς εκείνη την περίοδο οι Οθωμανοί καταστρέφουν την κοντινή κω-μόπολη του Αϊ-Γιάννη, την πυρπολούν και σφάζουν όλους τους μοναχούς.

Η μονή όμως ανασυγκροτείται για μία ακόμη φορά και συμπαρίσταται στον αγώνα για την Παλιγγενεσία. Ο τότε ηγούμενος Νεόφυτος γίνεται μέλος της Φιλικής Εταιρείας, ενώ κατά τη διάρκεια της Επανάστασης οι μοναχοί της συγκεντρώνουν και μεταφέρουν τρόφιμα και πολεμοφόδια στα Βέρβαινα της Αρκαδίας στους εκεί στρατοπεδευμένους Ελληνες μαχητές. Η δράση αυτή των μοναχών προκαλεί την οργή του Ιμπραήμ, ο οποίος στις 5 Αυγούστου του 1826, την παραμονή της εορτής της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, διατάσσει την πυρπόλησή της. Σύμφωνα με την παράδοση, την ώρα της μεγάλης καταστροφής σώθηκε το καθολικό της μονής, όταν από την εικόνα του Αγίου Ευ-

Mονή Μεταμόρφωσης Σωτήρος Λουκούς

Η

26

27


σταθίου έτρεξε αχνιστό αίμα! Οι Τούρκοι στρατιώτες σή-κωσαν τα όπλα και την πυροβόλησαν μα όταν είδαν την εικόνα να αιμορραγεί έφυγαν τρομοκρατημένοι.

Στο διάστημα 1830-1837 γίνεται μια ακόμη προσπάθεια αναστήλωσης της μονής, ενώ υπάρχει και σχετικό Βασι-λικό Διάταγμα υπέρ της αποκατάστασης των ζημιών. Ση-μαντικό ρόλο στην όλη προσπάθεια παίζουν οι κάτοικοι των Βερβαίνων, οι οποίοι στηρίζουν με κάθε τρόπο και μέσο τις εργασίες ανακαίνισης. Από τότε η μονή γνωρίζει μεγάλη άνθηση και μάλιστα στα χρόνια που ακολουθούν θεωρείται λόγω των εισοδημάτων της ως η πιο πλούσια. Το 1946 μετατρέπεται από ανδρική σε γυναικεία, όπως και παραμένει ως σήμερα.

Τα ιερά κειμήλιαΣτη μονή κατά το 19ο αιώνα οι Τούρκοι του Βελή πασά

κάνουν ανασκαφές για αρχαία. Ανασκαφές κάνουν αργότερα και οι μοναχοί, οι οποίοι φέρνουν στην επιφάνεια αρχαία γλυπτά, τα οποία τοποθέτησαν στην αυλή του μοναστηριού. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, τα σημαντικό-τερα ευρήματα δωρήθηκαν στο Μουσείο της Αίγινας. Αλλα ευρήματα τα συναντά κανείς στο Αρχαιολογικό Μουσείο των Αθηνών, αλλά και σε αυτό του Βερολίνου!

Σήμερα στο εσωτερικό της υπάρχουν κιονόκρανα και μαρμάρινες βάσεις κιόνων και αμφικιόνων. Το τέμπλο, οι εικόνες, το δάπεδο του ναού διατηρούν ανέπαφη την αίγλη του παρελθόντος. Σημαντικό κεφάλαιο για τη μονή είναι η βιβλιοθήκη της με τουλάχιστον 500 παλαιά βιβλία, καθώς και πατριαρχικά έγραφα, ένα από αυτά του Γρηγο-ρίου του Ε’. Επίσης, υπάρχουν λείψανα αγίων, ένα τμήμα του Τιμίου Σταυρού, δώρο της Αικατερίνης της Ρωσίας, αλλά και Ευαγγέλιο του 1781.

Τη μονή φροντίζουν 10 μοναχές, οι οποίες έχουν δώ-σει ζωή και χρώμα σε ένα από τα σημαντικότερα μονα-στήρια της χώρας.

28

29


ταν κινείσαι στο δρόμο από το Λεωνίδιο προς το παραδοσιακό χωριό Κοσμάς, αριστερά, καρ-φωμένο θαρρείς στα κόκκινα βράχια του Πάρ-νωνα στέκεται επιβλητικό το Μοναστήρι της

Παναγίας Ελώνης. Εκτός της τοποθεσίας, όλη η διαδρομή, 14 χιλιόμετρα από το Λεωνίδιο και 107 από την Τρίπολη, θεωρείται από τις πιο εντυπωσιακές της Πελοποννήσου. Πριν φτάσει κανείς ως την κορυφή διασχίζει το φαράγγι του Δαφνώνα και αφού περάσει μέσα από χαράδρες με άγρια βλάστηση, καθαρά νερά και πολλές στροφές αναβαί-νει στο μεγαλοπρεπή βράχο, όπου πέτρα πέτρα χτίστηκε το μοναστήρι που λατρεύεται σε όλη τη χώρα. Κι αυτό γιατί ο τρόπος που χτίστηκε, οι θρύλοι και οι παραδόσεις που συ-νοδεύουν την εύρεση της εικόνας της Παναγίας το έχουν αναδείξει σε έναν από τους κυριότερους προσκυνηματι-κούς προορισμούς.

Κάθε χρόνο στις 23 Αυγούστου κατά την εορτή της Κοι-μήσεως αλλά και κατά την 21η Νοεμβρίου στα Εισόδια της Θεοτόκου ο χώρος γύρω από το μοναστήρι καταλαμβάνεται από χιλιάδες προσκυνητές όλων των ηλικιών.

Και στην περίπτωση της Παναγίας της Ελώνης (αναφέρε-ται και ως Παναγιά η Ελωνα) δεν υπάρχουν ασφαλείς πλη-ροφορίες για την ονομασία της μονής. Κάποιοι την αποδί-δουν στον τόπο όπου βρέθηκε η εικόνα. Στο Πατριαρχείο κατά την απονομή του σταυροπηγιακού προνομίου γίνεται αναφορά στο μοναστήρι το οποίο ευρίσκεται «εις τοποθε-σίαν Ελώνης καλουμένην». Η επωνυμία θα μπορούσε να συσχετιστεί και με το χωριό Ελος. Προς αυτή την ερμηνεία τείνει και μια άλλη θεωρία που θέλει το όνομα να το πήρε η μονή από κάποια παλαιά εικόνα, η οποία μεταφέρθηκε στην Τσακωνία από το Ελος της Λακωνίας. Το περιστατικό έλαβε χώρα το 582 μ.Χ. όταν στο Ελος εισέβαλαν Σλάβοι,

αναγκάζοντας τους ντόπιους να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους παίρνοντας μαζί τους και την εικόνα. Αλλοι πάλι υπο-στηρίζουν ότι το όνομα προέρχεται από την τσακωνική λέξη «Εουνη», που σημαίνει Ελεούσα.

Απ΄ όπου και να πήρε το όνομα η Παναγία Ελώνης ήταν και παραμένει ένας από τους σημαντικότερους τόπους λα-τρείας στην Πελοπόννησο.

Σύμφωνα με την τοπική παράδοση, το 16ο αιώνα, στο βράχο του Πάρνωνα, κάποιοι βοσκοί έβλεπαν τη νύχτα ένα «διαφορετικό φως» μέσα σε θάμνους. Οι ίδιοι μίλησαν για το φαινόμενο στον τότε επίσκοπο Ρέοντος και Πραστού. Ο δεσπότης, συνοδευόμενος και από άλλους κληρικούς αλλά και πιστούς, έφτασε στο σημείο όπου ήταν τοποθετημένη (!) η εικόνα της Θεοτόκου, η οποία μάλιστα -πάντα σύμφωνα με την παράδοση- φωτιζόταν από ένα ασημένιο καντήλι.

Στη συνέχεια δύο μοναχοί, ο Καλλίνικος και ο Δοσίθεος, εγκαταστάθηκαν στο σημείο και κατάφεραν βήμα βήμα να χτίσουν τη μονή κατά το 16ο αιώνα. Οι δύο μοναχοί σφα-γιάστηκαν από Τούρκους, οι οποίοι όμως δεν έμειναν ατι-μώρητοι. Και δω μπαίνει εκ νέου το στοιχείο της παράδο-σης που αναφέρει ότι οι Τούρκοι, μόλις αποπειράθηκαν να μπουν στο ναό για να τον συλήσουν, τυφλώθηκαν. Οι στρατιώτες, προκειμένου να θεραπευθούν, δήλωσαν μετά-νοια. Οπως και έγινε! Οι Τούρκοι σφαγείς ξαναβρήκαν το φως τους, δίνοντας ταυτόχρονα πολλά προνόμια στο νεο-σύστατο μοναστήρι.

Πέρα από την παράδοση, οι πρώτες γραπτές μαρτυρίες για την ιστορία της μονής σώζονται σε σιγίλιο του Πατρι-άρχη Σεραφείμ του Α’ που τώρα φυλάσσεται στη βιβλιοθή-κη των Παρισίων.

Η μονή ευημερεί και έχει σημαντική επιρροή στην περι-οχή από το 1688 και μετά. Στη συνέχεια και κατά το 1715

Μονή Παναγίας Ελώνης

Ο

30

31


Η εικόνα της Παναγί-ας πριν από μερικά χρόνια εκλάπη και βρέθηκε έπειτα από μεγάλη κινητοποίηση

της Αστυνομίας και των το-πικών αρχών.

32

33


πρέπει να δέχτηκε άγρια επιδρομή από τους Τούρκους και να υπέστη σοβαρές ζημιές. Κάποιοι μοναχοί, που επέζη-σαν της θηριωδίας, με τη βοήθεια των πιστών της περι-οχής ξαναέστησαν το μοναστήρι, το οποίο το 1730 έλαβε και το σταυροπηγιακό προνόμιο από το Οικουμενικό Πα-τριαρχείο.

Το 1798 η μονή, όπως και οι περισσότερες, έλαβε από τον Γρηγόριο Ε’ νέο σταυροπηγιακό προνόμιο. Το σχετικό σιγίλιο φυλάσσεται σήμερα στο Ιστορικό Αρχείο Σπάρτης, ενώ το 1809 νέος ναός χτίζεται στη θέση του παλαιού. Στην κτητορική επιγραφή αναφέρεται:

ΕΓΩ ΜΕΝ ΑΝΕΙΓΕΡΜΑΙ ΓΗΣ ΕΚ ΒΑΡΑΘΡΩΝ ΛΙΑΝ ΩΡΑΙΟΣ ΝΑΟΣ ΤΗΣ ΘΕΟΤΟΚΟΥ

ΠΟΝΟΙΣ ΦΡΟΝΤΙΣΙ ΤΩΝ ΩΔΕ ΜΟΝΑΖΟΝΤΩΝ ΑΔΡΑΙΣ ΤΕ ΔΑΠΑΝΗΣΙ ΜΟΝΗΣ ΙΔΙΑΣ…

Η μονή στην πορεία φαίνεται ότι απέκτησε μεγάλη περι-ουσία την οποία οι μοναχοί προσέφεραν στον Αγώνα του 1821. Μάλιστα ο ηγούμενος Νεόφυτος, ο οποίος ήταν και μέλος της Φιλικής Εταιρείας, αρματώθηκε και σε μια μάχη κατά των Τούρκων στο Αργος σκοτώθηκε.

Ο επιβλητικός και απρόσιτος χώρος της Παναγίας της Ελώνης οδήγησε εκεί για να προστατευθούν πολλούς αμά-χους, τραυματίες αγωνιστές, αλλά και ένοπλα σώματα. Μά-λιστα, για τις ανάγκες του Αγώνα, το 1822 η μονή δάνει-σε στην Πελοποννησιακή Γερουσία 1.500 γρόσια, ποσό το οποίο δεν επεστράφη ποτέ. Μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους, όταν με νόμο των Βαυαρών αντιβασιλέων του Οθωνα πολλά μοναστήρια έκλεισαν (1834-1854), η μονή Ελώνης κρίθηκε διατηρητέα και απορρόφησε πλήθος μονα-χών από τις γύρω περιοχές. Τότε ο αριθμός τους είχε φτάσει τους σαράντα. Τα χρόνια που ακολουθούν τη βρίσκουν σε κρίσιμη καμπή, μέχρι το 1900, όπου ξαναβρίσκει το δρόμο της και ακμάζει με πολυάριθμη μοναστική κοινότητα.

Το 1972 το μοναστήρι από ανδρικό μετατρέπεται σε γυ-ναικείο. Δυστυχώς, σήμερα ζουν εδώ μόνο δύο μοναχές.

34

35


ίναι ίσως το μοναδικό μοναστήρι που έγινε σύμ-βολο και προκάλεσε το ενδιαφέρον -ιστορικών και μη- κατά την περίοδο του Εμφυλίου με τη δράση εκεί αντάρτικων ομάδων. Οι μοναχοί που

ζουν σήμερα στη μονή αποφεύγουν να αναφέρονται στα γε-γονότα εκείνης της περιόδου, καθώς πολλά ακούστηκαν και πολλά έγιναν, τα οποία όμως πλέον αποτελούν αντικείμενο της ιστορικής μελέτης και μόνο.

Πέρα από αυτά τα γεγονότα το Μοναστήρι της Παναγίας Αρτοκωστάς ή Εορτακουστής ή Ορθοκωστάς είναι ένα από τα σπουδαιότερα μοναστικά και λατρευτικά κέντρα της Κυ-νουρίας που έχει διατηρήσει την παραδοσιακή του δομή.

Στη μονή το 2007 συνέβη ένα από τα πλέον φρικιαστικά περιστατικά στη σύγχρονη ιστορία της: δύο ηλικιωμένες καλόγριες βρήκαν τραγικό θάνατο από εργάτες που μπή-καν νύχτα για να τις ληστέψουν. Από τότε και μέχρι το 2011 έμεινε κλειστή και στη συνέχεια μετατράπηκε από γυναικεία σε ανδρική. Σήμερα εδώ ζουν επτά μοναχοί, ενώ ένα λυκό-σκυλο αριστερά της εισόδου δείχνει την ανάγκη για άμυνα από πιθανούς «εισβολείς».

Η μονή απέχει 12 χιλιόμετρα από το χωριό Αγιος Ανδρέ-ας, 21 χιλιόμετρα από το Αστρος και 52 χιλιόμετρα από το Λεωνίδιο. Παλαιότερα ανήκε στη Μητρόπολη Μονεμβασίας στην Επισκοπή Ρέοντος και Πραστού. Σήμερα ανήκει στη Μητρόπολη Μαντινείας και Κυνουρίας, η οποία έχει και την ευθύνη για τη λειτουργία της.

Διαδρομή στην ιστορίαΗ πρώτη περίοδος της ιστορίας της μονής ξεκινά από το

12ο αιώνα όπου ιδρύεται, όπως προκύπτει από τη χρονολό-

γηση της εικόνας της Παναγίας της Οδηγήτριας που συν-δέεται με το μοναστήρι και σήμερα σώζεται στη Βενετία. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα στοιχεία, η εικόνα χρονολογείται την περίοδο 1380-1383 από τον Ιωάννη τον Καντακουζηνό. Η αρχική της θέση βρίσκεται τρία χιλιόμετρα βορειοανατο-λικά πριν φτάσουμε στο σημερινό μοναστήρι. Τα ερείπια της πρώτης μονής -γνωστή ως «Κάτω Παναγιά»- υπάρχουν ακόμη. Το 1424-1425 όλο το συγκρότημα ανακαινίζεται από τον Ιωάννη Παλαιολόγο, ενώ το 1460 καταστρέφεται (όπως πολλά μοναστήρια της Πελοποννήσου) κατά την τουρκική εισβολή. Η εικόνα της Παναγίας, τότε, μεταφέρεται στο Ναύ-πλιο και, στη συνέχεια, το 1540, στη Βενετία.

Το 1617 «ο άρχων Μπελόκας ανεγείρει εξ ίδιων αναλωμά-των» τη νέα μονή. Αυτή χτίζεται σε ψηλότερο σημείο από το αρχικό, σε μέρος «ευάρεστον και αρμόδιον», όπως ανα-φέρεται σε σιγίλιο του 1617 και από τότε, παρά τα κατά και-ρούς προβλήματα, συνεχίζει να λειτουργεί ως ένας χώρος που συγκαταλέγεται μεταξύ των πιο σημαντικών της περι-οχής, με την ιστορία πότε να τη φέρνει στο προσκήνιο και πότε να την «ξεχνά» εκεί στο ρέμα με τα ψηλά δέντρα και τα τρεχούμενα νερά. Η μονή έλαβε το σταυροπηγιακό προ-νόμιο από τον Πατριάρχη Τιμόθεο Β’. Πατριαρχικά έγγρα-φα σχετικά με το μοναστήρι σώζονται σήμερα στα αρχεία της Μονής Λουκούς.

Η δεύτερη φάση αρχίζει το 1711, όταν πραγματοποιείται η δεύτερη ανακαίνιση επί Ενετών με έξοδα «των τριών αδελ-φών κυρ Ιωάννη Τρουχάνη και Κωνσταντή και Γεώργη». Η μονή είχε ήδη αποκτήσει μεγάλη κτηματική περιουσία που έφτανε ως το χωριό Γεράκι (το οποίο έγινε γνωστό ως ο «Μικρός Μυστράς»), τον Γυαλό, τον Αγιο Ανδρέα και την παραλία Τυρού.

Μονή Παναγίας Αρτοκωστάς

Ε

36

37


Η τρίτη περίοδος έχει να κάνει με την Επανάσταση του 1821. Οπως όλα τα τσακωνικά μοναστήρια, και η Αρτο-κωστά βρέθηκε στον κύκλο των πολεμικών επιχειρήσεων (Πραστός, Τυρός, Σίταινα, Λεωνίδιο) και μετείχε στον Αγώ-να ενεργά. Μάλιστα, ο τότε ηγούμενος Ιωασάφ Κανέστρας συγκρότησε ένοπλο σώμα αποτελούμενο από 50 στρατιώ-τες, οι οποίοι συντηρούνταν με έξοδα της μονής. Το ένοπλο σώμα της Ορθοκωστάς πήρε μέρος στην άλωση της Τρι-πολιτσάς και την πολιορκία του Ναυπλίου, όπου μάλιστα σκοτώθηκαν και τρεις μοναχοί. Το 1826 ο Ιμπραήμ πυρπό-λησε το μοναστήρι, όπως έκανε με τα περισσότερα, για τα οποία υπήρχαν πληροφορίες ότι έπαιρναν μέρος έμμεσα ή άμεσα στον Αγώνα.

Η τέταρτη περίοδος αρχίζει το 1864 και φτάνει ως τις μέ-ρες μας. Τότε με απόφαση του υπουργείου Εκκλησιαστικών ο εργολάβος Γιώργος Ανδρέου αναλαμβάνει την ανέγερση του ναού της μονής έναντι του ποσού των 8.800 δραχμών. Από τις αρχές του 20ού αιώνα η μονή είχε περίπου 20 μο-ναχούς. Δυστυχώς το 1970 είχαν μείνει μόνο τρεις. Το 1982 η μονή μετατράπηκε σε γυναικεία, αλλά μετά την άγρια δο-λοφονία των δύο μοναχών το 2011, όπως προαναφέραμε, έγινε και πάλι ανδρική.

Τα κειμήλια, εντός και εκτός ΕλλάδαςΕκτός της ιστορικής σημασίας της, πολλά είναι τα ιερά

κειμήλια της μονής που σώζονται σήμερα, ακόμη και στο εξωτερικό: Ενα από αυτά, που θεωρείται και ιδιαίτερα ση-μαντικό έργο βυζαντινής τέχνης, είναι η εικόνα της Πανα-γίας Οδηγήτριας, η οποία πλέον βρίσκεται στη Βενετία στο Ναό του San Samuele. Πρόκειται για μία από τρεις πολύ σημαντικές ιερές εικόνες οι οποίες κατέληξαν σε διαφορε-τικούς χρόνους στη Βενετία. Οι άλλες δύο είναι η Παναγία η Νικοποιός, η οποία βρέθηκε από την Κωνσταντινούπολη στον Αγιο Μάρκο, και η Παναγία Μεσοπαντίτισσα από τον Χάνδακα της Κρήτης, η οποία μεταφέρθηκε στην εκκλησία Santa Maria della Salute.

Η μεταφορά της εικόνας στη Βενετία συνοδεύεται από διάφορους θρύλους: Κατά την επιδρομή των Τούρκων στην Πελοπόννησο μετά την πτώση της Κωνσταντινούπολης η εικόνα μεταφέρθηκε στο Ναύπλιο και στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων. Αλλά, «ως εκ θαύματος» η εικόνα μετε-πήδησε στο Ναό των Αγίων Αποστόλων, όπου παρέμεινε μέχρι το 1541. Οταν οι Ενετοί παρέδωσαν το Ναύπλιο στους Τούρκους και εγκατέλειψαν την πόλη μαζί με πολλούς Ελ-ληνες πήραν μαζί τους και την εικόνα.

Στη μονή, επίσης, υπάρχουν χειρόγραφα του 16ου και του 18ου αιώνα, λείψανα αγίων και κατάστιχα στα οποία ανα-φέρονται τα κειμήλια.

38

39


ο χειμώνα μια σιδερένια μπάρα κλείνει το στενό χωμάτινο δρόμο που οδηγεί στην κο-ρυφή μιας μικρής κοιλάδας στη ρίζα του βράχου όπου υψώνεται μια ακόμη ιστορι-

κή μονή του Πάρνωνα: αυτή του Αγίου Νικολάου Καρυάς. Οι δύο εναπομείναντες μοναχοί λόγω των καιρικών συν-θηκών το χειμώνα αποσύρονται στα μετόχια του μοναστη-ριού και επιστρέφουν την άνοιξη, δίνοντας την ευκαιρία στους πιστούς που φτάνουν μέχρι εκεί από όλη την Ελλά-δα να προσκυνήσουν ένα μοναστήρι-κάστρο σε υψόμετρο 600 μέτρων στη διακλάδωση του δρόμου Αγίου Ανδρέα - Ορθοκωστάς - Πραστού.

Ο δρόμος δεν είναι καλός αλλά ο προσκυνητής αποζημιώ-νεται στην αρχή από την εικόνα της μονής όπως προβάλλει επιβλητική από χιλιόμετρα μακριά. Στη συνέχεια, όσο πλησι-άζει κανείς, εντυπωσιάζεται από το σύνολο των κτισμάτων, που παραπέμπουν στην αρχιτεκτονική του Αγίου Ορους.

Η παράδοση συνδέει την ίδρυσή της με το Αγιον Ορος, αφού όπως υποστηρίζεται μοναχοί από τις Καρυές του Αθω κατέφυγαν εδώ το 1580 προκειμένου να γλιτώσουν από τους πειρατές. Αγνωστο, ωστόσο, παραμένει πώς οι μονα-

χοί βρέθηκαν αντιμέτωποι με πειρατές και πώς έφτασαν ως τον Πάρνωνα. Μια άλλη εκδοχή θέλει το μοναστήρι να χτίζεται το 1620 ή το 1621. Ενα χρόνο πάντως αργότερα έγινε σταυροπηγιακό.

Μέχρι το 1692 είτε με δωρεές είτε με αγορές η μονή απο-κτά μια σημαντική περιουσία και κατά την περίοδο της δεύ-τερης Ενετοκρατίας φαίνεται να ευημερεί. Ομως μετά τα Ορλωφικά η κατάσταση αλλάζει και «στίφη Αρβανιτάδων» προκαλούν μεγάλες ζημιές.

Η Επανάσταση του 1821 βρίσκει τη μονή καλά οργανω-μένη. Το 1822 δανείζει την Πελοποννησιακή Γερουσία 850 γρόσια, ενώ προσφέρει και ασήμι για τις ανάγκες του Αγώνα στη δημογεροντία του Πραστού. Ο ηγούμενός της παίρνει ο ίδιος μέρος στον Αγώνα και, μάλιστα, το 1844 τιμάται για τη δράση του με παράσημο από τον Οθωνα. Το 1826 ο Ιμπρα-ήμ έφτασε και εδώ και προκάλεσε μεγάλες ζημιές.

Με την απελευθέρωση η μονή ανταποκρίθηκε στην έκ-κληση Καποδίστρια και προσέφερε χρήματα για την ανέ-γερση σχολείων. Μάλιστα, τα χρήματα τα δανείστηκε από εύπορους πολίτες συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην αναγέννηση της ελληνικής Παιδείας.

Μονή Αγίου Νικολάου Καρυάς

Τ

40

41


όλις πέντε χιλιόμετρα από το Αστρος, ένα μικρό μοναστήρι με τρεις καλόγρι-ες, μερικές εκατοντάδες μέτρα από τον κεντρικό δρόμο, χαρίζει μοναδικές στιγ-

μές φιλοξενίας και κατάνυξης. Ακόμη και σήμερα κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιό-

τητα πότε χτίστηκε, αν και τα στοιχεία συγκλίνουν προς το 1310. Ως πρώτη ιστορική καταγραφή θεωρείται μια επιστο-λή προς το νομάρχη Αρκαδίας από τον ηγούμενο Νικόδη-μο το 1833. Στην επιστολή φαίνεται πως το μικρό κτιριακό συγκρότημα της μονής καταστράφηκε μετά την αποτυχία των αδελφών Ορλώφ. Ο Νικόδημος είναι αυτός που ανέ-λαβε να ανακαινίσει τη μονή από το 1799 έως το 1825 με τη βοήθεια των πιστών της περιοχής.

Το 1991 η μονή από ανδρώα μετατράπηκε σε γυναικεία και παράλληλα άρχισε και η ανακαίνισή της η οποία συνε-χίζεται με τη διαμόρφωση των εσωτερικών και εξωτερικών χώρων. Τώρα πια υπάρχουν κελιά όπου μπορούν να φιλο-ξενηθούν πιστοί, τραπεζαρία και ένας μοναδικός περιβάλ-λων χώρος όπου κυριαρχούν το μεράκι των καλογριών και η άγρια ομορφιά του βουνού.

Μονή Παλαιοπαναγιάς

Μ

42

43


όγκος του μοναστηριού είναι επιβλητικός. Η αρ-χιτεκτονική του, ο τρόπος που στέκονται τα κτί-ρια το ένα πάνω στο άλλο, σε μια συνεχόμενη πέτρινη σύνθεση στην άκρη του βουνού, δημι-

ουργούν μια απόκοσμη και ταυτόχρονα τόσο κοσμική εικόνα. Βρίσκεται πολύ κοντά στην αρχιτεκτονική και τη φιλοσοφία των μοναστηριών του Πάρνωνα, αν και δεν ανήκει στον κύριο όγκο του. Το μοναστήρι του Αγίου Νικολάου Βαρσών είναι μόλις 12 χιλιόμετρα από την Τρίπολη, κοντά στο χωριό Νεο-χώρι, στην πλαγιά που οι ντόπιοι ονομάζουν Κουντρούφι.

Η ονομασία «Βαρσών» κατά πάσα πιθανότητα έχει ρίζα σλαβική και σχετίζεται με το νερό, αφού στην περιοχή υπάρ-χει βάλτος και είναι γνωστός ως μοναστηριακή λίμνη. Κάποτε λεγόταν και «Μονή Δασών», λόγω του δάσους που υπήρχε στην περιοχή και καταστράφηκε από τον Ιμπραήμ. Κάποιοι υποστηρίζουν ότι οι Φράγκοι από παρανόηση έκαναν το «Δα-σών» «Βασών» και στην πορεία προστέθηκε και το «ρ». Αλ-λοι αποδίδουν την ονομασία στη σύνθετη λέξη Βarson, από το Bar («έχει») και το son («νερό») δηλαδή τόπος με νερό. Πηγή, πάντως, υπάρχει και σήμερα και από αυτή υδρεύεται το μοναστήρι.

Η πρώτη αναφορά για τη μονή γίνεται σε κώδικα του 11ου

αιώνα όπου αναφέρεται ως «Μονή Αγίου Νικολάου Βάλτας». Ως προς το χρόνο κτίσεώς της, δύο είναι οι πιθανές ημερομη-νίες: το 1089 ή, παλιότερα, το 1030. Η πορεία της θα πρέπει να είναι σημαντική στο χρόνο, αφού γίνεται αναφορά σε αυτή σε μαρμάρινη επιγραφή στη βιβλιοθήκη της Δημητσάνας.

Η μονή πρέπει να ερημώθηκε για άγνωστους λόγους και να ανακαινίστηκε την περίοδο 1460-1594, περίοδο κατά την οποία ζούσαν εκεί περισσότεροι από 15 μοναχοί. Στην απο-γραφή που έγινε από τους Βενετούς το 1700, αναφέρεται ότι έχει μόνο 5 κελιά, 40 αμπέλια ξηρικά και 3 βοσκοτόπους.

Οπως και τα περισσότερα μοναστήρια έτσι και ο Αγιος Νι-κόλαος καταστράφηκε από αλβανικές ομάδες μετά τα Ορλω-φικά. Ο Πατριάρχης Γρηγόριος ο Ε’ ανανέωσε το σταυροπη-γιακό προνόμιο, που σημαίνει ότι ανακαινίστηκε αμέσως μετά την καταστροφή της.

Η μονή αποκτά ακόμη περισσότερη αίγλη καθώς εκεί, το 1803, ενταφιάζεται το σώμα του νεομάρτυρος Δημητρίου τον οποίο αποκεφάλισαν οι Τούρκοι στις 14 Απριλίου. Εκείνη την προεπαναστατική περίοδο καταγράφεται και η συνεισφορά 22 «φλωριών» του ηγούμενου Συμεών στη Φιλική Εταιρεία, τον Φεβρουάριο του 1819. Αν και είναι δύσκολο να συνδεθεί με σιγουριά η δράση των κλεφτών γύρω από τη μονή, υπάρ-χει ένας δημοτικός στίχος που περιγράφει την περίοδο ανα-μονής πριν ξεσπάσει η Επανάσταση:

«Και στης Βάλτας το Πηγάδι, κλέφτες ρίχνουν το λιθάρι».

Οταν ξέσπασε η Επανάσταση, οι μοναχοί βοηθούν με κάθε

μέσο και τρόπο. Μάλιστα, η Ιστορία θέλει μετά την αποτυχημέ-νη απόπειρα του Φαβιέρου να ανακαταλάβει την Τρίπολη, να καταφεύγουν στη μονή και να επιχειρούν κατά του Ιμπραήμ τα τμήματα του Τσόκρη και του Λόντου. Εδώ ο Κολοκοτρώ-νης είχε τοποθετήσει στρατιώτες με επικεφαλής τον Θανάση Δεληγιάννη στην προσπάθεια να αναχαιτίσει τις ορδές των Αιγυπτίων. Ηταν, δε, τέτοια η ασφάλεια ακόμη και εκείνη την ταραγμένη περίοδο -λόγω του χώρου- που πρόσφερε το μο-ναστήρι, ώστε πολλοί Τριπολιτσιώτες είχαν εμπιστευθεί σε αυτό πολύτιμα αντικείμενα.

Το 1932 τη μονή κρατούν ζωντανή μόνο δέκα μοναχοί, σήμερα όμως έχει δώδεκα, νέους στην ηλικία, οι οποίοι προσπαθούν να συνεχίσουν την παρουσία της στο χώρο και το χρόνο.

Μονή Αγίου Νικολάου Βαρσών

Ο

44

45


47


ίναι από τα μοναστήρια που σου προκαλούν δέος και που νομίζεις ότι κάποιο θεϊκό χέρι τα έχει χτίσει στην κοιλιά των βράχων. Από μα-κριά, όπως το βλέπεις, μοιάζει με τεράστιο έργο

τέχνης σκαλισμένο σε απότομα βράχια, χωρίς να σου αφή-νει την αίσθηση ότι εκεί μπορεί να ζουν άνθρωποι. Ισως οι τεράστιες σημαίες του Βυζαντίου και η ελληνική που υψώνονται στα βράχια να είναι τα μόνα σημάδια ζωής από μακριά.

Πρόκειται για το μοναστήρι που μόνο και μόνο λόγω της θέσης του υπερέχει των άλλων στο Λεωνίδιο. Απέχει μόλις λίγα χιλιόμετρα από την τσακωνική πρωτεύουσα και για να φτάσεις σε αυτό ακολουθείς έναν... τυφλό δρόμο όλο στροφές, σε ένα ιδιαίτερο τοπίο όπου εναλλάσσονται ελιές, πέτρες, βε-ρικοκιές και φορές φορές διατρέχεται από αγριοκάτσικα.

Ενας από τους πιο σημαντικούς ερευνητές των μοναστη-ριών της Πελοποννήσου, ο Τάσος Γριτσόπουλος, γράφει για τη μονή στο βιβλίο του «Η Εκκλησία της Πελοποννήσου μετά την Αλωσιν»: «Οι ηλίβατοι κοκκινωποί βράχοι της Σί-ντζας, το πυκνό δάσος, το αφιερωματικό ποίμνιο εριφίων που δεσπόζει απλησίαστο από άνθρωπο στην αντικρινή πλαγιά την απροσπέλαστη του βραχώδους τοπίου, είχαν να προσδώσουν στην σκυθρωπή και απόκοσμη αυτή μο-ναστηριακή εστία τον τρομερόν ίλιγγο των γυμνών ασκη-τηρίων μέσα στην ανελέητη αγριότητά των».

Οπως εκτιμάται, ασκητές σκαρφάλωσαν έως εκεί ψηλά και πέτυχαν να διαμορφώσουν μικρές σκήτες στο βράχο δη-μιουργώντας τη δική τους ιερή βάση-φύλακα του κάμπου. Οι ασκητές οι οποίοι ήταν σκορπισμένοι στις θεόρατες πέ-τρες -και για λόγους επιβίωσης- άρχισαν να οργανώνουν το μοναστήρι και παράλληλα να σκαλίζουν δρόμο στα βράχια πλάι στο ρέμα. Κατά το 16ο αιώνα ή στις αρχές του 17ου το

μοναστήρι χτίζεται με πολύ κόπο μέσα στα κοιλώματα των βράχων. Η επωνυμία της μονής δεν είναι απόλυτα εξακρι-βωμένο από πού προέρχεται. Πολλοί αποδίδουν το όνομα σε μια συκιά που υπήρχε εκεί και που στα τσακωνικά λέ-γεται και σιτζά.

Πριν κάποιος αρχίζει να ανεβαίνει τα σκαλιά προς το μο-ναστήρι συναντά μία πηγή και δίπλα της ένα ρωμαϊκό τάφο μέσα στο βράχο με επιγραφή που μνημονεύει το «Τόπον Κλαυδίου Ευρώτα».

Αν και «μακριά από τον κόσμο», είναι σταυροπηγιακή με σιγίλιο του Πατριάρχη Κυρίλλου Α’ του Λουκάρεως το 1622. Το προνόμιο της μονής ανανεώθηκε λίγα χρόνια αργότερα, το 1653, όμως ακυρώθηκαν τα σταυροπηγιακά δίκαιά της για άγνωστο λόγο και δόθηκαν εκ νέου τον Απρίλιο του 1798 από τον Γρηγόριο τον Ε’. Οπως όλα τα σταυροπηγιακά μο-ναστήρια έτσι και η Σίντζα έδινε οικονομική ενίσχυση στο Πατριαρχείο και μάλιστα το 1819 κατέβαλε 575 γρόσια.

Μονή Αγίου Νικολάου Σίντζας

Ε

48

49


Η περιουσία της ήταν μεγάλη και φαίνεται πως αρκετοί ήταν οι εργάτες οι οποίοι διέμεναν σε καλύβια του μονα-στηριού. Μεταξύ του 17ου και του 18ου η μονή χάνει τα οι-κονομικά της προνόμια από τα κτήματα, τα αμπέλια, τους μύλους και τους ελαιώνες που διέθετε. Σημαντικό ρόλο στην πτώση φαίνεται πως έπαιξαν και εδώ τα Ορλωφικά.

Επειτα από την απελευθέρωση από τους Τούρκους, πολλά μοναστήρια έχασαν τις περιουσίες τους με σοβα-ρές συνέπειες στη λειτουργία τους. Τα ίδια προβλήμα-τα είχε και το μοναστήρι της Σίντζας. Ωστόσο, πριν από τους Βαυαρούς, την περίοδο του Καποδίστρια και αυτό το μοναστήρι στήριξε οικονομικά τις προσπάθειες του

κυβερνήτη για ανέγερση σχολείων. Από το 1953 η μονή από ανδρώα μετατράπηκε σε γυναι-

κεία. Σήμερα, υπάρχει εδώ μόνο μία μοναχή στην οποία συμπαρίστανται οι γυναίκες της περιοχής. Η μονή εορτά-ζει στις 9 Μαΐου και τις 3 Οκτωβρίου.

Εκτός των εικόνων και των λειψάνων αγίων, στα πολυ-δαίδαλα κτίρια σώζεται και τμήμα ερπετού το οποίο ο θρύ-λος θέλει να προέρχεται από ένα πελώριο φίδι-«στοιχειό» το οποίο δεν επέτρεπε την είσοδο στη μικρή κοιλάδα σε οποιονδήποτε ήθελε να πάει στο μοναστήρι. Το «στοιχειό» σκότωσε κάποιος κάτοικος με σφεντόνα και έκτοτε ο δρό-μος ελευθερώθηκε!

50

51


κολουθώντας το δρόμο που ξεκινάει από τα Πούλιθρα, φτάνουμε σε ένα από πιο γραφι-κά οροπέδια της περιοχής, αυτό των Πελε-τών. Σε μια απόσταση 15 χιλιομέτρων και

αφού περάσουμε μέσα από το χωριό Πελετά, με τα εντυπω-σιακά πέτρινα σπίτια, αντικρίζουμε, στην καρδιά του βου-νού, το χωριό Κουνουπιά. Πέτρινα σπίτια, έλατα, πλατάνια, καρυδιές και τρεχούμενα νερά συνθέτουν ένα τοπίο που έρ-χεται από το χθες ίδιο και απαράλλαχτο. Ο στενός δρόμος κάτω από την πλατεία σε βγάζει στην Ιερά Μονή Κοιμήσε-ως της Θεοτόκου η οποία «απολαμβάνει το μοναδικό προ-νόμιο, αυτό της αγιογράφησης του τέμπλου» από τον Φώτη Κόντογλου. Το τέμπλο που φέρει την υπογραφή του, το πη-γάδι στο εσωτερικό του ναού, το κομμάτι του δέντρου στο

οποίο βρέθηκε -σύμφωνα με την παράδοση- η εικόνα της Παναγίας κρύβουν όλα εκείνα τα στοιχεία που σε δένουν με την Ιστορία και τα λατρευτικά ήθη της περιοχής.

Οπως υποστηρίζουν οι λιγοστοί κάτοικοι, κατά το 10ο αιώ-να σε ένα δέντρο βρήκαν την εικόνα της Παναγίας. Το ονό-μασαν «αγιόδεντρο» και έχτισαν ναό τον οποίο αφιέρωσαν στην Παναγία, πιθανόν πάνω στα θεμέλια κάποιου αρχαίου ειδωλολατρικού κτίσματος.

Στο εσωτερικό του μικρού ναού υπάρχει ένα πηγάδι, το οποίο, σύμφωνα με την παράδοση, όταν το 1826 τα στρα-τεύματα του Ιμπραήμ επιχείρησαν να τον κάψουν ξεχείλι-σε, με αποτέλεσμα να σβηστεί η φωτιά. Κατά την επιδρο-μή, ένας Τούρκος στρατιώτης που πυροβόλησε τον ξύλινο σταυρό του τέμπλου έχασε το φως του όταν το όπλο εκπυρ-σοκρότησε. Ο σταυρός αυτός σήμερα βρίσκεται στο χωριό Τσιτάλια και ήταν προσφορά Ελλήνων εμπόρων που δρα-στηριοποιούνταν στη Ρωσία.

Το μοναστήρι φαίνεται πως διατηρούσε σχέσεις με τη Ρωσία, αφού έχουν φτάσει έως εδώ δύο εικόνες του διά-σημου Ρώσου αγιογράφου Βλαδίμηρου. Στα κειμήλια της μονής ανήκει και η εικόνα της Παναγίας της Πορταΐτισσας, δωρεά της Μονής Ιβήρων.

Ο ναός ανακαινίστηκε το 1954 με δαπάνες ομογενών Κου-νουπιωτών που ζούσαν στην Αμερική. Η μονή, που πλέον δεν έχει μοναχούς, εορτάζει στις 15 Αυγούστου. Δυστυχώς, το χωριό παίρνει ζωή μόνο το καλοκαίρι και οι λιγοστοί κά-τοικοι το χειμώνα εκτός των άλλων προσπαθούν να προ-στατέψουν το ναό τον οποίο πρόσφατα κάποιοι επιχείρη-σαν να κλέψουν!

Μονή Κοιμήσεως της Θεοτόκου Κουνουπιάς

Α

52

53


55


ριν φτάσεις στην Παναγία της Ελώνης με κα-τεύθυνση προς τον Κοσμά, ένας άλλος δρόμος σε οδηγεί στο Παλαιοχώρι, μια μικρή κοινό-τητα στην οποία ανήκει η Μονή Ταξιάρχη.

Λίγο έξω από το χωριό, πηγαίνοντας προς τον Αγιο Βασί-λειο, ένας μικρός χωμάτινος δρόμος σε βγάζει στο ιστορι-κό μοναστήρι.

Αν και μισοερειπωμένο, είναι τόπος προσκυνήματος και το εκεί δημοτικό διαμέρισμα προσπαθεί να τον αναδείξει ως «ζωντανό ιστορικό και πολιτιστικό μνημείο». Αλλωστε, η περιοχή έχει και αρχαία μνημεία (θολωτούς τάφους). Κο-ντά, επίσης, είναι και το χωριό Κοσμάς, ένας από τους πιο γραφικούς οικισμούς του Πάρνωνα.

Ο όλος χώρος θυμίζει φρούριο, ενώ το μικρό εκκλησάκι σχεδόν στο κέντρο του μοναστηριού θυμίζει σε όλους ότι εκεί υπήρχε μια μικρή αλλά ακμάζουσα μοναστική κοινό-τητα.

Τα πρώτα γραπτά στοιχεία που έχουν σωθεί για το μονα-στήρι αναφέρονται στην περίοδο 1747-1758. Προεπαναστα-τικά, ο επίσκοπος Ρέοντος Ιάκωβος μαζί με άλλες δωρεές αφήνει στη μονή 50 γρόσια, γεγονός που αποδεικνύει ότι υπήρχε ενδιαφέρον για την παρουσία της στην περιοχή.

Το 1826 ο Ιμπραήμ καταστρέφει και αυτό το μοναστήρι, ενώ το 1832 ο τότε ηγούμενος εγκαταλείπει το χώρο και εγκαθίσταται στη Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα κοντά στη Σπάρτη.

Για να μην καταρρεύσει η μονή, το 1850 το υπουργείο Οικονομικών διέθεσε το ποσό των 600 δραχμών.

Σήμερα οι πιστοί της περιοχής προσπαθούν να στηρί-ξουν την προσπάθεια για την ανακαίνισή της και ήδη έχει εκπονηθεί σχετική μελέτη. Η μονή εορτάζει στις 6 Σεπτεμ-βρίου.

Μονή Ταξιάρχη

Π

56

57


το φαράγγι του Τάνου, κοντά στο χωριό Περ-δικόβρυση, βρίσκεται ένας από τους πλέον προβεβλημένους τόπους λατρείας της Πελο-ποννήσου. Το Μοναστήρι του Τιμίου Προ-

δρόμου που είχε ίσως τη μεγαλύτερη προσφορά στον Αγώ-να του 1821. Η φυσική οχύρωσή του, η οποία ενισχύθηκε και με τεχνική πάνω στο βράχο, το μετέτρεψε σε απόρθητο φρούριο. Ο χείμαρρος, οι σπηλιές-ασκηταριά των βράχων, η άλλη Τσακωνιά, απλώνονται στα πόδια του ιερού βρά-χου δημιουργώντας ένα αρμονικό σύνολο έργο ανθρώπων και φύσης.

Το μοναστήρι φαίνεται ότι ιδρύθηκε κατά το 1700 από τον Κωνσταντή Τροχάνη. Κατά την επαναστατική περίοδο βο-ήθησε με κάθε τρόπο τον Αγώνα των οπλαρχηγών της Πε-λοποννήσου.

Κατά την εισβολή του Ιμπραήμ η μονή έγινε χώρος όπου οι Ελληνες αντιστέκονται προσπαθώντας να κρατήσουν ζω-ντανή την υπόθεση της Επανάστασης: επιτίθενται στους Τούρκους όταν βρίσκουν ευκαιρία και αμύνονται με επιτυ-χία όταν αυτοί αντεπιτίθενται. Δύο φορές οι Τούρκοι την περίοδο εκείνη προσπαθούν να καταλάβουν τη μονή, χωρίς όμως να τα καταφέρουν.

Αυτό το γεγονός ήταν που ανάγκασε πολλούς να χαρακτη-ρίσουν το μοναστήρι «απόρθητο κάστρο», σε μια περίοδο που όλα έδειχναν ότι ο Ιμπραήμ ήταν ανίκητος!

Με την απελευθέρωση αρχίζει και η αντίστροφη μέτρηση, αφού δέκα χρόνια μετά διαλύεται, με την περιουσία της να περιέρχεται στο εκκλησιαστικό ταμείο. Λίγο πριν διαλυθεί το μοναστήρι, ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα του Καποδίστρια για την ανέγερση σχολείων προσφέροντας 750 Φοίνικες.

Mονή Τιμίου Προδρόμου

Σ

58

59


61


ολύ κοντά στα χωριά Βασσαράς, Βέροια και Τσίντζινα υπάρχει το αρχαιότερο μοναστή-ρι της Λακωνίας. Σ’ ένα μοναδικής ομορφιάς οροπέδιο και αφού προηγηθούν τέσσερα χι-

λιόμετρα χωματόδρομου ο επισκέπτης βρίσκεται μπροστά στον εντυπωσιακό όγκο της Μονής των Αγίων Αναργύρων («Κοσμά και Δαμιανού μετά της μητρός αυτών Θεοδότης») με τις βαριές ξύλινες πόρτες, τα πολλά κελιά και τα σήμα-ντρα. Ενα κτιριακό συγκρότημα το οποίο ανακαινίζουν και ενισχύουν βήμα βήμα σήμερα οι 7 μοναχοί με υπομονή και αγάπη. Τα δύο λυκόσκυλα που γαβγίζουν μέσα από έναν περιφραγμένο κήπο δείχνουν ότι εκεί, στη μέση του πρά-σινου οροπεδίου με τα πολλά χαραγμένα μονοπάτια, ο κό-σμος απέχει αρκετά…

Το μοναστήρι, που έχει συνδεθεί με όλα τα σημαντικά γε-γονότα της περιοχής, έχει χτιστεί στο ύψωμα Σταματήρα του Πάρνωνα, σε υψόμετρο περίπου χιλίων μέτρων.

Η ύπαρξή του ως λατρευτικού χώρου χρονολογείται από το 881 μ.Χ. όπως προκύπτει από το βίο του Οσίου Ηλία του Νέου ή Σικελιώτη, ο οποίος για ένα διάστημα ασκήτευε στην περιοχή. Σχεδόν τριακόσια χρόνια αργότερα καταγράφεται μια δεύτερη μαρτυρία για την ιστορία του, που είναι το χρυ-σόβουλο του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β΄ του Παλαιολόγου,

το 1293, όταν κατοχυρώνονται τα εκκλησιαστικά όρια της Μητροπόλεως Μονεμβασίας. Το μοναστήρι έλαβε το σταυ-ροπηγιακό προνόμιο από τον Πατριάρχη Κωνσταντινουπό-λεως Κύριλλο Λούκαρη.

Η ζωή της μονής έχει περάσει διάφορες φάσεις ακμής και παρακμής. Το 1685, πλήττεται από τους Βενετούς του Μοροζίνι και στη συνέχεια από Τούρκους. Καταστρέφεται αλλά ανασυγκροτείται σύντομα, αφού το 1711 ειδικοί τε-χνίτες φτιάχνουν ξυλόγλυπτο τέμπλο, που διατηρείται μέ-χρι σήμερα.

Σύμφωνα με την παράδοση της περιοχής, και εδώ κατά το 17ο αιώνα λειτουργούσε Κρυφό Σχολειό έως την απελευ-θέρωση. Η σημαντική θέση της για την ευρύτερη περιοχή αποδεικνύεται και από την ύπαρξη πατριαρχικών σιγιλίων (του Γαβριήλ του Γ΄ το 1707 και του Γρηγορίου του Ε΄ το 1798 και το 1819).

Αξιόλογος είναι και ο κανονισμός λειτουργίας της. Στο σι-γίλιο του Πατριάρχη Γαβριήλ Γ΄ ορίζεται: «…ἵνα ἔχωσι κοινο-βιακήν τήν πολιτείαν τοσοῦτον εἰς τά τῆς τροφῆς ἀναγκαῖα ὅσον καί εἰς τά λοιπά πάντα μηδενός τούτων ἴδιον τι ἔχειν νομίζοντος, ἀλλά πάντα… κατ΄ ἔθος ἀποστολικόν συνδυά-ζοντες, …μηδέποτε γυναίκας εἰσέρχεσθαι, οὔ μένειν καί συ-νασκεῖσθαι ἐν τῷ αὐτῷ μοναστηρίῳ εἰ μή μόνον τῇ ἡμέρα

Μονή Αγίων Αναργύρων

Π

62

63


τῆς πανηγύρεως καί τότε χάριν προσευχῆς καί προσκυνή-σεως, …ἕν εἶναι τό πουγγεῖον…».

Σε περιόδους ακμής -και όχι μόνο- το μοναστήρι είχε ανα-πτύξει σημαντική φιλανθρωπική δράση. Σε όλες τις δύσκο-λες στιγμές για το λαό της περιοχής προσέφερε καταφύγιο και τρόφιμα, κυρίως κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα.

Η πρόσφατη ιστορίαΣημαντική είναι η συμβολή της μονής στην Επανάσταση

του 1821, αφού σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα λειτούργησε ως καταφύγιο πεινασμένων, διωκομένων αλλά και γνωστών αγωνιστών. Μάλιστα, οι μοναχοί συμμετείχαν οι ίδιοι στις μάχες και σε έξι απονεμήθηκαν τιμητικά αριστεία.

Ο ηγούμενος της μονής, Αρχιμανδρίτης Νικόδημος Γρου-μπός (1900-1964), κατάφερε να την ανακαινίσει σε πολύ με-γάλο βαθμό. Συγκεκριμένα, αναστήλωσε το κωδωνοστάσιο του Καθολικού, έχτισε το παρεκκλήσι των Αγίων Αποστόλων (με έργα του Φώτη Κόντογλου) και ανήγειρε εκ βάθρων τον παλιό μετοχιακό ναό της Αναλήψεως του Σωτήρος, στην κο-ρυφή της Σταματήρας. Δυστυχώς, παρά την προσφορά το μοναστήρι σήμερα δεν έχει περιουσία και πολύτιμα κειμήλια, καθώς με την πάροδο του χρόνου λεηλατήθηκαν και κλά-πηκαν. Οσο για το ναό της μονής είναι μονόχωρος και έχει αγιογραφηθεί από την οικογένεια των Κακαβάδων από το Ναύπλιο. Κατά τον Φώτη Κόντογλου, οι μορφές των αγίων «έχουν έντονον λαϊκήν πνοήν, ασκητικήν λιτότητα και είναι συχνά πλήρεις πάθους και αποπνέουν θρησκευτικότητα βα-θυτέραν πολλάκις και την αγιορειτικῶν αγιογραφιῶν…».

Σήμερα η προσπάθεια συνεχίζεται, με τους μοναχούς να προσπαθούν να ανακαινίσουν τα παλιά κτίρια μόνο με τη στήριξη των πιστών.

Η μονή γιορτάζει την 1η Νοεμβρίου (των Αγίων Αναργύ-ρων από τη Μικρά Ασία), λόγω όμως των δύσκολων καιρι-κών συνθηκών του μήνα, πανηγυρίζει και την 1η Ιουλίου (ημέρα εορτής των Αγίων Αναργύρων εκ Ρώμης).

64

65


ια μικρή όσο και ξεχωριστή μοναστική πολιτεία, λίγα χιλιόμετρα από την πόλη της Σπάρτης, χτισμένη εδώ και δέκα αι-ώνες, παραμένει ο «ιερός χώρος» για

τους κατοίκους της περιοχής. Το μοναστήρι των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων χτίστη-

κε το 1305 επί βασιλείας του αυτοκράτορα Ανδρόνικου του Πρεσβύτερου. Βορειοανατολικά του σημερινού συγκροτήμα-τος βρίσκεται η παλαιότερη μονή η οποία εγκαταλείφθηκε από τους μοναχούς είτε λόγω των καιρικών συνθηκών είτε γιατί αναγκάστηκαν από άλλους εξωτερικούς παράγοντες.

Η δεύτερη προσπάθεια έτυχε της εύνοιας του Οικουμε-νικού Πατριαρχείου, το οποίο ανακήρυξε το νέο μοναστή-ρι σταυροπηγιακό.

Την περίοδο της ακμής του πολλά μικρότερα μοναστήρια προσαρτήθηκαν σ’ αυτό προκειμένου να αποφύγουν την πίεση που ασκούσαν στους χριστιανούς οι μουσουλμάνοι της περιοχής. Τα πατριαρχικά προνόμια ήρθαν να ενισχυ-θούν και από σουλτανικά φιρμάνια αυξάνοντας στην πο-ρεία την αίγλη του.

Το πιο σπουδαίο από αυτά τα έγγραφα τα οποία έχει στην κατοχή της η μονή είναι ο Αχτιναμές, η διαθήκη του Μω-άμεθ. Αυτή είχε συνταχθεί από τον ίδιο τον Μωάμεθ για τη Μονή Σινά παραχωρώντας στην Εκκλησία και τους λει-τουργούς της πλήρη ελευθερία στην εξάσκηση των καθηκό-ντων τους. Αυτή τη διαθήκη αξιοποίησαν οι μοναχοί των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων για να αποφύγουν τις ενο-χλήσεις των Τούρκων. Μάλιστα, λέγεται ότι την κρέμασαν

στην εξώπορτα εξασφαλίζοντας την ησυχία τους από τους κατακτητές.

Πέραν της διαθήκης υπάρχουν σήμερα και πολλά άλλα σημαντικά κειμήλια και βεβαίως η βιβλιοθήκη της με σπά-νια βιβλία και έγγραφα.

Κατά το 1821 η μονή είχε σημαντική συμβολή στον Αγώνα προσφέροντας εφόδια και τρόφιμα στους αγωνιστές. Μονα-χοί είχαν αναπτύξει σπουδαία δράση στον τομέα της Παι-δείας διδάσκοντας γράμματα στα φτωχά παιδιά των γύρω χωριών. Την ίδια στιγμή οργάνωναν συσσίτια για τους από-ρους της περιοχής, ενώ πολλές φορές πλήρωναν λύτρα για την εξαγορά αιχμαλώτων.

Κατά την περίοδο της γερμανικής Κατοχής η μονή πυρπο-λήθηκε και υπέστη μεγάλες ζημιές της τάξεως των 3.800.000 δραχμών.

Οι Αγιοι Τεσσαράκοντα Μάρτυρες -στους οποίους είναι αφιερωμένη- έζησαν στις αρχές του 4ου αιώνα στην πόλη της Σεβάστειας στη Βόρεια Μικρά Ασία. Ηταν στρατιώτες του ρωμαϊκού στρατού και επειδή ήταν ιδιαιτέρως ικανοί είχαν συγκροτήσει ένα επίλεκτο σώμα. Η διαφορετική τους πορεία ήταν αρκετή για να κατηγορηθούν ως χριστιανοί. Ο ηγεμόνας της πόλης, ο Αγρικόλας, τους κάλεσε να εγκα-ταλείψουν την πίστη τους. Εκείνοι αρνήθηκαν. Τότε τους μετέφερε και τους άφησε γυμνούς σε μια παγωμένη λίμνη ανάβοντας σε μικρή απόσταση θερμό λουτρό. Την επομέ-νη οι δεσμοφύλακες τους πήραν και αφού τους έδεσαν τα χέρια και τα πόδια τούς έριξαν στη φωτιά. Η μνήμη τους εορτάζεται στις 9 Μαρτίου.

Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων

Μ

66

67


69


ίναι ίσως, μετά τον Μυστρά, ο χώρος που ανα-δεικνύει μέσα από τα σωζόμενα κτίσματα την Ιστορία μιας περιοχής που δέσποζε στις βορει-οανατολικές πλαγιές του Πάρνωνα. Το Γεράκι,

η πρωτεύουσα της Δημοτικής Ενότητας Γερονθρών, 39 χιλιόμετρα από τη Σπάρτη, είναι το χωριό που ξεχωρίζει για την αρχιτεκτονική του, αλλά και το μεσαιωνικό κάστρο με τις σημαντικές βυζαντινές εκκλησίες που έχουν ανα-στηλωθεί. Το κάστρο, με ορίζοντα τον Λακωνικό Κόλπο, χτίστηκε το 1250 από τον Φράγκο βαρόνο Guy de Nivelet και η περιοχή παρέμεινε μέχρι το 1259 ως μία από τις 12 βαρονίες της Πελοποννήσου.

Μετά την ήττα των Φράγκων, το κάστρο πέρασε στους Βυζαντινούς το 1262 και αποτελούσε ένα από τα βασικά στηρίγματα του Δεσποτάτου του Μυστρά ως το 1460 που καταλαμβάνεται από τους Τούρκους.

Προς τα τέλη του 17ου αιώνα, το κάστρο -για λίγα χρό-νια- περνάει στην κατοχή των Ενετών για να επιστρέψει και πάλι στα χέρια των Τούρκων το 1715.

Την περίοδο της Επανάστασης του 1821, οι κάτοικοι του Γερακιού και της ευρύτερης περιοχής συμμετέχουν στον Αγώνα.

Παρά τα προβλήματα που αντιμετώπιζε η χώρα, από τις αρχές του εικοστού αιώνα (1905) καταγράφεται επίσημα το ενδιαφέρον βυζαντινολόγων, αλλά και αρχιτεκτόνων που ήθελαν να μελετήσουν το μνημειακό πλούτο της περιοχής. Η μελέτη έχει αναδείξει σημαντικά μνημεία στον ευρύτερο χώρο, αλλά κυρίως εντός του κάστρου. Εκεί ο επισκέπτης μπορεί να διαπιστώσει από τα ερειπωμένα κτίσματα την

κάποτε ακμαία βυζαντινή πολιτεία με τις πολλές, για το σχετικά μικρό χώρο του κάστρου, εκκλησίες.

Στο κάστρο σήμερα γίνονται εργασίες για την υποδο-χή των επισκεπτών, συντήρησης και ανάδειξης των μνη-μείων.

Η πρώτη εκκλησία που συναντάς μέσα στο κάστρο είναι η Αγία Παρασκευή με τοιχογραφίες του 13ου αιώνα.

Κοντά στην Αγία Παρασκευή υπάρχει ακόμη μια εκκλη-σία για την οποία δεν έχουν βρεθεί στοιχεία. Οι ερευνη-τές δεν γνωρίζουν σε ποιον άγιο είναι αφιερωμένη και για το λόγο αυτό είναι γνωστή ως «ανώνυμη».

Από κει αρχίζει η ανάβαση. Εκατόν ογδόντα εννιά σκα-λιά έως την κορυφή, όπου υπάρχουν ο Ναός του Αγίου Γεωργίου και ένας μικρός πύργος. Στη μέση της ανάβα-σης βρίσκεται ο μονόκλιτος Ναός της Ζωοδόχου Πηγής, ο οποίος χτίστηκε το 1431.

Ο Αγιος Γεώργιος είναι ένας καλοσυντηρημένος ναός που τιμάται (την εορτή του Αγίου Γεωργίου) με εκδη-λώσεις στις οποίες συμμετέχουν εκατοντάδες πιστοί, με τους νέους της περιοχής να φτάνουν ως εκεί με τα άλο-γα. Οι τοιχογραφίες του ναού είναι του 13ου αιώνα, ενώ ξεχωρίζει το προσκυνητάρι που περικλείει την τοιχογρα-φία του Αγίου.

Στην ευρύτερη περιοχή ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να δει πολλές και σημαντικές εκκλησίες όπως: του Προ-φήτη Ηλία, των Θεοφανίων, των Ταξιαρχών, της Ευαγγε-λίστριας, του Αγίου Σώζοντα, του Αγίου Νικολάου, του Αγίου Αθανασίου, του Αγίου Ιωάννου του Χρυσοστόμου, της Αγίας Βαρβάρας και τα Εννιάμερα της Παναγίας.

Γεράκι: Ο μικρός Μυστράς

Ε

70

71

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου | Ιστορικές εκκλησίες

73


ο χωριό Χρύσαφα απέχει μόλις 14 χιλιόμε-τρα από τη Σπάρτη, στη δυτική πλευρά του Πάρνωνα, και αποζημιώνει τον επισκέπτη με τη μοναδική φιλοξενία των κατοίκων, τις

εντυπωσιακές πλατείες και τις ιστορικές εκκλησίες του. Ο οικισμός φαίνεται να δημιουργήθηκε το 1561. Ακμά-

ζει και παρακμάζει αρκετές φορές ανάλογα με τα γεγονότα κάθε εποχής, με «σημείο-κλειδί για τη διαδρομή του» την επανάσταση των αδελφών Ορλώφ και τις καταστροφές που ακολούθησαν.

Ηταν δε τέτοια η αίγλη του που σε κείμενα της εποχής χαρακτηρίζεται ως «Ενδοξότατη χώρα», «Πόλη» και «Τιμι-ότατη».

Τα Χρύσαφα ενσωματώνονται στο νεοσύστατο ελληνικό κράτος το 1828. Δυστυχώς, όμως, από το 1900 και μετά ακο-λουθούν και αυτά τη μοίρα των υπόλοιπων χωριών που δεν μπορούν να «κρατήσουν τους νέους». Εκκλησιαστικά ανή-κε στην Επισκοπή Βρεσθένης, ενώ σημαντικές προσωπικό-τητες έλκουν την καταγωγή τους από εδώ. Μεταξύ αυτών ο Ιγνάτιος ο Μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας και μετέπειτα Αρτης με σημαντικό ρόλο στην Επανάσταση.

Ως απόδειξη της «ενδόξου εποχής» προβάλλονται οι εκ-κλησίες του χωριού, που αποτελούν σημαντικά πολιτιστικά και θρησκευτικά μνημεία:

Αγιος Δημήτριος: Χτίστηκε το 17ο αιώνα. Εχει σπάνιες τοιχογραφίες και είναι από τους ελάχιστους ναούς που απει-κονίζει, εκτός των αγίων της Ορθοδοξίας, και τέσσερις από τις σημαντικότερες μορφές της αρχαιότητας, τον Αριστοτέ-λη, τον Πλάτωνα, τον Λουκιανό και τον Πυθαγόρα. Αγιος Νικόλαος: Μικρός ναός ο οποίος χτίστηκε και αγι-ογραφήθηκε το 1620. Αγιος Ιωάννης Πρόδρομος: Επίσης μικρός ναός με τοι-χογραφίες του 1367. Αγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος: Τον επιμήκη σπηλαιώδη αυτό ναό τον συναντάμε σε ένα ανηφορικό μονοπάτι πριν από τα Χρύσαφα. Εκτιμάται ότι έχει χτιστεί 1191. Αγιος Ιωάννης «στο Συντζάφι»: Φαίνεται πως χτίστη-κε το 1629. Αγιος Γεώργιος: Πρόκειται για μεταβυζαντινό ναό. Κοίμηση Θεοτόκου: Βρίσκεται μέσα στο χωριό και φαί-νεται να χτίστηκε το 14ο αιώνα. Εκτός των σπάνιων τοι-χογραφιών, στο εσωτερικό του σώζονται εικόνες σε μια ασυνήθιστη μονοχρωματική τεχνική με τη χρήση καμέ-νου κάρβουνου. Παναγία η Χρυσαφίτισσα: Είναι από τις εκκλησίες που ξεχωρίζουν για τις τοιχογραφίες της που έγιναν το 1290. Εδώ επίσης σώζονται και οι ιεροί ναοί: Γενέσιον της Θε-οτόκου, Νίκωνος (Μετανοείτε) και Αγίου Αθανασίου.

Οι ναοί των Xρυσάφων

Τ

74

75


Aνδρών ήγυναικών

MΟΝΗ

Απόστασηαπό κοντινότεροαστικό κέντρο

Ιδρυση

Ημ/νία εορτής

Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΑΛΕΒΗΣ

26 χλμ. από το Αστρος

717

23 Αυγούστου

Γυναικών

M. ΣΩΤΗΡΟΣ ΛΟΥΚΟΥΣ


5ος αιώνας


Γυναικών

Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΕΛΩΝΗΣ

14 χλμ. από το Λεωνίδιο

16ος αιώνας

23 Αυγούστου, 21 Νοεμβρίου (Λεωνίδιο)

Γυναικών

Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΡΤΟΚΩΣΤΑΣ


12ος αιώνας


Aνδρών

Μ. ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΡΥΑΣ

1580 ή 1620


19-20 Μαΐου

Aνδρών

Μ. ΠΑΛΑΙΟΠΑΝΑΓΙΑΣ


1310


Γυναικών

Μ. ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ

1700

27 χλμ. από την Τρίπολη

6 Σεπτεμβρίου

Μ. ΑΓ. ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ

881

34 χλμ. από τη Σπάρτη

1 Νοεμβρίου, 1 Ιουλίου

Aνδρών

Μ. ΑΓ. ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΝΤΑ


1305

9 Μαρτίου

Aνδρών

Χωριό Γεράκι

Ανέγερση κάστρου: 1250

Χωριό Χρύσαφα

Ανέγερση εκκλησιών:12ος-17ος αιώνας

Μ. ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΙΝΤΖΑΣ


16ος αιώνας

9 Μαΐου, 3 Οκτωβρίου

Γυναικών

Μ. Κ. ΘΕΟΤ. ΚΟΥΝΟΥΠΙΑΣ

10ος αιώνας



Μ. ΤΑΞΙΑΡΧΗ



18ος αιώνας

ΠορτοχέλιΑγ. Ανδρέας

Αγ. Πέτρος

Λεωνίδιο

Τολό

2

11

14

8

4

10

12

13

15

6

5

3

1

9

7

Μ. Παλαιοπαναγιάς

Μ. Μαλεβής

Μ. Αρτοκωστάς

Μ. Αγ. Νικολάου ΚαρυάςΠραστός

Μ. Αγ. ΑναργύρωνΜ. Αγ. Τεσσαράκοντα

Χρύσαφα

Γεράκι

Μ. Κουνουπιάς

Μ. Ελώνης

Μ. Σίντζας

Μ. Ταξιάρχη

Μ. ΛουκούςΜ. Προδρόμου

Μ. Βαρσών

ΣΠΑΡΤΗ

ΤΡΙΠΟΛΗ

ΝΑΥΠΛΙΟ



Πόρτο Χέλι

ΑΡΚΑΔΙΑ-ΛΑΚΩΝΙΑ

2

11

14

84

10

12

13

15

6

5

3

1 9

7

--

-

Μ. ΒΑΡΣΩΝ


1030

6 Δεκεμβρίου

AνδρώνΔιαδρομές στον Πάρνωνα

76

Aνδρών ήγυναικών

MΟΝΗ

Απόστασηαπό κοντινότεροαστικό κέντρο

Ιδρυση

Ημ/νία εορτής

Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΑΛΕΒΗΣ


717


Γυναικών

M. ΣΩΤΗΡΟΣ ΛΟΥΚΟΥΣ


5ος αιώνας


Γυναικών

Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΕΛΩΝΗΣ


16ος αιώνας

23 Αυγούστου, 21 Νοεμβρίου (Λεωνίδιο)

Γυναικών

Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΑΡΤΟΚΩΣΤΑΣ


12ος αιώνας


Aνδρών

Μ. ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΚΑΡΥΑΣ

1580 ή 1620


19-20 Μαΐου

Aνδρών

Μ. ΠΑΛΑΙΟΠΑΝΑΓΙΑΣ


1310


Γυναικών

Μ. ΠΡΟΔΡΟΜΟΥ

1700



Μ. ΑΓ. ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ

881


1 Νοεμβρίου, 1 Ιουλίου

Aνδρών

Μ. ΑΓ. ΤΕΣΣΑΡΑΚΟΝΤΑ


1305

9 Μαρτίου

Aνδρών

Χωριό Γεράκι

Ανέγερση κάστρου: 1250

Χωριό Χρύσαφα

Ανέγερση εκκλησιών:12ος-17ος αιώνας

Μ. ΑΓ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΣΙΝΤΖΑΣ


16ος αιώνας

9 Μαΐου, 3 Οκτωβρίου

Γυναικών

Μ. Κ. ΘΕΟΤ. ΚΟΥΝΟΥΠΙΑΣ

10ος αιώνας



Μ. ΤΑΞΙΑΡΧΗ



18ος αιώνας

ΠορτοχέλιΑγ. Ανδρέας

Αγ. Πέτρος

Λεωνίδιο

Τολό

2

11

14

8

4

10

12

13

15

6

5

3

1

9

7

Μ. Παλαιοπαναγιάς

Μ. Μαλεβής

Μ. Αρτοκωστάς

Μ. Αγ. Νικολάου ΚαρυάςΠραστός

Μ. Αγ. ΑναργύρωνΜ. Αγ. Τεσσαράκοντα

Χρύσαφα

Γεράκι

Μ. Κουνουπιάς

Μ. Ελώνης

Μ. Σίντζας

Μ. Ταξιάρχη

Μ. ΛουκούςΜ. Προδρόμου

Μ. Βαρσών

ΣΠΑΡΤΗ

ΤΡΙΠΟΛΗ

ΝΑΥΠΛΙΟ



Πόρτο Χέλι

ΑΡΚΑΔΙΑ-ΛΑΚΩΝΙΑ

2

11

14

84

10

12

13

15

6

5

3

1 9

7

--

-

Μ. ΒΑΡΣΩΝ


1030

6 Δεκεμβρίου

Aνδρών

77

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου | Χάρτης

άνθρωποι και τοπία

79


ο όρος Πάρνωνας ή Μαλεβός ή «Κρόνιον Ορος» είναι ο μεγαλύτερος ορεινός όγκος της Πελοποννήσου. Το βουνό καλύπτει την

ανατολική πλευρά της Αρκαδίας, εκτείνεται στην Κυνουρία και τη Λακωνία ως τον Κάβο Μαλιά. Από τη θάλασσα και ως την κοιλάδα του Ευρώτα ο Πάρνωνας απλώνεται σε μια έκταση δύο εκατομμυρίων στρεμμάτων, εκ των οποίων τα 650.000 είναι σε υψόμετρο άνω των 1.000 μέτρων. Υπάρχουν όμως και πολλά σημεία όπου το υψόμετρο αγγίζει τα 2.000 μέτρα. Η ψηλότερη κορφή είναι η Μεγάλη Τούρλα με υψό-μετρο 1.936 μ. και ακολουθούν: η Γαϊτανοράχη (1.801 μ.), η Μικρή Τούρλα (1.800 μ.), ο Προφήτης Ηλίας (1.788 μ.) και η Πρεζέστη (1.701 μ.).

Το 86% της έκτασης είναι δάση και βοσκότοποι και μόνο το 15% είναι γεωργική γη. Το κλίμα είναι σχετικά ήπιο με λίγες χιονοπτώσεις.

Ο Πάρνωνας καλύπτεται από δάση μαύρης πεύκης, κε-φαλληνιακής ελάτης, μηλόκεδρου, δρυός, πλατανιών, καστα-νιών και χαρουπιών. Μάλιστα γύρω από τη Μονή Μαλεβής υπάρχει δάσος δενδρόκεδρου μοναδικό στην Ευρώπη, το

οποίο έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο της φύσης και έχει ενταχθεί ως προστατευόμενη περιοχή στο ευρω-παϊκό δίκτυο Νatura 2000.

Γενικότερα ο όγκος, που θεωρείται «βοτανικός παράδεισος της Μεσογείου», έχει μεγάλη ποικιλία χλωρίδας και πάνω από 15 τύπους οικοτόπων, ενώ οι ειδικοί έχουν καταγρά-ψει περισσότερα από 80 είδη σπάνιων φυτών, πολλά από τα οποία θεωρούνται φαρμακευτικά και αρωματικά.

Στο τοπίο μπορούμε ανάλογα να διακρίνουμε τις εξής ζώ-νες και περιοχές: Ορεινή μεσογειακή ή ψευδοαλπική ζώνη: Στις ψηλότε-ρες κορυφές του Πάρνωνα (από τη Μεγάλη Τούρλα στα βό-ρεια μέχρι τη Μαδαρή στα νότια) και συνήθως πάνω από τα 1.700 μ. σχηματίζεται μία ζώνη γυμνή από δένδρα, που καλύπτεται από «στεπόμορφα» λιβάδια με αγκαθωτούς θά-μνους και αγρωστώδη φυτά. Δάση ορεινών κωνοφόρων: Σχηματίζουν μια εκτετα-μένη ζώνη, που αρχίζει περίπου από το υψόμετρο των 700-800 μ. και φθάνει ως τα 1.700-1.800 μ. Τα δάση αυτά αποτελούνται βασικά από τρία είδη κωνοφόρων: μαύρη

ΠάρνωναςΑτενίζοντας το βουνό του Διονύσου

Τ

80

Πάρνωνας Το Αγιον Ορος της Πελοποννήσου | Ανθρωποι και τοπία

81

πεύκη, κεφαλληνιακή ελάτη και κέδρος. Δάση φυλλοβόλων δρυών: Το μεγαλύτερο και πιο γνωστό τέτοιο δάσος βρίσκεται γύρω από το χωριό Καρυές, κατα-λαμβάνει έκταση 3.600 στρεμμάτων και απαρτίζεται κυρίως από πλατύφυλλη δρυ. Δάση καστανιάς: Εμφανίζονται κατά τόπους σε όξινα εδά-φη, όπως στις πλαγιές γύρω από τα χωριά Καστάνιτσα, Αγιο Πέτρο, Κοσμά και Καστρί. Δεν είναι βέβαιο ότι η καστανιά είναι αυτοφυής στον Πάρνωνα. Είναι πιθανό να έχει εισα-χθεί στην περιοχή εδώ και αιώνες. Δάση χαλεπίου πεύκης: Κοντά στο χωριό Καλλιθέα εκτεί-νεται το μοναδικό σε όλο τον Πάρνωνα δάσος χαλεπίου πεύκης. Μεσογειακοί θαμνώνες-φρυγανότοποι: Καταλαμβάνουν τις χαμηλότερες πλαγιές του βουνού, από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 700-800 μ. Αζωνική βλάστηση ρεματιών: Η περιοχή του Πάρνωνα διασχίζεται από πολλούς χειμάρρους και ρέματα εποχικής ροής. Στις καταπράσινες όχθες τους απαντούν κυρίως πλα-τάνια, λίγες ασημοϊτιές και στα χαμηλότερα σημεία πικρο-δάφνες και λυγαριές. Χασμοφυτική βλάστηση: Στους γκρεμούς παρατηρείται αυτός ο ιδιόμορφος τύπος βλάστησης. Τα χασμόφυτα είναι φυτά ειδικά προσαρμοσμένα να φυτρώνουν στις σχισμές των βράχων και επιβιώνουν χάρη στο βαθύ ριζικό τους σύ-στημα ή στο πλούσιο ρίζωμά τους. Υγροτοπική βλάστηση: Στον Μουστό παρατηρείται η συ-νήθης βλάστηση των παραθαλάσσιων υγροτόπων, όπως καλαμιώνες με αγριοκάλαμα, φυτά των αλιπέδων και των υφάλμυρων βάλτων, όπως βούρλα και αρμυρήθρες, αλλά και φυτά των αμμωδών παραλιών, όπως το γαλατόχορτο και η αγριοβιολέτα της άμμου. Στην ίδια περιοχή μπορεί ακόμα να παρατηρηθούν συστάδες με αρμυρίκια και το χαρακτη-ριστικό των υφάλμυρων νερών αστράκι.

Η Προστατευόμενη Περιοχή του Πάρνωνα καταλαμβάνει μεγάλη έκταση (1.147.010 στρέμματα). Οι περιοχές Natura

2000 που συμπεριλαμβάνονται στα όρια του τοπικού Φο-ρέα Διαχείρισης καταλαμβάνουν έκταση 597.380 στρέμματα. Εκτός της πλούσιας χλωρίδας σημαντική είναι και η πανίδα αφού εδώ ζουν σπάνια είδη πουλιών και ζώων.

Υδάτινες και ορεινές εμπειρίες Εδαφολογικά τον Πάρνωνα χαρακτηρίζουν τα πολλά ορο-

πέδια, οι βουνοκορφές, τα φαράγγια και οι βαθιές κοιλάδες. Τρία ποτάμια πηγάζουν από αυτόν και εκβάλλουν στον Αρ-γολικό Κόλπο: Τάνος, Βρασιάτης και Δαφνώνας, που κα-ταλήγουν στο Αστρος, στον Αγιο Ανδρέα και το Λεωνίδιο αντίστοιχα.

Εκτός από τα ποτάμια στον Πάρνωνα συναντά κανείς κα-ταρράκτες, σπηλιές, πηγές και άφθονα νερά και εντυπωσιακά φαράγγια με σημαντικότερο αυτό του Λούλουγκα, της Μάζας, των Σπηλακίων και της Ζαρμάνιτζας κατά μήκος του ποτα-μού Βρασιάτη. Το φαράγγι σε πολλές περιπτώσεις γίνεται στενό και εκεί σχηματίζονται το χειμώνα λίμνες και καταρ-ράκτες. Για τους τολμηρούς το πέρασμά του είναι μοναδική εμπειρία. Στο φαράγγι κοντά στο χωριό Σίταινα στην περιοχή Ασπίδα μεταξύ Αγίου Ιωάννου και Πλάτανου, σχηματίζονται καταρράκτες που εύκολα τους προσεγγίζει κάποιος.

Σημαντικά θεωρούνται επίσης τα σπήλαια της Σωτήρας κοντά στον Πλάτανο και του Ασουλα στο Χάραδρο. Ενδι-αφέρον παρουσιάζουν και η καταβόθρα Δέρσιος της Πα-λαιόχωρας και το σπηλαιοβάραθρο βάθους 315 μέτρων στο Παλαιοχώρι.

Οι άνθρωποι Η ζωή στον Πάρνωνα ξεκινά από την παλαιολιθική επο-

χή. Στην πορεία εδώ έρχονται προελληνικά φύλα και από το 1900 π.Χ. οι Κυνούριοι εγκαθίστανται στην οροσειρά. Η συνεχής παρουσία του ανθρώπου στον Πάρνωνα αποδει-κνύεται και από τα πολλά αρχαία και βυζαντινά μνημεία.

82


83

Στον Αγιο Νικόλαο Σίντζας, μάλιστα, η μυθολογία έχει συν-δέσει μια σπηλιά με αυτή στην οποία μεγάλωσε ο Διόνυσος με τη φροντίδα της Ινούς.

Σήμερα το βουνό είναι διάσπαρτο από μικρούς και μεγά-λους οικισμούς που ανήκουν στην Τσακωνιά και τη γύρω περιοχή: Λεωνίδιο, Τύρος, Χάραδρος, Πέρα Μέλανα, Πρα-στός, Σίταινα, Πλάτανος, Κοσμάς, Καστάνιτσα, Αγιος Βασί-λειος, Τσιτάλια, Παλαιοχώρι, Πλατανάκι, Πελετά, Αμυγδαλιά, Κουνουπιά, Μαρί, Βλησιδιά, Αγιος Πέτρος, Καστριτοχώρια, Μελινού, Βέρβενα, Δολιανά, Μαυρίκι, Κούτρουφα, Βούρβου-ρα, Καρυές, Βαρβίτσα, Βαμβακού, Πολύδροσο, Βρέσθενα, Γε-ράκι, Αγιος Δημήτριος.

Παρά τα χρόνια που έχουν περάσει, εδώ τα σπίτια έχουν τη δική τους ιδιαίτερη αρχιτεκτονική, που τη διακρίνει κανείς εύκολα σε αρχοντικά και πυργόσπιτα ή και σε απλές κατοι-κίες, με επιρροές από τους πολιτισμούς της Δύσης και της Ανατολής. Οι κάτοικοι του τόπου, μετανάστες στην πλειονό-τητά τους, είχαν καταφέρει «να αποκτήσουν πλούτο» και να γίνουν οι σημαντικότεροι έμποροι της περιοχής, στηρίζοντας παράλληλα τις τέχνες. Η σχέση τους αυτή με τον πολιτισμό δείχνει ότι για μια μακρά περίοδο το βιοτικό τους επίπεδο ήταν από τα πλέον υψηλά. Εδώ έζησαν και σημαντικοί άν-θρωποι του πνεύματος όπως ο φιλόσοφος και ποιητής Γιώρ-γος Σαραντάρης, ο ποιητής και πεζογράφος Κώστας Ουρά-νης και ο ζωγράφος Νέστορας Βαρβέρης, έργα του οποίου είναι εκτεθειμένα στο Μουσείο του Λούβρου.

Οπως γράφει η κ. Παρθενία Καζαντζόγλου-Αθανασοπούλου, μέλος της Επιτροπής Τουριστικής Ανάπτυξης του Δήμου Νό-τιας Κυνουρίας, «...αυτός είναι ο τόπος που κληρονόμησε ο Ελατος που κυνηγούσε η Αταλάντη. Εδώ έζησε ο Κύνουρος, ο γιος του Περσέα, που σκότωσε τη Μέδουσα, γενάρχης των Κυνούριων. Σε αυτόν τον τόπο μεγάλωσε ο Διόνυσος από την Ινώ, ο γιος της Σεμέλης και του Δία. Εδώ λατρεύτηκαν ο Απόλλων Τυρίτας και η Εθάνα και η Αρτεμις και η Αφροδί-τη και οι Διόσκουροι και ο Αχιλλέας». Δεν είναι τυχαίο πως αυτός ο τόπος έχει χαρακτηριστεί «κήπος του Διονύσου, του

Παυσανία αλλά και ο τόπος του Γέρου του Μοριά». Οι αναφορές στους μύθους της Αρχαίας Ελλάδας εδώ δέ-

νουν εκπληκτικά με το χώρο και σε περνούν από εποχή σε εποχή ως μια φυσική συνέχεια. Χαρακτηριστικό είναι ότι τμήματα από αρχαίους ναούς χρησιμοποιήθηκαν για να χτι-στούν μοναστήρια της περιοχής. Πολλοί μοναχοί, μάλιστα, φρόντισαν να σωθούν σπάνια ευρήματα σε ένδειξη σεβα-σμού προς τον αρχαίο πολιτισμό. Αυτόν τον πολιτισμό, που κέντρισε το ενδιαφέρον κατακτητών αλλά και μελετητών, από τους οποίους επί πολλές δεκαετίες άλλοι προσπάθησαν να καταστρέψουν και άλλοι να αναδείξουν τον πλούτο.

Η τοπική οικονομίαΣήμερα οι κάτοικοι της περιοχής ασχολούνται στα ορεινά

κυρίως με την κτηνοτροφία, τη δεντροκομία και τη λατομία μαρμάρων. Στις πεδιάδες η γεωργία κυριαρχεί με την ελιά να αποτελεί τη βασική καλλιέργεια. Σημαντικό ρόλο παίζουν και τα κηπευτικά. Στις παραλιακές περιοχές η αλιεία απα-σχολεί αρκετούς, ενώ υστερεί η βιομηχανική παραγωγή η οποία περιορίζεται στον κλάδο των τροφίμων.

Σημαντικό ρόλο στην τοπική οικονομία παρουσιάζει ο τουρισμός, κυρίως το καλοκαίρι αλλά και τις υπόλοιπες επο-χές, όπου ο ορεινός τουρισμός εμφανίζει μεγάλη ανάπτυξη. Ντόπιοι αλλά και ξένοι επενδυτές εστιάζουν στον προσκυ-νηματικό τουρισμό και βεβαίως σε δραστηριότητες δασικής αναψυχής, περιήγησης, πεζοπορίας και ορειβασίας όπου η περιοχή προσφέρει τόσα πολλά.

Για παράδειγμα, σε απόσταση 25 χιλιομέτρων από τον Αγιο Πέτρο υπάρχει καταφύγιο το οποίο προσφέρει δυνα-τότητα διανυκτέρευσης, και συνδέεται με άσφαλτο με το δρόμο Αγίου Πέτρου-Αστρους. Από το καταφύγιο η πορεία προς τη Μεγάλη Τούρλα διαρκεί περίπου έξι ώρες. Αλλες περιοχές-αφετηρίες για πορεία προς τις κορυφές είναι ο Αγιος Πέτρος, ο Αγιος Ανδρέας, η Σίταινα, η Καστάνιτσα και ο Πλάτανος.

84


85

Κοσμάς Είναι χτισμένος στις νοτιοανατολικές παρυφές του Πάρ-

νωνα σε υψόμετρο 1.150 μέτρων. Ελατοδάση, καθαρά νερά, πηγές και ρεματιές συνθέτουν την εικόνα ενός διαφορετικού τόπου. Η διαδρομή από το Λεωνίδιο είναι κάπως δύσκολη λόγω των συνεχών στροφών, αλλά εντυπωσιακή. Ο δρόμος διασχίζει πρώτα το επιβλητικό φαράγγι του ποταμού Δαφνώ-να, όπου συναντάμε το μοναστήρι της Παναγίας Eλώνης και στη συνέχεια ανεβαίνει στον Πάρνωνα και το ελατοδάσος. Οι διαδρομές, από το Λεωνίδιο προς τον Κοσμά και από τον Κοσμά προς το οροπέδιο του Πάρνωνα, θεωρούνται από τις ομορφότερες ορεινές διαδρομές της Ελλάδας.

Εκτός από τη διαδρομή και το ίδιο το χωριό ξεχωρίζει για την αρχιτεκτονική των σπιτιών, πέτρινα στο σύνολό τους.

Εντυπωσιακή είναι η πλατεία την οποία σκεπάζουν πλα-τάνια που φυτεύτηκαν το 1883, με γραφικά καφενεία και τα-βέρνες τριγύρω. Εδώ δεσπόζει ο επιβλητικός ναός των Αγί-ων Αναργύρων. Από εδώ μπορείτε να επισκεφθείτε τη Μονή Παναγίας Eλώνης και τα τοπικά ξωκλήσια.

ΠραστόςΤο χωριό είναι ιστορικά η πρωτεύουσα της Τσακωνιάς από

τον Μεσαίωνα έως και τα προεπαναστατικά χρόνια. Είναι χτισμένο αμφιθεατρικά σε μία από τις πιο γραφικές πλαγιές του Πάρνωνα, σε υψόμετρο 750 μέτρων, και απέχει 20 χιλιό-μετρα από το χωριό Αγιος Ανδρέας.

Τα μεγάλα του πλεονεκτήματα, εκτός της φύσης, είναι τα παραδοσιακά σπίτια, τα πυργόσπιτα και οι εκκλησίες του. Ο οικισμός έχει κηρυχθεί παραδοσιακός. Δυστυχώς, το χειμώ-να το χωριό είναι στην ουσία ακατοίκητο και μόνο τα Σαβ-

βατοκύριακα και το καλοκαίρι ζωντανεύει. Κατά τη διάρκεια του Μεσαίωνα ήταν μια μικρή και εύπο-

ρη πόλη. Ο πληθυσμός τότε έφτανε τις 9.000. Το 1826 πυρ-πολήθηκε από τον Ιμπραήμ και εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους οι οποίοι «ρίζωσαν» στο Λεωνίδιο.

Από τα πυργόσπιτα που σώζονται τα πιο σημαντικά εί-ναι αυτά των Σαραντάρη, Καλημέρη, Μερίκα, Καραμάνου και Γούνελου. Από τις εκκλησίες ξεχωρίζουν οι Ταξιάρχες, ο Αγιος Δημήτριος και η Παναγία. Ακόμη, στο ρέμα της Μα-ζιάς υπάρχουν οκτώ νερόμυλοι.

Στον Πραστό φτάνει κανείς από τον Αγιο Ανδρέα ακολου-θώντας το δρόμο προς Καστάνιτσα. Υπάρχει και άλλη δια-δρομή που περνά από το μοναστήρι της Αρτοκωστάς.

Αγιος ΠέτροςΕνα γραφικό κεφαλοχώρι χτισμένο στους πρόποδες του

Πάρνωνα σε υψόμετρο 950 μέτρων. Το συναντάμε σε μια περιοχή κατάφυτη με καστανιές, μηλιές, κερασιές και πλα-τάνια.

Σήμερα εξελίσσεται σε τουριστικό θέρετρο με κίνηση καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους, στην οποία συνεισφέρουν κατά ένα μεγάλο μέρος οι προσκυνητές της Μονής της Παναγί-ας της Μαλεβής.

Από τα αξιοθέατα της περιοχής αξίζει να δείτε τον Πύργο του Αγά ή του Τρικαλιώτη που χρονολογείται από το 18ο αι-ώνα όπως και το μεσαιωνικό κάστρο της Ωριάς.

Ο Αγιος Πέτρος προσφέρεται για πεζοπορία και ορειβασία. Υπάρχουν μονοπάτια που οδηγούν στις κορυφές του Πάρ-νωνα και στο ορειβατικό καταφύγιο. Aπό εδώ περνάει επί-σης και το ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4.

Χωριά σαν παραμύθι

86

Παράλιο ΑστροςΑπέχει από την Αθήνα 170 χιλιόμετρα. Πρόκειται για έναν

καλά οργανωμένο τουριστικό και όχι μόνο προορισμό, που σου δίνει την ευκαιρία να γνωρίσεις πολλά και σημαντικά μνημεία στην ευρύτερη περιοχή. Πολλές και καλές οι παρα-λίες του, ενώ σημαντικά είναι τα εκθέματα στο Αρχαιολογι-κό Μουσείο, δίπλα στο οποίο είναι το σχολείο όπου έγινε η Β’ Εθνοσυνέλευση των Ελλήνων.

Από το Αστρος, το Λεωνίδιο απέχει 55 χιλιόμετρα, ενώ στα 8 θα βρούμε τη Μονή Λουκούς και στα 35 χιλιόμετρα τη Μονή της Παναγίας της Μαλεβής και τα χωριά Αγιος Πέτρος και Καστρί. Η Καστάνιτσα απέχει 37 χιλιόμετρα, όπως και ο Πραστός, ενώ σε απόσταση μόλις 8 χιλιομέτρων βρίσκεται ο υγρότοπος Μουστός.

ΚαστάνιτσαΘεωρείται ένας από τους ομορφότερους παραδοσιακούς

οικισμούς της Πελοποννήσου σε υψόμετρο 840 μέτρων. Τα παραδοσιακά πετρόκτιστα σπίτια βαμμένα λευκά, με στέγες από πλάκες σχιστόλιθου του Μαλεβού, με έντονα χρώμα-τα στα παράθυρα και λουλουδιασμένες αυλές -αρκετά από αυτά είναι πυργόσπιτα 300 και πλέον ετών- δίνουν, σε συν-δυασμό με τους ασβεστωμένους πλακόστρωτους δρόμους, μια ειδυλλιακή, πρόσχαρη και ταυτόχρονα αιγαιοπελαγίτι-κη όψη στο χωριό.

Η θέα από το ύψωμα -το κάστρο- στο επάνω μέρος του οι-κισμού όπως και από την ανακαινισμένη πλατεία είναι εξαι-ρετική. Γύρω γύρω απλώνεται πυκνό και παρθένο δάσος από έλατα και καστανιές. Η Καστάνιτσα θεωρείται και είναι ιδα-νικό μέρος για ηρεμία και περιπατητικό τουρισμό.


87

κτός των μοναστηριών, ο επισκέπτης στην ευρύ-τερη περιοχή μπορεί να βρεθεί μπροστά σε μο-ναδικά ιστορικά μνημεία και περιοχές με σπά-νιο ενδιαφέρον. Στην Ανατολική Πελοπόννησο

υπάρχει ένα αξιόλογο δίκτυο κάστρων από το Παλαμήδι στο Ναύπλιο, το Βυζαντινό Γερακίου, τον Μυστρά, το Κάστρο Μονεμβασιάς, τον Ακροκόρινθο.

Πρώτη θέση, ανάμεσα στα μνημεία των βυζαντινών και μεταβυζαντινών χρόνων της ευρύτερης περιοχής κατέχει αναμφισβήτητα ο Μυστράς, η περίφημη βυζαντινή πόλη, από την οποία διατηρούνται σε αρκετά καλή κατάσταση θαυμά-σιες εκκλησίες με μοναδική τοιχογραφική διακόσμηση, τα ανάκτορα των Παλαιολόγων, αρκετά πολυώροφα αρχοντικά, δρόμοι και το τείχος και το Κάστρο του Βιλλεαρδουίνου.

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζουν και οι ακόλουθοι πύρ-γοι και κάστρα της ευρύτερης περιοχής: Ο τετράγωνος πύργος-παρατηρητήριο, που χτίστηκε κατά το Μεσαίωνα, στην κορυφή του λόφου Βίγλα, κοντά στα Πούλιθρα. Ο τετράπλευρος μεγάλος πύργος της Φραγκοκρατίας, στην κορυφή ενός λόφου στην Ανάληψη, δυτικά των Βούρβουρων. Αποτελεί μικρό φρουριακό συγκρότημα. Το μικρό φράγκικο κάστρο στη θέση Παλιόπυργος. Το βυζαντινό κάστρο Ορίωντα ή Ρέοντα, στα βορειοδυτικά της Παλιόχωρας στην κορυφή του βουνού Ορίωντας. Εδώ βρέθηκαν και λίθινα εργαλεία νεολιθικής εποχής. Το βυζαντινό κάστρο Ζαραφόνας, νότια του χωριού Καλ-λιθέα, και το κάστρο Αρτίκαινας, κοντά στο Ορεινό Κορα-κοβούνι. Το κάστρο της Παλαιοπαναγιάς, ένας τριώροφος μεσαι-ωνικός πύργος με πολεμίστρες, ο οποίος βρίσκεται μεταξύ

Αγίου Βασιλείου και Παλαιοχωρίου. Το φράγκικο κάστρο της Ωριάς, στο νοτιοανατολικό άκρο του Ξηροκαμπίου, στην κορυφή ενός λόφου. Το μεσαιωνικό κάστρο και ο πύργος των Αδερφών Ζαφειρό-πουλων, στην κορυφή του λόφου του Παράλιου Αστρους. Το φράγκικο κάστρο στη Βορδόνια. Το βυζαντινό κάστρο του Λογκανίκου. Το Καστρίτσι (Κάστρο) της Αγόριανης. Το κάστρο της Μπαρδούνιας, κοντά στον Αγιο Νικόλαο. Σημαντικά είναι και τα νεότερα κτίρια της περιοχής τα οποία έχουν χαρακτηριστεί μνημεία όπως: το Δημοτικό Σχολείο Κυπαρισσίου, το νεοκλασικό διατηρητέο μνημείο στο Αστρος, εντός του οποίου έγινε η Β’ Εθνοσυνέλευση, η Βιβλιοθήκη της Κοινότητας Κοσμά, με περίπου 3.000 τόμους κ.ά. Εξάλλου, μερικά από τα οχυρά πυργόσπιτα, χαρακτηρι-στικά δείγματα των προεπαναστατικών κατοικιών της πε-ριοχής, τα οποία σώζονται μέχρι σήμερα, είναι:

Ο πύργος Τρικαλίτη στον Αγιο Πέτρο. Δύο οχυρές κατοικίες στον Αγιο Βασίλειο. Ο πύργος του Τσικαλιώτη στο Λεωνίδιο. Το «Ταμπούρι του Νικηταρά» στα Ανω Δολιανά, όπου οχυ-

ρώθηκε ο Νικηταράς ο Τουρκοφάγος με τους συντρόφους του, στη μάχη των Δολιανών.

Ο πύργος Καψαμπέλη στην Καστάνιτσα. Τέλος, χαρακτηρισμένοι ως παραδοσιακοί οικισμοί και

ιστορικά προστατευόμενοι είναι οι εξής: Παράλιο Αστρος, Αγιος Πέτρος, Κάτω Δολιανά, Καστάνιτσα, Πραστός, Πλά-τανος, Αγιος Ανδρέας, Λεωνίδιο, Πραγματευτής, Σαπουνα-καίικα, Πέρα Μέλανα, Τυρός, Κουνουπιά, Πούλιθρα, Βλαχο-κερασία, Κερασιά και Κοσμάς.

Iστορικά μνημεία και αξιοθέατα

Ε

88


89

λο το χρόνο στην ευρύτερη περιοχή του Πάρ-νωνα οι τοπικοί φορείς προβάλλουν την πα-ράδοσή τους μέσα από γιορτές που συνδέο-νται, εκτός των άλλων, με τα μοναστήρια και

την τοπική Ιστορία. Στο Λεωνίδιο ξεχωρίζει ο εορτασμός του Πάσχα. Το πλέ-

ον χαρακτηριστικό είναι το βράδυ της Ανάστασης όταν ο ουρανός γεμίζει με το πέταγμα πολύχρωμων αερόστατων στον ουρανό. Ανήμερα του Πάσχα στην κεντρική πλατεία της πόλης γίνεται η τελετή της Αγάπης στην οποία διαβά-ζεται το Ευαγγέλιο στην τσακωνική διάλεκτο. Ακολουθεί κέρασμα με δίπλες και ο τσακωνικός χορός με τις Τσου-μπελούδες και τους φουστανελάδες.

Το καλοκαίρι σε κάθε χωριό οι κάτοικοι τιμούν το δικό τους άγιο: Στον Αγιο Πέτρο γιορτάζεται ο Οσιος Νείλος ο Αγιοπε-τρίτης στις 7 Μαΐου. Στη Μονή Μαλεβής τιμάται η Παναγία στις 23 Αυγού-στου. Στην Καστάνιτσα ξεχωρίζουν τα πανηγύρια της Μετα-μόρφωσης του Σωτήρος στις 6 Αυγούστου και της Πανα-γίας στις 15 Αυγούστου. Στο Καστρί έχουμε τα πανηγύρια της Αγίας Παρασκευ-ής στις 26 Ιουλίου και του Αγίου Παντελεήμονα στις 27 Ιουλίου. Στο μοναστήρι της Ελώνης γιορτάζεται η Παναγία στις 23 Αυγούστου και στις 21 Νοεμβρίου στο Λεωνίδιο. Στο Γεράκι το πανηγύρι του Αγίου Γεωργίου γίνεται μέσα στο κάστρο όπου νέοι της περιοχής φτάνουν με άλογα.

Στην Περδικόβρυση, πανηγύρι διοργανώνεται τον Δε-καπενταύγουστο. Στο Δραγούνι διήμερο πανηγύρι γίνεται στις 7 και τις 8 Σεπτεμβρίου, της Παναγίας.

Από τις ιστορικές γιορτές ιδιαίτερα σημαντικές είναι η επέτειος της Β’ Εθνοσυνέλευσης, κάθε 1η Παρασκευή μετά το Πάσχα, στο Μεσόγειο Αστρος, και η αναπαράσταση της ηρωικής μάχης των Βερβένων, περίπου κάθε πέντε χρόνια ή περισσότερο, στα Βέρβενα.

Από τα τοπικά προϊόντα, η μελιτζάνα, το κάστανο και το κεράσι έχουν κάθε χρόνο την τιμητική τους. Στην Καστάνι-τσα μοναδική είναι η «Γιορτή του κάστανου», που διοργα-νώνεται τέλη Οκτωβρίου και περιλαμβάνει τριήμερες εκδη-λώσεις με κάστανα ψητά, βραστά, γλυκά και μαγειρευτά.

Στον Πλάτανο παρόμοια είναι η «Γιορτή του κερασιού», κάθε Μάιο. Στην Πλάκα του Λεωνιδίου κάθε καλοκαίρι στα τέλη Αυγούστου έχει καθιερωθεί η «Γιορτή της τσακώνικης μελιτζάνας». Το τοπικό αυτό προϊόν έχει χαρακτηριστεί Προϊόν Ονομασίας Προέλευσης (ΠΟΠ) και προσφέρεται στη γιορτή μαγειρεμένο με διάφορους τρόπους.

Σημαντικές είναι, τέλος, οι πολιτιστικές εκδηλώσεις του Παραλίου Αστρους, που λαμβάνουν χώρα κάθε Ιούλιο και Αύγουστο στο υπαίθριο θέατρο του λιμανιού, της Καστά-νιτσας, από 1 έως 15 Αυγούστου, η «Γιορτή του φεγγαριού, των νερών και του έρωτα» την τελευταία Πανσέληνο του καλοκαιριού στον Πλάτανο και το «Αντάμωμα», μια καλο-καιρινή γιορτή που σκοπό έχει τη συνεύρεση των Λακώνων και Αρκάδων του Πάρνωνα στο καταφύγιο του βουνού.

Παραδόσεις και εκδηλώσεις

Ο

90


91

κτός των άλλων η περιοχή της Τσακώνας εί-ναι γνωστή σε όλη την Ελλάδα για ένα ταπει-νό αλλά σημαντικό για τους ντόπιους προϊόν:

την τσακώνικη μελιτζάνα. Πρόκειται για έναν τύπο γλυ-κιάς μελιτζάνας που παράγεται μόνο εδώ. Αν και ινδικό φυτό, στην περιοχή απέκτησε νέα ταυτότητα.

Η μελιτζάνα στην Τσακώνα άρχισε να καλλιεργείται από το 18ο αιώνα και συστηματικά από το τέλος του 19ου. Στην κεντρική λαχαναγορά των Αθηνών, όπου μεταφερόταν με καΐκια, μπήκε για πρώτη φορά το 1947. Την περίοδο εκεί-νη, ο Τριαντάφυλλος Σαρρής, πρόεδρος του τοπικού αγρο-τικού συνεταιρισμού, ανέλαβε να βγάλει το προϊόν από την αφάνεια. Ετσι συσκευάζοντάς το σε κιβώτια και τελά-ρα και κάνοντας ραδιοφωνική διαφήμιση, πετυχαίνει την αύξηση των εσόδων των παραγωγών. Το 1951 καταφέρνει να γίνει εξαγωγή στην Αγγλία με σημαντικά αποτελέσμα-τα. Η μελιτζάνα πλέον διαφημίζεται και σε 12 ευρωπαϊκά κανάλια κατακτώντας τις αγορές της Ευρώπης. Τότε, τις πρώτες ποσότητες για εξαγωγές τις είχαν δωρίσει οι πα-ραγωγοί, προκειμένου να στηρίξουν την ιδέα του να συν-δέσει την περιοχή με τη μελιτζάνα και να την καθιερώσει ως μια σημαντική καλλιέργεια.

Ως φυτό η τσακώνικη μελιτζάνα δεν διαφέρει από τις

άλλες ποικιλίες. Η διαφορά της είναι στον καρπό, ο οποί-ος έχει χρώμα ανοιχτό μοβ με άσπρες λεπτές ρίγες. Είναι κυλινδρικός, μακρόστενος με γλυκιά γεύση.

Εκτός από τις μελιτζάνες οι επισκέπτες μπορούν να γευ-τούν και να αγοράσουν από την περιοχή: Χυλοπίτες, ξινό τραχανά, λάδι και ελιές στο Αστρος. Ελαιόλαδο Μανάκι στα Δολιανά. Κάστανα και κεράσια στα Ανω Δολιανά. «Σκαστά» μακαρόνια με βούτυρο και μυζήθρα. Κρασί στον Αγιο Ιωάννη. Κάστανα στον Αγιο Πέτρο. Τουρκάκια (σουβλάκια) στα Βρέσθενα. Κάστανα εξαιρετικής ποιότητας και καρύδια στην Κα-στάνιτσα. Κάστανα, βύσσινα, κρασί στο Καστρί. Γίδα βραστή, κρέας κοκκινιστό και «σανό» (αποξηραμέ-να χόρτα) στον Κοσμά. Γλυκό μελιτζανάκι, δίπλες και σταρένια παξιμάδια στο Λεωνίδι. Κεράσια στον Πλάτανο. Τυρί, μέλι και λουκουμάδες στον Τυρό. Ψάρια σε όλα τα παραθαλάσσια χωριά. Μοναστηριακό παξιμάδι σχεδόν σε όλο τον Πάρνωνα.

Τσακώνικη μελιτζάνα και άλλες γεύσεις

Ε

92


93

Ευχαριστούμε θερμά:Τους σεβασμιότατους μητροπολίτες Μαντινείας και Κυνουρίας, κ. Αλέξανδρο, και Μονεμβασίας και Σπάρτης, κ. Ευστάθιο, για την πολύτιμη βοήθειά τους. Τις μοναχές και τους μοναχούς όλων των μονών για τη φιλοξενία τους. Το δήμαρχο Λεωνιδίου, κ. Γιάννη Μαρνέρη.Την κ. Νία Αθανασοπούλου.Την κ. Αγγελική Μερικάκη.Τον ιερέα Χρυσάφων, πατέρα Νικόλαο Κωνσταντάκη.Την κ. Κατερίνα Πανταζή, υπεύθυνη δημοσίων σχέσεων του φορέα Διαχείρισης του Πάρνωνα, και όλους τους εργαζομένους σε αυτόν, για τα στοιχεία που μας έδωσαν και τη φιλοξενία τους. Ιδιαίτερες ευχαριστίες στην κ. Μαρία Μαντουβάλου, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.

Μητρόπολη Μαντινείας και Κυνουρίας: 2710-222446Μητρόπολη Μονεμβασίας και Σπάρτης: 27310-26580Μονή Αγίου Νικολάου Καρυάς: 2750-31860Μονή Αγίου Νικολάου Βαρσών: 2710-411778Μονή Τιμίου Προδρόμου: 27920-22290Μονή Παναγίας Αρτοκωστάς: 27550-52630Μονή Μεταμόρφωσης Σωτήρος Λουκούς: 27550-41260Μονή Παναγίας Μαλεβής: 27920-22630

Μονή Αγίου Νικολάου Σίντζας: 27520-22224Μονή Παναγίας Ελώνης: 27570-22297Μονή Κοιμ. Θεοτόκου Παλαιοπαναγιάς: 27550-22176Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων: 27310-26780Μονή Αγίων Αναργύρων: 27310-73225 Φορέας Διαχείρισης Oρους Πάρνωνα και Υγρότοπου Μουστού: 27550-22021

Eυχαριστίες

Χρήσιμα τηλέφωνα

94

Σταυροπηγιακή μονή Ετσι καλείται η μονή που υπάγεται απευθείας στο Οικου-

μενικό Πατριαρχείο. Η λέξη σταυροπηγιακή είναι σύνθετη (σταυρός + πήγνυμι) και πηγάζει από την κανονική παρά-δοση της Oρθόδοξης Εκκλησίας, η οποία προβλέπει τη δυ-νατότητα του Πατριάρχη να στείλει ένα σταυρό για να το-ποθετηθεί στα θεμέλια της εκκλησίας της μονής, πράξη που οδηγεί στην εξάρτησή της από αυτόν. Το δικαίωμα αυτό το απέκτησε πρώτη φορά ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως τον 8ο αιώνα με δικαίωμα να το ασκεί σε όλη την επικρά-τεια της Ανατολικής Εκκλησίας. Οι σταυροπηγιακές μονές αποτελούσαν πηγή εσόδων για το οικείο Πατριαρχείο, κα-θώς ήταν υποχρεωμένες να αποστέλλουν ετήσια σε αυτό κάποιο ποσό.

Ενα πλεονέκτημα για τις μονές ήταν ότι έτσι εξασφάλιζαν μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων, αποφεύγοντας την ανάμιξη των τοπικών επισκόπων. Αλλο πλεονέκτημα ήταν η μεταφο-ρά σε αυτές των προνομίων που απολάμβανε το Πατριαρχείο από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, προνόμια που περιελάμ-βαναν την παροχή εδαφικών εκτάσεων και την απαγόρευση απαλλοτρίωσής τους στο μέλλον από το οθωμανικό κράτος. Σταυροπηγιακές είναι όλες οι μονές του Αγίου Ορους και βεβαίως τα περισσότερα μοναστήρια του Πάρνωνα.

ΣιγίλιοΟνομάζονταν έτσι τα βυζαντινά έγγραφα ή οι επιστολές που

έφεραν την «απηωρημένη» (εξαρτημένη) συνήθως μολύβδι-νη σφραγίδα (βούλα). Στα λατινικά η βούλα λέγεται sigillum, εξ ου και η ονομασία τους. Κατά τη Βυζαντινή Αυτοκρατορία έτσι λέγονταν τα σημαντικότερα αυτοκρατορικά έγγραφα που αφορούσαν κυρίως θέματα εξωτερικής πολιτικής, αλλά και διοικητικά όπως και θέματα απόδοσης προνομίων.

Από την κρατική αυτή χρήση χαρακτηρίστηκαν και ως σιγίλια τα πατριαρχικά και συνοδικά έγγραφα (καλούμενα επίσης και «σιγιλλιώδη γράμματα ή επιστολές») που γρά-φονταν αρχικά σε περγαμηνές. Ανάλογα δε με το περιε-χόμενό τους διακρίνονταν σε ρυθμιστικά, επιβεβαιωτικά, αφοριστικά κ.λπ. Με πατριαρχικά σιγίλια αναγνωρίζονταν ή ιδρύονταν μοναστήρια, επισκοπές, εκκλησιαστικές σχο-λές, τοπικές δικαιοδοσίες, καθώς επίσης και περιπτώσεις αφορισμών.

ΧρυσόβουλοΟνομασία διαταγμάτων των Βυζαντινών αυτοκρατόρων

που γράφονταν σε περγαμηνή. Εφεραν χρυσή σφραγίδα στη μεταξωτή ταινία που τα συνόδευε, με την οποία βεβαιωνό-ταν η αυθεντικότητά τους.

Τα χρυσόβουλα αφορούσαν κυρίως δωρεές προς μοναστή-ρια, ναούς κ.ά. Αν σε ένα χρυσόβουλο (ή χρυσόβουλλο) έπρεπε να προστεθεί μια διάταξη, αναλάμβανε ο Μέγας Λογοθέτης (ή ο λεγόμενος λογοθέτης του δρόμου) με ειδικές σημειώ-σεις τη συγκόλληση των νέων τεμαχίων, βεβαιώνοντας έτσι το αλληλένδετο και τη φυσική συνέχεια του κειμένου.

Στο χρυσόβουλο υπέγραφε ο αυτοκράτορας με κιννάβαρι, ειδικό κόκκινο μελάνι, με τη λέξη «λόγος» (της βασιλείας μου). Η γραφή του κειμένου ήταν ιδιαίτερα καλλιγραφική με περί-λαμπρη διακόσμηση που φρόντιζε ιδιαίτερα η γραμματεία του παλατιού. Το πρωτόκολλο του εγγράφου είχε ιδιαίτερη διακόσμηση και έφερε πλήρη χρονολόγηση, το όνομα του μήνα, τον αριθμό του έτους της Ινδικτιώνας και τον τελευ-ταίο αριθμό της χρονολογίας από κτίσεως κόσμου.

Χρυσόβουλα διασώζονται στα αρχεία των μονών του Αγί-ου Ορους, καθώς και σε αρχεία ιστορικών μονών εντός και εκτός του ελλαδικού χώρου.

Σημειώσεις

95


ΒιβλιογραφίαΑντωνακάτου Ντιάνα - Μαύρος Τάκης, Ελληνικά μονα-στήρια. Πελοπόννησος.Ανυσία Μοναχή, Ιστορικόν, θαύματα της Παναγίας Μα-λεβής.Αρκαδικά Χρονικά. Βαγενάς Θάνος, Ιστορικά Τσακωνιάς και Λεωνιδίου.Βέης Νίκος Α., Νεοελληνικά δημώδη άσματα εκ χειρογρά-φων κωδίκων.Γριτσόπουλος Τάσος, Η Εκκλησία της Πελοποννήσου μετά την Αλωσιν.Δεληγιάννης Γ., Η Ιερά Μονή Ελώνης.Δήμος Λεωνιδίου, Οδηγός Τσακωνιάς.Θεοχάρης Μ.Σ., Παναγία η Αρτοκωστά.Ιερά Μονή Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, Το Μαρτύριο των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων.Καλούτσης Κ., Η Εκπαίδευσις εν Κυνουρία.Καμπούρογλου Δημήτρης, Ο κλέφτης Ζαχαριάς.Κουκουλές Φαίδων, Τα σχολεία Κυνουρίας κατά το πρώτον ήμισυ του ΙΘ’ αιώνος.Μακρυγιάννης, Απομνημονεύματα.Μητροπολίτης Μαντινείας και Κυνουρίας κ. Αλέξαν- δρος, Ιστορία της Ιεράς Μητροπόλεως Μαντινείας και Κυ-νουρίας. Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση Αρκαδίας, Αρκαδία: θρησκευ-τικός προορισμός.Ντόκος Κωνσταντίνος, Η εν Πελοποννήσω εκκλησιαστική περιουσία κατά την Β’ περίοδο της Ενετοκρατίας. Ορλάνδος Αναστάσιος, Ημερολόγιον της Μεγάλης Ελλά-δος.Σακελλαρόπουλος Μελέτιος, Η Ιερά Μονή Αγίων Τεσσα-ράκοντα εν Λακεδαίμονι.Σπηλιάδης Νικόλαος, Απομνημονεύματα.

96

ΠΑΡΝΩΝΑΣ - ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ

Documents

Transcript of ΠΑΡΝΩΝΑΣ - ΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ ΤΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ