Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα

Drafts_Pappas04indd 2 11515 417 μμ

Λαϊκισμόσ και κριση στην ΕΛΛαδα


copy τάκης σ Παππάς 2014copy για την ελληνική έκδοση Εκδόσεις Ίκαρος 2015

Πρώτη έκδοση στα αγγλικά από την Palgrave Macmillan παράρτημα της Macmil-lan Publishers Limited με τίτλο Populism and Crisis Politics in Greece η έκδοση αυτή με-ταφράστηκε και εκδόθηκε με την άδεια της Palgrave Macmillan

μετάφραση από τα αγγλικά Πάρις ασλανίδηςΕπιμέλεια δημήτρης Παπακώσταςσχεδιασμός εξωφύλλου - στοιχειοθεσία - σελιδοποίηση Εκδόσεις ΊκαροςΕκτύπωση Φωτόλιο amp τύπικον Γραφικές τέχνες αΕΒιβλιοδεσία ι μπουντάς - Π Βασιλειάδης όΕ

απαγορεύεται η αναδημοσίευση ή αναπαραγωγή του παρόντος έργου στο σύνολό του ή τμημά-

των του με οποιονδήποτε τρόπο καθώς και η μετάφραση ή διασκευή του ή εκμετάλλευσή του

με οποιονδήποτε τρόπο αναπαραγωγής έργου λόγου τέχνης σύμφωνα με τις διατάξεις του ν

21211993 και της διεθνούς σύμβασης Βέρνης-Παρισιού που κυρώθηκε με το ν 1001975 Επί-

σης απαγορεύεται η αναπαραγωγή της στοιχειοθεσίας της σελιδοποίησης του εξωφύλλου και

γενικότερα όλης της αισθητικής εμφάνισης του βιβλίου με φωτοτυπικές ή οποιεσδήποτε άλλες

μεθόδους σύμφωνα με το άρθρο 51 του ν21211993

Πρώτη έκδοση μάιος 2015ISBN 978-960-572-065-0

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΚΑΡΟΣ bull ΒΟΥΛΗΣ 4 105 62 ΑΘΗΝΑ bull Τ 210 3225152 bull wwwikarosbooksgr


τακησ σ ΠαΠΠασ

Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα

μετάφραση Πάρις ασλανίδης

ικαρόσ



Για τον Χουάν που ήδη γνώριζετη Ζήνα που τώρα πια γνωρίζει

την Αντιγόνη και τον Στέφανο που μαθαίνουν γρήγορα



9

ΠΕριΕΧόμΕνα

κατάλογος πινάκων γραφημάτων και χαρτών 11Ευχαριστίες 13

Εισαγωγή 17

Π ρ ώ τ ό μ Ε ρ όσ

Λαϊκιστικη δημόκρατια1 νεοσύστατος φιλελευθερισμός 372 ανερχόμενος λαϊκισμός 503 Λαϊκή κυριαρχία 594 Προκατειλημμένες πεποιθήσεις 69Προφίλ Δεξιός επιχειρηματίας 83

Δ Ε Υ Τ Ε Ρ Ο Μ Ε Ρ ΟΣ

ΠόΛιτικόι μηΧανισμόι 5 Πελατειακές σχέσεις 896 Πολωμένος δικομματισμός 103


10

7 Γιατί απέτυχαν οι μεταρρυθμίσεις 114Προφίλ Φαύλος σοσιαλιστής 128

τ ρ ι τ ό μ Ε ρ όσ

κριση νόμιμόΠόιησησ 8 όικονομική κρίση 133 9 κοινωνική αναταραχή 14410 Χαρακτηριστικά της αναταραχής 15411 σύγχρονοι λουδίτες 162Προφίλ Αριστερός γυρολόγος 171

τ Ε τα ρ τ ό μ Ε ρ όσ

ΜΕΤΑΒΟΛΗ ΚΟΜΜΑΤΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ12 κρίσιμες εκλογές 17713 αντισυστημική ψήφος 19014 αποστροφή για τις ζημίες 202Προφίλ Επίμονος μεταρρυθμιστής 216

Π Ε μ Π τ ό μ Ε ρ όσ

ΕΛΛηνικα διδαΓματα15 Χειμαζόμενη δημοκρατία 221

Παράρτημα 242

Βιβλιογραφία 245

Ευρετήριο 267


11

καταΛόΓόσ Πινακών ΓραΦηματών και Χαρτών

ΠινακΕσ 1 απεργιακή δραστηριότητα στην Ελλάδα 1980-1999 65 2 αριθμοί και ποσοστά εδρών Πασόκ και νδ αθροιστικά 1981-2009 105 3 Εκλογικά αποτελέσματα Πασόκ και νδ (ποσοστό επί της συνολικής ψήφου) 1981-2009 105 4 Εναλλαγή των κομμάτων στην εξουσία 1974-2011 (σε παρένθεση η διάρκεια παραμονής σε μήνες) 107 5 απεργίες και άλλες κινητοποιήσεις κατά τη μεταπολίτευση μια εκλογίκευση 164 6 Γενικές απεργίες σε χώρες που επλήγησαν από την κρίση 2008-2011 169 7 Εκλογικά αποτελέσματα 2009 και 2012 178 8 όι πολιτικές θέσεις των αντισυστημικών κομμάτων στην Ελλάδα της κρίσης 199 9 όι ημισυστημικοί ανεξάρτητοι Έλληνες 19910 laquoδείκτης εξαθλίωσηςraquo στην Ελλάδα της κρίσης 209


12

11 η εξαθλίωση της Ελλάδας σε συγκριτική προοπτική 2010-2013 (μέσοι όροι) 21412 αίτια πολιτικής αστάθειας στην Ελλάδα τον δεκέμβριο του 2008 και τον ιούνιο του 2012 225

ΓραΦηματα 1 όι ωδίνες του δικομματισμού εν μέσω της κρίσης 180 2 όμάδες κομμάτων και διαστάσεις του κομματικού ανταγωνισμού στην Ελλάδα μετά το 2012 185

Χαρτησ

αυθαίρετα κτίσματα στην Ελλάδα 100


13

ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ

η ιδέα γιrsquo αυτό το βιβλίο προέκυψε μόλις η παγκόσμια χρηματο-πιστωτική και οικονομική κρίση έπληξε την Ελλάδα στις αρχές του 2010 και υλοποιήθηκε στην ήρεμη ατμόσφαιρα του Ευρωπαϊ-κού Πανεπιστημιακού ινστιτούτου της Φλωρεντίας με τη βοήθεια μιας γενναιόδωρης υποτροφίας Marie Curie Είμαι βαθιά ευγνώ-μων για τη φιλία και τα διανοητικά ερεθίσματα που μου πρόσφε-ραν οι Stefano Bartolini Rainer Bauboumlck Laacuteszloacute Bruszt Pepper Culpepper Hanspeter Kriesi Philippe Schmitter Sven Steinmo και Alex Trechsel Ευχαριστώ το πρόθυμο προσωπικό της βιβλιοθή-κης και τις υπέροχες κυρίες που σέρβιραν στην καφετέρια και συ-χνά μου έφτιαχναν το κέφι Ευχαριστώ τον Leonardo Morlino που ήταν πάντα διαθέσιμος να προσφέρει διορατικά σχόλια με τη συ-νοδεία εξαιρετικού τοσκανικού οίνου Η Federica ο Stefano και η Beatrice ndashπου πλέον δεν ζειndash υπήρξαν πολύτιμοι φίλοι και υποκα-τάστατα της οικογένειάς μου Είθε η δημοκρατία τους του Παλμε-ρίνο να αποδειχθεί μακρόβια

Πολλές από τις ιδέες αυτού του βιβλίου παρουσιάστηκαν σε διάφο-


14


ρα μέρη του κόσμου μπροστά σε ακροατήρια που πρόβαλλαν έντο-να ndashενίοτε υπερβολικάndash αντεπιχειρήματα Ευχαριστώ όλους όσοι πα-ρευρέθησαν έκαναν σχόλια και άσκησαν πολύτιμη κριτική σε πα-ρουσιάσεις που έγιναν στο School of Slavonic and East European Studies του Πανεπιστημιακού κολλεγίου του Λονδίνου στο πανε-πιστήμιο του Sheffield στο πανεπιστήμιο του Leiden στο πανεπι-στήμιο George Washington στο Κέντρο Κοινωνικών Επιστημών του Βερολίνου στο Robert Schuman Center for Advanced Studies της Φλωρεντίας στη σχολή διεθνών σπουδών του πανεπιστημίου Simon Fraser του Βανκούβερ στο Κέντρο Σύγχρονων Ελληνικών του πανεπιστημίου California State στο Σαν Φρανσίσκο στο Τμή-μα Ιστορίας του πανεπιστημίου του San Diego στο Πρόγραμμα Ευ-ρωπαϊκών σπουδών του πανεπιστημίου της Βρέμης και στο συνέ-δριο EUDO 2013 στη Φλωρεντία Είχα την τύχη να προσκληθώ στο Quality of Government Institute του πανεπιστημίου του Γκέτε-μποργκ στη σουηδία και έμεινα κατάπληκτος από τον πλούτο αυ-τής της εμπειρίας

τμήματα ορισμένων κεφαλαίων βασίστηκαν σε ιδέες που πα-ρουσιάστηκαν αρχικά στα άρθρα laquoPopulist Democracies Post-Authoritarian Greece and Post-Communist Hungaryraquo και laquoWhy Greece Failedraquo που δημοσιεύτηκαν στο Government and Opposition και στο Journal of Democracy αντίστοιχα Είμαι ευγνώμων στους επιμελη-τές αυτών των επιστημονικών περιοδικών για τις εξαιρετικές παρα-τηρήσεις και τα ενθαρρυντικά λόγια τους Υπό μία έννοια η ιδέα γιrsquo αυτό το βιβλίο τούς ανήκει

Ο Duncan McDonnell και η Σοφία Βασιλοπούλου είχαν την κα-λοσύνη να διαβάσουν το αρχικό κείμενο όλου του βιβλίου πρόσφε-ραν ιδέες και με γλίτωσαν από πολλά λάθη Για όσα σφάλματα απο-μένουν η ευθύνη είναι ασφαλώς δική μου


15


Το βιβλίο είναι αφιερωμένο στη μνήμη του Juan Linz μέντορα και φίλου που είμαι βέβαιος θα χαιρόταν να το διαβάσει αφιε-ρώνεται επίσης στη Ζήνα την αντιγόνη και τον στέφανο ndash συνωμό-τες και από κοινού συγγραφείς της πραγματικής ζωής



17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Χθες ολόκληρος ο πλανήτης είχε το βλέμμα του στραμμένο στην Ελλάδα την ώρα που το Κοινοβούλιο της χώρας ψήφιζε ένα αμφι-λεγόμενο πακέτο μέτρων λιτότητας που θα μπορούσε να σημάνει σοβαρές επιπλοκές για το παγκόσμιο χρηματοπιστωτικό σύστημα Ίσως για κάποιους να αποτελεί έκπληξη ότι αυτή η μικρή κορυφή της βαλκανικής χερσονήσου κατάφερε να προσελκύσει τόση προσοχή Συνήθως σκεφτόμαστε την Ελλάδα ως πατρίδα του Πλάτωνα και του Περικλή με τη σημασία της να χάνεται στους αιώνες Ωστόσο αυτή δεν είναι η πρώτη φορά που για να κατανοήσει κανείς το μέλ-λον της Ευρώπης είναι αναγκασμένος να απομακρύνει το βλέμμα του από τις μεγάλες δυνάμεις στο κέντρο της ηπείρου και να μελε-τήσει από κοντά αυτά που συμβαίνουν στην Αθήνα Τα τελευταία 200 χρόνια η Ελλάδα έχει βρεθεί σταθερά στο προσκήνιο των ευ-ρωπαϊκών εξελίξεων

Mark Mazower The New York Times 2962011


18


καθώς έγραφα αυτό το βιβλίο το αναλογιζόμουν σαν ένα σμπάρο που στοχεύει δυο τρυγόνια το πρώτο τρυγόνι είναι ένα κράτος η σύγχρονη Ελλάδα που τα τελευταία χρόνια έχει συχνά καταφέρει να τραβήξει την προσοχή ολόκληρου του πλανήτη μετά την πτώ-ση της δικτατορίας στα μέσα της δεκαετίας του 1970 η Ελλάδα απο-τέλεσε έναν πραγματικό προάγγελο του παγκόσμιου κύματος εκ-δημοκρατισμού το οποίο εξαπλώθηκε τις επόμενες δεκαετίες στην Ευρώπη και ακόμη πιο πέρα Όταν η μεγάλη Ύφεση έφτασε στην Ευρώπη στα τέλη της δεκαετίας του 2000 η Ελλάδα βρέθηκε ξανά στην πρώτη γραμμή τόσο με την ιδιότητα του μεγαλύτερου θύμα-τος της κρίσης όσο και ως ένας μεγάλος κίνδυνος για τη σταθερό-τητα και το μέλλον της διαδικασίας της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης η χώρα αυτή έχει για πολύ καιρό προσελκύσει το ανήσυχο ενδια-φέρον του πλανήτη και η πρόσφατη άνοδος του πολιτικού εξτρε-μισμού εγγυάται πως αυτό το ενδιαφέρον πιθανότατα θα αυξηθεί παρά θα υποχωρήσει Παρότι είναι μάλλον νωρίς για να γνωρίζου-με τι θα συμβεί στο τέλος της συνεχιζόμενης κρίσης το βιβλίο αυ-τό γράφτηκε σε μια περίοδο κατά την οποία ο συγγραφέας του συμ-μεριζόταν την πεποίθηση του Mazower ότι πραγματικά η Ελλάδα κρατά το κλειδί σε αυτό που αναμένεται για την Ευρώπη και ειδι-κά το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας

το βιβλίο καλύπτει την τριακονταοκταετή περίοδο που οι Έλλη-νες αποκαλούν Μεταπολίτευση η οποία ξεκίνησε με εντυπωσιακές επιτυχίες αλλά κατέληξε σε πλήρη αποτυχία Άρχισε την 23η ιουλίου 1974 όταν η δικτατορία κατέρρευσε και αντικαταστάθηκε ταχύτατα από τον πολιτικό πλουραλισμό και έληξε στην πραγματικότητα με τις εκλογές της 17ης ιουνίου 2012 και την κατάρρευση του κομματι-κού συστήματος της χώρας εν μέσω οικονομικής κρίσης και κοινω-νικής αναταραχής κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου η Ελλάδα


19

ΕισαΓώΓη

υπέστη τρεις μεταμορφώσεις η πρώτη από μια ndashέστω εύθραυστηndash φιλελεύθερη δημοκρατία σε μια πολιτεία έμπλεη λαϊκισμού και πο-λιτικού εξτρεμισμού η δεύτερη από τη σχετική οικονομική ευημε-ρία σε αυξανόμενη ανέχεια και η τρίτη από ισότιμο μέλος της Ευ-ρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) σε διεθνή παρία

ανάμεσα στο annus mirabilis 1974 και το annus horribilis 2012 η Ελ-λάδα πρόλαβε να σημειώσει αξιόλογα επιτεύγματα σε εθνικό επίπε-δο Λίγα μόνο χρόνια μετά από μια υποδειγματική μετάβαση στη δη-μοκρατία και έχοντας εγκαθιδρύσει φιλελεύθερους δημοκρατικούς θεσμούς η Ελλάδα έγινε δεκτή το 1981 ως το δέκατο μέλος τής τό-τε Ευρωπαϊκής όικονομικής κοινότητας (Εόκ) αφού για πολλούς φιλέλληνες ηγέτες της εποχής η ένωση της Ευρώπης δεν θα ήταν εφικτή δίχως τη χώρα που χάρισε στην ήπειρο το όνομά της καθώς όμως η Ελλάδα προσπαθούσε να ευθυγραμμιστεί με την κοινή ευ-ρωπαϊκή νόρμα άρχισε επίσης να εφαρμόζει ένα πολύ ιδιότυπο πεί-ραμα με τον σοσιαλισμό όπως τουλάχιστον τον υποσχέθηκε και τον προώθησε ο ιδρυτής και ηγέτης του κόμματός του ανδρέας Παπαν-δρέου ο οποίος τότε συνήθιζε να ξεσηκώνει τα πλήθη ντυμένος με το δερμάτινο σακάκι του η σοσιαλιστική διακυβέρνηση της δεκα-ετίας του 1980 έφερε τις μάζες αποφασιστικά ακόμη και απαιτητι-κά στην πολιτική υπονόμευσε τους νεοπαγείς φιλελεύθερους θε-σμούς και γέννησε έντονη πόλωση μέσα στους κόλπους της κοινω-νίας Εν τω μεταξύ η κατάρρευση του κομμουνισμού το 1989 είχε προκαλέσει μια ροή μεταναστών προς το εσωτερικό της Ελλάδας η οποία έτσι μετατράπηκε από παραδοσιακό εξαγωγέα ανθρώπινου κεφαλαίου σε καθαρό εισαγωγέα και κατά συνέπεια από εθνικά ομοιογενή κοινωνία σε όλο και περισσότερο πολυεθνική και πολυπο-λιτισμική η αφθονία φτηνών εργατικών χεριών σε συνδυασμό με τα χαμηλότοκα δάνεια από το εξωτερικό μεταμόρφωσαν περαιτέ-


20


ρω τη χώρα από έθνος (μικρο)παραγωγών σε έθνος καταναλωτών η δε είσοδος στην Ευρωζώνη το 2001 βοήθησε την Ελλάδα να ανέλθει στις υψηλότερες κλίμακες των πιο πλούσιων κρατών του πλανήτη τη δεκαετία του 2000 η χώρα ζούσε το όνειρό της το 2004 έφτασε μάλιστα να διοργανώσει μια επιτυχημένη όλυμπιάδα και είδε την εθνική της ομάδα ποδοσφαίρου να κερδίζει το Ευρωπαϊκό Πρωτά-θλημα Προς τα τέλη εκείνης της δεκαετίας όμως καθώς οι ελληνι-κές κυβερνήσεις έβρισκαν όλο και πιο δύσκολη την εκπλήρωση των οικονομικών υποχρεώσεων της χώρας στο εσωτερικό και το εξωτε-ρικό το όνειρο έσβησε

Όχι παντελώς απροσδόκητα στις αρχές της δεκαετίας του 2010 η Ελλάδα έφτασε στο χείλος της χρεοκοπίας καθώς τα ελληνικά κρα-τικά ομόλογα βυθίζονταν στις χρηματοπιστωτικές αγορές η χώρα υποχρεώθηκε να αναζητήσει επείγουσα οικονομική βοήθεια η οποία της δόθηκε τον μάιο του 2010 σε αντάλλαγμα η Ελλάδα ανέλα-βε να εφαρμόσει ένα απαιτητικό πρόγραμμα δημοσιονομικής προ-σαρμογής και να αναδομήσει ολόκληρο το σύστημα του κρατικού της μηχανισμού από εκείνο το σημείο και μετά τα πάντα άρχισαν να κινούνται με απίστευτη ταχύτητα καταλαμβάνοντας εξαπίνης τόσο τους Έλληνες πολίτες όσο και τον υπόλοιπο κόσμο Υπογράφη-καν περαιτέρω δανειακές συμβάσεις μεταξύ του ελληνικού κρά-τους και των ξένων πιστωτών του υπήρξε σχεδόν συνεχής ndashκαι συ-χνά βίαιης μορφήςndash κοινωνική αναταραχή στους δρόμους των πόλε-ων τρεις πρωθυπουργοί εναλλάχθηκαν στην εξουσία μέσα σε ελάχι-στο χρονικό διάστημα ενώ έγινε αισθητή και η αγωνία της παλαιάς πολιτικής τάξης που πλέον ήρθε αντιμέτωπη με μια ανοίκεια κα-τάσταση στις δύο εκλογικές αναμετρήσεις του μαΐου και του ιου-νίου 2012 το πολιτικό σύστημα σχεδόν κατέρρευσε τα παραδοσι-ακά κυβερνητικά κόμματα μετά βίας κατάφεραν να συγκροτήσουν


21

μια ετοιμόρροπη συγκυβέρνηση μια συμμαχία αριστερίστικων πο-λιτικών ομάδων υπό την ηγεσία ενός φλογερού νεαρού έγινε το κόμ-μα της αξιωματικής αντιπολίτευσης και μία νεοναζιστική οργάνω-ση με εγκληματικό μητρώο εισήλθε στη δημόσια ζωή της χώρας και πράγμα ακόμη πιο επικίνδυνο στο ίδιο το κοινοβούλιο Ήδη η Ελλά-δα με το μεγαλύτερο ποσοστό ανεργίας στην Ευρώπη και ένα συ-νεχώς αυξανόμενο πλήθος οικογενειών που έξαφνα ήρθαν αντιμέ-τωπες με ακραίες δυσκολίες κατέστη το επίκεντρο της δεινότερης κρίσης του καπιταλισμού και της φιλελεύθερης δημοκρατίας από τα χρόνια του μεσοπολέμου με το μέλλον να διαγράφεται ζοφερό

τι πήγε στραβά με την Ελλάδα ενώ αρχικά τόσο πολλά έδειχναν να βρίσκονται στον σωστό δρόμο Χωρίς την πολυτέλεια να διαθέ-τουμε μια ενιαία και περιεκτική θεωρία για την ελληνική περίπτω-ση επιβάλλεται να ξεκινήσουμε με τις υπάρχουσες γενικές θεωρί-ες για τους λόγους που οδηγούν ορισμένα κράτη στην αποτυχία και άλλα στην επιτυχία συνήθως αυτές οι θεωρίες επικεντρώνονται στον ρόλο είτε της κουλτούρας είτε των θεσμών

όι πολιτισμικές θεωρίες πρώτα συσχετίζουν τη μοίρα των κρα-τών με την κουλτούρα και ακριβέστερα με τις γεωγραφικές και ιστορικές προκείμενές τους Πιο συγκεκριμένα η περίπτωση της Ελλάδας έχει αναλυθεί ως φορέας δύο ισχυρών πολιτισμικών ρευ-μάτων που βρίσκονται σε συνεχή σύγκρουση ήδη από τη συγκρό-τηση του σύγχρονου ελληνικού κράτους στις αρχές του 19ου αιώνα (Diamandouros 1994) Το πρώτο ρεύμα με ρίζες στον δυτικοευρω-παϊκό φιλελευθερισμό αντιπροσωπεύει τις δυνάμεις του πλουρα-λισμού των ανοιχτών αγορών και του κοσμικού κράτους το δεύτε-ρο ρεύμα με ρίζες στο οθωμανικό παρελθόν και τις παραδόσεις της ανατολικής όρθόδοξης Εκκλησίας αντιπροσωπεύει τον εθνικισμό την αγκίστρωση στον κρατισμό την ξενοφοβία και την καχυποψία

ΕισαΓώΓη


22


απέναντι στον μηχανισμό της αγοράς Υπrsquo αυτό το πρίσμα η όψη της σύγχρονης ελληνικής πολιτικής σκηνής αντικατοπτρίζει την αέναη πάλη μεταξύ των δυνάμεων της παράδοσης και της νεωτερικότη-τας ενώ η τωρινή αποτυχία αποδίδεται στον ελλιπή εκμοντερνισμό της χώρας (Triandafyllidou Gropas and Kouki 2013) Στην ακραία τους έκφανση ωστόσο οι ερμηνείες των παθολογιών του παρελθό-ντος και του μέλλοντος με βάση πολιτισμικά κριτήρια οδηγούν συ-χνά σε αστήρικτους αν όχι παράλογους ισχυρισμούς όπως πχ στην αποδοχή της γεωγραφίας ως laquoμοίραςraquo (Kaplan 2010) στην υπο-τιθέμενη εγγενή πολιτισμική ροπή στη χρεοκοπία (Oborne 2011) ή στις συνήθεις εσφαλμένες αντιλήψεις περί των Ελλήνων ως τεμπέ-ληδων ή επιρρεπών στην αταξία επειδή όπως με μεγάλη αφέλεια τέθηκε από κάποιον δημοσιογράφο στη διάρκεια της πρόσφατης κρίσης laquoόταν έχεις υποστεί τον ζυγό των όθωμανών δεν επιθυμείς να υποστείς και τον ζυγό των κεντρικών τραπεζιτώνraquo (Cohen 2011)

όι θεσμικές θεωρίες απεναντίας διατείνονται ότι τα έθνη επι-βιώνουν ή καταρρέουν λόγω (της καταλληλότητας ή μη) των θεσμών τους η ύπαρξη ισχυρών και ανθεκτικών θεσμών οδηγεί στο ξεπέ-ρασμα των πολιτικών και οικονομικών κρίσεων ενώ οι αδύναμοι θε-σμοί συρρικνώνονται και καταρρέουν υπό το βάρος ιστορικών δο-κιμασιών Οι Daron Acemoglu και James Robinson (2012) για πα-ράδειγμα έχουν πρόσφατα συνεισφέρει μια ολοκληρωμένη θεσμι-κή θεωρία τού laquoγιατί αποτυγχάνουν τα έθνηraquo η οποία αποδίδει την αποτυχία στην έλλειψη πολιτικού πλουραλισμού και κατά συνέ-πεια στην έλλειψη περιεκτικών οικονομικών θεσμών laquoτα πλούσια έθνη είναι πλούσιαraquo υποστηρίζουν laquoεπειδή κατάφεραν να δημι-ουργήσουν θεσμούς δίχως αποκλεισμούςraquo αντίθετα η πιο συνηθι-σμένη αιτία αποτυχίας των σύγχρονων κρατών είναι η ύπαρξη εκ-μεταλλευτικών θεσμών που όχι μόνο laquoδιατηρούν τις φτωχές χώρες


23

στη φτώχεια και τις εμποδίζουν να μπουν στον δρόμο της ανάπτυ-ξηςraquo αλλά δημιουργούν επιπλέον τις συνθήκες για την επικράτηση της διαφθοράς διότι όπως σωστά έχει καταδειχθεί σε κάθε κοινω-νία υπάρχει άμεση αιτιακή συσχέτιση μεταξύ της ποιότητας των θε-σμών που καθορίζουν την πολιτική εξουσία και της ευημερίας των πολιτών (Diamond 2007 Rothstein 2011) Αυτή η άποψη κυριαρ-χεί σε πλήθος μελετών σχετικά με την Ελλάδα οι οποίες εστιάζουν στην κρατική γενναιοδωρία απέναντι σε μια (δήθεν) αδύναμη κοι-νωνία στον σημαντικό ρόλο της πολιτικής πατρωνίας στην κατα-φανή έλλειψη εμπιστοσύνης και στην εκτεταμένη διαφθορά ndash όλα παράγοντες που θέτουν σοβαρά εμπόδια στις προσπάθειες εκσυγ-χρονισμού (Kalyvas Pagoulatos and Tsoukas 2012 Mitsopoulos and Pelagidis 2011)

ώστόσο η ελληνική περίπτωση θέτει σημαντικά προσκόμμα-τα σε τέτοιες συμβατικές θεωρήσεις όι μεν πολιτισμικές θεωρίες αδυνατούν να εξηγήσουν πώς η μεταδικτατορική Ελλάδα πέτυχε την οικοδόμηση ενός πλουραλιστικού πολιτικού καθεστώτος παρά τις φαινομενικά δυσμενείς γεωγραφικές ιστορικές και πολιτισμι-κές συνθήκες οι δε θεσμικές θεωρίες δυσκολεύονται να εξηγήσουν την πρόσφατη ελληνική αποτυχία η οποία συντελέστηκε όχι λόγω της απουσίας περιεκτικών πολιτικών και οικονομικών θεσμών αλ-λά με την παρουσία τους η Ελλάδα ιδιαίτερα αν συγκριθεί με άλ-λες παρόμοια υπερχρεωμένες ευρωπαϊκές χώρες όπως η ισπανία η ιταλία η Πορτογαλία ή η ιρλανδία αποτελεί δυσεπίλυτο γρίφο σε τουλάχιστον δύο επίπεδα αφενός είναι η μόνη χώρα στην Ευρώπη που κατά τη διάρκεια της πρόσφατης οικονομικής κρίσης βίωσε την αποτυχία σε σημαντικούς τομείς του κράτους και αφετέρου η χώρα που αντιστάθηκε όσο καμία άλλη στις μεταρρυθμίσεις Επο-μένως μια αξιόπιστη λύση του ελληνικού γρίφου θα πρέπει να εξη-

ΕισαΓώΓη


24


γεί τόσο τα αίτια της κρατικής αποτυχίας όσο και τους λόγους για την εξαιρετικά ισχυρή αντίσταση που προβλήθηκε από την κοινω-νία απέναντι σε μεταρρυθμίσεις που στόχευαν στην αποκατάστα-ση ενός βιώσιμου κράτους με ανταγωνιστικές ικανότητες στις πα-γκόσμιες αγορές

Έχοντας τα παραπάνω κατά νου θα προσπαθήσω να υπερβώ τις απλουστευτικές πολιτισμικές και θεσμικές θεωρίες και να προτεί-νω ένα ολοκληρωμένο ερμηνευτικό σχήμα στη βάση της ανάπτυξης ενός υπέρμετρου λαϊκισμού στην Ελλάδα ndash σε σημείο που κατέστη κυρίαρχος και εξαπλώθηκε στο σύνολο του πολιτικού συστήματος σύμφωνα με αυτή την ερμηνεία η ελληνική κρίση δεν υπήρξε απο-τέλεσμα δυσμενών ιστορικών συνθηκών αλλά ούτε της πρακτικής εκ μέρους συγκεκριμένων ληστρικών ελίτ να οργανώσουν την κοι-νωνία κατά το συμφέρον τους και εις βάρος των υπολοίπων πολιτών Υπήρχε μια λογική στην κρίση Εστιάζοντας ιδίως στον ρόλο των κοι-νωνικών δρώντων καθώς και των πολιτικών μηχανισμών η άποψη που θα στηρίξω είναι πως κατά τη διάρκεια της μεταπολίτευσης η υπερβολικά απαιτητική και ολοένα πιο ατομικιστική ελληνική κοι-νωνία έφερε και στη συνέχεια διατήρησε στην εξουσία μια πολιτι-κή τάξη που υποσχόταν να ικανοποιεί ατομικά συμφέροντα εις βά-ρος των φιλελεύθερων θεσμών και του κοινωνικού συνόλου τούτο δημιούργησε μεν βραχυχρόνια οφέλη τόσο για την καθεστηκυία πο-λιτική τάξη όσο και για την πλειονότητα της κοινωνίας παράλλη-λα όμως έθετε τις βάσεις για μια πρώτης τάξεως μελλοντική κρίση

ό λαϊκισμός λοιπόν είναι το δεύτερο τρυγόνι που έχει βάλει στό-χο αυτό το βιβλίο Είναι γοργόφτερο και ξέρει να κρύβεται καλά Για να το πετύχεις θέλει καθαρή όραση και καλή τοποθέτηση η έννοια του λαϊκισμού είναι όπως γράφει η Margaret Canovan laquoιδιαίτερα ακαθόριστη και αναφέρεται σε μια πολύχρωμη ποικιλία φαινομέ-


25

νωνraquo (1981 3) καθιστώντας έτσι τον όρο laquoεξαιρετικά δύσκολο να τον εγκλωβίσειςraquo (1984 313) ό Laclau αρχίζει το πρώτο από τα δύο βι-βλία του για τον λαϊκισμό χαρακτηρίζοντάς τον ως laquoμια έννοια τόσο άπιαστη όσο και επαναλαμβανόμενηraquo και προσθέτει μάλλον απαι-σιόδοξα laquoΕλάχιστοι όροι στη σύγχρονη πολιτική ανάλυση hellip έχουν οριστεί με λιγότερη ακρίβειαraquo (Laclau 1977 143 βλ επίσης Laclau 2007) με το πέρασμα του χρόνου ο λαϊκισμός έχει ταυτιστεί με ένα πλήθος ειδοποιών χαρακτηριστικών τα οποία ακολούθως έχουν πα-ράξει πολλά διαφορετικά νοήματα

ώς αποτέλεσμα παρά την όλο και πιο συνεκτική μεταχείριση που του έχει επιφυλάξει τα τελευταία χρόνια η ακαδημαϊκή κοινό-τητα ο λαϊκισμός συνεχίζει να αποτελεί μια laquoγενικόλογη έννοιαraquo (Di Tella 1965 47) διαθέτει δηλαδή μια πολυσημία που καθιστά δύ-σκολη την εφαρμογή του σε πραγματικά φαινόμενα όδηγούμαστε έτσι συχνά σε παραπλανητικές γενικεύσεις που είτε οφείλονται στην υπερέκταση της έννοιας σε μια προσπάθεια να χωρέσουμε σrsquo αυτήν όλο και περισσότερες περιπτώσεις είτε προκύπτουν από την υποβέλτιστη ποιότητα των επιλεγμένων περιπτώσεων λόγω της περιορισμένης τους εκλογικής εμβέλειας του μικρού τους πολιτι-κού βίου ή της εν γένει μειωμένης πολιτικής σημασίας τους αντί-θετα η σύγχρονη Ελλάδα μάς παρέχει ακριβώς αυτό που ο Harry Eckstein (1975 118) αντιλαμβάνεται ως laquoκαίρια περίπτωσηraquo δη-λαδή μια περίπτωση που παρουσιάζει τον πιο χαρακτηριστικό τύπο εμπειρικών δεδομένων για τις ανάγκες μιας επαγωγικής θεώρησης Επιπλέον προσφέρει σχεδόν εργαστηριακές συνθήκες για τη μελέ-τη όλων των πιθανών πτυχών και διαδοχικών φάσεων της ανάπτυ-ξης του λαϊκισμού συμπεριλαμβανομένης της αρχικής ανάδυσης της επακόλουθης διαμόρφωσης της ανόδου στην εξουσία και της εξάπλωσης στο σώμα της πολιτείας ακόμη πιο σημαντικό ίσως εί-

ΕισαΓώΓη


26


ναι το γεγονός ότι καθώς η μεταδικτατορική Ελλάδα υπήρξε το πε-δίο μάχης όπου ο φιλελευθερισμός και ο λαϊκισμός συγκρούστηκαν με τον πιο βίαιο τρόπο με τον λαϊκισμό ως τελικό νικητή η ανά χεί-ρας μελέτη προσφέρει ασφαλή συμπεράσματα ως προς τις μοιραί-ες επιπτώσεις του λαϊκισμού Εν κατακλείδι αυτό το βιβλίο φιλο-δοξεί να συνεισφέρει μια ολοκληρωμένη εμπειρική ανάγνωση του λαϊκιστικού φαινομένου στη χώρα όπου απέκτησε πιθανότατα την πιο παραδειγματική σχεδόν ιδεοτυπική μορφή του

τι είναι λοιπόν ο λαϊκισμός στην προσπάθεια να ξεκαθαρίσω το θολό εννοιολογικό τοπίο προτείνοντας ταυτοχρόνως μια όσο το δυνατόν εμπεριστατωμένη διατύπωση αντιλαμβάνομαι και ορίζω τον λαϊκισμό απλώς ως δημοκρατικό αντιφιλελευθερισμό1 (democratic illiberalism) (βλ επίσης Pappas 2014 2-5)2 αυτή η εννοιολόγηση διαθέτει σημαντικά οντολογικά και μεθοδολογικά πλεονεκτήματα προσφέρει έναν ουσιωδώς ελάχιστο ορισμό για την ταυτοποίηση του αντικειμένου μας καταδεικνύει σαφώς τους αντίποδες του λαϊκισμού και προτείνει έναν ιεραρχικό (per genus et differentiam) τρόπο εμπει-ρικής ανάλυσης στον οποίο ο λαϊκισμός τοποθετείται ως είδος μέσα στο ευρύτερο γένος της laquoαντιπροσωπευτικής δημοκρατίαςraquo3 με αυ-

1 Ο αγγλικός όρος laquodemocratic illiberalismraquo θέλει να καταδείξει την ύ-παρξη ενός πολιτικού φαινομένου που είναι μεν δημοκρατικό αλλά όχι και φιλελεύθερο συνεπώς η πιο σωστή αλλά δυστυχώς αδόκιμη μετάφραση θα ήταν laquoδημοκρατικός μη φιλελευθερισμόςraquo Για λόγους ευφωνίας όμως επιλέ-χθηκε να αποδοθεί ως laquoδημοκρατικός αντιφιλελευθερισμόςraquo έστω κι αν αλ-λοιώνει ελαφρώς το αυθεντικό νόημα (στμ)

2 ας ξεκαθαρίσουμε εξαρχής ότι το θεωρητικό μου ενδιαφέρον εδράζεται στον λαϊκισμό όπως αυτός αναδύεται στα πλαίσια σύγχρονων και πλουραλι-στικών (και όχι προνεωτερικών και μη δημοκρατικών) πολιτικών συστημάτων

3 Ένας ελάχιστος ορισμός περιέχει μόνο εκείνα τα γνωρίσματα (στην περί-


27

τόν τον τρόπο βρισκόμαστε στην πλεονεκτική θέση να απαντήσου-με όχι μόνο laquoτι είναι ο λαϊκισμόςraquo αλλά και laquoτι δεν είναι λαϊκισμόςraquo όπως επίσης laquoλαϊκιστικός σε σχέση με τι και επιπλέον σε ποιο βαθμόraquo

Πρώτον ο ορισμός μας μολονότι ελάχιστος περιλαμβάνει τα κε-ντρικά (ή ειδοποιά) γνωρίσματα της έννοιας του λαϊκισμού αποκλείο-ντας οποιαδήποτε συνοδευτικά (ή μεταβλητά) γνωρίσματα (Sartori 1984 79) τα κεντρικά γνωρίσματα δηλαδή η καταρχήν πίστη στη δημοκρατία σε συνδυασμό με μια αντιφιλελεύθερη πρακτική εί-ναι απολύτως επαρκή και διαθέτουν εννοιολογική οικονομία Είναι επαρκή καθώς ο συνδυασμός τους αρκεί για τη σύλληψη του εμπει-ρικού πεδίου της έννοιας στα πλαίσια της σύγχρονης δημοκρατίας και είναι εννοιολογικώς οικονομικά επειδή καμία συνοδευτική ιδιό-τητα (όπως οι κοινωνικές βάσεις των λαϊκιστικών κομμάτων ή τα χα-ρακτηριστικά των ηγεσιών τους) δεν θεωρείται απαραίτητη για την εγκυρότητα του ορισμού μας η σχέση των συνοδευτικών αυτών ιδιοτήτων με την κεντρική έννοια θα πρέπει συνεπώς να laquoαντιμε-τωπίζεται πιο δημιουργικά ως το σημείο εστίασης της εμπειρικής έρευνας παρά ως ζήτημα ορισμούraquo (Collier and Gerring 2009 5)

Δεύτερον μέσω της κατάδειξης του laquoαντίθετου πόλουraquo (Goertz 2006 30-35) δηλαδή του πολιτικού φιλελευθερισμού ο ορισμός μας σκιαγραφεί όχι μόνο τι είναι ο λαϊκισμός αλλά και τι δεν είναι οριοθε-τώντας έτσι το εμπειρικό πεδίο του ορισμού ενώ ταυτόχρονα παρέ-χει μια δυαδική οπτική του αντικειμένου μας ό λαϊκισμός με λίγα λόγια είναι ενδεχομένως δημοκρατικός αλλά δεν είναι ποτέ φι-λελεύθερος Φυσικά το να λέμε τι είναι και τι δεν είναι ο λαϊκισμός

πτωσή μας τη laquoδημοκρατικότηταraquo και τον laquoαντιφιλελευθερισμόraquo) ενός πεδίου (αντιπροσωπευτική δημοκρατία) που είναι αναγκαία αμοιβαία αποκλειόμε-να και από κοινού επαρκή για να ταυτοποιήσουν όλες τις εκφάνσεις του όρου

ΕισαΓώΓη


28


δεν επαρκεί αν δεν καθορίσουμε συγκεκριμένους εμπειρικούς δεί-κτες για να ψηλαφήσουμε το συνεχές μεταξύ του λαϊκισμού ndashνοού-μενου ως δημοκρατικού αντιφιλελευθερισμούndash και της αντίθεσής του δηλαδή του πολιτικού φιλελευθερισμού με αυτόν τον τρόπο η έννοιά μας θα παραμείνει αυστηρά προσδιορισμένη επαρκώς ορι-οθετημένη και με μεγάλη διακριτική ικανότητα υπό την προϋπό-θεση φυσικά ότι θα καταφέρουμε να συμφωνήσουμε σε ορισμένα σχετικά αδιαφιλονίκητα σημεία τομής πάνω στο συνεχές φιλελευ-θερισμού-λαϊκισμού

τρίτον η εννοιολόγησή μας βοηθά να επικεντρωθούμε στη με-λέτη του λαϊκισμού μέσα στο συγκεκριμένο πλαίσιο της σύγχρονης δημοκρατικής πολιτικής από αυτή την οπτική ο λαϊκισμός αντι-προσωπεύει το ένα από τα δύο πρόσωπα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με τον πολιτικό φιλελευθερισμό ως το έτερο απηχώ-ντας τον Robert Dahl (1956) ο θεωρητικός της κοινωνικής επιλογής William Riker έχει επισημάνει την ξεκάθαρη κατηγορική διάκριση ανάμεσα σε δύο όψεις της δημοκρατίας αυτή που αποκαλεί φιλε-λεύθερη ή μαντισονική και εκείνη που ονομάζει λαϊκιστική ή ρουσ-σωική ό φιλελευθερισμός και ο λαϊκισμός εξηγεί laquoεξαντλούν όλες τις πιθανότητες της δημοκρατικής θεωρίαςraquo (Riker 1982) Υπάρχει και κάτι ακόμη από τη στιγμή που αμφότερες οι όψεις συναντώ-νται σε κάθε δημοκρατία ο λαϊκισμός μπορεί στην πραγματικότη-τα να μετρηθεί (λιγότερος ή περισσότερος λαϊκισμός) σε σχέση με το αντί-θετό του τον φιλελευθερισμό όπως συμβαίνει με μια τραμπάλα η ισχύς του λαϊκισμού είναι αντιστρόφως ανάλογη με αυτήν του φι-λελευθερισμού

τέλος με βάση τον ορισμό μας ο λαϊκισμός δεν διαχωρίζεται μό-νο από τον πολιτικό φιλελευθερισμό αλλά διαχωρίζεται με σαφή-νεια τόσο από τα λαϊκιστικά φαινόμενα που αναπτύσσονται σε μη


29

δημοκρατικά πλαίσια (όπως για παράδειγμα ο αυταρχικός λαϊκι-σμός στην αργεντινή του Περόν) όσο και από τα (όλο και συχνότερα) αντιδημοκρατικά επεισόδια που ανακύπτουν σε πλουραλιστικά συ-στήματα τα οποία εσφαλμένα κατηγοριοποιούνται ως λαϊκιστικά (όπως είναι για παράδειγμα τα διάφορα κομμουνιστικά ή νεοφα-σιστικά κόμματα που ευδοκιμούν σήμερα στην Ελλάδα και αλλού) Θα επιστρέψω σε αυτό το σημείο στο τελικό κεφάλαιο του βιβλίου

Πριν από αυτό όμως θα καταδείξω τον τρόπο με τον οποίο ο λα-ϊκισμός έχοντας ανέλθει στην εξουσία το 1981 διαπότισε την ελλη-νική πολιτική σκηνή και έδωσε σάρκα και οστά σε αυτό που αποκα-λώ laquoλαϊκιστική δημοκρατίαraquo Για να συμβεί αυτό χρειάστηκαν δύο αιτιώδεις μηχανισμοί πρώτα ένα κράτος ταγμένο στο να μοιράζει πολιτικές προσόδους σε όλη πρακτικά την κοινωνία και επιπλέον ένα κομματικό σύστημα οικοδομημένο έτσι ώστε να εξασφαλίζει τη διανομή αυτών των προσόδων με έναν μεθοδικό όσο και δημο-κρατικό τρόπο ndash δηλαδή εκ περιτροπής παρά μια κι έξω αυτοί οι δύο μηχανισμοί μαζί οδήγησαν σε αγαστή σύμπνοια την πολιτική τά-ξη της χώρας από τη μια πλευρά και τη συντριπτική πλειονότητα των Ελλήνων από την άλλη επιτρέποντας έτσι και στις δύο πλευ-ρές να εκμεταλλεύονται το κράτος και τους πόρους του με τρόπο που φαινομενικά ndashκαι για μεγάλο χρονικό διάστημαndash έμοιαζε σαν ένα παιχνίδι θετικού αθροίσματος αφού όλοι ήσαν κερδισμένοι μόνο όταν κατανοήσουμε τους δύο αυτούς μηχανισμούς θα είμαστε σε θέ-ση να καταλάβουμε και τους λόγους που έκαναν τη λαϊκιστική δη-μοκρατία η οποία αναπτύχθηκε στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης να διατηρηθεί ζωντανή για τόσο πολύ καιρό τις πολιτικές τροπικό-τητες (όπως τη σημασία της πόλωσης και των συγκεκριμένων προ-τύπων κινητοποίησης που δημιούργησε) τις νόρμες κοινωνικής συ-μπεριφοράς (συμπεριλαμβανομένων των συστηματικά προκατει-

ΕισαΓώΓη


30


λημμένων πεποιθήσεων που αναπτύχθηκαν όσο διαρκούσε ο λαϊ-κισμός της εχθρότητας απέναντι στους φιλελεύθερους θεσμούς του ελλείμματος εμπιστοσύνης και της προτεραιότητας της κοινω-νικής ηθικής έναντι της αποτελεσματικότητας της πολιτικής διαδι-κασίας) και την εκλογική λογική (συγκεκριμένα την προτίμηση σε κόμματα που προσέφεραν εξυπηρετικές πολιτικές παρά αναγκαί-ες μεταρρυθμίσεις)

Όπως ο Piero Gobetti ο διανοούμενος της δεκαετίας του 1920 που είπε κάποτε ότι ο φασισμός υπήρξε laquoένα ξεχωριστό κεφάλαιο στην αυτοβιογραφία του ιταλικού έθνουςraquo προτείνω με τη σειρά μου να δούμε τον λαϊκισμό ως το σημαντικότερο κεφάλαιο στην αυτοβιογρα-φία της ελληνικής μεταπολίτευσης τούτο ενέχει σημαντικές θεω-ρητικές και κανονιστικές προεκτάσεις

Πρώτον από θεωρητική άποψη η παρούσα μελέτη της Ελλά-δας ως λαϊκιστικής δημοκρατίας αποτελεί μια εμπειρικά θεμελιω-μένη θεωρία συλλογικής δράσης υπό την επίδραση του λαϊκισμού laquoΗ δημοκρατίαraquo γράφει ο Bryan Caplan (2007 206) laquoείναι ένα κοι-νό όχι μια αγορά όι ψηφοφόροι δεν ldquoαγοράζουνrdquo πολιτικές με την ψήφο τους στην πραγματικότητα συνεισφέρουν την ψήφο τους σε μια μεγάλη κοινή δεξαμενή το κοινωνικό αποτέλεσμα εξαρτάται από το μέσο περιεχόμενο της δεξαμενήςraquo σε κάθε μία περίπτωση όπου οι πολίτες ψηφίζουν ως άτομα αυτά έρχονται αντιμέτωπα με ένα δίλημμα ανάμεσα στην ατομική και την ομαδική ορθολογικό-τητα (Ostrom 1998 4) Στον βαθμό που υπάρχει μια κάποια ισορρο-πία ανάμεσα στις δύο διαφορετικές λογικές η δημοκρατία λειτουρ-γεί φυσιολογικά Όμως οι άνθρωποι δεν κάνουν πάντα ορθολογικές επιλογές η συμπεριφορά τους επηρεάζεται συχνά από συστηματι-κά προκατειλημμένες και ανορθολογικές πεποιθήσεις που ενδέχε-ται να προκαλέσουν μια αληθινή laquoτραγωδία των κοινώνraquo (Hardin


31

1968) αυτή ήταν και η περίπτωση της Ελλάδας υπό τον λαϊκισμό όπου οι ψηφοφόροι καθοδηγούμενοι από τις προκαταλήψεις και τις μεροληπτικές αξίες τους κρατούσαν για τον εαυτό τους τα οφέ-λη που σχετίζονταν με το κράτος (υψηλότεροι μισθοί γενναιόδω-ρες συντάξεις άλλα κοινωνικά επιδόματα) και κοινωνικοποιούσαν τις απώλειες Έτσι επιλέγοντας τη μεγιστοποίηση του βραχυχρό-νιου προσωπικού τους συμφέροντος οι Έλληνες ψηφοφόροι οδη-γούσαν τη χώρα σε μια κατάσταση που άφηνε ολόκληρη την κοινω-νία σε χειρότερη μοίρα ndash και την καθιστούσε επιρρεπή σε κρίσεις

δεύτερον σε κανονιστικό επίπεδο αυτή η ερμηνεία οδηγεί σε μια νέα κατανόηση της τρέχουσας ελληνικής κρίσης και του μεγέ-θους της επανακαθορίζοντάς την ως ένα πρόβλημα συλλογικής δρά-σης ώς τέτοιο αποκαλύπτει διαφορετικά χαρακτηριστικά σε σχέ-ση με άλλες υπερχρεωμένες χώρες και αξιώνει ριζικά διαφορετικές λύσεις Προπαντός απαιτεί την επαναθέσμιση των φιλελεύθερων δημοκρατικών θεσμών η φιλελεύθερη δημοκρατία θεμελιώνεται σε ένα συμβόλαιο ανάμεσα στους κυβερνώντες και τους κυβερνώ-μενους στη βάση θεσμικών και σιωπηρών συμφωνιών οι οποίες στο σύνολό τους υποθέτουν ότι η ατομική ευημερία εξαρτάται από την επιδίωξη του κοινού καλού σύμφωνα με αυτή την αντίληψη το κρά-τος παραμένει αμερόληπτο και θεωρείται πως αποβλέπει στην πα-ροχή δημόσιων υπηρεσιών (και όχι πολιτικών προσόδων) στον βαθμό που τα κράτη μπορούν να λειτουργήσουν σύμφωνα με αυτούς τους κανόνες αποκτούν νομιμοποίηση και όσο οι κοινωνίες ακολουθούν επίσης σε γενικές γραμμές τους ίδιους κανόνες η πολιτική πράγ-ματι μετατρέπεται σε παίγνιο θετικού αθροίσματος (Gilley 2009)

η τρέχουσα χρηματοπιστωτική και οικονομική κρίση έχει ήδη οδη-γήσει στο ξεχαρβάλωμα και των δύο μηχανισμών που είχαν επί δε-καετίες στηρίξει την ελληνική λαϊκιστική δημοκρατία από τη μία

ΕισαΓώΓη


32


το κράτος δίχως τα έξωθεν κεφάλαια και με τους πιστωτές του να το πιέζουν αφόρητα να εφαρμόσει σκληρά μέτρα λιτότητας είναι αδύνατο να διαθέσει σημαντικές υλικές προσόδους στην κοινωνία από την άλλη το δικομματικό σύστημα το οποίο είχε τόσο ζωτικό ρόλο στη μεθοδική διανομή των προσόδων έχει επίσης καταρρεύ-σει προς όφελος μιας ακραία πολωμένης μορφής πολυκομματισμού η νέα κατάσταση ωστόσο δεν γεννά μόνο νέους κινδύνους αλλά και πολύτιμες ευκαιρίες τούτο το βιβλίο προτείνει μια νέα και πε-ριεκτική ερμηνεία για το τι πήγε στραβά στην Ελλάδα αλλά υπο-δεικνύει επίσης πώς θα μπορούσαν να διορθωθούν στο μέλλον τα πράγματα μόνον ο χρόνος όμως θα πει ποιο θα είναι το τελικό απο- τέλεσμα

το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε μέρη το πρώτο μέρος αφιερώνε-ται σε μια ιστορική αναδρομή της πολιτικής σκηνής της ελληνικής δημοκρατίας από την εγκαθίδρυση του πλουραλισμού το 1974 μέχρι την πρόσφατη κρίση και την κατάρρευση του παλαιού κομματικού συστήματος το 2012 Πιο συγκεκριμένα αναλύεται η πρώιμη φά-ση του νεοσύστατου πολιτικού φιλελευθερισμού η οποία κατόπιν αντιπαρατίθεται με την πολιτική του κράτους που επακολούθησε κατά τη διάρκεια του οποίου ο λαϊκισμός ανήλθε στην εξουσία και τελικώς εξαπλώθηκε σε ολόκληρο το πολιτικό σύστημα αναδεικνύ-ονται επίσης διάφορες πεποιθήσεις που καλλιεργήθηκαν με επιμο-νή κατά την περίοδο της λαϊκιστικής δημοκρατίας και ακολούθως επηρέασαν τις αποφάσεις των ψηφοφόρων σε τομείς άμεσα σχετιζό-μενους με καίρια ζητήματα πολιτικής το δεύτερο μέρος ανατέμνει τους συγκεκριμένους μηχανισμούς που συντονίστηκαν για να δώ-σουν ζωή στην ελληνική λαϊκιστική δημοκρατία για πάνω από τρεις δεκαετίες Εστιάζοντας σε κρίσιμους μηχανισμούς όπως η πολιτική πατρωνία και το ιδιαίτερο σύστημα του πολωμένου δικομματισμού


33

που αναπτύχθηκαν στη χώρα μας επιτρέπει να κατανοήσουμε πλή-ρως τη χρόνια αποτυχία των μεταρρυθμίσεων στην προ κρίσης Ελλά-δα το τρίτο μέρος επικεντρώνεται στα κρίσιμα χρόνια μεταξύ 2008 και 2012 κατά τη διάρκεια ακριβώς των οποίων εμφανίστηκαν τόσο μία μαζική κοινωνική εξέγερση στη χώρα όσο και το ξέσπασμα της διεθνούς χρηματοπιστωτικής και οικονομικής κρίσης με κατάληξη τη χρεοκοπία του ελληνικού κράτους τα δύο αυτά γεγονότα δημι-ούργησαν από κοινού μια μείζονα κρίση νομιμοποίησης του πολιτι-κού συστήματος το τέταρτο μέρος εστιάζει σε κάτι ακόμα πιο συ-γκεκριμένο εξετάζει την έκβαση των δύο εθνικών εκλογών που έλα-βαν χώρα στην Ελλάδα το 2012 και προσπαθεί να εξηγήσει την κα-τάρρευση του παλαιού κομματικού συστήματος την ενίσχυση των αντισυστημικών πολιτικών θέσεων και τις επιλογές των ψηφοφόρων στο νέο πολιτικό περιβάλλον τέλος το πέμπτο μέρος αφορά τα δι-δάγματα που έχει να προσφέρει η σύγχρονη Ελλάδα συνεισφέρο-ντας συνάμα και ορισμένες κανονιστικές θεωρήσεις

τρεις επισημάνσεις προτού ξεκινήσουμε Πρώτον αυτό το βι-βλίο αποτελεί άσκηση λακωνικότητας Έχω προβληματιστεί για αρ-κετά χρόνια και έχω γράψει τόσα πολλά πάνω στη σύγχρονη ελλη-νική πολιτική που αρχικά πίστεψα ότι η συγγραφή ενός σύντομου βιβλίου πάνω σrsquo αυτό το ζήτημα θα ήταν εύκολο έργο Έπεσα έξω δεν έχω ιδέα φυσικά αν θα προκύψει άλλη ευκαιρία στο μέλλον που θα μου επιτρέψει να καταπιαστώ με τούτη τη μελέτη και να την εμπλουτίσω περαιτέρω Είμαι ωστόσο βέβαιος ότι ο αναγνώστης θα βρει εδώ μέσα ένα πλήθος από φρέσκες ιδέες περισσότερο ή λιγό-τερο διαμορφωμένες έννοιες καθώς και μια έντονη διάθεση συ-γκριτικής ανάλυσης που ευελπιστώ να παρακινήσουν και άλλους συναδέλφους να πάρουν τη σκυτάλη

δεύτερον η έρευνα και η συγγραφή αυτού του βιβλίου έγιναν

ΕισαΓώΓη


34


ενόσω ζούσα μακριά από την Ελλάδα κάτι που μου επέτρεψε να σκέφτομαι κάπως αντισυμβατικά σε σχέση με τον δημόσιο διάλογο που αναπτύχθηκε στη χώρα και καθώς είχα την τύχη να μην επη-ρεάζομαι ευθέως από την κρίση ήμουν σε θέση ndashόπως τουλάχιστον νομίζωndash να υιοθετήσω μια σχετικά ψύχραιμη προσέγγιση Επιπλέ-ον καθώς στο παρελθόν δεν είχα κομματική ένταξη δεν πρόσφερα εργασία σε κομματικά ελεγχόμενους εργοδότες ούτε δέχτηκα κομ-ματικές χάρες αισθάνομαι ότι μπορώ κάλλιστα να επικαλεστώ μια ανάλυση δίχως προκαταλήψεις και μεροληψίες κι ούτε έχω στην παρούσα πολιτική συγκυρία ισχυρές κομματικές προτιμήσεις

τρίτον ανάμεσα στα μέρη του βιβλίου έχω ενθέσει τα προφίλ τεσ-σάρων αρκετά διαφορετικών πολιτικών των οποίων οι σταδιοδρο-μίες φανερώνουν πολλά για τα ζητήματα που αναλύονται στις σε-λίδες του τους επέλεξα κυρίως λόγω των επαρκών και σχετικά κα-λής ποιότητας διαθέσιμων πληροφοριών Προέρχονται από διαφο-ρετικά κοινωνικά περιβάλλοντα ανήκουν σε αντίπαλα ιδεολογικά στρατόπεδα και έχουν ακολουθήσει ανόμοια πολιτικά μονοπάτια Όπως θα μπορέσει να διαπιστώσει κάθε προσεκτικός αναγνώστης οι ιστορίες τους προσφέρουν ζωηρά στιγμιότυπα για πολλά από τα θέματα που αναλύονται θεωρητικά στο βιβλίο Πρόκειται για χαρα-κτηριστικές περιπτώσεις πολιτικών που μπλεγμένοι όπως ήσαν ανά-μεσα στις προσωπικές τους φιλοδοξίες τις ιδεολογικές τους πεποι-θήσεις τις πολιτικές ευκαιρίες που τους παρουσιάστηκαν και τους κοινούς ανθρώπους των οποίων την ψήφο αποζητούσαν αναδείχθη-καν μαζί με τους ίδιους τους ψηφοφόρους τους σε πραγματικούς μοχλούς της ιστορίας ndash και πρωταίτιους της κρίσης




















ικαρόσ







9



Εισαγωγή 17






10












11




12



Χαρτησ



13





14






15





17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




18





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34










9



Εισαγωγή 17






10












11




12



Χαρτησ



13





14






15





17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




18





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





10












11




12



Χαρτησ



13





14






15





17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




18





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





11




12



Χαρτησ



13





14






15





17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




18





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





12



Χαρτησ



13





14






15





17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




18





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





13





14






15





17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




18





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





14






15





17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




18





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





15





17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




18





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34






17

ΕΙΣΑΓΩΓΗ




18





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





18





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





19

ΕισαΓώΓη




20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





20





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





21




ΕισαΓώΓη


22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





22





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





23



ΕισαΓώΓη


24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





24






25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





25



ΕισαΓώΓη


26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





26








27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





27





ΕισαΓώΓη


28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





28






29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





29



ΕισαΓώΓη


30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





30






31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





31




ΕισαΓώΓη


32





33




ΕισαΓώΓη


34





32





33




ΕισαΓώΓη


34





33




ΕισαΓώΓη


34





34





Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα

Documents

Transcript of Λαϊκισμός και κρίση στην Ελλάδα