Τόνι Κλιφ, Μετάφραση Λέανδρος Μπόλαρης Τρότσκι 1927-1940...

Τόνι Κλιφ Τρότσκι 4.

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα, τόσο πιο φωτεινό το αστέρι

1927-1940

1927- 1940 -Λ Όσο πιο σκοτβινή η νύχτα, Τ Ρ , τόσο πιο φωτεινό το αστέρι

ΤΡΟΤΖΚΙ

Τοηγ Ο ίβ ΊτοΙ$1(γ 4.1923-1940 ΤΗβ Οη Ικγ ϋιβ Ν ί^ιΙ ϋιβ Βπ&ΗΐβΓ ϋιβ $(βτ

ΒοοΙ<πί3γΙ<5, ίοηίΐοη 1993

Ι5ΒΝ: 978-960-7967-56-5 \νΜΓΜΤ.ΐηαΐΧΐ8(ϋ(0.ΒΓ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ ΕΡΓΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΑΘΗΝΑ: ΤΘ 8161, 100 10, Αθήνα ΛΕΥΚΩΣΙΑ: ΤΚ 7280, Λευκωσία

Τυπώθηκε τον Οκτώβρη του 2010 σε 1000 αντίτυπα Μετάφραση-πρόλογος: Λέανδρος Μπόλαρης Επιμέλεια: Κώστας ΠίτταςΔιόρθωση κειμένου, σελιδοποίηση: Ηλίας Κολοβός Εξώφυλλο: Παντελής ΓαβριηλίδηςΕκτύπωση: Αφοί Παππά ΑΕΒΕ, Πλαστήρα 256 Αγ. Ανάργυροι

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΔΙΑΘΕΣΗ ΑΘΗΝΑ: ΜΑΡΞΙΣΤΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟΠΩΛΕΙΟ Φειδίου 14-16, Τ.Κ.10678. τηλ.: 210 5247584 ΓΠ3Γχί5ΐι1<ο@γίΗοο.8Γ

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Πρόλογος το» μεταφραστή______________________________ 11

ΕισαγωγήΖωντανή κόλαση_____________________________________ 15

Κεφάλαιο ΠρώτοΟ Στάλιν στρέφεταιστη βίαιη κολεκτιβοποίηση________________26

Η Ρωσία σε μια βαθιά οικονομική και κοινωνική κρίση Η Ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής τον Ιούλη του 1928 Όμως, η αποτυχία συνεχίζεται...Καταναγκαστική εργασία Συμπερασματικά

Κεφάλαιο ΔεύτεροΗ βίαιη πορεία της εκβιομηχάνισης_________________________51

Κεφάλαιο ΤρίτοΗ αντίδραση το» Τράτσια στο Πεντάχρονο Πλάνο_____________ 62

Ο Τρότσκι για το τρίγωνο των κομματικών δυνάμεων: Αριστερά, Κέντρο, ΔεξιάΓιατί οι προβλέψεις του Τρότσκι ήταν λάθος Η στάση του Τρότσκι απέναντι στην κολεκτιβοποίηση και την κούρσα της εκβιομηχάνισης

- 5 -

Η αιχμηρή κριτική του Τρότσκι γιο τη διεύθυνση της οικονομίας από τον ΣτάλινΟι Δίκες του Σάκτι, του «Βιομηχανικού Κόμματος» και του «Μενσεβίκικου Κέντρου»Μπλεγμένος στις αντιφάσεις

Κεφάλαιο ΤέταρτοΟι τροτσκιστές στην ΕΣΣΔ____________ _________________ 93

Τροτσκιστές ενεργοί ανάμεσα στους εργάτες Βαθιά κρίση στην Αριστερή Αντιπολίτευση Τροτσκιστές στις εξορίες και τα απομονωτήρια Ένα ενδιαφέρον επεισόδιο Καλπάζουσα συνθηκολόγηση Ιδεολογική διάσπαση στο τροτσκιστικό στρατόπεδο Κυματίζοντας τη σημαία της επανάστασης

Κεφάλαιο ΠέμπτοΗ πάλη ενάντια στους ναζί_____________________________ 148

Ο Τρότσκι για την «Τρίτη Περίοδο» .Ο Τρότσκι και η «Τρίτη Περίοδος»Το «κόκκινο δημοψήφισμα»Τι είναι εθνικοσοσιαλισμός;Η παύση πριν τον κατακλυσμό Μετά την 30η Γενάρη 1933 Μετά τη νίκη του Χίτλερ

Κεφάλαιο ΈκτοΤο τροτσκκτπκό κίνημα στη Γερμανία______________________ 189

Η Δεξιά Αντιπολίτευση: ΚΡΟ Η ΛένινμπουντΈνα τρίτο εμπόδιο στον τροτσκισμό: το 5ΑΡ Το ΚΡϋ επιδεικνύει ανοσία στον τροτσκισμό

- 6 -

Η γερμανική τροτσκιστική οργάνωση σε μόνιμη κρίση Ο ρόλος των σταλινικών πρακτόρων στο γερμανικό τροτσκιστι- κό κίνημαΟι βασικές αδυναμίες των τροτσκιστών στη Γερμανία Συμπέρασμα

ΚεφάλαιοΈβδομοΟ Τρότστα ως ιστορικός της Ρώσικης Επανάστασης____________ 225

Κεφάλαιο ΌγδοοΠρώτα βήματα προς μια νέα Διεθνή_______________________ 237

Απόπειρες να σπάσει η απομόνωση Η Διακήρυξη των Τεσσάρων Οι ελπίδες γίνονται στάχτη Κεντριστές που κινούνται προς τα δεξιά Τροτσκιστές έλκονται στο Γραφείο του Λονδίνου

ΚεφάλαιοΈνατοΟ Τράτσκι για τη Γαλλία_______________________________ 257

Η άνοδος του Λαϊκού Μετώπου Επαναστατικές απεργίεςΠρωτοφανής ανάπτυξη του Κομμουνιστικού Κόμματος Ο Τρότσκι απέναντι στα γεγονότα του Ιούνη 1936 Το κύμα αποτραβιέταιΟ Τρότσκι κάνει τον απολογισμό του Λαϊκού Μετώπου

Κεφάλαιο ΔέκατοΟι Γάλλοι τροτοκκπές_________________________________283

Η άνοδος των μαζικών, επαναστατικών αγώνων Οι τροτσκιστές στον Ιούνη του ’36 Υποσημείωση στη «γαλλική στροφή»

- 7 -

Κεφάλαιο ΕνδέκατοΟ Τρότσκι και η Ισπανική Επανάσταση_____________________ 323

Ο Τρότσκι επιβεβαιώθηκεΗ τροτσκιστική οργάνωση στην ΙσπανίαΑπό την εκλογική νίκη του Λαϊκού Μετώπου στο φασιστικόπραξικόπημαΤο φασιστικό πραξικόπημα Η γέννηση της δυαδικής εξουσίας Ο μοιραίος ρόλος του Λαϊκού Μετώπου Η διάλυση της εργατικής εξουσίας Τα γεγονότα του Μάη Ο Τρότσκι για τις Μέρες του Μάη Η αντεπανάσταση προχωρά

Κεφάλαιο ΔωδέκατοΓιατί η 4η Διεθνής δεν κατόρθωσε να αναπτυχθεί______________400

Η αισιοδοξία του Τρότσκι Το Μεταβατικό Πρόγραμμα Οργανωτικά μέτρα Είχε επιλογή ο Τρότσκι;

Κεφάλαιο Δέκατο ΤρίτοΗ Προδομένη Επανάσταση________________________________ 423

Στην υπεράσπιση του σοσιαλισμού Η θεωρία του «εκφυλισμένου εργατικού κράτους»Κριτική των θέσεων του ΤρότσκιΟ ορισμός της Ρωσίας ως εργατικό κράτος και η μαρξιστική θεωρία του κράτουςΗ μορφή ιδιοκτησίας αποκομμένη από τις παραγωγικές σχέσεις - μια μεταφυσική αφαίρεσηΗ ρώσικη γραφειοκρατία: ένας χωροφύλακας που εμφανίζεται στη διαδικασία της διανομής;

- 8 -

Η σταλινική Ρωσία γίνεται κρατικοκαπιταλισπκή Οι δορυφόροι του Στάλιν και ο ορισμός της Ρωσίας ως εργατικού κράτουςΤι εμπόδισε τον Τρότσκι να απαρνηθεί τη θεωρία της Ρωσίας ως εργατικού κράτους;Προς την «τελευταία πράξη» των σταλινικών καθεστώτων Νεκροψία του σταλινικού καθεστώτος

Κεφάλαιο Δέκατο ΤέταρτοΕφιάλτης: Οι ΔίκΒς της Μόσχας και οι Μαζικές Εκκαθαρίσεις_____ 467

Η δολοφονία του ΚίροφΟι στημένες δίκες του Αυγούστου 1936Ο πάραλσγισμός της δίκηςΚι άλλες Δίκες της ΜόσχαςΗ Δίκη των ΣτρατηγώνΗ Δίκη των ΕικοσιέναΗ εξόντωση των Παλιών ΜπολσεβίκωνΟ ιστορικός ρόλος των αιματοβαμμένων εκκαθαρίσεωνΟ Τρότσκι αντιστέκεται στη χιονοστιβάδα της συκοφαντίαςΟι εκκαθαρίσεις καταβροχθίζουν την οικογένεια του Τρότσκι

Κεφάλαιο Δέκατο ΠέμπτοΟλισθαίνοντας προς το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο_______ 507

Τα γραφεία της Τετάρτης Διεθνούς μεταφέρονται στις ΗΠΑ Απίστευτο κουράγιο Ο θάνατος του Τ ρότσκι Η κληρονομιά

Βιβλιογραφία μεταφρασμένη στα ελληνικά__________________ 532

Σημειώσεις_____________________________________________ 534

Πρόλογος του μεταφραστή

Με το βιβλίο που κρατάτε στα χέρια σας ολοκληρώνεται η πολιτική βιογραφία του Τρότσκι από τον Τόνι Κλιψ. Αυτός ο τέταρτος και τελευταίος τόμος καλύπτει την περίοδο από τις αρχές 1928, όταν ο Στάλιν τον εξόρισε στην Άλμα-Άτα, μέχρι τη δολοφονία του τον Αύγουστο του 1940 από τους πράκτορες του Στάλιν στο Μεξικό. Στην «Εισαγωγή» που ακολουθεί, ο συγγραφέας παρουσιάζει μια σύνοψη των περιεχομένων του τόμου και των βασικών απόψεων που υπερασπίζει.

Η χρονική περίοδος που καλύπτει είναι ουσιαστικά η δεκαετία του 1930. Η δεκαετία της μεγαλύτερης κρίσης που έχει γνωρίσει ο καπιταλισμός, μιας κρίσης που, ως γνωστόν, πέρασε από την οικονομία στην κοινωνία και την πολιτική συνολικά. Ηταν η περίοδος της ανόδου του φασισμού, της κρίσης του κοινοβουλευτισμού αλλά και των μεγάλων εργατικών αγώνων, των συγκλονιστικών εργατικών κινημάτων από τη Γαλλία και τις ΗΠΑ μέχρι την Ισπανία της εργατικής επανάστασης ενάντια στο φασισμό. Ηταν επίσης η περίοδος όπου το καθεστώς στη Ρωσία παίρνει μια νέα, αποφασιστική τροπή, σε μια πρωτοφανέρωτη, μέχρι τότε κατεύθυνση. Τα Πεντάχρονα Πλάνα και η βίαιη κολεκτιβοποίηση της αγροτιάς, σηματοδοτούν την πλήρη ρήξη με την κληρονομιά του Οκτώβρη 1917. Από ένα εργατικό κράτος με βαριές γραφειοκρατικές στρεβλώσεις σε μια καθυστερημένη αγροτική χώρα, η Ρωσία γίνεται ένας κρατικός καπιταλισμός που προσπαθεί να «φτάσει και να ξεπεράσει» τους «μεγάλους» του δυτικού καπιταλισμού. Οι συνέπειες αυτής της στροφής για τους

-11 -

εργάτες και τους αγρότες της Ρωσίας αλλά και για το διεθνές εργατικό κίνημα, ήταν καταστροφικές.

Ενα πλεονέκτημα που είχε ο Τόνι Κλιφ γράφοντας για τον Τρό- τσκι και τον ηρωικό αγώνα του εκείνα τα χρόνια, ήταν πως είχε ζήσει εκείνη την περίοδο, είχε δράσει πολιτικά. Ο Τόνι Κλιφ έφηβος, παιδί Εβραίων εποίκων στην Παλαιστίνη, κερδήθηκε στα μέσα της δεκαετίας του ’30 στις ιδέες του Τρότσκι, δηλαδή στις ιδέες του πιο ασυμβίβαστου διεθνισμού και εργατικής αλληλεγγύης. Η προσπάθεια να χτίσει μια επαναστατική μαρξιστική οργάνωση στην Παλαιστίνη της εποχής - αντιμετωπίζοντας τη διπλή δίωξη από το βρετανικό ιμπεριαλισμό και το σιωνισμό - μπορεί να μην ευοδώθηκε, με την έννοια ότι αυτός και οι σύντροφοί του δεν κατάφεραν να χτίσουν το επαναστατικό κόμμα της εργατικής τάξης, την αναγκαία συνθήκη για μια νικηφόρα εργατική επανάσταση. Αυτή ή έλλειψη, κυρίως στις χώρες που εκτυλίχτηκαν οι αποφασιστικές ταξικές αναμετρήσεις της περιόδου, βάρυνε αποφασιστικά για τις ήττες που δέχτηκε το κίνημα. Υπάρχουν διάφορες ερμηνείες για την αποτυχία αυτή του Τρότσκι και των συντρόφων του, συνήθως περιστρέφονται γύρω από την «ακαμψία» του Τρότσκι ή το «ουτοπικό» της επαναστατικής του πολιτικής.

Ο Κλιφ, χωρίς να σκεπάζει τα προβλήματα στην ανάλυση του Τρότσκι, δίνει τους πραγματικούς λόγους: οι επαναστάτες βρέθηκαν αναγκασμένοι να αντιμετωπίσουν τεράστιες πιέσεις μέσα σε ασφυκτικά περιορισμένο χρονικό διάστημα, με ένα εργατικό κίνημα που δεχόταν διαδοχικές ήττες. Ηταν ένας φαύλος κύκλος, μια αυτοεπα- ληθευόμενη προφητεία: η έλλειψη επαναστατικού κόμματος έφερνε ήττες και οι ήττες έκαναν πιο δύσκολο εως ακατόρθωτο - για κείνη την περίοδο - το χτίσιμο ενός τέτοιου κόμματος.

Ο θαυμασμός του Κλιφ για τον Τρότσκι που διατρέχει σαν κόκκινο νήμα όλο το βιβλίο, δεν είναι απλά ένας φόρος τιμής στον αλύγιστο επαναστάτη, που επέμενε να πολεμάει ακόμα και στα «μεσάνυχτα του αιώνα». Ο Κλιφ, απλά και καθαρά, δεν θεωρεί καθόλου

-12-

μάταιη την προσπάθεια του Τρότσκι να χτίσει επαναστατικό κόμμα και επαναστατική Διεθνή, ανεξαρτήτως της κριτικής που άσκησε για τον τρόπο που έγινε αυτή η απόπειρα.

Οταν μετά τον πόλεμο ο Κλιφ βρέθηκε στην Βρετανία, μπήκε στον κόπο να εξετάσει κριτικά την κληρονομιά του Τρότσκι, που είχε κρατήσει ως τις «Δέκα Εντολές» το τροτσκιστικό κίνημα. Όποιος ήθελε να πάρει μια πρώτη, αλλά καθόλου απλοϊκή γεύση για τη θεωρία του γραφειοκρατικού κρατικού καπιταλισμού που διατύπωσε ο Κλιφ, δεν έχει παρά να μελετήσει το Πρώτο, Δεύτερο και Δέκατο Τρίτο Κεφάλαιο αυτού του τόμου. (Και κατόπιν να διαβάσει τον Κρατικό Καπιταλισμό στη Ρωσία).

Αυτή η θεωρία, και οι επεξεργασίες που θα πλέκονταν γύρω της τα επόμενα χρόνια - η ανάλυση για τη διαρκή οικονομία των όπλων του μεταπολεμικού μπουμ και η διαθλασμένη διαρκής επανάσταση για τον λεγόμενο Τρίτο Κόσμο - θα αποτελέσουν ένα προχώρημα του μαρξισμού και μια επιστροφή στην απελευθερωτική ουσία του συνάμα.

Όμως, ο Κλιφ, και το ρεύμα που έκανε τόσα πολλά για να διαμορφώσει, δεν αντιμετώπιζαν ποτέ την «επιστροφή» στο μαρξισμό σαν απόδραση στο ησυχαστήριο της «θεωρητικής πρακτικής». Στον καιρό του, στα τέλη της δεκαετίας του 1930, ο Τρότσκι είχε ειρωνευτεί εκείνους που κήρυτταν την «επιστροφή στους κλασικούς» εννοώντας «Την επιστροφή στα Άπαντα των Μαρξ-'Ενγκελς... Κάποιος μπορεί να πραγματοποιήσει αυτό το ιστορικό άλμα, χωρίς να εγκαταλείπει τη βιβλιοθήκη του, χωρίς καν να χρειαστεί να βγάλει τις παντόφλες του». Όχι! Για τον Κλιφ, όπως και για τον Τρότσκι, ο μαρξισμός, η κληρονομιά των κλασικών, του Μαρξ, του'Ενγκελς, του Λέ- νιν, της Λούξεμπουργκ, είναι «οδηγός για δράση», για τον εξοπλισμό του επαναστατικού κόμματος με τα κατάλληλα όπλα και εργαλεία.

Αυτό τον σκοπό υπηρετεί και η κυκλοφορία αυτής της βιογραφίας στα ελληνικά. Πατάμε σε πολύ γερούς ώμους σε αυτήν την προσπάθεια. Στους ώμους του Τρότσκι, στους ώμους του Κλιφ.

- 13-

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα,τόσο πιο φωτεινό το αστέρι

Εισαγωγή

Ζωντανή κόλασηΕτούτος ο τόμος, ο τελευταίος της πολιτικής βιογραφίας του

Τρότσκι, καλύπτει την περίοδο ανάμεσα στην εξορία του στην Άλμα Άτα, την πρωτεύουσα του Καζακστάν, στις 17 Γενάρη 1928 και τη δολοφονία του στο Μεξικό στις 20 Αυγούστου 1940. Ήταν η πιο τραγική περίοδος στην ταραγμένη, γεμάτη περιπέτειες ζωή του. Δεκατρία χρόνια μέσα στο πιο βαθύ σκοτάδι, που δεν το διαπέρασε ούτε μια αχτίδα φωτός.

Όταν το 1927 ο Τρότσκι δήλωνε ότι «η εκδίκηση της ιστορίας είναι ισχυρότερη από την εκδίκηση και του πιο ισχυρού Γενικού Γραμματέα», δεν μπορούσε να φανταστεί τη φρίκη που θα προκα- λούσε ο συγκεκριμένος γενικός γραμματέας εις βάρος του ίδιου και της οικογένειάς του.

Η Ζίνα, η μεγαλύτερη κόρη του Τρότσκι, έπασχε από φυματίωση και η Σοβιετική κυβέρνηση της είχε παραχωρήσει την άδεια να πάει στη Γερμανία για θεραπεία. Το ένα από τα δυο παιδιά της, ο Σέβα, πήγε μαζί της, ενώ το άλλο παιδί, ένα κοριτσάκι έξι ή εφτά χρονών έμεινε πίσω, ουσιαστικά ως όμηρος του Στάλιν. Ο σύζυγός της, ο Πλάτων Βολκόψ, εξορίστηκε σε ένα στρατόπεδο καταναγ- καστικής εργασίας στη Σιβηρία. Ο θάνατος της αδελφής της, της Νίνα, ο διωγμός του πατέρα της, η εξορία του συζύγου της και η δυσκολία να συντηρεί τον εαυτό της με δυο μικρά παιδιά, κατέστρεψαν την πνευματική της ισορροπία. Μετά από μια σειρά χει-

- 15-

Τόνι Κλιφ' Τρότσκι1927-1940

ρουργικές επεμβάσεις στα πνευμόνια της, τη ΖΙνα την ανέλαβαν οι ψυχίατροι. Ο γιατρός της γνωμάτευσε ότι για να ανακάμψει χρειαζόταν να επανασυνδεθεί με την οικογένειά της στη Ρωσία. Όμως, η εμπάθεια του Στάλιν δεν είχε όρια: με παρέμβασή του αφαιρέθη- κε από τη Ζίνα και τον Σέβα η σοβιετική υπηκοότητα. Απελπισμένη, η Ζίνα αυτοκτόνησε στις 5 Γενάρη 1933. Ήταν τριάντα χρονών. Έξι μέρες μετά το θάνατό της, ο Τρότσκι έγραψε μια Ανοιχτή Επιστολή προς την ηγεσία του σοβιετικού Κομμουνιστικού Κόμματος και της κυβέρνησης, όπου ανέφερε πως η Ζίνα ήταν πολύ άρρωστη ώστε να είναι ενεργή πολιτικά. Η αφαίρεση της σοβιετικής υπηκοότητας, που τελικά την οδήγησε στην κατάρρευση, δεν ήταν τίποτα περισσότερο από επίδειξη φθονερής σκληρότητας: «Δεν την επέλεξε [την αυτοκτονία] με τη θέλησή της. Της την επέβαλε ο Στάλιν».1

Η Νίνα, η αδελφή της Ζίνα, είχε πεθάνει πέντε χρόνια νωρίτερα, στις 9 Γενάρη 1928. Ο σύζυγος της Νίνα, ο Μαν-Νέβελσον, συ- νελήφθη και οδηγήθηκε σε ένα στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στη Σιβηρία. Η Νίνα, που ήταν πολύ δραστήρια στην Αντιπολίτευση, διαγράφτηκε από το κόμμα και δεν μπορούσε να βρει πουθενά δουλειά. Βαριά άρρωστη, πέθανε από φυματίωση λίγες βδομάδες μετά. Ήταν 26 χρονών. Η επιστολή που είχε γράψει στο νοσοκομείο για τον πατέρα της, έκανε 73 μέρες να φτάσει σε κείνον - την έλαβε αφού είχε πεθάνει. Άφησε πίσω της δυο παιδιά που τα φρόντιζε, μαζί με την κόρη της Ζίνα, η μητέρα της, η Αλεξάνδρα Σοκολόφσκαγια, η πρώτη σύζυγος του Τρότσκι.

Το τρίτο παιδί του Τρότσκι ήταν ο Λέον Σεντόφ, ο Λιόβα. Συ- νόδευσε τον πατέρα του στην εξορία του στην Άλμα Άτα και μετά στην Τουρκία. Υποχρεώθηκε να αφήσει πίσω τη γυναίκα και το παιδί του. Ο Λέον Σεντόφ ήταν το δεξί χέρι του Τρότσκι στην ηγεσία της Αντιπολίτευσης. Αρρώστησε στις αρχές του Φλεβάρη του 1938 και μπήκε σε μια μικρή ιδιωτική κλινική στο Παρίσι, που τη διεύθυναν ρώσοι εμιγκρέδες γιατροί. Η Γκε-Πε-Ου κινήθηκε άμε

-16-


σα. Τον δηλητηρίασαν και πέθανε στις 16 Φλεβάρη 1938, σε ηλικία 32 ετών.

Το μικρότερο παιδί του Τρότσκι ήταν ο Σεργκέι. Ήταν επιστήμονας, καθηγητής στο Ινστιτούτο Τεχνολογίας, που δεν ήθελε να ανακατευθεί στην πολιτική. Γι’ αυτό το λόγο δεν ακολούθησε τα βήματα του πατέρα του στην εξορία και απέφυγε κάθε επαφή μαζί του. Όμως, ο «Τζέκινς Χαν με τηλέφωνο» δεν τον λυπήθηκε. Ο Σεργκέι φυλακίστηκε το Δεκέμβρη του 1934 και κατόπιν οδηγήθη- κε σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας στη Βορκούτα. Τα τελευταία νέα για την τύχη του έφτασαν στο εξωτερικό το 1936. Συμμετείχε στην απεργία πείνας των τροτσκιστών στα στρατόπεδα της Πετσόρα, η οποία διήρκεσε 132 μέρες.

Τέλος, η Αλεξάνδρα Σοκολόφσκαγια: ήταν μια ενεργή Αντιπολιτευόμενη η οποία είχε επωμιστεί και τη φροντίδα των τριών εγ- γονιών του Τρότσκι. Το 1936 εξορίστηκε από το Λένινγκραντ· πρώτα στο Τομπόλσκ και μετά σε έναν απομακρυσμένο οικισμό στην επαρχία Ομσκ. Τα εγγόνια παραδόθηκαν σε μια γριά θεία να τα φροντίζει και βρίσκονταν στο έλεος της μοίρας τους. Η Αλεξάνδρα εκτελέστηκε το 1938. Ήταν, όπως και τα παιδιά του Τρότσκι, ακόμα ένα θύμα του Στάλιν.

Η Ρόζα Λούξεμπουργκ κι ο Καρλ Λήμπκνεχτ δολοψονήθηκαν και το εργατικό κίνημα έχει ακόμα πολλούς, πάρα πολλούς μάρτυρες. Όμως, ο Τρότσκι κατέχει μια μοναδική θέση. Δεν δολοφονή- θηκε μια φορά, αλλά ξανά και ξανά. Το μαρτύριο και το κουράγιο του δεν έχουν προηγούμενο. Ο Προμηθέας ήταν αλυσοδεμένος σε ένα βράχο και ένας αετός του έτρωγε κάθε πρωί το συκώτι- όμως ούτε για μια στιγμή δεν αμφέβαλε για τη στάση του. Ο Τρότσκι έγραφε στο ημερολόγιό του στις 4 Απρίλη 1935: «[Ο Στάλιν] είναι αρκετά έξυπνος ώστε να καταλαβαίνει ότι ακόμα και σήμερα δεν θα ήθελα να άλλαζα θέσεις μαζί του».2 Δεν υπήρχε τίποτα που να του απαλύνει τον πόνο, όμως στον Τρότσκι δεν έβρισκες το παραμικρό ίχνος αυτολύπησης, μικρότητας· μόνο έναν συνδυασμό διαύ

- 17-

Τόνι Κλιφ' Τρότσκι 1927-1940

γειας στη σκέψη, πάθους και ακατάβλητης θέλησης.Η εκδίκηση που πήρε ο Στάλιν ενάντια στους υποστηρικτές

του Τρότσκι ήταν επίσης τρομερή. Το 1927-28 η συντριπτική πλει- οψηφία των εργατών στη Ρωσία ήταν καταβεβλημένοι και απογοητευμένοι από την απομόνωση της Σοβιετικής Ένωσης, η οποία ήταν αποτέλεσμα της ήττας της διεθνούς επανάστασης από τη Γερμανία μέχρι την Κίνα. Παρόλ’ αυτά, οι τροτσκιστές συνέχιζαν να έχουν μια εντυπωσιακή επιρροή σε εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες σε όλη την ΕΣΣΔ. Διαδραμάτιζαν σημαντικό ρόλο στις εργατικές κινητοποιήσεις που είχαν απλωθεί. Ο αριθμός των τροτσκιστών που βρίσκονταν στις φυλακές και τις εξορίες ήταν πράγματι πολύ μεγάλος - οχτώ με δέκα χιλιάδες.

Όμως, το 1928-29 η Αριστερή Αντιπολίτευση κατέρρευσε στην ΕΣΣΔ. Οδηγήθηκε στην κατάρρευση κάτω από την πίεση δυο δυνάμεων. Πρώτον, της κάμψης των αγώνων και της συνείδησης της εργατικής τάξης. Η σύνθεση του προλεταριάτου άλλαξε ριζικά κατά τη διάρκεια της αλματώδους εκβιομηχάνισης του Πρώτου Πεντάχρονου Πλάνου. Το παλιό, έμπειρο προλεταριάτο που είχε διαμορφωθεί επί τσαρισμού διαλύθηκε μέσα στα εκατομμύρια των νέων εργατών, πρώην αγροτών στην πλειοψηφία τους, που δεν διέθεταν καμιά παράδοση στη βιομηχανική ζωή, καμιά παράδοση αλληλεγγύης, καθόλου ταξική συνείδηση. Το προλεταριάτο είχε πλέον εξατομικοποιηθεί πλήρως.

Η ίδια διαδικασία που οδήγησε στην εξατομικοποίηση του βιομηχανικού προλεταριάτου προκάλεσε μια βαθιά ιδεολογική κρίση στην Αριστερή Αντιπολίτευση. Ο Τρότσκι και η Αριστερή Αντιπολίτευση επί χρόνια όριζαν τον Στάλιν ως κεντριστή, υποστηρίζοντας, πολύ ορθά για κείνη τη συγκυρία, ότι ο Στάλιν κι η γραφειοκρατία ταλαντεύονταν ανάμεσα στο προλεταριάτο από τη μια μεριά και τους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ από την άλλη. Ο Τρότσκι θεωρούσε ότι ο Στάλιν δεν θα έπαιρνε ποτέ μια ανεξάρτητη στάση, κι ότι η ήττα του θα ερχόταν ως αποτέλεσμα


της δράσης της μιας ή της άλλης κοινωνικής δύναμης. Πίστευε ότι, σε τελευταία ανάλυση, τη μοίρα της σοβιετικής κοινωνίας θα την έκρινε η αναμέτρηση της εργατικής τάξης με τους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ, ενώ η γραφειοκρατία θα έπαιζε ένα δευτερεύοντα, διαμεσολαβητικό ρόλο. Στην πραγματικότητα, η αμοιβαία παράλυση όλων των κοινωνικών δυνάμεων επέτρεψε στη γραφειοκρατία του Στάλιν να τα βγάλει όπως-όπως πέρα με την οικονομική και κοινωνική κρίση. Επιστρατεύοντας ωμή βία ο Στάλιν επέβαλε μια σειρά 3(1 Ηοο μέτρα, τα οποία στο σύνολό τους, αποτέ- λεσαν μια κρατικο-καπιταλιστική απάντηση στο αδιέξοδο. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η γραφειοκρατία ανυψώθηκε ακόμα περισσότερο πάνω από ολόκληρη την κοινωνία και εδραίωσε τον πιο άγριο μηχανισμό εκμετάλλευσης, τόσο του προλεταριάτου όσο και της αγροτιάς. Η γραφειοκρατία δεν συνέτριψε την προλεταριακή πρωτοπορία - την Αριστερή Αντιπολίτευση - για να συντρίβει κι αυτή με τη σειρά της από τους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ. Αντίθετα, όταν νίκησε την Αντιπολίτευση έστρεψε τα πυρά της εναντίον τους. Όταν πλέον η σύγκρουση διεξαγόταν ανάμεσα στη συγκεντρωτική κρατική γραφειοκρατία από τη μια πλευρά και την πολυάριθμη μεν, αλλά κατακερματισμένη και διασπαρμένη αγροτιά, η έκβασή της ήταν δεδομένη.

Είναι πολύ πιο εύκολο να διακρίνουμε σήμερα αυτή την πορεία κοιτώντας προς τα πίσω, αλλά δεν ήταν καθόλου το ίδιο εύκολο για όσους συμμετείχαν τότε στα γεγονότα. Ο Τρότσκι δεν διέθετε κανένα ιστορικό προηγούμενο για να στηρίξει την ανάλυση της ιδιαίτερα περίπλοκης κατάστασης στη Ρωσία εκείνης της εποχής. Το μοναδικό εργατικό κράτος που είχε υπάρξει πριν, ήταν η Κομμούνα του Παρισιού και είχε κρατήσει μόλις 74 μέρες σε μια πόλη. Ο εκφυλισμός ενός εργατικού κράτους ήταν ένα φαινόμενο χωρίς προηγούμενο. Για τον Τρότσκι ήταν σαν να περπατούσε στα σκοτεινά σε ανώμαλο έδαφος με μια χιονοθύελλα να μαίνεται.

Το Πεντάχρονο Πλάνο, η στροφή στην κολεκτιβοποίηση της

-19-

Τόνι Κλιφ Τρότσκι 1927-1940

αγροτιάς και η ταχεία εκβιομηχάνιση άφησαν την Αριστερή Αντιπολίτευση πολιτικά αφοπλισμένη. Το 1928-29 συνθηκολόγησαν χιλιάδες Αντιπολιτευόμενοι, πολλοί απ’ αυτούς βετεράνοι των φυλακών και των τόπων εξορίας του Τσάρου. Υπολογίζεται ότι στα τέλη του 1929 μόλις 800 από τους 8-10.000 δεν είχαν συνθηκολογήσει με τον Στάλιν. Αυτό που έσπασε τους τροτσκιστές στην εξορία και τη φυλακή δεν ήταν τόσο η σταλινική καταστολή, όσο η ιδεολογική κρίση. Όπως εξηγούσαν οι Παλιοί Μπολσεβίκοι και ηγέτες της Αντιπολίτευσης Κ. Ρακόφσκι, Μ. Οκουτζάβα και Β. Κοσιόρ: «Η καταστολή δεν θα είχε τα αποτελέσματα που πέτυχε χωρίς τη νέα πορεία [τη στροφή στην κολεκτιβοποίηση και την εκβιομηχάνιση]».3 Οι αστυνομικές διώξεις δεν μπορούν από μόνες τους να εξηγήσουν τη συνθηκολόγηση χιλιάδων Αντιπολιτευόμενων σε ένα πολύ σύντομο χρονικό διάστημα: στο κάτω-κάτω, πολλοί από τους Παλιούς Μπολσεβίκους είχαν περάσει με επιτυχία τη δοκιμασία της εξορίας και της φυλακής επί Τσάρου. Η συνθηκολόγηση συνοδευόταν από την πεποίθηση ότι η πολιτική της κολεκτιβοποίησης και της εκβιομηχάνισης του Στάλιν ήταν μια σοσιαλιστική πολιτική απέναντι στην οποία δεν υπήρχε καμιά εναλλακτική λύση. Παρόλο που ο Στάλιν εφάρμοζε την πιο ταχεία εκβιομηχάνιση εις βάρος των εργατών - οι πραγματικοί μισθοί μειώθηκαν στο μισό - κατόρθωσε να ταυτίσει την εκβιομηχάνιση με μια σοσιαλιστική, προλεταριακή πολιτική. Αυτό αφαίρεσε από την Αντιπολίτευση την ιστορική της αναγκαιότητα.

Αν η πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου σε γιγάντια κλίμακα είναι σοσιαλισμός, τότε το προλεταριάτο είναι, και πρέπει να είναι, το αντικείμενο, η πρώτη ύλη της ιστορίας, όχι το υποκείμενό της. Αν ο βάρβαρος εγκλεισμός εκατομμυρίων αγροτών σε «κολεκτιβί- στικα» αγροκτήματα είναι σοσιαλισμός, τότε δεν υπάρχει καμιά ανάγκη για εργατική δημοκρατία.

Πολύ λίγοι από τους βετεράνους, Παλιούς Μπολσεβίκους, πα- ρέμειναν σταθεροί. Η μεγάλη, τιμητική εξαίρεση ήταν ο γέρος Κρι-

- 20 -


στιάν Ρακόφσκι, σύντροφος του Τρότσκι επί σχεδόν τρεις δεκαετίες. Όμως, ακόμα κι αυτός στο τέλος υπέκυψε. Στις 23 Φλεβάρη 1934, η Ισβέσηα δημοσίευσε ένα τηλεγράφημα του Ρακόφσκι στην κεντρική επιτροπή του κόμματος στο οποίο ανέφερε: «Αντιμέτωπος με την άνοδο της διεθνούς αντίδρασης η οποία, σε τελευταία ανάλυση, στρέφεται ενάντια στην Επανάσταση του Οκτώβρη, οι παλιές διαφωνίες μου με το κόμμα έχουν χάσει τη σημασία τους. Θεωρώ καθήκον μου ως μπολσεβίκος-κομμουνιστής να υποταχθώ πλήρως και δίχως δισταγμό στη γενική γραμμή του κόμματος».

Απογοητευμένος από αυτή την είδηση, ο Τρότσκι εξήγησε: «Μπορούμε να πούμε, χωρίς να υπερβάλλουμε ούτε χιλιοστό, ότι ο Στάλιν άρπαξε τον Ρακόφσκι με τη βοήθεια του Χίτλερ».4

Μετά την απέλασή του στην Τουρκία (Γενάρης 1929) ο Τρότσκι έκανε μια κοπιαστική προσπάθεια να κτίσει την Αντιπολίτευση έξω από την ΕΣΣΔ.

Ήταν η περίοδος της χειρότερης οικονομικής ύφεσης του καπιταλισμού και της ταυτόχρονης επέλασης του ναζισμού. Ο Τρότσκι έγραψε τα πιο λαμπρά άρθρα, δοκίμια και βιβλία για τις εξελίξεις στη Γερμανία. Αυτό που είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακό, είναι το γεγονός ότι ο συγγραφέας βρισκόταν πολύ μακριά από τη σκηνή όπου διαδραματίζονταν τα γεγονότα. Κι όμως, κατάψερνε να παρακολουθεί τις καθημερινές εξελίξεις κι αλλαγές. Αν διαβάσει κανείς τα κείμενα του Τρότσκι ανάμεσα στο 1930-1933 θα μείνει με την εντύπωση ότι, λόγω του συγκεκριμένου χαρακτήρα της ανάλυσής τους, ο συγγραφέας τους θα έπρεπε να βρίσκεται στη Γερμανία κι όχι στην Πρίγκηπο της Τουρκίας. Αυτά τα κείμενα είναι αξεπέραστα από άποψη συγκεκριμένης εφαρμογής της ιστορικο-υλιστικής μεθόδου, περιγραφής των σύνθετων σχέσεων ανάμεσα στις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές, τις σχέσεις στη μαζική ψυχολογία των διαφορετικών τμημάτων της γερμανικής κοινωνίας - του προλεταριάτου, των μικροαστών, του λούμπεν προλεταριάτου- μέχρι το ρόλο της ψυχολογίας ατόμων όπως του Χίτλερ. Αυτά τα

-21 -

Τόνι Κλιφ Τρότσκι1927-1940

κείμενο μπορούν να σταθούν δίπλα στα καλύτερα ιστορικά έργα του Κορλ Μαρξ -τη 18η Μπρυμαίρ και το Ταξικοί Αγώνες στη Γαλλία. Ο Τρότσκι όχι μόνο ανέλυσε την κατάσταση αλλά χάραξε και μια ξεκάθαρη γραμμή δράσης για το προλεταριάτο. Σε όρους στρατηγικής και τακτικής τα κείμενα αυτά παραμένουν ιδιαιτέρως πολύτιμα επαναστατικά εγχειρίδια, που μπορούν να συγκριθούν με αυτά που είχαν γράψει ο Λένιν κι ο Τρότσκι στα πρώτα τέσσερα χρόνια της Κομιντέρν.

Δυστυχώς, οι ιδέες μετατρέπονται σε υλική δύναμη μόνο όταν γίνονται υπόθεση εκατομμυρίων ανθρώπων. Τα κείμενα του Τρό- τσκι δεν κατάψεραν κάτι τέτοιο. Οι εκκλήσεις του ήταν φωνή βο- ώντος εν τη ερήμω. Στη Γερμανία, πολλοί λίγοι ήταν εκείνοι που πρόσεχαν αυτά που έλεγε ή έστω είχαν ακούσει κάτι από αυτά που έλεγε. Η τροτσκιστική οργάνωση στη Γερμανία ήταν μικροσκοπι- κή, απομονωμένη και με πολύ άσχημη κοινωνική σύνθεση - δεν είχε σχεδόν καθόλου εργάτες. Δεν μπόρεσε να μεταφράσει σε δράση τις ιδέες του Τρότσκι. Το χάσμα που χώριζε τους σκοπούς από τα μέσα για την υλοποίησή τους ήταν η τραγωδία του Τρότσκι.

Η αδυναμία των τροτσκιστών στη Γερμανία ήταν εν μέρει και αποτέλεσμα του γεγονότος ότι το γερμανικό προλεταριάτο δεν ήταν παρθένο πολιτικά έδαφος. Στη συντριπτική του πλειοψηφία επηρεαζόταν από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας (5Ρϋ) και το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας (ΚΡΏ). Εκτός από αυτά τα δυο μαζικά εργατικά κόμματα, υπήρχαν και τρία σχετικά πολυάριθμα αντιπολιτευόμενα αριστερά κόμματα: οι «δεξιοί» κομμουνιστές (ΚΡΟ) με ηγέτη τον Μπράντλερ, η ΙεηϊπΒυηά των Ρουθ Φί- σερ, Αρκάντι Μάσλοφ και Χιούγκο Ούρμπανς και το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (5ΑΡ). Το ιστορικό παρελθόν έπνιγε τα νεαρά βλαστάρια του τροτσκισμού - διέθεταν πολύ περιορισμένο χώρο για να μεγαλώσουν. Ο Τρότσκι έγινε μάρτυρας της πιο καταστροφικής ήττας της διεθνούς εργατικής τάξης από τους ναζί, χωρίς να μπορέσει να επηρεάσει την πορεία των γεγονότων.

- 22 -


Μετά τη γερμανική καταστροφή μπροστά στα μάτια του Τρό- τσκι ξετυλίχθηκαν τα μεγάλα επαναστατικά γεγονότα του Μάη- Ιούνη 1936 στη Γαλλία. Σ ’ αυτή την περίπτωση η τραγωδία του Τρότσκι είναι ίσως ακόμα πιο βαθιά. Τα κείμενά του για τη Γαλλία ήταν, όπως και για τη Γερμανία, λαμπρά και γεμάτα έμπνευση, όμως και πάλι ουσιαστικά έμειναν απαρατήρητα.

Η μια ήττα οδηγούσε στην άλλη. Μετά την κατάρρευση του επαναστατικού κύματος στη Γαλλία ήρθε η νίκη του Φράνκο στην Ισπανία. Για άλλη μια φορά ο Τρότσκι έγραψε έξοχα κείμενα. Όμως, και πάλι, το Μάη του 1937 η τροτσκιστική οργάνωση στην Ισπανία είχε συνολικά 30 μέλη! Πώς θα μπορούσαν να επηρεάσουν τα γεγονότα;

Την ίδια περίοδο η φρίκη του σταλινισμού στην ΕΣΣΔ προχωρούσε με γρήγορα βήματα. Η βίαιη κολεκτιβοποίηση οδήγησε στο θάνατο εκατομμυρίων ανθρώπων και σε δίκες-παρωδία, στις οποίες εκτελέστηκαν ή φυλακίστηκαν για χρόνια όλοι οι επιζώντες ηγέτες του μπολσεβικισμού, με κατηγορίες όπως ότι ήταν «πράκτορες του Χίτλερ και του Μικάδο».*

Σ’ εκείνο το όργιο του σταλινικού τρόμου ο Τρότσκι έγραψε το μεγάλο έργο Η Προδομένη Επανάσταση. Ήταν μια πλήρως μαρξιστική, πλήρως υλιστική ανάλυση του σταλινικού καθεστώτος. Έπαιρνε σαν αφετηρία της τις αντικειμενικές συνθήκες, εθνικές και διεθνείς, στις οποίες βρέθηκε η ρώσικη επανάσταση. Το κλειδί για την κατανόηση των εξελίξεων στην ΕΣΣΔ δεν βρισκόταν ούτε στα καπρίτσια του Στάλιν ούτε στο εποικοδόμημα των ιδεών. Το βιβλίο θεωρεί ότι το κλειδί για τη ρώσικη ιστορία είναι η σύγκρουση των δυο βασικών ανταγωνιστικών τάξεων - του προλεταριάτου και της αστικής τάξης - σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Ο Τρότσκι επανα- διατυπώνει και αναπτύσσει με λαμπρό τρόπο το πραγματικό νόημα του σοσιαλισμού, χωρίς να κάνει καμιά παραχώρηση στη σταλι-

* Αυτοκράτορας της Ιαπωνίας. ΣιΜ.

- 23 -


νική πλαστογράφησή του. Η Προδομένη Επανάσταση συγκρούεται σκληρά με το σταλινισμό, αποφεύγοντας όμως παράλληλα το είδος της αντισταλινικής υστερίας που οδήγησε πολλούς να κάνουν παραχωρήσεις στον καπιταλισμό. Με άλλα λόγια, η Προδομένη Επανάσταση επαναδιατυπώνει τα βασικά χαρακτηριστικά του τροτσκισμού - επαναστατική διεθνιστική αντίσταση τόσο στο σταλινισμό όσο και στον καπιταλισμό.

Γι’ αυτόν το λόγο, η τελευταία δεκαετία της ζωής του Τρότσκι, παρόλη την αδιάκοπη τραγωδία της, δεν ήταν μάταιη. Αντιθέτως, όσο πιο σκοτεινή είναι η νύχτα τόσο λαμπρότερο είναι το αστέρι. Τα κείμενα του Τρότσκι, γραμμένα με πάθος και έμπνευση, αποτε- λούν μια ανεκτίμητη κληρονομιά. Πάνω απ’ όλα, ο Τρότσκι κράτησε αναμμένη τη φλόγα, την παράδοση του επαναστατικού σοσιαλισμού. Είχε δίκιο όταν έγραφε στις 25 Μάρτη 1935: «...Πιστεύω ότι η εργασία την οποία επιτελώ τώρα, παρά τον ιδιαιτέρως ανεπαρκή και αποσπασματικό χαρακτήρα της, είναι η πιο σημαντική εργασία της ζωής μου - πιο σημαντική κι από το 1917, πιο σημαντική από την περίοδο του Εμφυλίου Πολέμου ή οποιαδήποτε άλλη».5

Όλη η ύπαρξη, ο νους, η ενέργεια του Τρότσκι είχαν ως κατεύθυνση το μέλλον. Όταν ήταν ακόμα πολύ νέος, στα 21 του χρόνια, είχε γράψει:

ϋ ιιη ι $ρΐΓο, ερβτο! Όσο αναπνέω, ελπίζω - όσο αναπνέω θα παλεύω για το μέλλον, αυτό το ακτινοβόλο μέλλον όπου ο άνθρωπος, δυνατός κι όμορφος, θα γίνει ο αφέντης του αυθόρμητου ρεύματος της ιστορίας του και θα το κατευθύνει προς τον ατελείωτο ορίζοντα της ομορφιάς, της χαράς και της ευτυχίας... άιιηι ψίΓΟ, ερεη !6

Λίγο πριν τη δολοφονία του, στη διαθήκη του, ο Τρότσκι έκφραζε την ίδια αισιοδοξία για το μέλλον:

Η πίστη μου στο κομμουνιστικό μέλλον της ανθρωπότητας δεν είναι λιγότερο φλογερή, στην πραγματικότητα είναι ακό

-24-


μα πιο σταθερή από τις μέρες της νιότης μου... Βλέπω τη φωτεινή πράσινη λωρίδα χορταριού κάτω από τον τοίχο, και τον καθαρό γαλανό ουρανό πάνω από τον τοίχο, και λιακάδα παντού. Η ζωή είναι όμορφη. Οι μελλοντικές γενιές ας την απαλλάξουν από κάθε κακό, κάθε καταπίεση και βία και ας τη χαρούν όσο πιο πολύ γίνεται.7

- 25 -


Κεφάλαιο Πρώτο

Ο Στάλιν στρέφεται στη βίαιη κολεκτιβοποίηση

Τα δυο πρώτα κεφάλαια αυτού του βιβλίου ασχολούνται με την ιδιαιτέρως περίπλοκη εξέλιξη μιας οικονομίας, μιας κοινωνίας και μιας πολιτικής κατάστασης που δεν είχε προηγούμενο. Η Οκτωβριανή Επανάσταση, που είχε θεωρηθεί το πρώτο βήμα στο δρόμο για την απελευθέρωση της ανθρωπότητας, είχε καταλήξει, αντίθετα, στην πιο τρομερή τυραννία, καταπίεση και εκμετάλλευση.

Η γιγάντιας κλίμακας εκβιομηχάνιση και η βίαιη κολεκτιβοποίηση ξεκίνησαν το 1928. Ο Στάλιν και το Κομμουνιστικό Κόμμα διακήρυξαν ότι επρόκειτο για την «οικοδόμηση του σοσιαλισμού». Ήταν πολύ δύσκολο να διανοηθεί κάποιος την έκβαση της εκβιομηχάνισης και της βίαιης κολεκτιβοποίησης. Καταρχάς, το έμβρυο της νέας κρατικο-καπιταλιστικής κοινωνίας δεν είχε ακόμα αποκτήσει καθαρό σχήμα και δεν ήταν ορατό σε τι τρομερό τέρας θα εξελισσόταν. Η πορεία αυτής της εξέλιξης στερείτο λογικής και ήταν μπερδεμένη. Ο Στάλιν που εμφανιζόταν σαν ο δημιουργός, ο διαμορφωτής της ιστορίας, στην πραγματικότητα δροΰσε εντελώς εμπειρικά. Ο παράγοντας που τον έσπρωξε στο δρόμο του εκ βάθρων μετασχηματισμού της οικονομίας ήταν το γεγονός ότι οι πολιτικές που είχε εφαρμόσει στα χρόνια 1923 με 1927 είχανε αποτύ- χει, οδηγώντας τη Σοβιετική Ένωση σε αδιέξοδο και παράλυση.

- 26 -

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα,τόσο πιο φωτεινό ίο αστέρι

Ακόμα και ο Τρότσκι το 1928 δεν μπορούσε να διανοηθεί τη φρίκη που θα προκαλούσε η πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου σε τόσο μεγάλη κλίμακα και σε τόσο σύντομο χρονικό διάστημα. Ο ίδιος και οι υποστηρικτές του πίστευαν ότι η νέα πολιτική του Στάλιν ήταν μια στροφή προς τ’ αριστερά - μακριά από τους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ.

Όταν περιγράφουμε την αντίδραση του Τρότσκι σ’ αυτές τις άνευ προηγουμένου εξελίξεις, είναι αναγκαίο να μην του αποδίδουμε έννοιες οι οποίες μπορούν να γίνουν κατανοητές μόνο με ύστερη γνώση. Ο Τρότσκι ήταν πολύ μεγάλη προσωπικότητα και δε χρειαζόταν να παριστάνει ότι οι ιδέες του ήταν υπεριστορικές, ανεξάρτητες από πραγματικές εμπειρίες. Ένας από τους λόγους για τους οποίους οι τροτσκιστές στην ΕΣΣΔ το 1928-30 ήταν τόσο δι- στακτικοί και το ηθικό τόσων πολλών κατάρρευσε, ήταν η έλλειψη θεωρητικής διαύγειας. Το θάρρος και η αποφασιστικότητα εξαρ- τιόνται από την ορθή κατανόηση της πορείας που ανοίγεται μπροστά. Όπως θα διαπιστώσουμε, ακόμα κι ο Τρότσκι, παρά την ιδιοφυία του, δεν αντιλήφθηκε με σαφήνεια το μέγεθος των συνεπειών που είχε η πολιτική της εκβιομηχάνισης και της βίαιης κολεκτιβοποίησης του Στάλιν. Είναι εύκολο να βλέπεις εκ των υστέρων καθαρά κοιτώντας το παρελθόν, όμως για να καταλάβουμε τον αγώνα που έδωσε ο Τρότσκι και οι υποστηρικτές του εκείνη την περίοδο, πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι οι συμμετέχοντες στα γεγονότα δεν αντιλαμβάνονταν ξεκάθαρα την κατάσταση.

Δεν μπορείς να αποκλείσεις από μια πολιτική βιογραφία την ιστορία της περιόδου στην οποία αναψέρεται, παρόλο που η πολυ- πλοκότητα των οικονομικών και κοινωνικών αλλαγών δυσκολεύει την προσπάθεια. Θα αδικούσαμε τον Τρότσκι αν προσπαθούσαμε να αποφύγουμε μια τέτοια ανάλυση. Γι’ αυτό το λόγο, πριν περιγράφουμε την αντίδραση του Τρότσκι στα γεγονότα και το δρόμο που πήρε ο ίδιος και οι υποστηρικτές του - η μεγάλη πλειοψηφία των οποίων λύγισε και συνθηκολόγησε με τον Στάλιν - είναι ανα

- 2 7 -


γκαίο να προηγηθεί μια ανάλυση της «Μεγάλης Βιομηχανικής και Αγροτικής Επανάστασης».

Είναι πολύ δύσκολο να γίνει εύκολα κατανοητό αυτό το μπερδεμένο κουβάρι των γεγονότων. Όμως, στα δυο πρώτα κεφάλαια προσπαθώ να περιγράψω και να αναλύσω όσο πιο απλά γίνεται την αλληλεξάρτηση των δυσνόητων γεγονότων. Αυτά τα δυο κεφάλαια αποτελούν το υπόβαθρο με το οποίο μπορούν να γίνουν κατανοητές οι δυσκολίες και οι κρίσεις που αντιμετώπισαν ο Τρό- τσκι και οι υποστηρικτές του.

Η Ρωσία σε μια βαθιά οικονομική και κοινωνική κρίση

Δεν πέρασε πολύς καιρός από την άφιξη του Τρότσκι στην Άλμα-Ατα και επιβεβαιώθηκε η πρόγνωσή του, ότι δηλαδή η καθυστέρηση της βιομηχανίας σε σχέση με τον αγροτικό τομέα έθετε σε κίνδυνο την εργατο-αγροτική συμμαχία, τη σμϊτσκα.

Ήδη από το Δωδέκατο Συνέδριο του Κόμματος (Απρίλης 1923), ο Τρότσκι είχε προβλέψει ότι μια καλή σοδειά μπορούσε να φέρει το ξέσπασμα της κρίσης, μιας και ωφελημένα θα έβγαιναν τα καπιταλιστικά στοιχεία - οι κουλάκοι και οι επιχειρηματίες της ΝΕΠ - κι όχι τα σοσιαλιστικά στοιχεία της πόλης και του χωριού. Ο Στάλιν κι ο Μπουχάριν είχαν απορρίψει όσο πιο έντονα γινόταν αυτή την πρόβλεψη.

Τον Απρίλη του 1927 ο Στάλιν ειρωνευόταν την άποψη ότι μια καλή σοδειά μπορεί να προκαλούσε προβλήματα.1 Στην Έβδομη Πλατιά Ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομιντέρν (Δεκέμβρης 1926) ο Μπουχάριν περιγελούσε τις εκτιμήσεις που έκανε η Αντιπολίτευση ένα χρόνο πριν για «απεργία σιτηρών από τους κουλάκους». Η συγκέντρωση σιτηρών από τη σοδειά του 1926 ήταν 35% μεγαλύτερη από την προηγούμενη χρονιά. Στην πραγματικότητα «το θεμέλιο της βασικής οικονομικής θεωρίας της


Αντιπολίτευσης έχει καταρρεύσει».2Στα τέλη του 1927 είχε γίνει πλέον σαφές ότι η συγκέντρωση

σιτηρών αντιμετώπιζε μεγάλες δυσκολίες. Το Νοέμβρη ο Τρότσκι μπορούσε πλέον να υποστηρίζει με το δίκιο του ότι η πρόβλεψή του είχε επαληθευτεί. Είχε εκδηλωθεί μια πολύ σοβαρή έλλειψη στον εφοδιασμό σε σιτηρά εξαιτίας «της εντελώς ανεπαρκούς προσφοράς βιομηχανικών προϊόντων στις αγροτικές περιοχές».

Τρεις είναι οι παράγοντες που μπορούν να εξηγήσουν τις δυσκολίες στην αγορά σιτηρών: η έλλειψη αγαθών (καθυστέρηση της βιομηχανίας), η συσσώρευση αποθεμάτων από τους κουλάκους (κοινωνική διαφοροποίηση στην ύπαιθρο), και μια αλόγιστη πολιτική στον τομέα της νομισματικής κυκλοφορίας (πληθωριστικό νόμισμα). Αν δε γίνουν κατανοητοί αυτοί οι τρεις παράγοντες, η χώρα θα βυθιστεί στην οικονομική κρίση.3

Στο τέλος του 1927 αιφνιδιαστικά η κατάσταση χειροτέρεψε ακόμα περισσότερο. Το Σεπτέμβρη η ποσότητα σιτηρών που συγκεντρώθηκε ήταν ελαφρώς μειωμένη και τους επόμενους τρεις μήνες η μείωση πήρε καταστροφικές διαστάσεις. Τον Οκτώβρη η συγκέντρωση σιτηρών είχε πέσει στα 2/3 του συνόλου της προηγούμενης χρονιάς, το Νοέμβρη λιγότερο από το μισό, το ίδιο και το Δεκέμβρη.4

Ο Μίκαλ Ράιμαν στο έξοχο βιβλίο του Η Γέννηση του Σταλινισμού, γράφει:

Οι δυσκολίες με τη συγκέντρωση των σιτηρών είχαν έναν άμεσο και πολύ ισχυρό αντίκτυπο στο μη υγιή οργανισμό της σοβιετικής οικονομίας...Οι εξαγωγές σιτηρών έπεσαν δραματικά και την ίδια περίοδο το σοβιετικό εμπορικό ισοζύγιο άρχιζε να γίνεται ιδιαίτερα ελ- λειμματικό... Η κυβέρνηση έσπευσε να μειώσει τις εισαγωγές. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την έλλειψη σε πολλά αγαθά που ήταν απαραίτητα για την παραγωγή, κάνοντας ακόμα πιο έντονη την έλλειψη πρώτων υλών, ιδιαίτερα στην ελαφρά βιομηχανία. Το Φλεβάρη του 1928 μια σειρά από εργοστάσια απειλούνταν με κλείσιμο. Η μεταλλουργική βιομηχανία και η

-29-


μηχανουργική βιομηχανία αντιμετώπιζαν δυσκολίες. Η εξάντληση του εξοπλισμού και των μηχανημάτων στη βιομηχανία άρχισε να γίνεται αισθητή παντού. Το Νοέμβρη του 1927 η βιομηχανική παραγωγή ήταν κατά 18% χαμηλότερη απ’ ό,τι είχε προβλεφθεί, και το Δεκέμβρη 21,4% χαμηλότερη...Η προσφορά αγαθών στην αγορά βρισκόταν σε άθλια κατάσταση. Μέσα σε ένα μήνα - από το Δεκέμβρη του 1927 μέχρι το Γενάρη του 1928 - μειώθηκε κατά 15,5%. Αρχισαν να εκδηλώνονται σοβαρές ελλείψεις ακόμα και σε βασικά αγαθά. Σε μια σειρά επαρχιακές πόλεις ο εφοδιασμός ήταν τόσο άσχημος, ώστε τα αποθέματα επαρκούσαν μόλις για μερικές μέρες.Στο τέλος του Γενάρη 1928 ήταν πλέον ολοφάνερο ότι έπρεπε να επιβληθεί διανομή με το δελτίο.5

Η βασική αιτία των δυσκολιών στη συγκέντρωση σιτηρών ήταν η έλλειψη βιομηχανικών αγαθών, η ύπαρξη των οποίων θα έδινε κίνητρο στους αγρότες να πουλήσουν το σιτάρι τους.

Υπήρχε έλλειψη σε πολλά βιομηχανικά καταναλωτικά αγαθά και γι’ αυτό το λόγο οι αγρότες δίσταζαν να ανταλλάξουν τα σιτηρά τους - τα οποία μπορούσαν να τα αποθηκεύσουν εύκολα - με «ζεστό» χρήμα, με το οποίο δε θα μπορούσαν να αγοράσουν τα βιομηχανικά αγαθά που ήθελαν. Τέλος, οι αγρότες βρίσκονταν σε καλύτερη θέση από προηγούμενα χρόνια και μπορούσαν να αντισταθούν πιο αποτελεσματικά σε αλλαγές στους όρους του εμπορίου που δεν ήταν προς το συμφέρον τους. Οι αποταμιεύσεις τους ήταν μεγαλύτερες και το 1927 είχαν αποκτήσει βασικά καταναλωτικά αγαθά σε επαρκή ποσότητα, ώστε τώρα να μπορούν να περιμένουν μέχρι να βρουν την ποικιλία ή την ποιότητα που επιθυμούσαν.6

Επιπλέον, οι βασικοί προμηθευτές σιτηρών ήταν μια σχετικά ολιγάριθμη ομάδα και το κράτος ήταν ευάλωτο απέναντι τους σε περίπτωση που πρόβαλαν αντίσταση: «Στην ευρωπαϊκή ΕΣΣΔ το 11% των αγροτικών νοικοκυριών πραγματοποιούσε το 56% όλων των πωλήσεων σιτηρών το 1927/28».7

Ο Ράιμαν περιγράφει την αντίδραση της κρατικής και κομματι

-30-


κής ηγεσίας:

Η βαθιά οικονομική κρίση, η οποία ξετυλίχθηκε με ασυνήθιστη ταχύτητα, αιφνιδίασε πλήρως την κομματική ηγεσία. Απαιτούνταν δραστικά μέτρα, όμως η ηγεσία δίσταζε να τα ενεργοποιήσει... Η κατάσταση ήταν ιδιαιτέρως απειλητική και ο χρόνος τελείωνε...Μέσα σε έξι μέρες, ανάμεσα στις 21 Δεκέμβρη 1927 (δυο μέρες μετά τη λήξη του κομματικού συνεδρίου) και τις 6 Γενάρη 1928, ο Στάλιν έστειλε τρεις εγκυκλίους εν ονόματι της κεντρικής επιτροπής στις κομματικές οργανώσεις απαιτώντας ταχύτατη υπερπήδηση των εμποδίων (περελόμ) στη συγκέντρωση σιτηρών. Η τρίτη εγκύκλιος ήταν «μοναδική, τόσο στον τόνο όσο και στις απαιτήσεις της», απειλώντας χωρίς περιστροφές τους τοπικούς αξιωματούχους για βαριές κυρώσεις αν αποτύγχαναν να παραδώσουν τις αναγκαίες ποσότητες σιτηρών. Παρόλ’ αυτά, η κατάσταση βελτιώθηκε από λίγο έως καθόλου.Στις επαρχίες στάλθηκαν υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι, ανάμε- σά τους και μέλη της ανώτατης ηγεσίας, με έκτακτες εξουσίες. Είχαν αναλάβει να επιβλέψουν προσωπικά την υπερπήδηση των εμποδίων. Ο Στάλιν πήγε στη Σιβηρία... Όταν έψτασε εκεί, επιτέθηκε αμέσως στους τοπικούς αξιωματούχους κατηγορώντας τους για τσαπατσούλικη δουλειά, για υποτίμηση του κινδύνου που αντιπροσώπευαν οι κουλάκοι και για διασυνδέσεις με «κουλάκικα και καπιταλιστικά στοιχεία». Πρό- τεινε την εφαρμογή του Αρθρου 107 (του Ποινικού Κώδικα της ΡΣΟΣΔ) το οποίο επέτρεπε την κατάσχεση αποθεμάτων σιτηρών από τους πλούσιους χωρικούς και παρακίνησε τις τοπικές αρχές να προχωρήσουν σε εκκαθάριση των κομματικών και κρατικών μηχανισμών από τα «διεφθαρμένα στοιχεία».Σε όλη τη χώρα εφαρμόστηκαν με εντατικούς ρυθμούς μια σειρά έκτακτα μέτρα: οι κομματικές επιτροπές και η Γκε-Πε-Ου απέκτησαν υπερεξουσίες για τη συγκέντρωση σιτηρών, συγ- κροτήθηκαν έκτακτες «τρόικες» και χιλιάδες στελέχη στάλθηκαν στην ύπαιθρο. Άρχισε να εφαρμόζεται ένα υποχρεωτικό «αγροτικό δάνειο», τα χωριά εξαναγκάστηκαν να αυξήσουν τη δημοτική φορολογία για κοινωνικές και πολιτιστικές

-31 -


υπηρεσίες, εντατικοποιήθηκε η συλλογή χρεών προς το δημόσιο από απλήρωτους φόρους, δάνεια, πιστώσεις και λοιπά. Όλα αυτά τα μέτρα είχαν σκοπό να μειώσουν την ποσότητα χρήματος που είχαν στα χέρια τους οι αγρότες και κατά συνέπεια να τους ωθήσουν να πουλήσουν περισσότερο σιτάρι. Ωστόσο, την ίδια στιγμή, έθεσαν τις βάσεις για τον πολλαπλασιασμό των μέτρων βίας και αυθαιρεσίας.®

Η Γκε-Πε-Ου απέκτησε έκτακτες εξουσίες.

Βάσει των αποφάσεων που έλαβε το πολιτικό γραφείο το Φλεβάρη του 1928, τέθηκε το πλαίσιο για μια νέα, γιγάντια εκστρατεία πιέσεων στους αγρότες. Η ανάμιξη της Γκε-Πε-Ου στην εκστρατεία συγκέντρωσης σιτηρών εντάθηκε και έγιναν προετοιμασίες για την ανάπτυξη στρατιωτικών μονάδων στα χωριά.9Με αυτά τα μέτρα, η ΕΣΣΔ έκανε ένα μεγάλο βήμα προς μια ριζική αλλαγή στις συνθήκες διαβίωσης του πληθυσμού της και τη δομή εξουσίας. Άλλαξε απότομα η συνολική ατμόσφαιρα μέσα στην οποία διεξαγόταν η οικονομική, πολιτική και κομματική δουλειά. Η Γκε-Πε-Ου, όχι μόνο κατόρθωσε να διασφαλίσει τις θέσεις που είχε καταλάβει, αλλά τις επέκτεινε κιό- λας, απλώνοντας τα πλοκάμια της βαθύτερα στην οικονομική και κοινωνική σφαίρα. Τα έκτακτα μέτρα που εφαρμόστηκαν για να αντιμετωπίσουν την οικονομική κρίση, άρχισαν να αλλάζουν τις οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις, ασκώντας μεγάλες πιέσεις στην εφαρμοζόμενη οικονομική στρατηγική.10

Ο συνδυασμός μιας απότομης πτώσης στις ποσότητες των σιτηρών που συγκέντρωνε το κράτος, της ύφεσης στη βιομηχανία και της απότομης χειροτέρευσης των σχέσεων με τη Δύση, ιδιαίτερα με τη Βρετανία, ώθησε τον Στάλιν να εφαρμόσει μέτρα καταστολής για να αποσπάσει το σιτάρι από τους αγρότες. Αυτές οι δραστικές λύσεις οδήγησαν αναπόφευκτα στη βίαιη κολεκτιβοποίηση της αγροτιάς και στη ραγδαία, εξαναγκαστική, εκβιομηχάνιση. Το αποτέλεσμα ήταν η δραστική μεταμόρφωση της ρώσικης κοινωνίας και πολιτικής.

- 32 -


Μετά τα έκτακτα μέτρα που λήφθηκαν το Φλεβάρη για τη συγκέντρωση σιτηρών, η κεντρική επιτροπή έστειλε στις 15 Μάη μια έκκληση σε όλες τις κομματικές οργανώσεις για την επιτάχυνση της «σοσιαλιστικής οικοδόμησης» στην ύπαιθρο. Αυτό το ντοκουμέντο έχει ιδιαίτερη σημασία, γιατί είναι το πρώτο που υιοθετεί ανοιχτά ως στόχο την εξάλειψη των κουλάκων.11

Ο αγροτικός πληθυσμός υπέφερε τα πάνδεινα απ’ αυτή την πολιτική. Στην ύπαιθρο έγιναν όργια βίαιων παρεκβάσεων...Με την παρότρυνση των ανώτερων κλιμακίων ο κρατικός μηχανισμός - με τη Γκε-Πε-Ου να διαδραματίζει κεντρικό ρόλο- στράφηκε ενάντια, όχι μόνο στους ευκατάστατους αγρότες, αλλά και ενάντια στους μεσαίους, σε μερικές περιπτώσεις και ενάντια στους φτωχούς αγρότες. Καθορίστηκε μια ποσότητα σιτηρών που έπρεπε να παραδώσει κάθε νοικοκυριό. Οι εκπρόσωποι της κυβέρνησης πήγαιναν από αγρόκτημα σε αγρόκτημα, άνοιγαν τα σιλό και έκαναν κατάσχεση των «πλεονασμάτων». Συχνά, έπαιρναν τα πάντα και δεν άφηναν στους αγρότες ούτε μια μικρή ποσότητα για να επιβιώσουν.Για να επιτύχουν τους σκοπούς τους επιστράτευαν απειλές, συλλήψεις, ποινές φυλάκισης. Σε μερικά χωριά που ήδη είχαν παραδώσει την καθορισμένη ποσότητα, πραγματοποιήθηκε κι ένας δεύτερος γύρος κατασχέσεων. Οι τοπικές αγορές έκλεισαν σε πολλά σημεία της ΕΣΣΔ. Στους επαρχιακούς δρόμους έκαναν για άλλη μια φορά την εμφάνισή τους μπλόκα και σκοπιές, όπως στον εμφύλιο πόλεμο, για να εμποδίσουν τους αγρότες να απομακρύνουν το στάρι τους από τα χωριά.12

Η κατάσταση έγινε ιδιαίτερα κρίσιμη το Μάρτη και τον Απρίλη του 1928.

Τα πράγματα χειροτέρευσαν ως προς την πρόσβαση του πληθυσμού σε τρόφιμα. Οι φτωχοί της υπαίθρου βρέθηκαν σε ιδιαίτερα δύσκολη θέση, αφού έπρεπε να αγοράσουν σιτάρι την άνοιξη. Εκείνη την εποχή είχε γίνει συνηθισμένο το θέαμα αγροτισσών να στέκονται έξω από τα κρατικά καταστήματα σε ουρές. Ένας σημαντικός αριθμός αγροτών, ολόκληρες πε

- 33 -


ριφέρειες, είχαν υποχρεωθεί να ζουν με δελτία διανομής που μόλις τους γλίτωναν από την πείνα....Σε μια σειρά περιοχές οι αγρότες μείωσαν τις καλλιεργούμενες εκτάσεις γης, θέτοντας μ’ αυτό τον τρόπο σε κίνδυνο τη σοδειά. Αρχισε μια σφαγή βοοειδών. Ξέσπασαν αγροτικές ταραχές, που σε ορισμένες περιπτώσεις για την καταστολή τους επιστρατεύτηκαν τα όπλα. Μέχρι το τέλος του 1928 είχαν ξεσπάσει περίπου 150 αγροτικές εξεγέρσεις. Όλο και συχνότερα σημειώνονταν επεισόδια, όπου αξιωματούχοι έπεφταν θύματα ξυλοδαρμού ή δολοφονίας.13

Στις πόλεις τα πράγματα δεν ήταν καλύτερα:

Οι μάζες στις πόλεις υπέφεραν από τη μεγάλη κατάρρευση του εφοδιασμού σε τρόφιμα. Ήδη από τα τέλη του 1927 στα κρατικά και συνεταιριστικά καταστήματα άρχισαν να σημειώνονται μεγάλες ελλείψεις σε αλεύρι, δημητριακά, γάλα, αυγά, βούτυρο και λάδι. Σύντομα, ελλείψεις άρχισαν να εμφανίζονται στο ψωμί, το κρέας, το τσάι, τον καφέ, τα υφάσματα και σε μια σειρά από άλλα αγαθά. Οι περιγραφές από ανθρώπους που είχαν ζήσει από κοντά αυτή την κατάσταση, μιλάνε για ουρές εκατοντάδων ανθρώπων που σχηματίζονταν από πολύ νωρίς το πρωί και που αποτελούσαν εστίες αναταραχής και δυσαρέσκειας.14

Ξέσπασαν μια σειρά από εργατικές κινητοποιήσεις:

Απεργίες σημειώθηκαν στο Μιτίτσκι και το Λιουμπέρτσι κοντά στη Μόσχα, στο εργοστάσιο Πουτίλοφ, στο μεταλλουργικό εργοστάσιο Γενακίεβο στο λεκανοπέδιο του Ντόνετσκ, στη βιομηχανία μετάλλου Σφυροδρέπανο στη Μόσχα και σε άλλα εργοστάσια σε διαφορετικά σημεία της χώρας.15

Ο Ράιμαν παραθέτει στοιχεία με τα οποία στηρίζει το συμπέρασμά του, ότι «η επιρροή της Αντιπολίτευσης ήταν ένας ορατός παράγοντας στην πολιτική ζωή και παρέμεινε αρκετά ισχυρή μέχρι το φθινόπωρο του 1928 ή την άνοιξη του 1929».16 Μ’ αυτό το σημείο θα ασχοληθούμε περαιτέρω στη συνέχεια.

- 34 -


Ο Στάλιν, όταν βρέθηκε αντιμέτωπος ξαφνικά με την κρίση των σιτηρών, δεν ήταν καθόλου βέβαιος για το τι επρόκειτο να κάνει. Έδρασε εμπειρικά και πραγματιστικά. Δεν γνώριζε ότι έκανε το πρώτο βήμα για το «μεγάλο άλμα προς τα εμπρός», προς τη βίαιη κολεκτιβοποίηση της γης και την εκβιομηχάνιση, ότι επρόκειτο με μια κίνηση να απαλλοτριώσει 25 εκατομμύρια αγρότες και να τους κλείσει με τη βία στα «συλλογικά» αγροκτήματα. Ο Στάλιν, ένας άνθρωπος χωρίς όραμα, δεν μπορούσε να προβλέψει τη φρίκη μιας πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου η οποία θα υλοποιούταν σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα και σε τόσο γιγάντια κλίμακα. Δεν μπορούσε να διακρίνει τις ριζικές αλλαγές που θα επέφερε αυτό το «μεγάλο άλμα προς τα εμπρός» σε ολόκληρο το σύστημα της οικονομίας, της κοινωνίας και της πολιτικής.

Τα γεγονότα του πρώτου εξάμηνου του 1928 κλόνισαν τα θεμέλια της υπάρχουσας κοινωνικής και οικονομικής τάξης πραγμάτων και ανύψωσαν τη γραφειοκρατία ακόμα ψηλότερα πάνω από ολόκληρη την κοινωνία. Παρόλ’ αυτά, ούτε ο Στάλιν ούτε κανείς άλλος στην ηγεσία είχε μια σαφή αντίληψη για εναλλακτικές στρατηγικές, ούτε για το ποια θα ήταν τα αποτελέσματα της πορείας που ακολουθούσαν. Ο Στάλιν συνέχιζε να είναι αιχμάλωτος των απόψεων που είχε διατυπώσει στις πολεμικές του ενάντια στον Τρότσκι ανάμεσα στο 1923 και το 1928. Συνέχιζε να πιστεύει ότι τα έκτακτα μέτρα που έλαβε η κυβέρνηση ήταν προσωρινά. Για παράδειγμα, στις 13 Φλεβάρη 1928 έγραφε στο άρθρο του με τίτλο «Τα πρώτα αποτελέσματα της εκστρατείας εφοδιασμού και τα παραπέρα καθήκοντα του κόμματος»:

Οι απόψεις ότι καταργούμε τη ΝΕΠ, ότι επιβάλλουμε ένα σύστημα κατάσχεσης των πλεονασμάτων, ότι προχωράμε στην αποκουλακοποίηση κλπ, είναι αντεπαναστατικό κουτσομπολιό που πρέπει να καταπολεμηθεί με κάθε αυστηρότητα. Η ΝΕΠ είναι η βάση της οικονομικής πολιτικής μας και θα πα- ραμείνει για μια μακρά ιστορική περίοδο. ΝΕΠ σημαίνει εμ

- 35 -


πόριο και ανοχή προς τον καπιταλισμό, υπό τον όρο ότι το κράτος διατηρεί το δικαίωμα και τη δυνατότητα ρύθμισης του εμπορίου σύμφωνα με τα συμφέροντα της δικτατορίας του προλεταριάτου.17

Αντίστοιχα, ο Στάλιν δήλωνε τα εξής στην ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής και της κεντρικής επιτροπής ελέγχου στις 13 Απρίλη:

Θέλω μόνο να πω κάτι σχετικά με κάποια από τα έκτακτα μέτρα, τα οποία ελήφθησαν εξαιτίας των έκτακτων περιστάσεων και τα οποία φυσικά θα σταματήσουν όταν εκλείψουν αυτές οι έκτακτες περιστάσεις.Με αυτά τα δεδομένα θα ήταν ανοησία ο ισχυρισμός ότι η ΝΕΠ «καταργείται», ότι εκτυλίσσεται μια επιστροφή στο σύστημα κατασχέσεων των πλεονασμάτων, και άλλα παρόμοια. Μόνο εχθροί του σοβιετικού συστήματος μπορούν να μιλάνε για κατάργηση της ΝΕΠ.18

Μιλώντας σε μια ομάδα φοιτητών στις 28 Μάη 1928 ο Στάλιν τάχθηκε για μια ακόμα φορά υπέρ της εμπιστοσύνης στους ιδιώτες καλλιεργητές:

...ο δρόμος προς τα μπρος είναι η αύξηση της σοδειάς των ατομικών αγροκτημάτων των μικρών και μεσαίων αγροτών.Δεν μπορούμε και δεν πρέπει να δώσουμε καμιά υποστήριξη στα ατομικά, μεγάλα αγροκτήματα των κουλάκων.19

Σε ένα άρθρο που γράφτηκε στις 12 Ιούνη 1928 με τίτλο «Ο Λένιν και το ζήτημα της συμμαχίας με το μεσαίο αγρότη», ο Στάλιν δήλωνε ότι η αποκουλακοποίηση αποτελούσε παρέκκλιση. Έγραφε ότι σε κάποιες περιπτώσεις

...έχουν γίνει απόπειρες να μετατραπεί η μάχη ενάντια στους κουλάκους σε αποκουλακοποίηση και η συγκέντρωση σιτηρών σε απαλλοτρίωση των πλεονασμάτων, ξεχνώντας ότι στις παρούσες συνθήκες η αποκουλακοποίηση είναι σκέτη τρέλα κι η κατάσχεση των πλεονασμάτων δεν οδηγεί στη συμμαχία με το μεσαίο αγρότη αλλά στη σύγκρουση μαζί του.20

-36-


Σ’ εκείνη τη φάση ο Στάλιν αντιμετώπιζε τα συλλογικά και κρατικά αγροκτήματα απλά ως συμπλήρωμα των ιδιωτικών αγροκτημάτων:

...το καθήκον της βελτίωσης των ιδιωτικών αγροκτημάτων των μεσαίων και μικρών αγροτών πρέπει να συμπληρωθεί στην πράξη με το καθήκον της επέκτασης των κρατικών και συλλογικών αγροκτημάτων.21

Στις 15 Ιούνη ο Στάλιν επανέλαβε την ανάγκη να υπάρξει αυτό το μίγμα ιδιωτικής καλλιέργειας με κρατικά και συλλογικά αγροκτήματα:

Στην παρούσα φάση η κύρια έμφαση πρέπει να δοθεί στην αύξηση της καλλιέργειας από τους μικρούς και μεσαίους αγρότες. Όμως, αυτό το καθήκον δεν αρκεί πλέον από μόνο του... Έχει έρθει η ώρα να συμπληρωθεί στην πράξη με δυο νέα καθήκοντα: την ανάπτυξη συλλογικών αγροκτημάτων και την ανάπτυξη κρατικών αγροκτημάτων.22

Η Ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής τον Ιούλη του 1928Η γενικευμένη δυσαρέσκεια των αγροτών και των εργατών που προκάλεσαν τα έκτακτα μέτρα συγκέντρωσης των σιτηρών, σε συνδυασμό με μια ρήξη στην κομματική και κρατική ηγεσία - μια ρήξη ανάμεσα στους υποστηρικτές του Στάλιν και τους υποστηρικτές του Μπουχάριν - επέβαλαν μια προσωρινή παύση, ακόμα και υποχώρηση από τα μέτρα. Η ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής τον Ιούλη 1928 επικύρωσε αυτή την εξέλιξη.

Ο Μπουχάριν και η Δεξιά [πτέρυγα, στμ] αντανακλούσαν σαφώς την πίεση των αγανακτισμένων μαζών. Για παράδειγμα, στη διάρκεια της ολομέλειας έγινε ο παρακάτω διάλογος:

ΜΠΟΥΧΑΡΙΝ: Η κατάσταση έχει φτάσει στο σημείο όπου οι φτωχοί αγρότες όταν διαδήλωσαν [την Πρωτομαγιά] στις πόλεις, δεν το έκαναν ως υποστηρικτές της σοβιετικής εξου

- 37 -


σίας... [και] ακούστηκαν ομιλίες από παλιούς παρτιζάνους- επαναστάτες που απευθύνθηκαν στη σοβιετική εξουσία, στη στρατιωτική επιτροπή και ρωτούσαν: πώς θα βρούμε ψωμί; ΚΑΓΚΑΝΟΒΙΤΣ: Ακούστηκαν τέτοιες ομιλίες, αλλά είναι ανάγκη να επαναλαμβάνεις εδώ αποσπάσματά τους; ΜΠΟΥΧΑΡΙΝ: Ο Βλαντιμίρ Ίλιτς δεν θα ανεχόταν ποτέ την αποσιώπηση γεγονότων. Τα γεγονότα πρέπει να προβλέπον- ται και να λαμβάνονται μέτρα για τέτοια πράγματα. ΒΟΡΟΣΙΛΟΦ: Ποιος τα αρνείται; Ποιον προσπαθείς να πείσε ις;ΜΠΟΥΧΑΡΙΝ: Δεν ξέρω ποιος τα αρνείται. Εγώ τα έμαθα μόλις χθες· αφού πέρασα δυο μέρες στην Γκε-Πε-Ου.

Ο Μπουχάριν ολοκλήρωσε την ομιλία του με αυτά τα λόγια:

...η οικονομία μας με κάνει να ανατριχιάζω, όταν υπάρχουν άλογα που τρώνε μόνο σιτάρι αλλά σε μερικές περιοχές οι άνθρωποι τρώνε φλούδες, όταν οι αγρότες είναι αναγκασμένοι να αγοράζουν ψωμί από τις γειτονικές πόλεις, όταν μια αγροτική χώρα αναγκάζεται να εισάγει σιτάρι και να εξάγει τα βιομηχανικά της προϊόντα. Αυτή η ανησυχητική οικονομική κατάσταση θα οδηγήσει σε κρίση και διαφωνίες. Πρέπει να την αντιμετωπίσουμε.23

Ο Ν.Α. Ουγκλάνοφ, γραμματέας της κομματικής οργάνωσης Μόσχας και υποστηρικτής του Μπουχάριν, είπε ότι:

Δεν μπορούμε να αντιμετωπίσουμε το αγροτικό ζήτημα χωριστά από την εργατική τάξη. Στο κάτω-κάτω, αυτή τη στιγμή μιλάει ο καταναλωτής μέσα μου και είμαστε εκπρόσωποι των καταναλωτών, του προλεταριάτου της Μόσχας, που αριθμεί εκατομμύρια ανθρώπους. Γνωρίζουμε ότι σε πολλές πόλεις έχει επιβληθεί το δελτίο ή κάτι αντίστοιχο με το δελτίο· τέλος πάντων, κάποιας μορφής περιοριστικά μέτρα στην κατανάλωση. Εδώ είναι η ουσία του ζητήματος. Ας απαντήσουμε τίμια στο ερώτημα. Δεν προκαλεί ανησυχίες και αμφιβολίες στην εργατική τάξη μια τέτοια κατάσταση, έντεκα χρόνια μετά την επανάσταση; Σύντροφοι, σας λέω με κάθε ειλικρίνεια: αυτή η

κατάσταση απλά και καθαρά ξεσηκώνει την πλειοψηφία των εργατών. Είναι αναγκαίο να το δούμε αυτό σε κάθε εργοστάσιο. Δε χρειάζεται να επισημάνουμε ότι αν αυτή η κατάσταση- οποιαδήποτε διατάραξη του εφοδιασμού σε τρόφιμα, έλλειψη τροφίμων, αλλαγές στη ρύθμιση των τιμών κλπ - συνεχιστεί, η εργατική τάξη δε θα μπορεί να την υποστηρίξει. Αυτό είναι σαφές. Αυτή η κατάσταση δεν μπορεί να συνεχιστεί για πολύ... Όλοι γνωρίζουμε πολύ καλά τη φύση του ρώσικου προλεταριάτου: ένα μεγάλο ποσοστό του είναι δεμένο με το χωριό, και ο βαθμός της ταλάντευσης στο χωριό μεταφέρεται στην εργατική τάξη.24

Ο Στάλιν υποχώρησε στην πίεση. Η ολομέλεια αποφάσισε να άρει τα έκτακτα μέτρα για τη συγκέντρωση σιτηρών, να καταργήσει όλα τα μέτρα περιορισμών στις αγορές και στο εμπόριο μέσα στα χωριά, να αυξήσει τις τιμές των δημητριακών αλλά και των ζωοτροφών και των κτηνοτροφών και να πάρει μέτρα για την παροχή βιομηχανικών αγαθών στα χωριά.

Όμως, η αποτυχία συνεχίζεται...Η στροφή του Ιούλη του 1928 δε σταμάτησε την περαιτέρω αντίσταση των αγροτών ενάντια στην κυβέρνηση, η οποία έλαβε τη μορφή της μείωσης των καλλιεργούμενων εκτάσεων. Το 1928 οι εκτάσεις με καλλιέργειες σιταριού μειώθηκαν κατά 11,2% και των καλλιεργειών βρώμης κατά 9,1%.25 Η συγκέντρωση σιτηρών το 1928-29 έφτασε μόλις τα 8.302.000 τόνους σε σύγκριση με τα 10.382.000 το 1927-28, μια μείωση δηλαδή 20%. Το 1928-29 συγκεντρώθηκαν 5.300.000 τόνοι σταριού και βρώμης σε σύγκριση με τα 8.207.000 το 1927-28, μια μείωση της τάξης του 35,6%“

Τα οικονομικά αποτελέσματα του έτους 1928/29 ήταν πολύ χειρότερα από τα αναμενόμενα... Οι πλούσιοι αγρότες είχαν μειώσει τις καλλιεργούμενες εκτάσεις τους και η κυβέρνηση προσπαθούσε να αναπληρώσει την απώλεια αυξάνοντας τις εκτάσεις που καλλιεργούσαν οι υπόλοιποι αγρότες. Τα αποτε

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα.τόσο πιο φωτεινό το αστέρι

- 39 -


λέσματα δεν ήταν ενθαρρυντικά. Ακόμα χειρότερα, άρχισε να μειώνεται ο αριθμός των εκτρεφόμενων ζώων, αφού οι αγρότες δε διέθεταν ούτε τρόφιμα ούτε ζωοτροφές. Και οι πόλεις υπέφεραν από ελλείψεις σε τρόφιμα. Το Φλεβάρη του 1929 επιβλήθηκε η διανομή με το δελτίο... Η αύξησης της τιμής του ψωμιού, των σιτηρών και των άλλων αγροτικών προϊόντων, προκάλεσε αύξηση των τιμών σε όλη την οικονομία. Η κερδοσκοπία ανθούσε. Το ψωμί εξαφανιζόταν από τις πόλεις και εμφανιζόταν σε περιοχές που δεν είχαν, ιδιαίτερα σε εκείνες που δεν παρήγαν τέτοια σιτηρά ή σε επαρχιακές πόλεις που δεν εφόδιαζε η κυβέρνηση. Το βιοτικό επίπεδο έπεφτε, ενώ οι διοικητικές πιέσεις και η κρατική τυραννία συνεχώς εντείνονταν. Όπως γνωρίζουμε, η συγκέντρωση σιτηρών από το κράτος υπήρξε ιδιαιτέρως ανεπαρκής, ενώ οι ιδιώτες μεσάζοντες εκεί- νη τη χρονιά είχαν καταφέρει να αγοράσουν περισσότερο σιτάρι από τους αγρότες σε σχέση με τα προηγούμενα χρόνια.27

Ο Ράιμαν γράφει:

Πάμπτωχα χωριά αφήνονταν στη μοίρα τους. Σε μερικές περιοχές οι αγρότες δεν είχαν πουθενά να στραφούν για βοήθεια. Έτρωγαν ό,τι έβρισκαν. Έσφαζαν τα βοοειδή τους, πλέον δεν είχε μείνει τίποτα να τα ταΐσουν. Από πολλά χωριά κατέ- φθαναν αναφορές για τα πρώτα σημάδια ενός επερχόμενου λιμού. Πάλι, εκείνοι που πλήττονταν χειρότερα ήταν η φτωχολογιά του χωριού. Την άνοιξη στον ξένο τύπο άρχισαν να φθάνουν πληροφορίες για αγρότες που λιμοκτονούσαν μέχρι θανάτου στη βορειοανατολική Ρωσία και τη νότια Ουκρανία. Παρόμοιες φήμες άρχισαν να καταφθάνουν και από τις περιοχές με τα αγροκτήματα των ευκατάστατων Γερμανών εποίκων στο Βόλγα. Δεν είναι γνωστό ποια ήταν η κατάσταση σε άλλες λιμοκτονούσες περιοχές. Κανείς ξένος δεν τολμούσε να τις επισκεφθεί. Το γεγονός είναι ότι εξαιτίας της πολιτικής του Στάλιν ο Ρώσος μουζίκος, ο Ουκρανός αγρότης κι ο Γερμανός έποικος είχαν φτάσει σε κατάσταση πείνας πολύ νωρίτερα από το μεγάλο λιμό του 1932-33.28

Στα μέσα του 1929, δηλαδή στο τέλος του γεωργικού έτους 1928-29,

- 40 -


ήταν πλέον σαφές ότι αυτή η κατάσταση δεν μπορούσε να συνεχιστεί. Ο Στάλιν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, μιας και ήταν αδύνατο να ελεγχθεί η παραγωγή 25 εκατομμυρίων ιδιωτικών αγροτικών νοικοκυριών, ο μόνος τρόπος να εξασφαλιστεί ο εφοδιασμός με σιτηρά ήταν η συγκέντρωση των αγροτών σε μεγάλα αγροκτήματα (κολχόζ - συλλογικά αγροκτήματα),* τα οποία θα υπόκειντο σε σφιχτό συγκεντρωτικό έλεγχο. «Το πρώτο διάταγμα για τα κολχόζ αποτελεί την εκπλήρωση του πλάνου για τον εφοδιασμό σε σιτηρά», δήλωσε ο Στάλιν.29 Η λήψη της μοιραίας απόφασης, τους τελευταίους μήνες του 1929, έγινε σε κατάσταση απελπισίας. Ξαφνικά και χωρίς προετοιμασία, μπήκε ο στόχος και να κολεκτιβοποιηθεί η αγροτιά και να εξαλειφθούν οι κουλάκοι ως τάξη.

Ακόμα και τον Απρίλη του 1929, η Δέκατη Έκτη Συνδιάσκεψη του Κόμματος, στο προσχέδιο για το Πεντάχρονο Πλάνο, εκτιμούσε ότι στο τέλος της πενταετίας η ατομική ιδιοκτησία θα συνέχιζε να κυριαρχεί στην αγροτική οικονομία. Έθετε ως στόχο για το 1932/33 τα συλλογικά και κρατικά αγροκτήματα να καλύπτουν το 13% των καλλιεργούμενων εκτάσεων και να πραγματοποιούν το 15% της αγροτικής παραγωγής (σε σύγκριση με το 2% το 1927/28)30. Η απόφαση για το Πεντάχρονο Πλάνο προέβλεπε επίσης: «πιθανή μεγέθυνση των ιδιωτικών καπιταλιστικών στοιχείων στην πόλη και την ύπαιθρο».31

Μολαταύτα, η κεντρική επιτροπή με μια απόφασή της στις 30

* «Κολχόζ»: τα αρχικά των λέξεων «συλλογικό αγρόκτημα» στα ρώσικα. Τυπικά, σύμφωνα με το καταστατικό τους, που είχε ισχύ νόμου, ήταν παραγωγικοί συνεταιρισμοί με σκοπό την καλλιέργεια της γης με συλλογική εργασία. Στην πραγματικότητα, δεν είχαν τίποτα κοινό με οποιαδήποτε έννοια εθελοντικής συνεργασίας. Ήταν κρατικά αγροκτήματα. Όμως, στη μετάφραση δημιουργούνται προβλήματα γιατί στην ΕΣΣΔ λειτουργούσαν και τα «σοβχόζ» (κυριολεκτικά «σοβιετικά αγροκτήματα») που τυπικά μόνο αυτά ήταν κρατικά. Ο Τόνι Κλιφ αποδίδει επακριβώς τη ρωσική λέξη κολχόζ σε εοΙΙεοΙίνε Γαππί -συλλογικά αγροκτήματα. Επειδή αυτός ο όρος και ανακριβής είναι (τα κολχόζ τυπικά ήταν «συνεταιριστικά») και στα ελληνικά δεν υπάρχει κάποιος όρος που να αποδίδει με περισσότερη ακρίβεια, επιλέγω να μεταφράζω το ςοΙΙεςίίνε Γϊγπί($) σε κολχόζ. Αλλωστε, στην αριστερά της Ελλάδας η λέξη αυτή αλλά και φράσεις όπως «κολχόζνικη αγροτιά» ήταν πολύ γνωστές. ΣτΜ.

-41 -

Γενάρη 1930 «Για το ρυθμό της κολεκτιβοποίησης και την κρατική ενίσχυση στην οικοδόμηση των κολχόζ», δήλωνε ότι:

Δεν χωράει αμφιβολία ότι στο τέλος της πενταετίας, αντί για την κολεκτιβοποίηση του 20% των καλλιεργούμενων εκτάσεων που προβλέπει το Πεντάχρονο Πλάνο, είναι δυνατό να πραγματοποιηθεί η κολεκτιβοποίηση της μεγάλης πλειοψη- φίας των αγροτικών νοικοκυριών, ενώ η κολεκτιβοποίηση σημαντικών σιτοπαραγωγών περιοχών όπως ο Κάτω Βόλγας, ο Κεντρικός Βόλγας και ο Βόρειος Καύκασος, μπορεί να ολοκληρωθεί το φθινόπωρο του 1930 ή έστω την άνοιξη του 1931.Η κολεκτιβοποίηση των άλλων σιτοπαραγωγών περιοχών μπορεί να έχει ολοκληρωθεί ουσιαστικά το φθινόπωρο του 1931 ή έστω την άνοιξη του 1932.32

Δηλαδή ανάμεσα στο 1927 και το 1930 ο Στάλιν κινήθηκε ψηλαφώντας στο σκοτάδι: από τα έκτακτα μέτρα των κατασχέσεων σιτηρών, στην πολιτική του γενικευμένου εξαναγκασμού των αγροτών να ενταχθούν σε κολεκτιβοποιημένα αγροκτήματα. Από τη στιγμή που έγινε αυτό το βήμα, ο ρυθμός της κολεκτιβοποίησης ήταν πολύ ταχύς:

Ποσοστό (%) κολεκτιβοποιημένων αγροτικών νοικοκυριών33

1 Ιούνη 1928 1,7 1 Γενάρη 1930 18,1 1 Ιούνη 1929 3,9 1 Φλεβάρη 1930 31,7 1 Οκτώβρη 1930 7,5 1 Μάρτη 1930 57,2

Ο αριθμός των νοικοκυριών που είχαν καταγραφεί ως κολεκτιβο- ποιημένα, αυξήθηκε από περίπου 5 εκατομμύρια την 1η Γενάρη 1930 σε 8,1 εκατομμύρια την 1η Φλεβάρη, 14,3 ή 14,6 εκατομμύρια την 1η Μάρτη, φτάνοντας σε μια κορύφωση με 15 εκατομμύρια στις 10 Μάρτη.34

Οι υπερβολές ήταν τόσο μεγάλες, που η κατακραυγή γενικεύτηκε παντού.

Στο πρώτο μισό του Φλεβάρη 1930 εκδηλώθηκε ένα μεγάλο

Τόνι Κλιφ____________ __________ Τρότσκι 1927-1940

-42-

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα,τόσο ιτιο φωτεινό το αστέρι

φούντωμα της δυσαρέσκειας στην αγροτιά. Ήδη αϊτό το φθινόπωρο του 1929 σημειώνονταν αγροτικές ταραχές μεγάλης κλίμακας, οι οποίες αποδίδονταν στους κουλάκους, καταρχήν σε σχέση με τις κατασχέσεις σιτηρών... και κατόπιν σε περιοχές όπως το Κόπερ οκρούγκ* όπου η κολεκτιβοποίηση είχε προχωρήσει πολύ περισσότερο σε σχέση με άλλες περιοχές...Στις αρχές του Γενάρη μια έκθεση από την περιοχή του Κάτω Βόλγα, στην οποία είχε προχωρήσει πολύ η κολεκτιβοποίηση, ανέφερε ότι: «ποτέ προηγουμένως ο αναβρασμός ενάντια στα κολχόζ δεν ήταν της τωρινής κλίμακας».35

Ο Στάλιν αναγκάστηκε να κρατήσει αποστάσεις απ’ αυτούς τους ρυθμούς της κολεκτιβοποίησης. Στις 2 Μάρτη η Πράβδα δημοσίευσε το άρθρο του με τίτλο Ζαλάδα από την Επιτυχία. Σχετικά με κά- ποια ζητήματα του κινήματος των κολχόζ. Το άρθρο επιμένει ότι πρέπει να αποκατασταθεί η εθελοντική αρχή:

Τα κολχόζ δεν πρέπει να δημιουργούνται με τη βία. Κάτι τέτοιο θα ήταν ανόητο και αντιδραστικό. Το κίνημα για τη δημιουργία κολχόζ θα πρέπει να στηριχθεί στην ενεργητική υποστήριξη της κύριας μάζας της αγροτιάς.

Συνεπώς, σε περιοχές με ελλείψεις σιτηρών και σε υπανάπτυκτες εθνοτικές περιοχές, η κολεκτιβοποίηση θα έπρεπε να εφαρμοστεί με λιγότερο εντατικούς ρυθμούς. Όμως, σε μια σειρά περιφερειών του βορρά είχαν στηθεί «συλλογικά αγροκτήματα που δεν υπήρχαν στην πραγματικότητα, υπήρχαν μόνο στα χαρτιά» και επίσης σε «κάποιες περιφέρειες του Τουρκεστάν” είχαν γίνει απόπειρες να επιτευχθεί και να ξεπεραστεί η κολεκτιβοποίηση που είχε γίνει σε ανεπτυγμένες περιοχές της ΕΣΣΔ με τη χρήση απειλών, ένοπλης βίας και τον εκβιασμό ότι οι αγρότες που δε θα θελήσουν να ενταχθούν στα κολχόζ θα χάσουν την πρόσβαση στα αρδευτικά

* Περιφέρεια ή διαμέρισμα. Διοικητική υποδιαίρεση κληρονομημένη από την τσαρική Ρωσία, που καταργήθηκε στις αρχές της δεκαετίας του ’30. ΣτΜ.

*· Περιοχή στη Κεντρική Ασία. Το «ρώσικο» Τουρκεστάν κάλυπτε την έκταση των σημερινών Ουζμπεκιστάν, Κιργιζιστάν, Τατζικιστάν, Τουρκμενιστάν.

-43-


ύδατα και καταναλωτικά αγαθά».

Τι κοινό μπορεί να υπάρχει ανάμεσα σε αυτή την «πολιτική» του λοχία Προσιμπέγιεφ και την πολιτική του κόμματος, η οποία για την ανάπτυξη των κολχόζ βασίζεται στην εθελοντική αρχή και λαμβάνει υπόψη τις τοπικές ιδιαιτερότητες; Είναι ξεκάθαρο ότι ανάμεσά τους δεν υπάρχει τίποτα κοινό ούτε μπορεί να υπάρξει.Ποιος ωφελείται από αυτές τις διαστρεβλώσεις, από αυτή τη γραφειοκρατική δυσφήμιση του κινήματος των κολχόζ, αυτές τις άθλιες απειλές ενάντια στους αγρότες; Κανείς, εκτός από τους εχθρούς μας! Πού μπορούν να οδηγήσουν αυτές οι διαστρεβλώσεις; Στο δυνάμωμα των αντιπάλων μας και στη δυσφήμιση του κινήματος των κολχόζ.Δεν είναι καθαρό, ότι οι συγγραφείς τέτοιων γραμμών που θεωρούν τους εαυτούς τους «αριστερούς», στην πραγματικότητα χύνουν νερό στο μύλο του δεξιού οπορτουνισμού;

Δεύτερον, το άρθρο καταδικάζει την τάση να επιβάλλονται κομμούνες και κοινωνικοποίηση όλων των αγελάδων και των πουλερικών και για να δώσει έμφαση, καταδικάζει κάποιους «λεγόμενους επαναστάτες» που ξεκίνησαν το στήσιμο ενός κολχόζ αφαιρώντας τις καμπάνες από τις εκκλησίες. Τρίτον, ο Στάλιν στο άρθρο του ρίχνει το φταίξιμο [για τις «υπερβολές» ΣτΜ] σε εκείνους που τα μυαλά τους είχαν πάρει αέρα από την επιτυχία.

Οι επιτυχίες έχουν και τη δυσάρεστη πλευρά τους, ιδιαίτερα όταν κατακτώνται με σχετική «ευκολία», «αναπάντεχα» τρόπος του λέγειν. Τέτοιου είδους επιτυχίες μερικές φορές καλλιεργούν ένα πνεύμα ματαιοδοξίας και ξιπασιάς: «μπορούμε να καταφέρουμε τα πάντα!, δεν υπάρχει τίποτα που να μην μπορούμε να κάνουμε!». Οχι σπάνια, κάποιοι άνθρωποι μεθάνε από αυτές τις επιτυχίες, ζαλίζονται από τις επιτυχίες, χάνουν κάθε αίσθηση μέτρου και την ικανότητα να κατανοούν την πραγματικότητα, επιδεικνύουν μια τάση να υπερτιμούν τη δύναμή τους και να υποτιμούν τη δύναμη του εχθρού. Π- νονται τυχοδιωκτικές απόπειρες να λυθούν όλα τα προβλή-

- 44 -


ματα της σοσιαλιστικής οικοδόμησης με ένα νεύμα. Σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν μένει κανένα περιθώριο για προβληματισμό σχετικά με το πώς θα εδραιωθούν οι επιτυχίες που θα αξιο- ποιηθούν συστηματικά υπέρ μας. Γιατί να εδραιώσουμε τις επιτυχίες όταν, όπως πιστεύουν, μπορούμε να φτάσουμε στην πλήρη νίκη του σοσιαλισμού μέσα σε ένα δευτερόλεπτο: «μπορούμε να καταφέρουμε τα πάντα!», «δεν υπάρχει τίποτα που να μην μπορούμε να κάνουμε!».36

Μετά το άρθρο του Στάλιν ακολούθησε μια απόφαση της κεντρικής επιτροπής στις 14 Μάρτη με τίτλο «Ενάντια στη διαστρέβλωση της κομματικής γραμμής σχετικά με το κίνημα κολεκτιβοποίησης». Η απόφαση ανέφερε: «Σε κάποια ραϊόν, το ποσοστό των αποκου- λακοποιημένων αγροτών [δηλαδή των αγροτών που είχαν χάσει την περιουσία τους Τ.Κ] έχει φτάσει το 15% και το ποσοστό αυτών που έχουν χάσει το δικαίωμα ψήφου στο 15% με 20%». «Διαρπαγές, παραβίαση περιουσιών, συλλήψεις μεσαίων αγροτών ακόμα και φτωχών»... «Έχουν σημειωθεί εξωφρενικές περιπτώσεις κολεκτιβοποίησης σπιτιών, μικρών ζώων και κατσικών που δεν παράγουν για την αγορά».37

Σημειώθηκε ένα κύμα ταχύτατης αποχώρησης αγροτών από τα κολχόζ. Το ποσοστό των νοικοκυριών που είχαν ενταχθεί στα κολχόζ έπεσε από το 57,2% την 1η Μάρτη 1930, στο 38,6% την 1η Απρίλη, 28% την 1η Μάη, 24,8% την 1η Ιούνη, 22,5% την 1η Ιούλη και 21,5% την 1η Σεπτέμβρη.38

Όμως, αυτή η υποχώρηση ήταν μόνο προσωρινή. Λίγο μετά, η πίεση στην αγροτιά να ενταχθεί στα κολχόζ μεγάλωσε και πάλι. Το 1930 το ποσοστό των αγροτών στα συλλογικά αγροκτήματα ήταν 23,6% το 1931 52,7% και το 1932 61,5%.39

Η συνεχής πάλη ανάμεσα στους αγρότες που τους εξανάγκαζαν να μπουν στα κολχόζ και στην κυβέρνηση έλαβε μια πολύ οξυ- μένη μορφή το 1931-32. Μαζικές λεηλασίες «σοσιαλιστικής» ιδιοκτησίας από πεινασμένους και αγανακτισμένους αγρότες έγιναν

-45-


γενικευμένο φαινόμενο. Ως απάντηση, καθιερώθηκε μια δρακόντεια νομοθεσία για την προστασία της ιδιοκτησίας.

Με το νόμο της 7ης Αυγούστου 1932 «Για την Προστασία της Ιδιοκτησίας των Κρατικών Επιχειρήσεων, Κολχόζ και Συνεταιρισμών και όλων των Θεσμών Σοσιαλιστικής Ιδιοκτησίας», η κλοπή κρατικής ιδιοκτησίας, ιδιοκτησίας των κολχόζ, των συνεταιρισμών όπως και η κλοπή στους σιδηροδρόμους και στους πλωτούς διαύλους, τιμωρούταν με θάνατο δια πυροβολισμών που συνοδεύεται με την κατάσχεση όλης της περιουσίας του ενόχου. Αν συνέτρεχαν ελαφρυντικά, η ποινή που επιβαλλόταν ήταν τουλάχιστον δεκαετής φυλάκιση και κατάσχεση όλης της περιουσίας. Ο Στάλιν βάφτισε αυτόν τον νόμο «θεμέλιο της σοσιαλιστικής νομιμότητας».40

Η ασίγαστη αγροτική αντίσταση εκδηλώθηκε με τη γενικευμένη σφαγή των εκτρεφόμενων ζώων.

Αριθμός εκτρεφόμενων ζώων (σε εκατομμύρια)41Άλογα Βοοειδή Γουρούνια Πρόβατα, κατσίκες

1928 33.537 70.541 25.989 146.6991933 16.575 38.380 12.068 50.206

% -50,6 -45,6 -53,6 -65,8

Η κολεκτιβοποίηση μπορεί από την άποψη της παραγωγής να ήταν κάθε άλλο παρά επιτυχία, ωστόσο από την άποψη της συγκέντρωσης σιτηρών αποτέλεσε ένα θρίαμβο.

Παραγωγή και κρατική συγκέντρωση σιτηρών (εκατ τόννοι)42

Έτος Παραγωγή Συγκέντρωση Συγκέντρωση ως % της παραγωγής

1927-28 71,7 11 15,31928-29 73,3 10,8 14,81929-30 71,7 16,1 22,41930-31 83,5 22,1 26,51931-32 66 22,8 34,5

- 46 -


Άρα, ανάμεσα στο 1927-28 και το 1931-32 η παραγωγή σιτηρών μειώθηκε κατά 8% αλλά το ποσό που απέκτησε το κράτος αυξήθηκε κατά 173%. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, το ποσοστό της παραγωγής σιτηρών που πήρε η κυβέρνηση αυξήθηκε από το 15,3% στο 34,5%.

Η κολεκτιβοποίηση έδωσε τη δυνατότητα για την ταχύτατη εκβιομηχάνιση, όχι μόνο επειδή οι πόλεις μπορούσαν να τραφούν, αλλά και επειδή εξασφάλιζε ένα σημαντικό ποσοστό σιτηρών για εξαγωγές, ώστε να αγοραστούν νέα μηχανήματα. Ανάμεσα στο 1928 και το 1933 οι εξαγωγές σιτηρών αυξήθηκαν 56 φορές.43

Η άλλη όψη του νομίσματος της απόσπασης των «πλεονασμάτων» σιτηρών από την αγροτιά ήταν ο φρικτός λιμός του 1932-33. Έχουν υπάρξει διάφοροι υπολογισμοί του αριθμού των ανθρώπων που πέθαναν από την πείνα. Ο Φρανκ Αόριμερ, ένας ειδικός στις στατιστικές πληθυσμών, έχει υπολογίσει ότι εξαιτίας εκείνου του λιμού έχασαν τη ζωή τους τέσσερα εκατομμύρια άνθρωποι.44

Ένας ιστορικός που έχει μελετήσει το λιμό στην Ουκρανία, επισημαίνει τα εξής:

Πιθανόν δε θα μάθουμε ποτέ τον ακριβή αριθμό των θανάτων που μπορούν να αποδοθούν στην πείνα. Όμως, οι περισσότεροι ιστορικοί, ανάμεσά τους και εκείνοι σε κύκλους διαφω- νούντων στο εσωτερικό της ΕΣΣΔ, όπως ο Μ. Μακσάντοφ, εκτιμούν ότι ανάμεσα στα 4,5 με 6 εκατομμύρια Ουκρανοί χάθηκαν στη διάρκεια του λιμού.45

Καταναγκαστική εργασίαΜια από τις συνέπειες της κολεκτιβοποίησης ήταν η εμφάνιση

της εργασίας δούλων - του γκουλάγκ.* Μέχρι την εφαρμογή του

* Το ακρωνύμιο των ρώσικων λέξεων Γενική Διεύθυνση Αναμορφωτικών Στρατοπέδων Εργασίας και Αποικιών της Γκε-Πε-Ου και των διαδόχων της (ΟΟΡυ, ΝΚνΟ, ΚΟΒ κλπ). Στην πιο άγρια φάση τους, υπήρχαν περίπου 500 τέτοια στρατόπεδα (κάποια από αυτά τεράστια συμπλέγματα πολλών δεκάδων μικρότερων στρατοπέδων) κατα- ναγκαστικής εργασίας. Στην καθομιλουμένη ο όρος ταυτίστηκε με το σύνολο του «σωφρονιστικού» συστήματος της ΕΣΣΔ και κάθε καταπιεστικού καθεστώτος.

-47-


Πρώτου Πεντάχρονου Πλάνου, η εργασία των φυλακισμένων ήταν τόσο περιορισμένη ώστε δεν έπαιζε κανένα ρόλο στη ρώσικη οικονομία. Το 1928 στα στρατόπεδα υπήρχαν περίπου 30.000 κρατούμενοι και οι αρχές ήταν αντίθετες σε οποιαδήποτε μορφή καταναγ- καστικής εργασίας τους. Το 1927, ο αρμόδιος για τη διεύθυνση των φυλακών έγραφε ότι: «Η εκμετάλλευση της εργασίας των φυλακισμένων, το ξεζούμισμα “χρυσού ιδρώτα’ από αυτούς, η οργάνωση παραγωγής στους χώρους εγκλεισμού - η οποία αν και είναι επικερδής από εμπορικής απόψεως δεν έχει καμιά απολύτως αναμορφωτική αξία - είναι πρακτικές ανεπίτρεπτες στους σοβιετικούς χώρους εγκλεισμού».46 Εκείνη την εποχή, η συνολική αξία της όποιας εργασίας επιδίδονταν οι κρατούμενοι αντιστοιχούσε μόνο σε ένα μικρό ποσοστό του κόστους συντήρησής τους.

Ωστόσο, η κατάσταση άλλαξε ριζικά με την έναρξη του Πεντάχρονου Πλάνου. «Ο Κισίλιοφ-Γκρόμοφ, πρώην αξιωματούχος της Γκε-Πε-Ου στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας στο βορρά, δηλώνει ότι το 1928 στα στρατόπεδα υπήρχαν μόνο 30.000 κρατούμενοι... Για το 1930 καταθέτει ένα συνολικό αριθμό κρατουμένων σε όλα τα στρατόπεδα, 662.257».47 Με βάση τα διαθέσιμα στοιχεία, ο Ντάλιν συμπεραίνει ότι το 1931 στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας βρίσκονταν περίπου δυο εκατομμύρια άνθρωποι και το 1933-35 περίπου πέντε εκατομμύρια.48

Υπάρχουν και άλλες εκτιμήσεις για τον αριθμό των κρατουμένων στα γκουλάγκ. Ο Ναούμ Γιάνσι υπολογίζει ότι το σύνολο των κρατουμένων το 1941 έφτανε τα 2,9 εκατομμύρια.49 Ο Ν. Χρου- τσόφ μιλάει για «εκατομμύρια» στα στρατόπεδα καταναγκαστικής εργασίας, όμως δεν αναφέρει πόσα εκατομμύρια ακριβώς.50 Μια άλλη πηγή αναφέρει: «Σύμφωνα με τους υπολογισμούς μας, την περίοδο 1929-39 στα γκουλάγκ κρατούνταν κατά μέσο όρο 5,1 εκατομμύρια άνθρωποι».51


ΣυμπερασματικάΤο 1942 σε μια συνομιλία του με τον Τσόρτσιλ, ο Στάλιν ομο

λόγησε πόσο τρομακτική ήταν η διαδικασία της κολεκτιβοποίησης. Ο Τσόρτσιλ καταθέτει ως εξής τη συγκεκριμένη συνομιλία:

«Πείτε μου», τον ρώτησα, «οι εντάσεις του πολέμου για εσάς προσωπικά είναι το ίδιο σκληρές με τις εντάσεις της κολεκτιβοποίησης;». Αυτό το θέμα προκάλεσε αμέσως το ενδιαφέρον του Στρατάρχη.«Ω όχι», απάντησε, «η κολεκτιβοποίηση ήταν μια τρομακτική μάχη».«Πιστεύω ότι θα ήταν πολύ δύσκολο για σας» του είπα «γιατί δεν είχατε να κάνετε με μερικές χιλιάδες αριστοκράτες ή μεγάλους γαιοκτήμονες, αλλά με εκατομμύρια απλούς ανθρώπους».«Δέκα εκατομμύρια», είπε, σηκώνοντας τα χέρια του. «Ήταν τρομακτικό. Τέσσερα χρόνια κράτησε».52

Η κολεκτιβοποίηση διευκόλυνε την πρωταρχική συσσώρευση κεφαλαίου, όπως επιθυμούσε ο Στάλιν. Όχι μόνο μεγέθυνε το εργατικό δυναμικό της βιομηχανίας, αλλά μεταμόρφωσε σε προλετάριους κι όσους δούλευαν τη γη. Σήμερα, η μεγάλη πλειοψηφία των καλλιεργητών στην πράξη, αν όχι στη θεωρία, δεν κατέχουν μέσα παραγωγής. Για την ακρίβεια οι σημερινοί αγρότες στη Ρωσία, κατέχουν λιγότερα μέσα παραγωγής κι από τους δουλοπάροικους του 19ου αιώνα.

Η κολεκτιβοποίηση σήμανε ότι τα αγροτικά προϊόντα έγιναν διαθέσιμα για τη βιομηχανική ανάπτυξη, οι αγρότες «απαλλάχθηκαν» από τα μέσα παραγωγής, ένα ποσοστό τους μετατράπηκε σε εφεδρικό στρατό εργασίας για τη βιομηχανία και οι υπόλοιποι με- τατράπηκαν σε ένα συνδυασμό εργάτη, αγρότη, δουλοπάροικου στα κολχόζ.

Η αγγλική αστική τάξη κατόρθωσε γενικά να πετύχει τα ίδια, αν και με διαφορές σε κάποιες λεπτομέρειες, το 16ο και το 17ο αι:

-49-

2Μ·


ώνα με το ξερίζωμα της αγροτιάς από τη γη. Ο Μαρξ έχει γράψει γι’ αυτή τη διαδικασία: «Η ιστορία της... είναι γραμμένη στα χρονικά της ανθρωπότητας με γράμματα από αίμα και φωτιά».53

Αν στην Αγγλία χρειάστηκαν τρεις αιώνες για τις «περιφράξεις»,* στη Ρωσία χρειάστηκαν μόλις τρία χρόνια για την απαλλοτρίωση της αγροτιάς.

* Το άρπαγμα γης που ανήκει στην κοινότητα ή καλλιεργείται συλλογικά από τα μέλη της. Στην Αγγλία οι περιφράξεις ξεκίνησαν το 16ο αιώνα. ΣτΜ.

Ο Λέον Τρότσκι με τη Ναταλία Σέντοβα και το γιο τους Λέον Σέντοψ στην εξορία

στην Αλμα Ατα.


Κεφάλαιο Δεύτερο

Η βίαιη πορεία της εκβιομηχάνισης

Δεν ήταν μόνο ο αγροτικός τομέας που μπήκε σε κρίση το 1927-29. Η βιομηχανία υπέφερε κι αυτή. Επιβεβαιώθηκε η εκτίμηση του Τρότσκι ότι ο αργός ρυθμός ανάπτυξης της βιομηχανίας θα πρόκα- λέσει ρήξη ανάμεσα στην πόλη και την ύπαιθρο. Τώρα, ο Στάλιν αποφάσισε να επιταχύνει δραστικά τη βιομηχανική ανάπτυξη. Η εκβιομηχάνιση επικεντρώθηκε κυρίως στην ανάπτυξη της βαριάς βιομηχανίας, ενώ η ελαφρά βιομηχανία παραγωγής καταναλωτικών αγαθών παραμελήθηκε. Αυτό σήμαινε ότι η βιομηχανία δεν μπορούσε να δώσει κίνητρα στους αγρότες για να εφοδιάζουν τις πόλεις με τρόφιμα. Για να διασφαλίσει λοιπόν την εκβιομηχάνιση, η κυβέρνηση έπρεπε να εξασφαλίσει πρώτα τον εφοδιασμό με τρόφιμα, ανεξάρτητα από το αν οι αγρότες ήταν διατεθειμένοι να τα δώσουν ή όχι. Η βίαιη κολεκτιβοποίηση έγινε ένα αναγκαίο συμπλήρωμα της ραγδαίας εκβιομηχάνισης. Η ωμή βία του κράτους έσπασε τον φαύλο κύκλο όπου η καθυστέρηση της βιομηχανίας περιόριζε τον αγροτικό τομέα και αυτός με τη σειρά του περιόριζε την ανάπτυξη της βιομηχανίας.

Η κολεκτιβοποίηση είχε και μια ακόμα συνέπεια. Η κρατική εξουσία ενισχύθηκε σε απίστευτα μεγάλο βαθμό, μέσα από τη συντριβή της αντίστασης που πρόβαλε η αγροτιά. Σε μια χώρα όπου τα 4/5 του πληθυσμού ζούσαν στην ύπαιθρο, η διαμόρφωση ενός

-51 -


ολοκληρωτικού καθεστώτος για τις ανάγκες της αντιπαράθεσης μ’ αυτό το τμήμα του πληθυσμού, δεν μπορούσε παρά να έχει αντίκτυπο σ’ ολόκληρη την κοινωνία.

Ο Στάλιν επιστράτευσε ενάντια στους εργάτες μια σειρά από βάρβαρα έκτακτα μέτρα, παρόμοια με αυτά που χρησιμοποιούσε ενάντια στους αγρότες. Ο Ράιμαν αναφέρει ότι:

Σε συνθήκες μιας εντονότατης οικονομικής και κοινωνικής κρίσης, που ήδη είχε προκαλέσει απίστευτες στερήσεις σε πλατιά στρώματα του πληθυσμού, αναπόφευκτα το πρόγραμμά του [του Στάλιν] έδειχνε πλήρη περιφρόνηση στον ανθρώπινο παράγοντα και στις ανθρώπινες ανάγκες. Δε δίσταζε να αποδεχτεί κάθε είδους απώλεια - ηθική, υλική, σε ανθρώπινες ζωές. Οι οικονομικές και κοινωνικές αντιλήψεις του Στάλιν... έπεσαν στο επίπεδο κάθε εκμεταλλευτικού συστήματος, το οποίο δε χρειάζεται να πάρει υπόψη καμιά διορθωτική παρέμβαση της δημόσιας αντίστασης ενάντια στην κυβερνητική πολιτική.1

Η κατάρτιση του Πεντάχρονου Πλάνου δε βασίστηκε στην οποι- αδήποτε εκτίμηση για τους πραγματικούς πόρους που διέθετε η σοβιετική οικονομία, αλλά στο τι ήταν αναγκαίο για την ταχεία οικοδόμηση της βαριάς βιομηχανίας και των αμυντικών δυνατοτήτων της χώρας.

Οι συνέπειες ενός τέτοιου σχεδιασμού ήταν σαφείς. Η εκπλήρωση του πλάνου εξαρτιόταν άμεσα από μια ιδιαιτέρως βάρβαρη επίθεση στο βιοτικό επίπεδο των εργατών και του αγροτικού πληθυσμού... Ήταν ένα πλάνο οργανωμένης φτώχειας και λιμού.2

Μη φανταστούμε ότι σ’ αυτό τον τομέα ο Στάλιν είχε μια ξεκάθαρη ιδέα για το τι έκανε, όπως δεν είχε και για τα άλλα ζητήματα. Ενεργώντας απολύτως εμπειρικά, διολίσθησε προς μια κατακλυσμιαία λύση απέναντι στη γενικευμένη κρίση της οικονομίας και της κοι

- 52-


νωνίας. Όπως έχουμε δει, μόλις το καλοκαίρι του 1929 η πολιτική που εφαρμοζόταν στον αγροτικό τομέα έλαβε μια στοιχειωδώς συνεκτική μορφή. Ακριβώς την ίδια περίοδο ο Στάλιν κατέληγε σε μια ξεκάθαρη απόφαση στο μέτωπο της βιομηχανίας.

Το 1926-27 ο Στάλιν κάθε άλλο παρά υποστήριζε ένα «μεγάλο άλμα προς τα εμπρός» για τη βιομηχανία. Το 1927 η βιομηχανική παραγωγή έφτασε για πρώτη φορά στο προπολεμικό της επίπεδο. Το μεγαλύτερο τμήμα του εξοπλισμού της ήταν πλέον παλιό και χρειαζόταν άμεση αντικατάσταση. Για παράδειγμα, οι μισοί ατμολέβητες και το 1/3 των άλλων μηχανικών πηγών ενέργειας είχαν ξε- περάσει το συνηθισμένο χρόνο λειτουργίας των 20 με 25 χρόνων. Ο «νέος» εξοπλισμός, με λιγότερα από δέκα χρόνια λειτουργίας, απο- τελούσε μόνο το 4% και το 9% αντίστοιχα.3 Με βάση αυτά τα δεδομένα, η Δέκατη Πέμπτη Συνδιάσκεψη του Κόμματος (26 Οκτώβρη- 3 Νοέμβρη 1926) είχε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι «ο ρυθμός ανάπτυξης της βιομηχανίας θα είναι κατά πολύ μικρότερος από εκείνον των προηγούμενων χρόνων», αν και η εκτίμηση ήταν πως αυτή η οπισθοδρόμηση θα ήταν προσωρινή, και στη συνέχεια θα σημειωνόταν μια αισθητή άνοδος των ρυθμών ανάπτυξης. Εκείνη την εποχή, τον Απρίλη του 1926, ο Στάλιν είχε ταχθεί ανοιχτά ενάντια στο σχέδιο που είχε προτείνει ο Τρότσκι για τον υδροηλεκτρικό σταθμό παραγωγής στο Ντνεπροστρόι:*

Το Ντνεπροστρόι θα πρέπει να χρηματοδοτηθεί με δικούς μας πόρους και κοστίζει πολύ, εκατοντάδες εκατομμύρια ρούβλια.Θα πρέπει να προσέξουμε μην κάνουμε σαν το χωριάτη που έπιασε μερικά χρήματα παραπάνω και, αντί να επιδιορθώσει το αλέτρι του ή να τα χρησιμοποιήσει για να βελτιώσει το κτήμα του, πάει και αγοράζει ένα γραμμόφωνο και μετά κατα- στρέφεται. Μας επιτρέπεται να αγνοήσουμε τις αποφάσεις του Δέκατου Τέταρτου Συνεδρίου που υπαγορεύουν ότι τα σχέδιά μας θα πρέπει να συμβαδίζουν με τους πόρους μας; Εί

* Βλέπε Τρίτο Τόμο, σελ. 200 ΣτΜ.

-53-


ναι φανερό ότι ο σύντροφος Τρότσκι δεν έχει λάβει υπόψη αυτές τις αποφάσεις.4

Όμως, στη Δέκατη Έκτη Συνδιάσκεψη (23-29 Απρίλη 1929) η οποία ανακοίνωσε το Πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο, η έμφαση ήταν ριζικά διαφορετική. Αποφασίστηκε ότι οι επενδύσεις στη βιομηχανία θα αυξάνονταν από 92 δισεκατομμύρια ρούβλια το 1927/28 σε 23,1 δισεκατομμύρια το 1932/33, μια ποσοστιαία αύξηση 251%! Την ίδια περίοδο η αξία της βιομηχανικής παραγωγής από 8,3 δισεκατομμύρια ρούβλια θα έφτανε τα 43,2 δισεκατομμύρια, μια ποσοστιαία αύξηση 236%.5 Επρόκειτο για ρυθμούς πρωτόγνωρους μέχρι τότε. Όμως, το διάταγμα της 1ης Δεκέμβρη 1929, ξεπερνούσε ακόμα κι αυτούς τους ιλιγγιώδεις στόχους. Κατόπιν, ένα συνέδριο των «επίλεκτων μπριγάδων»* υιοθέτησε το κάλεσμα για εκπλήρωση του Πεντάχρονου Πλάνου σε τέσσερα χρόνια. Αυτός ο στόχος έγι- νε επίσημη πολιτική. Οι κεφαλαιακές επενδύσεις στη βιομηχανία, που το 1928/29 ανέρχονταν σε 1,8 δισεκατομμύρια ρούβλια, θα έφταναν τα 4,8 δισεκατομμύρια το 1929/30. Η αξία του κεφαλαιακού εξοπλισμού στη βιομηχανία θα αυξανόταν κατά 52% μέσα σε δυο χρόνια και στη βαριά βιομηχανία κατά 75%.6 Αυτός ο στόχος σήμαινε επενδύσεις αξίας 5,5 δισεκατομμυρίων ρουβλιών το 1931.7

Για τον Στάλιν ήταν ανεπαρκείς ακόμα και οι αστρονομικοί στόχοι που έθετε το Πεντάχρονο Πλάνο για την αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής. Η φιλοδοξία του ήταν απεριόριστη. Στο Δέκατο Έκτο Συνέδριο του Κόμματος (26 Ιούνη - 13 Ιούλη 1930) ανακοινώθηκε ότι στους πρώτους οχτώ μήνες του οικονομικού έτους 1929/30 (Οκτώβρης 1929 - Μάης 1930) η παραγωγή της μεγάλης βιομηχανίας ήταν υψηλότερη κατά 28,5% σε σχέση με το ίδιο διάστημα του προηγούμενου έτους. Ήταν μια αύξηση πολύ μεγαλύτερη συγκριτικά με εκείνη της προηγούμενης χρονιάς. Όμως,

• Βπβίάβ στο αγγλικό κείμενο. Σε ελεύθερη μετάφραση, ομάδα, σχηματισμός μάχης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση σημαίνει ομάδα εργασίας και επιλέγω τον όρο «μπρι- γάδα» που έχει επικρατήσει στο λεξιλόγιο της αριστερός. ΣτΜ.

- 54 -


τώρα ανακοινώθηκε η έναρξη μιας νέας καμπάνιας, που από το καλοκαίρι του 1930 είχε στόχο να αυξήσει την παραγωγή κατά 32,1% σε σχέση με την προηγούμενη χρονιά. Το Πλάνο του 1931 πρότεινε μια περαιτέρω αύξηση της βιομηχανικής παραγωγής κατά 45% ετη- σίως.8

Στόχοι για την παραγωγή (σε εκατ τόννους)916ο Συνέδριο (τροποποίηση)

1927-28 1932-33 1932Ανθρακας 35 75 95-105Πετρέλαιο 11,7 21,7 40-55

Σιδηρομετάλλευμα 6,7 20,2 24-32Χυτοσίδηρος 3,2 10 15-16

Τι τρελοί στόχοι! Στο Πλάνο, και πολύ περισσότερο στην εκτέλεσή του, η έμφαση δινόταν στη βαριά βιομηχανία: στη διάρκεια του Πλάνου τα 6/7 των συνολικών βιομηχανικών επενδύσεων πήγαν στη βαριά βιομηχανία.10

Η υποταγή της κατανάλωσης στη συσσώρευση εκφράστηκε με τη μείωση της παραγωγής καταναλωτικών αγαθών σε σχέση με την παραγωγή μέσων παραγωγής:

Το 1932 η παραγωγή κεφαλαιουχικών αγαθών ήταν περίπου 50% με 100% μεγαλύτερη απ’ αυτή του 1913. Για παράδειγμα, η παραγωγή χάλυβα ήταν μεγαλύτερη κατά 40%, άνθρακα κατά 121%. Προφανώς, η παραγωγή προϊόντων στα οποία δινόταν έμφαση [στο Πλάνο ΣτΜ] είχε αυξηθεί ακόμα περισσότερο: συγκεκριμένα, η παραγωγή εργαλειομηχανών κοπής μετάλλου είχε αυξηθεί 13 φορές, της ηλεκτρικής ενέργειας 7 φορές. Η παραγωγή υφάσματος βρισκόταν περίπου στα επίπεδα του 1913, όμως η παραγωγή άλλων καταναλωτικών αγαθών από τη μεγάλη βιομηχανία ήταν κάπως ανεβασμένη.11

Η υποταγή της κατανάλωσης στη συσσώρευση στη διάρκεια του Πρώτου Πεντάχρονου Πλάνου συνιστά μια μεγάλη διαφορά με την

- 55 -


περίοδο 1921-28 όπου, παρά τη γραφειοκρατική παραμόρφωση, σημειωνόταν μια, σε γενικές γραμμές, ισορροπημένη αύξηση παραγωγής, κατανάλωσης και συσσώρευσης.12

Το κίνητρο για την κούρσα εκβιομηχάνισης της ΕΣΣΔ ήταν ο στρατιωτικο-οικονομικός ανταγωνισμός με τη Δύση. Το Νοέμβρη του 1929 ο Στάλιν είχε ήδη βρει το σύνθημά του: «Να φτάσουμε και να ξεπεράσουμε» (ντογκνάτ ι περεγκνάτ) - μια έκκληση στο κόμμα και το λαό να κινητοποιήσουν τις δυνάμεις τους για την εκπλήρωση του κρίσιμου καθήκοντος της ταχείας εκβιομηχάνισης.13

Σε μια ομιλία του στις 4 Φλεβάρη 1931, στο πρώτο συνέδριο του Ανώτερου Προσωπικού της Σοβιετικής Βιομηχανίας, ο Στάλιν είπε τα εξής:

Η χαλάρωση του ρυθμού σημαίνει ότι θα μείνουμε πίσω. Και αυτοί που μένουν πίσω, συντρίβονται. Όχι, αρνούμαστε να συντριβούμεΙ'Ενα από τα γνωρίσματα της ιστορίας της παλιάς Ρωσίας είναι οι συνεχείς ήττες που υπέστη εξαιτίας της καθυστέρησής της. Νικήθηκε από τους Χαν των Μογγόλων. Τη νίκησαν οι Τούρκοι μπέηδες. Ηττήθηκε από τους φεουδάρχες άρχοντες της Σουηδίας. Νικήθηκε από την πολωνική και τη λιθουανική αριστοκρατία. Από τους καπιταλιστές της Βρετανίας και της Γαλλίας. Τη νίκησαν οι Ιάπωνες βαρόνοι. Νικήθηκε από όλους - εξαιτίας της καθυστέρησής της, της στρατιωτικής καθυστέρησής της, της πολιτιστικής καθυστέρησής της, της βιομηχανικής, της αγροτικής καθυστέρησής της...Είμαστε πενήντα ή εκατό χρόνια πίσω από τις προηγμένες χώρες. Πρέπει να καλύψουμε αυτή την απόσταση μέσα σε δέκα χρόνια. Είτε θα το κάνουμε είτε θα βουλιάξουμε.14

Η κούρσα της ταχείας εκβιομηχάνισης συνοδευόταν με τη συγκέντρωση της εξουσίας μέσα στα εργοστάσια στα χέρια των διευθυντών. Μέχρι το 1928, οι κομματικοί πυρήνες συμμετείχαν στη διεύθυνση μαζί με τις εργοστασιακές επιτροπές. Ο τεχνικός διευθυντής εργαζόταν μαζί τους και κάτω από την επίβλεψή τους: ο συνδυασμός των τριών συγκροτούσε την τρόικα. Το Φλεβάρη του 1928 το

- 56-


Ανώτατο Οικονομικό Συμβούλιο κυκλοφόρησε μια εγκύκλιο με τίτλο Βασικοί Κανόνες για τα Δικαιώματα και τα Καθήκοντα του Διοικητικού, Τεχνικού Προσωπικού και Προσωπικού Συντήρησης των Βιομηχανικών Επιχειρήσεων, με την οποία προσπαθούσε να θέσει τέλος στη λειτουργία του συστήματος της τρόικας και να καθιερώσει τον πλήρη και απρόσκοπτο έλεγχο του διευθυντή. Το Σεπτέμβρη του 1929 η κεντρική επιτροπή του κόμματος αποφάσισε ότι οι εργοστασιακές επιτροπές «δεν πρέπει να αναμειγνύονται άμεσα στη λειτουργία της επιχείρησης ή να αποπειρώνται να υποκαταστήσουν καθ’ οιονδήποτε τρόπο τη διεύθυνση του εργοστασίου. Θα πρέπει να βοηθούν με κάθε μέσο που διαθέτουν στην εξασφάλιση της μονοπρόσωπης διεύθυνσης, στην αύξηση της παραγωγής, στην ανάπτυξη του εργοστασίου και, ως αποτέλεσμα των παραπάνω, στη βελτίωση των συνθηκών για την εργατική τάξη». Ο διευθυντής αποκτούσε τον πλήρη και απόλυτο έλεγχο του εργοστασίου. Όλες οι οικονομικές εντολές του ήταν πλέον «άνευ όρων δεσμευτικές για το υφιστάμενο διοικητικό προσωπικό και για όλους τους εργάτες». Ο Α.Μ. Καγκάνοβιτς, ο γνωστός «άνθρωπος για τις δύσκολες δουλειές» στα οικονομικά ζητήματα, είχε δηλώσει: «Ο εργοδηγός έχει απόλυτη εξουσία στο τμήμα, ο διευθυντής έχει απόλυτη εξουσία στο εργοστάσιο κι ο καθένας από αυτούς έχει τα δικαιώματα, τα καθήκοντα και τις ευθύνες που αναλογούν στις θέσεις τους». Ο Μ.Μ. Καγκάνοβιτς, ο αδελφός του, υψηλόβαθμο στέλεχος του Κομισαριάτου Βαριάς Βιομηχανίας, δήλωσε: «Είναι αναγκαίο να ξεκινάμε από το γεγονός ότι ο διευθυντής είναι ο απόλυτος άρχων του εργοστασίου. Όλοι οι εργαζόμενοι στο εργοστάσιο υπάγονται πλήρως σ’ αυτόν». «Η γη πρέπει να τρέμει όταν ο Διευθυντής μπαίνει στο εργοστάσιο».

Ένα εγχειρίδιο σοβιετικής οικονομικής νομοθεσίας που δημοσιεύτηκε το 1935 έφτασε στο σημείο να δηλώνει: «Η μονοπρόσωπη διεύθυνση είναι η πιο σημαντική αρχή για την οργάνωση της σοσιαλιστικής οικονομίας».15

- 57 -


Η κούρσα της εκβιομηχάνισης συνοδεύτηκε με μια απότομη πτώση του βιοτικού επιπέδου των εργατών. Ο Ντόναλντ Φίλτζερ στο βιβλίο του Σοβιετικοί Εργάτες και Σταλινική Εκβιομηχάνιση, γράφει:

Υπάρχουν ελαφρές διαφοροποιήσεις στις δυτικές εκτιμήσεις για την πτώση του βιοτικού επιπέδου, αλλά όλες δείχνουν μια καταστροφική μείωση ανάμεσα στο 1928 και το 1932. Ο Σό- λομον Σβαρτς κι ο Ναούμ Γιάσνι υπολογίζουν ότι οι πραγματικοί μισθοί το 1932 ήταν περίπου 50% του επιπέδου που βρίσκονταν το 1928. Ο Γιουτζίν Ζαλέσκι δίνει μικρότερο ποσοστό, 43%.16

Οι εργάτες άρχισαν να αλλάζουν δουλειές με γρήγορους ρυθμούς αντιδρώντας στην πτώση του βιοτικού τους επιπέδου, που συνδυαζόταν με την αύξηση στις νόρμες παραγωγής και τη χειροτέρευση του εφοδιασμού των εργοστασίων με πρώτες ύλες και εργαλεία.

Ροές εργατικού δυναμικού στη μεγάλη βιομηχανία(ανά 100 εργαζόμενους)

1929 1930 1931 1932

Είσοδος 122,4 176,4 151,2 121,1Αποχώρηση 115,2 152,4 136,8 135,3

Ροές εργατικού δυναμικού στη βιομηχανία άνθρακα(ανά 100 εργαζόμενους)1929 1930 1931 1932

Είσοδος 201,6 307,2 232,8 185,4Αποχώρηση 192 295,2 205,2 187,9

Αυτά τα στοιχεία σημαίνουν ότι στη βιομηχανία άνθρακα, για να πάρουμε το χειρότερο παράδειγμα, ένας εργάτης άλλαξε τρεις φορές δουλειά στη διάρκεια του 1930.17

Η κυβέρνηση εφάρμοσε νέα μέτρα για να περιορίσει την κινη

- 58-


τικότητα των εργατών. Μέχρι το Πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο οι εργάτες ήταν ελεύθεροι να αλλάζουν όσες δουλειές επιθυμούσαν. Για την ακρίβεια, το Άρθρο 37 του Εργατικού Κώδικα τόυν1922 προστάτευε το δικαίωμά τους να εργάζονται όπου εκείνοι Επιθυμούσαν: «Η μετακίνηση ενός μισθωτού από μια επιχείρηση σε μια άλλη ή η αποστολή του από μια περιοχή σε μια άλλη, μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο με τη συναίνεση του εν λόγω εργάτη ή υπαλλήλου». Οι εργάτες επίσης μπορούσαν να μετακομίσουν χωρίς κανένα εμπόδιο από τη μια γωνιά της χώρας στην άλλη. Ακόμα και το 1930 στη Μικρή Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια δηλωνόταν ότι: «Η Οκτωβριανή Επανάσταση κατάργησε την πρακτική των εσωτερικών διαβατηρίων που είχε καθιερώσει η απολυταρχία ως μέσο αστυνομικής καταπίεσης των εκμεταλλευόμενων μαζών».

Όμως, το 1931 κανένας εργάτης δεν μπορούσε να φύγει από το Λένινγκραντ αν δεν διέθετε ειδική άδεια. Αυτό το μέτρο εφαρμόστηκε σε ολόκληρη τη Ρωσία από τις 27 Δεκέμβρη 1932 με την καθιέρωση ενός συστήματος εσωτερικών διαβατηρίων πολύ αυστηρότερου από εκείνο του Τσάρου, που εμπόδιζε κάποιον ή κάποια να αλλάξει τόπο κατοικίας χωρίς άδεια.

Ήδη από τις 15 Δεκέμβρη είχε απαγορευτεί σε όλες τις βιομηχανικές επιχειρήσεις να προσλαμβάνουν άτομα που είχαν αφήσει την προηγούμενη δουλειά τους χωρίς άδεια, και στις 1 Ιούλη 1932 καταργήθηκε και το Αρθρο 37 του Εργατικού Κώδικα του 1922. Στις 11 Φλεβάρη 1931 καθιερώθηκαν «β ιβλ ιάρια εργασίας» για όλους τους εργαζόμενους στη βιομηχανία και τις μεταφορές.18

Το καθεστώς επιστράτευσε μια ολόκληρη γκάμα όπλων για να κάμψει την αντίσταση της εργατικής τάξης, να υπονομεύσει τη συνοχή της και τη δυνατότητά της να δρα συλλογικά: την καταστολή, το «πνίξιμο» της παλιάς εργατικής τάξης σε μια θάλασσα νεοφερ- μένων από τα χωράφια στα εργοστάσια χωρίς καμιά παράδοση εργατικής μαχητικότητας και αλληλεγγύης, την επιβολή «σοσιαλιστικής άμιλλας» για την κάλυψη των στόχων παραγωγής, που σή-

-5 9-


μαινε εντατικοποίηση και εξατομικοποίηση των εργατών και, τέλος, την ενθάρρυνση ενός τμήματος των εργατών - μιας μειοψηφίας, βεβαίως - να σκαρφαλώσουν στη σκάλα της κοινωνικής ιεραρχίας, με το να γίνονται εργοδηγοί και διευθυντές. Όπως γράφει ο Ντόναλντ Φίλτζερ:

Ανάμεσα στο 1930 και το 1933 περίπου 600.000 «εργάτες- κομμουνιστές» εισήλθαν στις τάξεις του διοικητικού και εκπαιδευτικού μηχανισμού. Επρόκειτο για το 10% με 15% του αριθμού των βιομηχανικών εργατών το 1930. Συνεπώς, για ένα μεγάλο αριθμό εργατών, η διέξοδος από τις υλικές στερήσεις της εκβιομηχάνισης δεν ήταν η διαμαρτυρία αλλά η προσπάθεια να ξεφύγουν από την εργατική τάξη, να αναρριχη- θούν στη γραφειοκρατική ιεραρχία και για πολλούς απ’ αυτούς να μπουν στην ίδια την κυρίαρχη ελίτ. Μ’ αυτόν τον τρόπο, οι «ανερχόμενοι» αποτέλεσαν μια μεγάλη κοινωνική βάση υποστήριξης της σταλινικής ελίτ και σε πολλές περιπτώσεις έγιναν και κομμάτι της.19

Χωρίς τη μαζική τρομοκρατία, ούτε η βίαιη κολεκτιβοποίηση ούτε η τρελή κούρσα της εκβιομηχάνισης θα μπορούσαν να υλοποιηθούν. Όπως επισημαίνει ο Μίκαλ Ράιμαν:

Αν και η πολιτική τρομοκρατία έπαιξε ένα σημαντικό ρόλο, ο πραγματικός πυρήνας του σταλινισμού ...ήταν η κοινωνική τρομοκρατία, η πιο ωμή και σκληρή μεταχείριση πλατιών στρωμάτων του πληθυσμού, η εκμετάλλευση και καταπίεση εκατομμυρίων ανθρώπων σε πρωτόγνωρη κλίμακα και ένταση.

Η κοινωνική λειτουργία που διαδραμάτιζε η τρομοκρατία εξηγεί τον φαινομενικά παράλογο, άσκοπο και θολό χαρακτήρα του ποινικού συστήματος του Στάλιν. Η τρομοκρατία, ως κοινωνικό εργαλείο, δεν μπορούσε να επικεντρωθεί σε ένα πολύ στενό στόχο, σε κάποια συγκεκριμένα πρόσωπα. Ήταν ένα όργανο βίαιης αλλαγής, που επηρέαζε τις συνθήκες δουλειάς εκατομμυρίων ανθρώπων, που επέβαλλε τις χειρότερες μορφές κοινωνικής καταπίεσης, μέχρι και τη δουλική εργασία

-6 0-


εκατομμυρίων κρατουμένων.20

Ο Τρότσκι θεωρούσε ότι, σε τελευταία ανάλυση, τη μοίρα της ρώσι- κης κοινωνίας θα την έκρινε η πάλη ανάμεσα στην εργατική τάξη από τη μια μεριά, με τους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ από την άλλη, ενώ η γραφειοκρατία θα διαδραμάτιζε μόνο ένα δευτερεύοντα ρόλο διαμεσολάβησης. Όμως, αμοιβαία παράλυση των αντιμαχόμενων κοινωνικών τάξεων έδωσε τη δυνατότητα στη σταλινική γραφειοκρατία να βγει σκουντουφλώντας από την κρίση. Ανακάλυψε ένα κρατικο-καπιταλιστικό δρόμο διεξόδου από την κρίση, με την επιστράτευση της ωμής βίας και την εφαρμογή μιας σειράς αποσπασματικών, έκτακτων μέτρων. Η γραφειοκρατία κατόρθωσε να ανυψωθεί ακόμα πιο πάνω από την υπόλοιπη κοινωνία και να επιβάλλει ένα σκληρό μηχανισμό εκμετάλλευσης σε βάρος τόσο των εργατών όσο και της αγροτιάς.

Ο Στάλιν, ο άνθρωπος που πριν το 1928-29 ισορροπούσε ανάμεσα στις τάξεις, ήταν ένας διαφορετικός άνθρωπος από τον Στάλιν που τώρα πλέον εκπροσωπούσε μια νέα κυρίαρχη τάξη, τη γραφειοκρατία. Όπως υποστηρίζει ο Ράιμαν:

Ο Στάλιν του 1926 δεν ήταν ο Στάλιν του 1929, ούτε όσον αφορά στο γενικό χαρακτήρα της πολιτικής του - πάνω απ’ όλα τις αντιλήψεις του για τις κοινωνικο-οικονομικές σχέσεις- ούτε όσον αφορά στο είδος των πρακτικών λύσεων που πρότεινε.21

Ο Τρότσκι επί χρόνια επέκρινε τον Στάλιν επειδή βρισκόταν υπό την επιρροή των κουλάκων και των επιχειρηματιών της ΝΕΠ. Όπως κι ο ίδιος ο Στάλιν έτσι κι ο Τ ρότσκι δεν μπορούσε να συνειδητοποιήσει τις ριζικές αλλαγές που είχε φέρει η εφαρμογή του Πεντάχρονου Πλάνου στο ρόλο του Στάλιν και της γραφειοκρατίας. Ο Στάλιν απάντησε στην κρίση με χυδαίο πραγματισμό, και αυτό που τον οδήγησε να κάνει το άλμα προς το άγνωστο ήταν πολύ περισσότερο η λογική των γεγονότων παρά η δική του λογική.

-61 -


Κεφάλαιο Τρίτο

Η αντίδραση του Τ ρότσκι στο Πεντάχρονο Πλάνο

Ο Τ ρότσκι για το τρίγωνο των κομματικών δυνάμεων: Αριστερά, Κέντρο, Δεξιά

Ο Τρότσκι είχε αναλύσει από το 1923 με έξοχο τρόπο τις προοπτικές των εξελίξεων στη Ρωσία. Μπορούσε να κάνει κάτι τέτοιο γιατί δ ιέθετε μια σαφή ταξική ανάλυση για τις τρεις βασικές ομάδες στη ρώσικη κοινωνία: τους εργάτες, τους αγρότες και τους γραφειοκράτες. Ήδη, από το φθινόπωρο του 1926 είχε προβλέψει ότι, μετά την ήττα της Αριστεράς θα επακολουθούσε μια διαφοροποίηση στο εσωτερικό του στρατοπέδου του Στάλιν, ανάμεσα στη Δεξιά και το Κέντρο. Μέχρι και ονόματα ανέφερε, τοποθετώντας τον Μπουχάριν, τον Ρίκοφ και τον Τόμσκι στο στρατόπεδο της Δ εξιάς πτέρυγας, η οποία θα συγκρουόταν με την ομάδα του Στάλιν, στην οποία συγκαταλέγονταν οι Μολότοφ, Καγκάνοβιτς, Μικο-

γιάν και Κίροφ (παρόλο που έκανε λάθος να συμπεριλάβει και τον Ουγκλάνοφ).

Ο Τρότσκι πρόβλεψε σωστά ότι η ΝΕΠ θα οδηγούσε σε ένα οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό αδιέξοδο, ότι η υστέρηση της βιομηχανίας και η ενδυνάμωση των κουλάκων και των εμπόρων της ΝΕΠ θα έθετε σε κίνδυνο την επιβίωση του σοβιετικού καθε

-62 -


στώτος. Είχε επίσης δίκιο όταν πρόβλεπε την όξυνση της σύγκρουσης ανάμεσα στη Δεξιά και το Κέντρο μέσα στο εσωτερικό της ηγεσίας.

Όμως, στη συνέχεια θα δείξουμε ότι από το 1928 και μετά σχεδόν όλες οι προβλέψεις του Τρότσκι διαψεύστηκαν. Θα προσπαθήσουμε, επίσης, να εξηγήσουμε το γιατί συνέβη αυτό.

Ο Τρότσκι υποστήριξε επανειλημμένα ότι σε μια σύγκρουση ανάμεσα στο Κέντρο (Στάλιν) και τη Δεξιά (Μπουχάριν), ο Στάλιν ήταν καταδικασμένος να χάσει. Για παράδειγμα, σε ένα άρθρο με τίτλο Σε Νέο Στάδιο, που έγραψε ο Τρότσκι στα τέλη Δεκέμβρη του1927, αναψερόταν σε κάτι που αποκαλούσε «αριστερό ελιγμό» του Στάλιν:

Το Δέκατο Τέταρτο Συνέδριο αποτέλεσε το απόγειο του κομματικού μηχανισμού και του ίδιου του Στάλιν. Το Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο σηματοδοτεί ήδη μια δεξιά μετατόπιση στο συσχετισμό των δυνάμεων... Στην περίπτωση που η οικονομική κατάσταση θα χειροτερεύσει, το πιθανότερο είναι, όπως έχει προβλέψει πολύ σωστά η Πλατφόρμα της Αντιπολίτευσης, ότι η γραμμή της δεξιάς θα θριαμβεύσει.

Τον Στάλιν δεν επρόκειτο να τον σώσει ούτε ένας αριστερός ελιγμός.

Στα ζητήματα της φορολογίας, των αρμοδιοτήτων των διευθυντών των εργοστασίων, της πιστωτικής πολιτικής ιδιαίτερα για το χωριό κλπ, κλπ, η πίεση θα έρχεται από τα δεξιά. Πολύ σύντομα, ο μηχανισμός του Στάλιν θα έρθει πρόσωπο με πρόσωπο με αυτή την πίεση και τότε θα αποκαλυφθεί η ανημπό- ρια του... Οι αριστεροί ελιγμοί δεν πρόκειται να σώσουν τον Στάλιν: η ουρά θα χτυπήσει το κεφάλι.*

Στις 23 Μάη 1928 σε μια επιστολή του στον Αλεξάντρ Μπελομ- πρόντοφ, ο Τρότσκι εξηγούσε γιατί δεν είχε ακόμα επαληθευτεί η πρόβλεψή του για δεξιά στροφή που είχε κάνει στο άρθρο Σε Νέο Στάδιο:

-6 3-


Το Σε Νέο Στάδιο μιλάει για μια επικείμενη μεταστροφή της οικονομικής πολιτικής προς τα δεξιά, κάτω από την πίεση των εντεινόμενων προβλημάτων. Όπως αποδείχτηκε, η στροφή έγινε προς τα αριστερά. Αυτό σημαίνει ότι εμείς οι ίδιοι είχαμε υποτιμήσει την καλή, δυνατή σφήνα που είχαμε βάλει. Ναι, ήταν η σφήνα που είχαμε βάλει εμείς, αυτό που τους εμπόδισε, στην παρούσα φάση, να αναζητήσουν διέξοδο από τις αντιφάσεις τους στο δεξιό μονοπάτι. Δε χωράει καμιά αμφιβολία (μόνο ένας χοντροκέφαλος μπορεί να το αρνηθεί πλέον) ότι αν δεν είχε υπάρξει όλο το προηγούμενο έργο μας - οι αναλύσεις μας, οι προβλέψεις μας, οι κριτικές, οι αποκαλύψεις και οι νέες προβλέψεις - τότε, κάτω από την πίεση της κρίσης στη συγκέντρωση σιτηρών, θα είχε εκδηλωθεί μια απότομη στροφή προς τα δεξιά.2

Στις 26 Μάη ο Τρότσκι κυκλοφόρησε μια «εγκύκλιο» στο δίκτυο της Αντιπολίτευσης, με την οποία απαντούσε στα επιχειρήματα των αντιπολιτευόμενων που είχαν συνθηκολογήσει με τον Στάλιν και πρόβαλαν τον ισχυρισμό ότι η αριστερή στροφή του έκανε πλέον αχρείαστη την Αντιπολίτευση. Ο Τρότσκι απαντούσε ως εξής σε αυτό το επιχείρημα:

Χωρίς το έργο που είχε προηγηθεί, χωρίς τις κριτικές και τις προειδοποιήσεις, οι οποίες τώρα έχουν επαληθευτεί από τα γεγονότα, το χτύπημα της ουράς στο κεφάλι - η συγκέντρωση σιτηρών κλπ - θα είχε αναπόφευκτα προκαλέσει μια στροφή προς τα δεξιά. Αποτρέψαμε αυτό το ενδεχόμενο με μεγάλο κόστος. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα; Αυτό δεν είναι καθόλου σαφές. Οι μεγαλύτερες δυσκολίες, τόσο σε διεθνές επίπεδο όσο και στο εσωτερικό, είναι ακόμα μπροστά ...το κόμμα θα συνεχίσει να μας χρειάζεται, και πολύ μάλιστα. Μη χάνετε την ψυχραιμία σας ώστε να θεωρείτε ότι όλα θα γίνουν χωρίς εμάς.3

Ο Τρότσκι ήταν υπέρ της υποστήριξης της αριστερής στροφής, γιατί μ’ αυτόν τον τρόπο θα άνοιγε η προοπτική της μεταρρύθμισης του κόμματος:

-64-


Είμαστε έτοιμοι να υποστηρίζουμε την τωρινή επίσημη στροφή; Είμαστε, άνευ όρων, και με όλες τις δυνάμεις και τα μέσα που διαθέτουμε. Πιστεύουμε ότι αυτή η στροφή αυξάνει τις πιθανότητες να μεταρρυθμιστεί το κόμμα χωρίς μεγάλες αναταράξεις; Ναι, το πιστεύουμε. Είμαστε έτοιμοι να βοηθήσουμε αυτήν ακριβώς τη διαδικασία; Ναι, είμαστε, όσο περισσότερο μπορούμε.4

Όμως, η Αντιπολίτευση θα έπρεπε να διατηρήσει την ανεξαρτησία

της.

Η Αντιπολίτευση, ενόσω θα υποστηρίζει το Κέντρο στα βήματα που κάνει ενάντια στη Δεξιά και στη στροφή του προς την Αριστερά, θα πρέπει (και θα το κάνει) να ασκεί κριτική στην πλήρη ανεπάρκεια αυτών των βημάτων και στην απουσία εγγυήσεων συνολικά αυτής της επίσημης στροφής, αφού εξακολουθεί να στηρίζεται στις άνωθεν εντολές και δεν πηγάζει πραγματικά από το κόμμα. Η Αντιπολίτευση θα συνεχίσει να αποκαλύπτει ασυμβίβαστα στο κόμμα, τους μεγάλους κινδύνους οι οποίοι πηγάζουν από αυτή την ασυνέπεια, την απουσία θεωρητικού προβληματισμού και τις πολιτικές αντιφάσεις της τωρινής γραμμής, η οποία εξακολουθεί να βασίζεται στη συμμαχία του κέντρου με τη δεξιά ενάντια στην αριστερά ...Ο μόνος σωστός, σοβαρός και έντιμος τρόπος για να υποστηρίξει κανείς το οποιοδήποτε βήμα κάνει προς τα εμπρός το κέντρο, είναι η συνέχιση της πάλης για τις ιδέες και τις προτάσεις που εκφράζονται στην πλατφόρμα της Αντιπολίτευσης}

Αυτό ήταν μια πηγή αισιοδοξίας για τη νίκη της Αντιπολίτευσης.

Οι δεξιο-κεντριστικές πολιτικές έχουν φτάσει σε αδιέξοδο... το έδαφος θα γίνεται όλο και πιο δεκτικό στη σπορά μας. Βεβαίως, αυτή η διαδικασία θα έχει τα πάνω της και τα κάτω της. Όμως, ένα πράγμα είναι ξεκάθαρο: ακόμα και λιγοστά στελέχη - αν είναι εξοπλισμένα με μια ξεκάθαρη κατανόηση της κατάστασης στην ολότητά της, αν είναι διαποτισμένα με την κατανόηση της ιστορικής τους αποστολής και αν, την ίδια στιγμή, γνωρίζουν ή είναι ικανά να μάθουν πώς να συμβαδί

-65 -


ζουν με τα προοδευτικά κινήματα των κομματικών μαζών και της εργατικής τάξης - τέτοια στελέχη μπορούν να διαδραματίσουν αποφασιστικό ρόλο.6

Η αισιοδοξία του Τρότσκι για μια επικείμενη νίκης της Αριστερός αυξήθηκε μετά την ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής τον Ιούλη του 1928, όταν ο Στάλιν έκανε παραχωρήσεις προς τη Δεξιά, στον Μπουχάριν.

Στις 19 Οκτώβρη ο Στάλιν έκανε μια εισήγηση στην Επιτροπή Πόλης της Μόσχας και στην Επιτροπή Ελέγχου της Μόσχας με τίτλο «Ο Δεξιός Κίνδυνος στο ΚΚΣΕ(μπ)».7 Το σχόλιο του Τρότσκι ήταν ότι η εκστρατεία του Στάλιν ενάντια στη Δεξιά ήταν διατακτική και υποκριτική. Η ανεπάρκειά της θα πρόσφερε μεγαλύτερες ευκαιρίες στους μπολσεβίκους-λενινιστές. Στις 25 Φλεβάρη 1929, μόλις λίγες βδομάδες πριν ο Στάλιν συντρίψει τη Δεξιά και επιβάλλει τη δικτατορία του σε όλες τις πτέρυγες του κόμματος, ο Τρό- τσκι έγραφε: «Μ έχρι τώρα, οι διστακτικές πολιτικές του Στάλιν έχουν πάρει τη μορφή ενός ζιγκ-ζαγκ με συνέπεια να δυναμώσουν οι δυο πτέρυγες, η δεξιά κι η αριστερά, στο κόμμα, σε βάρος της κεντρώας φράξιας».8

Στις 24 Απρίλη 1929 ο Τρότσκι έγραφε ότι ο Στάλιν συγκρούεται με τη δεξιά πτέρυγα κάτω από την πίεση της Αριστερής Αντιπολίτευσης κι ότι ήταν δομικά ανίκανος να συντρίψει τη δεξιά. Ήταν μια εντελώς λάθος εκτίμηση των σχέσεων ανάμεσα στις πτέρυγες που ο Τρότσκι αποκαλούσε Δεξιά (Μπουχάριν) και Κέντρο (Στάλιν).

Ο σταλινικός μηχανισμός πάει από τη μια άκρη στην άλλη, κάτω από το μαστίγωμα της Αντιπολίτευσης, και το γεγονός αυτό βάζει το κόμμα να κάνει συγκρίσεις. Ποτέ άλλοτε οι πολιτικές εξελίξεις στην ΕΣΣΔ δεν περιστρέφονταν σε τέτοιο βαθμό γύρω από τις ιδέες της Αντιπολίτευσης, την ίδια στιγμή που οι ηγέτες της Αντιπολίτευσης βρίσκονται στις φυλακές και τις εξορίες... Ο Στάλιν πολεμάει τη Δεξιά κάτω από τα

- 66 -


χτυπήματα του μαστίγιου της Αντιπολίτευσης. Ο Στάλιν δίνει αυτή τη μάχη ως κεντριστής, ωθούμενος από διασπάσεις προς τα αριστερά και προς τα δεξιά, για να διατηρήσει τη μεσοβέζικη θέση του ανάμεσα στην προλεταριακή και την ανοιχτά οπορτουνιστική γραμμή. Τα ζιγκ-ζαγκ που κάνει ο Στάλιν τη μόνη που ενισχύουν, σε τελευταία ανάλυση, είναι τη Δεξιά. Μόνο με μια επαναστατική πολιτική μπορεί το κόμμα να απο- φύγει τα σοκ και τις διασπάσεις.9

Οκτώ μήνες μετά, στις 4 Γενάρη 1930, ο Τρότσκι υποστήριζε ότι η νίκη της Αριστερής Αντιπολίτευσης ήταν κοντά, επειδή ο Στάλιν θα τη χρειαζόταν για να αποκρούσει τον κίνδυνο που εκπροσωπούσε ο Μπουχάριν κι η ομάδα του:

...τη στιγμή του κινδύνου, οι Αντιπολιτευόμενοι θα βρεθούν στην πρώτη γραμμή της μάχης... Όταν ο Στάλιν τα βρει σκούρα, θα τους καλέσει να βοηθήσουν, όπως κάλεσε ο Τσερετέλι τους μπολσεβίκους να βοηθήσουν στην πάλη ενάντια στον ΚορνΙλοψ.10

Γιατί οι προβλέψεις του Τρότσκι ήταν λάθοςΑυτός που βγήκε νικητής δεν ήταν ούτε ο Μπουχάριν ούτε ο

Τρότσκι, αλλά ο Στάλιν. Το «Κέντρο» δεν κατάρρευσε κάτω από την πίεση είτε της Αριστερός είτε της Δεξιάς. Η ιστορία δεν επέλεξε ανάμεσα στο προλεταριάτο από τη μια πλευρά και τους κουλάκους με τους εμπόρους της ΝΕΠ από την άλλη.

Ο Τρότσκι δεν έκανε λάθος στις εκτιμήσεις του για την πολιτική της Δεξιάς και της Αριστερός, έκανε, όμως, μια απολύτως λανθασμένη εκτίμηση του τρίτου στοιχείου, της σταλινικής γραφειοκρατίας. Ο Τρότσκι έπαιρνε ως μοντέλο για τη σταλινική γραφειοκρατία στη Ρωσία τη συμπεριφορά μιας γραφειοκρατίας την οποία γνώριζε πολύ καλά, αυτής των συνδικάτων και των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων.

Η σταλινική γραφειοκρατία ήταν πολύ διαφορετική από τη

- 6 7 -


συνδικαλιστική γραφειοκρατία στη Δύση. Η συνδικαλιστική γραφειοκρατία διαμεσολαβεί ανάμεσα στην κυρίαρχη τάξη - εκείνους που κατέχουν τα μέσα παραγωγής - και τους εργάτες, που είναι «ελεύθεροι» από την κατοχή μέσων παραγωγής. Η συνδικαλιστική γραφειοκρατία δεν μπορεί να μετατραπεί σε τάξη για τον εαυτό της, επειδή δεν διαθέτει το χαρακτηριστικό που καθορίζει τις τάξεις, δηλαδή μια σχέση με τα μέσα παραγωγής. Γι’ αυτό το λόγο ακολουθεί μια πορεία γεμάτη ζιγκ-ζαγκ, μια πορεία «κεντριστική». Αντιθέτως, η σταλινική γραφειοκρατία δ ιέθετε τον έλεγχο σημαντικών μέσων παραγωγής και πλέον το 1928/29 ένα τμήμα της ήταν διατεθειμένο να δράσει ανεξάρτητα όχι μόνο από τους εργάτες, αλλά και από τους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ, οι οποίοι επίσης κατείχαν μέσα παραγωγής. Η σταλινική γραφειοκρατία από τη στιγμή που συνέτριψε την Αριστερή Αντιπολίτευση, την προλεταριακή πρωτοπορία, δεν επρόκειτο να παραδώσει τους καρπούς της νίκης της στους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ. Μ ε τη βάρβαρη καταστολή των εργατών και των αγροτών, η γραφειοκρατία δήλωνε ότι αρνιόταν να παραιτηθεί από την οικονομική, κοινωνική και πολιτική της εξουσία. Όπως έχω γράψει αλλού:

Όταν ο Τρότσκι έγραφε για τη γραφειοκρατία, τα σημεία αναφοράς του ήταν η συνδικαλιστική γραφειοκρατία και τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Η γραφειοκρατία του εργατικού κινήματος ισορροπεί ανάμεσα στις δυο βασικές τάξεις της καπιταλιστικής κοινωνίας - τους εργοδότες και τους εργάτες. Η συμπεριφορά της πάνω απ’ όλα χαρακτηρίζεται από την τα- λάντευση, πότε κινείται κάτω από την πίεση της εργατικής τάξης προς τα αριστερά και πότε κινείται προς τα δεξιά κάτω από την πίεση των καπιταλιστών. Παρομοίως, ο Τρότσκι χαρακτήριζε τη σταλινική γραφειοκρατία ως «κεντριστική», ταλαντευόμενη κάτω από την πίεση της ρώσικης εργατικής τάξης και της επίδοξης αστικής τάξης των επιχειρηματιών της ΝΕΠ και των κουλάκων. Εκείνο που περίμενε και φοβόταν,

-68-


ήταν ότι ο Στάλιν θα συνθηκολογούσε με τη δεξιά. Οι ελπίδες κι όλες του οι προσπάθειες κατευθύνονταν σε ένα σημείο, ότι η πίεση από την εργατική τάξη και την αριστερά θα απέτρεπε αυτή τη συνθηκολόγηση. Εν τέλει, ούτε οι φόβοι ούτε οι ελπίδες του Τρότσκι υλοποιήθηκαν. Αντί γ ι’ αυτό, η σταλινική γραφειοκρατία στράφηκε τόσο ενάντια στην αριστερά (Τρό- τσκι, Ενωμένη Αντιπολίτευση, κλπ), όσο και ενάντια στη δεξιά (Μπουχάριν, Ρίκοφ, Τόμσκι, κλπ), μέσα σε σύντομο διάστημα. Μέσα σε λίγα χρόνια η γραφειοκρατία συνέτριψε πλήρως τους εργάτες, τους κουλάκους και συνολικά την αγροτιά και έγινε η μοναδική πολιτική εξουσία στη Ρωσία με επικεφαλής ένα δικτάτορα, τον Στάλιν.Η σταλινική φράξια τα κατόρθωσε όλα αυτά γιατί ήταν ριζικά διαφορετική από τη συνδικαλιστική γραφειοκρατία στον καπιταλισμό. Σε μια κοινωνία όπου το κράτος είναι ήδη ο κύριος κάτοχος των μέσων παραγωγής και η αστική τάξη έχει πλήρως συντρίβει και απαλλοτριωθεί (όπως συνέβη με τη ρώσικη αστική τάξη το 1917-18), μια κρατική γραφειοκρατία που κατορθώνει να απαλλαγεί εντελώς από τον έλεγχο της εργατικής τάξης (όπως κατόρθωσε η σταλινική γραφειοκρατία στην περίοδο 1923-28) γίνεται ο ντε φάκτο ιδιοκτήτης και διαχειριστής αυτών των μέσων παραγωγής κι ο εργοδότης των εργατών. Εν συντομία, μετατρέπεται σε μια νέα εκμεταλλευτική τάξη.11

Το Πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο είναι το σημείο όπου η σταλινική γραφειοκρατία μετασχηματίζεται από στρώμα που μεσολαβεί ανάμεσα στην εργατική τάξη και την αγροτιά, σε κυρίαρχη τάξη.12

Ο Τρότσκι δεν πρόβλεψε την πιθανότητα ότι ο Στάλιν θα μπορούσε και «να στείλει στο διάολο τη ΝΕΠ» - με την εξάλειψη των κουλάκων και του ιδιωτικού αγροτικού κλήρου γενικά - και την ίδια στιγμή να στραγγαλίζει το προλεταριάτο. Για τον Τρότσκι αυτές οι δυο κινήσεις ήταν αλληλοαποκλειόμενες. Ξανά και ξανά ο Τρότσκι προειδοποιούσε ότι το σταλινικό καθεστώς θα ακολουθούσε τα βήματα των Θερμιδοριανών Γιακωβίνων. Παράβλεψε το γεγονός ότι η σταλινική γραφειοκρατία είχε στον έλεγχό της ένα

-69-


όπλο που δεν διέθεταν οι Γιακωβίνοι: ολόκληρη την οικονομία της χώρας. Από τη στιγμή που ήταν αφέντης όλων των μέσων παραγωγής, η γραφειοκρατία μπορούσε να γίνει κυρίαρχη τάξη, αφέντης της κοινωνίας ολόκληρης. Η πρόβλεψη του Τρότσκι ότι οι κουλάκοι μπορούσαν να νικήσουν τη σταλινική γραφειοκρατία - η φράση του «η ουρά θα χτυπήσει το κεφάλι» - ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τις απόψεις που διακήρυττε επί μακρόν για το ρόλο της αγροτιάς. Το 1906 είχε γράψει: «Η ιστορική εμπειρία έχει αποδείξει ότι η αγροτιά είναι απολύτως ανίκανη να αναλάβει έναν ανεξάρτητο πολιτικό ρόλο... Η ιστορία του καπιταλισμού είναι η ιστορία της υποταγής της υπαίθρου στην πόλη».13 Πώς θα μπορούσε η εξατο- μικοποιημένη, διεσπαρμένη αγροτιά να νικήσει την υπερσυγκεντρωτική κρατική γραφειοκρατία; Ήταν δεδομένο ότι σε μια σύγκρουση ανάμεσα σε αυτές τις δυο δυνάμεις αυτός που σίγουρα θα έχανε ήταν η αγροτιά.

Το σχήμα του Τρότσκι, Μπουχάριν = δεξιά, Στάλιν = κέντρο, Τρότσκι = αριστερά, μπορεί να ταίριαζε στις συνθήκες των χρόνων 1923-1927, όμως δεν είχε καμιά σχέση με την πραγματικότητα στα επόμενα χρόνια. Αν με τη λέξη «Αριστερά» κάποιος εννοεί ότι η εν λόγω πτέρυγα βρισκόταν πιο κοντά στην εργατική τάξη και τις ελπίδες της, τότε ο Στάλιν βρισκόταν στ' Αριστερά του Μπουχάριν στα μέσα της δεκαετίας του 1920. Όμως μετά το 1928 ήταν πολύ δεξιότερα από τον Μπουχάριν. Αυτός που μετακινήθη- κε δεν ήταν ο Μπουχάριν, ήταν ο Στάλιν, κι η μετακίνηση οφειλό- ταν στη νέα κοινωνική του θέση. Η σύγκριση με ένα άλλο δεξιό, τον Τόμσκι, αποδεικνύει του λόγου το αληθές. Ο Τόμσκι, ως ηγέτης των συνδικάτων εξαρτιόταν ακόμα από την ύπαρξή τους. Αντίθετα, ο Στάλιν ενσωμάτωσε πλήρως τα συνδικάτα στο κράτος και μετά το 1928/29 αφαίρεσε κάθε ίχνος ανεξαρτησίας τους. Η στάση της Δεξιάς των Μπουχάριν-Τόμσκι απέναντι στους εργάτες έμοιαζε πολύ με αυτή της συνδικαλιστικής γραφειοκρατίας απέναντι στους εργάτες στη Δύση. Μ ε το Πεντάχρονο Πλάνο, η

- 7 0 -


στάση του Στάλιν απέναντι στους ρώσους εργάτες έμοιαζε περισσότερο με εκείνη που ακολούθησε ο Χ ίτλερ απέναντι στο γερμανικό προλεταριάτο.

Ο ι πολιτικές που εφάρμοζε πλέον ο Στάλιν είχαν σημαδευτεί από μια ποιοτική μετεξέλιξη η οποία, σε ταξικούς όρους, τον τοποθετούσε στα δεξιά τόσο του Τρότσκι όσο και του Μπουχάριν, ενώ κανείς από αυτούς τους δυο δεν είχε μετακινηθεί, επί της ουσίας, από τις προηγούμενες θέσεις του.

Η Αριστερή Αντιπολίτευση ήταν μια πτέρυγα του μπολσεβικι- σμού. Το ίδιο ήταν ο Μπουχάριν κι η ομάδα του: μια πολύ συντηρητική μπολσεβίκικη πτέρυγα. Ο Στάλιν ήταν ο νεκροθάφτης του μπολσεβικισμού. Η θέση του ερχόταν σε έντονη αντίθεση με εκείνη του Μπουχάριν, ο οποίος - όπως επισημαίνει κι ο Ντόνι Γκλουκ- στάιν - δεν πέρασε το κατώφλι της αντεπανάστασης:

Όσο η επανάσταση εκφυλιζόταν ο Μπουχάριν, ο οποίος είχε υπάρξει εκφραστής των καλύτερων παραδόσεών της, συνέχιζε να είναι η «φωνή της», αλλά τώρα πλέον η φωνή του εκφυλισμού της. Έπαιξε έναν ενεργό ρόλο στην εκλογίκευση αυτής της διαδικασίας, τόσο στην ΕΣΣΔ όσο και στη Κομιν- τέρν. Όμως, σε αντίθεση με τον Στάλιν, σταμάτησε πριν κάνει το τελευταίο βήμα, πριν προδώσει και καταστρέφει την επανάσταση. Πλήρωσε με τη ζωή του το τίμημα γι’ αυτή τη στάση.14

Η στάση του Τρότσκι απέναντι στην κολεκτιβοποίηση και την κούρσα της εκβιομηχάνισης

Η λανθασμένη εκτίμηση του Τρότσκι για την κολεκτιβοποίηση και την εκβιομηχάνιση, οφειλόταν στην υποτίμηση της ανεξάρτητης θέσης που είχε καταλάβει η γραφειοκρατία απέναντι και στο προλεταριάτο και στην αγροτιά.

Ο Τ ρότσκι ισχυριζόταν ότι η Αριστερή Αντιπολίτευση είχε διαδραματίσει ένα σημαντικό ρόλο στη στροφή προς την κολεκτιβο-

-71 -


ποίηση και την εκβιομηχάνιση. Σε μια παμφλέτα του με τίτλο Προβλήματα Ανάπτυξης της ΕΣΣΔ (4 Απρίλη 1931), έγραφε ότι:

Η εμπειρία ολόκληρης της μετά-Λένιν περιόδου είναι αδιάψευστος μάρτυρας της επιρροής που έχει ασκήσει η Αριστερή Αντιπολίτευση στην πορεία ανάπτυξης της ΕΣΣΔ. Ό,τι είναι δημιουργικό στην επίσημη γραμμή - και έχει παραμείνει δημιουργικό - είναι ένας καθυστερημένος απόηχος των ιδεών και των συνθημάτων της Αριστερής Αντιπολίτευσης...Σε γενικές γραμμές η δύναμη αυτής της κριτικής, παρά την αριθμητική αδυναμία της αριστερής πτέρυγας, είναι η δύναμη του μαρξισμού: η ικανότητα δηλαδή να αναλύει, να προβλέπει...Συνεπώς, η φράξια των μπολσεβίκων-λενινιστών αποτελεί ακόμα και τώρα έναν από τους πιο σημαντικούς παράγοντες στην ανάπτυξη της θεωρίας και της πρακτικής της σοσιαλιστικής οικοδόμησης στην ΕΣΣΔ και της παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης.1*

Το Γενάρη του 1932 ο Τρότσκι έγραφε γεμάτος μεγάλο ενθουσιασμό για το Πεντάχρονο Πλάνο:

Η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της Σοβιετικής Ένωσης είναι το πιο κολοσσιαίο φαινόμενο της σύγχρονης ιστορίας. Τα γιγάντια πλεονεκτήματα της σχεδιασμένης καθοδήγησης [της οικονομίας ΣτΜ] έχουν αποδειχτεί περίτρανα με μια δύναμη που δεν μπορεί να αρνηθεί κανείς.16

Όπως υποστήριζε ο Τρότσκι σε μια συνέντευξή του στην εφημερίδα Νενν ΥογΙ( Τιηιεε στις 15 Φλεβάρη 1932, η οικονομική ανάπτυξη υπέσκαπτε τη θέση της γραφειοκρατίας:

Δεν χρειάζεται να επιμείνουμε στο γεγονός ότι η οικονομικές επιτυχίες έχουν ισχυροποιήσει σε μεγάλο βαθμό τη Σοβιετική Ένωση. Την ίδια στιγμή, όμως, έχουν αδυνατίσει αισθητά τον επίσημο μηχανισμό του Στάλιν... [Μια] σημαντική αιτία της αποδυνάμωσης της σοβιετικής γραφειοκρατίας είναι το γεγονός ότι οι οικονομικές επιτυχίες δεν έχουν ως αποτέλεσμα μό

-72 -


νο την αύξηση του αριθμού των ρώσων εργατών αλλά και το ανέβασμα του πολιτιστικού επιπέδου τους, της αυτοπεποίθησης στις δικές τους δυνάμεις και του αισθήματος ανεξαρτησίας τους. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά είναι πολύ δύσκολο να συμβιβαστούν με τη γραφειοκρατική κηδεμονία.17

Σε μια άλλη συνέντευξη, στο πρακτορείο Α$$ούαίεά Ργ6$&, στις 26 Φ λεβάρη 1932, ο Τρότσκι δήλωνε ότι:

Παρά τα όσα γράφουν πολλές εφημερίδες, η προσωπική θέση του Στάλιν και της περιορισμένης ομάδας του είναι ιδιαιτέρως επισφαλής. Οι οικονομικές και πολιτιστικές επιτυχίες της Σοβιετικής Ένωσης έχουν τονώσει την αυτοπεποίθηση της εργατικής τάξης και, την ίδια στιγμή, και την κριτική του γραφειοκρατικού καθεστώτος του οποίου προσωποποίηση είναι ο Στάλιν.18

Αυτά γράφονταν την ίδια περίοδο που η εργατική τάξη στην ΕΣΣΔ αποδυναμωνόταν σε εντυπωσιακό βαθμό από την καταστολή, από το πλημμύρισμα των γραμμών της με νεοφερμένους από την ύπαιθρο χωρίς παραδόσεις εργατικών αγώνων και από την εντατικοποίηση της «σοσιαλιστικής άμιλλας»!

Ο Τρότσκι δεν τσιγκουνευόταν τους επαίνους για την κολεκτιβοποίηση και την κούρσα της εκβιομηχάνισης, παρόλο που ασκούσε έντονη κριτική στις μεθόδους υλοποίησής τους από τον Στάλιν. Όσο σκληρή κριτική κι αν μπορούσε να ασκήσει κάποιος στις μεθόδους του Στάλιν, και ήταν απαραίτητο να ασκηθεί τέτοια κριτική υποστήριζε ο Τρότσκι, πρέπει να έχει ως αφετηρία ότι οι εργάτες και οι αγρότες βρίσκονταν σε πολύ καλύτερη θέση με τον Στάλιν απ’ ό,τι ήταν επί καπιταλισμού. Σε μια επιστολή του με ημερομηνία 28 Γενάρη 1928, ο Τρότσκι έγραψε ότι:

Το σοβιετικό κράτος, ακόμα και με οπορτουνιστική ηγεσία, δίνει στους εργάτες και τους αγρότες ανυπολόγιστα περισσότερα απ’ ό,τι θα έδινε ένα αστικό κράτος με το ίδιο επίπεδο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων.19

- 7 3 -


Επανέλαβε την ίδια άποψη σε μια επιστολή του στον Λεβ Σοσνόφ- σκι στις 5 Μάρτη 1932:

Η σοβιετική κυβέρνηση κάνει ανυπολόγιστα περισσότερα πράγματα για την εργατική τάξη από ό,τι θα έκανε η οποι- αδήποτε αστική κυβέρνηση σε μια χώρα με το ίδιο επίπεδο πλούτου... Οι εργάτες σε μια αστική Ρωσία με παραγωγικές δυνάμεις του ίδιου επιπέδου, δεν θα απολάμβαναν ένα βιοτικό επίπεδο τόσο υψηλό όσο απολαμβάνουν τώρα, παρά τα σφάλματα, τους λαθεμένους υπολογισμούς και τις παρεκκλίσεις από τη σωστή γραμμή.20

Σ ε ένα άρθρο με τίτλο Προς τον καπιταλισμό ή προς το σοσιαλισμό; (25 Απρίλη 1930), ο Τρότσκι έγραψε:

Επικεφαλής της χώρας είναι μια κυβέρνηση που, όποια κι αν είναι τα λάθη της, προσπαθεί με κάθε μέσο να εξυψώσει το πολιτιστικό επίπεδο των αγροτών. Τα συμφέροντα της εργατικής τάξης - η οποία παραμένει η κυρίαρχη τάξη στη χώρα παρά τις αλλαγές που έχουν συντελεσθεί στη δομή της επαναστατικής κοινωνίας - βρίσκονται στην ίδια κατεύθυνση.21

Αυτά γράφονταν τη στιγμή που οι πραγματικοί μισθοί στη Ρωσία είχαν χάσει τη μισή τους αξία!

Ταυτόχρονα, ο Τρότσκι υποστήριζε ότι ο Στάλιν θα ενθάρρυνε, μελλοντικά, την ανάπτυξη των κουλάκων. Η κολεκτιβοποίηση δεν θα εξάλειφε αυτό τον κίνδυνο, αντίθετα, θα πρόσφερε μια νέα κοινωνική βάση στους κουλάκους. Χαρακτηριστικά, σε ένα άρθρο του με τίτλο Η Νέα Πορεία στη Σοβιετική Οικονομία (13 Φ λεβάρη 1930), έγραφε ότι:

Την επόμενη μέρα μετά την επίσημη «εξάλειψη των κουλάκων ως τάξη» δηλαδή μετά την κατάσχεση της περιουσίας των «σεσημασμένων κουλάκων» και την εκτόπισή τους, η σταλινική γραφειοκρατία θα διακηρύξει ότι οι κουλάκοι έχουν γίνει «προοδευτικοί συνεταιριστές» μέσα στα κολχόζ ...Σε αυτή την περίπτωση οι κολεκτίβες μπορεί να γίνουν απλά η νέα

-74 -

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα,τόσο ττιο φωτεινό το αστέρι

μορφή ιτου θα πάρει η κοινωνική και πολιτική μεταμφίεση των κουλάκων.22

Ο Τρότσκι επανέλαβε το ίδιο επιχείρημα, περί παλινόρθωσης των κουλάκων, δυο χρόνια μετά.

Οι εφημερίδες συνεχίζουν να κομπάζουν για την εξάλειψη των κουλάκων ως τάξη, όμως τα πρακτικά μέτρα της οικονομικής πολιτικής προετοιμάζουν αναπόφευκτα τις συνθήκες για την παλινόρθωση των κουλάκων ως τάξη.23 Κεφάλαιο δεν θα συσσωρεύουν πλέον μόνο οι κουλάκοι στην ύπαιθρο αλλά και οι επιχειρηματίες της ΝΕΠ στις πόλεις και θα ξεκινήσει μια νέα διαδικασία κοινωνικής διαφοροποίησης.24

Η αιχμηρή κριτική του Τρότσκι για τη διεύθυνση της οικονομίας από τον Στάλιν

Ωστόσο, παρά αυτά τα λάθη και τις ψευδαισθήσεις, ο Τρότσκι δεν σταμάτησε ποτέ να ασκεί σκληρή κριτική στη γραφειοκρατική κακοδιαχείριση της σοβιετικής οικονομίας. Η τέχνη του σχεδια- σμού, υπογράμμιζε, απαιτεί πάνω απ’ όλα την αρμονική ανάπτυξη όλων των στοιχείων της οικονομίας. Γι’ αυτό το σκοπό παίζει κρίσιμο ρόλο η εργατική δημοκρατία.

Η αυθαιρεσία της σταλινικής γραφειοκρατίας προκάλεσε μεγάλης κλίμακας δυσαναλογίες ανάμεσα στους διάφορους κλάδους της οικονομίας, τις διαφορετικές επιχειρήσεις που στηρίζονταν η μια στην άλλη. Σε ένα άρθρο με τίτλο Η Σοβιετική Οικονομία σε Κρίση (22 Οκτώβρη 1932), ο Τρότσκι έγραψε:

Η συγκεντρωτική διεύθυνση δεν διαθέτει μόνο μεγάλα πλεονεκτήματα. Περιλαμβάνει επίσης και τον κίνδυνο συγκεντρωτικών σφαλμάτων, δηλαδή τον κίνδυνο της ανάδειξής τους σε απίστευτα μεγάλο βαθμό. Μόνο η συνεχής προσαρμογή του πλάνου κατά την υλοποίησή του, η επαναδιατύπωσή του εν μέρει ή ολοκληρωτικά, μπορεί να αποτελέσει εγγύηση για την

- 75 -


οικονομική του αποτελεσματικότητα...Η τέχνη του σοσιαλιστικού σχεδιασμού δεν πέφτει από τον ουρανό, ούτε προσφέρεται ετοιμοπαράδοτη στα χέρια μας μετά την κατάληψη της εξουσίας. Αυτή η τέχνη μπορεί να γίνει κτήμα μόνο με αγώνα, βήμα το βήμα, όχι από λίγους ανθρώπους, αλλά από εκατομμύρια, ως συστατικό μέρος της νέας οικονομίας και της νέας κουλτούρας.25

Η δημοκρατία δεν είναι κάτι έξτρα δίπλα στον οικονομικό σχεδια- σμό. Είναι το άλφα και το ωμέγα του.

Οι αναρίθμητοι ζωντανοί συντελεστές που συμμετέχουν στην οικονομία, κρατικοί και ιδιωτικοί, συλλογικοί και ατομικοί, πρέπει να εκφράζουν τις ανάγκες και τη σχετική ισχύ τους, όχι μόνο διαμέσου των στατιστικών εκτιμήσεων των επιτροπών σχεδιασμού, αλλά με την απευθείας πίεση της προσφοράς και της ζήτησης. Το πλάνο ελέγχεται και σε σημαντικό βαθμό υλοποιείται μέσω της αγοράς. Η ίδια η ρύθμιση της αγοράς πρέπει να στηρίζεται στις τάσεις που αναδεικνύουν οι μηχανισμοί της. Τα εγχειρίδια των διαφόρων υπηρεσιών πρέπει να αποδεικνύουν την οικονομική τους αποτελεσματικότητα μέσω του εμπορικού υπολογισμού....Η πάλη ανάμεσα στα ζωντανά συμφέροντα, που είναι ο βασικός παράγοντας του σχεδιασμού, μας οδηγεί στο βασίλειο της πολιτικής, η οποία είναι συμπυκνωμένη οικονομία. Τα όργανα των κοινωνικών ομάδων της σοβιετικής κοινωνίας είναι ή θα πρέπει να είναι τα σοβιέτ, τα συνδικάτα, οι συνεταιρισμοί και, πιο σημαντικό απ’ όλα, το κυβερνών κόμμα. Μόνο μέσω της αλληλεπίδρασης αυτών των τριών στοιχείων, δηλαδή του κρατικού σχεδιασμού, της αγοράς και της σοβιετικής δημοκρατίας, μπορεί να χαραχτεί η σωστή κατεύθυνση της οικονομίας στη μεταβατική περίοδο.26

Επίσης, ο Τρότσκι τασσόταν εναντίον της πολιτικής της εθνικής ο ικονομικής επάρκειας, της αυτάρκειας, υποστηρίζοντας ότι μια τέτοια πολιτική ταίριαζε περισσότερο στο χιτλερισμό παρά στο σοσιαλισμό. Όπως γίνεται σαφές από τον πίνακα που ακολουθεί, η

-7 6-

σοβιετική οικονομία επί Στάλιν γινόταν όλο και περισσότερο αυτάρκης:

ΕΣΣΔ: Ποσοστό Εξαγωγών στο Εθνικό Εισόδημα 1913-3727

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα,τόσο πιο φωτεινό το αστέρι_____________

Σε όλα του τα κείμενα ο Τρότσκι έκανε σαφές ότι, για εκείνον, η εργατική τάξη δεν θα έπρεπε να είναι το αντικείμενο του οικονομικού σχεδιασμού αλλά το υποκείμενό της. Τα κριτήρια της προόδου ήταν η βελτίωση του βιοτικού επιπέδου των εργατών, ο ρόλος τους στην οικονομία, την κοινωνία και το κράτος. Στις θέσεις του Προβλήματα Ανάπτυξης της ΕΣΣΔ (4 Απρίλη 1931), ο Τρό-

τσκι έγραψε: «Τ ο βιοτικό επίπεδο των εργατών και ο ρόλος τους στο κράτος αποτελούν τα ύψιστα κριτήρια των σοσιαλιστικών επιτυχιών».

Προτεραιότητα της συνολικής πολιτικής πρέπει να γίνει το δυνάμωμα της πολιτικής ανεξαρτησίας του προλεταριάτου και της πρωτοβουλίας του σε όλα τα μέτωπα. Η γνήσια επίτευξη αυτού του στόχου είναι αδιανόητη χωρίς πάλη ενάντια στα υπερβολικά προνόμια ατόμων και στρωμάτων, ενάντια στις ακραίες ανισότητες στο βιοτικό επίπεδο και, πάνω απ’ όλα, ενάντια στα πελώρια προνόμια και την ευνοημένη θέση της ανεξέλεγκτης γραφειοκρατίας.28

Κατά συνέπεια, δεν υπάρχει καμιά ομοιότητα ανάμεσα στην αντί

ληψη του Τρότσκι για το σοσιαλιστικό σχεδιασμό και στη γραφειοκρατικά κεντρικά κατευθυνόμενη οικονομία που επέβαλε ο Στάλιν φορώντας της το μανδύα του Πλάνου.

Έτος Ποσοστό Έτος Ποσοστό1913 10,41929 3,11930 3,51931 3,01932 2,6

1933 2,31934 1,81935 1,31936 0,81937 0,5

- 77 -


Οι Δίκες του Σάκτι, του «Βιομηχανικού Κόμματος» και του «Μενσεβίκικου Κέντρου»

Το Μάη του 1928 μια ομάδα μηχανικών ορυχείων στην περιφέρεια της πόλης του Σάκτι οδηγήθηκαν, με μεγάλη δημοσιότητα, σε μια στημένη δίκη. Η κατηγορία ήταν ότι είχαν κάνει βιομηχανικό σαμποτάζ. Ο Ράιμαν εξηγεί το υπόβαθρο της δίκης:

Ο εξοπλισμός των εν λειτουργία ορυχείων ήταν πολύ παλιός και φθαρμένος και η αντικατάστασή του από νέο εξοπλισμό ήταν πλήρως ανεπαρκής. Το Ντονμπάς είχε ένα από τα υψηλότερα ποσοστά εργατικών ατυχημάτων στην ΕΣΣΔ, όπως και σε θανάτους από τέτοια ατυχήματα. Η οργάνωση της παραγωγής ήταν κι αυτή ανεπαρκέστατη. Η ροή εργατικού δυναμικού στο Ντονμπάς ήταν ιδιαιτέρως έντονη και, αντίστοιχα, το επίπεδο ειδίκευσης των εργατών ήταν χαμηλό. Ο αλκοολισμός, οι καυγάδες, τα μαχαιρώματα ήταν διαδεδομένα φαινόμενα. Οι μηχανικοί και το τεχνικό προσωπικό ήταν υπερφορτωμένοι λόγω της έλλειψης ειδικευμένου προσωπικού.Στα τέλη του 1927 το Ντονμπάς βρισκόταν σε μια κατάσταση διαρκούς αναταραχής. Ξεσπούσαν συνέχεια εργατικές διεκδικήσεις κι άγριες απεργίες.29

Ο Στάλιν ήθελε να κατευθύνει τη δυσαρέσκεια που ένοιωθαν οι εργάτες απέναντι στην κομματική και κρατική ηγεσία, ενάντια σε έναν αποδιοπομπαίο τράγο, στη συγκεκριμένη περίπτωση στους μηχανικούς.

Χωρίς αμφιβολία καταλάβαινε ότι μια μεγάλη υπόθεση «υπονομευτικής δραστηριότητας» θα ενίσχυε το κλίμα υποστήριξης των μέτρων καταστολής και της χρήσης βίας για το ξεπέρασμα της οικονομικής κρίσης.30Σχεδόν σε κάθε εργοστάσιο, υπηρεσία, χώρο δουλειάς οργανώθηκαν οργισμένες μαζικές συγκεντρώσεις... Σε μεγάλο βαθμό αυτός ο θυμός ήταν γνήσιος και αντανακλούσε τις τεταμένες σχέσεις ανάμεσα στους εργάτες και τους ειδικούς...

- 78 -

Είχε δημιουργηθεί μια ατμόσφαιρα λυντσαρίσματος που στρεφόταν εναντίον της διανόησης. Στα εργοστάσια οι τεχνικοί και οι μηχανικοί αποκαλούνταν «Σακτίνσκι» και «Ντονμπα- σόβτσι». Η θέση τους έγινε ιδιαιτέρως δύσκολη, μέχρι επικίνδυνη. Η τεχνική της επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων μέσω της καταστολής είχε κερδίσει νέο έδαφος. Ο Στάλιν άφηνε τώρα να εννοηθεί ότι οι «καταστροφές» που προκαλούσαν οι παλιοί ειδικοί ήταν ένα μεγάλο πρόβλημα που επηρέαζε τη χώρα ολόκληρη, ότι είχε πάψει πλέον να είναι πρόβλημα μιας περιφέρειας. Όπως υποστήριζε, η λύση αυτού του προβλήματος θα έπαιζε αποφασιστικό ρόλο στην εξεύρεση μιας ριζικής λύσης των οικονομικών δυσκολιών.31

Η δίκη ξεκίνησε στις 18 Μάη στην Αίθουσα των Κιόνων του Μ εγάρου των Συνδικάτων στη Μόσχα. Διάρκεσε περίπου έξι βδομάδες μέχρι τις αρχές του Ιούλη 1928. Στην έκτακτη συνεδρίαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου της ΡΣΟ ΣΔ προέδρευε ο Αντρέι Βισίνσκι, πρύτανης του Πρώτου Κρατικού Πανεπιστήμιου της Μόσχας και πρώην μενσεβίκος. Ήταν ο ίδιος Βισίνσκι που αργότερα, στα τέλη της δεκαετίας του ’30, θα προΐστατο στις στημένες δίκες των Παλιών Μπολσεβίκων.

Στο εδώλιο του κατηγορουμένου βρίσκονταν 53 άτομα. Το δ ικαστήριο απέδωσε έντεκα θανατικές καταδίκες, έξι από τις οποίες ήταν «προσωρινές», τις οποίες αργότερα μετρίασε η κεντρική εκτελεστική επιτροπή. Οι υπόλοιπες πέντε θανατικές καταδίκες εκτε- λέστηκαν αμέσως. Ο Ράιμαν γράφει:

Η οικονομική και κοινωνική κρίση στην ΕΣΣΔ είχε γεννήσει τους καρπούς της. Δίπλα στην επιστράτευση της βίας και των διοικητικών μεθόδων για την επίλυση των κοινωνικών προβλημάτων - μέθοδοι που έκαναν την εμφάνισή τους πολύ γρήγορα μετά το 1928 - στη σοβιετική ιστορία μπαίνει και ένα άλλο στοιχείο: η δημόσια δίκη-παρωδία... Η δυσαρέσκεια πλατιών στρωμάτων της εργατικής τάξης ωθείται ενάντια στις κατώτερες βαθμίδες της διευθυντικής πυραμίδας. Τα κέντρα της πολιτικής εξουσίας υψώνονταν πάνω από την κοι

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα,τόσο πιο φωτεινό το αστέρι______________

- 79 -


νωνία και πάνω από τον ίδιο το μηχανισμό, κερδίζοντας περισσότερο χώρο για ελιγμούς και μεγαλύτερες δυνατότητες για αυθαίρετη και καταπιεστική διακυβέρνηση.32

Τη Δίκη του Σάκτι την ακολούθησαν οι δίκες του «Βιομηχανικού Κόμματος» το Ν οέμβρη-Δεκέμβρη 1930 και του «Μ ενσεβίκικου Κέντρου» το Μάη του 1931. Και οι τρεις ήταν του ίδιου τύπου: στημένες δίκες, κατά τις οποίες οι κατηγορούμενοι «ομολογούσαν» αποτρόπαια εγκλήματα.

Στην περίπτωση της Δίκης του «Βιομηχανικού Κόμματος», οι οκτώ κατηγορούμενοι κατείχαν στη δεκαετία του ’20 υπεύθυνα πόστα σε σοβιετικές υπηρεσίες οικονομικού σχεδιασμού. Κατηγορή-

θηκαν ότι είχαν οργανώσει ένα «Συμβούλιο της Οργάνωσης των Συνεργαζόμενων Μηχανικών» η οποία, σύμφωνα με το κατηγορητήριο, είχε «ενώσει σε μια ενιαία οργάνωση όλες τις διαφορετικές οργανώσεις σαμποτάζ στους διάφορους κλάδους της βιομηχανίας και η οποία λάμβανε διαταγές όχι μόνο από τις διεθνείς οργανώσεις των ξένων και των ρώσων πρώην καπιταλιστών, αλλά και βρισκόταν σε επαφή - και λάμβανε οδηγίες - από τους κυρίαρχους κύκλους και το γενικό επιτελείο της Γαλλίας, με σκοπό την προετοιμασία της ένοπλης επέμβασης και της ένοπλης ανατροπής της σοβιετικής εξουσίας». Κατηγορήθηκαν επίσης ότι διατηρούσαν

επαφές με το βρετανικό Γενικό Επιτελείο. Οι κατηγορούμενοι ομολόγησαν τα πάντα, ανάμεσα σε άλλα και σαμποτάζ στις κυριότερες βιομηχανίες, υπονομευτικές δραστηριότητες στον Κόκκινο Στρατό, κατασκοπεία κλπ. Δ εν υπήρχαν άλλες αποδείξεις πέρα από τις ομολογίες. Σε θάνατο καταδικάστηκαν πέντε κατηγορούμενοι, οι άλλοι τρεις καταδικάστηκαν σε δέκα χρόνια φυλάκιση. Αργότερα οι θανατικές καταδίκες μετατράπηκαν σε ποινές μακροχρόνιας φυλάκισης.

Στη δίκη του «Μ ενσεβίκικου Κέντρου» υπήρχαν 14 κατηγορούμενοι, ανάμεσά τους ο Ν.Ν. Σουχάνοφ και ο Β. Γκρόμαν. Κατη-


γορήθηκαν για οικονομικό σαμποτάζ και συνωμοσία με τους εμιγ- κρέδες συντρόφους τους. Το κατηγορητήριο στηριζόταν σε ομολογίες. Ο Εισαγγελέας υποστήριξε ότι οι κατηγορούμενοι έπαιρναν εντολές από τον Ρ. Αμπράμοβιτς, ένα ηγετικό στέλεχος των εμιγ- κρέδων μενσεβίκων, ο οποίος μάλιστα είχε μπει παράνομα στη Ρωσία για να επιθεωρήσει τη συνωμοτική οργάνωση. Ο Αμπράμοβιτς, όμως, κατέθεσε στοιχεία που αποδείκνυαν ότι το διάστημα που

υποτίθεται ότι βρισκόταν στη Ρωσία, στην πραγματικότητα συμμετείχε στην ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της Δεύτερης Διεθνούς στις Βρυξέλλες και ήταν ομιλητής σε δημόσιες συγκεντρώσεις μαζί με τον Λεόν Μπλουμ, τον Βαντερβέλντε και άλλους σοσιαλδημοκράτες ηγέτες. Ο Γκρόμαν, πρώην σύμβουλος της Κρα

τικής Επιτροπής Σχεδιασμού, ομολόγησε ότι είχε επιδιώξει την υπονόμευση του Πρώτου Πεντάχρονου Πλάνου.

Ο Τρότσκι δικαιολόγησε και τις τρεις δίκες, υποτιμώντας τη δύναμη της σταλινικής γραφειοκρατίας και την ανεξαρτησία της από όλες τις ομάδες της κοινωνίας - των αστών τεχνικών συμπεριλαμβανομένων. Σε μια επιστολή του στον Αλεξάντρ Μπελομπρόν-

τοφ στις 23 Μάη 1928, ασκούσε κριτική στη «γραφειοκρατία που ή είχε οργανώσει ή κοιμόταν ύπνο βαθύ στην υπόθεση στο Σάκτι».33 Το Νοέμβρη του 1928 ο Τρότσκι έγραφε σε ένα άρθρο με τίτλο Κρίση στο Μπλοκ Κέντρου-Δεξιάς:

Η υπόθεση Σάκτι είναι διαφωτιστική όχι μόνο για την ανικανότητα και το γραφειοκρατικό πνεύμα της ηγεσίας, αλλά και για το χαμηλό πολιτιστικό και τεχνικό επίπεδο των εργατών του Σάκτι, όσο και για την έλλειψη σοσιαλιστικού ενδιαφέροντος από μεριάς τους. Έχει υπολογίσει κανείς τι έχει κοστίσει σε «σοσιαλιστική οικοδόμηση» το Σάκτι; Η υπόθεση Σάκτι δεν είναι εξαίρεση. Είναι μοναχά η πιο σκανδαλώδης έκφραση της γραφειοκρατικής ανευθυνότητας από τα πάνω και της υλικής και πολιτιστικής καθυστέρησης και παθητικότητας από τα κάτω.34


Όσο για τη Δίκη του «Βιομηχανικού Κόμματος», ο Τρότσκι είχε να πει τα εξής:

Το ίδιο το κατηγορητήριο αποδεικνύει πέραν πάσης αμφιβολίας ότι στην περίοδο της οικονομικής επιβράδυνσης, μέχρι το 1928, όπως και κατά τη διάρκεια της περιόδου του οικονομικού τυχοδιωκτισμού - η οποία ξεκίνησε στο δεύτερο εξάμηνο του 1928 - η σταλινική οικονομική ηγεσία λειτουργούσε κάτω από τις κατευθύνσεις του κέντρου των σαμποτέρ, δηλαδή μιας συμμορίας πρακτόρων του διεθνούς κεφαλαίου.35

Ο Τρότσκι πήρε την ίδια θέση και για τη δίκη των μενσεβίκων. Έγραψε:

Οι Ράμζινς, οι Οσάντζυς και οι μενσεβίκοι ομολόγησαν. Δεν έχει και μεγάλο ενδιαφέρον για μας ο βαθμός ειλικρίνειας αυτών των ομολογιών. Παρόλ’ αυτά δε χωράει αμφιβολία ότι η επόμενη δίκη θα αποκαλύψει τα ανομήματα των σαμποτέρ που είναι ένοχοι για την υπονομευτική επιτάχυνση των δυσανάλογων ρυθμών ανάπτυξης, της πλήρους κολεκτιβοποίησης, της διοικητικής αποκουλακοποίησης. [Αυτή] η δίκη θα αποδείξει ότι, αν στην περίοδο 1923-28 οι μενσεβίκοι οικονομολόγοι είδαν, και σωστά, ότι το μονοπάτι για τον αστικό εκφυλισμό του σοβιετικού συστήματος περνάει από την επιβράδυνση της εκβιομηχάνισης, από το 1928 και μετά, πολλοί απ’ αυτούς έγιναν και οι πρώτοι υπερ-εκβιομηχανιστές, ούτως ώστε να προετοιμάσουν, με τον οικονομικό τυχοδιωκτισμό, την πολιτική πτώση της δικτατορίας του προλεταριάτου.36

Ο Τρότσκι έβγαζε τα ίδια συμπεράσματα από τις δίκες και δεκαοχτώ μήνες αργότερα:

Οι σαμποτέρ των τελευταίων χρόνων είχαν ...αναλάβει υπεύθυνες θέσεις στην ηγεσία του οικονομικού μηχανισμού. Το σαμποτάζ τους συνίστατο στο γεγονός ότι δημόσια και ανοιχτά - με την έγκριση του πολιτικού γραφείου - κατέστρωναν προγράμματα που ουσιαστικά στρέφονταν εναντίον της σοσιαλιστικής οικοδόμησης και της προλεταριακής δικτατορίας

-82-


...Η τεχνητή επιτάχυνση των ρυθμών εκβιομηχάνισης και κολεκτιβοποίησης μπορεί να είναι πράξη σαμποτάζ εξίσου με την τεχνητή επιβράδυνσή τους. Τα συμπτώματα αυτού του γεγονότος είναι ορατά δια γυμνού οφθαλμού.37

Ο Τρότσκι αναγνώρισε ότι είχε πάρει την λάθος θέση στη δίκη των μενσεβίκων πέντε ολόκληρα χρόνια μετά την πραγματοποίησή της. Έγραφε πλέον:

Οι εκδότες του Δελτίου [της Ρώσικης Αντιπολίτευσης ΣτΜ] πρέπει να αποδεχθούν ότι την εποχή της δίκης των μενσεβίκων είχαν υποτιμήσει κατά πολύ την ξεδιαντροπιά της σταλινικής «δικαιοσύνης» και γι’ αυτό το λόγο έδωσαν μεγάλη σημασία στις ομολογίες των πρώην μενσεβίκων.38

Μπλεγμένος στις αντιφάσειςΌπως έχουμε δείξει, ο Τρότσκι θεωρούσε ότι η Αριστερή Αντι

πολίτευση αντιπροσώπευε τα συμφέροντα του προλεταριάτου και

ότι η Δεξιά αντιπροσώπευε τα συμφέροντα των κουλάκων και των εμπόρων της ΝΕΠ. Το Κέντρο - ο Στάλιν - αιωρείτο, σύμφωνα με αυτή την αντίληψη, κάπου στη μέση και η φαινομενική ισχύς του ήταν μια ψευδαίσθηση. Το Κέντρο ήταν καταδικασμένο να ταλαν

τεύεται ανάμεσα στις δυο βασικές κοινωνικές δυνάμεις. Ο Τρότσκι πίστευε ότι αυτές οι ταλαντεύσεις και τα ζιγκ-ζαγκ θα έτειναν περισσότερο προς τα δεξιά: ένα βήμα προς τα αριστερά θα το διαδέχονταν δυο προς τα δεξιά. Μακροπρόθεσμα, την κεντριστική γραφειοκρατία θα την συνέτριβε είτε το προλεταριάτο είτε οι κουλάκοι

και οι δυνάμεις της ΝΕΠ.Αν και αυτές τις προβλέψεις δεν τις επιβεβαίωνε η εξέλιξη των

γεγονότων, από τη στιγμή που η βασική ανάλυση ήταν προβληματική, τότε και η εκτίμηση των γεγονότων οδηγούνταν σε όλο και μεγαλύτερες αντιφάσεις. Αυτή η πορεία φ έρνει στο νου τους αστρονόμους της σχολής του Πτολεμαίου που έπαιρναν ως αφετη

-83-


ρία ότι η Γη είναι το κέντρο του σύμπαντος και με κάθε νέα ανακάλυψη γύρω από την κίνηση των ουράνιων σωμάτων αναγκάζονταν να διατυπώνουν μια όλο και πιο περίπλοκη εξήγηση. Τα πράγματα έγιναν πολύ πιο απλά από τη στιγμή που εγκαταλείφθηκε η υπόθεση ότι η Γη είναι το κέντρο του σύμπαντος. Όπως θα διαπιστώσουμε στις επόμενες σελίδες, η ανάλυση του Τρότσκι για τις εξελίξεις στην ΕΣΣΔ στα τέλη της δεκαετίας του ’20 και τις αρχές της δεκαετίας του ’30 ήταν πολύ προβληματική και γεμάτη αντιφάσεις. Είναι δύσκολο να τις παρακολουθήσουμε. Ζητούμε τη συγνώμη και την κατανόηση του αναγνώστη για το δυσνόητο των σελίδων που ακολουθούν.

Το να εξετάζεις την ανάλυση του Τρότσκι για την επικράτηση της σταλινικής αντίδρασης στα χρόνια μετά το 1928, είναι κάτι το επίπονο, αλλά απαραίτητο. Είναι απόδειξη ότι ακόμα και η μεγαλύτερη ιδιοφυία πέφτει σε αντιφάσεις, αν κάποιες βασικές παραδοχές είναι λανθασμένες.

Ο Τρότσκι χαρακτήριζε το σοβιετικό κράτος ως ένα εργατικό κράτος για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα. Το προλεταριάτο μπορούσε να αποσπάσει την εξουσία από τα χέρια της γραφειοκρατίας χωρίς επανάσταση, επειδή η γραφειοκρατία ήταν από τη φύση της αδύναμη και χωρίς μια πραγματική, ανεξάρτητη βάση για την κυριαρχία της. Για παράδειγμα, σε μια επιστολή που έστειλε στις 11 Νοέμβρη 1928 στον Β. Γκ. Μποροντάι, μέλος της ομάδας των «ντε- τσε» [Δημοκρατικο-συγκεντρωτιστές] που βρισκόταν εξόριστος στο Τιούμεν, ο Τρότσκι έγραφε ότι:

...όπως είναι τα πράγματα τώρα, ο μόνος τρόπος με τον οποίο η αστική τάξη θα μπορούσε να καταλάβει την εξουσία είναι ο αντεπαναστατικός ξεσηκωμός. Όσο για το προλεταριάτο, μπορεί να αποκτήσει ξανά ολόκληρη την εξουσία, να μεταρρυθμίσει τη γραφειοκρατία και να τη θέσει κάτω από τον έλεγχό του, ακολουθώντας το δρόμο της μεταρρύθμισης του κόμματος και των σοβιέτ. Αυτά είναι τα βασικά χαρακτηριστι


κά της κατάστασης...Είναι ικανός ο προλεταριακός πυρήνας του κόμματος, με τη βοήθεια της εργατικής τάξης, να θριαμβεύσει επί της απολυταρχίας του κομματικού μηχανισμού που συγχωνεύεται με τον κρατικό μηχανισμό; Όποιος υποστηρίζει εκ των προτέρων ότι δεν είναι ικανός, τότε εκ των πραγμάτων δεν υποστηρίζει μόνο την αναγκαιότητα δημιουργίας ενός δεύτερου κόμματος σε νέες βάσεις, αλλά και την αναγκαιότητα μιας δεύτερης, νέας προλεταριακής επανάστασης.3*

Αν το προλεταριάτο δεν μπορούσε να καταλάβει την εξουσία ακολουθώντας το δρόμο της μεταρρύθμισης, τότε αυτό σήμαινε ότι η επανάσταση είχε χαθεί, ότι το Θερμιδόρ είχε ολοκληρώσει τη νίκη του και ότι υπήρχε πλέον η αναγκαιότητα για μια δεύτερη προλεταριακή επανάσταση.

Αν το κόμμα πλέον είναι ένα πτώμα, τότε πρέπει να χτιστεί σε νέα βάση ένα νέο κόμμα και αυτό πρέπει να το πούμε ανοιχτά στην εργατική τάξη. Αν το Θερμιδόρ έχει ολοκληρωθεί και η δικτατορία του προλεταριάτου έχει χαθεί, τότε πρέπει να ξεδιπλωθεί το λάβαρο της δεύτερης προλεταριακής επανάστασης. Αυτό θα κάναμε αν ο δρόμος της μεταρρύθμισης, τον οποίο υποστηρίζουμε, αποδεικνυόταν κλειστός.

Ο Τρότσκι όριζε το Θερμιδόρ ως αστική παλινόρθωση. Έγραφε για παράδειγμα στις 24 Αυγούστου 1929: «Αν το Θερμιδόρ “έχει ολοκληρωθεί", τότε αυτό σημαίνει ότι η ανάπτυξη στη Ρωσία έχει πάρει οριστικά τον καπιταλιστικό δρόμο».40 Και στις 7 Σεπτέμβρη 1929 ο Τρότσκι διατύπωνε πιο εκτεταμένα τις απόψεις του για τη φύση του Θερμιδόρ:

Το Θερμιδόρ σηματοδοτεί το πρώτο νικηφόρο στάδιο της αντεπανάστασης, δηλαδή την άμεση μεταφορά της εξουσίας από τα χέρια μιας τάξης στα χέρια μιας άλλης, όπου αυτή η μεταφορά, αν και συνοδεύεται απαραίτητα από εμφύλιο πόλεμο, παρόλ' αυτά πολιτικά συσκοτίζεται από το γεγονός ότι τη σύγκρουση τη διεξάγουν πτέρυγες ενός κόμματος που μέχρι


τότε ήταν ενωμένο... Το Θερμιδόρ ...υποδηλώνει την άμεση μεταφορά εξουσίας στα χέρια μιας διαφορετικής τάξης, μετά την οποία η επαναστατική τάξη δεν έχει άλλο τρόπο να κερδίσει ξανά την εξουσία από την ένοπλη εξέγερση.41

Στη Ρωσία το Θερμιδόρ δεν είχε θριαμβεύσει ακόμα.

Το Θερμιδόρ σηματοδοτεί το πέρασμα της εξουσίας από τα χέρια του προλεταριάτου στα χέρια της αστικής τάξης. Τίποτα άλλο δεν μπορεί να σημαίνει. Αν το Θερμιδόρ έχει ολοκληρωθεί, τότε η Ρωσία έχει γίνει αστικό κράτος.42

Κεντρικό ρόλο στον ορισμό του σοβιετικού καθεστώτος ως εργατικού κράτους από τον Τρότσκι, έπαιζε η πεποίθησή του ότι το Θερ- μιδόρ δεν είχε ακόμα νικήσει και ότι ο κρατικός μηχανισμός συνέχιζε να εξαρτάται από το προλεταριάτο.

...ό,τι κι αν έχει γίνει, το προλεταριάτο συνεχίζει να διαθέτει δυνάμεις με τις οποίες μπορεί να ασκεί πίεση και ...ο κρατικός μηχανισμός συνεχίζει να εξαρτάται απ’ αυτό. Η Ρώσικη Αντιπολίτευση πρέπει να συνεχίσει να στηρίζει την πολιτική της σ’ αυτό το βασικό γεγονός, μια πολιτική της μεταρρύθμισης κι όχι της επανάστασης·43

Ο Τρότσκι επανέλαβε όσα είχε γράψει στον Μποροντάι, σε ένα κείμενο θέσεων με τίτλο Προβλήματα της Ανάπτυξης της ΕΣΣΔ (4 Απρίλη 1931):

Η εκτίμηση ότι το σημερινό σοβιετικό κράτος είναι ένα εργατικό κράτος, δεν σημαίνει μόνο ότι η αστική τάξη μπορεί να κατακτήσει την εξουσία αποκλειστικά με ένοπλη εξέγερση, αλλά και ότι το προλεταριάτο της ΕΣΣΔ δεν έχει χάσει ακόμα τη δυνατότητα να υποτάξει τη γραφειοκρατία, να ζωντανέψει ξανά το κόμμα, να αναζωογονήσει το καθεστώς της δικτατορίας - χωρίς μια νέα επανάσταση, με τις μεθόδους και το δρόμο της μεταρρύθμισης.**

Η αντίδραση που είχε η σταλινική γραφειοκρατία απέναντι στη νί-


κη του Χ ίτλερ στη Γερμανία, απέδειξε στον Τρότσκι ότι δεν ήταν επιδεκτική βαθμιαίας μεταρρύθμισης. Κατέληξε σε μια νέα εκτίμηση για το σοβιετικό καθεστώς και για την πάλη εναντίον του. Στο κείμενο με τίτλο Η Ταξική Φύση τον Σοβιετικού Κράτους (1 Οκτώ- βρη 1933) γράψει ότι:

Μετά τις εμπειρίες των τελευταίων χρόνων θα ήταν αφελές να υποθέσει κάποιος ότι η σταλινική γραφειοκρατία μπορεί να παραμεριστεί με τις μεθόδους ενός συνεδρίου του κόμματος ή των σοβιέτ. Στην πραγματικότητα, το τελευταίο συνέδριο του μπολσεβίκικου κόμματος έγινε το 1923, ήταν το Δωδέκατο Συνέδριο. Όλα τα επόμενα συνέδρια ήταν γραφειοκρατικές φιέστες. Σήμερα, ακόμα και αυτά τα συνέδρια έχουν πέσει σε αχρηστία. Δεν έχει απομείνει κανένας κανονικός, «θεσμικός» τρόπος για να παραμεριστεί η κυρίαρχη κλίκα. Ο μόνος τρόπος που μπορεί η γραφειοκρατία να παραδώσει την εξουσία στα χέρια της προλεταριακής πρωτοπορίας, είναι με τη βία.

Η χρήση βίας ενάντια στη γραφειοκρατία ήταν απαραίτητη, όμως αυτό δεν σήμαινε έναν εμφύλιο πόλεμο, αλλά περισσότερο «μέτρα αστυνομικού χαρακτήρα».45

Έστω κι αν ο Τρότσκι ακόμα υποτιμούσε την αντίσταση που θα πρόβαλε η γραφειοκρατία - περιορίζοντας γ ι’ αυτό το λόγο τα αναγκαία μέτρα για την απομάκρυνσή της - ήταν πλέον σαφές ότι δεν πίστευε στη δυνατότητα μεταρρύθμισης του σοβιετικού καθεστώτος.

Τώρα ο Τρότσκι είχε αλλάξει γνώμη για: α) Τη δυνατότητα του προλεταριάτου να ασκεί πίεση στον κρατικό μηχανισμό και την κομματική ηγεσία, β) Την πιθανότητα μεταρρύθμισης του καθεστώτος. γ) Το ζήτημα αν έχει ολοκληρωθεί το Θερμιδόρ. Όμως, συνέχιζε να επιμένει στην εκτίμηση ότι το σταλινικό κράτος εξακολουθούσε να είναι ένα εργατικό κράτος: γ ι’ αυτό το λόγο αναγκάστηκε να αλλάξει τον ορισμό του Θ ερμιδόρ και του Βοναπαρτισμού. Σε ένα άρθρο με τίτλο Το Εργατικό Κράτος, το Θερμιδόρ κι ο

-87-


Βοναπαρτισμός (1 Φ λεβάρη 1935), ο Τρότσκι υποστήριζε ότι το Θερμιδόρ έχει ήδη επικρατήσει στη Ρωσία, όμως αυτή η επικράτηση δεν σηματοδοτεί τη μεταβίβαση της εξουσίας από μια τάξη, το προλεταριάτο, σε μια άλλη, την αστική τάξη, αλλά μοναχά το πέρασμα της εξουσίας από ένα τμήμα του προλεταριάτου σε ένα άλ

λο.

Στις εσωτερικές αντιπαραθέσεις της Ρώσικης και της Δ ιεθνούς Αντιπολίτευσης, εκλαμβάναμε την έννοια του Θερμι- δόρ ως το πρώτο στάδιο της αστικής αντεπανάστασης, που στρεφόταν ενάντια στην κοινωνική βάση του εργατικού κράτους.

Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι αυτός ο ορισμός του Θερμιδόρ έπρεπε να διορθωθεί:

Η ανατροπή που σηματοδότησε η 9η Θερμιδόρ, δεν εξάλειψε τις βασικές κατακτήσεις της αστικής επανάστασης, μετέφερε ωστόσο την εξουσία στα χέρια των πιο μετριοπαθών και συντηρητικών Γιακωβίνων, των πιο ευκατάστατων στοιχείων της αστικής κοινωνίας. Σήμερα είναι πλέον αδύνατο να παραβλέ- ψουμε ότι και στη σοβιετική επανάσταση έχει σημειωθεί, εδώ και πολύ καιρό, μια μετατόπιση προς τα δεξιά, μια μετατόπιση εντελώς ανάλογη μ’ εκείνη του Θερμιδόρ, αν και σε πολύ πιο αργό ρυθμό και πιο καλυμμένη...Η συντριβή της Αριστερής Αντιπολίτευσης σήμαινε, με τον πιο άμεσο τρόπο, το πέρασμα της εξουσίας από τα χέρια της επαναστατικής πρωτοπορίας στα χέρια των πιο συντηρητικών στοιχείων της γραφειοκρατίας και του ανώτερου λεπτού στρώματος της εργατικής τάξης. Το έτος 1924 - αυτή ήταν η αρχή του Σοβιετικού Θερμιδόρ ...Το Θερμιδόρ της Μεγάλης Ρώσικης Επανάστασης δεν είναι μπροστά μας, έχει ήδη περά- σει πίσω μας. Οι Θερμιδοριανοί, μπορούν να γιορτάσουν τη δέκατη, κατά προσέγγιση, επέτειο της νίκης τους.

Μπορεί το Θ ερμιδόρ κι ο Βοναπαρτισμός να έχουν επικρατήσει στην ΕΣΣΔ, μας λέει ο Τρότσκι, ωστόσο η εργατική τάξη συνεχίζει


να είναι κυρίαρχη:

Ο Ναπολέων, προχωρώντας ακόμα περισσότερο τις πολιτικές του Θερμιδόρ, συγκρούστηκε όχι μόνο με το φεουδαρχικό κόσμο αλλά και με τον «όχλο» και τους δημοκρατικούς κύκλους των αστών και των μικροαστών. Μ’ αυτό τον τρόπο βοήθησε τη νέα αστική αριστοκρατία να πάρει στα χέρια τους καρπούς του καθεστώτος που είχε γεννήσει η επανάσταση. Ο Στάλιν περιφρουρεί τις κατακτήσεις της Επανάστασης του Οκτώβρη όχι μόνο από την αστική-φεουδαρχική αντεπανάσταση, αλλά και από τις απαιτήσεις των εργαζόμενων, την ανυπομονησία και τη δυσαρέσκειά τους. Συντρίβει την αριστερή πτέρυγα που εκφράζει τις συντεταγμένες ιστορικές προοδευτικές τάσεις των μη-προνομιούχων εργατικών μαζών, δημιουργεί μια νέα αριστοκρατία επιστρατεύοντας γ ι’ αυτό το σκοπό τις ακραίες ανισότητες στους μισθούς, τα προνόμια, τα αξιώματα κλπ. Ο Στάλιν στηριζόμενος στο ανώτερο στρώμα της νέας κοινωνικής ιεραρχίας ενάντια στο χαμηλότερο - και πότε-πό- τε κάνοντας το αντίθετο - έχει επιτύχει να συγκεντρώσει την απόλυτη εξουσία στα χέρια του. Πώς αλλιώς μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ένα τέτοιο καθεστώς, παρεκτός από σοβιετικό Βοναπαρτισμό;Από την (δια του τη φύση, ο Βοναπαρτισμός δεν μπορεί να διατηρηθεί επί μακρόν. Μια σφαίρα που ισορροπεί στην κορυφή μιας πυραμίδας, αναγκαστικά θα κυλήσει είτε προς τη μια είτε προς την άλλη μεριά.46

Το σταλινικό καθεστώς, η «σφαίρα στην κορυφή μιας πυραμίδας», κατάφερε να διατηρηθεί για περισσότερο από μισό αιώνα ακόμα!*

Ο Τρότσκι αντιμετώπιζε τη σταλινική γραφειοκρατία ως κεν- τριστική, σαν να ισορροπούσε ανάμεσα στο προλεταριάτο από τη μια μεριά και τους κουλάκους με τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ από την άλλη. Όμως, με τη μια πλευρά αφοπλισμένη και ηττημένη και την άλλη εξαφανισμένη, η όλη ιδέα μιας κεντριστικής γραφειοκρα

• Ουσιαστικά, στο άρθρο Το Εργατικά Κράτος, το Θερμιδόρ και ο Βοναπαρτισμός, ο Τρότσκι διατυπώνει τα βασικά επιχειρήματα του βιβλίου του Προδομένη Επανάσταση (1936). Στο Δέκατο Τρίτο Κεφάλαιο θα ασχοληθούμε αναλυτικά με αυτό το βιβλίο.

-89-


τίας που ισορροπεί ανάμεσα σε κοινωνικές δυνάμεις, τινάζεται στον αέρα.

Ο Τρότσκι στις αναλύσεις του για το καθεστώς του Στάλιν χρησιμοποιεί συχνά την έννοια του Θερμιδόρ. Όμως, υπάρχει μια δυσκολία με αυτή την έννοια. Η εκδοχή του Τρότσκι μετά το 1933 γι’ αυτή την αναλογία [του σταλινικού καθεστώτος με το Θερμιδόρ ΣτΜ], ενώ από κάποιες απόψεις αποτελεί ένα βήμα πίσω - από την άποψη των κριτηρίων για την ύπαρξη εργατικού κράτους στη Ρωσία - ταιριάζει καλά στη Γαλλική Επανάσταση. Μ ετά το 1793 υπήρξε μια περίοδος αντίδρασης, όμως, ούτε οι Θερμιδοριανοί, ούτε το Διευθυντήριο, ούτε ο Ναπολέων δεν ηγήθηκαν μιας αντεπανάστασης για την παλινόρθωση του Παλιού Καθεστώτος. Ήταν δυ- νατόν να αποκεφαλιστούν οι λαϊκές δυνάμεις χωρίς αυτό να σημαίνει αντεπανάσταση. Ωστόσο, ανάμεσα στις αστικές και τις προλεταριακές επαναστάσεις υπάρχει μια διαφορά. Στις αστικές επαναστάσεις, τη διαδικασία την ωθούν περισσότερο οι επαναστατημέ- νοι μικροαστοί, παρά η ίδια η αστική τάξη. Αυτό το χαρακτηριστικό κάνει πολύ πιθανή (ίσως κι αναπόφευκτη) μια περίοδο αντίδρασης στα πλαίσια της αστικής επανάστασης. Τη σοσιαλιστική επανάσταση, όμως, την κάνει το ίδιο το προλεταριάτο. Κάθε αντίδραση, ιδιαίτερα σε συνθήκες καπιταλιστικής περικύκλωσης, αναγκαστικά θα πρέπει να κινηθεί προς την κατεύθυνση της καπιταλιστικής παλινόρθωσης. Γι’ αυτό το λόγο δεν μπορεί να υπάρξει μια ακριβής επανάληψη ενός Θερμιδόρ σε μια προλεταριακή επανάσταση.

Ο Τρότσκι ήρθε αντιμέτωπος, όπως στην περίπτωση της έννοιας του Θερμιδόρ, και με δυσκολίες της έννοιας του Βοναπαρτισμού. Ο Μαρξ είχε χρησιμοποιήσει αυτή τη διατύπωση για να περι- γράψει το καθεστώς του Λουδοβίκου Βοναπάρτη ως μια δύναμη που ισορροπούσε ανάμεσα στις δυο βασικές αντιμαχόμενες τάξεις- το προλεταριάτο και την αστική τάξη - επιφανειακά ανεξάρτητη κι από τις δυο, στην πραγματικότητα όμως υπερασπίζοντας τα

-90-


συμφέροντα της δεύτερης. Αργότερα, ο Μαρξ κι ο Ένγκελς χαρακτήρισαν μια σειρά καθεστώτα ως Βοναπαρτιστικά, όπως το καθεστώς του Μπίσμαρκ στη Γερμανία. Αρα, ο Βοναπαρτισμός είναι ένα καθεστώς στο οποίο ο κρατικός μηχανισμός αποκτάει ένα υψηλό βαθμό αυτονομίας από την οικονομικά κυρίαρχη τάξη, ωστόσο συνεχίζει να υπερασπίζεται και να υποστηρίζει αυτή την τάξη. Από τη στιγμή, όμως, που ο ίδιος ορισμός χρησιμοποιείται για να περιγράφει το σοβιετικό καθεστώς, προκύπτουν μια σειρά από ερωτήματα: πάνω από ποιες τάξεις ανυψώθηκε η σταλινική γραφειοκρατία; Ήταν το προλεταριάτο και οι μικροαστοί; Και υπέρ ποιών συμφερόντων κυβερνούσε; Η χρησιμοποίηση της έννοιας του Βοναπαρτισμού από τον Τρότσκι οδήγησε σε ακραίες θεωρητικές συγχύσεις.

Η αιτία γι’ αυτό το αποτέλεσμα είναι η απόπειρα του Τρότσκι να εισάγει στη θεωρία του για το εργατικό κράτος έννοιες δανεισμένες από την ανάλυση των αστικών κρατών.

Συνήθως, η αστική τάξη έχει ατομική ιδιοκτησία στα μέσα παραγωγής και γ ι’ αυτό το λόγο μπορεί να παραδώσει ολόκληρη ή ένα μέρος της πολιτικής εξουσίας χωρίς να απολέσει τη θέση της ως κυρίαρχη τάξη. Υπάρχουν πολλά τέτοια παραδείγματα, το πιο χαρακτηριστικό είναι της ναζιστικής Γερμανίας.

Αντίθετα, η εργατική τάξη μπορεί να πάρει στα χέρια της τα μέσα παραγωγής μόνο συλλογικά, μόνο μέσω του κράτους της. Συνεπώς, η απώλεια της πολιτικής εξουσίας απειλεί άμεσα την εργατική τάξη με χάσιμο του ελέγχου πάνω στα μέσα παραγωγής και της θέσης της ως κυρίαρχης τάξης.

Για να υπάρξει στην πραγματικότητα ένας Σοβιετικός Βοναπαρτισμός, θα έπρεπε να υφίσταται μια κατάσταση όπου η σταλινική γραφειοκρατία θα είχε στον έλεγχό της το κόμμα, την κυβέρνηση, το στρατό, την αστυνομία, τα δικαστήρια κλπ, ενώ η εργατική τάξη θα διατηρούσε τον έλεγχο των εργοστασίων, των ορυχείων, των μεταφορών κ.ο.κ. μαζί με τον κρατικό σχεδίασμά της οικονο

-91 -


μίας. Προφανέστατα, δεν συνέβαινε κάτι τέτοιο.Βλέπουμε λοιπόν ότι καθ’ όλη την περίοδο του Πρώτου Πεντά

χρονου Πλάνου, ο Τρότσκι, που συνήθως ήταν τόσο έξοχος αναλυτής των κοινωνικών και πολιτικών δυνάμεων, να χάνει επανειλημ- μένως τον προσανατολισμό και το βηματισμό του. Αυτό δεν οφει- λόταν σε κάποια κάμψη των αναλυτικών ικανοτήτων του, και η απόδειξη είναι ότι στη διάρκεια της ίδιας περιόδου στα προϊόντα της πένας του συγκαταλέγεται η αριστουργηματική Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης και τα όχι λιγότερο εντυπωσιακά κείμενά του για το φασισμό στη Γερμανία. Αντιθέτως, το πρόβλημα του Τρότσκι βρισκόταν στο θεωρητικό πλαίσιο που είχε ως υπόβαθρο των αναλΰσεών του - στην αποτυχία του να αντιληφθεί την κρατι- κο-καπιταλιστική φύση του σταλινικού καθεστώτος και στην επιμονή του να αντιμετωπίζει το σοβιετικό καθεστώς ως ένα εργατικό κράτος.

Έχοντας πει τα παραπάνω, όμως, έχει σημασία να υπογραμμίσουμε ότι, παρόλα τα λάθη του εκείνα τα χρόνια, ο Τρότσκι δεν αδυνάτισε και δεν «νέρωσε» την αντίθεσή του στο σταλινισμό. Αντίθετα, την ενέτεινε και τη βάθυνε, όπως δείχνει η υιοθέτηση εκ μέρους του - από το 1933 και μετά - της επαναστατικής και όχι της μεταρρυθμιστικής προοπτικής. Είναι η απόδειξη ότι παρά τη σύγχυσή του παρέμεινε πιστός στον επαναστατικό μαρξισμό και την εργατική τάξη.

-92 -


Κεφάλαιο Τέταρτο

Οι τροτσκιστές στην ΕΙΣΔ

Τροτσκιστές ενεργοί ανάμεσα στους εργάτεςΗ οικονομική και πολιτική κρίση του 1927 έδωσε ώθηση στην

επιρροή της Αριστερής Αντιπολίτευσης. Ο Ράιμαν καταγράφει ότι:

...η αντιπολιτευτική δραστηριότητα απλωνόταν σαν πλημμυρισμένο ποτάμι. Η Αντιπολίτευση οργάνωσε μαζικές συγκεντρώσεις βιομηχανικών εργατών στο Ιβάνοβο-Βοζνεσένκ, στο Λένινγκραντ και τη Μόσχα. Σε ένα χημικό εργοστάσιο στη Μόσχα ακούστηκαν φωνές: «κάτω η δικτατορία του Στάλιν! Κάτω το πολιτικό γραφείο!».Κυκλοφορούσαν φήμες για παράνομες απεργιακές επιτροπές στις οποίες λεγόταν ότι συμμετείχαν Αντιπολιτευόμενοι, στα Ουράλια, στο Ντονμπάς, στη βιομηχανική ζώνη με τα υφαντουργεία στην περιφέρεια της Μόσχας και στην πόλη την ίδια- και για χρηματικά ποσά που συγκεντρώνονταν για την ενίσχυση απεργών. Η Γκε-Πε-Ου ανέφερε στην ηγεσία ότι δεν μπορούσε να εγγυηθεί την τήρηση της «τάξης» ούτε να παρεμποδίσει την αύξηση της «απογοήτευσης των εργατών», αν δεν αποκτούσε το δικαίωμα να συλλαμβάνει αντιπολιτευόμενα μέλη του κόμματος.

Στους τελευταίους μήνες του 1927:

Κατέφθαναν αναφορές, η μια μετά την άλλη, για εντεινόμενη

-9 3-


αντιπολιτευτική δραστηριότητα σε διάφορες πόλεις και σε ολόκληρες επαρχίες - Λένινγκραντ, Ουκρανία, Υπερκαυκα- σία, Σιβηρία, Ουράλια και φυσικά από τη Μόσχα, όπου δραστηριοποιούνταν η πλειοψηφία των πολιτικών ηγετών της Αντιπολίτευσης. Σημειωνόταν μια σταθερή αύξηση του αριθμού των παράνομων και μισο-παράνομων συγκεντρώσεων, στις οποίες συμμετείχαν εργοστασιακοί εργάτες και νεολαία.1

Όπως έχουμε ήδη περιγράφει,2 στους εορτασμούς για τη δέκατη επέτειο της Επανάστασης που έγιναν στο Λένινγκραντ, ο Τρότσκι, ο Ζινόβιεφ κι άλλοι ηγέτες της Αντιπολίτευσης έγιναν το αντικείμενο επιδεικτικών χαιρετισμών και ζητωκραυγών από ένα πλήθος100.000 ανθρώπων που συμμετείχαν στις επίσημες διαδηλώσεις.

Η επιρροή του τροτσκισμού αυξήθηκε κι άλλο μαζί με τη χειροτέρευση των συνθηκών ζωής και δουλειάς των εργατών το 1929: ελλείψεις τροφίμων, ανεβασμένες τιμές στα προϊόντα, εντατικοποίηση των ρυθμών δουλειάς," τρεις βάρδιες στα εργοστάσια... Η Ιζαμ- πέλ Λονγκέ στη διατριβή της με τίτλο ΙΊΙΚ55: Ια €τι$ε άεΐ' ορροεί- Ιϊοη άε ξααεΗβ βη 1928-1929 [ΕΣΣΔ: Η κρίση της Αριστερής Αντιπολίτευσης 1928-1929],3 έχοντας κάνει εκτεταμένη έρευνα στα αρχεία του Τρότσκι, μας προσφέρει μια εντυπωσιακή εικόνα της δράσης των τροτσκιστών εκείνη την περίοδο.

Εδώ θα παρουσιάσουμε μερικά παραδείγματα τα οποία προέρχονται από μια επιστολή που είχαν στείλει Αντιπολιτευόμενοι στον Τρότσκι ενώ αυτός βρισκόταν στην Άλμα-Ατα. Τον Ιούνη του 1928 οι εργάτες ενός εργοστασίου κατασκευής βαγονιών στην πόλη Κρεμεντσούκ - κομματικά μέλη και εξωκομματικοί από κοινού - απέρριψαν κατά πλειοψηφία σε μαζικές συνελεύσεις τις αλλαγές στους μισθούς.4 Στο Ντνεπροπετρόβσκ, οι εργάτες στα συνεργεία επιδιόρθωσης των τραμ απείλησαν να κατέβουν σε απεργία αν η διεύθυνση δεν ανακαλούσε την απόφαση να καταργηθεί το δ ικαίωμα της δωρεάν μεταφοράς γι’ αυτούς και τις οικογένειές τους, ένα δικαίωμα, όπως θυμούνταν, που το είχαν κατακτήσει στην επα

-94-


νάσταση του 1905. Υπογράμμιζαν ότι: «Ο ι τσαρικές αρχές δεν είχαν τολμήσει να αγγίξουν αυτό το δικαίωμα. Το καταργούν τώρα οι σοβιετικοί γραφειοκράτες μετά από έντεκα χρόνια επανάστασης».5

Υπήρχαν κι άλλα στοιχεία. Στη Μόσχα ξέσπασαν ταραχές με ανέργους να λεηλατούν καταστήματα τροφίμων και την πολιτοφυλακή να τις καταστέλλει.6 Άλλες αναφορές έλεγαν ότι σε πολλά σημεία της χώρας οι εργάτες είχαν αρχίσει να συζητάνε, να κάνουν τη φωνή τους αισθητή ύστερα από μια μακρά σιωπή. Πολλά από τα κείμενα που βρίσκονται στο αρχείο του Τρότσκι στο Χάρβαρντ αναφέρουν τέτοιες παρεμβάσεις και σχόλια των εργατών. Σ ε κά- ποιες περιπτώσεις, συνελεύσεις στα εργοστάσια τολμούσαν να απορρίψουν τις «αποφάσεις» που είχε διατυπώσει εκ των προτέ- ρων η κομματική ηγεσία. Αυτό έγινε στο εργοστάσιο Βεκ στο Χάρ- κοβο, στο Σπαρτάκ του Καζάν και σε άλλες περιπτώσεις.7

Κατά τη διάρκεια μιας πολύ έντονης συγκέντρωσης κλωστοϋ- φαντουργών σε εργοστάσιο του Ιβάνοβο-Βοζνεσένκ, μια εργάτρια επεσήμανε ότι η κόρη της είχε απολυθεί γιατί άσκησε κριτική: «Η αυτοκριτική είναι καλό πράγμα σύντροφε εισηγητή, αλλά μερικές φορές μπορεί να απολυθείς εξαιτίας της». Ο ι παρεμβάσεις των εργατών έκφραζαν συχνά μεγάλη πίκρα, όπως για παράδειγμα ενός Μοσχοβίτη εργάτη: «Όποιος κάνει κριτική, καταλήγει στην εξορία».®

Απεργίες ξεσπούσαν παντού: στο εργοστάσιο Κονομένσκι της Μόσχας στις αρχές του Σεπτέμβρη9 και στην κλωστοϋφαντουργία Χαλτουρίνσκαγια, ένα εργοστάσιο με 5.000 εργάτες, όπου έγινε 24ωρη απεργία με απόλυτη συμμετοχή. Ξανά στη Μόσχα, εργάτες άρχισαν να απαιτούν νέες εκλογές, αυξήσεις στους μισθούς κλπ.10 Υπάρχουν μια σειρά αναφορές για παρέμβαση των τροτσκιστών σε πολλούς εργατικούς αγώνες. Το Μάη και τον Ιούνη του 1928 κυκλοφόρησαν προκηρύξεις που είχαν σαν περιεχόμενο τις κατασχέσεις σιτηρών, την εκστρατεία αυτοκριτικής, το ζήτημα της εσωκομ

-9 5-


ματικής δημοκρατίας και απαιτούσαν την επανένταξη των Μπολ- σεβίκων-Λενινιστών στο κόμμα και τον τερματισμό της καταστολής. Κατέληγαν σε καλέσματα όπως τα εξής: «Κομμουνιστές εργάτες... πάρτε την κατάσταση στα χέρια σας... Παλέψτε για αξιοπρεπείς συνθήκες διαβίωσης... Οργανώστε παρέμβαση στις συγκεντρώσεις... Προλετάριοι της Μόσχας, έχουμε βρεθεί πάντοτε στην πρώτη γραμμή της επαναστατικής πάλης, δεν πρέπει να περιμένουμε άλλο».11

Οι εκθέσεις που έστελνε η μοσχοβίτικη ομάδα των Αντιπολιτευόμενων τακτικά στον Τρότσκι, περιλαμβάνουν πολλά σχόλια από εργάτες όπως: «Δ εν είχε δίκιο η Αντιπολίτευση όταν ζητούσε την επιβολή υποχρεωτικής φορολογίας στους πλούσιους αγρότες;» ή «δεν ήταν άδικη η διαγραφή από το κόμμα χιλιάδων αφοσιωμέ- νων συντρόφων, αφού σήμερα βλέπουμε ότι είχαν σε μεγάλο βαθμό δίκιο;»

Κάποιοι εργάτες έφταναν ακόμα και να πουν - ως απάντηση στην εκστρατεία που είχε εξαπολύσει η κομματική ηγεσία ενάντια στην Αριστερή Αντιπολίτευση, κατηγορώντας την ότι συγκροτεί μια παράλληλη οργάνωση: «Ας οργανωθεί - τότε θα δούμε ποιο κόμμα βρίσκεται στ’ αλήθεια στο πλευρό της εργατικής τάξης, γιατί το κόμμα που υπάρχει έχει αρχίσει να εφαρμόζει πολιτικές που δεν είναι δικές μας». Στην Κράσναγια Πρέσνια πολλοί σχολίαζαν ότι η Αριστερή Αντιπολίτευση είχε δίκιο στην κριτική της.12

Η δραστηριότητα της Αριστερής Αντιπολίτευσης επιταχύνθηκε μετά την Ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής τον Ιούλη. Αυτή η δραστηριότητα πήρε πολλές μορφές. Πάνω απ’ όλα ήταν μια ανοιχτή παρέμβαση. Στα εργοστάσια, οι Αντιπολιτευόμενοι μιλούσαν σε ανοιχτές συνελεύσεις. Σύμφωνα με μια όχι ολοκληρωμένη έκθεση, έκαναν τέτοιες παρεμβάσεις σε δώδεκα εργοστάσια της Μ όσχας το Σεπτέμβρη και τον Οκτώβρη όταν το Σοβιέτ της Μόσχας παρουσίαζε τον απολογισμό του (με πιο σημαντικές τις παρεμβάσεις στα εργοστάσια Σφυρί, Μόρζε και Κρασνικαβτσούκ). Ο ι Αντι

- 96 -


πολιτευόμενοι μίλησαν ενάντια στην καταστολή της Αριστερής Αντιπολίτευσης και υπέβαλαν σχέδια αποφάσεων που απαιτούσαν την επιστροφή των εκτοπισμένων. Στη διάρκεια μιας κομματικής συνέλευσης στο Ζαμόρσκοζε - μια γειτονιά της Μόσχας - αυτή η πρόταση πήρε 170 ψήφους υπέρ ενώ 270 ψήφισαν κατά.13

Η Α ριστερή Α ντιπολίτευση παρενέβη και στην εκστρατεία «αυτοκριτικής», την οποία χαρακτήρισε ως «προπέτασμα καπνού με στόχο να αποσπασθεί η προσοχή των εργατών από τα ουσιώδη ζητήματα» και προώθησε μια πρόταση για γνήσια κριτική. Ο ι αντιπολιτευόμενοι επίσης έκαναν συγκεκριμένες προτάσεις, όπως για παράδειγμα για την ακύρωση της κυβερνητικής απόφασης για αύξηση της παραγωγής βότκας και πώλησή της στις εργατογειτονιές. Συμμετείχαν ενεργά σε καμπάνια για την επανεκλογή εργοστασιακών επιτροπών και για να ενεργοποιηθούν ξανά οι συλλογικές διαπραγματεύσεις. Ο Νέφελ, ένας διαγραμμένος Αντιπολιτευόμενος εργάτης στο εργοστάσιο Κράσναγια Ομπρόνα, έκανε την εξής παρέμβαση στην παρουσίαση του απολογισμού από το Σ οβιέτ της Μόσχας: «Η ρίζα των προβλημάτων είναι η ανικανότητα της ηγεσίας. Οι αποτελεσματικοί άνθρωποι έχουν εκτοπισθεί». Κατέθεσε ένα σχέδιο απόφασης στο οποίο ο απολογισμός του Σ οβιέτ Μ όσχας απορρίπτεται ως «αντεργατικός». Πήρε 72 ψήφους από τους 272 παρόντες.14

Σε κάποιες συγκεντρώσεις οι εργάτες απαίτησαν να δοθεί πρόσθετος χρόνος στους Αντιπολιτευόμενους για να παρουσιάσουν τις απόψεις τους και ψήφισαν κατά της διαγραφής τους από το κόμμα. Οι γραφειοκράτες δεν μπορούσαν πλέον να τους εμποδίζουν συστηματικά να μιλάνε, όπως είχαν καταφέρει το 1927. Στο εργοστάσιο τσαγιού Π έρβιι-Μ άι, το οποίο οι αρχές είχαν αποφασίσει να κλείσουν, οι εργάτες εξέλεξαν μια επιτροπή με επικεφαλής έναν Αντιπολιτευόμενο για να ελέγξει την κατάσταση. Οι εργάτες αυτού του εργοστασίου, που είχε 800 άτομα προσωπικό, πίστευαν ότι είχε σημειω θεί κακοδιαχείριση και οι κομματικοί αξιωματούχοι δεν

- 97 -


μπορούσαν να απαντήσουν στις ερωτήσεις τους. Στο εργοστάσιο Τιλμέσκ η πρωινή βάρδια εξέλεξε δυο Αντιπολιτευόμενους στην επιτροπή του συνδικάτου. Στο βυρσοδεψείο Μπόγκοροντ, ένας Μπολσεβίκος-Λενινιστής εκλέχτηκε αντιπρόσωπος, αλλά η διεύθυνση τον απάλλαξε γρήγορα από τα καθήκοντα του. Στο εργοστάσιο Λένιν στο Εκατερίνοσλαβ, ένας Αντιπολιτευόμενος εκλέχτηκε στο συνδικαλιστικό γραφείο ενός τμήματος με 1.000 εργαζόμενους.15

Πέρα από τις ανοιχτές παρεμβάσεις των Αντιπολιτευόμενων - είτε είχαν διαγραφεί από το κόμμα, είτε όχι - η Αντιπολίτευση προχώρησε και σε «παράνομες» επιχειρήσεις μέσα σε ανοιχτές συγκεντρώσεις. Δημοσίευε και κυκλοφορούσε «δελτία πληροφόρησης». Στα αρχεία του Χάρβαρντ υπάρχουν τρία τέτοια δελτία, που κυκλοφορούσαν από τον Ιούνη μέχρι τον Οκτώβρη, το κάθε ένα πολυσέλιδο, παρά τα υλικά εμπόδια που υπήρχαν για τη δημοσίευσή τους. Κυκλοφορούσαν πλατιά ενημερώσεις για τα κομματικά μέλη και προκηρύξεις που απευθύνονταν στο σύνολο της εργατικής τάξης. Αυτές οι προκηρύξεις είτε τυπώνονταν σε πιεστήριο, είτε δακτυλογραφούνταν και αναπαράγονταν σε πρωτόγονους πολύγραφους. Η Γκε-Πε-Ου κατέσχεσε περίπου δέκα κιλά τέτοιων προκηρύξεων και τέσσερα κιλά άλλων τυπογραφικών υλικών μετά από έφοδο σε διαμέρισμα που χρησιμοποιούσε ως γιάφκα η αντιπολίτευση. Οι προκηρύξεις και τα υπόλοιπα κείμενα διακινούνταν με τους πιο διαφορετικούς τρόπους: για παράδειγμα, ένας Αντιπολιτευόμενος διηγείται πώς, σε μια επίσημη διαδήλωση 120.000 ατόμων που γινόταν απόγευμα στο Πάρκο του Πολιτισμού, τα φώτα έσβησαν ξαφνικά γύρω από την εξέδρα όπου ήταν συγκεντρωμένος πολύς κόσμος και ο τόπος πλημμύρισε από προκηρύξεις. Υπογραφή είχαν «Η Μ πολσεβίκικη-Λ ενινιστική Αντιπολίτευση του ΡΚΚ» και το κείμενό τους απευθυνόταν σε όλα τα μέλη του κόμματος, τους εργάτες και τη νεολαία και απαιτούσε την απελευθέρωση και την επιστροφή των εκτοπισμένων συντρόφων. Οι προκηρύξεις


εξαφανίστηκαν άμεσα. Στις 9 Σεπτέμβρη η Αριστερή Αντιπολίτευση κυκλοφόρησε μια προκήρυξη που ενημέρωνε ότι ο Τρότσκι ήταν άρρωστος και απαιτούσε την επιστροφή του στη Μόσχα. Αυτή η προκήρυξη προκάλεσε μεγάλη αναταραχή. Στη Μόσχα μοιράστηκε σε χώρου δουλειάς, στους δρόμους, στα σινεμά, στις καν- τίνες των εργοστασίων. Τοιχοκολλήθηκε σε συγκροτήματα εργατικών κατοικιών, μοιράστηκε ακόμα και σε συγκεντρώσεις που είχε καλέσει το κόμμα. Στο εργοστάσιο Κράσναγια Πρέσνια, ήταν οι ίδιοι οι εργάτες - κομματικά μέλη και μη - που οργάνωσαν το μοί- ρασμα των προκηρύξεων και ζήτησαν μεγάλες ποσότητες. Η προκήρυξη έγινε παντού δεκτή με έντονα συναισθήματα. Εργάτες συγκεντρώνονταν σε μικρές ομάδες για να τη συζητήσουν, ζητούσαν περισσότερες πληροφορίες από Αντιπολιτευόμενους που γνώριζαν και διαμαρτύρονταν όταν τις έσχιζαν μέλη του κόμματος. Θ ορυβημένοι οι αξιωματούχοι του κόμματος προσπαθούσαν να εξαφανίσουν τις προκηρύξεις και διέγραφαν Αντιπολιτευόμενους. Στα εργοστάσια ΑΜΟ, Αρματούρα και Καουτσούκ, τις προκηρύξεις τις μοίρασαν πάλι εργάτες που δεν ανήκαν στην Αντιπολίτευση. Στο Εργοστάσιο Αρτου Νο 6, ο κομματικός πυρήνας απαίτησε από έναν εργάτη να παραδώσει τις προκηρύξεις που είχε στην κατοχή του. Η Γκε-Πε-Ου έκανε έρευνα σπίτι του, χωρίς αποτέλεσμα. Ο ι άλλοι εργάτες απάντησαν: «Θα σας τις δώσουμε αφού τις διαβάσουμε».16

Η Αριστερή Αντιπολίτευση ήταν επαρκώς οργανωμένη ώστε να δρα με ταχύτητα. Για παράδειγμα, στο Κίεβο στις 20 Οκτώβρη κυκλοφόρησε μια προκήρυξη διαμαρτυρίας για συλλήψεις που είχαν γίνει μόλις λίγες ώρες νωρίτερα. Αργότερα κυκλοφόρησαν δυο ακόμα προκηρύξεις, η μια με περιγραφή της εργατικής διαδήλωσης που έγινε σε απάντηση των συλλήψεων κι η δεύτερη αναδημοσίευε τις απολογίες αυτών που είχαν συλληφθεί και την απειλή τους ότι θα προχωρήσουν σε απεργία πείνας. Έχουμε ένα άλλο παράδειγμα στο Εργοστάσιο Αβιακίμα Νο 1 στη Μόσχα, όπου η Αριστερή Αν

-9 9-


τιπολίτευση κατάφερε να ενημερώσει τους εργάτες για την απόλυση του Νόβικοφ που ήταν «ένας από τους οργανωτές του αγώνα των μελών του κόμματος ενάντια στον [Τσαρικό στρατηγό] Κολ- τσάκ», ένας Μπολσεβίκος-Λενινιστής που δούλευε στο εργοστάσιο κι έχαιρε μεγάλου σεβασμού από τους εργάτες.

Μια άλλη προκήρυξη είχε ιδιαίτερη σημασία· εκείνη που κυκλοφόρησε η Αριστερή Αντιπολίτευση στην επέτειο της Οκτωβριανής Επανάστασης. Αυτή η προκήρυξη που κυκλοφόρησε σε10.000 αντίτυπα, είχε την υπογραφή: «Στοιχειοθετήθηκε και τυπώθηκε από Μπολσεβίκους-Λενινιστές τυπογράφους». Στις 7 Νοέμβρη μοιράστηκε στη διαδρομή της διαδήλωσης και κοντά στην εξέδρα των επισήμων στην Κόκκινη Π λατεία. Επίσης κολλήθηκε στους τοίχους των εργοστασίων.17

Μια έκθεση που στάλθηκε στον Τρότσκι μας επιτρέπει να ρίξουμε μια ματιά στην κατάσταση των δυνάμεών του τον Οκτώβρη του 1928: στην Ουκρανία υπήρχαν ομάδες στο Χάρκοβο, το Κίεβο, το Εκατερίνοσλαβ, το Ζαπορέτζε, την Οδησσό, το Νικολάγιεφ, το Κρεμεντσούκ. Η ομάδα στο Κρασνογιάρσκ είχε επαφές και στα τρία εργοστάσια της πόλης. Είχε επίσης ρίξει ρίζες και στο Ντονμ- πάς, μια περιοχή όπου η εκβιομηχάνιση είχε πάρει τεράστιες διαστάσεις και στην οποία πριν το Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο (Δεκέμβρης 1927) δεν υπήρχαν Αντιπολιτευόμενοι. Στο Εκατερίνοσλαβ η Αριστερή Αντιπολίτευση είχε μεγαλώσει, είχε φτάσει από τα 100 στα 220 μέλη. Σχεδόν το 99% των Αντιπολιτευόμενων εκεί ήταν εργάτες, οι περισσότεροι στα μεγάλα εργοστάσια.18

Επίσης, η Αριστερή Αντιπολίτευση είχε απλώσει τις επαφές της στη βιομηχανική ζώνη της κεντρικής Ρωσίας (Τούλα, Ιβάνοβο-Βοζ- νεσένκ), όπως και στο Ντνεπροπετρόβσκ και στο Σαράτοφ.

Στον Καύκασο άρχισαν να εμφανίζονται ξανά ομάδες της Αντιπολίτευσης. Για παράδειγμα, η ομάδα της Τιφλίδας κατόρθωσε να διατηρήσει την επαφή με την υπόλοιπη Αριστερή Αντιπολίτευση, ακόμα και όταν ένα κύμα συλλήψεων τον Ιούνη στέρησε από την

- 100-


ομάδα όλους τους Παλιούς Μπολσεβίκους της, ανάμεσά τους και το σύντροφο που κρατούσε την επαφή. Το ίδιο έγινε και στο Μπακού. Επίσης, υπήρχε μια σημαντική ομάδα στο Λένινγκραντ, όπου ένα από τα πιο διακεκριμένα μέλη της ήταν η Αλεξάνδρα Σοκο- λόφσκαγια, η πρώτη σύζυγος του Τρότσκι.19

Βαθιά κρίση στην Αριστερή ΑντιπολίτευσηΤο 1929 μια σειρά από παράγοντες προκάλεσαν βαθιά κρίση

στην Αριστερή Αντιπολίτευση. Πρώτον, σημειώθηκε κάμψη στη μαχητικότητα και το επ ίπεδο συνείδησης της εργατικής τάξης. Όπως έχουμε αναφέρει, στη διάρκεια της κούρσας εκβιομηχάνισης του Πρώτου Πεντάχρονου Πλάνου, η σύνθεση της εργατικής τάξης άλλαξε ριζικά. Όπως εξηγεί ο Ντόναλντ Φίλτζερ:

Το παλιό προλεταριάτο - μια γνήσια εργατική τάξη που είχε διαμορφωθεί μέσα στις συνθήκες του ρώσικου καπιταλισμού και παρέμενε ακόμα ανέπαφη στις αρχές της σταλινικής εκβιομηχάνισης - κατακλύστηκε από εκατομμύρια νέους εργάτες, πρώην αγρότες στη μεγάλη τους πλειοψηφία, με λιγοστές παραδόσεις βιομηχανικής ζωής και καμιά εμπειρία αυτο-συ- νείδησης ως ενιαία εργατική τάξη.10

Στη δεκαετία του ’30, οι εργάτες υπερασπίζονταν κάποιες στιγμές τα συμφέροντά τους με

συλλογική δράση: απεργίες, διαδηλώσεις, οργανωμένη επιβράδυνση των ρυθμών δουλειάς. Όμως, αυτές οι δράσεις ποτέ δεν συσπείρωσαν τόσο μεγάλο αριθμό εργατών ώστε να απο- τελέσουν πολιτική απειλή για το καθεστώς, το οποίο αντι- δρούσε με ταχύτητα σε κάθε αμφισβήτηση από τα κάτω. Έτσι, για τη μεγάλη πλειοψηφία των εργατών ο μόνος δρόμος που ήταν ανοιχτός ήταν εκείνος της ατομικής απάντησης· δηλαδή, η μεγάλη κινητικότητα προσωπικού από επιχείρηση σε επιχείρηση, οι αδικαιολόγητες απουσίες από τη δουλειά, η ανυπακοή, ο αλκοολισμός, η πρόκληση βλαβών στις μηχανές, οι φυ

- 101 -


σικές επιθέσεις σε χαμηλόβαθμο προσωπικό της διεύθυνσης και σε «πρωτοπόρους» εργάτες, τα ελαττωματικά προϊόντα και η αδιάφορη στάση απέναντι στην εργασία.21

Δίπλα όμως σε αυτούς τους αντικειμενικούς, οικονομικούς και κοινωνικούς, παράγοντες που αδυνάτιζαν την Αριστερή Αντιπολίτευση, υπήρχε κι ένας ακόμα, πολύ πιο άμεσος παράγοντας: η βαθιά ιδεολογική κρίση που έφερε η «αριστερή στροφή» του Στάλιν προς την κολεκτιβοποίηση και τη γιγάντια εκβιομηχάνιση. Μ ε αυτή την κρίση θα ασχοληθούμε τώρα.

Τροτσκιστές στις εξορίες και τα απομονωτήριαΜετά το Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο το Δεκέμβρη του 1927, όταν

ο Τρότσκι διαγράφηκε από το κόμμα και εκτοπίστηκε στην Άλμα- Άτα, ένας μεγάλος αριθμός υποστηρικτών του φυλακίστηκαν ή εκτοπίσθηκαν. Ο Τρότσκι είχε υπολογίσει τον αριθμό τους σε 11.000.22 Η Ναταλία Σέντοβα είχε κάνει έναν διαφορετικό υπολογισμό:

Από στοιχεία που είχε δημοσιεύσει η Κεντρική Επιτροπή Ελέγχου και με βάση δικές μας έρευνες, μπορέσαμε να διαπιστώσουμε ότι ο αριθμός των Αντιπολιτευόμενων που συνελή- ψθησαν, εκτοπίστηκαν ή φυλακίστηκαν το 1928 ήταν τουλάχιστον 8.000.23

Ο ι ηγέτες των Α ντιπολιτευόμενων που ήταν εξόριστοι, επεδεί- κνυαν μια πολύ έντονη πνευματική δραστηριότητα. Ο Τρότσκι, στη νεκρολογία που έγραψε για το γιο του, «Λέον (Αιόβα) Σεν- τόφ», στις 20 Φλεβάρη 1938, περιγράφει την ιδεολογική ζωή της Αντιπολίτευσης στις φυλακές και στους τόπους εξορίας δέκα χρόνια πριν:

Εκείνη την εποχή, η ιδεολογική ζωή της Αντιπολίτευσης έβραζε σαν καζάνι. Ήταν η χρονιά του Έκτου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Τα πακέτα κατέφθαναν από τη Μόσχα

-102-


γεμάτα επιστολές, άρθρα, θέσεις, γραμμένα από γνωστούς και αγνώστους συντρόφους. Στη διάρκεια των πρώτων μηνών, πριν την απότομη αλλαγή στη συμπεριφορά της Γκε-Πε- Ου, παραλάβαμε και πολλές επιστολές που προέρχονταν από διαφορετικούς τόπους εξορίας μέσω του κανονικού ταχυδρομείου...Ανάμεσα στον Απρίλη και τον Οκτώβρη λάβαμε περίπου1.000 πολιτικές επιστολές και ντοκουμέντα και γύρω στα 700 τηλεγραφήματα. Την ίδια περίοδο στείλαμε 550 τηλεγραφήματα και όχι λιγότερες από 800 πολιτικές επιστολές, ανάμεσά τους και έναν αριθμό από μακροσκελείς εργασίες, όπως την Κριτική στο Σχέδιο Προγράμματος της Κομιντέρν και άλλα.24

Ενώ εκτυλισσόταν αυτή η έντονη πολιτική ζωή, ήρθε το σοκ της στροφής του Στάλιν. Προκάλεσε μια ταραχή στους κόλπους της Αντιπολίτευσης. Αρχικά, οι Αντιπολιτευόμενοι συνεχάρησαν τους εαυτούς τους για τις αλλαγές, μιας και εκτιμούσαν ότι επ ιβεβα ιώνεται η δική τους πολιτική. Όμως, την ίδια στιγμή, κάποιοι ένιωθαν ότι τους είχαν κλέψει τις ιδέες και τα συνθήματά τους, ότι τους είχαν στερήσει τον πολιτικό λόγο της ύπαρξής τους. Το πρώτο διάστημα, ο αντίκτυπος της στροφής του Στάλιν στις τάξεις της Αντιπολίτευσης ήταν περιορισμένος. Πίστευαν, ακολουθώντας τον Τρότσκι, ότι η στροφή στην πολιτική του Στάλιν ήταν ένας «προσωρινός ελιγμός». Και μπορούσαν να παραμένουν σε αυτή τη θέση όσο ο Στάλιν δίσταζε, όπως, για παράδειγμα, μετά την υποχώρησή του στις πιέσεις που του ασκήθηκαν στην Ολομέλεια του Ιούλη1928. Έτσι, οι συνθηκολογήσεις Αντιπολιτευόμενων είχαν πολύ περιορισμένη έκταση. Αυτή η εικόνα άλλαξε μετά τον Απρίλη του1929, όταν έγινε σαφές ότι η στροφή του Στάλιν δεν είχε βραχυπρόθεσμο ορίζοντα, ότι δεν ήταν ένας ελιγμός.

Η πρώτη ομάδα ηγετικών στελεχών της Αντιπολίτευσης συνθηκολόγησε λίγο μετά τις 15 Φλεβάρη 1928, δηλαδή μετά την απόφαση της κεντρικής επιτροπής να λάβει έκτακτα μέτρα ενάντια στους κουλάκους. Την ομάδα αποτελούσαν ο Γιούλι Πιατάκοψ, ο Β.

-103-


Α. Αντόνοφ-Οβσεένκο, ο Ν. Ν. Κρεστίνσκι και μερικοί ακόμα. Αυτές οι λιποταξίες αντιμετωπίστηκαν με περιφρόνηση από τους Αντιπολιτευόμενους, όμως τα σπέρματα της αμφιβολίας είχαν ριχτεί.

Ο Εβγκένι Πρεομπραζένσκι ήδη από το Μάρτη, ενώ ήταν εξόριστος στα Ουράλια, έκανε μια συμβιβαστική δήλωση προς τον Στάλιν. Ήταν μια πολύ προσεκτικά διατυπωμένη δήλωση. Σ ε ένα κείμενο με ημερομηνία 23 Απρίλη 1928 και με τίτλο Η Αριστερή Στροφή στην Ύπαιθρο και οι Προοπτικές της, ο Πρεομπραζένσκι δήλω νε ότι τα έκτακτα μέτρα της 15 Φ λεβά ρη αποτελούσαν «απάντηση στην επίθεση που είχαν εξαπολύσει οι κουλάκοι και στην όξυνση της ταξικής πάλης στην Ευρώπη». Στο συγκεκριμένο στάδιο, υποστήριζε ο Πρεομπραζένσκι, υπήρχαν δυο εναλλακτικοί δρόμοι: η πιθανότητα να επανέλθει η δεξιά πολιτική «κατανικών- τας με ταχύτητα το αριστερόστροφο ρεύμα» και μετά από μια υποχώρηση «στην πίεση των "απεργών” του σταριού», με αποτέλεσμα την αύξηση των τιμών των δημητριακών, κάτι που θα επιβάρυνε τις συνθήκες ζωής των εργατών. Αυτή η πιθανότητα ήταν πολύ μακρινή. Το παραπάνω σενάριο το έκαναν απίθανο τα μέτρα τα οποία είχαν ληφθεί και είχαν τρομοκρατήσει τους κουλάκους. Θα ήταν πολύ δύσκολο ως αδύνατο να αποκατασταθεί η αυτοπεποίθηση των κουλάκων χωρίς μια «ωμή στροφή στα δεξιά», κάτι για το οποίο «δεν μπορούσαν να πείσουν τους εαυτούς τους ούτε οι πιο δεξιοί ανάμεσα στους δεξιούς». Ο άλλος εναλλακτικός δρόμος, και ο πιο πιθανός, ήταν η εμβάθυνση της αριστερής πορείας με αφετηρία τα έκτακτα μέτρα, η οποία ήταν το πρώτο βήμα για την επ ιστροφή στη «λενινιστική αγροτική πολιτική». Μια τέτοια πολιτική θα στηριζόταν «σ τον ξεσηκωμό των φτωχών και των μεσαίων αγροτών ενάντια στα καπιταλιστικά στοιχεία».

Στη δεύτερη περίπτωση, υποστήριζε ο Πρεομπραζένσκι, η Αριστερή Αντιπολίτευση θα έπρεπε να «θέσει τον εαυτό της συλλογικά επικεφαλής της πλειοψηφίας του κόμματος, όσες ηλιθιότητες και προσβολές κι αν επρόκειτο να λουστεί». Η Αντιπολίτευση είχε

- 104-


επιδείξει ανώτερη προβλεπτικότητα: οι ιδέες της «έβρισκαν αντανάκλαση στη νέα πολιτική του Στάλιν, μέσα από ένα παραμορφωτικό καθρέπτη». Η παρούσα κρίση δεν θα ήταν τόσο σοβαρή αν το κόμμα είχε ακούσει νωρίτερα τις συμβουλές της Αντιπολίτευσης. Τώρα, η Αντιπολίτευση έπρεπε να συνεχίσει να ζητάει επιτάχυνση των ρυθμών εκβιομηχάνισης και εξίσου επίμονα θα έπρεπε να συνεχίζει να ζητάει την εφαρμογή της προλεταριακής δημοκρατίας. Ωστόσο, συνέχιζε ο Πρεομπραζένσκι, η Αντιπολίτευση, παρόλο που εκτίμησε σωστά τις απαιτήσεις των καιρών, δεν στάθηκε ικανή να τις ικανοποιήσει στην πράξη. Ο Στάλιν και οι υποστηρικτές του είχαν αναλάβει την υλοποίηση των πρακτικών καθηκόντων· ήταν οι εκφραστές της ιστορικής αναγκαιότητας. Η Αντιπολίτευση είχε υπερβάλει στους κινδύνους που πήγαζαν από την ανοχή του Στάλιν απέναντι στους κουλάκους. Επομένως, το καθήκον της ήταν να προσαρμόσει τη στάση της και να συμβάλει σε μια επαναπροσέγγιση με τη σταλινική φράξια.

Ο Πρεομπραζένσκι πρότεινε ότι η Αντιπολίτευση θα έπρεπε να δημοσιεύσει μια δήλωση με αυτό το περιεχόμενο. Όμως, αυτό το κείμενο δεν θα έπρεπε «να απαιτεί την επανένταξη των Μπολσεβί- κων-Λενινιστών», ούτε θα έπρεπε να κάνει αναφορές στην καταστολή. Από την κεντρική επιτροπή θα έπρεπε να ζητηθεί άδεια για συνάντηση των Αντιπολιτευόμενων, ώστε να διατυπώσουν αυτό το κείμενο. Αυτό το αίτημα θα έπρεπε να το καταθέσει είτε ο Ρακόφ- σκι, είτε ο Τρότσκι.25

Παρόμοιες ιδέες διατύπωσε κι ένας άλλος Αντιπολιτευόμενος, ο Αλεξάντρ Γ. Ιτσένκο, ο οποίος, σε μια επιστολή του στον Τρότσκι τον Απρίλη του 1928, υποστήριζε ότι η στροφή του Στάλιν άνοιγε την πόρτα ώστε η Αντιπολίτευση να διαδραματίσει έναν αποφασιστικό ρόλο: «Η κατάσταση προσφέρει τη δυνατότητα επανένταξης στο κόμμα και την αποφυγή μιας επ’ αόριστον αναβολής της επανένταξης. Μια παρατεταμένη ύπαρξη της Αντιπολίτευσης εκτός κόμματος θα προκαλέσει κινδύνους για τη δικτατορία του προλε

- 105-

ταριάτου».26Στην Αριστερή Αντιπολίτευση δεν συμφωνούσαν όλοι μ’ αυτές

τις απόψεις. Αντίθετα, η μεγάλη πλειοψηφία απέρριψε την προσέγγιση που π ρότεινε ο Π ρεομπραζένσκι. Για παράδειγμα, στις 4 Απρίλη ο I. Τ. Σμίλγκα, έγραψε στον Τρότσκι: «Η νέα τροπή που πήραν τα πράγματα δεν μπορεί να θεωρηθεί συνεπής αριστερή στροφή. Η τρομοκρατία που έχει εξαπολύσει η κομματική ηγεσία ενάντια στην Αριστερή Αντιπολίτευση δεν επιτρέπει μια λύση που θα διορθώνει την κομματική γραμμή».27

Η πίεση, ή μάλλον το δέλεαρ, στον Πρεομπραζένσκι για να συνθηκολογήσει, απόκτησε μια νέα ώθηση στις 15 Μάη. Η κεντρική επιτροπή δημοσίευσε μια έκκληση στις τοπικές κομματικές οργανώσεις να εντείνουν τη «σοσιαλιστική οικοδόμηση» στην ύπαιθρο, με στόχο την εξάλειψη των κουλάκων.28 Το γεγονός αυτό κέντρισε τον Πρεομπραζένσκι να πλησιάσει περισσότερο τον Στάλιν. Στα τέλη του Μάη έγραφε στον Τρότσκι ότι η Αριστερή Αντιπολίτευση είχε υπερτιμήσει τα αρνητικά στοιχεία της πολιτικής του Στάλιν:

Το 1927 πήραμε τη χειρότερη εκδοχή ως βάση για την τακτική μας. Στοιχηματίσαμε στον πεσιμισμό. Τώρα, πρέπει να υιοθετήσουμε μια διαφορετική τακτική, να ποντάρουμε στην πολιτική αισιοδοξία. Αν το Θερμιδόρ δεν έχει εμφανιστεί ακόμα, θα πρέπει να χαρούμε γι’ αυτό το γεγονός και να ζητήσουμε επαναπροσέγγιση με το κόμμα. Διαφορετικά, η Αριστερή Αντιπολίτευση θα καταντήσει μια «μικρή σέκτα γνήσιων λενινι- στών».29

Λίγες μέρες μετά, ο Πρεομπραζένσκι εκτιμούσε ότι, σε αντίθεση μ’ ό,τι έλεγε ο Τρότσκι, δεν ήταν η πίεση της Αντιπολίτευσης ο παράγοντας που προκάλεσε τη στροφή. Όλα τα στοιχεία έδειχναν ότι αυτή τη διαδικασία την είχαν πυροδοτήσει οι κουλάκοι με τη στάση τους. Ο πυρήνας της σκέψης του Πρεομπραζένσκι αποκαλύπτεται σε αυτή τη δήλωσή του: «ο αγώνας της κομματικής ηγεσίας ενάν

Τόνι Κλιφ_________________________________ Τρότσκι 1927-1940

-106-


τια στους κουλάκους αποτελεί την έμπρακτη απόδειξη της ικανότητάς της να επιστρέφει στις λενινιστικές πολιτικές».30

Το Μάη, οι τροτσκιστές που βρίσκονταν στους τόπους εξορίας και εκτοπισμού, συζήτησαν την πρόταση του Πρεομπραζένσκι όπως ήταν διατυπωμένη στο κείμενο Η Αριστερή Στροφή στην Ύπαιθρο και οι Προοπτικές της και την απέρριψαν πανηγυρικά. Η μεγάλη πλειοψηφία ήταν ιδιαίτερα ασυμβίβαστη στις διαθέσεις της και πολύ δύσπιστη απέναντι στην «αριστερή στροφή». Θεωρούσαν ότι ο Στάλιν είναι υπερασπιστής των κουλάκων και συμφωνούσαν με τον Τρότσκι στην εκτίμηση ότι η «αριστερή στροφή» θα ήταν ένα βραχύβιο γεγονός και ότι τελικά ο Στάλιν θα κατέληγε να ανοίξει την πόρτα στη δεξιά.

Στις 16 Μάη 1928 ο Β. Μ. Έλτσιν έγραφε στον Τρότσκι, από την Κόμα όπου ήταν εξόριστος, ότι «ο κεντρισμός είναι διπλά επικίνδυνος όταν παίζει με αριστερές πολιτικές».31 Τον Ιούνη ο Έλ- τσιν, σε μια άλλη επιστολή προς τους συντρόφους του, άσκησε έντονη κριτική στον Πρεομπραζένσκι και στον Ράντεκ· στον δεύτερο γιατί είχε αρχίσει να επηρεάζεται από τον πρώτο. Τους κατηγορούσε γιατί, εξαιτίας του «μεγαλο-παραγοντισμού» που τους διέκρινε, έβλεπαν μόνο «τις συγκρούσεις των από πάνω» και ξεχνούσαν τον παράγοντα στον οποίο οφειλόταν «ο εκφυλισμός του κόμματος και η δεξιά διολίσθησή του»· ένα παράγοντα που δεν ήταν άλλος από την υποχώρηση της δραστηριότητας των εργαζόμενων μαζών. Μόνο μια ισχυρή αναζωογόνηση του διεθνούς εργατικού κινήματος και η άνοδος της δραστηριότητας και της αμυντικής ικανότητας των εργατών στη Ρωσία μπορούσαν «να φέρουν μια φρέσκια πνοή στην πολιτική του προλεταριάτου και του ρώσικου κόμματος».

Σύμφωνα με τον Έλτσιν, ήταν λάθος να απομονώνονται τα «ο ικονομικά μέτρα από τις γενικότερες συνθήκες», όπως έκανε ο Πρεομπραζένσκι, και να κρίνει κανείς «με βάση αυτά που γράφει η Πράβδα» και όχι με βάση τα «αντικειμενικά αποτελέσματα». ΟΈλ- τσιν απέρριπτε «τους συμβιβασμούς και τα παζαρέματα στην κο

- 107-


ρυφή, που μόνο ψευδαισθήσεις μπορούν να καλλιεργήσουν». Συμ- πέραινε ότι «το καθήκον που μπαίνει μπροστά μας είναι να πολεμήσουμε τον κίνδυνο από τα δεξιά και να ξεσκεπάσουμε τον κεν- τρισμό σήμερα, έτσι ώστε αύριο να έχουμε τις αφυπνισμένες μάζες μαζί μας».32

Ο Ρακόφσκι ήταν, όπως και ο Έλτσιν, πολύ επικριτικός απέναντι στον Πρεομπραζένσκι. Υποστήριζε ότι η Αντιπολίτευση θα έπρεπε να «στηριχθεί στο αριστερό ζιγκ-ζαγκ και στη δραστηριότητα των εργατών, ώστε να μετατρέψει τον ελιγμό σε πραγματική αριστερή πολιτική». Όμως, αυτός ο στόχος δεν μπορούσε να επιτευχθεί μέσω μιας συμμαχίας με την ηγεσία, αλλά μόνο μέσω της δουλειάς «με τη βάση». Άσκησε κριτική στις πρακτικές προτάσεις του Πρεομπραζένσκι, κάνοντας την παρατήρηση ότι «επανένταξη στο κόμμα σήμερα μπορεί να γίνει μόνο αν το τίμημα είναι η συνθηκολόγηση». Η διακήρυξη που πρότεινε ο Πρεομπραζένσκι θα έπρεπε να απευθύνεται στους εργάτες, όχι στην ηγεσία.33

Ο Τρότσκι θεώρησε ότι είναι αναγκαίο να αποσαφηνίσει τη θέση του απέναντι στην «αριστερή στροφή» του Στάλιν. Σε μια ενημερωτική επιστολή με ημερομηνία 9 Μάη 1928 έγραψε:

Οι αποφάσεις για τα εσωτερικά ζητήματα (σχετικά με τους κουλάκους, κλπ) και οι αποφάσεις της πρόσφατης [συνεδρίασης της] ΕΕΚΔ αποτελούν ένα ασυνεπές και αντιφατικό βήμα, όμως, παρόλα αυτά, αποτελούν αναμφισβήτητα ένα βήμα προς τη δίκιά μας κατεύθυνση, δηλαδή προς το σωστό δρόμο. Αυτό πρέπει να το πούμε απλά και καθαρά. Ομως, καταρχήν, δεν πρέπει να υπερβάλουμε σχετικά με το μέγεθος αυτού του βήματος. Με όλα αυτά που έχουμε περάσει, θα πρέπει να είμαστε αρκετά επιφυλακτικοί όταν σημειώνεται μια στροφή και να μην σπεύδουμε να την επαινέσουμε προκαταβολικά χωρίς να είναι απαραίτητο. Δεύτερον, χρειάζεται να εκθέσουμε σύντομα τις αιτίες, τους μηχανισμούς και την ιδεολογία πίσω από τη στροφή.

Όσο για το ερώτημα τι προκάλεσε τη στροφή:

- 108-


Ποιος τη δημιούργησε; Η απάντηση είναι βέβαια εμείς, ως «η μόνη συνειδητή έκφραση μιας μη συνειδητής διαδικασίας».34

Ο Τρότσκι επισήμαινε ότι είναι λάθος η τάση να θεωρείται ότι το ζήτημα των κουλάκων μπορεί να λυθεί ξεκομμένα στην ύπαιθρο, χωρίς να συνδυάζεται με την εκβιομηχάνιση, τη σωστή ηγεσία της Διεθνούς και τη διαμόρφωση στελεχών. Τα πρακτικά του συμπεράσματα ήταν σαφή:

Είμαστε έτοιμοι να υποστηρίξουμε τη σημερινή επίσημη στροφή; Είμαστε, χωρίς όρους και με όλες μας τις δυνάμεις και τα μέσα. Εκτιμάμε ότι αυτή η στροφή αυξάνει τις πιθανότητες μεταρρύθμισης του κόμματος χωρίς μεγάλες αναταραχές; Το εκτιμάμε. Τώρα, με τη στροφή που βλέπουμε να εκτυλίσσεται επισήμως, μια στροφή που συμβάλαμε στην εμφάνισή της, έχουμε πολύ περισσότερες πιθανότητες και δυνατότητες να τηρήσουμε την υπόσχεση που είχαμε δώσει πριν μισό χρόνο.35

Ο Τρότσκι επανέλαβε ότι η Αριστερή Αντιπολίτευση είχε απολύ- τως δίκιο στις προβλέψεις της για την Ε Σ Σ Δ σε επιστολές που

έστειλε στους εκτοπισμένους Αλεξάντρ Μπελομπρόντοφ (23 Μάη) και Ραφαήλ Γιούντιν (25 Μάη). Το γεγονός ότι ο Στάλιν «έκλεβε τα ρούχα» της Αντιπολίτευσης δεν έπρεπε να κάνει τους υποστηρικτές της να ντρέπονται, αλλά αντίθετα θα έπρεπε να τους εμψυχώνει: ο Στάλιν δεν θα κατάφερνε να εφαρμόσει μια συνεπή πολιτική κατά της δεξιάς. Συνεπώς

...το κόμμα θα εξακολουθεί να μας χρειάζεται και μάλιστα να μας χρειάζεται πολύ. Μη γίνεστε νευρικοί πιστεύοντας ότι «όλα θα γίνουν χωρίς εμάς», μην τρώτε τα σωθικά σας και των γύρω σας για το τίποτα. Μελετήστε, περιμένετε, παρακολουθείτε στενά και μην αφήνετε την πολιτική σας γραμμή να καλύπτεται από τη σκουριά του προσωπικού εκνευρισμού για τους συκοφάντες και τους απατεώνες.36

Τον Ιούλη του 1928 φάνηκε σαν να επιβεβαιώνονται οι παλιές εκτι

- 109-


μήσεις. Το Κέντρο (Στάλιν) υποχώρησε μπροστά στη Δεξιά (Μπου- χάριν). Η επικράτηση του Στάλιν έμοιαζε σαν ένα φευγαλέο επεισόδιο, η ουσιαστική πάλη θα διεξαγόταν ανάμεσα στους τροτσκι- στές και τους μπουχαρινικούς. Μ’ αυτή την ανάλυση κατά νου, ο Τρότσκι έγραψε, στις 22 Ιούλη, ένα άρθρο με τίτλο Η Ολομέλεια του Ιούλη και ο Δεξιός Κίνδυνος:

Η Ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής τον Ιούλη σηματοδοτεί την πρώτη νίκη του Ρίκοφ επί του Στάλιν την οποία, βέβαια, την κέρδισε με τη βοήθεια του ίδιου του Στάλιν. Η βασική ιδέα της εισήγησης του Ρίκοφ ήταν ότι η στροφή στ’ αριστερά που έγινε το Φλεβάρη ήταν μόνο ένα επεισόδιο που οφειλό- ταν στις έκτακτες συνθήκες κι ότι αυτό το επεισόδιο πρέπει να θαφτεί και να ξεχαστεί......Η πολιτική της αύξησης των τιμών του σιταριού... σημαίνει, και μόνο τούτο μπορεί να σημαίνει, την αρχή μιας βαθιάς κι ίσως αποφασιστικής στροφής προς τα δεξιά. Νομικοί φραγμοί στην πορεία προς τα δεξιά, όπως η απαγόρευση της ενοικία- σης γης και της μίσθωσης αγροτικών χεριών, θα καταργηθούν με ένα χτύπημα της πένας του γραφειοκράτη, μαζί με το μονοπώλιο στο εξωτερικό εμπόριο - αν η δεξιά δεν βρεθεί μπροστά σε ένα τείχος αντίστασης της προλεταριακής πρωτοπορίας......η δεξιά πτέρυγα έχει ρίξει το γάντι στην Επανάσταση του Οκτώβρη. Πρέπει να το χωνέψουμε. Πρέπει να σηκώσουμε αυτό το γάντι. Άμεσα και με όλες μας τις δυνάμεις πρέπει να καταφέρουμε το πρώτο πλήγμα στη δεξιά.Το άμεσο καθήκον μας είναι να αποτρέψουμε το θρίαμβο της δεξιάς πτέρυγας... Λέμε στο κόμμα μας και στην Κομμουνιστική Διεθνή: ο Ρίκοφ έχει αρχίσει να παραδίδει ανοιχτά την Επανάσταση του Οκτώβρη στον ταξικό εχθρό. Ο Στάλιν πότε στηρίζεται στο ένα πόδι, πότε στο άλλο. Υποχωρεί μπροστά στον Ρίκοφ και εξαπολύει πυρά στην αριστερά... Το κόμμα χρειάζεται την επανένταξη της Αριστερής Αντιπολίτευσης στις γραμμές του.37

Όντας ανυποψίαστη για τον ποιοτικά διαφορετικό ρόλο που δια

- 110-


δραμάτιζε ο Στάλιν το 1928 σε σύγκριση με εκείνον του 1923-27, η Αριστερή Αντιπολίτευση δεν μπορούσε παρά να υποτιμήσει την ανεξαρτησία της κομματικής και κρατικής γραφειοκρατίας όχι μόνο από το προλεταριάτο, αλλά και από τους κουλάκους και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ.

Ο Τρότσκι συνέχιζε να εκτιμάει ότι η σταλινική φράξια δεν θα κατορθώσει να απεμπλακεί από τα αδιέξοδά της και στο τέλος θα ζητήσει από την Αριστερή Αντιπολίτευση να τη σώσει. Σε μια επιστολή με ημερομηνία 30 Αυγούστου 1928, προς τον Σ. Α. Ασκενά- ζι, ένα μέλος της ομάδας των Δημοκρατικών Συγκεντρωτιστών (Ντε-Τσε) ο οποίος βρισκόταν εκτοπισμένος στη Σαμαρκάνδη, ανέφερε ότι:

Έχουν λάθος οι σύντροφοι... που πιστεύουν ότι... η ολομέλεια του Ιούλη έβαλε τις τελευταίες πινελιές στις σχέσεις ανάμεσα στο Κέντρο και τη Δεξιά. Όχι, οι σημαντικές διαμάχες είναι ακόμα μπροστά και είναι δεδομένο ότι θα έρθουν στην επιφάνεια. Ο νόμος των ζιγκ-ζαγκ προς τα αριστερά και προς τα δεξιά θα συνεχίσει να λειτουργεί και το πιο πιθανό είναι ότι οι ρυθμοί τους θα επιταχυνθούν αντί να επιβραδυνθούν... Το κόμμα πρέπει να γνωρίζει ότι είμαστε, όπως και πριν, έτοιμοι να στηρίξουμε κάθε βήμα, ακόμα και αν είναι αβέβαιο και διατακτικό, στην κατεύθυνση της προλεταριακής γραμμής, διατηρώντας, βέβαια, την ιδεολογική ανεξαρτησία και την κριτική αυστηρότητα απέναντι σε όλη αυτή τη διστακτικότητα και την πλαδαρότητα για να μην αναφέρουμε την απατεωνιά του γραφειοκρατικού μηχανισμού.3®

Ο Πρεομπραζένσκι, σε μια επιστολή προς τον Τρότσκι με ημερομηνία 2 Ιούνη, πρότεινε η Αριστερή Αντιπολίτευση να απευθυνθεί στο επερχόμενο συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, εξηγώντας ότι πολλές από τις διαφορές της με την κομματική πλειοψηφία έχουν χάσει τη σημασία τους ως αποτέλεσμα της αριστερής στροφής. Η έκκληση θα έπρεπε να τελειώνει με τις εξής φράσεις: «Θ έλουμε να κάνουμε ειρήνη με την κομματική πλειοψηφία στη βάση

- 111 -


της νέας πορείας. Ζητάμε από το συνέδριο να μας επανεντάξει στο κόμμα, ώστε να μπορέσουμε να εκπληρώσουμε τα καθήκοντά μας πιστά, χωρίς φραξιονιστική δραστηριότητα».39

Ας εξετάσουμε τώρα την περίπτωση του Ράντεκ, ο οποίος σύντομα θα ακολουθούσε τον Πρεομπραζένσκι στο δρόμο της συνθηκολόγησης. Αρχικά, ήταν ένας θορυβώδης πολέμιος της συνθηκολόγησης. Στις 10 Μάη 1928 ο Ράντεκ έγραφε στον Πρεομπραζέν- σκι από το Τομπόλσκ: «Απορρίπτω το ζινοβιεφισμό και τον πιατα- κοψισμό, όπως ακριβώς απορρίπτω και τον ντοστογιεφσκισμό. Μ ετανοούν, βιάζοντας την ίδια τους τη συνείδηση. Δεν υπάρχει περίπτωση να βοηθήσεις την εργατική τάξη με ψέματα. Όσοι απομένουν πρέπει να πουν την αλήθεια». Στις 24 Ιούνη ο Ράντεκ έγραφε στον Τρότσκι: «Κανείς δεν μπορεί να προτείνει να απαρνηθούμε τις απόψεις μας. Μια τέτοια άρνηση θα ήταν ιδιαιτέρως γελοία από τη στιγμή που η ιστορική διαδικασία αποδεικνύει την ορθότητά τους».

Στις 3 Ιούλη ο Ράντεκ έγραφε στον Βάρντιν, έναν από την ομάδα των δηλωσιών: «Ο Ζινόβιεφ κι ο Κάμενεφ έχουν μετανοήσει, παρακαλώ, για να βοηθήσουν το κόμμα, αλλά το μόνο που έχουν κατορθώσει είναι να γράφουν άρθρα ενάντια στην Αντιπολίτευση. Αυτή είναι η λογική συνέπεια της θέσης τους, μιας και αυτός που μετανοεί πρέπει να αποδείξει τη μεταμέλειά του».

Ο Ράντεκ και ο Σμίλγκα κυκλοφόρησαν τις δικές τους θέσεις όταν διεξαγόταν το Έκτο Συνέδριο της Κομιντέρν, στις οποίες δήλωναν: «Βαρύ λάθος κάνουν εκείνοι, όπως ο Πιατάκοφ, που με την προδοσία βιάζονται να θάψουν το παρελθόν τους».

Στις 16 Σεπτέμβρη ο Ράντεκ έγραφε στους εκτοπισμένους στο Κολπάσεφ: «Όταν ο Στάλιν ζητά από εμάς να ομολογήσουμε τα “λάθη” μας και να ξεχάσουμε τα δικά του - τότε πρόκειται για μια φόρμουλα που απαιτεί τη συνθηκολόγησή μας ως ιδιαίτερη τάση και την υποταγή μας στο κέντρο. Μόνο με αυτούς τους όρους είναι πρόθυμος να μας συγχωρέσει. Δεν μπορούμε να τους δεχτούμε».40

-112-


Όμως, ξαφνικά, τον Οκτώβρη του 1928, ο Ράντεκ πρότεινε την αποστολή μιας έκκλησης στο συνέδριο της Κομιντέρν υποστηρίζοντας ότι στην πράξη η απόσταση που χώριζε την Αριστερή Αντιπολίτευση από τη σταλινική ηγεσία στην ΕΣΣΔ ήταν μικρή. Η Αριστερή Αντιπολίτευση «πάντοτε έλεγε ότι το κόμμα έχει αρκετές δυνάμεις για να διορθώσει τα λάθη του» και ότι «παλεύει για να το μεταρρυθμίσει». Πιστεύει ότι είχε υπερτιμηθεί ο κίνδυνος του Θερ- μιδόρ. Απόδειξη επ’ αυτού ήταν η εκστρατεία αυτοκριτικής. Γι’ αυτό το λόγο, ο Ράντεκ θεωρούσε ότι «η Αριστερή Αντιπολίτευση θα πρέπει να υποστηρίξει την κίνηση που είχε ξεκινήσει το κόμμα» και για να το καταφέρει αυτό, η Αριστερή Αντιπολίτευση θα έπρεπε να ενσωματωθεί ξανά στο κόμμα και να υποταχθεί στην πειθαρχία του.

Αν η ιστορία αποδείξει ότι κάποιοι από τους ηγέτες του κόμματος με τους οποίους χθες διασταυρώσαμε τα ξίφη μας, ήταν καλύτεροι από τις απόψεις που υπερασπίζονταν, τότε κανείς δεν θα νιώσει περισσότερη ικανοποίηση γ ι’ αυτό απ’ ό,τι εμείς.41

Ο Ράντεκ για να πάρει τις αποστάσεις του από τον Τρότσκι, συγκέντρωσε τα πυρά του ενάντια στη θεωρία της Διαρκούς Επανάστασης σε ένα δοκίμιο που έγραψε εκείνη την περίοδο με τίτλο Ανάπτυξη και Σημασία του συνθήματος «Δικτατορία του Προλεταριάτου». Συγκεκριμένα, ισχυριζόταν ότι αυτή η θεωρία δεν ταίριαζε στις περιπτώσεις της Κίνας και της Ινδίας.42 (Ο λόγος για τον οποίο ο Τρότσκι έγραψε το βιβλίο, το οποίο εν τέλει δημοσιεύτηκε με τίτλο Διαρκής Επανάσταση, ήταν για να απαντήσει σ’ αυτή την επ ίθεση του Ράντεκ).

Σ ε μια επιστολή που κυκλοφόρησε σε όλους τους συντρόφους του, με ημερομηνία 24 Ιούνη, ο Τρότσκι εξαπέλυε μια έντονη επίθεση στη μετατόπιση του Πρεομπραζένσκι προς τη συνθηκολόγηση. Αναφέροντας αποσπάσματα από κείμενα του Σοσνόφσκι και του

-113-


Ρακόφσκι, ο Τρότσκι γράφει:

Ο Σοσνόφσκι προσεγγίζει όλα αυτά τα ζητήματα από την οπτική γωνία του εσωκομματικού καθεστώτος. Ο Ρακόφσκι επιμένει ακούραστα σ’ αυτό το σημείο. Και αυτή τη στιγμή είναι το μόνο σωστό κι αξιόπιστο κριτήριο. Όχι επειδή το εσωκομματικό καθεστώς είναι η ανεξάρτητη πηγή όλων των άλλων φαινομένων και διαδικασιών. Όχι, σε μεγάλο βαθμό το εσωκομματικό καθεστώς είναι ένας δευτερογενής παράγων. Όμως, την ίδια στιγμή έχει μια τεράστια - και σε κάποιες στιγμές, αποφασιστική - σημασία. Εδώ, όπως και παντού αλλού, ισχύει η διαλεκτική... Από τη στιγμή που το κόμμα είναι το μοναδικό εργαλείο με το οποίο μπορούμε να επηρεάσουμε συνειδητά τις κοινωνικές διαδικασίες, για μας το κριτήριο της σοβαρότητας και του βάθους της στροφής είναι, πρώτα απ’ όλα, η διάθλαση αυτής της στροφής στο εσωτερικό του κόμματος.43

Η ολομέλεια του Ιούλη είχε σταματήσει προς στιγμή την πορεία του Πρεομπραζένσκι και του Ράντεκ προς τη συνθηκολόγηση. Έμοιαζε σαν να έχει νικήσει η Δεξιά, ο Μπουχάριν. Έχουμε ήδη αναφέρει τι έγραψε ο Τρότσκι για την ολομέλεια του Ιούλη. Θα επαναλάβω ένα σημείο:

Η Δεξιά έχει βγει εντελώς νικήτρια από την πρώτη της αψιμαχία με το Κέντρο, μετά από τέσσερις ή πέντε μήνες αριστερής πολιτικής. Η ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής τον Ιούλη σηματοδοτεί την πρώτη νίκη του Ρίκοφ επί του Στάλιν, την οποία, βεβαίως, την κέρδισε με τη βοήθεια του ίδιου του Στάλιν.

Η «στροφή προς τα αριστερά που είχε εκδηλωθεί το Φλεβάρη ήταν μόνο ένα επεισόδιο που οφειλόταν στις έκτακτες συνθήκες» και τώρα πλέον αυτό το επεισόδιο είχε «θαφτεί».44 «Ο Στάλιν, ο ηττη- μένος» έκανε μια «άθλια ομιλία»!

Ά λλοι ηγέτες της Α ντιπολίτευσης επιστράτευσαν παρόμοια επιχειρήματα. Ο Λ. Σ. Σοσνόφσκι διακήρυττε σε μια επιστολή του

-114-


προς τον Τρότσκι ότι η αριστερή στροφή είχε φτάσει στο τέλος της: «Η αντικουλάκικη γραμμή ήταν γι’ αυτούς ένα δυσάρεστο ξέσπασμα που επιθυμούν να ξεχάσουν».45 Και ο Φ. Ν. Ντίνγκελστεντ έγραψε στις 8 Αυγούστου: «Ο ι ψευδαισθήσεις της αριστερής πορείας έχουν εξατμιστεί προ πολλού. Ξετυλίγεται μια στροφή 180 μοιρών;»46

Ένα ενδιαφέρον επεισόδιοΣτις 11 Ιούλη 1928 ο Μπουχάριν συναντήθηκε κρυφά με τον

Κάμενεφ. Ο Μπουχάριν ήταν πολύ νευρικός, ήταν τρομοκρατημένος από τον Στάλιν. Έφτασε στο σπίτι του Κάμενεφ στα κρυφά, συ- νοδευόμενος από τον Σοκόλνικοψ. Ο Κάμενεφ περιγράφει την συνάντηση:

Η όψη του [Μπουχάριν] ήταν ιδιαιτέρως προβληματισμένη και ταλαιπωρημένη. Με μεγάλη ένταση και μιλώντας συνεχώς επί μια ώρα χωρίς να τον διακόψω ούτε μια φορά, ανέφερε τα εξής (η μεταφορά είναι όσο πιο ακριβής γίνεται).

Ο Μπουχάριν είπε:

Οι διαφορές που έχουμε με τον Στάλιν είναι πολλές φορές πιο σοβαρές απ' εκείνες που είχαμε με σας... Έχω να μιλήσω με τον Στάλιν κάμποσες βδομάδες τώρα. Είναι ένας ιντριγκαδό- ρος χωρίς αρχές που υποτάσσει τα πάντα στη διατήρηση της δικιάς του εξουσίας. Αλλάζει τις θεωρίες του ανάλογα με τον ποιον θέλει να ξεφορτωθεί τη δεδομένη στιγμή... Θα μας κόψει τα λαρύγγια.

Ο Μπουχάριν ικέτεψε τον Κάμενεφ να μην μάθει κανείς τίποτα γι’ αυτή τη συνάντηση.

Δεν υπάρχει λόγος να μάθει κανείς για τη συνάντησή μας. Μην προσπαθήσεις να μου μιλήσεις στο τηλέφωνο, τα τηλέφωνά μου παρακολουθούνται. Η Γκε-Πε-Ου με παρακολουθεί και παρακολουθεί και σένα. Θα ήθελα να κρατήσουμε επαφή,

- 115-


αλλά όχι μέσω γραμματέων και ενδιάμεσων...

Η γενική εντύπωση του Κάμενεφ ήταν:

Είναι [ο Μπουχάριν] πολύ αναστατωμένος. Κάποιες στιγμές τα χείλη του στραβώνουν από τη νευρικότητα. Κάποιες άλλες φορές δίνει την εντύπωση ανθρώπου που γνωρίζει ότι είναι καταδικασμένος... Ναι, περισσότερο απ’ όλα, η γενική εντύπωση είναι η αίσθηση του καταδικασμένου. Η φράση του: μερικές φορές αναρωτιέμαι αν όλος αυτός ο «σαματάς» μας είναι απλά αυνανισμός. Λέω καμιά φορά στον Γιεφίμ [Τσέιτλιν, γραμματέας του Μπουχάριν]. Δεν είναι όλα χαμένα για μας; 1.Αν χαθεί η χώρα, έχουμε χαθεί και μεις. 2. Αν η χώρα επιβιώσει, ο Στάλιν θα κάνει μια γρήγορη στροφή και πάλι εμείς θα χαθούμε. Τι να κάνουμε; Τι μπορείς να κάνεις όταν απέναντι σου έχεις έναν αντίπαλο τέτοιου είδους: έναν Τσένγκις Χαν.Το χαμηλότερο πολιτιστικό επίπεδο στην κεντρική επιτροπή.47

Ο Τρότσκι ανταποκρίθηκε ευνοϊκά στην έκκληση του Μπουχάριν. Σε μια ενημερωτική του επιστολή με τίτλο «Μ ια ειλικρινής συζήτηση με ένα μέλος του κόμματος με καλές προθέσεις», στις 12 Σ επτέμβρη (το «μέλος του κόμματος με καλές προθέσεις» ήταν ένας μπουχαρινικός που είχε γράψει στον Τρότσκι) ο Τρότσκι επεσήμα- νε ότι στα μεγάλα πολιτικά ζητήματα το χάσμα που χώριζε την Αριστερή Αντιπολίτευση από τους μπουχαρινικούς ήταν μεγαλύτερο από ποτέ, αλλά και ότι ήταν έτοιμος να συνεργαστεί με τη Δ εξιά προς το συμφέρον της αποκατάστασης της εσωκομματικής δημοκρατίας.

Οι προετοιμασίες για το Δέκατο Έκτο Συνέδριο πρέπει να γίνουν με τέτοιο τρόπο ώστε, σε αντίθεση με το Δέκατο Πέμπτο, Δέκατο Τέταρτο και Δέκατο Τρίτο, να είναι ένα συνέδριο του κόμματος και όχι του φραξιονιστικού μηχανισμού. Το κόμμα πρέπει να ακούσει, πριν το συνέδριο, όλες τι φράξιες στις οποίες το έχει διασπάσει το εσωκομματικό καθεστώς των τελευταίων χρόνων... Αφού υπάρχει ακόμα πολύς δρόμος

- 1 16-


μπροστά μας για να φτάσουμε στην πραγματική απελευθέρωση του κόμματος, είναι αναγκαίο να καθιερώσουμε τη μυστική ψηφοφορία σε όλες τις εκλογικές διαδικασίες μέχρι το Δέκατο Έκτο συνέδριο.Πρόκειται για αυστηρά πρακτικές προτάσεις. Στη βάση αυτών των προτάσεων είμαστε πρόθυμοι να διαπραγματευτούμε ακόμα και με τους δεξιούς, διότι η εφαρμογή αυτών των στοιχειωδών προϋποθέσεων για τις αρχές του κόμματος, προσφέρουν στον προλεταριακό πυρήνα του την ευκαιρία να εγκαλέ- σει όχι μόνο τους δεξιούς, αλλά και τους κεντριστές, δηλαδή τη βασική πηγή υποστήριξης και προστασίας του οπορτουνισμού στο κόμμα.48

Αυτή η δήλωση του Τρότσκι εξέπληξε τους τροτσκιστές που για καιρό υποστήριζαν ότι η συμμαχία με το σταλινικό Κέντρο - κάτω από ορισμένους όρους - ήταν επιτρεπτή, αλλά μια συμμαχία με την μπουχαρινική Δεξιά ήταν ανεπίτρεπτη . Ο Τρότσκι για να μετριάσει τη δυσφορία των υποστηρικτών του έγραψε ένα άλλο άρθρο με τίτλο Σχετικά με τα Ζητήματα της Ημέρας (Δεκέμβρης 1928). Σ ’ αυτό το άρθρο επαναλάμβανε ότι ως βασικό πολιτικό ανταγωνιστή θεωρεί τη μπουχαρινική Δεξιά και όχι το σταλινικό Κέντρο. Δεν πρότεινε συμμαχία με τον Μπουχάριν για πολιτικά ζητήματα. Ήταν έτοιμος να «διαπραγματευτεί με τον Μπουχάριν όπως συνηθίζουν να διαπραγματεύονται οι μονομάχοι, μέσω των συνοδών τους, τους όρους και τις ρυθμίσεις στις οποίες θα δεσμευτούν».

Είμαστε έτοιμοι να κλείσουμε μια «συμφωνία» με οποιοδήπο- τε τμήμα του κόμματος, οποιαδήποτε στιγμή, για οποιοδήπο- τε θέμα,ακόμα και για μια μερική αποκατάσταση της εφαρμογής του καταστατικού. Σε σχέση με τους δεξιούς και τους κεν- τριστές ως πολιτικές φράξιες, είμαστε έτοιμοι να κάνουμε μαζί τους μια συμφωνία για τους όρους με τους οποίους θα διεξάγουμε έναν ασυμβίβαστο αγώνα. Αυτό είναι όλο.49

Η ιδέα της συνεργασίας των τροτσκιστών με τους μπουχαρινι-

- 117-


κούς για την αποκατάσταση της εσωκομματικής δημοκρατίας τελ ικά δεν κατέληξε πουθενά στην πράξη.*

Παρά την τελική έκβαση, το ίδιο το επεισόδιο είναι πολύ δια- φωτιστικό για την όλη ανάλυση του Τρότσκι σχετικά με τον κεν- τρισμό του Στάλιν. Όπως έχουμε εξηγήσει προηγουμένως, η έννοια του κεντρισμού ταίριαζε στον Στάλιν της περιόδου 1923-27, όμως, όχι αργότερα. Από κει και πέρα, ο Στάλιν βρισκόταν πολύ δεξιότε- ρα του Μπουχάριν. Ο τελευταίος ήταν ένας δεξιός μπολσεβίκος, ο Στάλιν ήταν ο καταστροφέας του μπολσεβικισμού.

Καλπάζουσα συνθηκολόγησηΣτα τέλη του 1928 αρχές του 1929 ο Στάλιν, όπως αναφέραμε

και πριν, ξεκίνησε εκ νέου την κούρσα της εκβιομηχάνισης και της κολεκτιβοποίησης. Η επισημοποίησή της έγινε στη Δέκατη Έκτη Συνδιάσκεψη (Απρίλης 1929) η οποία ενέκρινε το Πεντάχρονο Πλάνο. Το γεγονός αυτό επιτάχυνε τις συνθηκολογήσεις στις τάξεις των Αντιπολιτευόμενων.

Ο Αλεξάντρ Γ. Ιτσένκο κι ακόμα 37 Αντιπολιτευόμενοι απευθύνθηκαν τον Απρίλη στη Συνδιάσκεψη του κόμματος, δηλώνοντας ότι τα μέτρα που είχε πάρει η κομματική ηγεσία ήταν η απόδειξη ότι παρέμενε λενινιστική και αποτελούσαν διάψευση των προβλέψεων της Αριστερής Αντιπολίτευσης για διολίσθηση της ηγεσία στα δεξιά. Το Θερμιδόρ δεν είχε εμφανιστεί και η Αριστερή Αντιπολίτευση είχε άδικο. Ο Ιτσένκο πίστευε ότι οι Μπολσεβίκοι-Λενι- νιστές «μπορούν να βγουν από αυτό το αδιέξοδο απευθυνόμενοι στο κόμμα, επιστρέφοντας στο κόμμα και βοηθώντας το να οικοδομήσει τον σοσιαλισμό».51 Τους 38 Αντιπολιτευόμενους τους ακο-

* Η Αριστερή Αντιπολίτευση κυκλοφόρησε το κείμενο των συζητήσεων Μπουχάριν- Κάμενεφ σε προκηρύξεις στη Μόσχα.50 Ο Ορτζονίκιτζε και η κεντρική επιτροπή ελέγχου κάλεσαν αμέσως τον Μπουχάριν και τον Κάμενεφ να δώσουν εξηγήσεις. Μετά απ’ αυτό, εξαπολύθηκε ένα νέο κύμα καταστολής ενάντια στην Αντιπολίτευση. Ήταν ένα συντριπτικό πλήγμα. (Τ.Κ.).

- 118-


Χούθησαν μια σειρά άλλοι. Η Πράβδα τους υπολόγιζε περίπου στους εξήντα μέχρι το τέλος του Απρίλη.

Στις 5 Απρίλη 1929 ο Πρεομπραζένσκι κυκλοφόρησε μια δήλωση «Προς όλους τους συντρόφους της Αντιπολίτευσης». Αναφε- ρόταν στα δυο σενάρια που είχε κάνει το 1927 η Αντιπολίτευση για την εξέλιξη του καθεστώτος και υποστήριζε ότι είχε στοιχηματίσει στο χειρότερο. Όμως, εκείνη η εκτίμηση ήταν λανθασμένη. Ο ι πρόσφατες ενέργειες της κομματικής ηγεσίας και της κυβέρνησης για την εκβιομηχάνιση και την κολεκτιβοποίηση ήταν στο πνεύμα όσων υποστήριζε η Αντιπολίτευση. Για τον Πρεομπραζένσκι αυτά τα μέτρα στο αποφασιστικό πεδίο της οικονομίας συνιστούσαν μια στροφή στα αριστερά, που θα έβαζαν το κόμμα και την ηγεσία του ξανά στο δρόμο του σοσιαλισμού. Ουσιαστικά, λοιπόν, δεν υπήρχαν διαφορές ανάμεσα στο Κέντρο και την Αριστερή Αντιπολίτευση. Τα άλλα ζητήματα - γραφειοκρατία, απουσία δημοκρατίας, πίεση στους εργάτες, καταστολή των Μπολσεβίκων-Λενινιστών - ήταν δευτερεύοντα από εδώ και στο εξής. Ωστόσο, παραπονιόταν ο Πρεομπραζένσκι, οι σύντροφοι της Αντιπολίτευσης ενεργούσαν ως και οι προβλέψεις τους για διολίσθηση στα δεξιά είχαν επαληθευτεί. Επίσης, δεν είχαν συνειδητοποιήσει την άμεση απειλή που αντιμετώπιζε το σοβιετικό καθεστώς: οι εντάσεις της άνοιξης του 1929 μπορούσαν να συγκριθούν με εκείνες που είχαν οδηγήσει στην εξέγερση της Κρονστάνδης, όταν το καθεστώς έφτασε μια τρίχα πριν την ανατροπή του.

Ο Πρεομπραζένσκι δεν έτρεφε αυταπάτες ότι η επανένταξη των μελών της Αντιπολίτευσης στο κόμμα ήταν κάτι άλλο πέρα από ουσιαστική συνθηκολόγηση. Το συμπέρασμά του ήταν:

Όσοι από μας είχαν ενταχθεί στο κόμμα δέκα, είκοσι χρόνια πριν, θα επιστρέφουν σε αυτό με πολύ διαφορετικά συναισθήματα από κείνα πους τους διακατείχαν όταν πρωτομπήκαν στις γραμμές του. Θα επιστρέψουν χωρίς τον παλιό ενθουσιασμό τους, με τις καρδιές τους πληγωμένες. Δεν θα έχουν ούτε

-1 1 9 -


καν τη διαβεβαίωση ότι η κεντρική επιτροπή όντως θα τους επανεντάξει στο κόμμα, όποιοι κι αν είναι οι όροι που έχουν προταθεί... Ακόμα και αν μας επανεντάξουν, θα πρέπει να αναλάβουμε την ευθύνη για πράγματα ενάντια στα οποία είχαμε προειδοποιήσει και να υποταχθούμε σε μεθόδους τις οποίες δεν θα εγκρίναμε... Αν επανενταχτούμε όλοι, όπως είμαστε, θα πρέπει να κουβαλάμε το κομματικό μας βιβλιάριο όπως έναν βαρύ σταυρό.52

Το Μάη ο Πρεομπραζένσκι έλαβε την άδεια να ταξιδέψει στη Μ όσχα για να προσπαθήσει να έρθει σε συνεννόηση με την κομματική ηγεσία. Αρχικά, προσπάθησε να αποσπάσει ευνοϊκούς όρους για την Αντιπολίτευση συνολικά. Ανάμεσα στους όρους ήταν το στα- μάτημα των διώξεων, η παύση των εκτοπίσεων, η αποκατάσταση των κομματικών μελών που είχαν κατηγορηθεί για αντεπαναστατι- κές δραστηριότητες και - τελευταίο στη σειρά όχι και στη σημασία- η ανάκληση της εκτόπισης του Τρότσκι. Ο Ράντεκ κι ο Σμίλγκα πήραν κι αυτοί άδεια να συμμετέχουν στις συζητήσεις τον Ιούνη.

Στη διάρκεια αυτού του μακριού ταξιδιού ο Ράντεκ έκανε ξεκάθαρο σε μερικούς Αντιπολιτευόμενους που συνάντησε τυχαία στο Ισίν πόσο πολύ είχε προσεγγίσει τον Στάλιν.

Ο Ράντεκ περιέγραψε την κατάσταση με όρους Αποκάλυψης:

Η χώρα ζει ένα άλλο 1919. Η κατάσταση στην κεντρική επιτροπή είναι καταστροφική. Οι Δεξιοί κι οι Κεντριστές είναι έτοιμοι να συλλάβουν ο ένας τον άλλο. Η συμμαχία Δεξιάς- Κέντρου έχει καταρρεύσει κι έχει ξεκινήσει μια άγρια πάλη ενάντια στους Δεξιούς. Οι δεκάξι ψήφοι τους μπορεί να διπλασιαστούν, να τριπλασιαστούν... Στη Μόσχα δεν υπάρχει ψωμί.Η δυσαρέσκεια των μαζών διογκώνεται και μπορεί να εκφυλιστεί σε μια εξέγερση ενάντια στο σοβιετικό καθεστώς. Βρισκόμαστε στα πρόθυρα αγροτικών εξεγέρσεων. Η κατάσταση μας υποχρεώνει να επιστρέφουμε στο κόμμα με κάθε τίμημα! Η απόφασή μας θα πηγάσει από την εκτίμηση για τη συνολική κατάσταση του κόμματος και τη ρήξη στην Αντιπολίτευση, το αντικείμενο της οποίας είναι η επανένταξη στο κόμμα.

- 120-


Όταν ρωτήθηκε για τη στάση του απέναντι στον Τρότσκι, ο Ράντεκ απάντησε ότι είχε διακόψει κάθε σχέση μαζί του κι ότι τον θεωρούσε «πολιτικό εχθρό». Όταν [οι Αντιπολιτευόμενοι, ΣτΜ] τον ρώτησαν: «Θα ζητήσετε ανάκληση του Άρθρου 58;» του σοβιετικού Ποινικού Κώδικα (ποινές για αντεπαναστατικές δραστηριότητες ενάντια στο σοβιετικό κράτος), ο Ράντεκ απάντησε:

Σε καμιά περίπτωση. Θα ανακληθεί στην πράξη για όσους συμπαραταχθούν με μας. Όμως, δεν θα το ανακαλέσουμε για εκείνους που συνεχίζουν το καταστροφικό τους έργο στο κόμμα και οργανώνουν τον ξεσηκωμό των μαζών. Εμείς στείλαμε τους εαυτούς μας στις φυλακές και τις εξορίες. Η νεολαία που μπαίνει τώρα στην Αντιπολίτευση δεν έχει τίποτα κοινό με το κόμμα και τον μπολσεβικισμό. Δεν είναι τίποτα περισσότερο από αντισοβιετική νεολαία. Πρέπει να καταπολεμήσουμε αυτούς τους ανθρώπους με κάθε μέσο. Το ένα τρίτο των μελών [της Αντιπολίτευσης στις εξορίες, ΣτΜ] θα έρθουν μαζί μας κι όσοι μείνουν δεν θα έχουν τίποτα το κοινό με τον μπολσεβικι- σμό.

Παραμέρισε τις αντιρρήσεις όσων είχαν μείνει άναυδοι από το γε

γονός ότι μπορούσε να απαρνηθεί την Πλατφόρμα του 1927, με μια φράση:

Η Πλατφόρμα μας πέρασε έξοχα τις δοκιμασίες και από ντοκουμέντο πάλης έχει γίνει πλατφόρμα του κόμματος. Έχετε να πείτε κάτι ενάντια στις θέσεις του Καλίνιν; Ενάντια στο Πεντάχρονο Πλάνο;53

Ο Τρότσκι είχε διαπιστώσει την απαρχή ενός κύματος συνθηκολο

γήσεων και ταλαντεύσεων ήδη από το Μάη του 1929. Στις 22 Μάη έγραψε ένα άρθρο με τίτλο Οι Συνθηκολόγοι του Τρίτου Κύματος. (Το πρώτο κύμα των συνθηκολογήσεων ήταν του Ζινόβιεφ και του Κάμενεφ στα τέλη του 1927 και το δεύτερο των Πιατάκοφ, Αντό- νοφ-Οβσέενκο και Κρεστίνσκι).

- 121 -


Μια επανάσταση καταβροχθίζει ανθρώπους αδηφάγα. Στην κυρίαρχη πλειοψηφία μπορεί να ανακαλύψει κανείς έναν μεγάλο αριθμό ερειπωμένων ψυχών - και στην Αντιπολίτευση επίσης, σε όχι μικρό ποσοστό. Η αντίδραση βρίσκεται σε φάση πλήρους ανάπτυξης στο κόμμα και την Κομιντέρν, αντανακλώντας τη γενικότερη μετατόπιση του παγκόσμιου συσχετισμού ταξικών δυνάμεων. Σε τέτοιες συνθήκες, οι αποχωρήσεις κι οι συνθηκολογήσεις γίνονται αναπόφευκτα ο κανόνας. Ο μπολσεβικισμός από το 1907 μέχρι το 1910 και ξανά από το 1914 μέχρι το 1917 είχε την εμπειρία τέτοιων αποχωρήσεων, διασπάσεων, ομαδικών και ατομικών συνθηκολογήσεων. Μόνο μέσω μιας τέτοιας επιλογής και ξεκαθαρίσματος μπόρεσε να προετοιμάσει τον εαυτό του για τη νίκη του Οκτώβρη. Δεν τρομάζουμε στο παραμικρό με την απόσυρση συντρόφων, ακόμα κι εκείνων που διαθέτουν τα πιο «σεβάσμια» ονόματα.Θα χρησιμοποιήσουμε τις ταλαντεύσεις τους για να διδάξουμε στη νεολαία πώς να παραμένει αταλάντευτη.54

Στις 14 Ιούνη ο Τρότσκι έγραψε ένα άρθρο με τίτλο Αντοχή! Αντοχή! Αντοχή! στο οποίο επέμενε στο επιχείρημα ότι η αριστερή στροφή του Στάλιν ήταν μια επιφανειακή κίνηση, προϊόν των πιέσεων της Αριστερής Αντιπολίτευσης.

Η τωρινή συντριβή της Δεξιάς, οξεία στη μορφή, ρηχή όμως στο περιεχόμενο, είναι με τη σειρά της μόνο ένα υποπροϊόν της πολιτικής της Αντιπολίτευσης. Ο Μπουχάριν έχει απολύ- τως δίκιο όταν κατηγορεί τον Στάλιν ότι δεν έχει σκεφτεί από μόνος του ούτε μια λέξη, αλλά ότι απλά χρησιμοποιεί επιλεκτικά τμήματα της Πλατφόρμας της Αντιπολίτευσης. Τι είναι αυτό που έχει προκαλέσει τον αριστερό σπασμό του μηχανισμού; Η επίθεσή μας, η άρνησή μας να συμβιβαστούμε, το μεγάλωμα της επιρροής μας, το κουράγιο των στελεχών μας. Αν είχαμε κάνει χαρακίρι στο Δέκατο Πέμπτο Συνέδριο μαζί με τον Ζινόβιεφ, ο Στάλιν δεν θα είχε κανένα πειστικό λόγο να αρνείται το ίδιο του το παρελθόν και να ντύνεται με τα φτερά που κατάφερε να ξεριζώσει από την κόμη της Αντιπολίτευσης.

Ο Τρότσκι τελειώνει το άρθρο του με αυτές τις λέξεις: «Αντοχή, αν

- 122-


τοχή, αντοχή! Αυτό είναι το σύνθημα της παρούσας περιόδου. Κι οι νεκροί ας θάψουν τους νεκρούς τους».55

Δυστυχώς, όμως, το κουράγιο και η επιμονή του Τρότσκι δεν ήταν ικανά να φράξουν το κύμα της συνθηκολόγησης. Η εμπιστοσύνη στις ιδέες της Αντιπολίτευσης υπονομεύτηκε όταν έγινε σαφές ότι η κολεκτιβοποίηση και η εκβιομηχάνιση δεν ήταν προσωρινές πολιτικές. Στις 14 Ιούλη η Πράβδα δημοσίευσε τη δήλωση των Ράντεκ, Πρεομπραζένσκι και Σμίλγκα:

Οι υπογράφοντες, δηλώνουμε τη συμφωνία μας με τη γενική πολιτική γραμμή του κόμματος και τη ρήξη μας με την Αντιπολίτευση... Πιστεύουμε ότι η πολιτική της εκβιομηχάνισης της χώρας, όπως μεταφράζεται στους συγκεκριμένους αριθμούς του Πεντάχρονου Πλάνου, είναι το πρόγραμμα για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού και την εδραίωση της ταξικής θέσης του προλεταριάτου. Η διατύπωση του Πεντάχρονου Πλάνου λύνει τα βασικά ζητήματα της Επανάστασης στην παρούσα περίοδο και για το λόγο αυτό θεωρούμε μπολσεβίκικο καθήκον μας να λάβουμε ενεργό μέρος στην πάλη για την υλοποίηση του Πλάνου.Υποστηρίζουμε τον αγώνα ενάντια στους κουλάκους, που τα τελευταία χρόνια είχαν πραγματοποιήσει επίμονες επιθέσεις στην οικονομική θέση της δικτατορίας του προλεταριάτου. Χαιρετίζουμε την πολιτική της δημιουργίας κρατικών αγροκτημάτων σε μεγάλη κλίμακα. Αποτελούν μοχλούς για τον οικονομικό μετασχηματισμό της γεωργίας....Υποστηρίζουμε την πάλη ενάντια στη Δεξιά, η οποία αντικειμενικά αντανακλά τη δυσαρέσκεια των καπιταλιστών και των μικροαστικών στοιχείων της χώρας ενάντια στην επιθετική σοσιαλιστική πολιτική που εφαρμόζει το κόμμα....Πιστεύουμε ότι η ιδεολογική βάση του κομμουνισμού είναι ο λενινισμός. Δεν έχουμε τίποτα κοινό με τη θεωρία της διαρκούς επανάστασης του Λ. Ντ. Τρότσκι. Η εξέλιξη της ρώσικης και της κινέζικης επανάστασης έχουν αποδείξει την ακαταλ- ληλότητα και τις ανακρίβειές της. Η υπεράσπιση αυτής της θεωρίας δεν σημαίνει τίποτα λιγότερο από την αναθεώρηση του λενινισμού. Η πρακτική εφαρμογή της θα οδηγούσε το

- 123-


προλεταριάτο στην απομόνωση από τους ταξικούς συμμάχους του και στην ήττα.56

Ο Πρεομπραζένσκι για να αποδείξει τη νομιμοφροσύνη του επιδό- θηκε σε μια λυρική εξύμνηση της κολεκτιβοποίησης στο πρώτο άρθρο του που δημοσίευσε η Πράβδα.

Οι εργαζόμενες μάζες της υπαίθρου υπήρξαν για αιώνες θύματα της εκμετάλλευσης. Τώρα, μετά από μια αλυσίδα αιματοβαμμένων ηττών που ξεκίνησαν με τους αγροτικούς ξεσηκωμούς του Μεσαίωνα, για πρώτη φορά στην ανθρώπινη ιστορία το πανίσχυρο κίνημά τους έχει μια ευκαιρία να φτάσει στη νίκη....Είπα μέσα μου, κοιτώντας αυτό το νέο χωριό που είχε φτια-

/ χτεί από το κολχόζ: «δεν θα εγκαταλείψουν το κολχόζ. 'Ενα- δυο χρόνια οικονομικών επιτυχιών στη βάση του νέου συστήματος κι αυτή η συνένωση της αγροτικής οικονομίας από τα κάτω θα ωθήσει τους αγρότες που συμμετέχουν σε αυτά τα αγροκτήματα να πολεμήσουν με πολυβόλα στα χέρια σαν λιοντάρια ενάντια σε όλες τις δυνάμεις του παγκόσμιου ιμπεριαλισμού».57

Ο Πρεομπραζένσκι έκανε ένα βήμα περισσότερο προς τον αυτοε- ξευτελισμό του μπροστά στον Στάλιν στο Δέκατο Έβδομο Συνέδριο του κόμματος (Γενάρης-Φλεβάρης 1934):

Περίμενα την κολεκτιβοποίηση; Οχι... Η κολεκτιβοποίηση των αγροτών είναι ο μεγαλύτερος από τους θριάμβους μας... Γνωρίζετε πως ούτε ο Μαρξ ούτε ο Ένγκελς, οι οποίοι έγραψαν εκτεταμένα για τα προβλήματα του σοσιαλισμού στο χωριό, είχαν κάποια συγκεκριμένη ιδέα για τον τρόπο υλοποίησης αυτού του μετασχηματισμού. Γνωρίζετε ότι ο Ένγκελς θεωρούσε ότι θα είναι μια ιδιαιτέρως μακρόχρονη εξελικτική διαδικασία. Σ ’ αυτό το ζήτημα αυτό που χρειαζόταν ήταν η μεγάλη διορατικότητα του συντρόφου Στάλιν, το μεγάλο θάρρος του στη διατύπωση των νέων καθηκόντων, η ακόμα μεγαλύτερη σκληράδα του στην εφαρμογή τους, η βαθύτατη κατανόηση της εποχής και των ταξικών συσχετισμών... Ήταν

-1 2 4 -


η μεγαλύτερη ανατροπή (περεβορότοφ) που έχει συμβεί στην ιστορία.*8

Ο αντίκτυπος της συνθηκολόγησης των Ράντεκ, Πρεομπραζένσκι και Σμίλγκα στους άλλους Αντιπολιτευόμενους υπήρξε πράγματι πολύ σοβαρός. Ο Ε. Μ. Σόλντσεφ έγραψε στον Ρακόφσκι:

Αυτό για το οποίο σας έγραφα τον περασμένο μήνα ως πιθανό σενάριο, σήμερα έχει γίνει πραγματικότητα. Μας χτύπησε καταστροφή. Κυριαρχούν ο πανικός και η σύγχυση. Ο κόσμος ψάχνει για ατομικές λύσεις απέναντι σε αυτή την κατάσταση.Οι αναφορές για την κατάστασή μας που δεν ήταν και πολύ καλές πριν, τώρα μεταφέρουν μια πραγματικά αβάσταχτη αίσθηση από παντού... Πλήρης ηθικός και ιδεολογικός εκφυλισμός: κανένας δεν εμπιστεύεται κανέναν, κανένας δεν π ιστεύει κανέναν. Έχει επικρατήσει μια ατμόσφαιρα αμοιβαίας δυσπιστίας... αποστασιοποίησης και απομόνωσης. Οπότε ο καθένας προσπαθεί να ξεγλιστρήσει ξανά πίσω στο κόμμα πάνω στην πλάτη του άλλου. Το φράγμα έχει σπάσει...

Εκτός από τους 400 Αντιπολιτευόμενους που ακολούθησαν τους Ράντεκ, Πρεομπραζένσκι και Σμίλγκα, την Αριστερή Αντιπολίτευση εγκατέλειψαν ακόμα 612, ατομικά ή σε μικρές ομάδες.59

Στις 22 Αυγούστου 1929 οι Κ. Ρακόφσκι, Β. Κοσιόρ και Μ. Οκατζάβα για να σταματήσουν την αιμορραγία της Αντιπολίτευσης κυκλοφόρησαν μια Διακήρυξη προς την κεντρική επιτροπή και την κεντρική επιτροπή ελέγχου. Από μια άποψη, αυτή η Διακήρυξη αποκάλυπτε το πραγματικό δίλημμα που αντιμετώπιζε η Αριστερή Αντιπολίτευση σχετικά με το Πεντάχρονο Πλάνο, την κολεκτιβοποίηση και την εκβιομηχάνιση του Στάλιν. Ήταν ενάντια στη συνθηκολόγηση μαζί του, αλλά χρησιμοποιούσε επιχειρήματα που προσιδίαζαν κατά πολύ στις πολιτικές του. Η Διακήρυξη έλεγε:

Θεωρούμε ότι η πάλη για την εφαρμογή του πεντάχρονου πλάνου είναι η πιο σοβαρή σύγκρουση από τον Εμφύλιο Πόλεμο... Η εκπλήρωση των στόχων που έχουν τεθεί θα ενισχύ-

-1 2 5 -


σει σημαντικά τη θέση του προλεταριάτου στην πάλη του με το εχθρικό περιβάλλον στο εσωτερικό και το εξωτερικό.

Παρόλο που η διακήρυξη ασκούσε κριτική στον τρόπο που εφαρμοζόταν το Πεντάχρονο Πλάνο στην πράξη, υποστήριζε ωστόσο τη βασική του αιχμή.

Οι προλεταριακές και πλατιές εργαζόμενες μάζες μπορούν να εμπλακούν γνήσια στο πεντάχρονο πλάνο εκβιομηχάνισης μόνο αν σημειωθεί μια συνεχής βελτίωση της υλικής τους θέσης.Μαζί με το κόμμα, αναγνωρίζουμε την αναγκαιότητα της πάλης για δυνάμωμα της εργασιακής πειθαρχίας και ενάντια σε συντεχνιακές, τοπικιστικές και εσωστρεφείς διαθέσεις στις γραμμές των εργατών...Μαζί με την πλειοψηφία του κόμματος, αναγνωρίζουμε ότι η ανάπτυξη των κολχόζ και των κρατικών αγροκτημάτων* είναι ένα αποτελεσματικό μέσο για την υπερνίκηση του αγροτικού καπιταλισμού και την εφαρμογή του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής στη γεωργία.

Όμως, τα κολχόζ δεν αποτελούσαν εγγύηση για την εξασθένιση των κουλάκων. Αντιθέτως:

Πιστεύουμε ότι η απόφαση να επιτραπεί στους πλούσιους αγρότες η είσοδος στα κολχόζ, εισάγει ένα αποσταθεροποιητικό στοιχείο και συνιστά μια απόπειρα να εφαρμοστεί η λανθασμένη θεωρία της «βαθμιαίας εξέλιξης του κουλάκου προς το σοσιαλισμό».Οι πλούσιοι αγρότες προσπαθούν πάλι να κάνουν αυτό που δεν κατάφεραν στη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου - να γκρεμίσουν την προλεταριακή δικτατορία. Αυτή τη φορά προσπαθούν να το πετύχουν σε συνθήκες πολύ περισσότερο ευνοϊκές για κείνους... Εκτιμούμε ότι το καθήκον που έθεσε η Δέκατη Έκτη Συνδιάσκεψη του κόμματος για πάλη ενάντια στην κυριαρχία των πλούσιων αγροτών, μπορεί να υλοποιηθεί μόνο με την οργάνωση τοπικών συνδικάτων φτωχών αγροτών.

* Τα σοβχόζ (ΣτΜ).

- 126-


Η εσωκομματική δημοκρατία ήταν κρίσιμος παράγοντας.

Σε συνθήκες καπιταλιστικής περικύκλωσης, τη δικτατορία του προλεταριάτου την εφαρμόζει το κομμουνιστικό κόμμα με τη βοήθεια των συνδικάτων. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, ένα μεγάλο μέρος της εξουσίας θα είναι συγκεντρωμένο στα χέρια του κόμματος και της ηγεσίας του. Το κόμμα πρέπει να είναι μια εκλεγμένη εξουσία και μια εξουσία της οποίας οι αξιωματούχοι είναι δυνατόν να αντικατασταθούν και να βρίσκονται κάτω από τον άγρυπνο έλεγχο και την ελεύθερη κριτική ολόκληρου του κόμματος.

Παραπέρα, υπογραμμιζόταν η ασυμβατότητα του «σοσιαλισμού σεμια χώρα» με τη συνεπή εφαρμογή μιας επαναστατικής πολιτικής.

Πιστεύουμε ...ότι η ολοκληρωμένη σοσιαλιστική οργάνωση της παραγωγής είναι δυνατή μόνο σε διεθνή κλίμακα.

Τέλος η Διακήρυξη υπογράμμιζε:

Σε αυτή τη διακήρυξη έχουμε περιλάβει όλα τα σημαντικά ζητήματα για τα οποία η άποψη της αντιπολίτευσης συμπίπτει με τη γνώμη της κομματικής πλειοψηφίας, και την ίδια στιγμή δεν συγκαλύψαμε από την τελευταία και την ηγεσία της τις διαφωνίες που συνεχίζουν να υφίστανται. Άμεσο καθήκον κάθε Μπολσεβίκου-Λενινιστή είναι να δώσει στο κόμμα και την κεντρική επιτροπή πλήρη και άνευ όρων βοήθεια στην εφαρμογή των πλάνων για τη σοσιαλιστική οικοδόμηση, συμμετέχοντας άμεσα στην οικοδόμηση και βοηθώντας τα κομματικά όργανα να ξεπεράσουν τα εμπόδια που ορθώνονται στην πορεία....Οι νέες συνθήκες πρέπει να οδηγήσουν σε απάλυνση της πικρίας που είχε καθορίσει τις σχέσεις ανάμεσα στη λενινιστι- κή αντιπολίτευση και την κομματική ηγεσία. Αυτή η πικρία ήταν προϊόν των δικών μας πράξεων την περίοδο που η νέα πολιτική της σοσιαλιστικής οικοδόμησης μόλις διαμορφωνόταν και κάτω από το βάρος της καταστολής που είχε εξαπολύσει η ηγεσία ενάντια στην Αντιπολίτευση.Η απέλαση του Λ. Ντ. Τρότσκι από τη Σοβιετική Ένωση, μια

-1 2 7 -


πράξη που θεωρούμε το σοβαρότερο πολιτικό λάθος της κομματικής ηγεσίας, έκανε αυτή την πικρία πολύ εντονότερη. Δηλώνουμε ότι από την πλευρά μας θα επιδιώξουμε την εξάλειψη της πικρίας στις σχέσεις με την κομματική ηγεσία και θα κάνουμε έκκληση στην κεντρική επιτροπή και το κόμμα συνολικά να διευκολύνει την επιστροφή μας στο κόμμα απελευθερώνοντας τους Μπολσεβίκους-Αενινιστές, απαλλάσσοντας τους εξόριστους από τις κατηγορίες με βάση το Άρθρο 58 και φέρνοντας τον Λ. Ντ. Τρότσκι από την εξορία...Πιστεύουμε ότι η ύπαρξη φραξιών ανάμεσα σε κομμουνιστές είναι πάντοτε επιζήμια, είτε αυτοί βρίσκονται μέσα στο κόμμα, είτε εκτός των τυπικών του ορίων. Απειλεί το κόμμα με διασπάσεις, πλήττει το κύρος του στα μάτια των εργαζόμενων μαζών και αδυνατίζει τα θεμέλια της προλεταριακής δικτατορίας... Διακηρύσσουμε ότι είμαστε εντελώς έτοιμοι να αποκη- ρύξουμε τις φραξιονιστικές μεθόδους πάλης και να υποταχθούμε πλήρως στο κομματικό καταστατικό και την πειθαρχία, που εξασφαλίζουν σε κάθε μέλος του κόμματος το δικαίωμα να υπερασπίζεται τις κομμουνιστικές απόψεις του.60

Όταν οι εκδότες του ΒίιιΙΙβίβη ΟρροζίΙ$ϋ (Δελτίο της Αντιπολίτευσης, ΣτΜ) δημοσίευσαν τη Διακήρυξη, πρόσθεσαν ένα σημείωμα το οποίο ανέφερε ότι μέχρι τα μέσα Σεπτέμβρη περίπου 500 Αντιπολιτευόμενοι διασκορπισμένοι σε περίπου 75 αποικίες εξόριστων και ειδικές φυλακές, είχαν εκφράσει την υποστήριξή τους σε αυτήν.61

Όταν ο Τρότσκι διάβασε τη Δ ιακήρυξη στις 22 Σ επτέμβρη 1929 αντέδρασε με ένα σχόλιο στο οποίο, παρόλο που έκφραζε την υποστήριξή του, άφηνε ωστόσο να φανεί κάποια δυσφορία.* Πρό- σθεσε την υπογραφή του στο κείμενό της, επειδή «με κανέναν τρόπο δεν ήταν διφορούμενη», αν και ήταν «μετριοπαθής».

Είναι απολύτως ξεκάθαρο ότι... πιστεύουμε πως είναι δυνα- τόν και ότι είναι υποχρεωτικό να διατηρήσουμε τη θέση μας

* Ένα σημάδι της δυσφορίας του Τρότσκι για τη Διακήρυξη ήταν ότι στο ίδιο τεύχος του Δελτίου της Αντιπολίτευσης που δημοσιευόταν, ο Τρότσκι δημοσίευσε και μια επιστολή από έναν ανώνυμο ανταποκριτή, ο οποίος επέκρινε τον Ρακόφσκι για χάϊδεμα όσων είχαν συνθηκολογήσει. (Τ.Κ.).

- 128-


μέσα στα πλαίσια ενός ενωμένου κόμματος... Η πίστη μας στο κόμμα του Λένιν και στην Επανάσταση του Οκτώβρη παραμένει ακλόνητη.

Επίσης, ο Τρότσκι υποστήριξε ότι τυχόν άρνηση υπογραφής της Διακήρυξης θα σήμαινε την λανθασμένη παραδοχή ότι

το Θερμιδόρ είναι γεγονός, το κόμμα είναι πτώμα και ο δρόμος για τη δικτατορία του προλεταριάτου περνάει από μια νέα επανάσταση. Παρόλο που μας έχουν αποδώσει αυτή την άποψη δεκάδες φορές, δεν έχουμε τίποτα το κοινό μ’ αυτή. Γι’ αυτό το λόγο η Διακήρυξη της 22 Αυγούστου αποτελεί ένα φυσικό στάδιο στην πολιτική διαδρομή της Αντιπολίτευσης.

Ο Τρότσκι παραδεχόταν ότι η «αριστερή στροφή» είχε δημιουργήσει μια νέα κατάσταση:

...Η τυπική ρήξη ανάμεσα στη Δεξιά και το Κέντρο, η μετατόπιση της επίσημης ηγεσίας προς τα αριστερά και η εκτεταμέ- νη χρήση ιδεών και συνθημάτων από την πλατφόρμα μας στον αγώνα ενάντια στη Δεξιά θα μπορούσαν - μιλώντας εντελώς θεωρητικά - να διευκολύνουν αφάνταστα την επανε- νοποίηση του κόμματος σε λενινιστικές βάσεις.

Ωστόσο η υιοθέτηση της πολιτικής της Αντιπολίτευσης από τον Στάλιν ήταν υποκριτική ή απλά κίνηση τακτικής.

Το γεγονός ότι πολλά από τα συνθήματα, τις ιδέες και τις διατυπώσεις της πλατφόρμας μας έχουν πλέον γίνει επισήμως κομματική ιδιοκτησία, με κανένα τρόπο δεν αποτρέπει το γεγονός ότι οι συγγραφείς και οι υπερασπιστές αυτής της πλατφόρμας βρίσκονται στις φυλακές και τις εξορίες...Η ηγεσία συνεχίζει την καταστολή, και μάλιστα την ενισχύει, επειδή η σύμπτωση των πολλών εξαιρετικά σημαντικών πρακτικών μέτρων που λαμβάνει με την παρούσα πολιτική της, με τα συνθήματα και τις διατυπώσεις της πλατφόρμας μας, δεν αναιρεί καθόλου την ανομοιότητα ανάμεσα στις θεωρητικές αρχές με βάση τις οποίες εξετάζουν τα σημερινά ζητήματα η ηγεσία και η Αντιπολίτευση. Για να το πούμε με άλλα λόγια, η

- 129-


ηγεσία, αφού απορρόφησε ένα ικανό μέρος των τακτικών συλλογισμών μας, διατηρεί τις στρατηγικές αρχές από τις οποίες πήγασε η τακτική του μπλοκ ανάμεσα στη δεξιά και το κέντρο.

Ο Στάλιν υλοποιούσε το Πεντάχρονο Πλάνο στα πλαίσια [της ο ικοδόμησης, ΣτΜ] του «σοσιαλισμού σε μια χώρα», ενώ αντίθετα η Αντιπολίτευση αντιλαμβανόταν το χτίσιμο του σοσιαλισμού στο πλαίσιο της διεθνούς επανάστασης. Ο Τρότσκι ανέφερε σε μια επιστολή του σε ηγετικά στελέχη της Αντιπολίτευσης στην ΕΣΣΔ:

Έχετε απόλυτα δίκιο να επισημαίνετε ότι το πεντάχρονο πλάνο της σοσιαλιστικής οικοδόμησης μπορεί να αποτελέσει ένα πολύ σημαντικό στάδιο στην ανάπτυξη της Επανάστασης του Οκτώβρη. Με λόγια μετρημένα αλλά όχι διφορούμενα, επισημαίνετε τις συνθήκες οι οποίες απαιτούνται για κάτι τέτοιο, αλλά που ακόμα δεν υπάρχουν. Παραπέρα, απορρίπτοντας τη θεωρία του σοσιαλισμού σε μια χώρα, λέτε στον ίδιο συλλογισμό ότι ακόμα και αν υπήρχαν οι απαραίτητες εσωτερικές συνθήκες και το πεντάχρονο πλάνο υλοποιούταν στην πράξη, το βασικό πρόβλημα που έθεσε η Επανάσταση του Οκτώβρη - ο μετασχηματισμός της αστικής κοινωνίας σε σοσιαλιστική - δεν μπορεί να λυθεί πλήρως με κανέναν άλλο τρόπο πέρα από την παράλληλη ανάπτυξη της διεθνούς επανάστασης και τις νίκες της στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές χώρες.62

Ο Τρότσκι έδειξε ξανά τη δυσφορία για τη Διακήρυξη σε ένα ακόμα σχόλιο που έγραψε στις 25 Σεπτέμβρη.

Είναι βέβαιο ότι στο κείμενο της Διακήρυξης μπορούν να γίνουν μια σειρά κριτικών παρατηρήσεων. Στην ανοιχτή μου επιστολή έχω διατυπώσει μερικές απ’ αυτές με θετικό και εποικοδομητικό τρόπο. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το κείμενο διαμορφώθηκε μέσω αλληλογραφίας ανάμεσα σε εξορισμένα και φυλακισμένα πρόσωπα και, όπως ισχύει πάντοτε σε τέτοιες περιπτώσεις, αποτελεί συμβιβασμό ανάμεσα σε ένα μεγάλο φάσμα απόψεων. Δυσαρέσκεια για το κείμενο θα εκδηλωθεί τόσο από τα αριστερά όσο κι από τα δεξιά...

-130-


Η Διακήρυξη είναι γραμμένη με ένα πολύ προσεκτικό τρόπο, ο οποίος συμβαδίζει με το σκοπό της. Ο σκοπός διατυπώνεται πολύ καθαρά στις δυο τελευταίες γραμμές: οι υπογράφοντες δεν ελπίζουν, βεβαίως, σε άμεσα πρακτικά αποτελέσματα αλλά επιθυμούν «να κερδίσουν τη συμπάθεια της μεγάλης ττλει- οψηφίας της βάσης του κόμματος και της εργατικής τάξης». Αυτό που έχουμε εδώ είναι η χρησιμοποίηση της ενιαιομετω- πικής πολιτικής απέναντι στα επίσημα κομμουνιστικά κόμματα. Κάποιοι από αυτούς που υπογράφουν τη διακήρυξη, όταν λάβουν τη σταλινική απάντηση, το περιεχόμενο της οποίας είναι προφανές εκ των προτέρων, θα πάνε όντως προς τα δεξιά, προς τους συνθηκολόγους. Όμως, θα πρέπει επίσης να περιμένουμε ότι στους πυρήνες του κόμματος θα γίνει συζήτηση για την ύπαρξη της Διακήρυξης, ότι θα τραβήξει την προσοχή πολλών επαναστατικά σκεπτόμενων εργατών και ότι θα αυξήσει τις επαφές της Αντιπολίτευσης και την επιρροή της στις γραμμές του κόμματος.Κάποιοι υπεραριστεροί θα δουν ίσως στη διακήρυξη μια κίνηση προς τη συνθηκολόγηση. Όμως, αν υποχωρήσουμε μπροστά σε τέτοιους υπεραριστερούς θα μετατρεπόμασταν αναπόφευκτα σε σέκτα.63

Ο Ρακόφσκι, ο Κοσσιόρ, ο Οκατζάβα, όπως και ο Τρότσκι, ήταν ακόμα προσκολλημένοι στη λογική της περιόδου 1923-27: η σταλινική φράξια ήταν κεντριστική, ισορροπούσε ανάμεσα στη Δεξιά και την Αριστερά, και σε τελευταία ανάλυση θα εξαναγκαζόταν να στηρίξει τη Δεξιά. Γι’ αυτό το λόγο, μετά τη συνθηκολόγηση των

Ράντεκ και Πρεομπραζένσκι, ο Ρακόφσκι, ο Κοσσιόρ κι ο Οκατζάβα σ’ ένα άρθρο τους με τίτλο Για τη Συνθηκολόγηση και τους Συνθηκολόγους έλεγαν: «Κανένας δεν μπορεί να εγγυηθεί ότι σε περίπτωση μιας νέας απεργίας σιτηρών ο κεντρισμός δεν θα κάνει μια στροφή επί τόπου, αντίθετα, αυτό είναι το πιο πιθανό: από την επιστράτευση του Άρθρου 107 ενάντια στον κουλάκο θα στραφούν σε μια νεο-ΝΕΠ».64

Ο ι ίδιοι δηλώνουν σε ένα άλλο άρθρο:

-131 -


Η μετατόπιση του Κέντρου προς την Αριστερά (εκβιομηχάνιση και κολεκτιβοποίηση) επιβλήθηκε, από τη μια μεριά εξαι- τ(ας της πίεσης από τη Δεξιά, η οποία επιθυμούσε να απαλλαγεί από το Κέντρο με τη βοήθεια της απεργίας σιτηρών του κουλάκου, και από την άλλη μεριά από την πίεση της εργατικής τάξης στο όνομα των συμφερόντων της οποίας συντρίφτηκε η απεργία των σιτηρών και τέλος, από την πίεση της λε- νινιστικής αντιπολίτευσης. Αν λείψει η επίδραση των δυο τελευταίων παραγόντων, τότε θα δημιουργηθούν οι συνθήκες για μια νέα δεξιά στροφή του Κέντρου, είτε σε συμμαχία με τους ηγέτες της Δεξιάς, είτε με την εξουδετέρωση της ηγεσίας του Κέντρου από τη Δεξιά.65

Επαναλαμβάνουν ότι η κολεκτιβοποίηση δεν είχε αδυνατίσει, ούτε επρόκειτο να αδυνατίσει, την ισχύ των κουλάκων. «Συμπερασματικά: το ειδικό βάρος του ευκατάστατου τμήματος του αγροτικού πληθυσμού στην οικονομία συνολικά θα μεγαλώσει ακόμα περισσότερο, παρά τις φράσεις για πάλη ενάντια στον αγροτικό καπιταλισμό».66

Κανείς από τους τρεις δεν μπορούσε να διανοηθεί ότι μέσα σε ένα-δυο χρόνια ο Στάλιν θα εξάλειφε 25 εκατομμύρια ιδιωτικά νοικοκυριά αγροτών, συμπεριλαμβανομένων των κουλάκων!

Πώς υποδέχτηκαν τη Διακήρυξη της 22 Αυγούστου οι εκτοπισμένοι; Η Ιζαμπέλ Λονγκέ γράφει:

Η αριστερή πτέρυγα της Αριστερής Αντιπολίτευσης άσκησε έντονη κριτική για τον ανοιχτά συμφιλιωτικό χαρακτήρα της, την αμφισημία της σχετικά με τη διεθνή πολιτική, τις παραχωρήσεις της στο ζήτημα του φραξιονιστικού έργου. Ο Στολόφ- σκι, εκ μέρους της αποικίας εκτοπισμένων του Κάμεν, έγραψε χαρακτηριστικά: «Η λεγόμενη αριστερή πολιτική της ηγεσίας είναι ο χειρότερος γραφειοκρατικός τυχοδιωκτισμός. Κάθε ένα από αυτά τα βήματα, είτε προς τα αριστερά είτε προς τα δεξιά οδηγεί στην καταστροφή». Κάποιοι αρνήθηκαν να υποστηρίξουν τη Διακήρυξη της 22 Αυγούστου, όπως για παράδειγμα μια φράξια της αποικίας των εκτοπισμένων στο Ρουμπκόφσκ,

-132-


η οποία απηύθυνε μια ανοιχτή επιστολή στον Ρακόφσκι, όπου εξηγούσε τη διαφωνία της: η Διακήρυξη δεν είχε το επιθυμούμενο ενοποιητικό αποτέλεσμα, γιατί κάποιοι είχαν πιαστεί από τον ανοικτά συμφιλιωτικό της τόνο για να συνθηκολογήσουν (δυο Μπολσεβίκοι-Αενινιστές στο Ρουμπκόφσκ το είχαν ήδη κάνει). Η επιθυμία να συγκροτηθούν όσοι έχαναν σιγά σιγά την εχθρότητά τους προς τον κεντρισμό, απειλούσε να συμπαρασύρει όλη την Αριστερή Αντιπολίτευση... Όσο για το περιεχόμενο της Διακήρυξης, αυτό δεχόταν επιθέσεις γιατί δεν ήταν αρκούντως επικριτικό για τους συνθηκολόγους και γιατί υπερτιμούσε τη στροφή προς τ’ αριστερά. Γι’ αυτούς [τους εκτοπισμένους που έγραψαν την ανοιχτή επιστολή, ΣτΜ\ ο τρόπος που εφαρμόζονταν τα νέα μέτρα ήταν εξίσου αποφασιστικός με τα ίδια τα μέτρα. Οι διαφωνίες ήταν πιο έντονες στο ζήτημα της δημοκρατίας και της εκτίμησης του κεν- τρισμού: «Δεν μπορούμε να περιμένουμε τίποτα από κεντρι- στές» έγραψαν. Η κατάκτηση της εσωκομματική δημοκρατίας και της εργατικής δημοκρατίας ήταν υπόθεση των ίδιων των μαζών (των κομματικών και των εξωκομματικών επίσης). Ο κεντρισμός δεν θα «συμφωνούσε να αυτοκτονήσει» σύμφωνα με την ανοιχτή επιστολή. Η έκκληση θα πρέπει να στρέφεται στην εργατική τάξη παράλληλα με το κόμμα, υποστήριζαν, χωρίς να κάνει αναφορά στο αίτημα για επανένταξη «όσο το κόμμα διατηρεί την ίδια ηγεσία».67

Ο Στάλιν χρησιμοποίησε τον έλεγχο των ταχυδρομείων για να επιταχύνει την αποσύνθεση της Αριστερής Αντιπολίτευσης. Όπως εξηγούσαν οι Ρακόφσκι, Κοσσιόρ κι Οκατζάβα, η καταστολή δεν εκφραζόταν μοναχά

με τη χρήση ανοιχτής βίας, αλλά επίσης και με τη στέρηση από την αντιπολίτευση του στοιχειώδους δικαιώματος της αλληλογραφίας, όπως και με την παροχή «τεχνικής βοήθειας» από την Γκε-Πε-ου αποκλειστικά στους συνθηκολόγους, που έχει ψτάσει στο σημείο, τουλάχιστον σε κάποια μέρη, τα κείμενα των συνθηκολόγων να τα διανέμει ο ίδιος ο μηχανισμός. Κάποιοι συνθηκολόγοι, παραμένοντας στις τάξεις της Αντιπολίτευσης εκτελούσαν τις εντολές του μηχανισμού (Ιστσένκο),

-1 3 3 -


άλλοι ενέργησαν με βάση προηγούμενη συμφωνία (οι διαπραγματεύσεις του Πρεομπραζένσκι με τον Γιαροσλάψσκι και τον Ορτζονικίτζε με στόχο το βομβαρδισμό της Αντιπολίτευσης από δυο μεριές, τους κεντριστές και τους συνθηκολόγους). Η Αντιπολίτευση βρέθηκε ανάμεσα σε δυο πυρά. Η διαφημισμένη «ελευθερία στην αλληλογραφία», στην πράξη είχε υποβιβαστεί σε πραγματική ελευθερία μόνο για τους συνθηκολόγους και στην αφαίρεση αυτής της «ελευθερίας» από τη λενινιστική αντιπολίτευση. Όμως, πρέπει να σημειωθεί ότι και εδώ εφαρμόζεται μια ιδιαίτερη ταχυδρομική πολιτική διακρίσεων: τα κείμενα των συνθηκολόγων δεν έφταναν σε εκείνους τους συντρόφους που μπορούσαν να τα αποκρούσουν αποφασιστικά. Οι απαντήσεις στα κείμενα των συνθηκολόγων είχαν πλήρως αποσυρθεί από την κυκλοφορία.6®

Ο Τρότσκι ήταν πολύ αποκομμένος από τους υποστηρικτές του ακόμα και πριν τον εξορίσουν από την ΕΣΣΔ. Όπως έχουμε προαναφέρει, ο Τρότσκι σταμάτησε να λαμβάνει αλληλογραφία από φίλους και υποστηρικτές τον Οκτώβρη του 1928. Τα μόνα κείμενα τα οποία έφταναν σ’ αυτόν, ήταν εκείνα συντρόφων του που ήταν έτοιμοι να συνθηκολογήσουν. Τα δικά του γράμματα δεν κατάφερ- ναν να φτάσουν στο προορισμό τους.

Το ρεύμα των συνθηκολογήσεω ν δεν σταματούσε. Σ τις 27 Οκτώβρη 1929 συνθηκολόγησε ο Ιβάν Ν. Σμιρνόφ, ο νικητής του Κολτσάκ κι ένας από τους στενότερους συνεργάτες του Τρότσκι, μαζί με τον Μ. Σ. Μπογκουσλάβσκι, ένα βετεράνο μπολσεβίκο 69 Ο Βίκτορ Σερζ γράφει:

Ο Ιβάν Νικήτας Σμιρνόφ είπε σε έναν φίλο μου περίπου τα εξής: «Δεν μπορώ να αντέξω να μένω άπραγος. Θέλω να χτίσω! Με το δικό της βάρβαρο και μερικές φορές ηλίθιο τρόπο η κεντρική επιτροπή χτίζει για το μέλλον. Μπροστά στην οικοδόμηση νέων μεγάλων βιομηχανιών, μικρή σημασία έχουν οι ιδεολογικές μας διαφορές».70

Αμέσως μετά τη συνθηκολόγηση του Σμιρνόφ ήρθε εκείνη του

-134-


Σ. Β. Μρατσόφσκι, μιας θρυλικής φυσιογνωμίας από την εποχή του εμφυλίου πολέμου, του Α. Γ. Μπελομπορόντοφ, του παλιού μπολσεβίκου και κομισάριου Εσωτερικών της ΡΣΟ ΣΔ, του Β. Α. Τερ- Βαγκαριάν, του παλιού μπολσεβίκου θεωρητικού και εκατοντάδων ακόμα εκτοπισμένων...

Ο Αντιπολιτευόμενος Ιασά Α. Κιεβλέσκο έγραφε στον Σεντόφ στις 16 Οκτώβρη 1929:

Σχεδόν ολόκληρη η ιστορική ηγεσία έχει εγκαταλείψει το πεδίο της μάχης, παίρνοντας μαζί της πολλούς καλούς συντρόφους. Και όσοι έχουμε απομείνει, κάθε άλλο παρά ενωμένοι είμαστε. Καταρχήν, είναι πολύ δύσκολο να γίνει μια εκτίμηση του αριθμού μας, γιατί οι σύντροφοι φεύγουν κατά ομάδες. Σήμερα παριστάνουν τους αδιάλλακτους κατήγορους των «οπορτουνιστών», αύριο τρέχουν να στείλουν ένα τηλεγράφημα υποστήριξης στην ομάδα των τριών [Ράντεκ, Πρεομπρα- ζένσκι, Σμίλγκα].71

Ενας άλλος Αντιπολιτευόμενος, ο Β. Ν. Βιαζνικόβετς, έγραφε επίσης στον Σεντόφ στις 12 Νοέμβρη:

Πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι κι οι πλέον σταθεροί Αντιπολιτευόμενοι είναι πια αναποφάσιστοι. Πρέπει να περιμένουμε πολυάριθμες λιποταξίες.Ο 1. Ν. [Σμιρνόφ] πιστεύει ότι θα πάρει μαζί του περίπου 500 ανθρώπους, κάτι που είναι πολύ πιθανό. Στο πλευρό του Κρ.Γ. [Ρακόφσκι] βρίσκονται 300 με 500... η κατάσταση είναι άκρως φορτισμένη. Πιστεύω, ότι ο Λ. Ντ. [Τρότσκι] για να ξε- φύγει από αυτό το αδιέξοδο θα πρέπει να ζητήσει διαπραγματεύσεις με την κεντρική επιτροπή, διαφορετικά θα χάσει όλους τους υποστηρικτές του. Ίσως θα πρέπει να παραιτηθεί από το αηοΗΓρΓορτε του [τον αυτοσεβασμό του]...Δεν πιστεύω ότι είμαι πεσιμιστής, αλλά αν κοιτάξουμε την αλήθεια κατάφατσα, τότε πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι η κατάστασή μας είναι πολύ κακή. Τα στελέχη μας έχουν συσπειρωθεί γύρω από τη Διακήρυξη της 16ης Δεκέμβρη [του I.Ν. Σμιρνόφ]. Στα εργοστάσια και στους χώρους δουλειάς κά

-1 3 5 -


θε δραστηριότητα έχει σταματήσει.Ποια μπορεί να είναι η εξήγηση; Ούτε το προσωπικό συμφέρον, ούτε η κόπωση. Ο λόγος είναι ότι οι κεντριστές έσπασαν τη συμμαχία τους με τη Δεξιά και ακολουθούν την πολιτική την οποία εμείς είχαμε υποδείξει.72

Στις 14 Γενάρη 1930 ο Ια. Α. Κιεβλέσκο έγραφε στον Σεντόφ:

Σε αυτή την αποικία [Πετροπαβλόσκ] υπάρχουν εφτά σύντροφοι. Το ηθικό τους είναι πολύ χαμηλό. Ο Γ. γράφει: «Όσο περισσότερο σκεπτόμαστε την κατάστασή μας τόσο περισσότερο συμπεραίνουμε ότι τα βήματα που έκανε ένα σημαντικό τμήμα της Αντιπολίτευσης ήταν αναπόφευκτα». Και ο Φριντ προσθέτει: «Η οικονομική πολιτική του κόμματος ήταν σφαιρικά σωστή. Αποφασίσαμε να αναστείλουμε τη δράση μας».73

Σύμφωνα με τον Ρακόφσκι, στα τέλη του 1929 ο αριθμός των Αντιπολιτευόμενων σε εξορίες και φυλακές ήταν περίπου 800.74 Όπως αναφέραμε πριν, περίπου δυο χρόνια νωρίτερα ο αντίστοιχος αριθμός κυμαινόταν από 8.000 μέχρι 11.000. Ο Τρότσκι έγραψε στον Μαξ Σάχτμαν, έναν από τους ηγέτες του αμερικάνικου τροτσκισμού, στις 31 Οκτώβρη 1930, ότι η [ρώσικη, ΣτΜ] Αντιπολίτευση δεν υφίσταται πλέον ως οργάνωση.75*

Ο Τρότσκι παρέμενε αλύγιστος με το ηθικό του απτόητο. Στις26 Νοέμβρη 1929 έγραφε σε φίλους του στην ΕΣΣΔ:

Ας απομείνουν στην εξορία όχι 350, αλλά 35 που παραμένουν πιστοί στο λάβαρό μας, ακόμα και τρεις. Το λάβαρο θα παρα- μείνει, η στρατηγική γραμμή θα παραμείνει και το μέλλον θα παραμείνει.78

’ Για μια περίοδο ο ίδιος ο Τρότσκι είχε μια πολύ παραφουσκωμένη εντύπωση για τον αριθμό των Αριστερών Αντιπολιτευόμενων σε τόπους εξορίας και φυλακές που παρέ- μεναν σταθεροί στις απόψεις τους. Για παράδειγμα, σε μια συζήτησή του με τον Αλμ- περτ Γκλότζερ - ένα άλλο στέλεχος της αμερικάνικης τροτσκιστικής οργάνωσης - τον Οκτώβρη-Νοέμβρη 1931, είπε ότι «σήμερα στην εξορία βρίσκονται τρεις με πέντε χιλιάδες νέοι Αντιπολιτευόμενοι μαζί με μερικές χιλιάδες Παλιούς Μπολσεβίκους».76 Στην πραγματικότητα, όπως δήλωσε αργότερα στην Επιτροπή Ντιούι, ο Τρότσκι δεν είχε σχεδόν καμιά επαφή με τους υποστηρικτές του στην ΕΣΣΔ μετά το 1931.77

- 136-


Πολύ λίγοι παρέμεναν σταθεροί από τους Παλιούς Μπολσεβίκους, από τους βετεράνους και ιδιαίτερα από το ηγετικό δυναμικό του τροτσκιστικού κινήματος. Η μεγάλη και τιμητική εξαίρεση ήταν ο γέρος πλέον Κριστιάν Ρακόφσκι. Όμως, στο τέλος, ακόμα και εκείνος συνθηκολόγησε. Στις 23 Φλεβάρη 1934 η Ιζβέστια δημοσίευσε ένα τηλεγράφημα του Ρακόφσκι προς την κεντρική επιτροπή το οποίο ανέφερε:

Αντιμέτωπος με την άνοδο της διεθνούς αντίδρασης, που σε τελευταία ανάλυση στρέφεται εναντίον της Επανάστασης του Οκτώβρη, οι παλιές διαφωνίες μου με το κόμμα έχουν χάσει τη σημασία τους. Θεωρώ καθήκον μου ως μπολσεβίκου κομμουνιστή να υποταχθώ πλήρως και χωρίς δισταγμούς στη γενική γραμμή του κόμματος.

Λίγες μέρες αργότερα δημοσιεύτηκε κι η δήλωση του Λ. Σ. Σοσ- νόφσκι.79

Τα νέα της συνθηκολόγησης του Ρακόφσκι θα πρέπει να ήταν ένα σκληρό χτύπημα για τον Τρότσκι. Ένιωθε τον Ρακόφσκι πιο κοντά του «ως φίλο, μαχητή και διανοητή» περισσότερο από κάθε άλλο συνεργάτη του. Παρά την ηλικία του, ο Ρακόφσκι εκείνη την εποχή ήταν 61 χρονών, συνέχιζε να ορθώνει το ανάστημά του ενάντια στον Στάλιν, τη στιγμή που οι υπόλοιποι ηγέτες της Αντιπολίτευσης είχαν παραδοθεί. Στους τόπους εξορίας και στις φυλακές το ηθικό του κύρος το ξεπερνούσε μόνο αυτό του Τρότσκι. Σε κάθε τεύχος του Δελτίου της Αντιπολίτευσης ο Τρότσκι θα δημοσίευε κάποιο κείμενο του Ρακόφσκι ή για τον Ρακόφσκι. Σε αυτόν αναφε- ρόταν ως λαμπρό παράδειγμα προς μίμηση μετά από κάθε ήττα της Α ντιπολίτευσης, κάθε ομοβροντία συνθηκολογήσεων. Σ τις 25 Μάρτη 1935 ο Τρότσκι έγραφε στο ημερολόγιό του τι σήμαινε για εκείνον προσωπικά η ρήξη με τον Ρακόφσκι:

Ο Ρακόφσκι ήταν κυριολεκτικά ο τελευταίος μου σύνδεσμος με την παλιά επαναστατική γενιά. Μετά τη συνθηκολόγησή

- 137-


του δεν έχει απομείνει κανείς. Ακόμα και όταν εξαιτίας της λογοκρισίας η αλληλογραφία μου με τον Ρακόφσκι σταμάτησε όταν με απέλασαν, η εικόνα του Ρακόφσκι παρέμενε ένας συμβολικός δεσμός με τους παλιούς συντρόφους μου εν όπλοις. Τώρα δεν έχει απομείνει κανείς. Για πολύ καιρό τώρα δεν έχω μπορέσει να ικανοποιήσω την ανάγκη μου να ανταλλάξω ιδέες και να συζητήσω προβλήματα με κάποιον άλλον.80

Όμως το ηθικό ανάστημα και η αδιαλλαξία του Τρότσκι δεν γνώριζαν όρια. Διέκοψε δημοσίως κάθε προσωπική και πολιτική σχέση με τον Ρακόφσκι. Όταν πληροφορήθηκε τη συνθηκολόγηση του Ρακόφσκι έκανε την εξής δήλωση:

Καταγράφουμε την απολύτως τυπική διακήρυξη του γέρου μαχητή, ο οποίος σε όλη του τη ζωή έχει αποδείξει την ακλόνητη αφοσίωσή του στην επαναστατική υπόθεση, την καταγράφουμε με λύπη και περνάμε στην ημερήσια διάταξη.81

Τρεις βδομάδες αργότερα, σε ένα άρθρο με τίτλο Το Νόημα της Παράδοσης του Ρακόφσκι, ο Τρότσκι έγραφε:

Δεν έχουμε χρόνο να κλαίμε για χαμένους φίλους, ακόμα κι αν πρόκειται για συντρόφους τριάντα χρόνων αγώνων. Κάθε Μπολσεβίκος-Λενινιστής ας σκεφτεί ως εξής: ένας εξηντά- χρονος αγωνιστής με πείρα και κύρος εγκατέλειψε τις γραμμές μας. Πρέπει να κερδίσω τρεις εικοσάχρονους, νέοι Ρακόφ- σκι θα βρεθούν, οι οποίοι μαζί μας ή μετά από μας, θα συνεχί- σουν το έργο μας.82

Στη δήλωση με την οποία ανακοίνωνε την παράδοσή του, ο Ρα- κόφσκι δεν μετανοούσε για τις παλιές του ιδέες και έκανε σαφές ότι εκείνο που τον έκανε να σταματήσει την πάλη ενάντια στον Στάλιν και να υποταχθεί στην πειθαρχία του ήταν η άνοδος της διεθνούς αντίδρασης, δηλαδή η απειλή του φασισμού. Συνοψίζουμε με τα λόγια του Τρότσκι: «Χωρίς να υπερβάλλουμε στο παραμικρό, μπορούμε να πούμε ότι ο Στάλιν άρπαξε τον Ρακόφσκι με τη βοήθεια του Χ ίτλερ».83

- 138-


Αυτό ήταν επίσης και το συμπέρασμα του Λιούις Φ ίσερ που επισκέφθηκε τον Ρακόφσκι το 1935 και κατέγραψε τις εντυπώσεις του:

Το 1935 τον επισκέφθηκα δυο φορές στο διαμέρισμά του στη Μόσχα και η κυρία Ρακόφσκι μου σέρβιρε τσάι όπως στο Σα- ράτοφ. Επίσης τον είδα τρεις ή τέσσερις φορές στο γραφείο του, στο Κομισαριάτο Υγείας, όπου είχε αναλάβει την επο- πτεία των επιστημονικών ινστιτούτων του (ήταν γιατρός). Αυτά που άκουσα από το στόμα του στη Μόσχα επιβεβαίωναν όσα είχα γράψει στη Μαδρίτη. Η εξορία δεν τον είχε λυγίσει. Όμως, κοιτάζοντας την Ευρώπη από το Μπαρναούλ [όπου ήταν εξόριστος, ΣτΜ] δεν έβλεπε καμιά επανάσταση... Ο φασισμός απλώνεται, από χώρα σε χώρα. Η ένταση της ανθρώπινης κόπωσης συγκρίνεται μόνο με την αγριότητα της πολιτικής αντίδρασης... Ο Χίτλερ τον έφερε πίσω στον Στάλιν.84

Οι αστυνομικές διώξεις δεν αρκούν ως εξήγηση για τη συνθηκολόγηση χιλιάδων Αντιπολιτευόμενων. Στο κάτω-κάτω, πολλοί από

τους Παλιούς Μπολσεβίκους είχαν αντέξει τις δοκιμασίες της εξορίας και της φυλακής επί τσαρισμού χωρίς να υποχωρήσουν. Άνθρωποι σαν τον Ρακόφσκι, που κουβαλούσε στην πλάτη του τέσσερις δεκαετίες αγώνων, δεν υπήρχε περίπτωση να υποχωρήσουν απλά εξ αιτίας των διώξεων. Ο ι συνθηκολογήσεις τους ήταν πολύ περισσότερο προϊόν της πεποίθησης ότι η πολιτική της κολεκτιβοποίησης και της ταχείας εκβιομηχάνισης του Στάλιν ήταν μια σο

σιαλιστική πολιτική και ότι δεν υπήρχαν ρεαλιστικές εναλλακτικές λύσεις απέναντι σε αυτές τις πολιτικές.

Η ιδεολογική κρίση του τροτσκιστικού κινήματος ήταν ο παράγοντας που αφόπλισε τους Αντιπολιτευόμενους και τους έβαλε στον πειρασμό της συνθηκολόγησης με τον Στάλιν. Αυτή η πίεση, πολύ περισσότερο από την αστυνομική καταστολή, λύγισε τη θέληση των εξόριστων και των φυλακισμένων. Όπως είχαν εξηγήσει ο

Ρακόφσκι, ο Οκατζάβα κι ο Κοσσιόρ:

- 139-


Αν δεν υπήρχαν οι σκληροί κατατρεγμοί, η αριστερή πορεία θα είχε ωθήσει στις τάξεις της Αντιπολίτευσης νέους υποστη- ρικτές, γιατί η αριστερή πορεία σηματοδοτούσε τη χρεοκοπία της σταλινικής πολιτικής. Όμως, θα ήταν εξίσου σωστό να πούμε ότι χωρίς τη νέα πορεία, η καταστολή δεν θα είχε τα αποτελέσματα που είχε.85

Οι Αντιπολιτευόμενοι που απέμειναν στις φυλακές και τις εξορίες έπαυσαν να αποτελούν μια συνεκτική ομάδα. Μετατράπηκαν σε μια χαλαρή συνύπαρξη διαφορετικών ομάδων, απομονωμένων από την εργατική τάξη της χώρας. Χωρίς να έχουν καμιά επαφή με τον Τρότσκι, στις τάξεις τους κυριαρχούσαν η απελπισία και ο κατακερματισμός.

Στα χρόνια που ακολούθησαν χιλιάδες άνθρωποι εξορίσθηκαν και φυλακίσθηκαν ως τροτσκιστές από τον Στάλιν και πολλοί απ’ αυτούς, μιας και ήταν αντίπαλοι του καθεστώτος, δήλωναν την υποστήριξή τους στον Τρότσκι, έστω κι αν δεν είχαν πολύ σαφή ιδέα για τις πολιτικές του απόψεις το συγκεκριμένο χρονικό διάστημα.

Μια εντυπωσιακή επίδειξη του νέου κύματος τροτσκισμού ήταν η απεργία πείνας κι η στάση εργασίας που πραγματοποίησαν εξόριστοι οπαδοί του Τρότσκι σε όλο το σύμπλεγμα των στρατοπέδων εργασίας στη Βορκούτα [στη Σιβηρία, ΣτΜ], η οποία ξεκίνησε στις27 Οκτώβρη 1936 και συνεχίστηκε για 132 μέρες. Ο Αλεξάντρ Σολ- ζενίτσιν στο Αρχιπέλαγος Γκουλάγκ έχει χαρακτηρίσει αυτή την απεργία «ηρωική».86

Μια άλλη έκθεση, γραμμένη από ένα μενσεβίκο κρατούμενο που δεν συμφωνούσε με τους τροτσκιστές της Βορκούτα, αλλά δεν μπορούσε παρά να συγκλονιστεί από το σθένος τους, δήλωνε ότι γύρω από την περιφέρεια της Πετσόρα υπήρχαν κάμποσες χιλιάδες τροτσκιστές.

Δίπλα σε αυτούς τους γνήσιους τροτσκιστές στα στρατόπεδα της Βορκούτα κι αλλού, βρίσκονταν περισσότεροι από

- 140-


100.000 κρατούμενοι, οι οποίοι όντας μέλη του κόμματος και της νεολαίας του, είχαν ταχθεί με την τροτσκιστική Αντιπολίτευση και κατόπιν, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές και για πολλούς και διαφορετικούς λόγους (εκ των οποίων οι κυριότε- ροι ήταν οι κατατρεγμοί, η ανεργία, οι πιέσεις, η αποβολή από σχολεία και πανεπιστήμια κλπ), αναγκάστηκαν να «μετανοήσουν για τα σφάλματά τους» και να αποτραβηχτούν από την Αντιπολίτευση... Οι τροτσκιστές αποτελούσαν τη μοναδική ομάδα πολιτικών κρατουμένων που ασκούσαν ανοιχτά κριτική στη σταλινική «γενική γραμμή» και προέβαλαν οργανωμένη αντίσταση στους δεσμώτες.87

Η δραματική περιγραφή της Μαρίας Γιόφφε, που έμεινε στις φυλακές και τα στρατόπεδα εργασίας επί 28 χρόνια, από το 1929 μέχρι το 1957, μας βοηθάει να πάρουμε μια γεύση για τις σκληρότατες συνθήκες στις οποίες ζούσαν οι πολιτικοί κρατούμενοι. Η Μαρία ήταν η χήρα του Αντολφ Γιόφφε, του παλιού συντρόφου του Τρό- τσκι, ο οποίος αυτοκτόνησε στις 10 Νοέμβρη 1927.88 Επρόκειτο για μια γυναίκα την οποία διέκρινε εξαιρετικό σθένος. Περιγράφει τη ζωή στο γκουλάγκ, όπου οι συνθήκες ήταν το ίδιο τρομακτικές με τα ναζιστικά στρατόπεδα συγκέντρωσης. Εδώ δίνουμε μοναχά ένα ψήγμα των περιγραφών της, ένα απόσπασμα για το κελί της απομόνωσης που κρατήθηκε για πολλές μέρες και νύχτες.

...ένα μικρό αποχωρητήριο, δυο επί ένα μέτρα... η μπόχα που έβγαζε αυτό το μέρος ήταν τέτοια που έμοιαζε να βγαίνει σαν μεγάλο κύμα και να με χτυπά στο πρόσωπο με τόσο μεγάλη δύναμη, που μόλις έπαιρνα ανάσα το σώμα μου δίπλωνε. Παρόλα αυτά με έσπρωξαν μέσα κι η πόρτα κλείδωσε πίσω μου. Μπροστά μου βρισκόταν ένα τεράστιο δοχείο ανάγκης, σχεδόν ξεχειλισμένο, χωρίς σκέπασμα και πάνω του όπως και στους τοίχους στρατιές από ψείρες. Το πάτωμα ήταν καλυμμένο από ανθρώπινα περιττώματα, που από μέσα τους έβγαιναν κάτι άσπρα σκουλήκια... δεν υπήρχε καθόλου αέρας ούτε για ανάσα... μόνο η αβάσταχτη μπόχα που έσφιγγε το λαιμό μου... Ένιωθα να πνίγομαι... Πίστευα ότι πεθαίνω! Το φως

- 141 -


έσβησε ξαφνικά κι έμεινα στο σκοτάδι... σε απόλυτο σκοτάδι με τις ψείρες, που χωρίς αμφιβολία θα ανέβαιναν επάνω μου και τα άσπρα, χοντρά σκουλήκια έτοιμα να με καταβροχθίσουν... όπως καταβροχθίζονται τα πτώματα. Ήθελα να φωνάξω, ήθελα να ουρλιάξω, αλλά το μόνο που μπορούσε να βγει από το λαρύγγι μου ήταν ένας αδύνατος ήχος. Θα με καταβρόχθιζαν όπως ένα πτώμα... ούτε αέρας... ούτε φως... μόνο σκουλήκια... τι τρομακτικός, απαίσιος τρόπος να πεθάνω...Τα ένιωθα να πλησιάζουν, να σέρνονται πάνω μου... και έβαλα τα χέρια μου να προστατεύσω τη μύτη, τα μάτια, το στόμα μου από αυτά τα απαίσια σκουλήκια και τις ψείρες......ένα ανθρώπινο πλάσμα είχε κλειστεί σε ένα αποχωρητήριο. Αφέθηκε εκεί να αναπνέει μιαν αβάσταχτη μπόχα για πολλές μέρες και νύχτες και τα ανοιχτά, άυπνα μάτια του δεν έβλεπαν τίποτα, ούτε καν αν είναι μέρα ή νύχτα, παρά μόνο ούρα ανακατεμένα με σωρούς από περιττώματα γεμάτα από τα διαρκώς σερνάμενα σκουλήκια και τις ψείρες...89

Ιδεολογική διάσπαση στο τροτσκιστικό στρατόπεδο

Ένα από τα αποτελέσματα της κρίσης που προκάλεσε στον τροτσκισμό ο αντίκτυπος του Πεντάχρονου Πλάνου ήταν η βαθιά διάσπαση όσων απέμειναν στις φυλακές και τις εξορίες.

Ένας από τους μάρτυρες αυτής της διάσπασης ήταν ο Άντε Τσίλιγκα. Ήταν ένα στέλεχος του γιουγκοσλάβικου κομμουνιστικού κόμματος που πέρασε δέκα χρόνια στην ΕΣΣΔ (1926-1935), τα έξι τελευταία σε φυλακές και αποικίες εξόριστων. Έγραψε:

Από τις 21 Μάη 1930 μέχρι τις 3 Δεκέμβρη 1935, τη μέρα που διέσχισα τα πολωνικά σύνορα, είχα στερηθεί την ελευθερία μου. Πέρασα περισσότερο από τρία χρόνια στις σοβιετικές φυλακές του Λένινγκραντ, του Τσελιαμπίσνκ, του Βέρχε-Ου- ράλσκ και μετά ξανά στο Τσελιαμπίνσκ και τελικά στο Ιρ- κούτσκ και το Κρασνογιάρσκ. Όσο για τα δυο τελευταία χρόνια, τα πέρασα εξόριστος στη Σιβηρία, πρώτα στο Κρασνογιάρσκ και κατόπιν στο Γιενισέισκ.90

- 142-


Γράψει για το στρατόπεδο στο Βέρχνε-Ουράλσκ.

Όταν έφτασα στο απομονωτήριο το Νοέμβρη του 1930, η εποχή των συνθηκολογήσεων που είχαν αποδιοργανώσει και αποκαρδιώσει τη Ρώσικη Αντιπολίτευση τους δεκαοχτώ προηγούμενους μήνες, πλησίαζε στο τέλος της. Όμως, η ηχώ της θύελλας που είχε στερήσει την Αντιπολίτευση από τα 4/5 των δυνάμεών της, ακουγόταν ακόμα... Η μεγάλη πλειοψηφία των κομμουνιστών κρατουμένων ήταν τροτσκιστές: οι 120 από τους 140.91Στο απομονωτήριο του Βέρχνε-Ουράλσκ βρίσκονταν τα πιο ενεργά μέλη της τροτσκιστικής παράταξης. Οι τροτσκιστές κρατούμενοι ονόμαζαν την οργάνωσή τους «Κολεκτίβα των Μπολσεβίκων-Λενινιστών του Βέρχνε-Ουράλσκ». Ήταν χωρισμένη σε αριστερά, κέντρο και δεξιά. Αυτός ο διαχωρισμός σε τρεις τάσεις συνεχίστηκε καθ’ όλη την τρίχρονη παραμονή μου, παρόλο που η σύνθεση των τάσεων και η ιδεολογία τους γνώρισε κάποιες αλλαγές. Όταν έφτασα στο Βέρχνε-Ουράλσκ, βρέθηκα μπροστά σε τρία προγράμματα και δυο τροτσκιστι- κές εφημερίδες.1. Το Πρόγραμμα των Τριών, που το είχαν διατυπώσει οι τρεις «κόκκινοι καθηγητές», συγκεκριμένα, ο Ε. Σόλντσεφ, ο Γ. Για- κόβιν και ο Γ. Στοπάλοφ. Έκφραζε τις απόψεις της δεξιάς τάσης, η οποία εκείνη την περίοδο ήταν και η ισχυρότερη.2. Το Πρόγραμμα των Δυο, που το είχαν γράψει ο γαμπρός του Τρότσκι, ο Μαν-Νίβελσον και ο Ααρον Πεπερμάιστερ, ήταν το «πιστεύω» της μικρής ομάδας του Κέντρου.3. Οι Θέσεις των Μαχητικών Μπολσεβίκων, που προέρχονταν από την αριστερή τάση: Πούκας, Καμένετσκι, Κβατσάντζε, Μπιελένκι.92

Οι τρεις ομάδες ήταν πολύ αφοσιωμένες.

Η δεξιά και το κέντρο έκδιδαν μαζί την Πράβδα [Αλήθεια] της Φυλακής και η αριστερά τον Μαχητικό Μπολσεβίκο. Αυτές οι εφημερίδες εμφανίζονταν είτε μια φορά το μήνα ή κάθε δυο μήνες. Κάθε «αντίτυπο» το αποτελούσαν δέκα με είκοσι άρθρα γραμμένα σε χωριστά σημειωματάρια. Το «αντίτυπο», δη

-1 4 3 -


λαδή το πακέτο με τα δέκα ή είκοσι σημειωματάρια, κυκλοφορούσε από πτέρυγα σε πτέρυγα και οι κρατούμενοι το διάβαζαν με τη σειρά. Οι εφημερίδες κυκλοφορούσαν σε τρία αντίτυπα, ένα για κάθε πτέρυγα της φυλακής.93

Όταν το 1932 έγινε φανερή η φρίκη του λιμού που είχε προκαλέσει η βίαιη κολεκτιβοποίηση και η φτώχεια που συνόδευε την κούρσα της εκβιομηχάνισης, η αντιπαράθεση ανάμεσα στις τροτσκιστικές ομάδες οξύνθηκε πολύ περισσότερο. Το κεντρικό της επίδικο ήταν η ταξική φύση του σταλινικού καθεστώτος.

Εν τέλει, σε ψηφοφορία τέθηκαν τρία διακριτά σχέδια αποφάσεων. Το πρώτο αναγνώριζε, παρά «τις πολλές γραφειοκρατικές παρεκκλίσεις», τον προλεταριακό χαρακτήρα του κράτους επειδή παρέμεναν «κατάλοιπα της δικτατορίας του προλεταριάτου», όπως η εθνικοποίηση της ατομικής ιδιοκτησίας και η καταστολή της αστικής τάξης. Η κατάληξη μιας τέτοιας εκτίμησης ήταν ότι η αυθεντική δικτατορία του προλεταριάτου θα μπορούσε να επιβληθεί ξανά μέσα από τη μεταρρύθμιση του συστήματος.Όσοι αρνούνταν την ύπαρξη της δικτατορίας του προλεταριάτου στην ΕΣΣΔ δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν μεταξύ τους και γι’ αυτό κατέβασαν δυο ξεχωριστά σχέδια απόφασης.Το ένα δήλωνε ότι, παρόλο που στην ΕΣΣΔ δεν υπήρχε δικτατορία του προλεταριάτου, ωστόσο «συνέχιζαν να υφίστανται τα οικονομικά θεμέλια της Επανάστασης του Οκτώβρη». Όσοι υποστήριζαν αυτή την πρόταση συμπέραιναν ότι μια «πολιτική επανάσταση» ήταν αναγκαία, συνοδευόμενη από μια «γενικευμένη μεταρρύθμιση της οικονομίας».Οι υπόλοιποι, οι «αρνητές», στους οποίους κατατασσόμουν και εγώ, πίστευαν ότι εχθρική και ξένη προς το προλεταριάτο δεν ήταν μόνο η πολιτική τάξη πραγμάτων, αλλά και η κοινωνική και η οικονομική. Γι’ αυτό το λόγο οραματιζόμασταν όχι μόνο μια πολιτική, αλλά και μια κοινωνική επανάσταση, που θα άνοιγε το δρόμο για το κτίσιμο του σοσιαλισμού. Σύμφωνα με την ανάλυσή μας, η γραφειοκρατία αποτελούσε μια πραγματική τάξη, μια τάξη εχθρική στο προλεταριάτο.94

-144-


Κυματίζοντας τη σημαία της επανάστασηςΔεκάδες, ίσως εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι συνέχιζαν να

ταυτίζονται με τον Τρότσκι, παρόλο που στη δεκαετία του ’30 ο τροτσκισμός έπαψε να υφίσταται ως οργανωμένο κίνημα στην ΕΣ Σ Δ και ό,τι απέμεινε είχε κατακερματιστεί. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει τον ηρωικό ρόλο που έπαιξε ο Τρότσκι ως λάβαρο και σύμβολο αντίστασης στο σταλινισμό. Σε εκείνες τις απαίσιες συνθήκες που λύγιζαν ψυχές και σώματα, αναπτύχθηκε μια οργιώδης προσωπολατρία του Στάλιν, στην οποία υπέκυψαν και πολλοί Παλιοί Μπολσεβίκοι. Όσοι δεν λύγισαν, εξοντώθηκαν στα κρυφά. Μ έσα σε όλη αυτή την ανθρώπινη καταστροφή, ο Τρότσκι ξεχωρίζει σαν ένας γίγαντας της εξέγερσης.

- 145-


Κεφάλαιο Πέμπτο

Η πάλη ενάντια στους ναζί

Όταν το Φ λεβάρη του 1929 ο Τρότσκι εξορίστηκε από την ΕΣΣΔ, βρέθηκε αντιμέτωπος με το καθήκον να χτίσει την Αριστερή Αντιπολίτευση διεθνώς. Από κει που ήταν ηγέτης εκατομμυρίων ανθρώπων - ως οργανωτής της Οκτωβριανής Επανάστασης, του Κόκκινου Στρατού και του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος - βρέθηκε να είναι τώρα ένας καταδιωκόμενος εμιγκρέ «δίχως βίζα στον πλανήτη», ηγέτης μικροσκοπικών ομάδων από υποστηρικτές του. Όμως, ο Τρότσκι δεν θεώρησε αυτό το καθήκον λιγότερο σημαντικό από τα προηγούμενα, τα οποία ήταν πιο δραματικά και πιο μεγαλειώδη. Ο Τρότσκι πίστευε ότι αυτό το έργο - να κρατήσει ζωντανή την παράδοση του επαναστατικού μαρξισμού - ήταν το πιο σημαντικό καθήκον της ζωής του. Έγραψε στις 25 Μάρτη 1935 στα Ημερολόγια της Εξορίας·.

Πιστεύω ότι η εργασία την οποία κάνω σήμερα, παρά την άκρως ανεπαρκή και κατακερματισμένη φύση της, είναι η πιο σημαντική εργασία της ζωής μου - πιο σημαντική από το 1917, πιο σημαντική από τον Εμφύλιο Πόλεμο ή οποιαδήποτε άλλη....Η Οκτωβριανή Επανάσταση θα είχε πραγματοποιηθεί ακόμα κι αν δεν ήμουν παρών στην Πετρούπολη, με την προϋπόθεση ότι θα ήταν παρών και επικεφαλής ο Λένιν. Αν ούτε εγώ ούτε ο Λένιν ήμασταν παρόντες στην Πετρούπολη, τότε δεν

-148-


θα υπήρχε Οκτωβριανή Επανάσταση: η ηγεσία του μπολσεβίκικου κόμματος θα την είχε αποτρέψει, γι’ αυτό το ζήτημα δεν χωρά η παραμικρή αμφιβολία! Αν ο Λένιν δεν βρισκόταν στην Πετρούπολη, αμφιβάλλω αν θα κατόρθωνα να κατανικήσω την αντίσταση των άλλων μπολσεβίκων ηγετών... Επαναλαμβάνω: δεδομένης της παρουσίας του Λένιν, η Οκτωβριανή Επανάσταση θα ήταν, σε κάθε περίπτωση, νικηφόρα...Οπότε, δεν μπορώ να μιλήσω για το «αναντικατάστατο» της εργασίας μου, ούτε ακόμα για την περίοδο 1917 με 1921. Όμως, τώρα πλέον η εργασία μου είναι «αναντικατάστατη» με την πλήρη σημασία της λέξης... Δεν υπάρχει άλλος πέρα από μένα να αναλάβει την αποστολή του εξοπλισμού μιας νέας γενιάς με την επαναστατική μέθοδο, πάνω από τα κεφάλια των ηγετών της Δεύτερης και της Τρίτης Διεθνούς.1

Εκείνη την εποχή, η χώρα με το σημαντικότερο εργατικό κίνημα στον κόσμο ήταν η Γερμανία. Η χώρα έμπαινε σε μια βαθιά οικονομική ύφεση και κοινωνική κρίση, που αποτέλεσαν το υπόβαθρο για τη ραγδαία άνοδο του ναζιστικού κινήματος. Αντιμέτωπος με αυτή την κατάσταση, ο Τρότσκι αξιοποίησε όλη του την ενέργεια και τη γνώση. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου έγραψε αμέτρητα σύντομα βιβλία, παμφλέτες και άρθρα, αναλύοντας τη γερμανική κατάσταση. Συγκαταλέγονται ανάμεσα στα πιο λαμπρά κείμενα που έχει γράψει. Τέτοια πρόγνωση των γεγονότων δεν μπορούμε να τη συναντήσουμε πουθενά αλλού. Ο Τρότσκι προειδοποίησε για την καταστροφή που απειλούσε, όχι μόνο το γερμανικό, αλλά και το διεθνές εργατικό κίνημα, σε περίπτωση που οι ναζί ανέβαιναν στην εξουσία. Το κάλεσμά του για δράση με στόχο να φραχτεί ο δρόμος στους ναζί, το κάλεσμά του για ενιαίο μέτωπο όλων των οργανώσεων του εργατικού κινήματος, γινόταν όλο και περισσότερο επιτακτική ανάγκη. Δυστυχώς, δεν εισακούσθηκαν ούτε οι προφητικές προειδοποιήσεις του ούτε οι αγωνιώδεις εκκλήσεις του. Τα λόγια του ήταν φωνή βοώντος εν τη ερήμω. Τα αγνόησαν τόσο η ηγεσία του Σοσιαλδημοκρατικού (5ΡΟ) όσο και του Κομμουνιστικού Κόμ-

- 149-


μοτος (ΚΡΟ). Αν είχαν γίνει δεκτές οι αναλύσεις και οι προτάσεις του Τρότσκι για δράση, τότε η μετέπειτα ιστορία του αιώνα θα ήταν εντελώς διαφορετική. Η ανάλυση των γερμανικών γεγονότων από τον Τρότσκι ήταν ιδιαιτέρως εντυπωσιακή, δεδομένου ότι ο συγγραφέας τους βρισκόταν πολύ μακριά από τον τόπο όπου διαδραματίζονταν τα γεγονότα. Παρόλ’ αυτά, κατόρθωνε να παρακολουθεί τις καθημερινές εξελίξεις με όλες τις στροφές και τις αλλαγές τους. Όταν διαβάζεις τα κείμενα της περιόδου 1930-1933, ο συγκεκριμένος χαρακτήρας της ανάλυσής τους μπορεί να σε κάνει να π ιστέψ εις ότι ο συγγραφέας ζούσε στη Γερμανία κι όχι στην Πρίγκηπο της Τουρκίας.

Ο Τρότσκι για την «Τρίτη Περίοδο»Ανάμεσα στο 1923 και το 1927, όταν στην Ε ΣΣΔ εφαρμοζόταν

μια πολιτική κατευνασμού των κουλάκων, στην Κίνα του Κουομι- τάνγκ και στη Βρετανία της συνδικαλιστικής ηγεσίας, στη Γερμανία η πολιτική κατευνασμού απευθυνόταν στη Σοσιαλδημοκρατία. Το 1928, μετά την απότομη στροφή ενάντια στους κουλάκους, ο Στάλιν έκανε και μια απότομη στροφή στην Κομιντέρν. Πρέπει να είμαστε ξεκάθαροι ότι ο αριστερισμός του Στάλιν ήταν ποιοτικά

διαφορετικός από αυτό που παραδοσιακά θεωρείτο αριστερισμός στο μαρξιστικό κίνημα, δηλαδή ο εξτρεμισμός πρόσφατα ριζοσπα- στικοποιημένων και ανυπόμονων εργατών, που δεν έχουν εμπειρία από επαναστατική στρατηγική και τακτική. Ο σταλινικός αριστερισμός ήταν μια χυδαία χειραγώγηση του κόμματος και των εργατών από την ηγεσία, που επαναλαμβανόταν όποτε αυτή η ηγεσία ένιωθε την ανάγκη για μια αριστερή παρέκκλιση σε μια γενικά δεξιόστροφη πορεία.

Το 1928 η Κομιντέρν, που πλέον ήταν υπό τον απόλυτο έλεγχο του Στάλιν, διακήρυξε τα δόγματα της «Τρίτης Περιόδου» και του «σοσιαλψασισμού», δυο πολιτικές που θα ακολουθούσε μέχρι και

- 150-


την άνοδο του Χ ίτλερ στην εξουσία. Σύμφωνα με αυτή τη «θεω ρία», η πολιτική ιστορία της περιόδου μετά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο χωριζόταν σε τρεις περιόδους. Η πρώτη, ήταν η περίοδος της καπιταλιστικής κρίσης και της επαναστατικής ανόδου (1917-1923). Στη διάρκεια της δεύτερης - της καπιταλιστικής σταθεροποίησης- έπρεπε να καλοπιαστούν αστοί εθνικιστές όπως το Κουομιτάνγκ και τα Σοσιαλδημοκρατικά Κόμματα. Αυτή η περίοδος τελείωσε το 1928. Η Τρίτη Περίοδος, που μόλις ξεκινούσε, θα ήταν ο επιθανάτιος ρόγχος του καπιταλισμού.

Μ ε βάση αυτή την περιοδολόγηση, τα Κομμουνιστικά Κόμματα έλαβαν εντολή να απορρίψουν κάθε ενιαίο μέτωπο με τους σοσιαλδημοκράτες, να συγκροτήσουν ξεχωριστά συνδικάτα (δηλαδή να οργανώσουν διασπαστικά συνδικάτα) και να συγκεντρώσουν τα πυρά τους ενάντια στη Σοσιαλδημοκρατία - που είχε βαπτισθεί «σοσιαλφασισμός» - και η οποία ήταν ο κύριος εχθρός.

Ο πατέρας της θεωρίας του σοσιαλφασισμού ήταν ο Ζινόβιεφ, ο πιο ακραίος εκπρόσωπος των χοντροκομμένων γραφειοκρατικών πρακτικών και της ριζοσπαστικής δημαγωγίας. Έγραψε το Γενάρη του 1924:

Τι είναι ο Πιλσούντσκι* και οι υπόλοιποι; Φασίστες σοσιαλδημοκράτες. Ήταν το ίδιο και δέκα χρόνια πριν; Όχι. Προφανώς και εκείνη την εποχή ήταν εν δυνάμει φασίστες, όμως ακριβώς την περίοδο της επανάστασης ήταν που έγιναν φασίστες. Τι είναι η ιταλική Σοσιαλδημοκρατία; Είναι μια πτέρυγα του φασισμού. Μπορούσαμε να το πούμε αυτό πέντε χρόνια πριν; ...Δέκα χρόνια πριν είχαμε οπορτουνιστές, αλλά μπορούσαμε να πούμε και τότε ότι είχαμε φασίστες σοσιαλδημοκράτες;

Ο Γιόζεφ Κλέμενς Πιλσούντσκι (1867-1935) ήταν από τα νιάτα του στέλεχος του Πολωνικού Σοσιαλιστικού Κόμματος και ανήκε στην πιο δεξιά, εθνικιστική του πτέρυγα, με την οποία βρισκόταν διαρκώς στα μαχαίρια η διεθνιστική αριστερά, τόσο οι μπολσεβίκοι όσο και το κόμμα της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο ο Πιλσούντσκι διοικούσε μια πολωνική λεγεώνα για λογαριασμό των Γερμανών, που υπόσχονταν απαλλαγή της Πολωνίας από τον τσαρικό ζυγό. Αργότερα κυβέρνησε ως δικτάτορας ανάμεσα στο 1918-1922 και το 1926-1935. ΙΣτΜ).

- 151 -


Όχι. Θα ήταν ανοησία αν το λέγαμε τότε. Τώρα, ωστόσο, είναι φασίστες... Η διεθνής Σοσιαλδημοκρατία έχει γίνει πλέον μια πτέρυγα του φασισμού.2

Τον Ιούλη του 1925, το Πέμπτο Συνέδριο της Κομιντέρν ακολουθώντας τα βήματα του Ζινόβιεφ, διακήρυξε ότι:

Όσο η αστική κοινωνία παρακμάζει, όλα τα αστικά κόμματα και ιδιαίτερα η Σοσιαλδημοκρατία αποκτούν ένα λίγο-πολύ φασιστικό χαρακτήρα... Ο φασισμός και η Σοσιαλδημοκρατία είναι οι δυο όψεις του ίδιου εργαλείου της δικτατορίας των μεγάλων καπιταλιστών.3

Το Σεπτέμβρη του 1924 ο Στάλιν παράφρασε τη δήλωση του Ζινό-

βιεψ:

Αντικειμενικά, η Σοσιαλδημοκρατία είναι η μετριοπαθής πτέρυγα του φασισμού. Δεν υπάρχει λόγος να υποθέσουμε ότι η μάχιμη οργάνωση της μπουρζουαζίας μπορεί να πετύχει αποφασιστικές νίκες στις μάχες ή στη διακυβέρνηση της χώρας, δίχως την ενεργητική υποστήριξη της Σοσιαλδημοκρατίας. Όπως δεν υπάρχει και λόγος να υποθέσουμε ότι η Σοσιαλδημοκρατία μπορεί να έχει αποφασιστικές επιτυχίες σε μάχες ή στη διακυβέρνηση της χώρας, χωρίς την ενεργητική υποστήριξη της μάχιμης οργάνωσης της μπουρζουαζίας. Αυτές οι οργανώσεις δεν αποτελούν την άρνηση, αλλά το συμπλήρωμα η μια της άλλης. Δεν είναι αντίποδες, είναι δίδυμα αδέλφια.4

Η Δέκατη Ολομέλεια της ΕΕΚΔ τον Ιούλη του 1929 διακήρυξε ότι: «Στις χώρες που υπάρχουν ισχυρά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα ο φασισμός παίρνει την ιδιαίτερη μορφή του σοσιαλφασισμού».5

Το 1930 ο 'Ερνεστ Τέλμαν, ο γενικός γραμματέας του ΚΡΟ, ισχυρίστηκε ότι «η γερμανική αστική τάξη, όπως οι αστικές τάξεις όλων των χωρών, επιστρατεύει δυο μεθόδους, τη μέθοδο του σο- σιαλφασισμού και τη μέθοδο του φασισμού» και ότι οι τελευταίες εξελίξεις στη Γερμανία «καταδεικνύουν την όλο και μεγαλύτερη σύμφυση του σοσιαλφασισμού με τον εθνικό φασισμό».6

- 152-


Ο ι σταλινικοί επέμεναν στην ίδια γραμμή ακόμα και μετά τη μεγάλη επιτυχία των ναζί. Στις εκλογές της 14ης Σεπτέμβρη 1930 οι ναζί, που το 1928 είχαν λάβει μόλις 800.000 ψήφους, πήραν 6.500.000. Από κει που ήταν το μικρότερο κόμμα στο Ράιχσταγκ [γερμανικό κοινοβούλιο] έγιναν το δεύτερο μεγαλύτερο. Πώς αντέ- δρασε το ΚΡΟ σε αυτή την απειλητική εξέλιξη;

Δεν διαπίστωσε κάποια σημαντική αλλαγή στην κατάσταση. Επρόκειτο απλά για μια «αναδιάταξη των αστικών δυνάμεων». Οπως εξηγεί ο Τζούλιαν Μπράουνταλ:

Για εκείνους [την ηγεσία του ΚΡΟ] το μόνο που είχε σημασία ήταν ότι είχαν κατορθώσει να κερδίσουν 1.250.000 περισσότερες ψήφους, ενώ οι σοσιαλδημοκράτες είχαν χάσει περισσότερες από 500.000. Μ’ αυτή τη λογική ο Χέρμαν Ρέμελε, μέλος της ηγετικής τριανδρίας του κόμματος, έβγαλε το εξής κάπως περίεργο συμπέρασμα από τις εκλογές: «το κομμουνιστικό κόμμα ήταν ο μοναδικός νικητής των εκλογών του Σεπτέμβρη».7

Στις 15 Σεπτέμβρη, μια μέρα μετά τις εκλογές η Ωίβ Κοίβ ΓαΙιηβ [Κόκκινη Σημαία], το κεντρικό όργανο του ΚΡϋ, έγραψε ότι:

Η εκλογική επιτυχία του Χίτλερ έχει μέσα της τους σπόρους της μελλοντικής του ήττας. Η 14η Σεπτέμβρη ήταν το απόγειο του εθνικοσοσιαλιστικού κινήματος στη Γερμανία. Κατόπιν αυτού το μόνο που μπορεί να γνωρίσει είναι η ήττα και ο εκφυλισμός... Το χθεσινό απόγευμα ήταν η μεγαλύτερη ώρα του κ. Χίτλερ, όμως η λεγόμενη εκλογική τους νίκη είναι η αρχή του τέλους τους...8

Ο ι σταλινικοί θεωρούσαν ότι η κυβέρνηση στη Γερμανία είναι φασιστική. Για παράδειγμα ο Τέλμαν, σε μια ομιλία του στο Ράιχσταγκ στις 11 Φ λεβάρη 1930, περιέγραψ ε την κυβέρνηση στην οποία ήταν επικεφαλής ο σοσιαλδημοκράτης Χέρμαν Μ ίλερ ως: «μια σο- σιαλφασιστική συμμορία... Στη Γερμανία ήδη κυβερνάει ο φασισμός».9

- 153-


Η μακαριότητα του Κ Ρϋ απέναντι στην άνοδο του ναζισμού ήταν κυριολεκτικά εκπληκτική. Στις 14 Οκτώβρη 1931 ο Ρέμελε, ένας από τους τρεις κορυφαίους ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος διακήρυττε από το βήμα του Ράιχσταγκ ότι:

Ο χερ Μπρύνινγκ το έθεσε πολύ ανοιχτά: μόλις εκείνοι (οι φασίστες) ανέβουν στην εξουσία, τότε θα συγκροτηθεί το ενωμένο μέτωπο του προλεταριάτου και θα σαρώσει τα πάντα (θυελλώδη χειροκροτήματα από τα έδρανα των κομμουνιστών). Είμαστε οι νικητές της αυριανής μέρας και το ερώτημα πλέον δεν είναι ποιος θα νικήσει ποιον. Αυτό το ερώτημα έχει ήδη απαντηθεί (χειροκροτήματα από τους κομμουνιστές). Το μοναδικό ερώτημα που τίθεται είναι: «πότε θα ανατρέψουμε την αστική τάξη;» Δεν φοβόμαστε τους κυρίους φασίστες. Θα τινάξουν τα πέταλα πιο σύντομα από οποιαδήποτε προηγούμενη κυβέρνηση (Εχεις δίκιο! Από τα κομμουνιστικά έδρανα).

Η ομιλία του Ρέμελε, συνοδευμένη με αίτηση εγγραφής στο κόμμα, τυπώθηκε σε εκατομμύρια αντίτυπα και κυκλοφόρησε σε όλη τη Γερμανία.10

Το Νοέμβρη του 1931 ο Ρούντολφ Μπράιτσχαϊντ, επικεφαλής της κοινοβουλευτικής ομάδας του 5ΡΟ στο Ράιχσταγκ υποστήριξε την ανάγκη σύμπηξης ενός ενιαίου μετώπου του 5ΡΟ με το ΚΡΟ, για να αντισταθούν στους ναζί. Όμως, ο Τέλμαν απέρριψε περιφρονητικά αυτή την πρόταση. Απάντησε σε όσους πίστευαν ότι η κυβέρνηση Μπράουν-Σέβεριγκ ήταν καλύτερη από μια κυβέρνηση Χίτλερ-Γκέμπελς, ότι:

Διακηρύσσουμε - σε πλήρη συμφωνία με τις αποφάσεις της Ενδέκατης Ολομέλειας [της ΕΕΚΔ, ΣτΜ] - ότι η επιρροή που ασκεί η προδοτική ιδεολογία της γεμάτης ψέματα Σοσιαλδημοκρατίας στους επαναστάτες εργάτες, αυτά τα απομεινάρια της σοσιαλδημοκρατικής σκέψης στις γραμμές μας, είναι ο μεγαλύτερος κίνδυνος με τον οποίο βρίσκεται αντιμέτωπο το Κομμουνιστικό Κόμμα. Το πόσο μεγάλος είναι αυτός ο κίνδυνος αυτή την περίοδο, το δείχνει, ανάμεσα στ άλλα, και η τε

-1 5 4 -


λευταία μανούβρα του σοσιαλφασισμού... Γι’ αυτό το λόγο κάνει ακόμα μια δημαγωγική μανούβρα. «Απειλεί» ότι θα κάνει ένα ενιαίο μέτωπο με το Κομμουνιστικό Κόμμα...11

Όταν ο Τρότσκι επιδοκίμασε την έκκληση του Μπράιτσχαϊντ για ενιαίο μέτωπο, ο τύπος του ΚΡΟ μίλησε για τη «φασιστική πρόταση του Τρότσκι για τη δημιουργία ενός μπλοκ 5ΡΟ-ΚΡΟ». Ήταν μια «εγκληματική ιδέα».

Κομμάτι της λογικής της «Τρίτης Περιόδου» ήταν και το κάλεσμα στους εργάτες να φύγουν από τα συνδικάτα που έλεγχαν οι σοσιαλδημοκράτες και να χτίσουν επαναστατικά συνδικάτα. Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι κομμουνιστές δεν μπορούσαν να επηρεάσουν την πλειοψηφία των συνδικαλισμένων εργατών. Η διασπαστική πολιτική στα συνδικάτα ταίριαζε με τη άποψη που είχε εκφρά- σει ο Στάλιν σε μια ομιλία του στις 9 Δεκέμβρη 1928, ότι οι κομμουνιστές θα πρέπει να επικεντρώσουν την προσοχή τους στα τμήματα της εργατικής τάξης που ήταν ανοργάνωτα, ήταν δηλαδή αμόλυντα από τον βάκιλο του ρεφορμισμού.12 Στα τέλη του 1930 όταν η Γενική Ομοσπονδία Γερμανικών Συνδικάτων (ΑΟΟίΒ) είχε πέντε εκατομμύρια μέλη, η Επαναστατική Συνδικαλιστική Αντιπολίτευση (Κ δΟ ) του Κομμουνιστικού Κόμματος είχε λιγότερα από 150.000 μέλη.

Ο Τρότσκι και η «Τρίτη Περίοδορ>Το πρώτο κείμενο του Τρότσκι το οποίο είχε θέμα την «Τρίτη

Περίοδο», και μόνο έμμεσα αναφερόταν στη Γερμανία, είχε τίτλο Η «Τρίτη Περίοδος» λαθών της Κομιντέρν. Το άρθρο δημοσιεύτηκε στο Δελτίο της Αντιπολίτευσης και κάλυπτε όλες τις σελίδες του τεύχους του Γενάρη 1930. Ο Τρότσκι δεν αποδεχόταν την ανάλυση που έλεγε ότι ο καπιταλισμός περνούσε την «τελική του κρίση» και απέρριπτε την ιδέα ότι η παρακμή του συστήματος είναι γραμμική, ότι η οικονομική κατάρρευση είναι μια αδιάκοπη διαδικασία ή ότι

- 155-


μια επαναστατική κατάσταση μπορούσε να διαρκεί επ’ άπειρον.

Οι πολιτικές διαθέσεις του προλεταριάτου δεν αλλάζουν αυτόματα προς μία και μόνη κατεύθυνση. Τις ανοδικές φάσεις της ταξικής πάλης τις διαδέχονται φάσεις υποχώρησης, τις παλίρροιες τις διαδέχονται αμπώτιδες, με βάση περίπλοκους συνδυασμούς υλικών και ιδεολογικών παραγόντων, εθνικών και διεθνών. Αν η κίνηση των μαζών αφεθεί στη τύχη της ή χρησιμοποιηθεί με λάθος τρόπο, τότε αντιστρέφεται και καταλήγει σε μια περίοδο υποχώρησης, από την οποία οι μάζες αναρρώνουν αργά ή γρήγορα κάτω από την επίδραση νέων αντικειμενικών διεγέρσεων. Η εποχή μας χαρακτηρίζεται από ιδιαιτέρως έντονες περιοδικές διακυμάνσεις, από ιδιαιτέρως απότομες στροφές στην κατάσταση, και αυτό το χαρακτηριστικό βάζει στην ηγεσία ασυνήθιστες υποχρεώσεις για τη χάραξη ενός σωστού προσανατολισμού.13

Ο Τρότσκι δεν διαπίστωνε την ύπαρξη καμιάς απόδειξης για την υποτιθέμενη ριζοσπαστικοποίηση των μαζών και του διογκούμενου επαναστατικού κύματος. Οι απεργιακές στατιστικές δεν επιβεβαίωναν την περιγραφή των Στάλιν-Μ ολότοψ για μια ανερχόμενη επαναστατική παλίρροια. Οι «χαμένες» μέρες σε απεργίες στη Γερμανία είχαν ως εξής:14

1924 36.360.134 1929 4.489.8701925 17.113.886 1930 3.935.9771926 1.325.309 1931 2.001.9761927 6.043.698 1932 1.137.8901928 20.288.211

Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι οι προβλέψεις για μια «αδιάκοπη επαναστατική πλημμυρίδα», για τα «στοιχεία εμφυλίου πολέμου» που ανακαλύπτονταν σε κάθε απεργία, για το πέρασμα από την αμυντική στην επιθετική δράση και την ένοπλη εξέγερση, αποπροσανατολίζουν την εργατική τάξη και προετοιμάζουν την καταστροφή.

- 156-


Θα ήταν μεγάλο λάθος, να οδηγηθεί κανείς στο συμπέρασμα ότι το βάθος της οικονομικής ύφεσης εγγυάται τη ριζοσπαστικο- ποίηση του προλεταριάτου:

Το πρόβλημα είναι ότι η ένταση της εκμετάλλευσης δεν αυξάνει πάντοτε το μαχητικό πνεύμα του προλεταριάτου. Για παράδειγμα, σε μια συγκυριακή υποχώρηση που συνοδεύεται με αύξηση της ανεργίας, ιδιαίτερα μετά από ήττες, η ένταση της εκμετάλλευσης δεν γεννάει ριζοσπαστικοποίηση των μαζών, αλλά αντιθέτως, γεννάει την απογοήτευση, την εξατομικοποί- ηση, την αποσύνθεση. Κάτι τέτοιο είδαμε, για παράδειγμα, στα βρετανικά ανθρακωρυχεία μετά την απεργία του 1926. Το είχαμε δει σε ακόμα μεγαλύτερη κλίμακα στη Ρωσία, όταν η οικονομική κρίση του 1907 συνέπεσε με την εξασθένιση της επανάστασης του 1905.15

Στην ταξική πάλη, όπως και στον πόλεμο, δεν μπορούν να διαχωριστούν εντελώς οι αμυντικές και οι επιθετικές μορφές αγώνα. Συνήθως, η πιο αποτελεσματική επίθεση έχει ως αφετηρία της μια πετυχημένη άμυνα. Στη διάρκεια της ύφεσης οι εργάτες θα πρέπει να υπερασπιστούν τους εαυτούς τους από τις επιθέσεις στο βιοτικό τους επίπεδο και την άνοδο του φασισμού. Το να πεις σε αυτούς τους εργάτες ότι η ώρα της άμυνας έχει περάσει και ότι πρέπει να περάσουν στην επίθεση είναι σαν να τους οδηγείς στην παθητικο- ποίηση και την ήττα.

Το να ρίχνεις σήμερα το σύνθημα της γενικής πολιτικής απεργίας με βάση μια μελλοντική κρίση που θα ωθήσει τις μάζες στο δρόμο της επαναστατικής πάλης, είναι σαν να προσπαθείς να ικανοποιήσεις την πείνα του σήμερα με το δείπνο του αύριο.16

Η απόρριψη από την ηγεσία της Κομιντέρν της ανάγκης ενός ενιαίου μετώπου με τους σοσιαλδημοκράτες ήταν έγκλημα.

Πώς είναι δυνατόν να αρνείσαι πρακτικές συμμαχίες με τους ρεψορμιστές σε εκείνες τις περιπτώσεις που, για παράδειγμα,

-1 5 7 -


ηγούνται σε απεργίες; Αν αυτές οι περιπτώσεις είναι ακόμη πολύ λίγες, αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι το ίδιο το απερ- γιακό κίνημα είναι τόσο αδύνατο που οι ρεφορμιστές μπορούν να το αγνοούν και να το σαμποτάρουν. Όμως, με τη μαζική συμμετοχή στους αγώνες, οι συμμαχίες θα γίνουν αναγκαστικές και για τις δυο πλευρές. Θα είναι αδύνατο να κλείσει ο δρόμος στις πρακτικές συμμαχίες με τους ρεφορμιστές - όχι μόνο με τις σοσιαλδημοκρατικές μάζες, αλλά σε πολλές περιπτώσεις και με την ηγεσία τους ή το πιο πιθανό με ένα τμήμα της ηγεσίας τους - στην πάλη ενάντια στο φασισμό.17

Ο Τρότσκι συνέχισε με ακόμα μεγαλύτερη ένταση αυτές τις πρώτες κριτικές του «τριτοπεριοδικού» σταλινισμού τους μήνες που ακολούθησαν, κατά τους οποίους ο Χίτλερ γνώριζε τη μια επιτυχία μετά την άλλη.

Το Μάρτη του 1930 ο σοσιαλδημοκράτης καγκελάριος Χέρμαν Μ ίλερ αναγκάστηκε να παραιτηθεί. Ο ι κυβερνητικοί εταίροι δεν μπορούσαν να συμφωνήσουν αν έπρεπε και κατά πόσο να περικο- πεί το επίδομα ανεργίας. Οι καταγεγραμμένοι άνεργοι ανέρχονταν σε έξι εκατομμύρια, όμως ο πραγματικός αριθμός πλησίαζε τα οχτώ εκατομμύρια.18 Ο στρατάρχης Χίντεμπουργκ, ο πρόεδρος της Δημοκρατίας, δ ιέλυσε το κοινοβούλιο και δ ιόρισε τον Χάινριχ Μπρύνινγκ καγκελάριο. Ο Μπρύνινγκ κυβερνούσε με διατάγματα, έκανε περικοπές στα επιδόματα ανεργίας, απέλυσε δημοσίους υπαλλήλους, μείωσε μισθούς και μεροκάματα, τσάκισε με νέους φόρους τους μικροεπιχειρηματίες. Όλα αυτά οδήγησαν στη μεγάλη επιτυχία των ναζί στις εκλογές του Σεπτέμβρη 1930, που όπως είπαμε και παραπάνω, κέρδισαν εξήμισι εκατομμύρια ψήφους.

Ήδη από το Μάρτη του 1930, δηλαδή έξι μήνες πριν από εκείνες τις μνημειώδεις εκλογές, ο Τρότσκι είχε κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου για την εξάπλωση του φασισμού στην Ευρώπη και ιδιαίτερα στη Γερμανία, σε μια Ανοιχτή Επιστολή στο ΚΚΣΕ. Υπογράμμιζε την ανάγκη ενός ενιαίου μετώπου Κομμουνιστικών και Σοσιαλιστικών κομμάτων για την πάλη ενάντια στο φασισμό.19

-1 5 8 -


Σχεδόν αμέσως μετά τις εκλογές, ο Τρότσκι σχολίασε τα απο- τέλεσματά τους σε μια παμψλέτα με τίτλο Η Στροφή στην Κομμουνιστική Διεθνή και η κατάσταση στη Γερμανία (26 Σεπ τέμ βρη 1930). Σε αυτή την παμψλέτα ο Τρότσκι περιγράφει την Τρίτη Περίοδο ως «μια πραξικοπηματική πολιτική σε περίοδο υποχώρησης... Η επαναστατική πολιτική που στηρίζεται στην πραγματική κατάσταση της ταξικής πάλης έχει αντικατασταθεί από την πολιτική των πυροτεχνημάτων».

Ο επίσημος τύπος της Κομιντέρν παρουσιάζει τα αποτελέσματα των γερμανικών εκλογών ως μια κολοσσιαία νίκη του κομμουνισμού, που θέτει το σύνθημα της σοβιετικής Γερμανίας στην ημερήσια διάταξη.

Αλλά δυστυχώς

Οι αισιόδοξοι γραφειοκράτες δεν θέλουν να κάνουν καμιά αναφορά στο νόημα του συσχετισμού δυνάμεων που αποκαλύπτεται μέσα από τις στατιστικές των εκλογών.20 ...Το πρώτο χαρακτηριστικό ενός πραγματικά επαναστατικού κόμματος... είναι να μπορεί να κοιτάει κατά πρόσωπο την πραγματικότητα.21

Η λεγόμενη «ριζοσπαστικοποίηση των μαζών», που η Κομιντέρν ισχυριζόταν ότι εκτυλισσόταν, στην πραγματικότητα ήταν μια αν- τεπαναστατική κινητοποίηση. Η γιγάντια άνοδος του ναζισμού οψειλόταν στη βαθύτατη κοινωνική κρίση που έπληττε τα μικροαστικά στρώματα, που το προλεταριάτο δεν είχε κατορθώσει να τα τραβήξει προς τη μεριά του. Ο ναζισμός ήταν η φωνή της αντεπα- ναστατικής απελπισίας των μικροαστών.

Η γιγάντια ανάπτυξη του εθνικοσοσιαλισμού αποτελεί έκφραση δυο παραγόντων: της βαθιάς κοινωνικής κρίσης που έβγαλε τις μικροαστικές μάζες από τη ρουτίνα τους και της έλλειψης ενός επαναστατικού κόμματος που οι μάζες σήμερα θα το θεωρούσαν ως την αναγνωρισμένη επαναστατική ηγε

-1 5 9 -


σία. Αν το κομμουνιστικό κόμμα είναι το κόμμα της επαναστατικής ελπίδας, τότε ο φασισμός, ως μαζικό κίνημα, είναι το κόμμα της αντεπαναστατικής απελπισίας. Όταν η επαναστατική ελπίδα αγκαλιάζει το σύνολο της προλεταριακής μάζας, αναπόφευκτα τραβάει μαζί της στο δρόμο της επανάστασης σημαντικά τμήματα των μικροαστών, που στην πορεία γίνονται ακόμα μεγαλύτερα. Ακριβώς σε αυτό το πεδίο, οι εκλογές αποκάλυψαν την αντίθετη εικόνα: η αντεπαναστατική απελπισία αγκάλιασε με τόση δύναμη τις μικροαστικές μάζες, ώστε τράβηξε πίσω της και πολλά τμήματα του προλεταριάτου.22Ο φασισμός στη Γερμανία έχει γίνει ένας πραγματικός κίνδυνος, οξεία έκφραση της απελπιστικής κατάστασης του αστικού καθεστώτος, του συντηρητικού ρόλου που διαδραματίζει σε αυτό το καθεστώς η Σοσιαλδημοκρατία και της συσσωρευ- μένης ανημπόριας του Κομμουνιστικού Κόμματος να το ανατρέψει. Όποιος δεν το βλέπει αυτό, είναι είτε τυφλός, είτε φαμφαρόνος.23

Αυτό που χρειαζόταν πάνω απ’ όλα για να φραχτεί ο δρόμος στους ναζί, ήταν μια πολιτική ενιαίου μετώπου ανάμεσα στα Κομμουνιστικά και τα Σοσιαλδημοκρατικά κόμματα:

...Ας θέσουμε το ερώτημα με τον ακόλουθο τρόπο: η τακτική του γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος στην άμεση περίοδο πρέπει να αποβλέπει στην επίθεση ή στην άμυνα; Απαντάμε: στην άμυνα....μια αμυντική θέση συνεπάγεται την πολιτική της προσέγγισης της πλειοψηφίας της γερμανικής εργατικής τάξης και του ενιαίου μετώπου με τους σοσιαλδημοκράτες και τους ανέντα- χτους εργάτες ενάντια στο φασιστικό κίνδυνο.Το Κομμουνιστικό Κόμμα πρέπει να καλέσει στην υπεράσπιση των υλικών και ηθικών θέσεων που η εργατική τάξη έχει ήδη κατακτήσει στο γερμανικό κράτος. Παίζεται η τύχη των πολιτικών και συνδικαλιστικών οργανώσεών της, των εφημερίδων και των τυπογραφείων της, των λεσχών και των βιβλιοθηκών της. Ο κομμουνιστής εργάτης πρέπει να πει στο σοσιαλδημοκράτη συνάδελφό του: «Οι πολιτικές των κομμάτων

- 160-


μας είναι ασυμφιλίωτες- αλλά αν οι φασίστες επιτεθούν αυτή τη νύχτα στα γραφεία της οργάνωσής σου θα τρέξω να σε βοηθήσω με το όπλο στο χέρι. Υπόσχεσαι και συ ότι σε περίπτωση που ένας τέτοιος κίνδυνος απειλήσει τη δική μου οργάνωση θα τρέξεις να μας βοηθήσεις;» Αυτή είναι η πεμπτουσία της πολιτικής της τωρινής περιόδου. Σε αυτό το πνεύμα πρέπει να συντονιστεί κάθε δράση.24

Το «κόκκινο δημοψήφισμα»Ο ι ναζί, μιας και δεν μπορούσαν να διώξουν τον Μπρύνιγκ,

έστρεψαν την προσοχή τους στην πρωσική κυβέρνηση συνεργασίας με επικεφαλής τους σοσιαλδημοκράτες Ότο Μπράουν και Καρλ Σέβερινγκ. Οι ναζί πίστευαν ότι νέες εκλογές για το Λάνταγκ (κοινοβούλιο) της Πρωσίας θα τους έδιναν τον έλεγχο της κυβέρνησης και των αστυνομικών δυνάμεων του κρατιδίου. Μ ’ αυτόν το σκοπό, αξιοποίησαν ένα άρθρο του Συντάγματος της Βαϊμάρης, και σε συνεργασία με άλλους δεξιούς εθνικιστικές, προκάλεσαν ένα δημοψήφισμα για να ανατρέψουν την κυβέρνηση συνεργασίας. Το δ Ρϋ είχε τον έλεγχο της Πρωσίας, του κρατιδίου στο οποία κατοικούσαν τα 2/3 του γερμανικού πληθυσμού και είχε πρωτεύουσα το Βερολίνο, σχεδόν αδιάλειπτα από το 1920 μέχρι το 1932.

Αρχικά, το ΚΡΟ αρνήθηκε να λάβει μέρος σε αυτή την «απάτη». Αντιθέτως, θα αναλάμβανε «μια σαφή επίθεση ενάντια στο φασισμό» και θα αρνιόταν να παίξει το παιχνίδι των ναζί.25 Μέχρι και τα μέσα Ιούλη η κεντρική επιτροπή του Κ Ρϋ απέρριπτε προτάσεις για συμμετοχή στην καμπάνια του δημοψηφίσματος δίπλα στους ναζί και ενάντια στους σοσιαλδημοκράτες. Ωστόσο, στις 22 Ιούλη, ύστερα από τις πιέσεις της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ) και του Στάλιν προσωπικά, το Κ Ρϋ εντάχτηκε στο αντι-σοσιαλδημοκρατικό μέτωπο. Το κόμμα διακήρυξε ότι θα μετέτρεπε την καμπάνια σε «ένα κόκκινο δημοψήφισμα».26

-161 -


Ο Ο.Α. Πιατνίτσκι, ο γραμματέας της Κομιντέρν, εξήγησε:

Γνωρίζετε... ότι η ηγεσία του κόμματος αρνήθηκε τη συμμετοχή στο δημοψήφισμα για τη διάλυση του πρωσικού Λάνταγκ.Μια σειρά εφημερίδες του κόμματος δημοσίευσαν κύρια άρθρα με τα οποία τάσσονταν κατά της συμμετοχής στο δημοψήφισμα. Όμως, όταν η κεντρική επιτροπή του κόμματος από κοινού με την Κομιντέρν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η ενεργητική συμμετοχή στο δημοψήφισμα ήταν αναγκαία, οι γερμανοί σύντροφοι ξεσήκωσαν ολόκληρο το κόμμα μέσα σε λίγες μέρες. Δεν υπάρχει άλλο τέτοιο κόμμα, εκτός από το ΚΚΣΕ, που να μπορεί να κατορθώσει κάτι τέτοιο...27

Μετά την αλλαγή στη γραμμή της Κομιντέρν, η Κοίβ ΡαΗηβ ανέφερε ότι σε όλες τις κομματικές συνεδριάσεις η συμμετοχή του κόμματος στο δημοψήφισμα γινόταν δεκτή «ομόφωνα».

Το Κ Ρϋ υποστήριξε ότι το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος ήταν δίκιά του νίκη: 9,8 εκατομμύρια ψήφισαν για τη διάλυση του Λάνταγκ σε σύνολο 26,4 εκατομμυρίων ψηφοφόρων. Όσοι ψήφισαν «ναι» - ανεξαρτήτως αν ήταν επηρεασμένοι απ’ οποιοδήποτε αποπροσανατολιστικό σύνθημα - υποτίθεται ότι δυνάμωναν το επαναστατικό μέτωπο. Η Πράβδα υποστήριζε ότι: «Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος σηματοδοτεί... το μεγαλύτερο από όλα τα πλήγματα που έχει επιφέρει μέχρι τώρα η εργατική τάξη στη Σοσιαλδημοκρατία».28

Όμως, οι εργάτες είχαν καλύτερα πολιτικά ένστικτα από τη σταλινική ηγεσία:

Οι κομουνιστές της βάσης, ζαλισμένοι από την απόφαση της τελευταίας στιγμής για συμμετοχή στο δημοψήφισμα, δεν πήραν ενεργητικά μέρος στην καμπάνια. Στο Βερολίνο το κόμμα δεν κατόρθωσε να φέρει όλους τους ψηφοφόρους του στις κάλπες όπως είχε κάνει στις προηγούμενες εκλογές για το Ράιχσταγκ...29

Ο Τρότσκι ήταν απολύτως δηκτικός σχετικά με την πολιτική του

- 162-


ΚΡΏ για το «κόκκινο δημοψήφισμα»:

...η σταλινική γραφειοκρατία ενέπλεξε τους επαναστάτες εργάτες σε ένα ενιαίο μέτωπο με τους εθνικοσοσιαλιστές ενάντια στη Σοσιαλδημοκρατία.30...η πολιτική της ηγεσίας του γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος στο ζήτημα του δημοψηφίσματος διακρίνεται από έναν ιδιαίτερα εγκληματικό χαρακτήρα. Και ο χειρότερος εχθρός δεν θα μπορούσε να σκεφθεί ένα πιο σίγουρο τρόπο για να ξεσηκώσει τους σοσιαλδημοκράτες εργάτες ενάντια στο Κομμουνιστικό Κόμμα και να εμποδίσει με αυτόν τον τρόπο την ανάπτυξη της πολιτικής του επαναστατικού ενιαίου μετώπου.31

Επί τρία χρόνια ο Τρότσκι πάλευε, με όλο του το πάθος και τις διανοητικές δυνάμεις του, να αφυπνίσει τους γερμανούς κομμουνιστές κι εργάτες σε σχέση με τον τρομερό κίνδυνο που αντιπροσώπευε ο φασισμός και να δείξει τον τρόπο με τον οποίο μπορούσαν να τον σταματήσουν.

Στις 26 Νοέμβρη 1931 ο Τρότσκι έγραψε μια παμφλέτα με τίτλο Γερμανία, το κλειδί της διεθνούς κατάστασης.

Σύμφωνα με την κατεύθυνση και τη λύση που θα βρει η γερμανική κρίση θα καθορισθούν, για πολλά χρόνια, όχι μοναχά η τύχη της ίδιας της Γερμανίας (κι αυτό είναι ήδη αρκετό), αλλά και τα πεπρωμένα της Ευρώπης, τα πεπρωμένα όλου του κόσμου....Η κατάληψη της εξουσίας από τους εθνικοσοσιαλιστές θα σήμαινε προπάντων την εξόντωση του ανθού του γερμανικού προλεταριάτου, την καταστροφή των οργανώσεών του, το χάσιμο της εμπιστοσύνης στον ίδιο τον εαυτό του και το μέλλον του. Αν λάβουμε υπόψη πόσο ώριμοι και βαθιοί είναι οι κοινωνικοί ανταγωνισμοί στη Γερμανία, το καταχθόνιο έργο του ιταλικού φασισμού θα φαινόταν ασφαλώς σαν ένα ασήμαντο και σχεδόν ανθρωπιστικό πείραμα μπροστά στο έργο του γερμανικού εθνικοσοσιαλισμού... Δέκα προλεταριακές εξεγέρσεις, δέκα αλλεπάλληλες ήττες, δεν θα μάτωναν και δεν

- 163-


θα εξασθένιζαν το γερμανικό προλεταριάτο τόσο όσο θα το αδυνάτιζε αυτή τη στιγμή η υποχώρησή του μπροστά στο φασισμό, την ώρα που τίθεται απλά και καθαρά το ζήτημα ποιος θα είναι ο σπιτονοικοκύρης της Γερμανίας... Η Γερμανία είναι το κλειδί της διεθνούς κατάστασης.32

Ο Τρότσκι σπεύδει να επισημάνει ότι η κατάσταση δεν είναι απελπιστική - ότι υπάρχει ακόμα χρόνος να μπει φραγμός στους ναζί.

Μέχρι τώρα η κυριότερη δύναμη των φασιστών είναι οι αριθμοί τους. Ναι, παίρνουν πολλές ψήφους στις εκλογές. Όμως, στους κοινωνικούς αγώνες η ψήφος δεν είναι ο αποφασιστικός παράγοντας. Την κύρια δύναμη του φασισμού την αποτε- λούν οι μικροαστοί και η νέα μεσαία τάξη: μικροβιοτέχνες και μικρέμποροι των πόλεων, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι, τεχνικοί, διανοούμενοι, εξαθλιωμένοι αγρότες. Στη ζυγαριά της εκλογικής στατιστικής χίλιοι φασιστικοί ψήφοι ισοδυνα- μούν με χίλιους κομμουνιστικούς ψήφους. Όμως, στη ζυγαριά του επαναστατικού αγώνα χίλιοι εργάτες που δουλεύουν σε ένα μεγάλο εργοστάσιο αξίζουν εκατό φορές περισσότερο απ’ όσο αξίζουν χίλιοι χαμηλόβαθμοι αξιωματούχοι, γραφιάδες, οι σύζυγοι και οι πεθερές τους. Ο κύριος όγκος της φασιστικής μάζας αποτελείται από ανθρώπινη σκόνη... Αυτή τη στιγμή η δύναμη των εθνικοσοσιαλιστών έγκειται όχι τόσο στο δικό τους στρατό, αλλά στο σχίσμα που υπάρχει στο στρατό του θανάσιμου εχθρού τους.33

Οι κομμουνιστές δεν μπορούσαν να νικήσουν μόνοι τούς ναζί. Όχι μόνο επειδή, από άποψη αριθμών, οι υποστηρικτές του ΚΡΟ ήταν οι μισοί από τους υποστηρικτές των ναζί, αλλά και εξαιτίας του γεγονότος ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν πάρα πολύ αδύνατο από την άποψη του ριζώματός του μέσα στα εργοστάσια. Στο τέλος του 1931, το 78% των μελών του ΚΡΟ ήταν άνεργοι και τον Απρίλη του 1932 αυτό το ποσοστό είχε ανέβει στο 85%.34 Στο βιομηχανικό προλεταριάτο κυριαρχούσε το 5ΡΟ. Το 1930 το 89,9% των μελών των εργοστασιακών επιτροπών ήταν σοσιαλδημοκράτες.35 Ο Τρό-

-1 6 4 -


τσκι είχε απόλυτα δίκιο όταν έγραφε:

Φυσικά, οι άνεργοι αποτελούν έναν ισχυρό επαναστατικό παράγοντα, ιδιαίτερα στη Γερμανία. Όμως, όχι ως ένας ανεξάρτητος προλεταριακός στρατός, αλλά περισσότερο ως η αριστερή πτέρυγα ενός τέτοιου στρατού. Ο βασικός πυρήνας των εργατών βρίσκεται πάντοτε στο εργοστάσιο.36

Τρεις μέρες μετά την παμφλέτα Γερμανία το κλειδί της διεθνούς κατάστασης, ο Τρότσκι έγραψε ακόμα μια έντονη έκκληση και προειδοποίηση προς τους εργάτες της Γερμανίας με τίτλο Για ένα Ενιαίο Εργατικό Μέτωπο ενάντια στο φασισμό:

Η Γερμανία περνάει τώρα μια από κείνες τις μεγάλες ιστορικές ώρες από τις οποίες θα εξαρτηθεί η τύχη του γερμανικού λαού, η τύχη της Ευρώπης και σε σημαντικό βαθμό η τύχη ολόκληρης της ανθρωπότητας για δεκάδες χρόνια. Αν τοποθετήσει κανείς μια σφαίρα στην κορυφή μιας πυραμίδας, τότε το πιο παραμικρό σπρώξιμο μπορεί να την κάνει να κυλήσει είτε δεξιά είτε αριστερά. Σε μια τέτοια κατάσταση πλησιάζει τώρα, από ώρα σε ώρα, η Γερμανία. Υπάρχουν δυνάμεις που θέλουν να κυλήσει η σφαίρα προς τα δεξιά και να σπάσει τη ραχοκοκαλιά της εργατικής τάξης. Υπάρχουν δυνάμεις που επιθυμούν να μείνει η σφαίρα στην κορυφή. Αυτό είναι ουτοπία. Η σφαίρα δεν μπορεί να κρατηθεί στην κορυφή της πυραμίδας. Οι κομμουνιστές θέλουν να κυλήσει η σφαίρα αριστερά και να σπάσει τη ραχοκοκαλιά του καπιταλισμού. Αλλά αυτό δεν φτάνει να το επιθυμείς. Πρέπει να γνωρίζεις και το πώς...Οι φασίστες δυναμώνουν πολύ γρήγορα. Οι κομμουνιστές αναπτύσσονται κι αυτοί, αλλά πολύ πιο αργά. Το δυνάμωμα των δυο άκρων δείχνει πως η σφαίρα δεν μπορεί να κρατηθεί στην κορυφή της πυραμίδας. Η γρήγορη ανάπτυξη των φασιστών σημαίνει ότι η σφαίρα μπορεί να κυλήσει δεξιά. Κι αυτός είναι ένας κίνδυνος πελώριος.37Χρειάζεται, χωρίς αργοπορία, να επεξεργαστούμε ένα πρακτικό σύστημα μέτρων... για έναν πραγματικό αγώνα ενάντια στους φασίστες. Αυτό το πρόγραμμα πρέπει να ασχοληθεί με

-165-


το ζήτημα της οργάνωσης της άμυνας των εργοστασίων και της ανεμπόδιστης δραστηριότητας των εργοστασιακών επιτροπών, την υπεράσπιση του απαραβίαστου των εργατικών οργανώσεων και ιδρυμάτων, το ζήτημα των οπλοστασίων που μπορεί να λεηλατήσουν οι φασίστες, το ζήτημα της αντίδρασης σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, δηλαδή το συντονισμό της δράσης των κομμουνιστικών και σοσιαλδημοκρατικών τμημάτων στον αγώνα κλπ, κλπ.Οι εργοστασιακές επιτροπές αποκτούν μια εξαιρετικά σημαντική θέση στην πάλη ενάντια στο φασισμό. Εδώ χρειάζεται ένα ιδιαιτέρως επεξεργασμένο πρόγραμμα δράσης. Κάθε εργοστάσιο πρέπει να μετατραπεί σε αντιφασιστικό φρούριο, με τους διοικητές του και τα τάγματά του. Σε κάθε πόλη και σε κάθε περιφέρεια [οι επιτροπές] πρέπει να διαθέτουν ένα χάρτη με τους φασιστικούς στρατώνες και τα κάθε λογής φασιστικά ορμητήρια. Οι φασίστες προσπαθούν να περικυκλώ- σουν τις εστίες της επαναστατικής αντίστασης. Οι πολιορκητές πρέπει να πολιορκηθούν.3®

Οι σταλινικοί έκαναν τα πάντα για να σαμποτάρουν το ενιαίο μέτωπο ενάντια στο φασισμό, υιοθετώντας τη θεωρία του «σοσιαλ- φασισμού». Ομως, με αυτό τον τρόπο βοηθούσαν τη σοσιαλδημοκρατική ηγεσία να «τσιμεντάρει» τους υποστηρικτές της.

Η Κομιντέρν έχει προσφέρει τη μεγαλύτερη υπηρεσία στη Σοσιαλδημοκρατία, ταυτίζοντας τους δημοκρατικούς λακέδες του κεφαλαίου με τους φασίστες σωματοψύλακές του. Σε κάθε χώρα που οι φασίστες δείχνουν τη δύναμή τους, καταρχάς στην Ιταλία και τώρα στην Αυστρία και τη Γερμανία, η Σοσιαλδημοκρατία δεν δυσκολεύεται να δείξει όχι μόνο τις διαφορές, αλλά και τον ανταγωνισμό ανάμεσα σε εκείνη και το φασισμό. Με τον ίδιο τρόπο, απαλλάσσει τον εαυτό της από την υποχρέωση να αποδείξει ότι δεν είναι ο δημοκρατικός λακές του κεφαλαίου. Η πολιτική πάλη μεταφέρεται συνολικά σε ένα τεχνητό επίπεδο, προς μεγαλύτερο όφελος της Σοσιαλδημοκρατίας.39

Ο Τρότσκι τελείωνε το άρθρο του με αυτά τα γεμάτα ένταση λόγια:

-166-


Εργάτες-κομμουνιστές, είστε εκατοντάδες χιλιάδες, εκατομμύρια, δεν μπορείτε να φύγετε για πουθενά, για σας δεν υπάρχουν αρκετά διαβατήρια. Αν ο φασισμός ανέβει στην εξουσία, θα περάσει πάνω από τη ραχοκοκαλιά σας σαν ένα τρομακτικό τανκ. Η σωτηρία σας βρίσκεται στην ανελέητη πάλη. Και μόνο η μαχητική ενότητα με τους σοσιαλδημοκράτες εργάτες μπορεί να φέρει τη νίκη. Βιαστείτε κομμουνιστές εργάτες, σας έχει απομείνει πολύ λίγος χρόνος.40

Το ενιαίο μέτωπο με τη Σοσιαλδημοκρατία δεν πρέπει να είναι ένα διπλωματικό παιχνίδι ανάμεσα στις ηγεσίες. Οι κομμουνιστές δεν θα πρέπει να ξεχάσουν ούτε ένα λεπτό τη ρεφορμιστική φύση του 5ΡΟ από την οποία πηγάζει η άτολμη αντίστασή του στο φασισμό. Δεν πρέπει να αποκρύπτονται ποτέ οι θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσα στη Σοσιαλδημοκρατία και τον κομμουνισμό.

Το Κομμουνιστικό Κόμμα είναι ένα προλεταριακό, αντικαπι- ταλιστικό κόμμα, ακόμα και όταν καθοδηγείται με τον λάθος τρόπο. Η Σοσιαλδημοκρατία, παρόλο που αποτελείται από εργάτες, είναι ένα πέρα για πέρα αστικό κόμμα, το οποίο υπό «φυσιολογικές συνθήκες» εξυπηρετεί πλήρως τους αστικούς σκοπούς και σε συνθήκες κοινωνικής κρίσης αποδεικνύεται εντελώς άχρηστο για το οτιδήποτε.41

Δεν πρέπει ούτε στιγμή να φεύγει από τη σκέψη το γεγονός ότι η σοσιαλδημοκρατική ηγεσία δεν θέλει να διεξάγει έναν πραγματικό αγώνα ενάντια στους ναζί - πρέπει να εξαναγκαστεί να παλέψει.

...η σοσιαλδημοκρατική ηγεσία δεν θέλει να παλέψει.Έτρεφαν την ελπίδα ότι ο Χίντεμπουργκ θα τους σώσει από τον Χίτλερ. Τώρα περιμένουν κάποιο άλλο θαύμα. Δεν θέλουν να παλέψουν. Έχουν χάσει την ικανότητα να παλεύουν εδώ και πολύ καιρό. Η πάλη τους τρομάζει.Είναι αδύνατο να βρεις έστω και μια γραμμή σε ολόκληρο το σοσιαλδημοκρατικό τύπο που να δείχνει ότι γίνονται πραγματικές προετοιμασίες για τον αγώνα. Δεν υπάρχει το παραμικρό, μοναχά κάποιες γενικόλογες φράσεις, αναβολές για κά

- 167-


ποιο απροσδιόριστο μέλλον, νεφελώδεις παρηγοριές. «Ας ξεκινήσουν κάτι οι ναζί, και τότε...» Και οι ναζί ξεκίνησαν κάτι. Προχώρησαν εμπρός, βήμα βήμα, καταλαμβάνουν τη μια θέση μετά την άλλη χωρίς φασαρία.42

Η δραστηριοποίηση του Κ Ρϋ στο ενιαίο μέτωπο δεν πρέπει να ση- μάνει σε καμιά περίπτωση την υποστολή της πολιτικής του ανεξαρτησίας από το 5ΡΟ και την άσκηση κριτικής σε αυτό. Ο ι κομμουνιστές θα πρέπει να εφαρμόσουν μια πολιτική με δυο αιχμές: πρώτον, εξασφάλιση της επιτυχίας στην πάλη ενάντια στους ναζί, δεύτερον, κέρδισμα εργατών από τη Σοσιαλδημοκρατία όσο εκείνη αποδεικνύεται ανίκανη να παλέψει ενάντια στο φασισμό με συνέπεια. Το ΚΡΟ θα πρέπει να βαδίζει χωριστά από το 5ΡΟ, αλλά να χτυπάει μαζί.

Όχι κοινές πολιτικές πλατφόρμες με τη Σοσιαλδημοκρατία, ούτε με τις συνδικαλιστικές ηγεσίες, όχι κοινά έντυπα, λάβαρα, αφίσες! Βαδίστε χωριστά, χτυπήστε μαζί! Συμφωνείστε μοναχά ποιον να χτυπήσετε, πού και πώς! Μια τέτοια συμφωνία μπορεί να γίνει ακόμα και με τον ίδιο το διάβολο, με τη γιαγιά του, ακόμα και με τον Νόσκε και τον Γκρεζίνσκι [το σοσιαλδημοκράτη αρχηγό της αστυνομίας του Βερολίνου]. Μόνο με μια προϋπόθεση, να μην μας δένουν τα χέρια.43

Ο ι κομμουνιστές δεν πρέπει ούτε στιγμή να εγκαταλείπουν την επαγρύπνηση απέναντι στους προσωρινούς σοσιαλδημοκράτες συμμάχους.

Ακόμα και στη Γερμανία, με κανένα τρόπο δεν υποστηρίζουμε τη διολίσθηση σε έναν ενιαιομετωπικό φετιχισμό. Μια συμφωνία είναι μια συμφωνία. Παραμένει σε ισχύ για όσο εξυπηρετεί τον πρακτικό σκοπό για τον οποίο έγινε. Αν οι ρεφορμι- στές αρχίζουν να βάζουν εμπόδια ή να σαμποτάρουν το κίνημα, οι κομμουνιστές πρέπει πάντα να θέτουν το εξής ερώτημα στον εαυτό τους: μήπως έχει έρθει η ώρα να πετάξουμε στα σκουπίδια τη συμφωνία και να οδηγήσουμε μπροστά τις μάζες, κάτω από το δικό μας λάβαρο;44

-1 6 8 -


Η ηγεσία του ΚΡΟ επέμενε ότι «δεν μπορούμε να νικήσουμε το φασισμό, αν πρώτα δεν νικήσουμε το σοσιαλφασισμό». Ο Τρότσκι, αντίθετα, υποστήριζε επανειλημμένως ότι η σειρά των κρίκων στην ιστορική εξέλιξη είναι η εντελώς αντίστροφη. Δεν θα ήταν η νίκη του κομμουνισμού επί της Σοσιαλδημοκρατίας το βήμα που θα προηγούνταν της νίκης του κομμουνισμού επί του φασισμού. Ακριβώς το αντίθετο: οι κομμουνιστές θα μεγάλωναν την επιρροή τους εις βάρος της Σοσιαλδημοκρατίας μέσα στην πάλη ενάντια στο φασισμό. Η προλεταριακή επανάσταση μπορούσε να έλθει μόνο ως αποτέλεσμα της επιτυχημένης αντίστασης στο φασισμό.

Βεβαίως, η κύρια πολιτική ευθύνη για το δυνάμωμα του φασισμού βαραίνει τους ώμους της Σοσιαλδημοκρατίας. Από την εποχή του ιμπεριαλιστικού πολέμου, αυτό το κόμμα έχει αφιερώσει όλες του τις προσπάθειες στο ξερίζωμα από τη συνείδηση του προλεταριάτου κάθε ανεξάρτητης πολιτικής, στην εν- στάλαξη στο προλεταριάτο της πεποίθησης ότι ο καπιταλισμός είναι αιώνιος και στο να το βάζει να γονατίζει, ξανά και ξανά, μπροστά στην παρακμάζουσα αστική τάξη. Ο μικροαστός μπορεί να ακολουθήσει τον εργάτη μόνο αν βλέπει σε αυτόν το νέο αρχηγό. Η Σοσιαλδημοκρατία διδάσκει το προλεταριάτο πώς θα γίνει λακές. Η πολιτική του ρεφορμισμού στερεί από το προλεταριάτο την πιθανότητα να γίνει ο ηγέτης των πληβειακών, μικροαστικών μαζών, και κατά συνέπεια τις μετατρέπει σε κρέας για τα κανόνια του φασισμού.45

Το 5ΡΟ στηριζόταν στο γερμανικό κράτος και την αστυνομία του για να προστατέψουν τη δημοκρατία από τη ναζιστική απειλή.

Σε περίπτωση πραγματικού κινδύνου, η Σοσιαλδημοκρατία στηρίζεται... στην πρωσική αστυνομία. Λογαριάζει χωρίς τον ξενοδόχο. Το ότι αρχικά η αστυνομία στρατολόγησε ένα μεγάλο τμήμα της δύναμής της ανάμεσα στους σοσιαλδημοκράτες εργάτες, είναι ένα γεγονός εντελώς χωρίς νόημα. Ακόμα και σε αυτή την περίπτωση, το περιβάλλον καθορίζει τη συνείδηση. Ο εργάτης που γίνεται αστυνομικός στην υπηρεσία του

- 169-


αστικού κράτους, είναι ένας μπάτσος των αστών, όχι εργάτης.Τα τελευταία χρόνια αυτοί οι αστυνομικοί χρειάστηκε να συγ- κρουστούν πολύ περισσότερες φορές με επαναστάτες εργάτες, παρά με ναζί φοιτητές. Τέτοια εκπαίδευση δεν μπορεί παρά να έχει τις επιπτώσεις της. Και πάνω απ’ όλα: κάθε μπάτσος γνωρίζει ότι οι κυβερνήσεις μπορεί να αλλάζουν, η αστυνομία παραμένει.

Οι ηγέτες της Σοσιαλδημοκρατίας υποστήριζαν:

Ο Χίτλερ δεν μπορεί να ανέβει ποτέ στην εξουσία κόντρα στην αστυνομία και τη Ράιχσβερ [το γερμανικό στρατό]. Αλλά, σύμφωνα με το Σύνταγμα, η Ράιχσβερ βρίσκεται υπό τις διαταγές του προέδρου της Δημοκρατίας. Οπότε, ο φασισμός δεν είναι επικίνδυνος όσο επικεφαλής της κυβέρνησης παραμένει ένας πρόεδρος πιστός στο Σύνταγμα. Πρέπει να υποστηρίξουμε το καθεστώς του Μπρύνινγκ μέχρι τις επόμενες προεδρικές εκλογές, ώστε σε συνεργασία με την κοινοβουλευτική αστική τάξη να εκλεγεί ένας συνταγματικός πρόεδρος και μ’ αυτόν τον τρόπο η άνοδος του Χίτλερ στην εξουσία θα κλείσει για ακόμα εφτά χρόνια... Ένα μαζικό κόμμα, που οδηγεί εκατομμύρια (προς το σοσιαλισμό!!!) θεωρεί ότι το ζήτημα του ποια τάξη θα είναι στην εξουσία στη σημερινή Γερμανία, η οποία κλονίζεται συθέμελα, δεν εξαρτάται από τη μαχητική ισχύ του γερμανικού προλεταριάτου, ούτε των ταγμάτων εφόδου του φασισμού, ούτε καν από το προσωπικό της Ράιχσβερ, αλλά από το αν το καθαρό πνεύμα του Συντάγματος της Βαϊμάρης (εφοδιασμένο με την απαιτούμενη ποσότητα καμφοράς και ναφθαλίνης) θα εγκατασταθεί στο προεδρικό μέγαρο.46

Ο Τρότσκι γνώριζε ότι, παρά τη δειλή και προδοτική φύση της σοσιαλδημοκρατικής ηγεσίας, η ανάγκη για ένα ενιαίο μέτωπο ανάμεσα στο ΚΡΟ και το δ Ρϋ με στόχο την πάλη ενάντια στο φασισμό υπήρχε. Ήταν και αναγκαίο αλλά και δυνατόν να πραγματοποιηθεί, επειδή η ύπαρξη του δΡΟ ήταν ασύμβατη με το ναζισμό στην εξουσία.

- 170-


Ο φασισμός δεν είναι απλά ένα σύστημα καταστολής, ωμής βίας, αστυνομικού τρόμου. Ο φασισμός είναι ένα ιδιαίτερο κυβερνητικό σύστημα, το οποίο βασίζεται στο ξερίζωμα κάθε στοιχείου προλεταριακής δημοκρατίας μέσα στην αστική κοινωνία... Για την επίτευξη αυτού του σκοπού... τού είναι αναγκαίο να τσακίσει όλες τις ανεξάρτητες και εθελοντικές οργανώσεις, να γκρεμίσει τις αμυντικές οχυρώσεις του προλεταριάτου και να ξεριζώσει κάθε κατάκτηση της Σοσιαλδημοκρατίας και των συνδικάτων στα τελευταία τρία τέταρτα του αιώνα.47 Η Σοσιαλδημοκρατία δεν μπορεί να έχει καμιά επιρροή χωρίς τις μαζικές εργατικές οργανώσεις. Ο φασισμός δεν μπορεί να εδραιωθεί στην εξουσία αν δεν εκμηδενίσει τις εργατικές οργανώσεις. Η κύρια αρένα για τη Σοσιαλδημοκρατία είναι το κοινοβούλιο. Το φασιστικό σύστημα βασίζεται στην καταστροφή του κοινοβουλευτισμού. Για τη μονοπωλιακή αστική τάξη το κοινοβουλευτικό και το φασιστικό καθεστώς αντιπροσωπεύουν απλά διαφορετικούς τρόπους κυριαρχίας, καταφεύγει πότε στο ένα και πότε στο άλλο, ανάλογα με τις ιστορικές συνθήκες. Όμως, τόσο για τη Σοσιαλδημοκρατία όσο και για το φασισμό, η επιλογή του ενός ή του άλλου τρόπου έχει αυτόνομη σημασία. Ακόμα περισσότερο, αποτελεί ζήτημα πολιτικής ζωής ή θανάτου.48

Σ ’ αυτή την πάλη ζωής και θανάτου ανάμεσα στη Σοσιαλδημοκρατία και το φασισμό, βρίσκεται η δυνατότητα και η αναγκαιότητα για το Κομμουνιστικό Κόμμα να καλέσει το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα σε κοινή δράση ενάντια στους ναζί. Το καθήκον των κομμουνιστών ήταν να ασκήσουν τη μεγαλύτερη δυνατή πίεση στους σοσιαλδημοκράτες και να τους ωθήσουν στη δράση.

Η ανάγκη για ένα ενιαίο μέτωπο ανάμεσα στο Κομμουνιστικό

Κόμμα και τη Σοσιαλδημοκρατία δεν προκύπτει από την εγγύτητα των δυο κομμάτων, ούτε από την αξιοπιστία και τη συνέπεια της Σοσιαλδημοκρατίας στην πάλη ενάντια στο φασισμό.

Σ ’ αυτό το σημείο ο Τρότσκι αντλεί από την εμπειρία του ενιαίου μετώπου που έκαναν οι μπολσεβίκοι με τους αντιπάλους τους

-1 7 1 -


- μενσεβίκους, σοσιαλεπαναστάτες και Κερένσκι - ενάντια στον κοινό εχθρό, το στρατηγό Κορνίλοφ, ο οποίος έκανε μια απόπειρα πραξικοπήματος τον Αύγουστο του 1917. Ούτε είχε περάσει από

το μυαλό της μπολσεβίκικης ηγεσίας να συμπεριφερθεί όπως συμ- περιφερόταν η ηγεσία του ΚΡΏ μπροστά στην απειλή του Χίτλερ.

Οι μπολσεβίκοι

είχαν δικαίωμα να πουν: «για να νικήσουμε την κορνιλοβιάδα πρώτα πρέπει να νικήσουμε την κερενσκιάδα». Αυτό το είπαν περισσότερο από μια φορά, γιατί ήταν αναγκαίο και σωστό για όλη την προπαγάνδα που θα ακολουθούσε. Όμως, αυτό το σύνθημα ήταν απολύτως ανεπαρκές για την αντίσταση ενάντια στον Κορνίλοφ στις 16 Αυγούστου, τις μέρες που ακολούθησαν και γενικά για να τον εμποδίσουν να τσακίσει το προλεταριάτο της Πετρούπολης. Γι’ αυτό και οι μπολσεβίκοι δεν αρκέστηκαν σε μια έκκληση προς τους εργάτες και τους φαντάρους να εγκαταλείψουν τους συμφιλιωτές και να υποστηρίζουν το κόκκινο ενιαίο μέτωπο των μπολσεβίκων. Όχι, οι μπολσεβίκοι πρότειναν ενιαίο μέτωπο πάλης στους μενσεβίκους και τους σοσιαλεπαναστάτες και μαζί τους δημιούργησαν κοινές μαχητικές οργανώσεις. Ήταν σωστό ή λάθος; Ας απαντήσει ο Τέλμαν. Για να δείξω ακόμα πιο παραστατικά τι σήμαινε το ενιαίο μέτωπο, παραθέτω το εξής επεισόδιο: μόλις αποφυλακίστηκα, αφού τα συνδικάτα πλήρωσαν την εγγύηση, πήγα κατευθείαν στην Επιτροπή Εθνικής Αμυνας όπου συζήτησα και πήρα αποφάσεις για την πάλη ενάντια στον Κορνίλοφ, μαζί με τον μενσεβίκο Νταν και τον σοσιαλε- παναστάτη Γκοτζ, σύμμαχοι του Κερένσκι και οι δυο, που με είχαν ρίξει φυλακή. Ήταν σωστό ή λάθος;49

Ο Τρότσκι συμπέρανε:

Κάποτε ένας ζωέμπορας έφερε μερικούς ταύρους στο σφαγείο. Και ο χασάπης ήρθε έτοιμος κρατώντας το κοφτερό του μαχαίρι.«Ας μαζευτούμε και να καρφώσουμε τον δήμιο με τα κέρατά μας», είπε ένας ταύρος.

- 172-


«Συγγνώμη, αλλά σε τι είναι χειρότερος ο δήμιος από τον έμπορα που μας οδήγησε εδώ με τη βουκέντρα του;» απάντησαν οι ταύροι, που είχαν λάβει την πολιτική τους εκπαίδευση στη σχολή του Μανουΐλσκι.«Μα μπορούμε να ασχοληθούμε και με τον έμπορα μετά!»«Όχι», απάντησαν σε κείνον που τους συμβούλευε οι υπόλοιποι ταύροι, πιστοί στις αρχές τους. «Προσπαθείς να καλύψεις τους εχθρούς μας από τα αριστερά. Είσαι ένας σοσιαλ-χασά- πης!»Και αρνήθηκαν να συσπειρωθούν.

-από τους μύθους του Αισώπου.50

Τι είναι εθνικοσοσιαλισμός;Ο Τρότσκι διατύπωσε μια λαμπρή και πρωτότυπη ανάλυση του

εθνικοσοσιαλισμού. Σύμφωνα με τον Ντόιτσερ: «Ο πυρήνας της άποψής του για το ναζισμό έχει διατηρήσει τη φρεσκάδα και την πρωτοτυπία του. Παραμένει η μοναδική συνεκτική και ρεαλιστική ανάλυση του εθνικοσοσιαλισμού (και του φασισμού γενικότερα) που μπορεί κανείς να βρει στη μαρξιστική φ ιλολογία».51 Ας συνοψίσουμε την ανάλυσή του.

Το κλειδί της αντίληψης του Τρότσκι βρίσκεται στην εκτίμηση του εθνικοσοσιαλισμού ως «το κόμμα της αντεπαναστατικής απελπισίας». Είναι ένα λαϊκίστικο αντεπαναστατικό κίνημα. Σε αντίθεση με την παραδοσιακή αντίδραση που εργάζεται από τα πάνω, από την κορυφή της κοινωνικής πυραμίδας, ο εθνικοσοσιαλισμός είναι μια αντεπανάσταση από τα κάτω.

Ο καπιταλισμός μέσω του φασισμού θέτει σε κίνηση τις μάζες των παραφρονημένων μικροαστών και τις συμμορίες του λούμπεν προλεταριάτου, όλα τα αναρίθμητα ανθρώπινα όντα που το ίδιο το χρηματιστικό κεφάλαιο έχει βυθίσει στην απελπισία και τη φρενίτιδα.52...Σηκώνει στα πόδια τους εκείνες τις ομάδες που βρίσκονται λίγο πάνω από το προλεταριάτο και ζουν υπό το διαρκή φόβο

- 173-


μην κατρακυλήσουν στις γραμμές του.53 ...Σε μια ατμόσφαιρα που έχει πυρακτωθεί από τον πόλεμο, την ήττα, τις [πολεμικές] επανορθώσεις, τον πληθωρισμό, την κατοχή του Ρουρ, την κρίση, την ανέχεια, την απελπισία, οι μικροαστοί εξεγέρθηκαν ενάντια σε όλα τα παλιά κόμματα που τους είχαν εξαπατήσει. Τα έντονα παράπονα των μικροϊδιο- κτητών που βρίσκονται συνεχώς στα πρόθυρα της χρεοκοπίας, των φοιτητών γιων τους που θα μείνουν χωρίς διορισμό και πελατεία, των θυγατέρων τους που δεν έχουν ούτε προίκα ούτε υποψήφιους γαμπρούς, απαιτούν τάξη και ένα σιδερένιο χέρι να την επιβάλλει.54

Οι κατεστραμμένοι μικροαστοί έριχναν το φταίξιμο για τα βάσανά τους στη Δημοκρατία της Βαϊμάρης, την οποία επί χρόνια διαχειρί

ζονταν οι σοσιαλδημοκράτες. Το στοιχείο που ένωνε τους παρα- φρονημένους μικροαστούς ήταν το μίσος για το προλεταριάτο:

Η πολιτική τέχνη [του Χίτλερ] συνίστατο στη συγχώνευση των μικροαστών σε ένα σύνολο μέσω της κοινής τους εχθρότητας για το προλεταριάτο. Τι πρέπει να γίνει για να φτιάξουν τα πράγματα; Πρώτα απ’ όλα, στραγγαλίστε αυτούς που βρίσκονται πιο κάτω. Οι μικροαστοί, ανήμποροι μπροστά στο μεγάλο κεφάλαιο, ελπίζουν ότι στο μέλλον θα ανακτήσουν την κοινωνική τους αξιοπρέπεια μέσω της συντριβής των εργατών.55

Ποιο ρόλο διαδραμάτισε η προσωπικότητα του Χ ίτλερ στη δημιουργία και τη διαμόρφωση του ναζιστικού κινήματος; Ήταν η ενσάρκωση των παρανοημένων μικροαστών.

Η αντιπαράθεση για την προσωπικότητα του Χίτλερ γίνεται όλο και πιο έντονη όσο το μυστικό της επιτυχίας του αναζη- τείται στον ίδιο. Εν τω μεταξύ θα ήταν δύσκολο να βρεθεί μια άλλη πολιτική προσωπικότητα που να είναι στον ίδιο βαθμό το κέντρο ανώνυμων ιστορικών δυνάμεων. Κάθε εξοργισμένος μικροαστός δεν μπορεί να γίνει Χίτλερ, αλλά ένα μόριο του Χίτλερ βρίσκεται μέσα σε κάθε εξοργισμένο μικροαστό.56

- 174-


Οι μικροαστοί, απομονωμένοι και ανίσχυροι, σιχαίνονταν την κοινωνική τους θέση: όταν κοιτούσαν προς τα πάνω αντίκριζαν με φθόνο και μίσος τους μεγάλους καπιταλιστές και όταν κοιτούσαν προς τα κάτω αντίκριζαν, πάλι με μίσος και φθόνο, το προλεταριάτο, το οποίο επεδείκνυε την ικανότητά του για πολιτική και συνδικαλιστική οργάνωση. Στα μάτια των αποτρελαμένων μικροαστών, οι μεγάλες επιχειρήσεις, το εβραϊκό χρήμα, η κοινοβουλευτική δημοκρατία, οι σοσιαλδημοκρατικές κυβερνήσεις, ο μαρξισμός κι ο κομμουνισμός, ήταν συγχωνευμένα σε ένα και μοναδικό εχθρό. Ο μικροεπιχειρηματίας κουνούσε οργισμένος τη γροθιά του στις μεγάλες επιχειρήσεις και ισχυριζόταν ότι ήταν σοσιαλιστής. Απέναντι στους εργάτες διακήρυσσε με αυστηρότητα την αντίθεσή του στην ταξική πάλη, την απέχθειά του για το μαρξιστικό διεθνισμό, το σοβινισμό του.

Κάθε πρόοδος υπονόμευε τους μικροαστούς. Επομένως... κάτω η πρόοδος:

Ο μικροαστός είναι αντίθετος στην ιδέα της εξέλιξης, γιατί η εξέλιξη προχωράει αλύπητα εναντίον του. Η πρόοδος δεν του έχει φέρει τίποτα περισσότερο από απλήρωτα χρέη. Ο εθνικοσοσιαλισμός δεν απορρίπτει μόνο το μαρξισμό, αλλά και το δαρβινισμό. Οι ναζί καταριούνται τον υλισμό, γιατί οι νίκες της τεχνολογίας επί της φύσης έχουν σημάνει το θρίαμβο του μεγάλου κεφαλαίου έναντι του μικρού...Ο μικροαστός έχει ανάγκη μια υπέρτατη εξουσία, η οποία θα στέκεται πάνω από την ύλη και πάνω από την ιστορία και η οποία θα είναι απαλλαγμένη από τον ανταγωνισμό, τον πληθωρισμό, την κρίση και τους πλειστηριασμούς... Προσφέρει στο έθνος τη βοήθεια της φυλής για να το ανεβάσει πάνω από την ιστορία. Η ιστορία αντιμετωπίζεται σαν να εκπορεύεται από τη φυλή. Οι ιδιότητες της φυλής προκύπτουν χωρίς καμιά σχέση με τις κοινωνικές συνθήκες που αλλάζουν. Απορρίπτον- τας την «οικονομική σκέψη» ως βάση του, ο εθνικοσοσιαλισμός κατεβαίνει ένα σκαλί χαμηλότερα: από τον οικονομικό υλισμό, στρέφεται στο ζωολογικό υλισμό...

- 175-


Όπω ς η παρηκμασμένη αριστοκρατία αναζητούσε παρηγοριά στην ευγένεια του αίματός της, με τον ίδιο τρόπο οι εξαθλιωμένοι μικροαστοί αποκοιμίζονται με παραμύθια για την ανωτερότητα της φυλής τους...Η απελπισία τούς έχει στήσει στα πόδια τους, ο φασισμός τούς έχει προσφέρει ένα λάβαρο. Κάθε τι που με μια κανονική εξέλιξη της κοινωνίας θα έπρεπε να έχει απορριφθεί από τον εθνικό οργανισμό με τη μορφή πολιτιστικών περιττωμάτων, βγαίνει τώρα με θόρυβο από το στόμα: η αστική κοινωνία ξερνάει τη βαρβαρότητα που δεν έχει χωνέψει. Αυτή είναι η φυσιολογία του εθνικοσοσιαλισμού.57

Η ηγεσία της γερμανικής Σοσιαλδημοκρατίας πίστευε, μάταια, ότι θα προσέλκυε τους μικροαστούς αν ακολουθούσε μια πολιτική μετριοπάθειας και προσαρμογής στο κατεστημένο. Όμως, αυτό θα ήταν το τελευταίο πράγμα που μπορούσε να προσελκύσει τους απογοητευμένους με το κατεστημένο και εξοργισμένους μικροαστούς. Οι σοσιαλδημοκράτες συνέχιζαν να κηρύττουν μετριοπάθεια, ενόσω τα εκατομμύρια των δυσάρεστημένων μικροαστών μόνο ανυπομονησία μπορούσαν να νιώσουν. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, η μετριοπάθεια του 5ΡΟ έριχνε νερό στο μύλο των ναζί.

Οι μικροαστοί δεν μπορούν να διαδραματίσουν έναν ανεξάρτητο ιστορικό ρόλο. Ακολουθούν είτε το προλεταριάτο είτε την αστική τάξη. Η πορεία που ακολουθούν καθορίζεται από την ισχύ και την αποφασιστικότητα του προλεταριάτου.

Στην εποχή της ανόδου, της επέκτασης και της άνθησης του καπιταλισμού, οι μικροαστοί, παρά τα κατά καιρούς ξεσπάσματα δυσαρέσκειας, κατά κανόνα βάδιζαν υπάκουα κάτω από το καπιταλιστικό χαλινάρι. Ούτε μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Όμως στις συνθήκες της καπιταλιστικής αποσύνθεσης και του αδιεξόδου στην οικονομική κατάσταση, οι μικροαστοί επιδιώκουν, ποθούν και αποπειρώνται να απαλλαγούν από τα δεσμά των παλιών αφεντικών που κάνουν κουμάντο στην κοινωνία. Έχουν τη δυνατότητα να ταυτίσουν τη μοίρα τους με εκείνη του προλεταριάτου. Για να γίνει αυτό απαιτεί-

-176-


ται μοναχά ένα πράγμα: οι μικροαστοί πρέπει να πιστέψουν στην ικανότητα του προλεταριάτου να οδηγήσει την κοινωνία σε ένα νέο δρόμο. Το προλεταριάτο μπορεί να εμπνεύσει αυτή την πίστη μόνο με τη δύναμή του, με την αποφασιστικότητα της δράσης του, με την επιδέξια επίθεση ενάντια στον εχθρό, με την επιτυχία της επαναστατικής πολιτικής του. Όμως, ουέ και αλίμονο στο επαναστατικό κόμμα που δεν αίρεται στο ύψος των απαιτήσεων!58

Η παύση πριν τον κατακλυσμόΌπως αναφέραμε στις προηγούμενες σελίδες, το Μάρτη του

1930 η σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση του Χέρμαν Μίλερ αναγκάστηκε να παραιτηθεί και αντικαταστάθηκε από τον Χάινριχ Μπρύ- νινγκ. Αφού δεν διέθετε την απαραίτητη κοινοβουλευτική πλειοψηφία, ο Μπρύνινγκ κυβερνούσε με διατάγματα. Η κυβέρνησή του άντεξε 26 μήνες. Την ακολούθησε η κυβέρνηση του φον Πά- πεν, η οποία διέθετε ακόμη λιγότερη υποστήριξη. Και αυτή κυβέρνησε με διατάγματα και επέζησε πεντέμισι μήνες. Τη διαδέχτηκε μια κυβέρνηση με ακόμα μικρότερη υποστήριξη, του στρατηγού Σλάιχερ, η οποία επέζησε για 57 μέρες. Στο τέλος ήρθε η κυβέρνηση με επικεφαλής τον Χίτλερ.

Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι το καθεστώς του Μπρύνινγκ δεν ήταν φασιστικό, επειδή δεν είχαν καταστραφεί οι εργατικές οργανώσεις. Όμως, ούτε δημοκρατικό κοινοβουλευτικό καθεστώς ήταν, αφού ο Μπρύνινγκ είχε έκτακτες εξουσίες και κυβερνούσε με διατάγματα. Ο Τρότσκι το όρισε ως ένα μεταβατικό καθεστώς, ανάμεσα στην κοινοβουλευτική δημοκρατία και το φασισμό. Το αποκά- λεσε βοναπαρτιστικό καθεστώς, έκφραση του πιο οξυμένου ταξικού ανταγωνισμού, που ακόμα δεν εκφράζεται σε ανοιχτή σύγκρουση. Το γεγονός ότι η δημοκρατία και ο φασισμός δεν είναι συμβατά, δεν σημαίνει ότι δεν είναι δυνατός ένας συνδυασμός ανάμεσά τους για ένα σύντομο χρονικό διάστημα.

- 177-


Επί Μπρύνινγκ οι ναζί βάδιζαν από τη μια εκλογική νίκη στην επόμενη. Στις πρώτες εκλογές για το Ράιχσταγκ που έγιναν με κυβέρνηση Μ πρύνινγκ, στις 14 Σεπτέμβρη 1930, οι ναζί πήραν6.409.000 ψήφους. Στις 13 Μάρτη 1932, στις εκλογές για την ανάδειξη Προέδρου της Δημοκρατίας, ο Χίτλερ πήρε 11.339.400 ψήφους, και ένα μήνα αργότερα στις 10 Απρίλη [δεύτερος γύρος των προεδρικών εκλογών, ΣτΜ], οι ναζιστικές ψήφοι έφθασαν στα 13.418.500. Το 1928 οι ναζί διέθεταν το 2,6% των ψήφων, το Σεπτέμβρη του 1930 το 18,3%, το Μάρτη του 1932 το 30,1% και τον Απρίλη του 1932, το 36,8%.

Μετά τον τεράστιο αριθμό ψήφων που πήραν οι ναζί στις προ: εδρικές εκλογές του Απρίλη του 1932, ο Μπρύνινγκ αποφάσισε να τους μαζέψει τα χαλινάρια. Ο ίδιος και η Ράιχσβερ υπέθαλπαν την κόντρα των ναζί με τα εργατικά κόμματα, όμως, δεν ήθελαν μια υπερβολική ισχυροποίηση των ναζί. Ο Μπρύνινγκ έπεισε τον Χίν- τεμπουργκ να υπογράψει ένα διάταγμα για την απαγόρευση των 5Α και των 55, των ιδιωτικών στρατών των ναζί. Το διάταγμα τέθηκε σε ισχύ στις 14 Απρίλη 1932. Όμως, όπως είχε προφητεύσει ο Τρότσκι, όσο ισχυρότερα γίνονταν τα δυο άκρα, τόσο πιο ασταθές γινόταν το βοναπαρτιστικό καθεστώς. Μετά από ίντριγκες, οι οποίες εκπορεύονταν από το γενικό επιτελείο στρατού και τον «κοινωνικό στρατηγό» Κουρτ ψον Σλάιχερ, ο Χίντεμπουργκ καθαί- ρεσε τον Μπρύνινγκ και στις 31 Μάη όρκισε καγκελάριο τον φον Πάπεν, ο οποίος προΐστατο μιας κυβέρνησης γιούνγκερς.*

Ο Πάπεν διέλυσε το Ράιχσταγκ στις 4 Ιούνη και όρισε νέες εκλογές για την τελευταία μέρα του Ιούλη. Στις 14 Ιούλη αποσύρθηκε η απαγόρευση της λειτουργίας των 5Α και των 55. Στις 20 Ιούνη, παραβιάζοντας το Σύνταγμα, απέλυσε τη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση της Πρωσίας, διόρισε στη θέση της έναν Επίτροπο του Ράιχ και κήρυξε το Βερολίνο και το Βρανδεμβούργο σε κατά-

• Ευγενείς γαιοκτήμονες της Πρωσίας. Υπεραντιπροσωπεύονταν στις τάξεις των μόνιμων αξιωματικών. /ΣτΑί/.

- 178-


στάση εκτάκτου ανάγκης. Μ’ αυτό τον τρόπο ο Πάπεν έλπιζε ότι θα κατευνάσει τους ναζί, ενώ παράλληλα θα έδειχνε ότι κι αυτός «πολεμάει το μαρξισμό», όχι μόνο οι ναζί.

Ήταν η στιγμή της αλήθειας για τους σοσιαλδημοκράτες, που υπόσχονταν ξανά και ξανά ότι θα υπερασπίσουν το Σύνταγμα. Είχαν ορκιστεί ότι θα υπερασπίσουν τη Δημοκρατία από κάθε πραξικόπημα.

Τα συνδικάτα και το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, που είχαν αντισταθεί νικηφόρα στο πραξικόπημα του Καπ το 1920 με μια γενική απεργία, συζήτησαν ξανά αυτό το σενάριο και το απέρριψαν χωρίς πολλά πολλά... Το γεγονός ότι οι δυο μεγαλύτερες εργατικές οργανώσεις στη Γερμανία, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα και τα συνδικάτα, δεν είχαν προβάλει έστω συμβολική αντίσταση στο πραξικόπημα του Πάπεν, έδειχνε πολλά για την αντίσταση (ή την έλλειψη αντίστασης) που θα έπρεπε να περιμένει ο Χίτλερ όταν θα ερχόταν στην εξουσία.59

Το ΚΡΟ κάλεσε σε γενική απεργία, όμως όλοι θυμούνταν τη στάση του στο «κόκκινο δημοψήφισμα» ενάντια στην ίδια κυβέρνηση, και το κάλεσμα δεν συνάντησε την παραμικρή ανταπόκριση.

Όσο ο Πάπεν ήταν επικεφαλής της κυβέρνησης, οι εκκλήσεις του Τρότσκι για ενιαίο μέτωπο γίνονταν όλο και πιο επιτακτικές, όλο και πιο αγωνιώδεις. Όμως, συνέχισε να είναι φωνή βοώντος εν τη ερήμω.

Μετά την 30η Γενάρη 1933*Πώς αντέδρασε η σοσιαλδημοκρατική ηγεσία όταν ο Χίτλερ

έγινε καγκελάριος; Ο ιστορικός Τζούλιαν Μπράουνταλ γράφει:

...Στις συζητήσεις που έκανε η κομματική ηγεσία τη νύχτα της 30ης Γενάρη, τα επιχειρήματα υπέρ της σύνεσης και της περί-

* Η μέρα που ο Χίντεμττουργκ όρκισε τον Χίτλερ καγκελάριο. Γενικότερα, η μέρα που οι ναζί ανέβηκαν στην εξουσία. [Σιμ/.

- 179-


σκέψης σύντομα επικράτησαν εκείνων που τάσσονταν υπέρ της άμεσης έναρξης της μάχης. Η κομματική ηγεσία κάθε άλλο παρά θεωρούσε την ανάληψη του αξιώματος του Καγκελάριου από τον Χίτλερ, ως αρπαγή της εξουσίας. Το νέο υπουργικό συμβούλιο δεν ήταν αμιγώς εθνικοσοσιαλιστικό, ήταν μια συμμαχία ανάμεσα σε γερμανούς εθνικιστές και εθνικοσο- σιαλιστές. Μόνο τρεις από τους δώδεκα υπουργούς ήταν ναζί, οι υπόλοιποι ήταν συντηρητικοί. Επίσης, ο Χίτλερ είχε υπο- σχεθεί στον Πρόεδρο ότι θα ορκιστεί να τηρεί το Σύνταγμα της Βαϊμάρης κι ο Βίλχελμ Φρικ, ο ναζί υπουργός Εσωτερικών, είχε ανακοινώσει ότι το υπουργικό συμβούλιο είχε αρνη- θεί να θέσει εκτός νόμου το Κομμουνιστικό Κόμμα και ότι θα σεβόταν την ελευθερία του τύπου. Ο Ρούντολφ Μ πράι- τσχαϊντ, επιχειρηματολογώντας υπέρ της πολιτικής του [Σοσιαλδημοκρατικού, ΣτΜ] κόμματος, δήλωσε ότι όσο ο Χίτλερ «παρέμενε στο δρόμο του Συντάγματος» θα ήταν επικεφαλής μιας «νόμιμης κυβέρνησης» την οποία, όπως είπε, «πρέπει να αντιπολιτευτούμε και θα το κάνουμε... αλλά που όμως εξακολουθεί να είναι μια νόμιμη, συνταγματική κυβέρνηση...» Ακολουθώντας τις συμβουλές του Μπράιτσχαϊντ, η κομματική ηγεσία αποφάσισε ομόφωνα να αναβάλει την οργάνωση της ενεργητικής αντίστασης ενάντια στη φασιστική απειλή, μέχρι την εκδήλωση μιας σαφούς παραβίασης του Συντάγματος. Έλπιζαν να μη συμβεί ποτέ κάτι τέτοιο......λίγες μέρες αργότερα, η κυβέρνηση έθεσε όλα τα όργανα της κρατικής εξουσίας στην υπηρεσία του ναζιστικού τρόμου. Η κυκλοφορία των σοσιαλδημοκρατικών και των κομμουνιστικών εφημερίδων απαγορεύτηκε για μέρες και μήνες ή σε άλλες περιπτώσεις έκλεισαν οριστικά, απαγορεύτηκε στους ηγέτες των συνδικάτων να απευθύνονται στα μέλη τους και οι εργατικές συγκεντρώσεις είτε σταματούσαν μόλις άρχιζαν με παρέμβαση κρατικών αξιωματούχων ή απλά τις διέλυαν οι συμμορίες των ναζί φαιοχιτώνων, οι οποίοι απολάμβαναν την προστασία της αστυνομίας. Οι δημοκρατικοί αστυνομικοί απολύονταν μαζικά και τη θέση τους έπαιρναν ναζί. Στις 17 Φλεβάρη η ναζιστική τρομοκρατία επικυρώθηκε κι επίσημα με ένα διάταγμα του Χέρμαν Γκέρινγκ, του ναζί υπουργού Εσωτερικών της Πρωσίας, που έδινε στην αστυνομία το δι-

-180-


καίωμα να ανοίγει πυρ κατά το δοκούν. Η διαδικασία διάλυσης του σοσιαλιστικού κινήματος με την τρομοκρατική βία είχε ξεκινήσει.Ακόμα και εκείνη την ύστατη στιγμή η κομματική ηγεσία [της Σοσιαλδημοκρατίας, ΣτΜ] υποστήριζε ότι αυτή η παρακώλυση των συνταγματικών δικαιωμάτων δεν αποτελούσε μια καθαρή παραβίαση του Συντάγματος που μπορεί να δικαιολογούσε τον κίνδυνο της σφαγής ενός εμφυλίου πολέμου. Στο κάτω-κάτω κάποιες σοσιαλιστικές εφημερίδες μπορούσαν ακόμα να κυκλοφορούν και εργατικές συγκεντρώ σεις να πραγματοποιούνται με κάποιο τρόπο. Το πιο σημαντικό, οι κοινοβουλευτικοί θεσμοί παρέμεναν ανέγγιχτοι και οι εκλογές για το Ράιχσταγκ, το οποίο είχε διαλυθεί την 1η Φλεβάρη, είχαν οριστεί για τις 5 Μάρτη.40

Η δειλία των ηγετών της Σοσιαλδημοκρατίας δεν είχε τέλος. Όταν στις 23 Μάρτη 1933 ένας νόμος που παραχωρούσε στον Χίτλερ απεριόριστη εξουσία κατατέθηκε στο Ράιχσταγκ, ο Ότο Βελς, ο επικεφαλής του 5Ρϋ τάχθηκε εναντίον του, έκανε όμως σαφές ότι το κόμμα, ενεργώντας ως νόμιμη αντιπολίτευση, θα περιοριστεί σε νόμιμες και ειρηνικές μορφές αντιπολίτευσης. Ο Βελς είπε:

Οι εκλογές της 5ης Μάρτη έδωσαν την πλειοψηφία στα κυβερνητικά κόμματα και συνεπώς τους έδωσαν την ευκαιρία να κυβερνήσουν σύμφωνα με το γράμμα και το πνεύμα του Συντάγματος... Αποδεχόμαστε αυτή τη διακυβέρνηση ως γεγονός. Ωστόσο, η λαϊκή αίσθηση του δικαίου είναι κι αυτή μια πολιτική δύναμη και δεν πρόκειται να πάψουμε να απευθυνόμαστε σε αυτή την αίσθηση δικαίου.

Η κομματική ηγεσία προσπάθησε να προσαρμοστεί με κάποιο τρόπο στη νέα κατάσταση ώστε να διασώσει τη νόμιμη ύπαρξη του κόμματος.

...Ο Ό το Βελς, ο πρόεδρος του κόμματος, στα τέλη Μάρτη 1933 παραιτήθηκε από το Γραφείο της Σοσιαλιστικής Εργατικής Διεθνούς, ούτως ώστε οι γερμανοί σοσιαλδημοκράτες να

-181 -


μην θεωρούνται υπεύθυνοι για την απροκάλυπτη εχθρότητα που έδειχνε η Διεθνής στο Τρίτο Ράιχ. Η κομματική ηγεσία διέγραψε ομάδες της Σοσιαλιστικής Νεολαίας στο Βερολίνο που είχαν αρχίσει την παράνομη δουλειά. Αποκήρυξε μια ομάδα πρωτοκλασάτων μελών της εκτελεστικής επιτροπής - Μ πράιτσχαϊντ, Κρίσπιεν, Χίλφερντινγκ, Ντίτμαν, Στάμπφερ και άλλους - που είχαν συγκροτηθεί ως 5οραάβ [ακροστιχίδα των λέξεων Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα Γερμανίας] για να οργανώσουν από το εξωτερικό την παράνομη αντίσταση στον Χίτλερ. Στις 17 Μάη, οι 48 από τους 65 παρόντες βουλευτές του 5ΡΟ στο Ράιχσταγκ - στην Ανω Βουλή ο Φρικ τους είχε απειλήσει με δολοφονία - ψήφισαν άνευ όρων την παράδοσή τους στον Χίτλερ. Στις 22 Ιούνη 1933, το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα τέθηκε εκτός νόμου. Η περιουσία του κατασχέθηκε και οι βουλευτές του καθαιρέθηκαν.61

Η ηγεσία των συνδικάτων δεν ήταν λιγότερο δουλοπρεπής. ΗΈβε-λιν Αντερσον περιγράφει:

Η πιο κατάπτυστη απόπειρα για εθελοντική «αυτοπροσαρμογή» στο καθεστώς έγινε από τη συνδικαλιστική ηγεσία. Διατηρώντας την ελπίδα ότι θα μπορούσαν να σώσουν τις οργανώσεις τηρώντας αυτό που ονόμασαν «πολιτική ουδετερότητα», έφθασαν στο σημείο να αποδεχτούν τη μετατροπή της Πρωτομαγιάς, της παραδοσιακής ημέρας διεθνιστικής εργατικής αλληλεγγύης, σε «Εθνική Ημέρα Εργασίας» από τους ναζί. Η εφημερίδα 6ε\νβΓΐ<$οΗαβ5ζεΐΙιιη%, το επίσημο όργανο της ΑϋΟΒ [της γερμανικής ΓΣΕΕ, ΣτΜ], δημοσίευσε ένα άρθρο του Βάλτερ Παλ για την Πρωτομαγιά. Να τι έγραφε σε μια παράγραφο:«Και βέβαια δεν χρειάζεται να αλλάξουμε αυτό που είμαστε για να αναγνωρίσουμε ότι η νίκη του εθνικοσοσιαλισμού, παρόλο που επετεύχθη εις βάρος ενός κόμματος το οποίο θεωρούσαμε ως την ενσάρκωση της ιδέας του Σοσιαλισμού, είναι και δίκιά μας νίκη, επειδή σήμερα ο σοσιαλιστικός σκοπός τίθεται μπροστά σε όλο το έθνος».Αυτή η διακήρυξη, η οποία ξεσήκωσε μεγάλη κατακραυγή στη βάση των συνδικάτων και του σοσιαλιστικού κινήματος,

- 182-


δεν εντυπώσιασε τελικά τους ναζί. Στις 2 Μάη, δηλαδή αμέσως μετά απ' αυτή την ηθική συνθηκολόγηση, αποσπάσματα των 5Α και των 55 κατέλαβαν όλα τα κτίρια των συνδικάτων.Οι πιο γνωστοί συνδικαλιστές ηγέτες, ο Λάιπαρτ, ο Γκράσμαν κι ο Βίσελ συνελήφθησαν. Στις 13 Μάη κατασχέθηκε όλη η περιουσία των συνδικάτων. Η γερμανική εργατική τάξη είχε χάσει τη συνδικαλιστική της οργάνωση.62 Στις 17 Μάη ο Χίτλερ έκανε την πρώτη από τις διάσημες ομιλίες του στο Ράιχσταγκ για την εξωτερική πολιτική. Θα ήταν και η τελευταία συνεδρίαση στην οποία θα συμμετείχαν και οι σοσιαλιστές, παρόλο που μόνο η μισή κοινοβουλευτική ομάδα ήταν εκεί... Σε μια τελευταία, ταπεινωτική προσπάθεια να «σώσουν το κόμμα» οι σοσιαλδημοκράτες ψήφισαν «ναι» στη ναζιστική πρόταση για την εξωτερική πολιτική, η οποία και εγκρίθηκε ομόφωνα. Επρόκειτο για παράδοση άνευ όρων. Μόνο να σώσουν τις ζωές τους θα μπορούσαν να ελπίζουν οι ηγέτες του κόμματος με μια τέτοια κίνηση, σε καμιά περίπτωση το κόμμα. Φυσικά οι ναζί δεν έδειξαν τίποτα λιγότερο από περιφρόνηση για τους εσωτερικούς «πυροσβέστες» τους - και πολύ λίγη ανεκτικότητα.Στις 23 Ιούνη το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα τέθηκε εκτός νόμου κι ο Πάουλ Λόμπε, ο εμπνευστής της πολιτικής του «πυροσβεστικού» συμβιβασμού, συνελήφθη, μαζί με άλλα ηγετικά στελέχη του κόμματος. Οι ναζί είχαν ανεχθεί τη συμβιβαστική γραμμή του Λόμπε όσο πίστευαν ότι τους εξυπηρετούσε, δηλαδή μέχρι που η σύγχυση και η απογοήτευση να προ- καλέσει πανικό και χάος στο εργατικό κίνημα, σβήνοντας και την τελευταία σπίθα αυτοπεποίθησης.63

Η ηγεσία του ΚΡΟ απλά έθαψε το κεφάλι της στην άμμο και έκανε σαν να μην είχε υπάρξει μια ήττα συγκλονιστικών διαστάσεων. Στις 30 Γενάρη 1933 κάλεσε σε γενική απεργία, στην οποία δεν συμμετείχε κανείς. ΗΈβελιν Άντερσον γράφει:

Το Κομμουνιστικό Κόμμα δεν προβληματίστηκε στο παραμικρό από την αποτυχία του να οργανώσει τη δράση. Σύμφωνα με τη δίκιά του, μετέπειτα εκτίμηση, η απουσία αντίστασης δεν σηματοδοτούσε τίποτα, μιας και «η δύναμη του Κομμου

- 183-


νιστικού Κόμματος εκφράστηκε στο γεγονός ότι την κρίσιμη στιγμή το κόμμα παρέμεινε μονολιθικό». Τις κρίσιμες εβδομάδες «δεν υπήρξαν συζητήσεις» στο γερμανικό Κομμουνιστικό Κόμμα.64Τη στιγμή της χειρότερης ήττας, όταν οι πάντες αναρωτιούνταν «Πώς μπόρεσε να συμβεί κάτι τέτοιο; Ποια ήταν η αιτία;Τι πρέπει να γίνει τώρα;»... οι κομμουνιστές συνέχιζαν να τρέφουν αυταπάτες:«τα σημάδια δείχνουν προς την ίδια κατεύθυνση... δηλαδή στο ότι θα πρέπει να αναμένονται βίαιοι ταξικοί αγώνες στο πολύ κοντινό μέλλον... Θα μπορέσει το Κόμμα να προσφέρει την κατάλληλη ηγεσία στο τωρινό επαναστατικό κίνημα των μαζών;»Αμετάπειστοι, οι κομμουνιστές συνέχισαν να μιλάνε για «ογ- κούμενη επαναστατική κινητικότητα των μαζών» κλπ, ενώ την ίδια στιγμή συνέχισαν να στρέφουν τις βασικές τους επιθέσεις ενάντια στους σοσιαλιστές... «Η πλήρης εξάλειψη των σοσιαλφασιστών [της Σοσιαλδημοκρατίας, Τ.Κ.] από τον κρατικό μηχανισμό, και η άγρια καταστολή της σοσιαλδημοκρατικής οργάνωσης και του τύπου της, δεν αλλάζει το γεγονός ότι συνεχίζουν να αντιπροσωπεύουν και τώρα όπως προηγουμένως το βασικό κοινωνικό στήριγμα της δικτατορίας του κεφαλαίου.65

Όταν, στις εκλογές του Νοέμβρη 1933, οι ναζί πήραν το 92,2% των ψήφων - με μαζική τρομοκρατία είναι η αλήθεια - παρόλο που 3,3 εκατομμύρια ψηφοδέλτια ήταν μουντζουρωμένα και 2,1 εκατομμύρια ψηφοφόροι βρήκαν το κουράγιο να απέχουν,

οι εξόριστοι σοσιαλδημοκράτες στην Πράγα γιόρτασαν το αποτέλεσμα των εκλογών περίπου σαν να ήταν νίκη: «...αυτά τα εκατομμύρια δεν αποτελούν μια "αντιπολίτευση” με τη συνηθισμένη έννοια της λέξης: είναι ένας στρατός εχθρικός στο σύστημα, ένα τάγμα-πυρήνας για την επερχόμενη σοσιαλιστική επανάσταση». Οι κομμουνιστές πήγαιναν ακόμα παραπέρα: «...τα εκλογικά αποτελέσματα είναι μια μεγάλη νίκη του κόμματος του Τέλμαν. Αυτός ο στρατός των εκατομμυρίων γενναίων αντιφασιστών είναι η επιβεβαίωση της διακήρυξης

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτσ,τόσο πιο φωτεινό το αστέρι

που είχε κάνει η κεντρική επιτροπή του γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος τον Οκτώβρη, ότι στη Γερμανία έχει ξεκινήσει η καινούργια επαναστατική άνοδος των μαζών».66

Η ηγεσία της Κομιντέρν μετά τη νίκη του Χίτλερ έσπευσε να βεβαιώσει για την απόλυτη ορθότητα της πολιτικής του ΚΡΟ. Την 1η Απρίλη 1933 ο Φριτς Χέκερτ έκανε τον απολογισμό για λογαριασμό του ΚΡΟ στην Κομιντέρν. Το Προεδρείο της ΕΕΚΔ, αψού άκουσε τον απολογισμό, αποφάσισε ότι:

Η πολιτική γραμμή και η οργανωτική πολιτική που εφάρμοσε η κεντρική επιτροπή του γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος με επικεφαλής το σύντροφο Τέλμαν, πριν και κατά τη διάρκεια του πραξικοπήματος του Χίτλερ, υπήρξε ιδιαιτέρως σωστή... Η επαναστατική άνοδος των μαζών στη Γερμανία είναι αναπόφευκτη παρά τη φασιστική τρομοκρατία. Είναι βέβαιο ότι θα ενταθεί η αντίσταση των μαζών στο φασισμό. Η εγκαθίδρυση μιας ανοιχτής φασιστικής δικτατορίας μέσω της καταστροφής όλων των δημοκρατικών αυταπατών των μαζών και της απαλλαγής τους από την επιρροή της Σοσιαλδημοκρατίας θα επιταχύνει την πορεία της Γερμανίας προς την προλεταριακή επανάσταση. Είναι αναγκαίο να δυναμώσει το κόμμα κι όλες οι μαζικές προλεταριακές οργανώσεις, να προετοιμαστούν οι μάζες για τις αποφασιστικές επαναστατικές μάχες, για την ανατροπή της φασιστικής δικτατορίας με ένοπλη εξέγερση.67

Μετά τη νίκη του ΧίτλερΣ’ αντίθεση με τη μακαριότητα της ηγεσίας του ΚΡΟ που

έσπρωχνε τους εργάτες στην παθητικότητα, ο Τρότσκι υποστήριζε ότι δεν είχαν χαθεί όλες οι ευκαιρίες για την αποτροπή της εδραί- ωσης των ναζί στην εξουσία, παρά το γεγονός ότι ο Χίτλερ είχε γίνει επικεφαλής της κυβέρνησης:

Δεν χωράει αμφιβολία ότι η ανάληψη της εξουσίας από τον Χίτλερ είναι ένα τρομερό πλήγμα στην εργατική τάξη. Όμως,

- 185-


δεν είναι ακόμα μια αποφασιστική ήττα χωρίς αναστροφή. Ο εχθρός, που μπορούσε να έχει συντρίβει ενόσω όρθωνε το ανάστημά του, έχει καταλάβει μια ολόκληρη σειρά από δεσπόζουσες θέσεις. Αυτό του δίνει μεγάλα πλεονεκτήματα, όμως μέχρι στιγμής δεν έχει διεξαχθεί καμιά μάχη. Η κατοχή πλεονεκτικών θέσεων από μόνη της δεν κρίνει τίποτα - ο αποφασιστικός παράγοντας είναι οι ζωντανές δυνάμεις....Δυόμισι χρόνια πριν η Αριστερή Αντιπολίτευση πρότεινε με επιμονή ότι όλα τα όργανα κι οι οργανώσεις του Κομμουνιστικού Κόμματος, από την κεντρική εκτελεστική επιτροπή μέχρι το μικρότερο επαρχιακό πυρήνα, θα πρέπει να στραφούν αμέσως στην αντίστοιχη σοσιαλδημοκρατική οργάνωση με μια συγκεκριμένη πρόταση για αμοιβαία δράση ενάντια στην επερχόμενη κατάλυση της προλεταριακής δημοκρατίας. Αν η πάλη ενάντια στους ναζί είχε στηριχθεί σε αυτή τη βάση, σήμερα ο Χίτλερ δεν θα ήταν καγκελάριος και το Κομμουνιστικό Κόμμα θα κατείχε ηγεμονική θέση στην εργατική τάξη. Όμως, δεν μπορούμε να αλλάξουμε το παρελθόν. Οι συνέπειες των λαθών που διαπράχθηκαν έχουν γίνει πολιτικά γεγονότα και αποτελούν μέρος της αντικειμενικής κατάστασης με την οποία βρισκόμαστε σήμερα αντιμέτωποι. Η κατάσταση είναι αυτή που είναι. Δεν υπήρχε κανένας λόγος να είναι τόσο άσχημη, όμως ακόμα υπάρχει ελπίδα. Μια πολιτική στροφή, όμως μια αληθινή, τολμηρή, ανοιχτή, επεξεργασμένη από κάθε άποψη στροφή, μπορεί πράγματι να σώσει την κατάσταση και να ανοίξει το δρόμο για τη νίκη.68

Πράγματι, ήταν ακόμα δυνατό, ακόμα και μετά τις 30 Γενάρη 1933, να οργανωθεί μια αποτελεσματική πάλη ενάντια στους ναζί. Ένα μήνα αργότερα, στις εκλογές της 5 Μάρτη - μετά τον εμπρησμό του Ράιχσταγκ και την απαγόρευση του Κομμουνιστικού Κόμματος- και παρά τη ναζιστική τρομοκρατία, οι σοσιαλιστές και οι κομμουνιστές πήραν συνολικά 12 εκατομμύρια ψήφους, ενώ με όλο το στήσιμο και τη νοθεία οι ναζί πήραν 17 εκατομμύρια.

Όταν πλέον έγινε φανερό ότι ούτε το 5ΡΟ ούτε το ΚΡϋ ήταν έτοιμα να παλέψουν για να εμποδίσουν την εδραίωση του Χίτλερ

- 186-


στην εξουσία, ο Τρότσκι επικεντρώθηκε στα γραπτά του στην καταπολέμηση κάθε ψευδαίσθησης για το βάθος της ήττας και στο να κάνει σαφή τα διδάγματα από αυτή την τρομακτική εμπειρία. Το πιο σημαντικό, για εκείνον, ήταν η χρεοκοπία του ΚΡΟ ως επαναστατικού κόμματος και η ανάγκη να κτιστεί ένα νέο κόμμα. Σε ένα άρθρο με ημερομηνία 14 Μάρτη 1933 με τίτλο Η Τραγωδία του Γερμανικού Προλεταριάτου - Οι Γερμανοί Εργάτες θα Σηκωθούν Ξανά, ο Σταλινισμός Ποτέ! ο Τρότσκι γράφει:

Το πιο ισχυρό προλεταριάτο στην Ευρώπη, με βάση τη θέση του στην παραγωγή, το κοινωνικό βάρος του και τη δύναμη των οργανώσεών του, δεν έχει προβάλει καμιά αντίσταση από τότε που ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία και ξεκίνησε τις πρώτες βίαιες επιθέσεις του στις εργατικές οργανώσεις. Αυτό το γεγονός πρέπει να λάβουμε ως αφετηρία για τους στρατηγικούς υπολογισμούς που θα κάνουμε.69

Η ευθύνη για την καταστροφή βάραινε τους ώμους των ηγεσιών του 5ΡΟ και του ΚΡΟ. Ο Τρότσκι καταλήγει στο ακόλουθο συμπέρασμα σχετικά με το ρόλο και το μέλλον του ΚΡΟ:

[Αυτό το κόμμα] δεν πρόσφερε στο προλεταριάτο τίποτα, πα- ρεκτός σύγχυση, μανούβρες, ήττες, βάσανα.Ναι, πέντε εκατομμύρια κομμουνιστές όντως κατάψεραν να φτάσουν στην κάλπη, ο καθένας μόνος του. Όμως, στα εργοστάσια και τους δρόμους δεν υπάρχει κανένας. Είναι δυσαρε- στημένοι, αποπροσανατολισμένοι, απογοητευμένοι. Ο ζυγός του μηχανισμού τούς έχει στερήσει την ανεξαρτησία. Η γραφειοκρατική τρομοκρατία του σταλινισμού είχε παραλύσει τη θέλησή τους, μέχρι που ήρθε η σειρά του τρόμου των φασιστικών συμμοριών.Πρέπει να το πούμε καθαρά, απλά, ανοιχτά: στη Γερμανία ο σταλινισμός έζησε τη δίκιά του 4η Αυγούστου [του 1914, όταν η Σοσιαλδημοκρατία ψήφισε υπέρ των πολεμικών δαπανών, Τ.Κ). Από δω και πέρα, οι προχωρημένοι εργάτες θα μιλάνε για την περίοδο κυριαρχίας της σταλινικής γραφειοκρατίας με μια έντονη αίσθηση ντροπής, με μίσος και κατάρες. Το επίση

-187-


μο Κομμουνιστικό Κόμμα είναι καταδικασμένο. Από δω και πέρα μόνο θα αποσυντίθεται, θα παραπαίει, θα λιώνει στο κενό. Ο γερμανικός κομμουνισμός μπορεί να αναγεννηθεί μόνο σε νέα βάση, με νέα ηγεσία... Οι γερμανοί εργάτες είναι υποχρεωμένοι να κτίσουν ένα νέο κόμμα κάτω από τα τρομερά χτυπήματα του εχθρού. Οι Μπολσεβίκοι-Λενινιστές θα δώσουν όλες τους τις δυνάμεις σε αυτό το έργο.70

Σε ένα άλλο άρθρο με ημερομηνία 28 Μάη 1933 και τίτλο Η Γερμανική Καταστροφή: οι Ευθύνες της Ηγεσίας, ο Τρότσκι έγραψε:

Η χωρίς προηγούμενο ήττα του γερμανικού προλεταριάτου είναι το πιο σημαντικό γεγονός από τότε που το ρώσικο προλεταριάτο κατέκτησε την εξουσία.71

Και στις 22 Ιούνη 1933 συμπέρανε: «Η τωρινή καταστροφή στη Γερμανία είναι, χωρίς αμφιβολία, η μεγαλύτερη ήττα της εργατικής τάξης στην ιστορία».72

-188-

Όσο τηο σκοτεινή η νύχτα.τόσο πιο φωτεινό το αστέρι

Κεφάλαιο Έκτο

Το τροτσκιστικό κίνημα στη Γερμανία

Είδαμε πόσο λαμπρά ήταν τα κείμενα του Τρότσκι για τη Γερμανία, πόσο καθαρή ήταν η ανάλυσή του, πόσο εξαιρετική η στρατηγική και η τακτική που πρότεινε για την πάλη ενάντια στο φασισμό. Όμως, ποιος βρισκόταν εκεί, στη Γερμανία, για να προπαγανδίσει τις ιδέες του Τρότσκι; Αυτό είναι το θέμα αυτού του κεφαλαίου. Όπως θα διαπιστώσουμε, το τραγικό ήταν ότι υπήρχε μια βαθιά άβυσσος που χώριζε τις μεγάλες ιδέες του Τρότσκι από τα μέσα για την εφαρμογή τους, από τους ανθρώπους που θα τις υλοποιούσαν. Αυτό το χάσμα ανάμεσα στις ανάγκες και τα υπαρκτά μέσα, δεν μειώνει στο παραμικρό την αξία της προσπάθειας του Τρότσκι να γεψυρώσει το κενό. Ο Προμηθέας Δεσμώτης δεν είναι λιγότερο ηρωικός επειδή δεν πετυχαίνει στην προσπάθειά του να σπάσει τις αλυσίδες του.

Αφού η Γερμανία αποτελούσε το κλειδί της διεθνούς κατάστασης, το κτίσιμο μιας οργάνωσης Μπολσεβίκων-Λενινιστών εκεί ήταν το πιο επείγον καθήκον που αντιμετώπισε ο Τρότσκι μετά την απέλασή του στην Τουρκία. Ήταν αναγκασμένος να ξεκινήσει από μια πολύ μειονεκτική θέση. Σε αντίθεση με τη Γαλλία, όπου δρού- σαν επί μακρόν αντιπολιτευτικές ομάδες που συμπαθούσαν τον Τρότσκι, όπως οι ομάδες του Αλφρέντ Ροσμέρ και του Μπορίς Σουβαρίν, ή την Ισπανία με την ομάδα γύρω από τον Αντρές Νιν,

-189-


στη Γερμανία δεν υπήρχε τίποτα παρόμοιο για ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Αντίθετα, αυτό που υπήρχε ήταν το πιο μαζικό Κομμουνιστικό Κόμμα εκτός ΕΣΣΔ και με τη μεγαλύτερη επιρροή.

Επιπροσθέτως, υπήρχαν ακόμα δυο πολύ σημαντικές αντιπολιτευτικές οργανώσεις, με πολλά μέλη και επιρροή σε τμήματα της εργατικής τάξης. Αυτές οι οργανώσεις είχαν επικεφαλής ανθρώπους που ήταν πολύ γνωστοί ως πρώην στελέχη του ΚΡΟ. Επρό- κειτο για την μπουχαρινική Δεξιά Αντιπολίτευση, την ΚΡΟ, με επικεφαλής τον Χάινριχ Μπράντλερ και τον Αουγκουστ Ταλχάιμερ και τη ζινοβιεφική γερμανική αριστερά με επικεφαλής τη Ρουθ Φί- σερ και τον Αρκάντι Μάσλοφ. Και οι δυο αυτές αντιπολιτευτικές οργανώσεις είχαν τις ρίζες τους στην αποτυχημένη επανάσταση του Οκτώβρη 1923. Το πολιτικό τοπίο γινόταν ακόμα πιο στενάχωρο, επειδή δίπλα σε αυτές τις δυο οργανώσεις το 1931 εμφανίστηκε ακόμα ένα κόμμα με κάποιο μέγεθος: ήταν το 5οζΪ3ΐΪ8ΐ;Ϊ5θΗβ ΑΛβΐ- ΙβΓρ4Γΐ6ΐ (5ΑΡ -Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα). Ο χώρος που απέμενε για τους τροτσκιστές ήταν πολύ περιορισμένος.

Η Δεξιά Αντιπολίτευση: ΚΡΟΌταν ο Στάλιν απομάκρυνε τον Μπουχάριν από την ηγεσία

του ΚΚΣΕ, πήρε μέτρα και για την απομάκρυνση των υποστηρι- κτών του από την ηγεσία του γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος. Στα τέλη του 1928 και στις αρχές του 1929 ο Χάινριχ Μπράντλερ και 6.000 υποστηρικτές του διαγράφηκαν από το κόμμα.1

Οι διαγραμμένοι ίδρυσαν μια νέα οργάνωση, την «Αντιπολίτευση του Κομμουνιστικού Κόμματος» (ΚΡΟ). Τον Οκτώβρη του 1929, σύμφωνα με την ΚΡΟ, τα μέλη της ανέρχονταν σε 5.100. Τρία χρόνια αργότερα, το 1932, ο Μπράντλερ δήλωνε ότι η οργάνωση είχε 3.500 μέλη.2

Στα πρώτα χρόνια της ύπαρξής της η ΚΡΟ είχε εξήντα με εβδομήντα τοπικούς πυρήνες. Επίσης, σε πολλά άλλα μέρη υπήρ

- 190-


χαν μεμονωμένα μέλη που αργότερα ίδρυσαν νέους πυρήνες. Το 1930 και το 1931 η ΚΡΟ διέθετε επίσης 20-25 εργοστασιακούς πυρήνες.3

Η επιρροή της ΚΡΟ, αν και πολύ μικρή σε σχέση με εκείνη του ΚΡΟ, ήταν ωστόσο σημαντική. Στις δημοτικές εκλογές του 1930 η ΚΡΟ κατέβασε υποψήφιους σε 37 δήμους στη Σαξονία και πήρε το 14,1% των ψήφων που είχε πάρει το ΚΡΟ.4

Επίσης, η ΚΡΟ είχε απλώσει καλά τις ρίζες της στο προλεταριάτο. Έλεγχε την πλειοψηφία στις διοικήσεις τοπικών παραρτημάτων μιας σειράς συνδικάτων, όπως, για παράδειγμα, στο συνδικάτο μετάλλου της Θουριγγίας. Έλεγχε επίσης την επιτροπή του ίδιου συνδικάτου στη Στουτγάρδη. Στο συνέδριο των μεταλλεργατών του Βερολίνου η ΚΡΟ είχε οχτώ αντιπροσώπους, το ΚΡΟ κανέναν.5

Η ΚΡΟ εξέδιδε και έναν εντυπωσιακό αριθμό εφημερίδων. Εκτός από το πανεθνικής κυκλοφορίας πολιτικό θεωρητικό της όργανο, <3βξβη άεη Βίτονη (Ενάντια στο Ρεύμα), κυκλοφορούσε ακόμα οχτώ εφημερίδες, βδομαδιάτικες οι περισσότερες. Από την 1 Γενάρη 1930 η οργάνωση έβγαζε μια ημερήσια εφημερίδα, την ΑώβϊίβΓ- ροΙίΐϋ( (Εργατική Πολιτική). Κυκλοφορούσε σε τρεις χωριστές εκδόσεις: μία για τη Μείζονα Περιφέρεια Βερολίνου, μία άλλη για τη Σαξονία-Θουριγγία και μια τρίτη για την υπόλοιπη Γερμανία.

Η οργάνωση νεολαίας της ΚΡΟ, η ΚοπιπιυηΐίΙΐδοΗβ Ιυββη<1- νβΓΐ53ηάβ5 Οβυΐ5θΗΐ3η<ΐ5 (ΟρροδίΙίοη), διέθετε περίπου 1.000 μέλη και εξέδιδε ένα μηνιάτικο περιοδικό με κυκλοφορία κοντά στα2.000 τεύχη.6

Φυσικά, τη μπουχαρινική ΚΡΟ τη χώριζε μια πολιτική άβυσσος από τους τροτσκιστές. Στα διεθνή ζητήματα οι θέσεις του Μπράντ- λερ βρίσκονταν πολύ μακριά από εκείνες του Τρότσκι. Τασσόταν με τον Στάλιν και τον Μπουχάριν σε όλες τις πτυχές της πολιτικής γραμμής της Κομιντέρν και του ΚΚΣΕ, με εξαίρεση τη γραμμή για τη Γερμανία. Ο Μπράντλερ είχε ταχθεί μόνο εναντίον του τελευταίου υπεραριστερού ελιγμού της Κομιντέρν, ενώ ο Τρότσκι επιτί-

-191 -


θονταν σε όλη τη δράση της Κομιντέρν στη μετά-Λένιν εποχή. Ο Μπράντλερ ασκούσε κριτική στο ΚΡΟ, όμως απέφευγε να κάνει το ίδιο για τη Σοβιετική ηγεσία. Στις εσωτερικές διαμάχες της ΕΣΣΔ τασσόταν υπέρ του Στάλιν, υπέρ του «σοσιαλισμού σε μια χώρα», αποκήρυσσε συστηματικά τον τροτσκισμό και έδινε άφεση αμαρτιών στο γραφειοκρατικό καθεστώς, γιατί υποτίθεται ότι ανταπο- κρινόταν στις ρώσικες εθνικές συνθήκες

Το 1936 ο Μπράντλερ και η ηγεσία της οργάνωσής του δικαιολόγησαν τη δίκη του Ζινόβιεφ ως «μια πράξη νόμιμης άμυνας ενάντια σε μια αντεπαναστατική συνωμοσία». Δικαιολόγησαν επίσης την ετυμηγορία για τη δίκη των Ράντεκ και Πιατάκοφ το Φλεβάρη του 1937 - με μερικές απαλές κριτικές για τον τρόπο διεξαγωγής της δίκης. Σε μια γενικού περιεχομένου δήλωση, οι Δίκες της Μόσχας δικαιολογούνταν ως «δείγμα της δύναμης του σοβιετικού συστήματος... το οποίο δεν οδηγείται σε διατάραξη της προλεταριακής δικτατορίας ως τέτοιας, ακόμα και όταν ανώτατοι αξιω- ματούχοι που προέρχονται από όλους τους τομείς του κρατικού μηχανισμού κατηγορούνται για σαμποτάζ, κατασκοπεία, διαφθορά και άλλα εγκλήματα».7

Όμως, μόλις ο Μπουχάριν βρέθηκε στο εδώλιο του κατηγορούμενου, ο Μπράντλερ άλλαξε τροπάρι. Η συγκεκριμένη δίκη περι- γραφόταν ως «το στάδιο άγριας λύσσας» στο οποίο έχει φτάσει η «αντεπαναστατική τρομοκρατία», μια δίκη η οποία αποτελούσε απόδειξη της «προϊούσας παρακμής του σταλινικού καθεστώτος»- εκτίμηση διαμετρικά αντίθετη με την κυνική δικαιολόγηση των δικών της περασμένης χρονιάς, που υποτίθεται ότι έδειχναν «τη δύναμη του σοβιετικού συστήματος».®

Περίπου δεκαοχτώ χρόνια αργότερα ο Μπράντλερ δικαιολόγησε την καταστολή της εργατικής επανάστασης στην Ουγγαρία το 1956 από τα σοβιετικά στρατεύματα, με το επιχείρημα ότι χωρίς τη Σοβιετική επέμβαση η Ουγγαρία θα είχε εγκαταλείψει το Σοβιετικό στρατόπεδο.9

- 192-


Η ΛένινμπουντΌπως είδαμε στον προηγούμενο τόμο, η ήττα της Γερμανικής

Επανάστασης του Οκτώβρη 1923, ώθησε τον Ζινόβιεφ να αντικαταστήσει τον Μπράντλερ και τον Ταλχάιμερ με τη Ρουθ Φίσερ και τον Αρκάντι Μάσλοφ στην ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος.

Η Φίσερ κι ο Μάσλοφ, οι πιο ακραίοι της διεθνούς ζινοβιεφι- κής φράξιας, κατέστειλαν ανελέητα και την παραμικρή ένδειξη τροτσκισμού μέσα στο κόμμα. Η θέση τους έγινε πιο περίπλοκη όταν, στα μέσα του 1925, ο Ζινόβιεφ ήρθε σε ρήξη με τον Στάλιν10 και κινήθηκε προς μια συμμαχία με τον Τρότσκι. Θυμίζοντας βυζαντινές ίντριγκες, ο Ζινόβιεφ τώρα κρατούσε αποστάσεις από τους ίδιους τους υποστηρικτές του, τη Φίσερ, τον Μάσλοφ, τον Ούρμπανς και τον Σόλεμ. Ο Στάλιν, που είχε πετάξει τον Ζινόβιεφ από την ηγεσία της Διεθνούς, εξαπέλυσε ακόμα μεγαλύτερες επιθέσεις ενάντια στη Φίσερ και τον Μάσλοφ, κατηγορώντας τους για το παρελθόν τους. Το Νοέμβρη του 1925 καθαιρέθηκαν από την ηγεσία του ΚΡΟ.

Η κεντρική επιτροπή του ΚΡΟ διέγραψε τη Φίσερ και τον Μάσλοφ από το κόμμα στις 19 Αυγούστου 1926. Δυο βδομάδες αργότερα οι δυο τους έγραψαν μια διακήρυξη υπέρ της Αντιπολίτευσης του Λένινγκραντ, δηλαδή της ομάδας του Ζινόβιεφ που συμμετείχε στην Ενωμένη Αντιπολίτευση μαζί με τον Τρότσκι. Παρόλο που η διακήρυξη ανέφερε τον Ζινόβιεφ, τον Κάμενεφ και την Κρούπσκαγια, για τον Τρότσκι έλεγε μόνο ότι «τάχθηκε στο πλευρό του Ζινόβιεφ». Σ’ αυτή τη διακήρυξη που είχε τίτλο Πίσω ξανά στον Λένιν, στον πραγματικό, γνήσιο, όχι διαστρεβλωμένο λ εν ιν ισμό, συγκεντρώθηκε ένας μεγάλος αριθμός υπογραφών. Δημοσιεύτηκε στις 11 Σεπτέμβρη με 700 υπογραφές, ανάμεσά τους 50 γνωστών στελεχών: κάμποσα μέλη της κεντρικής επιτροπής, πέντε βουλευτές στο Ράιχσταγκ, οχτώ βουλευτές στο πρωσικό Λάνταγκ και άλλα στελέχη του κόμματος.11

-193-


Η κεντρική επιτροπή πήρε πειθαρχικά μέτρα ενάντια στους 700 και ζήτησε από τον καθένα τους μια δήλωση ότι υποτάσσεται στις αποφάσεις της. Οι περισσότεροι αρνήθηκαν και διαγράφτηκαν στις 5 Νοέμβρη.12

Οι υποστηρικτές των Φίσερ-Μάσλοφ πραγματοποίησαν ένα συνέδριο στο Βερολίνο στις 8-9 Απρίλη 1928. Εκεί γεννήθηκε η Λένινμπουντ [Ενωση Λένιν Στμ]. Στους ιδρυτές της συγκαταλέγονταν έξι πρώην μέλη της κεντρικής επιτροπής και έντεκα βουλευτές του ΚΡΟ. Με μια πρώτη ματιά, η Λένινμπουντ έμοιαζε να είναι πολύ ισχυρή οργάνωση καλά ριζωμένη στο προλεταριάτο. Τα κύρια προπύργιά της ήταν στο Βερολίνο, όπου διέθετε μέλη σε κάθε περιφέρεια, στην περιοχή του Ντόρτμουντ ιδιαίτερα στο Μαν- χάιμ, στο Μπρούσαλ και στην Καρλσρούη, στην Κολονία, στο Ζουλ της Θουριγγίας, στη Χάλε και στο Μαγδεμβούργο. Στο πρώτο συνέδριο κατατέθηκε η εκτίμηση ότι η Λένινμπουντ επηρέαζε 80.000-100.000 κομμουνιστές εργάτες μέσα κι έξω από το κόμμα.13 Αυτός ο αριθμός είναι οπωσδήποτε φουσκωμένος, αν και το γεγονός ότι η Λένινμπουντ κυκλοφορούσε μια ημερήσια εφημερίδα, τη 5αΗΙ νοΙΙ($ινΐΙΙβ (Η Λαϊκή Θέληση του Ζουλ), δείχνει ότι διέθετε μια επιρροή κάμποσες φορές μεγαλύτερη από τον αριθμό των μελών της. Παρόλ’ αυτά, η Λένινμπουντ είχε χτιστεί στην άμμο. Όπως έχουμε δει, είχε διαμορφωθεί ως μια αριστερή αντιπολίτευση στη μπραντλερική ηγεσία του 1923. Τώρα, το 1928, με την Τρίτη Περίοδο του Στάλιν και το λούσιμο της σοσιαλδημοκρατίας με χαρακτηρισμούς όπως «σοσιαλφασισμός», τα μέλη της Λένινμπουντ είχαν αποπροσανατολισθεί πλήρως. Στο κάτω-κάτω, ο πρώτος που διατύπωσε τη θεωρία περί σοσιαλφασισμού ήταν ο Ζινόβιεφ, ο μέντο- ρας της Φίσερ και του Μάσλοφ. Μια ολόκληρη σειρά από τμήματα της Λένινμπουντ επέστρεψαν στο ΚΡϋ.14 Η οργάνωση αποσυντέθηκε πολύ γρήγορα, ιδιαίτερα μετά την απόφασή της να κατεβάσει υποψήφιους βουλευτές στις εκλογές για το Ράιχσταγκ το 1928 .* Το Ζουλ, η πιο σημαντική περιφέρεια της Λένινμπουντ, αποχώρησε

- 194-

Όσο πιο σκοτεινή.η νύχτα,τόσο πιο φωτεινό το αστέρι

και μπήκε στο 5ΡΟ. Από έντεκα χιλιάδες περίπου μέλη την προηγούμενη χρονιά, η Λένινμπουντ έπεσε στα 1.000.15 Η αιμορραγία των μελών συνεχίστηκε. Το 1932, παραμονές της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία, η δύναμή της δεν ξεπερνούσε τα 500 μέλη.16

Όταν ο Τρότσκι ξεκίνησε να παρεμβαίνει στη Γερμανία, προσδοκούσε να πάρει κάποια υποστήριξη από την Λένινμπουντ, όμως, στην πραγματικότητα, πήρε πολύ λίγη. Έχει ενδιαφέρον να επιση- μάνουμε ότι από τους 700 υπογράφοντες το ιδρυτικό ντοκουμέντο της Λένινμπουντ, μόλις εννιά έγιναν αργότερα τροτσκιστές.17 Απ’ αυτή την άποψη, οι φίλοι του Ζινόβιεψ στη Γερμανία αποδείχτηκαν πολύ αναξιόπιστοι σύμμαχοι.

Η Λένινμπουντ, που για ένα διάστημα ήταν ένα υπαρκτό ρεύμα στο προλεταριάτο, αντιπροσωπεύοντας έναν αυθεντικό «εργατικό αριστερισμό», αποτέλεσε ένα σημαντικό εμπόδιο στο δρόμο της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης. Το ζινοβιεψικό ρεύμα, πολιτικά «μαλθακό» και κεντριστικό, ήταν ταυτόχρονα και κοντά στο τροτσκιστικό ρεύμα και διαφορετικό απ’ αυτό - ένας ανταγωνιστής και ένα βαρίδι.

Ένα τρίτο εμπόδιο στον τροτσκισμό: το 5ΑΡΈνα άλλο εμπόδιο ήταν το δοζίϊΙϊδΙΐίοΗε ΑΛείΙετρίΓΐβΐ (Σοσια

λιστικό Εργατικό Κόμμα, 5ΑΡ) που αποτελούσε διάσπαση του 5Ρϋ το 1931. Το 5ΑΡ ήταν μια μπερδεμένη, κεντριστική, μισο-σοσιαλ-

Σημείωαη από διπλανή σελίδα* Μερικά πληροφοριακά στοιχεία για να διευκολυνθεί ο αναγνώστης στην παρακολού

θηση της χρονικής συνέχειας των γεγονότων που παρουσιάζει ο Τόνι Κλιφ. Η πρώτη εκλογική παρέμβαση της Λένινμπουντ, που δεν ονομαζόταν ακόμα έτσι, έγινε στις τοπικές εκλογές του Σεπτέμβρη του 1927. Η «Αριστερή Αντιπολίτευση του ΚΡΟ» κατέβασε μια σειρά υποψήφιους ενάντια στο επίσημο κόμμα με πολύ-πολύ φτωχά αποτελέσματα. Ο Τρότσκι είχε διαφωνήσει έντονα με αυτή την κίνηση που έδειχνε την τάση προς σχηματισμό ενός «δεύτερου κόμματος» στη Γερμανία. Ήταν μια τάση που εκδηλωνόταν συνεχώς από το Δεκέμβρη του 1926, όταν έγινε η πρώτη συνδιάσκεψη των αριστερών διαγραμμένων. /Στμ].

- 195-


δημοκρατική οργάνωση. Στο ιδρυτικό της πρόγραμμα έκανε πολλές παραχωρήσεις στον πασιφισμό: υποστήριζε την Κοινωνία των Εθνών, το διεθνές δικαστήριο διαιτησίας κλπ.,β Για την ΕΣΣΔ υποστήριζε, ακολουθώντας τα χνάρια του Ότο Μπάουερ, ότι η βελτίωση των οικονομικών συνθηκών θα έφερνε την απονέκρωση της τρομοκρατίας και τον εκδημοκρατισμό.19 Το 5ΑΡ λειτουργούσε, όπως πρόβλεπε το καταστατικό του, με βάση το μοντέλο της χαλαρής ομοσπονδίας.20 Όσον αφορά στις σχέσεις με τις υπάρχουσες Διεθνείς, ο'Ερνεστ'Εκμαν είχε δηλώσει ότι το κόμμα δεν θα εντασσόταν ποτέ στην Κομιντέρν, κι ότι ο σκοπός του ήταν να ενισχύσει την αριστερή πτέρυγα της Δεύτερης Διεθνούς.21 Το Μάρτη του 1932 το 5ΑΡ ενισχύθηκε σημαντικά με την προσχώρηση 1.000 μελών της ΚΡΟ με επικεφαλής τον Πάουλ Φρέλιχ και τον Γιάκομπ Βάλχερ.22

Το 5ΑΡ ήταν μια μεγάλη οργάνωση. Το Φλεβάρη του 1932 η ηγεσία της δήλωνε ότι είχε 57.000 μέλη, όμως στην πραγματικότητα τα οικονομικά εντάξει μέλη ήταν το πολύ 25.000.23 Επίσης, υπήρχε και η οργάνωση νεολαίας. Στα τέλη του 1932 είχε 8.000-10.000 μέλη.24

Το 5ΑΡ εξέδιδε πολλές εφημερίδες. Πέρα από την καθημερινή εφημερίδα που κυκλοφορούσε πανεθνικά, τη 5οζίαΙΪ5ΐΪ5εΗε ΑΓύεί- ΙεΓζεΐίΗηξ - 5Α Ζ (Σοσιαλιστική Εργατική Εφημερίδα) είχε και μια σειρά βδομαδιάτικες εφημερίδες σε πανεθνική έκδοση: Ωίε ΓαοΙ<βΙ (Ο Πυρσός), ΚΙα$$επΙ<αηιρ/ (Ταξική Πάλη), 5οζίαίΐ$ϋ$ώε Ψ οώ επ- ζείΐιιπξ (Σοσιαλιστική Φωνή), ΚαιπρβίξηαΙ (Σύνθημα Αγώνα) και νοΙ&ΓεεΗΐ (Δίκιο του Λαού). Επίσης, είχε μια σειρά από βδομαδιάτικες τοπικές εφημερίδες: Βαάί$οΗ-ΡβΙζί&εΗε ΑώείίεΓ-Ττώύηε, Κιι- ή ε τ /μγ νοξίΐαη ά ιιηά ΕΓΖξεύΪΓξε, ΜϊΙΙεΙάειιΙεεΗεε ΚαηιρβίξηαΙ, ΝθΓάάειιί$οΗε$ Κ αηιρβϊξηαΙ, ΚΗείη-ΚιιΗΓ-ΡαοΚεΙ, 5ααΓ-ΡαοΙ<εΙ, 5αά\νε$ΐάειιΙ$οΗβ ΑώβίίεΓΙήύϋηε και Ψεβετ-ΕηΐΒ-ΡαεΚεΙ.23

Ήταν μια ιδιαιτέρως ανομοιογενής οργάνωση. Η πλειοψηφία της, υπό την ηγεσία του Μαξ Ζέιντεβιτς και του Κουρτ Ρόζενφελντ,

- 196-


ήθελε να προσανατολίσει την οργάνωση προς το δΡΟ, και υποστήριζε έναν «ριζοσπαστικό ρεφορμισμό».26 Μια μειοψηφία, που την έκφραζε ο Πάουλ Φρέλιχ, ο Γιάκομπ Βάλχερ και ο Φριτς Στέρνμ- περγκ, επηρεαζόταν από τον Τρότσκι. Μια τρίτη ομάδα στην ηγεσία, γλυκοκοίταζε τον Στάλιν. Όλο το 1932, το δΑΡ είχε παραλύσει εντελώς από τις φραξιονιστικές εντάσεις.27

Οι εκλογικές αποτυχίες ενέτειναν την απογοήτευση και το φραξιονισμό μέσα στο δΑΡ. Όταν αποχώρησε από το δΡϋ, η οργάνωση κληρονόμησε τρεις έδρες στο πρωσικό Λάνταγκ. Τις έχασε και τις τρεις στις εκλογές της 24ης Απρίλη 1932. Όσο πιο μεγάλος γινόταν ο κίνδυνος των ναζί, όσο πιο κοντά ερχόταν ο Χίτλερ, τόσο περισσότερο οι εργάτες θεωρούσαν βλακεία να ψηφίζουν μικρές οργανώσεις. Γι’ αυτό το λόγο οι ψήφοι του δΑΡ συνέχισαν να πέφτουν.28

_ , Λάνταγκ Ράιχσταγκ Ράιχσταγκ«Λ ογες 24 Απρίλη 1932 31 Ιούλη 1932 6 Νοέμβρη 1932Μπρεσλάου 14.355 7.718 5.852Νότια Βεστφαλία 7.717 3.176 1.648Έσση-Νασάου 7.532 2.925 1.779Μπάγιερν 13.437 4.400 1.955Αμβούργο 2.302 959 715

Ιδιαιτέρως αποκαλυπτικά ήταν τα αποτελέσματα των εκλογών για το Λάνταγκ τηςΈσσης. Στις εκλογές της 15ης Νοέμβρη 1931, το δΑΡ είχε λάβει 23.108 ψήφους. Στις 19 Ιούνη 1932 οι ψήφοι του είχαν μειωθεί σε 11.689 και στις εκλογές του Ράιχσταγκ της 31 Ιούλη 1932 έφτασαν τις 3.008, για να κατρακυλήσουν στις 1.813 στις 6 Νοέμβρη.29 Δηλαδή το δΑΡ έχασε το 90% της δύναμής του μέσα σε ένα χρόνο. Ήταν πολύ δύσκολο να πείσει τους εργάτες που ακολουθούσαν το δΡϋ ή το ΚΡΟ ότι, παρόλο που καλούσε σε ενότητα, δεν ήταν το ίδιο ένα κόμμα διασπαστών.

- 197-


Η ΚΡΟ, η Λένινμπουντ και το 5ΑΡ ήταν μικρές οργανώσεις σε σύγκριση με το 5Ρϋ και το ΚΡΟ, τα οποία στις αρχές του 1933 είχαν 1.008.953 και 287.180 μέλη αντίστοιχα.30 Οι νεολαιίστικες οργανώσεις και των δυο αυτών κομμάτων ήταν κι αυτές σημαντικές: η νεολαία του 5ΡΟ είχε 50.465 μέλη και του ΚΡΟ 60.000.31 Ωστόσο, όντας οι πιο ορατοί ανταγωνιστές στην αριστερά, οι τρεις οργανώσεις αποτελούσαν ένα μεγάλο εμπόδιο το οποίο έπρεπε να υπερπηδήσουν οι γερμανοί τροτσκιστές.

Όπως θα δούμε, η γερμανική τροτσκιστική οργάνωση δεν κατόρθωσε ποτέ να ξεπεράσει τα 600 μέλη. Και οι τρεις προαναφερ- θείσες οργανώσεις διέθεταν ημερήσιες εφημερίδες. Τι διέθεταν οι τροτσκιστές; Για ένα διάστημα, από τον Απρίλη του 1930, εξέδιδαν μια μικρή δεκαπενθήμερη εφημερίδα, την Ωβκ Κοηιηιαηΐ$ί. Όμως, μετά από τη διάσπαση της ομάδας του Κουρτ Λαντάου (βλέπε παρακάτω), δεν μπορούσαν πλέον να εκδίδουν εφημερίδα. Αντ’ αυτού, η οργάνωση διατήρησε την επαφή ανάμεσα στα μέλη της με ένα πολυγραφημένο Δελτίο Πληροφόρησης. Τον Ιούλη του 1931 άρχισαν να δημοσιεύουν ένα νέο περιοδικό με τίτλο ΡεπηαηεπΙε ΚενοΙαίϊοη (Διαρκής Επανάσταση). Ήταν μηνιαίο περιοδικό και εκ- διδόταν μέχρι το τέλος του 1931. Από το Γενάρη του 1932 έγινε δεκαπενθήμερο και από τα τέλη του Ιούλη 1932 έγινε βδομαδιάτικη έκδοση, σε μορφή μικρής εφημερίδας (μόλις τέσσερις σελίδες). Συνολικά, από τον Ιούλη του 1931 μέχρι το Φλεβάρη του 1933 κυκλοφόρησαν 47 τεύχη. Το τιράζ, το οποίο διπλασιάστηκε μετά το ξεκίνημα της έκδοσης, έφτανε τα 5.000 αντίτυπα τον Αύγουστο του 1932.32

Συγκρίνετε αυτή τη μικροσκοπική έκδοση με το εύρος της προπαγανδιστικής δυνατότητας του ΚΡΟ. Το 1927 το ΚΡΟ διέθετε 36 καθημερινές εφημερίδες33 και το 5ΡΟ 188 καθημερινές, με 1.188.401 τακτικούς συνδρομητές συνολικά.34

Ένα μικρό γρανάζι μπορεί να θέσει σε κίνηση ένα μεγαλύτερο. Όμως, αυτό δεν ισχύει όταν οι αναλογίες είναι αστρονομικές: ένα

Ό σο πιο σκοτεινή η νύχτα,τόσο πιο φωτεινό το αστέρι

γρανάζι που ζυγίζει ένα κιλό δεν μπορεί να θέσει σε κίνηση ένα άλλο που ζυγίζει ένα τόνο. Αν γινόταν μια τέτοια απόπειρα, το μόνο που θα είχε ως αποτέλεσμα θα ήταν να σπάσει το μικρό γρανάζι.

Όπως και οι τροτσκιστές, έτσι και οι τρεις οργανώσεις - ΚΡΟ, Λένινμπουντ και 5ΑΡ - υποστήριζαν τη δημιουργία ενός ενιαίου μετώπου ανάμεσα στο 5Ρϋ και το ΚΡΟ ενάντια στους ναζί. Η ομοιότητα των θέσεων σ’ αυτό το κρίσιμο ζήτημα που αντιμετώπιζε το γερμανικό εργατικό κίνημα, δυσκόλευε πολύ τους τροτσκιστές να τραβήξουν εργάτες προς τη δίκιά τους οργάνωση. Αν διαφορετικοί άνθρωποι τραγουδάνε το ίδιο τραγούδι, τότε θα ακούγεται αυτός που έχει τη δυνατότερη φωνή.

Το γεγονός ότι οι μπραντλερικοί δεν θεωρούσαν ότι η πολιτική του ΚΡΟ πήγαζε από την πολιτική του ΚΚΣΕ, το γεγονός ότι υποστήριζαν την πολιτική του Στάλιν τόσο στην ΕΣΣΔ, όσο και την εξωτερική του πολιτική στην Κίνα κατά τη διάρκεια της επανάστασης (1925-27) ή στη Βρετανία κατά τη διάρκεια της Γενικής Απεργίας του 1926, θα καταδίκαζε μακροπρόθεσμα αυτό το ρεύμα να εξαφανισθεί χωρίς να αφήσει τίποτα πίσω του. Όμως, βραχυπρόθεσμα στη Γερμανία, αυτά τα χαρακτηριστικά δεν αρκούσαν για να προκαλέσουν μια μετατόπιση από τον Μπράντλερ στον Τρότσκι. Και ο χρόνος ήταν λίγος... Ο Χίτλερ ήταν προ των πυλών.

Το γεγονός ότι η Λένινμπουντ, εξαιτίας ουσιαστικά του ζινο- βιεφικού της χαρακτήρα, ήταν αμφιταλαντευόμενη και ασταθής, οδήγησε επίσης στην ταχεία της αποσύνθεση. Όμως, στο μεταξύ, λειτούργησε ως εμπόδιο στο δρόμο του τροτσκισμού. Κι ο χρόνος ήταν λίγος...

Το γεγονός ότι το δΑΡ, ως κεντριστική οργάνωση ταλαντευόταν ανάμεσα στη μεταρρύθμιση και την επανάσταση, οδήγησε πολλά από τα μέλη του είτε να γλιστρήσουν πίσω στο δΡΟ, είτε να στραφούν προς το ΚΡΟ, ενώ το κόμμα συνολικά, στη δεκαετία του ’30, επέλεξε την πολιτική του Λαϊκού Μετώπου. Ξανά, αυτό σήμαι- νε ότι στην ιστορική κλίμακα αποδείχτηκε μια χρεοκοπημένη και

- 199 -


στείρο οργάνωση, όμως παρόλ’ αυτά έβαλε εμπόδια στο κτίσιμο μια δυνατής, αποτελεσματικής, τροτσκιστικής οργάνωσης στη Γερμανία.

Ωστόσο, το μεγαλύτερο εμπόδιο ήταν η αντίσταση του ίδιου του ΚΡΟ στην τροτσκιστική επιρροή.

Το ΚΡϋ επιδεικνύει ανοσία στον τροτσκισμόΌταν ο Τρότσκι θέλησε να χρησιμοποιήσει την οργάνωσή του

στη Γερμανία ως ένα μοχλό για να μετατοπίσει το ΚΡΟ, ως ένα όπλο για να επηρεάσει τη βάση του, δεν συνάντησε εμπόδια μόνο από την δυσαναλογία ανάμεσα στις δυο οργανώσεις, αλλά και από τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του ΚΡϋ, που το έκαναν απρόσβλητο απέναντι στον τροτσκισμό.

Το πρώτο και κύριο ήταν η κοινωνική σύνθεση του ΚΡΟ. Όπως επισημάναμε σε άλλο σημείο, πολλά μέλη του ΚΡΟ ήταν άνεργοι. Στα τέλη του 1931 έφθαναν το 78% των μελών και τον Απρίλη του 1932 άγγιξαν το 85%.3Ϊ Η κοινωνική σύνθεση του ΚΡΟ ήταν εκ διαμέτρου αντίθετη με εκείνη του 5ΡΟ. Το 1930 η κοινωνική σύνθεση του Σοσιαλδημοκρατικού Κόμματος ήταν η εξής: εργάτες 59,5%, δάσκαλοι, δημόσιοι και ιδιωτικοί υπάλληλοι 14,8%, ελεύθεροι επαγγελματίες 0,6%, νοικοκυρές 17,1% και συνταξιούχοι 4,6%.36

Μιας και κατά κανόνα οι κομμουνιστές ήταν άνεργοι, βρίσκονταν μακριά από τους σοσιαλδημοκράτες εργάτες στα εργοστάσια, τους σιδηροδρόμους κλπ. Αυτό το στοιχείο διευκόλυνε την προσπάθεια της ηγεσίας του ΚΡΟ να εμποδίσει ένα ενιαίο μέτωπο ανάμεσα στα δυο κόμματα.

Η ανεργία ωθούσε τους κομμουνιστές να αποδεχτούν πιο εύκολα τις πολιτικές της «τρίτης περιόδου» - τον αριστερισμό της, τις θεωρίες περί «σοσιαλφασισμού» κλπ - και αντιστρατευόταν στην επιτυχία μιας πολιτικής η οποία θα βασιζόταν στη μαζική δράση και την άσκηση οικονομικής πίεσης με απεργίες. Η εναλλα

- 200 -


κτική λύση ήταν η προσφυγή, όλο και περισσότερο, στην ατομική βία.

Επίσης, όπως επισήμανε η ιστορικός Εύα Ρόσενχαφτ, οι κομμουνιστές δεν μπόρεσαν να οργανώσουν το κίνημα ανέργων σε σταθερή βάση:

Στην αβέβαιη και σπασμωδική ανάπτυξη του κινήματος των ανέργων μπορούμε να δούμε μιαν αντανάκλαση της διφορούμενης ψυχολογικής κατάστασης των ίδιων των ανέργων. Η ίδια η φύση της κατάστασης στην οποία ζούσαν οι άνεργοι, σήμαινε ότι δεν μπορούσαν να θεωρούνται δεδομένοι ούτε καν στην εκρηκτικότητά τους, πολύ περισσότερο στην πολιτική τους ένταξη. Ανάλογα με τις περιστάσεις, η ανεργία που συνεχιζόταν για μεγάλο χρονικό διάστημα μπορούσε να οδηγήσει σε παθητικότητα και παραίτηση, όπως το ίδιο εύκολα μπορούσε να πυροδοτήσει την ανυπομονησία και την εξέγερση.37

Η τακτική των συγκρούσεων στους δρόμους και των επιθέσεων από μικρές ομάδες «επίλεκτων» στις οποίες επιδιδόταν το ΚΡΟ, ταίριαζε στην πικρία, την ανυπομονησία και την κοινωνική απομόνωση που ένιωθαν οι άνεργοι.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’20 γνώρισαν ανάπτυξη μια σειρά παραστρατιωτικές οργανώσεις. Οι πιο σημαντικές από αυτές ήταν: η 5ΙαΗΙΗεΙηι [Χαλυβδόκρανοι, ΣτΜ\ των «παραδοσιακών» δεξιών εθνικιστών, τα 5ΐιιηηαί>ΙείΙΐίη£-5Α, [τα Τάγματα Εφόδου των ναζί, οι λεγόμενοι «φαιοχιτώνες» από το χρώμα της στολής τους, ΣτΜ], η ΚβίοΗβύαηηβτ του 5ΡΟ και η Κοίε Ρτοηύαηιρ/εώιιηά (ΚΡΒ - Ένωση Μαχητών του Κόκκινου Μετώπου Πάλης) του ΚΡΟ. Η ΚΡΒ δρούσε ως όπλο ενάντια στους ναζί και ως οργάνωση αυτοάμυνας απέναντι στα 5Α. Ωστόσο, επειδή βασιζόταν στους ανέργους, ήταν ιδιαιτέρως ασταθής. Το Δεκέμβρη 1930 είχε περίπου 95.000 μέλη.

Ωστόσο το κίνημα άρχισε να γνωρίζει ύφεση από το δεύτερο μισό του 1931 και τα μέλη συνέχισαν να μειώνονται καθ’ όλη

-201 -

τη διάρκεια του 1932. Σε κάποιες περιόδους, τα οικονομικά εντάξει μέλη έφταναν μόλις το 20% των εγγεγραμμένων. Η κατάσταση ήταν ιδιαιτέρως απογοητευτική στο Βερολίνο- Βρανδεμβούργο. Ο αριθμός των εγγεγραμμένων μελών εκεί έπεσε από τις δέκα με δώδεκα χιλιάδες το Μάη του 1931 στις5.000 τον Ιούνη του 1932. Σε μια τοπική κομματική οργάνωση του Βερολίνου με πέντε χιλιάδες μέλη, η ΚΡΒ δεν διέθετε περισσότερες από 35 διμοιρίες.Η ΚΡΒ υπέφερε από τα ίδια προβλήματα που βασάνιζαν το κόμμα, αλλά σε πιο οξεία μορφή. Υψηλό ποσοστό ανεργίας, αδύνατες βάσεις στα εργοστάσια, απότομες διακυμάνσεις του αριθμού των μελών της. Το Δεκέμβρη του 1931 η περιφέρεια του Βερολίνου-Βρανδεμβούργου διέθετε μόνο τέσσερις εργοστασιακές διμοιρίες.38

Το ΚΡΟ, ανήμπορο να προκαλέσει μαζική δράση στους χώρους δουλειάς, ανήμπορο να ηγηθεί από μόνο του σε μαζικές απεργίες, ήταν φυσικό να βρει μια εύκολη διέξοδο στην ατομική τρομοκρατία. Ήταν μια πολιτική που γεννήθηκε από την απελπισία.

Σύμφωνα με την άποψη της ηγεσίας, η ατομική τρομοκρατία ήταν η εύκολη διέξοδος: δεν προέκυψε από την απογοήτενση για τα αποτελέσματα μεθόδων που δοκιμάστηκαν και αποδεί- χτηκαν ανεπαρκείς, αλλά από την παραίτηση από κάθε ελπίδα επιτυχίας. Απ’ αυτή την άποψη, απείχε πολύ, τόσο στην ουσία όσο και στην μορφή της, από την ιδανική εκδοχή της. Η απόλυτη ασυμβατότητα ανάμεσα στη θεωρία και την πράξη* αποδεικνύεται από τις περιπτώσεις κατά τις οποίες καλά σχεδιασμένες μαζικές κινητοποιήσεις προβοκαρίστηκαν εσκεμμέ- να από παραδειγματικές ενέργειες ατομικής τρομοκρατίας. Ο Χέρμπερτ Βένερ αναφέρει ένα τέτοιο επεισόδιο το 1932 «στη γειτονιά του σταθμού του Στετίνου»: ένα προσεκτικά οργανωμένο κίνημα διαμαρτυρίας ενάντια στην παρουσία των ναζί, στο οποίο συμμετείχαν και κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες, διαλύθηκε όταν μια ομάδα της ΚΡΒ ανέλαβε να «κα-

■ Υποτίθεται ότι η δράση του «Κόκκινου Μετώπου» θα ήταν στενά συνδεδεμένη με το μαζικό κίνημα. /Σιμ].

Τόνι Κλιφ___________________________________ Τρότσκι 1927-1940

-202-


θαρίσει» μόνη της, πραγματοποιώντας μια επιδρομή στην ταβέρνα που μαζεύονταν τα 5Α.39

Η αδυναμία του ΚΡΟ στο πεδίο της μαζικής δράσης το οδηγούσε στις «παραδειγματικές ενέργειες» και αυτές με τη σειρά τους το εμπόδιζαν να οργανώσει τη μαζική δράση.

Η παραστρατιωτική οργάνωση του ΚΡΟ ενεπλάκη σε μια εκστρατεία επιθέσεων σε ταβέρνες που έλεγχαν τα 5Α. (Ο έλεγχος της ταβέρνας ήταν πολύ σημαντικό ζήτημα, γιατί αποτελούσε κέντρο οργάνωσης και ελέγχου όλης της γειτονιάς).

Η εκστρατεία ενάντια στις ταβέρνες ή στρατώνες των 5Α (Κα- εεηιβη όπως ήταν γνωστές), ξεκίνησε κατά βάση τον Απρίλη του 1931. Η ϋίβ Κοίβ ΡαΗηβ της 23ης Απρίλη δημοσίευσε έναν κατάλογο γνωστών ταβερνών των 5Α, με διευθύνσεις και τηλέφωνα, που τελείωνε ως εξής: «η αυτοάμυνα είναι δικαίωμα οποιουδήποτε δέχεται επίθεση...» Ωστόσο το κόμμα κάλεσε ανοιχτά σε επιθέσεις στις ταβέρνες στα τέλη Αυγούστου.

Η μακρά εκστρατεία έληξε με ήττα του ΚΡΟ. Οι ναζί διέθεταν τα χρήματα ώστε να μπορούν να εξαγοράζουν τους ταβερνιάρηδες.

Ή ταν κοινό μυστικό σε όλο το εργατικό κίνημα το γεγονός ότι οι «κατακτήσεις» των 5Α εκείνους τους μήνες βασίζονταν στις άμεσες επαφές με τους ιδιοκτήτες και την υπόσχεση χρηματικής ενίσχυσης. Στο Φρίντρισχαϊν και το Νέουκολν* ο κόσμος μιλούσε για εγγυημένες πωλήσεις τριάντα βαρελιών μπύρας το μήνα και με αυτόν τον τρόπο η ναζιστική εκστρατεία [για τον έλεγχο των ταβερνών, ΣτΜ ] υπογράμμιζε την απελπιστική κατάσταση που βρισκόταν η βάση των κομμουνιστών. Δεν ήταν μόνο το γεγονός πως τους ναζί τους έντυναν και τους τάιζαν οι ηγέτες τους. Είχαν και τα χρήματα να εξαγοράζουν, κάτω από τη μύτη τους, όλα τα κοινωνικά δίκτυα των εργατών.40Η εκστρατεία ενάντια στις ταβέρνες των 5Α κατέληξε σε μια

’ Εργατογειτονιές του Βερολίνου με «κακή φήμη» και ιδιαίτερη έντονη κομμουνιστική παρουσία στο μεσοπόλεμοι [ΣτΜ].

-203-


σειρά μεμονωμένες επιδρομές, που το κόμμα άρχισε να τις αντιμετωπίζει περισσότερο ως μπελά παρά ως κάτι ωφέλιμο.41 Είναι δύσκολο να καταλήξουμε σε κάποια σαφή συμπεράσματα για τις ευρύτερες επιπτώσεις των συγκρούσεων στους δρόμους, όμως γνωρίζουμε ότι για κάποια μέλη της βάσης αυτή η εμπειρία κατέληξε, ήδη πριν το 1933, στην απογοήτευση και την πικρία και είναι επίσης πιθανό ευρύτερα στρώματα της εργατικής τάξης να κατέληξαν στο συμπέρασμα, με βάση αυτή την εμπειρία, ότι η μάχη για τον έλεγχο των δρόμων ήταν χαμένη... Μπορούμε να πούμε ότι η τρομοκρατική δράση των 5Α λειτουργούσε ως αλεξικέραυνο που τραβούσε τη μαχητική ενέργεια των αγωνιστών μακριά από τις παραδοσιακές εστίες της εργατικής δράσης σε ένα έδαφος όπου το προλεταριάτο βρισκόταν στην πιο μειονεκτική του θέση.42

Το ΚΡϋ αντιμετώπιζε ένα δίλημμα:

Οι συνθήκες της πολιτικής δράσης στο Βερολίνο της Μεγά- ληςΎφεσης κι ο ίδιος ο χαρακτήρας του κόμματος και των μαζικών του οργανώσεων έσπρωχναν ενάντια στη μαζική δράση και ενθάρρυναν την ανάπτυξη μιας ατμόσφαιρας πανικοβλη- μένης συνομωσιολογίας... Στα τέλη του Νοέμβρη 1931, ο Πά- ουλ Γιάνκε (πολιτικός και οργανωτικός γραμματέας της οργάνωσης του Κ Ρϋ στο Νέουκολν), είπε στους συνεργάτες του: «Κατά τη γνώμη μου, δεν υπάρχει καμιά δυνατότητα για μαζική τρομοκρατία... Το φασισμό μπορεί να τον νικήσει πλέον μόνο η τρομοκρατία εδώ και τώρα, κι αν αποτύχει, τότε μακροπρόθεσμα όλα είναι χαμένα».43

Η πρακτική της υποκατάστασης από τις μικρές μαχητικές ομάδες, βούλωνε τα αυτιά των μελών του ΚΡΏ στα επιχειρήματα των τρο- τσκιστών και ενίσχυε τη θεωρία του «σοσιαλφασισμού».

Συχνά η αστυνομία, όπως στην Πρωσία στην οποία κατοικούσαν τα 2/3 του γερμανικού πληθυσμού, προστάτευε τους φασίστες κατά τη διάρκεια των οδομαχιών, ενώ είχε επικεφαλής της σοσιαλδημοκράτες αξιωματούχους. Αυτό επιφανειακά, έμοιαζε να επιβεβαιώνει την ιδέα ενός και μοναδικού φασιστικού μετώπου των να

-204-


ζί-κρατικού μηχανισμού-δΡΟ.Ένα άλλο χαρακτηριστικό του ΚΡΟ ήταν ο ιλιγγιώδης ρυθμός

διαρροής των μελών του. Από τα 180.000 κομματικά μέλη που πλήρωναν τις συνδρομές τους στο τέλος του 1930, μόνο το 20,5% είχε κομματική ηλικία μεγαλύτερη του ενός έτους. Στη διάρκεια εκείνης της χρονιάς 143.000 άτομα είχαν ενταχθεί στο κόμμα, αλλά ταυτόχρονα, 95.000 είχαν αποχωρήσει.44

Η σύνθεση των αντιπροσώπων στη συνδιάσκεψη των πυρήνων του ΚΡΟ στα ορυχεία του Ρουρ το 1932 είναι χαρακτηριστική. Περίπου τα % των αντιπροσώπων είχαν μόλις μερικούς μήνες ή κοντά στον ένα χρόνο στο κόμμα.45 Η αστάθεια στη σύνθεση του ΚΡΟ έρχεται σε έντονη αντίθεση με τη σταθερότητα του 5ΡΟ από άποψη μελών. Μια έρευνα που διεξήγαγε το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα το 1931, διαπίστωσε ότι το 21% των μελών ήταν στο κόμμα για περισσότερο από δεκαπέντε χρόνια, 27% περισσότερο από δέκα χρόνια, το 53% περισσότερο από πέντε χρόνια. Επομένως, το 25% των μελών του κόμματος το 1930 πλήρωνε τις συνδρομές του καθ’ όλη τη διάρκεια της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης και το 1/5 πριν τον πόλεμο. Μόνο 8% των μελών είχαν κομματική ηλικία ενός έτους.46

Το ιδεολογικό επίπεδο των μελών του ΚΡΟ ήταν πολύ χαμηλό. Η γεμάτη διαστρεβλώσεις πολιτική εκπαίδευση από τη σταλινική ηγεσία και η μικρή κομματική ηλικία, διαμόρφωναν ένα πολύ χαμηλό θεωρητικό επίπεδο. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της κατάστασης ήταν η μηδαμινή σχεδόν κυκλοφορία της θεωρητικής επιθεώρησης του ΚΡΟ της Ωίβ ΙηΙβΓηαίίοηαΙβ. Το 1929 μόνο 1.200 αντίτυπα διακινήθηκαν στα μέλη του κόμματος, που το σύνολό τους εκείνο το χρόνο έφτανε τις 135.160. Ακόμα κι η καθημερινή του εφημερίδα η ΚοΙβ ΡαΗηε είχε πολύ μικρή κυκλοφορία, περίπου 25.000 φύλλα.47

Ο χαρακτήρας της σύνθεσης του ΚΡΟ - μέλη κυρίως άνεργοι, με πολύ χαμηλό πολιτικό επίπεδο και λίγο χρόνο στο κόμμα - βοηθούσε την κομματική ηγεσία όχι μόνο να προωθήσει τη θεωρία του

- 205-


σοσιαλφασισμού, αλλά και να αποκρούσει κάθε σοβαρή αντιπολίτευση. Η αριστερίστικη πολιτική της «τρίτης περιόδου» ταίριαζε στις ψυχολογικές ανάγκες των ανυπόμονων, νεαρών ανέργων. Ήταν πολύ ευκολότερο για τη σταλινική ηγεσία να χειραγωγήσει αυτήν τη χωρίς ρίζες μάζα των μελών, απ’ ό,τι θα ήταν αν ήταν έμπειροι εργάτες σε χώρους δουλειάς, δοκιμασμένοι στη δράση του συνδικάτου τους και εκπαιδευμένοι πολιτικά από το κόμμα για μια μεγάλη περίοδο.

Η γερμανική τροτσκιστική οργάνωση σε μόνιμη κρίση

Ο Πιερ Μπρουέ έχει δίκιο να συμπεραίνει, μετά από τη μελέτη των αρχείων του Τρότσκι στο Χάρβαρντ, ότι «εκείνη την εποχή [γύρω στο 1927] οι μοναδικοί πραγματικοί τροτσκιστές στη Γερμανία ήταν σοβιετικοί σύντροφοι σε διπλωματική εξορία».48 Όχι ότι η Λένινμπουντ δεν έδειχνε συμπάθεια στον Τρότσκι. Ανάμεσα στο 1927 και το 1929, τα έντυπα της οργάνωσης κάθε βδομάδα δημοσίευαν κείμενα και ανακοινώσεις του Τρότσκι. Εκείνη την περίοδο η εφημερίδα της Λένινμπουντ, ϋ ιβ ΡαΗηε άβ5 Κοιηηηιηί$ηηι$ (Η Σημαία

του Κομμουνισμού), ήταν το μόνο έντυπο που πρόσφερε βήμα στον Τρότσκι. Επίσης, η Λένινμπουντ διακινούσε ένα σημαντικό αριθμό άρθρων και παμφλετών του Τρότσκι και της Ρώσικης Αντιπολίτευσης. Πάλι η Λένινμπουντ, μαζί με μια μικρή ομάδα, την «αντιπολίτευση του Βέντιγκ*», ήταν οι μόνες οργανώσεις στη Γερμανία που διεξήγαγαν καμπάνια ενάντια στον εκτόπισμά του Τρότσκι στην Αλμα-Ατα, και κατόπιν ενάντια στην απέλασή του στην Τουρκία.

Μετά την απέλασή του, η Λένινμπουντ οργάνωσε μια συνδιάσκεψη για την «υπεράσπιση των εξόριστων μπολσεβίκων» στο Αι-

• Μια ακόμα «κόκκινη» εργατογειτονιά του Βερολίνου στο μεσοπόλεμο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο ύμνος της ΚΡΒ είχε τίτλο Κοίε ΨεΜίηξ - το κόκκινο Βέντιγκ.ΙΣτΜΙ.

-206-


λα-Σαπέλ της Γαλλίας, με τη συμμετοχή γερμανικών, γαλλικών, βελγικών και ολλανδικών αντιπολιτευτικών ομάδων. Η συνδιάσκεψη αποφάσισε να συγκροτήσει μια επιτροπή βοήθειας στον Τρό- τσκι και τους συντρόφους του. Πρόεδρός της έγινε ο Χιούγκο Ούρμπανς. Ωστόσο, εξαρχής σημειώθηκαν διαφωνίες ανάμεσα στον Ούρμπανς και τον Τρότσκι: για την ταξική φύση της ΕΣΣΔ, για το ζήτημα της ρήξης με το ΚΡΟ και της δημιουργίας ενός δεύτερου [κομμουνιστικού, ΣτΜ] κόμματος και για άλλα ζητήματα. Στη διάρκεια των πολεμικών ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Ούρμπανς που ακολούθησαν, δυο μέλη της ηγεσίας της Λένινμπουντ, ο Άντον Γκρίλεβιτς κι ο Γιόκο (Γιόζεφ Κον) τάχθηκαν με τον Τρότσκι.

Ο Τρότσκι ζήτησε από έναν Αυστριακό τροτσκιστή, τον Κουρτ Λαντάου, να πάει στο Βερολίνο για να «ερευνήσει το έδαφος», σύμφωνα με τα λόγια του - δηλαδή να παρέμβει στη Λένινμπουντ, προσπαθώντας να απλώσει την επιρροή του τροτσκισμού στη Γερμανία.

Ο Κουρτ Λαντάου δρούσε στις γραμμές του αυστριακού Κομμουνιστικού Κόμματος από τα 18 του και είχε γίνει γρήγορα ένα από τα ηγετικά του στελέχη, μέλος της κεντρικής επιτροπής, υπεύθυνος για την αγκιτάτσια και την προπαγάνδα και εκδότης του κομματικού οργάνου, της εφημερίδας ΚοΙβ ΡαΗηβ. Το 1925 έγινε τροτσκιστής κι ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς επικριτές της «μπολσεβικοποίησης» του αυστριακού Κομμουνιστικού Κόμματος. Το 1926 διαγράφτηκε από το κόμμα. Συγκρότησε τη δίκιά του ομάδα, με μερικές δεκάδες μέλη, γύρω από το περιοδικό Ωβτ Νβπβ ΜαΗηΓΗ/.Ήρθε σε επαφή με τον Τρότσκι όταν ο τελευταίος απελάθηκε από τη Ρωσία. Ο Κουρτ Λαντάου έφθασε στο Βερολίνο στα μέσα του 1929 και εγκαταστάθηκε εκεί.

Στις 25 Οκτώβρη 1929 η εφημερίδα της Λένινμπουντ, η ϋ ΐ ε ΡαΗηβ άε$ Κοηιηιιιηΐ&ηιιι$, δημοσίευσε την ανακοίνωση της ίδρυσης μιας τροτσκιστικής φράξιας στην οργάνωση. Οι δυο τροτσκιστές, ο Αντον Γκρίλεβιτς κι ο Γιόκο απομακρύνθηκαν από την ηγεσία της Λένινμπουντ. Το συνέδριο της Λένινμπουντ στις 23 Φλεβάρη διέ-

- 207-


γράψε όλους τους τροτσκιστές από μέλη της οργάνωσης.Στις 30 Μάρτη πραγματοποιήθηκε στο Βερολίνο μια συνάντη

ση ενοποίησης όλων των τροτσκιστών της Γερμανίας. Ιδρύθηκε η Ενωμένη Αριστερή Αντιπολίτευση. Ωστόσο, εκείνη η συνδιάσκεψη αποτέλεσε ένα θλιβερό θέαμα, με ατελείωτους καυγάδες που ουσιαστικά σμπαράλιασαν την οργάνωση πριν καλά-καλά ιδρυθεί επίσημα. Μια ιστορικός του γερμανικού τροτσκιστικού κινήματος, η Ανεργκρέτ Σούλε, αναφέρει ότι οι σύντροφοι αλληλοκατηγορούν- ταν για «συκοφαντίες και ίντριγκες», «κλίκες», «φραξιονισμό».

Ο Τρότσκι ένιωθε πολύ αποκαρδιωμένος από την κατάσταση της γερμανικής οργάνωσης. Έγραφε περίπου τρεις μήνες μετά την ιδρυτική της συνδιάσκεψη, στις 21 Ιούνη 1930:

Πρόσφατα στο γερμανικό τμήμα είχαμε έντονες διαφωνίες, οι οποίες οδήγησαν στην αποχώρηση από την ηγεσία των συντρόφων Νόιμαν, Γιόκο και Γκρίλεβιτς. Αυτή η ενέργεια, όπως και μια σειρά ανάλογες που προηγήθηκαν, είναι χαρακτηριστικό παράδειγμα διανοουμενίστικης και γραφειοκρατικής ίντριγκας. Οι προαναφερθέντες σύντροφοι, δεν είχαν εκφρά- σει το παραμικρό όσον αφορά τους λόγους αρχής που τους οδήγησαν να αποχωρήσουν. Όλες οι προσπάθειες που έγιναν ώστε να διορθώσουν το λαθεμένο βήμα που έκαναν, ήταν χωρίς αποτέλεσμα. Φυσικά, οι εν λόγω σύντροφοι θα ανακαλύ- ψουν τώρα τους λόγους «αρχής» για την ενέργειά τους......στην Αντιπολίτευση δεν έχουν έρθει μόνο μαρξιστικά, επαναστατικά στοιχεία, για λόγους αρχής, αλλά επίσης έχουν έρθει και ατομικίστικα, μικροαστικά, λούμπεν στοιχεία που δεν μπορούν να ανεχθούν την πειθαρχία κι είναι ανίκανα για συλλογική εργασία. Θα μπορούσαμε να φέρουμε πολλά παραδείγματα. Εκτός από αυτό, το γεγονός ότι για κάμποσα χρόνια η Αντιπολίτευση είχε στην ουσία μια αποκλειστικά φιλολογική ύπαρξη, καλλιέργησε στις γραμμές της κλειστούς κύκλους και μια διανοουμενίστικη υπεροψία, που χαρακτηριζόταν από την απουσία προσοχής στις εργατικές οργανώσεις.Μια συνεχής κατάσταση αντιπολίτευσης μπορεί να καλλιεργήσει - και όντως καλλιεργεί - την ξιπασιά και τη ματαιοδο-

-208-


ξία κι επίσης ανθρώπους που μιλάνε συνέχεια για «μάζες», «προλεταριάτο», «μάζες», αλλά δεν δίνουν την παραμικρή προσοχή στα άτομα που αντιπροσωπεύουν αυτές τις μάζες, ακόμα κι εκείνα που βρίσκονται στις τάζεις τους, και δεν προσπαθούν να τα τραβήξουν και να δουλέψουν μαζί τους στα πλαίσια μιας πραγματικής εσωκομματικής δημοκρατίας.49

Σε μια επιστολή του προς όλα τα τμήματα της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης, με ημερομηνία 17 Φλεβάρη 1931, ο Τρότσκι πληροφορούσε για την κατάσταση των γερμανών τροτσκιστών:

Πρέπει να παραδεχτούμε την πραγματικότητα. Πρέπει να πούμε ανοιχτά: πολλές αντιπολιτευτικές ομάδες και ομαδοποιήσεις αποτελούν μια καρικατούρα του επίσημου κόμματος. Διαθέτουν όλα του τα ελαττώματα, συχνά σε πιο οξυμένη μορφή, αλλά κανένα από τα προτερήματά του, τα οποία καθορίζονται, αν όχι από άλλα στοιχεία, οπωσδήποτε όμως από την αριθμητική δύναμη των εργατών στις γραμμές του...Είμαι πλέον πεπεισμένος ότι βασικά πράγματα, τα οποία εγώ τα θεωρούσα δεδομένα για ένα προλεταριακό επαναστάτη, δεν βρίσκουν κανένα απόηχο σε κάποιους από τους ηγέτες της Αντιπολίτευσης, οι οποίοι έχουν αναπτύξει μια καθόλα συντηρητική ψυχολογία. Μπορεί να χαρακτηρισθεί με τον ακόλουθο τρόπο: ακραία, συχνά αρρωστημένη, ευαισθησία για κάθε τι που αφορά τον κύκλο τους και η μεγαλύτερη δυνατή αδιαφορία για οτιδήποτε απασχολεί τον υπόλοιπο κόσμο...Στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων έχω λάβει από τη Σαξονία, το Βερολίνο και το Αμβούργο μια σειρά από ιδιαιτέρως ανησυχητικά κείμενα και ντοκουμέντα, όπως και αγωνιώδεις εκκλήσεις για παρέμβαση της Διεθνούς Αντιπολίτευσης στη γερμανική κρίση.50

Ο Τρότσκι πρότεινε τη λήψη μιας σειράς μέτρων για το ξεπέρασμα της κρίσης στις γραμμές της γερμανικής Αριστερής Αντιπολίτευσης, όπως:

Είναι αναγκαίο να μπει τέλος σε όλα τα πειθαρχικά μέτρα, διαγραφές και καθαιρέσεις που έχουν σχέση με τη φραξιονι

-209-


στική πάλη στη γερμανική Αντιπολίτευση. Στο βαθμό που πρόκειται για καθαρά ατομικές περιπτώσεις, θα πρέπει να εξετάζονται μετά από συγκεκριμένο αίτημα με τη συμμετοχή αντιπροσώπων της Δ ιεθνούς Γραμματείας.Μια ειδική επιτροπή ελέγχου, με όσο μεγαλύτερο κύρος γίνεται, θα πρέπει να συνεργαστεί με τη Διεθνή Γραμματεία στην εξέταση των προσφυγών που έχουν κάνει σύντροφοι (στο Αμβούργο κλπ) που έχουν ήδη διαγραφεί και να ανακοινώσει την απόφασή της...Σε κάθε περίπτωση που ανακύπτουν οργανωτικές συγκρούσεις και αντιρρήσεις, θα πρέπει να γίνεται έρευνα από τη Διεθνή Γραμματεία με τη συμμετοχή συντρόφων από άλλα τμήματα, ιδιαιτέρως έμπιστων και απροκατάληπτων.51

Σε μια άλλη επιστολή, αυτή τη φορά στον Όσκαρ Σέιπολντ, ηγετικό μέλος της τροτσκιστικής οργάνωσης στη Γερμανία, με ημερομηνία 4 Απρίλη 1931, ο Τρότσκι δήλωνε ότι «η γερμανική Αντιπολίτευση είναι η χειρότερη καρικατούρα των δόλιων συνηθειών και προδοτικών μεθόδων του επίσημου μηχανισμού».52

Ο Τρότσκι δεν σταμάτησε να παραπονιέται για τους γερμα- νούς τροτσκιστές ακόμα και μετά τις 30 Γενάρη 1933, όταν ο Χίτλερ διορίστηκε καγκελάριος. Στις 22 Φλεβάρη 1933 έγραφε στον Γιαν Φράνκελ:

Αυτό που ξαφνιάζει περισσότερο είναι ότι εκείνοι που κινούνται λιγότερο από όλους είναι οι ίδιοι οι γερμανοί. Είναι δύσκολο να καταλάβεις ποιο είναι το πρόβλημα στη συγκεκριμένη περίπτωση: αν δηλαδή πρόκειται για μια γενικευμένη ατμόσφαιρα κατάπτωσης και παραίτησης η οποία έχει κυριαρχήσει στη Γερμανία ή αν από την οργάνωσή μας απουσιάζει εντελώς η πρωτοβουλία. Δεν έχω καμιά αμφιβολία ότι τώρα, που το κύρος μας θα μπορούσε να ανέβει κατακόρυφα, αν η ηγεσία μας εκεί ήταν τολμηρή και αποφασιστική, θα μπορούσε τουλάχιστον να αυξήσει αισθητά το μέγεθος της ΡβηηαηβηΙβ...Στις σελίδες της δεν υπάρχει καν μια πραγματική έκκληση σε όλους τους φίλους και συμπαθούντες να βοηθήσουν στο δεκαπλασιασμό των πωλήσεων της εφημερίδας, της συγκέντρω

- 210-


σης χρημάτων, στην αγκιτάτσια και την οργάνωση... Ποια είναι η αιτία αυτής της καταστροφικής αδράνειας: το γενικό κλίμα υποχώρησης στο γερμανικό προλεταριάτο ή οι συγκεκριμένες συνθήκες της οργάνωσής μας;53

Τον Ιούνη του 1931 η γερμανική τροτσκιστική οργάνωση διασπά- στηκε: ο Λαντάου πήρε μαζί του 80 μέλη σε ένα σύνολο 230.

Η επίσημη Αριστερή Αντιπολίτευση - δηλαδή εκείνοι που δεν ακολούθησαν τον Λαντάου - είχε την υποστήριξη ομάδων στο Μπάουτζεν (πέντε μέλη), στο Βερολίνο (10 μέλη), στο Μπρούσαλ (45 μέλη), στο Φορστ (πέντε μέλη), στο Γκόλνταπ της Ανατολικής Πρωσίας (πέντε μέλη), στο Χάμπορν (τέσσερα μέλη), στο Χαϊντελ- σχάιμ (δέκα μέλη), στο Κόνικσμπεργκ (δέκα μέλη), στη Λειψία (50 μέλη) και στο Μαγδεμβούργο (πέντε μέλη). Δηλαδή συνολικά 150 μέλη.54 Με άλλα λόγια, η Ενωμένη Αριστερή Αντιπολίτευση είχε σχεδόν την ίδια δύναμη με την ίδρυσή της. Από κει και πέρα μεγάλωσε, αλλά πλέον ήταν πολύ αργά. Τα μέλη των τοπικών ομάδων τετραπλασιάστηκαν από τον Ιούνη του 1932 μέχρι τις αρχές του 1933. Πιθανότατα, στα τέλη του 1932 η οργάνωση να είχε 600 μέλη σε 44 τοπικές ομάδες.55 Αυτές οι ομάδες ήταν δυσανάλογα αδύνατες στα μεγάλα αστικά κέντρα. Το πόσο μικροσκοπικές ήταν το δείχνει αυτός ο πίνακας του μεγέθους τους στο τέλος του 1932:56

Αριθμός Αριθμός μελών πυρήνων

1-3 14 (ανάμεσά τους Ερφούρτη και Κολωνία)(ανάμεσά τους Μπρέσλαου, Δρέσδη, Ντίσελντορφ, Φρανκφούρτη και Στουτγάρδη) (Βερολίνο, Λειψία, Αμβούργο

+ Οράνιεμπουργκ, Μπρούσαλ)

Πώς θα μπορούσε ο πυρήνας της γερμανικής τροτσκιστικής οργάνωσης στο Βερολίνο να επηρεάσει με τα πενήντα μέλη του το

-211 -


ΚΡΟ, το οποίο το Νοέμβρη του 1932 είχε μόνο στην περιφέρεια Βε- ρολίνου-Μαγδεμβούργου 34.000 μέλη;57

Οι τροτσκιστές κατόρθωσαν να δημιουργήσουν ένα ενιαίο μέτωπο των εργατικών οργανώσεων ενάντια στους ναζί σε δυο πόλεις, το Μπρούσαλ και το Κλίνγκενταλ. Ο Τρότσκι έδειχνε ιδιαίτερο ενθουσιασμό για τη σημασία αυτών των παραδειγμάτων. Στη μπροσούρα του Γερμανία: Και τώρα; που δημοσιεύτηκε έναν χρόνο πριν την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, ο Τρότσκι έγραφε:

Αυτό που υλοποίησαν τοπικές οργανώσεις σε επαρχιακά κέντρα, το Μπρούσαλ και το Κλίνγκενταλ, όπου οι κομμουνιστές έχουν δημιουργήσει μαζί με το 5ΑΡ και τα συνδικάτα μια κοινή οργάνωση άμυνας παρά το σαμποτάζ του ανώτερου στρώματος της ρεφορμιστικής γραφειοκρατίας, αυτό αποτελεί πρότυπο, παρά το μικρό του μέγεθος, για τη χώρα ολόκληρη... Το μόνο που χρειάζεται είναι να απλώσουμε σε όλη τη χώρα την εμπειρία του Μ προύσαλ και του Κλίνγκενταλ και τότε συνολικά οι προοπτικές στη Γερμανία θα είναι διαφορετικές.58

Δυστυχώς, το Μπρούσαλ στη Βάδη ήταν μια πολύ μικρή πόλη. Το 1970 ο συνολικός του πληθυσμός ήταν 27.100 (στις αρχές της δεκαετίας του ’30 ήταν κάπως μικρότερος). Το Κλίνγκενταλ στη Σαξονία είχε πληθυσμό (το 1967) 14.700 άτομα.

Οι τροτσκιστές ήταν πολύ ισχυροί στο Μπρούσαλ, όπου είχαν περίπου 100 μέλη, ενώ το ΚΡΟ ήταν στην πραγματικότητα πολύ αδύνατο. Στις τοπικές εκλογές που έγιναν στα τέλη του 1930 οι τροτσκιστές πήραν 889 ψήφους και εννιά έδρες στο δημοτικό συμβούλιο του Μπρούσαλ, το 5ΡΟ πέντε και το ΚΡΟ καμιά.59 Έτσι, οι τροτσκιστές κατόρθωσαν να ιδρύσουν ένα «προλεταριακό ενιαίο μέτωπο» εκεί.60 Το Δεκέμβρη του 1931 στο Μπρούσαλ έγινε μια αντιφασιστική διαδήλωση 1.500 εργατών.61

Στα τέλη του 1932 η γερμανική τροτσκιστική οργάνωση ήρθε αντιμέτωπη με μια νέα και σοβαρή κρίση.Έγινε σαφές ότι ο Άντολφ

- 212-


Σένιν κι ο αδελφός του που χρησιμοποιούσε το ψευδώνυμο Ρόμαν Βελ (αργότερα ξεσκεπάστηκαν ως σταλινικοί πράκτορες) υιοθετούσαν μια πολύ συμφιλιωτική στάση απέναντι στο σταλινισμό. Ο Βελ ήταν ο ηγέτης του σχετικού ισχυρού πυρήνα της Ενωμένης Αριστερής Αντιπολίτευσης στη Λειψία κι ο Σένιν επικεφαλής της οργάνωσης στη Σαξονία. Πυροδότησαν τη φραξιονιστική πάλη με αποκορύφωμα τη δημοσίευση ενός πλαστού φύλλου της Ρεηηα- ηεηίε ΚενοΙαΙίοη. Το φύλλο κυκλοφόρησε στις 20 Γενάρη 1933, δέκα μέρες πριν ο Χίτλερ γίνει καγκελάριος. Ισχυριζόταν ότι η πλειοψηφία της Αριστερής Αντιπολίτευσης είχε έρθει σε ρήξη με τον τροτσκισμό, πολιτικά και οργανωτικά. Οι αναλύσεις του Τρότσκι για τη Γερμανία και τη Σοβιετική Ένωση ήταν χρεοκοπημένες, δήλωνε, όπως ήταν και αβάσιμες οι προειδοποιήσεις του για το φασιστικό κίνδυνο και οι έντονες κριτικές του στο ΚΡΟ. Ο σταλινικός τύπος, η βερολινέζικη Κοίε ΡαΗηε, το ΙηιρΓβΙ(0Γ κι η Ι ’ ΗινηαηίΙε* πανηγύριζαν για την «κατάρρευση της γερμανικής τροτσκιστικής ομάδας».

Στο επόμενο φύλλο της γνήσιας ΡεηηαηεηΙε Ρενοίιιϋοη απο- δεικνύονταν ότι από τον κατάλογο των 127 «συνθηκολόγων» που είχε δημοσιεύσει το πλαστό φύλλο, μόνο οι 35 είχαν υπάρξει μέλη της Αριστερής Αντιπολίτευσης.62 Παρόλ’ αυτά κι αυτή η διάσπαση άφησε μια πολύ πικρή γεύση.

Ο ρόλος των σταλινικών πρακτόρων στο γερμανικό τροτσκιστικό κίνημα

Οι σταλινικοί πράκτορες που είχαν εισχωρήσει στο τροτσκιστι- κό κίνημα έκαναν μεγάλη ζημιά. Ο Ρόμαν Βελ, ο ηγέτης των τρο- τσκιστών στη Λειψία, ήταν επίσης και υπεύθυνος της διακίνησης του ΒίιιΙΙείεη Ο ρροζίίεϋ [Δελτίο της (Ρώσικης) Αντιπολίτευσης,

' Η γερμανική έκδοση του Δελτίου της Κομιντέρν και η εφημερίδα του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος αντίστοιχα. ΙΣτΜ],

-213-


ΣτΜ] στη Γερμανία. Ακόμα σημαντικότερο ήταν το γεγονός ότι ο Σεντόφ, από ένα σημείο και μετά, στηριζόταν στον Βελ για τη διακίνηση του περιοδικού στην ίδια τη Ρωσία και τις γειτονικές της χώρες.63

Ο Ρόμαν Βελ πρότεινε στον Τρότσκι το κοοπτάρισμα ενός άλλου σταλινικού πράκτορα στην ηγεσία του γερμανικού τμήματος, του Γιάκομπ Φρανκ.64 Σύντομα ο ένας πράκτορας σύστηνε τον άλλο. Ο Γιάκομπ Φρανκ μόλις επισκέφθηκε τον Τρότσκι στην Πρίγ- κηπο στις 25 Μάη 1929, προσλήφθηκε ως γερμανός γραμματέας του Τρότσκι, μιας και ήξερε ρωσικά. Δυο χρόνια μετά η βιεννέζικη σταλινική εφημερίδα Κοίβ ΡαΗηβ δημοσίευσε μια δήλωση αποκήρυξης του Τρότσκι από τον Γιάκομπ Φρανκ και άλλα δώδεκα μέλη της αυστριακής τροτσκιστικής ομάδας.65 Ένας άλλος πράκτορας της βΡΙΙ στις γραμμές των Γερμανών τροτσκιστών ήταν ο Λετονός Βαλεντίν Π. Ολμπέργκ.

Σταλινικοί πράκτορες διείσδυσαν και σε άλλα τμήματα του τροτσκιστικού κινήματος. Όπως ο Μ. Μιλ, που υπέγραφε κι ως Τζ. Ομπίν, τον οποίο επέλεξε ο Σεντόφ ως μέλος της τεχνικής γραμματείας της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης. Ο Μιλ, ενεργός στο γαλλικό τμήμα, έπαιξε σημαντικό ρόλο στη φραξιονιστική πάλη που οδήγησε στην αποχώρηση του Αλφρέντ Ροσμέρ, του βετεράνου επαναστάτη, από τη Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση και μετά στη ρήξη του Μολινιέ με αυτήν. Όταν το 1932 ο Μιλ απομακρύνθηκε από το πόστο του λόγω των προσωπικών ιντριγκών του, εμφανίστηκε ανοιχτά ως σταλινικός.

Όμως, ο πιο σημαντικός, απ’ όλες τις απόψεις, πράκτορας του Στάλιν στο τροτσκιστικό κίνημα ήταν ο Μαρκ Ζμπορόφσκι, που χρησιμοποιούσε το ψευδώνυμο Ετιέν. Μέλος της Διεθνούς Γραμματείας, ο Ετιέν αποτελούσε μέρος του μικρού κύκλου ρωσόγλωσ- σων που βοηθούσε τον Σεντόφ στην έκδοση του Δελτίου της Αντιπολίτευσης. Έπαιξε ρόλο στη δολοφονία του Σεντόφ.

Αυτοί οι πράκτορες είχαν εύκολη πρόσβαση στα υψηλά πόστα

-214-


του τροτσκιστικού κινήματος λόγω των γνώσεών τους στη ρωσική γλώσσα. Όπως εξηγούσε τον Οκτώβρη του 1932 ο Τρότσκι, μετά την αποπομπή του Μιλ:

Αποτελεί το πιο δύσκολο καθήκον να βρεις έναν ρώσο Μπολ- σεβίκο-Λενινιστή στο εξωτερικό, ακόμα και για καθαρά τεχνικές λειτουργίες. Αυτό και μόνο αυτό εξηγεί το γεγονός ότι ο Μιλ για ένα διάστημα είχε κατορθώσει να μπει στην τεχνική γραμματεία της Αριστερής Αντιπολίτευσης: υπήρχε ανάγκη για ένα άτομο που να γνωρίζει ρωσικά και να είναι ικανό να επιτελεί γραμματειακά καθήκοντα. Ο Μιλ είχε υπάρξει και μέλος του επίσημου κόμματος και με αυτή την έννοια μπορούσε να εμπνέει και ενός είδους προσωπική εμπιστοσύνη.66

Η βασική αδυναμία του τροτσκιστικού κινήματος εξηγεί και τις αιτίες για το γρήγορο σκαρφάλωμα των σταλινικών πρακτόρων στα ανώτερα πόστα του, αλλά και το μέγεθος της ζημιάς που προκάλε- σαν.

Είναι αλήθεια ότι ο Ρομάν Μαλινόφσκι, ένας πράκτορας της Οχράνα [της μυστικής αστυνομίας του Τσάρου, ΣτΜ), είχε γίνει μέλος της κεντρικής επιτροπής των μπολσεβίκων και βουλευτής του κόμματος στη Δούμα. Όμως, η ζημιά που προκάλεσε στο κόμμα ήταν μηδαμινή σε σχέση με τη ζημιά που προκάλεσαν οι σταλινικοί πράκτορες στο τροτσκιστικό κίνημα. Οι προβοκάτορες είναι αποτελεσματικοί μόνο σε συνθήκες που ευνοούν τις προβοκάτσιες.

Πριν την επανάσταση [του 1917, ΣτΜ] οι πράκτορες της Οχράνα είχαν διεισδύσει πολλές φορές στο μπολσεβίκικο κόμμα. Στις αρχές του 1910, μετά από ένα κύμα καλοζυγιασμένων συλλήψεων, επικεφαλής της περιφερειακής οργάνωσης των μπολσεβίκων στη Μόσχα έγινε ο προβοκάτορας Κουκούσκιν. «Το όνειρο της Οχράνα έγινε πραγματικότητα» σημείωνε ένας αγωνιστής. «Επικεφαλής όλων των οργανώσεων της Μόσχας βρίσκονται μυστικοί πράκτορες». Η κατάσταση στην Πετρούπολη δεν ήταν καλύτερη. Καμιά από τις συνδιασκέψεις ή συνέδρια που οργάνωσε στο εξωτε

-215-


ρικό το μπολσεβίκικο κόμμα με αντιπροσώπους από τη Ρωσία, δεν ήταν απαλλαγμένο από την παρουσία τουλάχιστον ενός πράκτορα της Οχράνα. Όταν το 1912 κυκλοφόρησε στην Πετρούπολη η ημερήσια, νόμιμη, μπολσεβίκικη εφημερίδα Πράβδα, δυο πράκτορες της Οχράνα, ο Μίρον Τσερνομάζοφ και ο Ρομάν Μαλινόφσκι, βρίσκονταν στη συντακτική επιτροπή της, ο πρώτος ως διευθυντής και αρχισυντάκτης κι ο δεύτερος ως υποδιευθυντής και συντάκτης. Η αστυνομία πήρε από τον Μαλινόφσκι έναν πλήρη κατάλογο των ατόμων που έδιναν οικονομική ενίσχυση στην εφημερίδα και έναν πλήρη κατάλογο των συνδρομητών της. Ωστόσο, η ζημιά που προκάλεσε ο Μαλινόφσκι και οι άλλοι πράκτορες της Οχράνα ήταν πολύ περιορισμένη. Ο έλεγχος των βουλευτών της Δούμα από το κόμμα ήταν τόσο σφιχτός, ώστε ακόμα και όταν ο Ρομάν Μαλινόφ- σκι έγινε αρχηγός της ομάδας των μπολσεβίκων βουλευτών, το κόμμα επωφελήθηκε περισσότερο από τις δραστηριότητές του στη Δούμα απ’ όσο επωφελήθηκε η Οχράνα. Ο Λένιν έγραφε πολλές από τις ομιλίες των βουλευτών. Ο Μαλινόφσκι αποδείχτηκε ένας ιδιαίτερα χρήσιμος μπολσεβίκος αγκιτάτορας!67

Οι σταλινικοί πράκτορες έπαιξαν πολύ σημαντικό ρόλο στην υποδαύλιση φραξιονιστικών συγκρούσεων μέσα στο τροτσκιστικό κίνημα. Το μέγεθος της ζημιάς που προκάλεσαν ήταν τεράστιο. Επίσης, ζημιά στο κίνημα προκάλεσαν κι άλλα τυχαία άτομα.

Πάρτε την περίπτωση του 'Εριχ Κερνμάγιερ, που προκάλεσε την πρώτη ρήξη ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Κουρτ Λαντάου. Το Σεπτέμβρη του 1930 η τροτσκιστική ομάδα του Λαντάου στην Αυστρία, γύρω από το περιοδικό ΜαΗηη*/, κατηγόρησε τον Κερνμάγιερ, που είχε αποχωρήσει για να γίνει μέλος μιας άλλης τροτσκι- στικής ομάδας, για χαφιέ. Η Διεθνής Γραμματεία έστειλε τον Μιλ (τον πράκτορα της Γκε-Πε-Ου) και τον Ρεημόν Μολινιέ να εξετάσουν τις κατηγορίες. Ο Κερνμάγιερ αποκαταστάθηκε. Ο Τρότσκι χαρακτήρισε ως ανόητες και κυνικές τις κατηγορίες της ομάδας του Λαντάου για τον Κερνμάγιερ και έγραψε ότι αποτελούν «ιδιαί

- 216-


τερα γνωρίσματα των μισο-κομμουνιστικών και εν-τέταρτο- κομμουνιστικών μποέμικων κύκλων».68 Το 1933 ο Κερνμάγιερ εντάχτηκε στους ναζί και μετά το ΑηδοΗΙιΐδδ* έγραψε μια σειρά ανοιχτά ναζιστικών βιβλίων.69

Οι βασικές αδυναμίες τωντροτσκιστών στη Γερμανία

Η τραγωδία των γερμανών τροτσκιστών δεν ήταν μόνο το γεγονός ότι όταν προσπάθησαν να μπουν στο γήπεδο υπήρχαν ήδη πολλοί παίκτες. Εκτός από την «Πρώτη Εθνική» του 5ΡΟ και του ΚΡΟ, στο ίδιο γήπεδο αγωνιζόταν και η «Τέταρτη Εθνική» της Λέ- νινμπουντ, της ΚΡΟ, του 5ΑΡ. Η τραγωδία ήταν ότι οι γερμανοί τροτσκιστές δεν κατόρθωσαν να αποκτήσουν την κρίσιμη μάζα για να αγωνιστούν έστω στην «Τέταρτη Εθνική».

Δεν ήταν απλώς ζήτημα αριθμών. Παρόλο που, όπως θα δούμε παρακάτω, η κοινωνική σύνθεση μιας μικρής ομάδας αποτελεί μόνο μια από τις πολλές παραμέτρους που καθορίζουν τη δυναμική της οργάνωσης, ωστόσο, η κοινωνική σύνθεση των τροτσκιστικών ομάδων ήταν πολύ άσχημη. Στις 21 Γενάρη 1930 ο Τρότσκι έγραψε:

Σε μια σειρά από χώρες... δίπλα στους γνήσιους επαναστάτες, στο κόμμα έχουν μπει τυχαία στοιχεία, δηλαδή εκείνοι που έχουν κουραστεί κι απογοητευτεί ή, ακόμα χειρότερα, φι- γουρατζήδες κομμουνιστές της πολυθρόνας που είναι άχρηστοι για κάθε είδους σοβαρή επαναστατική πάλη και που το μόνο που μπορούν να καταφέρουν με τη διαγωγή τους συνολικά, είναι να αμαυρώσουν στα μάτια των εργατών το λάβαρο της Αντιπολίτευσης.70

Σε ένα άρθρο γραμμένο στις 31 Γενάρη 1931 με τίτλο Προβλήματα της Γερμανικής Κατάστασης, ο Τρότσκι έγραφε:

Στην ευρωπαϊκή Αντιπολίτευση έχουμε κυρίως νεαρούς συν

* «Ένωση» - προσάρτηση της Αυστρίας στη Γερμανία από τους ναζί το 1938. /ΣτΜ/.

- 2 1 7 -


τρόφους που εντάχθηκαν στην Αντιπολίτευση πριν προλάβουν σοβαρά να συμμετέχουν για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στο κόμμα και στους μαζικούς αγώνες. Επιπροσθέτως, η Αντιπολίτευση αναπτύσσεται σε συνθήκες συνεχιζόμενης επαναστατικής αμπώτιδας, που γεννάει το σεκταρισμό και την ψυχολογία των «κλειστών κύκλων».71

Ο Τρότσκι ήταν ιδιαίτερα προβληματισμένος από τη συντριπτικά μικροαστική κοινωνική σύνθεση του γερμανικού τμήματος. Για παράδειγμα, σε μια επιστολή του προς τον Σένιν-Σομπολεβίτσιους, με ημερομηνία 6 Μάρτη 1932, σχολίαζε ότι η τροτσκιστική Αντιπολίτευση στη Γερμανία είχε αποτύχει να «στρατολογήσει έστω και δέκα ντόπιους εργοστασιακούς εργάτες (ενώ έχει κερδίσει μόνο μια χούφτα μετανάστες και διανοούμενους)».72

Λίγους μήνες αργότερα, το Νοέμβρη, όταν ο Τρότσκι πήγε στην Κοπεγχάγη για να κάνει μια ομιλία σχετικά με τη ρώσικη επανάσταση, είχε την ευκαιρία να συναντήσει μια σειρά ευρωπαίους ηγέτες της Αριστερής Αντιπολίτευσης, ανάμεσά τους και κάποιους Γερμανούς. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι το γερμανικό τμήμα είχε στις γραμμές του πολύ περισσότερους εργάτες απ’ ό,τι είχε υποθέσει στην επιστολή του προς τον Σένιν-Σομπολεβίτσιους. Σε μια επιστολή του στις 16 Δεκέμβρη 1932 ο Τρότσκι δήλωνε:

Οι αναφορές των γερμανών συντρόφων, όπως και η σύνθεση της αντιπροσωπείας, απέδειξαν πέρα από κάθε αμφιβολία ότι στις τάξεις του γερμανικού τμήματος υπάρχει ένας σοβαρός πυρήνας κομμουνιστών εργατών, που είναι ταυτόχρονα και επαρκείς πολιτικά και συνδεδεμένοι με μαζικές οργανώσεις. Πρόκειται για ένα πολύ μεγάλο επίτευγμα πάνω στο οποίο πρέπει να στηριχτούμε και να κτίσουμε. Καταρχάς, πρέπει να εξασφαλίσουμε μια σύνθεση στην ηγεσία περισσότερο προλεταριακή και περισσότερο δεμένη με τις μάζες.73

Όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε και από τα απομνημονεύματα των Όσκαρ Χίπε74 και Γκέοργκ Γιάνκλας,75 προφανώς και υπήρχαν

-218-


κάμποσοι εργάτες στο γερμανικό τμήμα.Παρόλ’ αυτά, τα μικροαστικά στοιχεία, αποκομμένα από την

εργατική τάξη, καθόρισαν το γερμανικό τμήμα. Όπως έχουμε δει, όχι μόνο τα μεγάλα εργατικά κόμματα, αλλά ακόμα και η Λένινμπουντ, η ΚΡΟ και το 5ΑΡ είχαν υψηλή προλεταριακή σύνθεση.

Ο Τρότσκι ως συγγραφέας είχε πολύ μεγαλύτερη επιρροή από ότι η τροτσκιστική οργάνωση. Συγκεκριμένα, όταν ακόμα και στις δόξες της η ΡβηηαηβηΙε ΚβνοΙαΙίοη δεν τυπωνόταν σε περισσότερα από 5.000 φύλλα, οι παμφλέτες και τα βιβλία του Τρότσκι είχαν πολύ μεγαλύτερη κυκλοφορία. Η παμψλέτα Ενάντια στον Εθνικό Κομμουνισμό (Σεπτέμβρης 1931) κυκλοφόρησε σε τρεις εκδόσεις και πούλησε 15.000 αντίτυπα. Μια άλλη παμψλέτα στην οποία περιλαμβάνονταν δυο άρθρα (Θα νικήσει ο φασισμός; και Πώς θα νικήσουμε τον εθνικοσοσιαλισμό;) έκανε τρεις εκδόσεις και πούλησε35.000 αντίτυπα. Το βιβλίο Και τώρα; έκανε δυο εκδόσεις και πούλησε 15.000 αντίτυπα.76

ΣυμπέρασμαΟ Τρότσκι υποστήριζε ότι η γερμανική Αριστερή Αντιπολίτευ

ση θα έπρεπε να εφαρμόσει μια ενιαιομετωπική πολιτική απέναντι στο ΚΡΟ. Έγραφε στις 30 Σεπτέμβρη 1929:

Η κομμουνιστική Αριστερή Αντιπολίτευση στη Γερμανία, απέναντι στο επίσημο κόμμα πρέπει να εφαρμόσει μια πολιτική ενιαίου μετώπου. Διαφορετικά, η Αντιπολίτευση θα παραμεί- νει μια σέκτα και θα πέσει σε παρακμή.77

Ομως, με ποιο τρόπο τα πενήντα μέλη της Αριστερής Αντιπολίτευσης στο Βερολίνο θα μπορούσαν να ασκήσουν πίεση στα 34.000 μέλη του ΚΡϋ στην ίδια περιοχή;

Η επιτυχία της Αριστερής Αντιπολίτευσης στην προώθηση του ενιαίου μετώπου στο Μπρούσαλ και το Κλίνγκενταλ δεν μπορούσε καν να καταγραφεί στη συνείδηση των μελών του ΚΡΟ και του

-219-


5ΡΟ στις μεγάλες πόλεις. Η ίδια η ύπαρξη μιας μικρής οργάνωσης που καλούσε σε ενιαίο μέτωπο έμοιαζε με αντίφαση εν τοις όροις. Η Αριστερή Αντιπολίτευση δεν μπορούσε να ξεπεράσει την αποστροφή που ένιωθαν τα μέλη των μαζικών κομμάτων στην προοπτική να ενταχθούν ή να ακολουθήσουν μια μικρή ομάδα. Η ίδια η ύπαρξη της ΚΡΟ, της Λένινμπουντ, του 5ΑΡ, αύξανε τον αριθμό των οργανώσεων στο εργατικό κίνημα και συνέβαλε στον κατακερματισμό.

Όπως έχουμε δει, όσο μεγάλωνε ο ναζιστικός κίνδυνος τόσο λιγότερο διατεθειμένος ήταν ο κόσμος να ψηφίσει για «διασπαστικά κόμματα» όπως το 5ΑΡ ή η ΚΡΟ. Η αποστροφή για τους «διασπαστές» εντέλει κατάπιε και τους τροτσκιστές. Πολύ περισσότερο που οι συνεχείς καυγάδες στο εσωτερικό της Αριστερής Αντιπολίτευσης, η παράλυση λόγω του φραξιονισμού των ηγετών της και οι επανειλημμένες διασπάσεις, ήταν επόμενο να ενισχύουν αυτή την εντύπωση και να απομακρύνουν σοβαρούς εργάτες. Ο Τρότσκι ξανά και ξανά, μετακινιόταν από μια θέση αισιοδοξίας, στην οποία υπερεκτιμούσε τις επιτυχίες της Αριστερής Αντιπολίτευσης στη Γερμανία, σε μια κατάσταση βαθιάς απαισιοδοξίας, όταν αντιλαμβανόταν όχι μόνο την αριθμητική της αδυναμία, αλλά και τις ποιοτικές αποτυχίες της.

Μερικά αποσπάσματα που δείχνουν την αισιοδοξία: στις 17 Σεπτέμβρη 1930 ο Τρότσκι έγραψε μια επιστολή προς τη συνδιάσκεψη της γερμανικής Αριστερής Αντιπολίτευσης: «Αν κι ακόμα είμαστε αδύναμοι οργανωτικά, παρόλ’ αυτά έχουμε γίνει ένας σημαντικός παράγοντας στην εσωτερική ζωή του Κομμουνιστικού Κόμματος».78

Σε μια επιστολή στα εθνικά τμήματα [της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης, ΣτΜ] με ημερομηνία 22 Δεκέμβρη 1931, ο Τρότσκι ανέφερε ότι:

Στις γραμμές των επαναστατών στη Γερμανία υπάρχει μια

- 220-


μαρξιστική αντιπολίτευση η οποία στηρίζεται στην εμπειρία της προηγούμενης δεκαετίας. Αυτή η αντιπολίτευση είναι αδύνατη αριθμητικά, αλλά η φωνή της δυναμώνει εντυπωσιακά στην πορεία των εξελίξεων. Υπό συγκεκριμένες συνθήκες μια μικρή ώθηση μπορεί να προκαλέσει μια μεγάλη χιονοστιβάδα. Η κρίσιμη ώθηση από την Αριστερή Αντιπολίτευση μπορεί να συμβάλλει στην έγκαιρη αλλαγή της πολιτικής εκ μέρους της προλεταριακής πρωτοπορίας. Αυτό είναι το καθήκον μας την παρούσα στιγμή!79

Στο βιβλίο του Και τώρα; που δημοσιεύτηκε στις αρχές του 1932, ο Τρότσκι γράφει:

Αριθμητικά, η Αριστερή Αντιπολίτευση στη Γερμανία είναι αδύναμη. Όμως, σε μια συγκεκριμένη, έντονη ιστορική καμπή, η πολιτική της επιρροή μπορεί να αποδειχτεί αποφασιστική. Όπως ο κλειδούχος με μια έγκαιρη κίνηση μεταφέρει το βαρυφορτωμένο τρένο σε άλλες ράγες, έτσι και η μικρή Αντιπολίτευση, με ένα ισχυρό και αποφασιστικό γύρισμα του ιδεολογικού κλειδιού μπορεί να αναγκάσει το βαρύ τρένο του γερμανικού κομμουνιστικού κόμματος και το ακόμα βαρύτερο τρένο του γερμανικού προλεταριάτου, να στραφούν σε διαφορετική κατεύθυνση.80

Δυστυχώς, η ιστορία απέδειξε ότι αυτό ήταν μια εντελώς μη-ρεαλι- στική προοπτική.

Στη Ρωσία ο Τρότσκι ξεχώριζε ως γίγαντας ανάμεσα στους υποστηρικτές του, όμως, τουλάχιστον γύρω του βρίσκονταν άνθρωποι που είχαν διακριθεί στην επανάσταση και τον εμφύλιο πόλεμο, άνθρωποι με ανεξάρτητη σκέψη και δυνατό χαρακτήρα. Στους συνεργάτες του έξω από τη Ρωσία δεν υπήρχαν ουσιαστικά άνθρωποι του ίδιου διαμετρήματος. Οι γερμανοί τροτσκιστές, λίγοι στον αριθμό, ένας μικρός κύκλος με λίγες ευκαιρίες για ανάπτυξη, αναγκαστικά έγιναν εσωστρεφείς: τη ζωή της σέκτας την καθόριζαν οι εσωτερικές συζητήσεις και διαφωνίες και έκαναν αδύνατο για τους γερμανούς τροτσκιστές να ξεψύγουν από έναν ερμητικά

-221 -


κλειστό κύκλο και να συνδεθούν με τις μάζες. Όταν κάποιος προσπαθεί να παρακολουθήσει τις απέραντες συζητήσεις, τους φραξιονιστικούς καυγάδες ανάμεσα στους τροτσκιστές στη Γερμανία, του έρχεται στο νου το σχόλιο του Λένιν για τους καυγάδες ανάμεσα στους μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους στη Ρωσία. Όμως, το τελικό αποτέλεσμα ήταν διαφορετικό. Μια ιστορία που θύμιζε συχνά ο Λένιν δείχνει το γιατί: ο Λέον Τολστόι βλέποντας από μακριά έναν άνθρωπο να κινείται συνέχεια και να κάνει έντονες χειρονομίες, έβγαλε το συμπέρασμα ότι έβλεπε έναν τρελό. Όμως, όταν ο Τολστόι πλησίασε, κατάλαβε ότι ο άνθρωπος έκανε μια χρήσιμη δουλειά, ακόνιζε στην πέτρα ένα μαχαίρι. Αλλά, σε αντίθεση με τη διάσπαση ανάμεσα στους μπολσεβίκους και τους μενσεβίκους που βοήθησε στη διαμόρφωση ενός γνήσιου μαζικού επαναστατικού κόμματος, στην περίπτωση των γερμανών τροτσκι- στών οι καυγάδες σήμαιναν ότι ακόνιζαν το τίποτα πάνω στο τίποτα.

Για να κατανοήσουμε την αποτυχία των γερμανών τροτσκι- στών να έχουν την όποια σοβαρή επιτυχία στην προσπάθειά τους να επηρεάσουν την εργατική τάξη, να επηρεάσουν τις εξελίξεις, έστω να κτίσουν ένα υπαρκτό σε μέγεθος, σοβαρό, σταθερό κόμμα, ριζωμένο στο προλεταριάτο, πρέπει να λάβουμε υπόψη μια σειρά παράγοντες.

Το κάθε συγκεκριμένο γεγονός στην ιστορία δεν καθορίζεται μόνο από βασικούς οικονομικούς και κοινωνικούς παράγοντες. Επίσης, ρόλο παίζουν πολλαπλοί δευτερεύοντες παράγοντες. Για μια επαναστατική οργάνωση, τις αντικειμενικές συνθήκες δεν τις αποτελεί μόνο η γενική οικονομική και κοινωνική κατάσταση, όχι μόνο ο υλικός κόσμος, αλλά και η συνείδηση της εργατικής τάξης. Αυτή η συνείδηση επηρεάζεται πολύ από το ρόλο των παραδοσιακών, μαζικών εργατικών κομμάτων. Ακόμα κι όταν οι παλιού τύπου ηγεσίες του 5Ρϋ και του ΚΡΟ αποκάλυψαν την ολοκληρωτική χρεοκοπία τους, αυτή δεν μπορούσε να γίνει άμεσα ορατή στην πλει-

- 2 2 2 -


οψηφία των εργατών. Για να γινόταν αυτό, απαιτούνταν μια σημαντική εναλλακτική οργάνωση μέσα στην τάξη, γνωστή στις μάζες, μια οργάνωση στην οποία θα είχε εμπιστοσύνη, στηριγμένος στην εμπειρία του παρελθόντος, ένας σημαντικός αριθμός εργατών. Δεν μπορούσε απλά να χτιστεί μια νέα ηγεσία χωρίς να λη- φθούν υπόψη τα μαζικά κόμματα που είχαν κερδίσει τη βαθιά πίστη των εργατών τους οποίους είχαν αφυπνίσει, συνειδητοποιήσει, οργανώσει και εκπαιδεύσει πολιτικά.

Επίσης, δεν πρέπει να παραβλέπουμε τη δύναμη του κεντρι- σμού, της Λένινμπουντ, της ΚΡΟ, του 5ΑΡ και της δεξιόστροφης πορείας του. Αυτός ο κεντρισμός με τη σειρά του δεν μπορεί να γίνει κατανοητός αν δεν λάβουμε υπόψη την επιρροή της Μόσχας - που βασιζόταν στον Οκτώβρη του 1917 - και στον αντίκτυπο που είχαν μια σειρά ήττες, με αποκορύφωμα την τεράστια καταστροφή που προκάλεσαν οι ναζί. Τέλος, δεν πρέπει να υποτιμήσουμε τον υποκειμενικό παράγοντα με τη στενή του έννοια: την κοινωνική σύνθεση, την εμπειρία και το μέγεθος της ίδιας της τροτσκιστικής οργάνωσης. Κατά πλειοψηφία μικροαστική σε σύνθεση, απομονωμένη από την πραγματική εργατική τάξη, η γερμανική τροτσκιστι- κή οργάνωση αποτελούνταν περισσότερο από δογματικούς βιβλιο- φάγους παρά από πραγματικούς επαναστάτες. Αν η πίεση των μαζών διατηρεί τη συνοχή των εργατικών κομμάτων, τότε η απομόνωση της τροτσκιστικής οργάνωσης άνοιγε την πόρτα στους καυγάδες και τις διασπάσεις.

Η γερμανική Αριστερή Αντιπολίτευση, από τη στιγμή που δεν κατόρθωσε να αποκτήσει τη μίνιμουμ κρίσιμη μάζα για να γεφυρώ- σει το χάσμα που τη χώριζε από τις κεντριστικές οργανώσεις, δεν μπορούσε να πιάσει το δεύτερο κρίκο της αλυσίδας και να επηρεάσει την εργατική τάξη, τους εργάτες του ΚΡΟ και του 5Ρϋ. Εδώ βλέπουμε ένα φαύλο κύκλο: το μικρό μέγεθος και η απομόνωση οδηγούν σε ακόμα πιο μικρό μέγεθος και ακόμα μεγαλύτερη απομόνωση.

-223-


Ανάμεσα στους σκοπούς του Τρότσκι και τα μέσα που διέθετε υπήρχε ένα μεγάλο χάσμα. Η πολύ δυνατή ανάλυσή του για τις κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις που συγκλόνιζαν τη Γερμανία της δεκαετίας του 1930 και για τα καθήκοντα που έβαζε στο προλεταριάτο αυτή η κατάσταση, δεν συμβάδιζε με τις υλικές δυνατότητες - τη μικροσκοπική τροτσκιστική οργάνωση. Κάποτε, ο Μαρξ μιλώντας στον Χάινε για κάποιους από τους υποστηρικτές του, είπε: «Έσπειρα δράκους και θέρισα ψύλλους». Αυτό ταιριάζει, δυστυχώς, στο τι συνέβη με τον τροτσκισμό στη Γερμανία.

Η τραγωδία του Τρότσκι στην περίπτωση της Γερμανίας το 1930-33, ήταν κάπως διαφορετική από την τραγωδία του στη ΕΣΣΔ στην περίοδο 1928-33. Στη δεύτερη περίπτωση, η ίδια η ανάλυση και οι προγνώσεις του Τρότσκι, παρά τη λαμπρότητά τους, αποδείχτηκαν ελλιπείς όταν πέρασαν από τη δοκιμασία της ιστορίας. Στην περίπτωση της Γερμανίας οι αναλύσεις του αποδείχτηκαν αψεγάδιαστες. Δυστυχώς, αυτό από μόνο του δεν αρκούσε για να κτιστεί μια σημαντική επαναστατική οργάνωση ή για να έχει πραγματικό αντίκτυπο στις εξελίξεις.

-224-


Κεφάλαιο Έβδομο

Ο Τρότσκι ως ιστορικός της Ρώσικης Επανάστασης

Ο Τρότσκι, μετά την απέλασή του από τη Ρωσία, αποφάσισε να γράψει μια ιστορία της Επανάστασης. Άρχισε να ασχολείται με αυτό το στόχο, ενώ παράλληλα συμμετείχε στην έκδοση του ΒϊαΙΙβίβη Ο ρροζίΙίϋ (Δελτίο της Αντιπολίτευσης) γράφοντας άρθρα γι’ αυτό, διατηρούσε μια ογκώδη αλληλογραφία με τους υποστηρικτές του σε μια σειρά χώρες, δεχόταν πολυάριθμους επισκέπτες που αποζη- τούσαν τις συμβουλές του. Παρόλ’ αυτά έγραψε τις περίπου μισό εκατομμύριο λέξεις της Ιστορίας της Ρώσικης Επανάστασης μέσα μόλις σε ένα χρόνο.

Αυτό το μνημειώδες έργο αποτελεί ένα ξεχωριστό επίτευγμα. Καμιά άλλη επανάσταση δεν ήταν τόσο τυχερή όσο η Ρώσικη, που διέθετε έναν λαμπρό ιστορικό στο πρόσωπο ενός από τους πιο σημαντικούς ηγέτες της. Δυο λόγοι κέντρισαν τον Τρότσκι να γράψει αυτή την ιστορία. Δεν έπρεπε μόνο να υπερασπισθεί την επανάσταση από τις σταλινικές διαστρεβλώσεις, αλλά και τον ίδιο το δικό του ρόλο σ’ αυτή απέναντι στις σταλινικές λασπολογίες.

Το βιβλίο συνδυάζει την πιο αυστηρή αντικειμενικότητα με την

- 225 -


πιο ανοιχτή αφοσίωση σε ένα συγκεκριμένο στρατόπεδο. Ο Τρό- τσκι περιφρονούσε την «αμεροληψία» την οποία διακήρυττε ο αντιδραστικός Γάλλος ιστορικός Λουί Μαντλέν, ο οποίος

υποστηρίζει πως ο ιστορικός πρέπει να ανεβαίνει πάνω στα τείχη της απειλούμενης πολιτείας και να κοιτάζει από κει τους πολιορκητές και τους πολιορκημένους. Μόνον έτσι, λέει, θα έφτανε κανείς στη «δικαιοσύνη που συμφιλιώνει». Ωστόσο, τα ίδια τα έργα του Μαντλέν αποδεικνύουν πως, αν σκαρφαλώνει πάνω στα τείχη που χωρίζουν τα δυο στρατόπεδα, το κάνει μόνο με την ιδιότητα του ανιχνευτή της αντίδρασης.1

Σε σύγκριση με την Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης η τριλογία του Μαρξ για τις επαναστάσεις του 19ου αιώνα στη Γαλλία - Οι Ταξικοί Αγώνες στη Γαλλία, Η 18η Μπρυμαίρ τον Λουδοβίκου Βονα- πάρτη και Ο Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία - αποτελεί λιγότερο σημαντικό ιστορικό έργο, μινιατούρα σε σύγκριση με τη μεγάλη τοιχογραφία του Τρότσκι.

Ο Τρότσκι εισάγει τον αναγνώστη στο δράμα του 1917 με ένα κεφάλαιο που έχει τίτλο Ιδιομορφίες στην Εξέλιξη της Ρωσίας. Πρόκειται για μια έξοχη ανάπτυξη της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης, που είχε πρωτοδιατυπώσει το 1906.2 Η καθυστέρηση και η αργοπορημένη ανάπτυξη της Ρωσίας, σήμαινε ότι η χώρα μπήκε στον 20ο αιώνα χωρίς να έχει αποτινάξει το μεσαίωνα, χωρίς να έχει περάσει από τις φάσεις της ιστορικής ανάπτυξης που είχε γνωρίσει η Δύση, όπως η Μεταρρύθμιση και η αστική επανάσταση.

Όμως, αυτή την αρχαϊκή δομή την είχαν μπολιάσει στοιχεία αστικής κουλτούρας. Η Ρωσία ήταν αναγκασμένη να προχωρήσει, εξαιτίας της πίεσης που της ασκούσε η Δύση. Αυτό είχε σημαντικές επιπτώσεις:

Καταναγκασμένη να σέρνεται πίσω από τις αναπτυγμένες χώρες, μια χώρα καθυστερημένη δεν συμμορφώνεται με τη σειρά διαδοχής: το προνόμιο μιας ιστορικά αργοπορημένης κατάστασης - και ένα τέτοιο προνόμιο υπάρχει - επιτρέπει, ή πιο

-226-


σωστά εξαναγκάζει, στην αφομοίωση μιας ήδη έτοιμης υπαρκτής κατάστασης πριν από τις καθορισμένες προθεσμίες, πηδώντας μια σειρά από ενδιάμεσους σταθμούς. Οι άγριοι πετά- νε τα τόξα και τα βέλη για να πιάσουν αμέσως το τουφέκι, χωρίς να διατρέξουν την απόσταση που χώρισε στο παρελθόν τα δυο όπλα... Η εξέλιξη ενός έθνους ιστορικά καθυστερημένου οδηγεί αναγκαστικά σ’ έναν ιδιότυπο συνδυασμό των ποικίλων φάσεων της ιστορικής διαδικασίας. Η καμπύλη που διαγράφει η εξέλιξη παίρνει στο σύνολό της χαρακτήρα ακανόνιστο, πολύπλοκο, συνδυασμένο.3

Για τις επαναστάσεις του 1917 η παραπάνω διαπίστωση σήμαινε ότι την αδύναμη ρώσικη αστική τάξη, η οποία ήταν ανήμπορη να απαλλαγεί από το φορτίο του μισοφεουδαρχικού τσαρισμού, μπορούσε να τη βάλει στην άκρη η συμπαγής εργατική τάξη με την υποστήριξη της εξεγερμένης αγροτιάς.

Ο Τρότσκι, μετά απ' αυτό το υπόδειγμα ιστορικής ανάλυσης, προχωράει σε μια εξαιρετική αναλυτική περιγραφή της ίδιας της επανάστασης. Το κλειδί της επανάστασης, γι’ αυτόν, ήταν η κατανόησή της ως πράξης αυτο-απελευθέρωσης του προλεταριάτου: «Για μας η ιστορία της επανάστασης είναι πρώτα απ’ όλα η ιστορία της βίαιης εισόδου των μαζών στην περιοχή που ορίζονται τα δικά τους πεπρωμένα».4

Ολόκληρη η Ιστορία φωτίζεται από την εικόνα της επανάστασης σαν το «πανηγύρι των καταπιεσμένων». Σ’ ένα μεγάλο βαθμό είναι μια σπουδή της μαζικής ψυχολογίας των επαναστατικών μαζών:

Η δυναμική των επαναστατικών γεγονότων καθορίζεται άμεσα από ταχείες, έντονες και παθιασμένες αλλαγές στην ψυχολογία των τάξεων που έχουν διαμορφωθεί πριν την επανάσταση.5Παρόλ’ αυτά, για τη νίκη της επανάστασης δεν αρκεί η αυθόρμητη δραστηριότητα των μαζών. Η νίκη του προλεταριάτου είναι αδύνατη χωρίς ένα μαζικό επαναστατικό κόμμα.

-227-


Χωρίς την οργάνωση που καθοδηγεί, η ενέργεια των μαζών θα εξατμιστεί, όπως ο ατμός που δεν διοχετεύεται σε πιστόνι. Ωστόσο, αυτό που κινεί τα πράγματα δεν είναι ούτε το έμβολο ούτε το πιστόνι, αλλά ο ατμός.6

Η Επανάσταση του Φλεβάρη το είχε αποδείξει. Ήταν έργο των μαζών που δεν είχαν επικεφαλής ένα επαναστατικό κόμμα. Οι μάζες ήταν επαρκώς ισχυρές να ανατρέψουν τον τσαρισμό και να δημιουργήσουν σοβιέτ, αλλά όχι αρκετά ώριμες ώστε να αποτρέψουν την ανάληψη της διακυβέρνησης από την Προσωρινή Κυβέρνηση του πρίγκιπα Λβοφ. Αντίθετα, η Επανάσταση του Οκτώβρη ήταν συνειδητό έργο των μαζών με την καθοδήγηση ενός κόμματος, των μπολσεβίκων.

Το επαναστατικό κόμμα δεν πρέπει, στην πραγματικότητα δεν μπορεί, να υποκαθιστά την εργατική τάξη. Το καθήκον του κόμματος είναι να ανεβάσει το επίπεδο της συνειδητής δραστηριότητας των ίδιων των μαζών, να οξύνει την αποτελεσματικότητά της. Το μυστικό της επιτυχίας ενός επαναστατικού κόμματος είναι η ικανότητά του να συντονίζεται με την ψυχολογία των μαζών: «Η τέχνη της επαναστατικής ηγεσίας συνίσταται κατά τα 9/10 στη γνώση του τρόπου με τον οποίο διαισθάνεσαι τις διαθέσεις των μαζών...»7

Αν το κόμμα είναι ο δάσκαλος των εργατών, τότε ποιος διδάσκει το δάσκαλο; Ο Τρότσκι απαντάει: οι εργάτες.

Στον αγώνα τους οι εκμεταλλευόμενοι δεν καθοδηγούνται μόνο από τα αιτήματά τους, μόνο από τις ανάγκες τους, αλλά και από τις εμπειρίες της ζωής τους. Ο μπολσεβικισμός δεν είχε λερωθεί στο παραμικρό από οποιαδήποτε αριστοκρατική περιφρόνηση απέναντι στις ανεξάρτητες εμπειρίες των μαζών. Αντίθετα, οι μπολσεβίκοι έπαιρναν αυτές τις εμπειρίες ως αφετηρία για να κτίσουν πάνω τους. Αυτό αποτελούσε ένα από τα μεγάλα σημεία υπεροχής τους.®

Η Ιστορία περιγράφει με λαμπρό τρόπο τις αλλαγές στις διαθέσεις των μαζών. Η ικανότητα του Τρότσκι να αντιλαμβάνεται ως ιστορι

- 228-

κός αυτές τις αλλαγές, είχε καλλιεργηθεί από την ίδια του την εμπειρία μέσα στην επανάσταση. Έπρεπε να εκτιμήσει με ακρίβεια τις διαθέσεις και τις σκέψεις εκατομμυρίων ανθρώπων μέσα στη φωτιά της μάχης. Αυτή η ικανότητα έκανε τον Τρότσκι τόσο έξοχο αγκιτάτορα. Στην Ιστορία ο Τρότσκι αποκαλύπτει ένα ιδιαίτερο χάρισμα που τον διέκρινε στο να ακολουθεί την εξέλιξη της σκέψης των μαζών. Για να δώσουμε μοναχά ένα μικρό παράδειγμα, περιγράφει μια διαδήλωση που έγινε στην αρχή της επανάστασης του Φλεβάρη, όταν περίπου 2.500 εργάτες της Πετρούπολης βρέθηκαν σε ένα στενό δρομάκι αντιμέτωποι με ένα απόσπασμα Κοζάκων, οι οποίοι αποτελούσαν την παραδοσιακή δύναμη καταστολής των λαϊκών εξεγέρσεων:

Σπιρουνίζοντας τα άλογά τους οι αξιωματικοί έσκισαν πρώτοι το πλήθος. Πίσω τους, πάνω σε όλο το πλάτος του λιθόστρωτου πέρασαν με ελαφρό καλπασμό οι Κοζάκοι. Στιγμή κρίσιμη! Όμως, οι καβαλάρηδες περάσανε προσεκτικά, ο ένας πίσω από τον άλλο, μέσα από το διάδρομο που είχαν ανοίξει οι αξιωματικοί τους. «Μερικοί χαμογελούσαν», γράφει ο Καγι- ούροφ, «κι ένας από αυτούς έκλεισε το μάτι στους εργάτες». Κάτι σήμαινε εκείνο το κλείσιμο του ματιού! Οι εργάτες ξεθάρρεψαν μέσα σε πνεύμα συμπάθειας κι όχι εχθρότητας απέναντι στους Κοζάκους, με το οποίο τους είχαν ελαφρά «μολύνει». Εκείνος που είχε κλείσει το μάτι βρήκε μιμητές. Παρά τις καινούργιες προσπάθειες των αξιωματικών, οι Κοζάκοι χωρίς να παραβαίνουν ανοιχτά την πειθαρχία, δεν κυνήγησαν το πλήθος από κοντά και πέρασαν μέσα από αυτό. Αυτό έγινε τρεις-τέσσερις φορές και τα δυο αντίπαλα μέρη βρέθηκαν ακόμα πιο κοντά το ένα στο άλλο. Πότε ο ένας, πότε ο άλλος Κοζάκος άρχισε να απαντάει στις ερωτήσεις των εργατών κι έφταναν να πιάνουν και κουβεντούλα. Από την πειθαρχία δεν έμενε πια παρά ένα πολύ λεπτό και διάφανο περικάλυμμα που κινδύνευε κι αυτό να σπάσει από στιγμή σε στιγμή. Οι αξιωματικοί έσπευσαν ν’ απομακρύνουν τα στρα- τεύματά τους από το πλήθος και, εγκαταλείποντας την ιδέα να διασκορπίσουν τους εργάτες, άπλωσαν τους άνδρες τους

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα,τόσο πιο φωτεινό το αστέρι_____________

-229-


στο δρόμο με τέτοια παράταξη ώστε να δημιουργούν φράγμα και να εμποδίσουν τους εργάτες να φτάσουν στο κέντρο. Χαμένος κόπος ξανά. Οι Κοζάκοι, ακίνητοι, σε στάση απόλυτης πειθαρχίας, δεν εμπόδιζαν τους εργάτες να κάνουν «βουτιές» και να περνάνε κάτω από τα άλογά τους. Η επανάσταση δεν επιλέγει τους δρόμους της αυθαίρετα: τα πρώτα της βήματα προς τη νίκη τα έκανε κάτω από την κοιλιά ενός κοζάκικου αλόγου.9

Πράγματι, πρόκειται για μια εντυπωσιακή περιγραφή μαζών και μεμονωμένων ατόμων σε δράση! Πάντως, κανένα απόσπασμα από την Ιστορία δεν αρκεί για να αποδώσει τη δύναμη του έργου. Η αναφορά σε ένα ή περισσότερα τέτοια αποσπάσματα είναι σαν να προσπαθείς να φωτίσεις με ένα μικρό φακό μια μεγάλη τοιχογραφία: βλέπεις ένα μικρό τμήμα της ενώ η υπόλοιπη παραμένει στο σκοτάδι. Κανένα απόσπασμα από μόνο του δεν φτάνει για να αποδώσει το μεγαλείο του βιβλίου και το έξοχο ύφος του Τρότσκι. Για να το εκτιμήσει κανείς πρέπει να το διαβάσει ολόκληρο, από την πρώτη μέχρι την τελευταία σελίδα.

Ξανά και ξανά ο Τρότσκι επιλέγει συγκεκριμένα άτομα μέσα από το πλήθος που εκφράζουν με μια χειρονομία ή με μια φράση, τις διαθέσεις του πλήθους. Ξανά και ξανά κινείται από το γενικό στο συγκεκριμένο και πάλι πίσω, στο γενικό.

Αν το μπολσεβίκικο κόμμα έπαιξε τον κρίσιμο ρόλο ως ηγεσία του προλεταριάτου, ο ρόλος του Λένιν ήταν εξίσου κρίσιμος για το μπολσεβίκικο κόμμα. Ο Τρότσκι σε όλη την Ιστορία δείχνει το κόμμα όχι ως μια «σιδηρά φάλαγγα» που βάδιζε προς τον Οκτώβρη χωρίς δισταγμούς. Δείχνει την κρίση που διαπέρασε το κόμμα από την Επανάσταση του Φλεβάρη μέχρι την επιστροφή του Λένιν. Εκείνη την περίοδο, η μπολσεβίκικη ηγεσία, στην πλειοψηφία της, στεκόταν συμφιλιωτικά απέναντι στην Προσωρινή Κυβέρνηση και τον πόλεμο. Όταν ο Λένιν έψτασε στην Πετρούπολη από την Ελβετία, δημοσίευσε τις Θέσεις του Απρίλη και χρειάστηκε να παλέψει

-230-


σκληρά για να ξεπεράσει τις αδυναμίες της κομματικής ηγεσίας. Μια ακόμα σοβαρή εσωκομματική κρίση ξέσπασε στις παραμονές του Οκτώβρη. Αυτή τη φορά ο Αένιν αναγκάστηκε να συγκρουστεί σκληρά με τους πολέμιους της εξέγερσης μέσα στην κεντρική επιτροπή του κόμματος.

Από την εξαιρετική σημασία που πήρε η άφιξη του Λένιν πρέπει να συνάγουμε ότι οι ηγέτες δεν δημιουργούνται τυχαία, ότι η σταδιακή επιλογή κι εκπαίδευσή τους κρατά δεκαετίες, ότι είναι αναντικατάστατοι, ότι ο μηχανιστικός αποκλεισμός τους από την πάλη είναι μια χαίνουσα πληγή για το κόμμα, που μπορεί να το παραλύσει για μια μακρά περίοδο.10

Κι ο Τρότσκι αναρωτιέται:

Πώς θα εξελισσόταν η επανάσταση, αν ο Λένιν δεν έφτανε στη Ρωσία τον Απρίλη του 1917; Αν η παρουσίασή μας απο- δεικνύει κάτι, ελπίζουμε ότι αποδεικνύει ότι ο Λένιν δεν ήταν ο δημιουργός της επαναστατικής διαδικασίας, ότι απλά απο- τελούσε ένα κρίκο μιας αλυσίδας αντικειμενικών ιστορικών δυνάμεων. Όμως, ήταν ένας πολύ σημαντικός κρίκος σε αυτή την αλυσίδα. Η αναγκαιότητα της δικτατορίας του προλεταριάτου προέκυπτε από την κατάσταση συνολικά, ωστόσο έμενε ακόμα να εγκαθιδρυθεί. Δεν μπορούσε να εγκαθιδρυθεί χωρίς κόμμα. Το κόμμα θα μπορούσε να υλοποιήσει την αποστολή του μόνο αν κατανοούσε αυτή την αποστολή. Και γι’ αυτό το σκοπό χρειαζόταν ο Λένιν... Είναι, ωστόσο, δυνατόν να πούμε, με κάποια βεβαιότητα, ότι το κόμμα θα μπορούσε να βρει το δρόμο του και χωρίς αυτόν; Δεν μπορούμε να το πούμε με βεβαιότητα. Σε αυτά τα ζητήματα ο παράγοντας χρόνος είναι αποφασιστικός και δεν μπορούμε να βγάζουμε συμπεράσματα για το χρόνο κατόπιν εορτής. Πάντως, ο διαλεκτικός υλισμός δεν έχει καμιά σχέση με το φαταλισμό. Χωρίς τον Λένιν, η κρίση την οποία αναπόφευκτα θα παρήγε η οπορτουνιστική ηγεσία, θα έπαιρνε έναν ιδιαιτέρως οξύ και παρατεταμένο χαρακτήρα. Όμως, οι συνθήκες του πολέμου και της επανάστασης δεν θα άφηναν στο κόμμα πολύ χρόνο για να υλοποιήσει την αποστολή του. Γι’ αυτό, με κανένα τρό

-231 -


πο δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο, ένα διασπασμέ- νο και αποπροσανατολισμένο κόμμα να άφηνε να του ξεφύγει η επαναστατική ευκαιρία για χρόνια. Εδώ, ο ρόλος της προσωπικότητας παίρνει μπροστά στα μάτια μας πραγματικά γι- γάντιες διαστάσεις. Το μόνο που είναι αναγκαίο είναι να κατανοήσουμε αυτό το ρόλο σωστά, αντιμετωπίζοντας την προσωπικότητα ως έναν κρίκο στην ιστορική αλυσίδα.11

Ο Τρότσκι σκιαγραφεί με αξεπέραστο τρόπο μια σειρά προβεβλημένων ατόμων εκείνης της επαναστατικής χρονιάς, από τον Τσάρο και την Τσαρίνα μέχρι τους υπουργούς, τους ηγέτες των Καντέ, των μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών. Όμως, σε όλα τα πορτρέτα που κάνει ο Τρότσκι δεν ξεχνάει

πού τελειώνει το αυστηρά προσωπικό σε μια προσωπικότητα- συχνά πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι νομίζουμε - και πόσο συχνά τα «ειδοποιά χαρακτηριστικά» ενός ατόμου είναι απλά οι ξεχωριστές γρατζουνιές που έχει αφήσει ένας ανώτερος νόμος εξέλιξης.12

Διατυπώνει μια αξιομνημόνευτη αναλογία ανάμεσα στον Νικόλαο Β' και τον Λουδοβίκο 16ο, όπως και ανάμεσα στις βασίλισσές τους.

Ο Νικόλαος Β' από τους προγόνους του δεν κληρονόμησε μοναχά μια γιγάντια αυτοκρατορία, αλλά και μια επανάσταση. Και δεν του κληροδότησαν ούτε ένα προτέρημα, το οποίο θα τον είχε κάνει ικανό να κυβερνήσει μια αυτοκρατορία, ακόμα και μια επαρχία ή μια κομητεία. Απέναντι σε αυτή την πλημμυρίδα της ιστορίας, που έσπρωχνε το κάθε ανταριασμένο κύμα της πιο κοντά στις πύλες του παλατιού του, ο τελευταίος των Ρομανόφ δεν αντέτασσε τίποτα άλλο παρά μια βουβή αδιαφορία. Έμοιαζε ότι ανάμεσα στη συνείδησή του και στην εποχή του, μεσολαβούσε κάποιο αόρατο, αλλά και αδιαπέραστο υλικό.13

Χρησιμοποιώντας αποσπάσματα από το ημερολόγιο που κρατούσε ο Τσάρος, ο Τρότσκι μας προσφέρει αποδείξεις για τη σκληρότητα,

-232-


την ηλιθιότητα και πάνω απ’ όλα την τυφλότητα του μονάρχη. Αυτή είναι η εξήγηση γιατί επέλεξε να περιστοιχίζεται από ανίκανους ανθρώπους.

Ο Νικόλαος αποτραβιόταν με εχθρότητα μπροστά σε οτιδήποτε προικισμένο και σημαντικό. Ένιωθε άνετα μόνο ανάμεσα σε εντελώς μέτριους και ανεγκέφαλους ανθρώπους, ψευτο- άγιους φακίρηδες μπροστά στους οποίους δεν αισθανόταν υποδεέστερος... Επέλεγε τους υπουργούς του με βάση τη σειρά προτεραιότητας του πιο εξαχρειωμένου. 14

Μια μεσαιωνική ομίχλη έφερνε σύγχυση στη σκέψη του Νικόλαου.

Όσο πιο απομονωμένη γινόταν η δυναστεία, τόσο πιο απροστάτευτος ένιωθε ο δυνάστης και τόσο περισσότερο χρειαζόταν τη βοήθεια του άλλου κόσμου. Κάποιοι άγριοι για να φέρουν καλοκαιρία κουνάνε στον αέρα ένα κομμάτι ξύλο δεμένο με σπάγκο. Ο Τσάρος κι η Τσαρίνα χρησιμοποιούσαν τέτοια κομμάτια ξύλου για πολλούς σκοπούς. Στο τρένο του Τσάρου υπήρχε ένα ολάκερο παρεκκλήσι, γεμάτο μικρά και μεγάλα εικονίσματα και κάθε είδους φυλαχτά, τα οποία αντι- παρατάχθηκαν πρώτα ενάντια στο γιαπωνέζικο και κατόπιν ενάντια στο γερμανικό πυροβολικό.15

Τόσο ο Νικόλαος Β', όσο κι ο Λουδοβίκος 16ος

δίνουν την εντύπωση ανθρώπων που είναι συντετριμμένοι από το φορτίο του έργου τους, αλλά που όμως ταυτόχρονα είναι απρόθυμοι να παραχωρήσουν έστω ένα μέρος εκείνων των δικαιωμάτων τα οποία είναι ανίκανοι να χρησιμοποιήσουν.16Και οι δυο τους βαδίζουν στην άβυσσο «με το στέμμα να καλύπτει τα μάτια τους». Όμως, στο κάτω-κάτω, θα ήταν ευκολότερο να βαδίσεις στην άβυσσο, την οποία δεν μπορείς να αποφύγεις, με τα μάτια ορθάνοιχτα; Στην πραγματικότητα, ποια θα ήταν εν τέλει η διαφορά αν είχαν σπρώξει το στέμμα προς τα πάνω;17

Ο Τρότσκι δείχνει ότι την αποφασιστική στιγμή, όταν η επανάστα

-233-


ση σφράγιζε την τύχη τους, ο Νικόλαος Β' και ο Λουδοβίκος 16ος έμοιαζαν τόσο πολύ, που τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους έμοιαζαν σαν να έχουν εξαφανιστεί.

Οι άνθρωποι αντιδρούν διαφορετικά ο καθένας σε ένα γαργαλητό, όμως όλοι αντιδρούν με τον ίδιο τρόπο σε ένα πυρακτωμένο σίδερο. Οπως μια μηχανική πρέσα μετατρέπει μια μεταλλική σφαίρα ή ένα κύβο σε λαμαρίνα, έτσι και κάτω από τα χτυπήματα γιγάντιων και αδυσώπητων ιστορικών γεγονότων, οι αντιστάσεις συντρίβονται και τα όρια της «ατομικότητας» χάνονται.18

Όσο για την Τσαρίνα και τη Μαρία Αντουανέτα, ήταν και οι δυο τους «πολυμήχανες, αλλά με μυαλό κότας»:

Όταν η Αλεξάνδρα Φεοντόροβνα, τρεις μήνες πριν την πτώση της μοναρχίας προφητεύει ότι «όλα πηγαίνουν καλύτερα, τα όνειρα του Φίλου μας [του Ρασπούτιν] σημαίνουν τόσο πολλά!», απλά επαναλαμβάνει τη Μαρία Αντουανέτα, η οποία ένα μήνα πριν την ανατροπή της βασιλικής εξουσίας είχε γράψει: «Νιώθω μια πνευματική ζωντάνια και κάτι μου λέει ότι σύντομα θα είμαστε ευτυχισμένοι κι ασφαλείς». Κι οι δυο τους ονειρεύονταν το ουράνιο τόξο καθώς πνίγονταν.19

Οι σκιαγραφίες των χαρακτήρων των ηγετών των Καντέ, των μενσεβίκων και των Σοσιαλεπαναστατών είναι απλά υπέροχες. Είναι μεγάλος ο πειρασμός να παραθέσουμε μια τελευταία βινιέτα, μια περιγραφή του κόμματος των Σοσιαλεπαναστατών που για ένα διάστημα απολάμβανε τεράστιας επιρροής και που θεωρούσε ότι είχε μπει στο κέντρο της ιστορίας αντικαθιστώντας την ταξική πάλη.

Η δύναμη αυτού του κόμματος έμοιαζε απεριόριστη. Στην πραγματικότητα, ήταν μια πολιτική παρέκκλιση. Ένα κόμμα το οποίο ψηφίζουν οι πάντες, εκτός από εκείνη τη μειοψηφία που ξέρει για τι ψηφίζει, δεν αποτελεί κόμμα, όπως φωνούλες που βγάζουν τα βρέφη όλου του κόσμου, δεν αποτελούν εθνική γλώσσα.20

-234-


Ο ηγέτης προς τον οποίο αναπόφευκτα στράφηκε ένα τέτοιο κόμμα, ήταν ο Αλέξανδρος Κερένσκι, ένας άνθρωπος που δεν έκρυβε την περιφρόνησή του για όλα τα κόμματα και που θεωρούσε τον εαυτό του ως τον εκλεκτό του έθνους.

Αυτή η ιδέα του αφέντη κάθε πεπρωμένου που υψώνεται πάνω από τις τάξεις, δεν είναι τίποτα άλλο παρά Βοναπαρτισμός. Αν καρφώσεις δυο πιρούνια συμμετρικά σε ένα φελλό, θα μπορέσει, με μεγάλη ταλάντευση πότε προς τη μια και πότε προς την άλλη κατεύθυνση, να ισορροπήσει ακόμα και στο κεφάλι μιας καρφίτσας: αυτό είναι το μηχανικό μοντέλο του Βοναπάρτη σούπερ-διαιτητή. Ο βαθμός σταθερότητας μιας τέτοιας εξουσίας, αν δεν λάβουμε υπόψη διεθνείς συνθήκες, καθορίζεται από τη σταθερότητα της ισορροπίας ανάμεσα στις δυο ανταγωνιστικές τάξεις της κοινωνίας.21

Μια τέτοια σταθερότητα δεν είναι δυνατή μέσα στη φωτιά της επανάστασης. Ο Κερένσκι ήταν το ίδιο καταδικασμένος με τον Νικόλαο Β'. Η ομοιότητα ανάμεσά τους είναι ανεξήγητα μεγάλη. Τον Ιούνη του 1917 η Προσωρινή Κυβέρνηση, που επικεφαλής της ήταν ο Κερένσκι, εξαπέλυσε μια καταστροφική γενική επίθεση στο μέτωπο.

Τα πάντα αφέθηκαν στη Θεία Πρόνοια. Το μόνο που έλειπε ήταν τα εικονίσματα της Τσαρίνας. Προσπάθησαν να τα αντικαταστήσουν με τα εικονίσματα της δημοκρατίας. Ο Κερέν- σκι ταξίδεψε παντού, κάνοντας εκκλήσεις και τελετουργικά ευχολόγια.22

Η Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης είναι το μνημείο μιας μεγαλο- φυΐας - ενός ανθρώπου της δράσης και των γραμμάτων.

-236-


Κεφάλαιο Όγδοο

Πρώτα βήματα προς μια νέα Διεθνή

Το Μάρτη του 1933 όταν ο Χίτλερ είχε εδραιώσει την εξουσία του, ο Τρότσκι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η χρεοκοπία του ΚΡΟ, η κατάρρευση του σταλινισμού, έκανε υποχρεωτικό το κτίσιμο ενός νέου κόμματος στη Γερμανία. Τον Ιούνη, τρεις μήνες αργότερα, συμπέρανε ότι από τη στιγμή που η Κομιντέρν αρνήθηκε να ασκήσει κριτική στις πολιτικές που οδήγησαν στη νίκη του Χίτλερ, ήταν αναγκαίο και το κτίσιμο μιας νέας Διεθνούς. Τον Οκτώβρη, ο Τρότσκι κατέληξε στο συμπέρασμα πως ούτε το ΚΚΣΕ επίσης μπορούσε να μεταρρυθμιστεί κι ότι η ΕΣΣΔ χρειαζόταν μια πολιτική επανάσταση.


Στις 12 Μάρτη 1933, σε ένα άρθρο με τίτλο Κ Ρ ΰ ή Νέο Κόμμα; ο Τρότσκι έγραφε τα εξής:

Τώρα, ο γερμανικός σταλινισμός καταρρέει, λιγότερο από τα κτυπήματα των φασιστών και περισσότερο από την εσωτερική του σαπίλα. Όπως ένας γιατρός δεν εγκαταλείπει κάποιον ασθενή ο οποίος έχει έστω μια πνοή ζωής μέσα του, έτσι είχαμε θέσει ως καθήκον μας, όσο υπήρχε και η παραμικρή ελπίδα, τη μεταρρύθμιση του κόμματος. Όμως, θα ήταν εγκληματικό να προσκολληθούμε σε ένα πτώμα... Έχει φτάσει η ώρα! Πρέπει να τεθεί ανοιχτά το ζήτημα της προετοιμασίας για το κτίσιμο ενός νέου κόμματος... Το επίσημο γερμανικό κόμμα έχει διαλυθεί πολιτικά, δεν μπορεί να αναγεννηθεί. Η πρωτοπορία των γερμανών εργατών πρέπει να χτίσει ένα νέο κόμμα.1

Αυτό συνεπάγεται επίσης και μια ρήξη με την Κομιντέρν και το ΚΚΣΕ;

Σε αυτό το σημείο είναι φυσικό να τεθεί το ερώτημα για το ποια είναι η στάση μας απέναντι στα άλλα τμήματα της Κο- μιντέρν και απέναντι στην Κομμουνιστική Διεθνή συνολικά. Σπάμε άμεσα από αυτήν; Κατά τη γνώμη μου θα ήταν λάθος να δώσουμε μια οριστική απάντηση - ναι, σπάμε από αυτούς.Η κατάρρευση του ΚΡΟ ελαχιστοποιεί τις πιθανότητες για αναγέννηση της Κομιντέρν. Όμως, από την άλλη, η ίδια η καταστροφή θα μπορούσε να προκαλέσει υγιείς αντιδράσεις σε κάποια τμήματα. Πρέπει να είμαστε έτοιμοι να βοηθήσουμε μια τέτοια διαδικασία. Το ερώτημα δεν έχει λυθεί ούτε για την ΕΣΣΔ, στην περίπτωση της οποίας θα ήταν λανθασμένο το σύνθημα υπέρ της δημιουργίας νέου κόμματος. Σήμερα, τασσόμαστε υπέρ της δημιουργίας ενός νέου κόμματος στη Γερμανία, για να αποσπάσουμε την Κομιντέρν από τα χέρια της σταλινικής γραφειοκρατίας. Το ζήτημα που τίθεται δεν είναι η δημιουργία μιας Τέταρτης Διεθνούς, αλλά η διάσωση της Τρίτης.2

Όμως, τον Ιούνη ο Τρότσκι είχε καταλήξει πλέον στο συμπέρασμα

-238-


ότι όχι μόνο το γερμανικό κόμμα δεν μπορούσε να μεταρρυθμιστεί, αλλά ούτε και η ίδια η Κομιντέρν. Γι’ αυτό το λόγο τάχθηκε υπέρ του κτισίματος μιας νέας Διεθνούς.

Όλα όσα έχουν συμβεί από τις 5 Μάρτη - η απόφαση του Προεδρείου της ΕΕΚΔ για την κατάσταση στη Γερμανία, η σιωπηλή υποταγή όλων των τμημάτων σ’ αυτή την άθλια απόφαση - όλα αυτά αποτελούν την αδιαμφισβήτητη απόδειξη ότι στη Γερμανία έχει κριθεί η μοίρα όχι μόνο του γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, αλλά και ολόκληρης της Κομιν- τέρν.3Η συγκρότηση μιας ισχυρής επαναστατικής οργάνωσης σε μια σειρά από χώρες, απαλλαγμένης από την οποιαδήποτε ευθύνη για τα εγκλήματα και τα λάθη των ρεφορμιστικών και κεντριστικών γραφειοκρατιών, οπλισμένης με το μαρξιστικό πρόγραμμα και μια σαφή επαναστατική προοπτική, θα ανοίξει μια νέα εποχή στην εξέλιξη του παγκόσμιου προλεταριάτου. Αυτές οι οργανώσεις θα συσπειρώσουν όλα τα γνήσια κομμουνιστικά στοιχεία που ακόμα δεν μπορούν να σπάσουν από τη σταλινική γραφειοκρατία και επίσης, κι αυτό είναι πιο σημαντικό, σταδιακά θα συσπειρώσουν κάτω από το λάβαρό τους τη νέα γενιά των εργατών.4...το ζήτημα αυτή τη στιγμή δεν είναι η άμεση ανακήρυξη νέων κομμάτων και μιας ανεξάρτητης Διεθνούς, αλλά η προετοιμασία γι’ αυτά.5

Απόπειρες να σπάσει η απομόνωσηΟ Τρότσκι κατανοούσε πολύ καλά πόσο τεράστιο ήταν το κα

θήκον του χτισίματος μιας νέας Διεθνούς που επωμιζόταν το μικρό, απομονωμένο κίνημά του. Τον Ιούνη του 1933 διαπίστωνε ότι στοιχεία που βρίσκονταν στην αριστερά της Δεύτερης Διεθνούς είχαν συγκλονιστεί από τα γερμανικά γεγονότα και κινούνταν ψηλαφητά προς την κατεύθυνση της επαναστατικής ανασύνταξης και της δημιουργίας μιας νέας Διεθνούς.

Τον Ιούνη του 1933 ο Τρότσκι έγραψε ένα άρθρο με τίτλο Οι

-239-


Αριστερές Σοσιαλιστικές Οργανώσεις και τα Καθήκοντά μας·.Αυτή την περίοδο η σοσιαλδημοκρατία βρίσκεται παντού αντιμέτωπη με μια έντονη κρίση. Σε μια σειρά χώρες, περισσότερο ή λιγότερο σημαντικές αριστερές πτέρυγες έχουν αποσπα- σθεί από τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Αυτή η διαδικασία είναι προϊόν της όλης κατάστασης. Αν οι ανεξάρτητες σοσιαλιστικές οργανώσεις παραμείνουν για μεγάλο χρονικό διάστημα στην παρούσα άμορφη κατάστασή τους, θα αποσυντεθούν. Τα πολιτικά καθήκοντα της εποχής μας παίρνουν τόσο οξυμένη μορφή, οι πιέσεις των εχθρικών τάξεων είναι τόσο ισχυρές - σε αυτά πρέπει να προσθέσουμε τις ίντριγκες της ρεφορμιστικής γραφειοκρατίας από τη μια και της σταλινικής γραφειοκρατίας από την άλλη - ώστε μοναχά ένας πανίσχυρος ιδεολογικός δεσμός πάνω στη σταθερή βάση του μαρξισμού μπορεί να εξασφαλίσει σε μια επαναστατική οργάνωση τη δυνατότητα να κρατήσει ενάντια στα εχθρικά ρεύματα και να οδηγήσει την προλεταριακή πρωτοπορία σε μια νέα επαναστατική εποχή. Η νέα κατάσταση με την οποία βρίσκεται αντιμέτωπη η Αριστερή Αντιπολίτευση ξεδιπλώνει νέες ευκαιρίες και θέτει νέα καθήκοντα.6

Ο Τρότσκι ήταν ιδιαίτερα ξεκάθαρος στη διαπίστωση ότι οι αριστερές σοσιαλιστικές οργανώσεις δεν ήταν συνεπείς, δεν ήταν επαναστατικές, αλλά ήταν κεντριστικές.

Οι ανεξάρτητες σοσιαλιστικές οργανώσεις και οι αριστερές αντιπολιτευόμενες φράξιες στη Σοσιαλδημοκρατία, είναι είτε ανοιχτά κεντριστικές οργανώσεις ή περιλαμβάνουν στις τάξεις τους ισχυρές κεντριστικές τάσεις ή επιβιώσεις τέτοιων τάσεων. Η θετική τους πλευρά είναι ότι κάτω από την πίεση των κτυπημάτων της ιστορίας κινούνται σε μια επαναστατική κατεύθυνση. Για μας, η σοβαρή προσέγγιση αυτών των οργανώσεων στηριγμένη σε μια ξεκάθαρη, στηριγμένη σε αρχές βάση, θα άνοιγε ένα νέο κεφάλαιο στην ανάπτυξη της Αριστερής Αντιπολίτευσης και κατ' επέκταση στην αναγέννηση του επαναστατικού μαρξισμού στο παγκόσμιο εργατικό κίνημα.Μια μεγάλη, διεθνής επαναστατική οργάνωση, εμπνευσμένη από τις ιδέες της Αριστερής Αντιπολίτευσης, θα γινόταν ο πό-

- 2 4 0 -


Χος συσπείρωσης για τα προλεταριακά στοιχεία των επίσημων Κομμουνιστικών Κομμάτων.7

Ο Τρότσκι προειδοποιούσε για τον κίνδυνο μιας σεκταριστικής στάσης απέναντι στις αριστερές σοσιαλιστικές οργανώσεις. Μερικοί σύντροφοι

που ανησυχούν για την καθαρότητα των αρχών της Αριστερής Αντιπολίτευσης αντιμετωπίζουν με δυσπιστία τις απόπειρες προσέγγισης των μεγαλύτερων, μαζικών οργανώσεων. «Τι καλό μπορεί να έρθει από τη Ναζαρέτ;», πώς γίνεται να πλησιάζουμε οργανώσεις που στην ηγεσία τους έχουν κεντριστές; Είμαστε πρόθυμοι, λένε αυτοί οι σύντροφοι, να ενωθούμε με τους εργάτες της βάσης, όμως δεν δεχόμαστε με κανένα τρόπο να προσεγγίσουμε τις κεντριστικές ηγεσίες κλπ, κλπ. Είναι λάθος να τίθεται το ζήτημα με τέτοιο τυπικό τρόπο. [Αυτοί οι σύντροφοι, ΣτΜ] έχουν επηρεαστεί κατά πολύ από τον προπαγανδιστικό σεχταρισμό,.. Η ίδια η Τρίτη Διεθνής συγκρο- τήθηκε κατά τα 9/10 από κεντριστικά στοιχεία που κινήθηκαν προς τα αριστερά. Όχι μόνο άτομα και ομάδες αλλά και ολόκληρες οργανώσεις, ακόμα και κόμματα με την παλιά τους ηγεσία ή τμήμα της παλιάς ηγεσίας μπήκαν κάτω από το λάβαρο του μπολσεβικισμού. Αυτό ήταν εντελώς αναπόφευκτο... Δεν χωρά αντίρρηση ότι η αναγέννηση του επαναστατικού εργατικού κινήματος θα γίνει με δυνάμεις που θα προέρχονται από τον κεντρισμό. Πολύ περισσότερο, όχι μόνο άτομα και ομάδες, αλλά ολόκληρες οργανώσεις θα θέσουν εκ νέου τον εαυτό τους κάτω από το λάβαρο του κομμουνισμού.8

Η Διακήρυξη των ΤεσσάρωνΣτις 27-28 Αυγούστου 1933 πραγματοποιήθηκε στο Παρίσι μια

διεθνής συνδιάσκεψη ανεξάρτητων σοσιαλιστικών και κομμουνιστικών κομμάτων και ομάδων. Συμμετείχαν οι κύριες οργανώσεις που βρίσκονταν έξω από τη Δεύτερη και την Τρίτη Διεθνή. Οι βασικότερες ήταν το Ανεξάρτητο Εργατικό Κόμμα (ΙίΡ) από τη Βρετανία και το 5ΑΡ από τη Γερμανία. Επίσης, από τη Γερμανία συμμε

-241 -


τείχαν η Λένινμπουντ και η Αριστερή Αντιπολίτευση (μπολσεβίκοι- λενινιστές), από την Ιταλία οι σοσιαλιστές μαξιμαλιστές (ΡδΙ), από την Ολλανδία το ΟδΡ και το Κ5Ρ, ο Μαουρίν από την Ισπανία (εκπροσωπώντας την Ιβηρική Κομμουνιστική Ομοσπονδία), το Ανεξάρτητο Σοσιαλιστικό Κόμμα από τη Ρουμανία, το Εργατικό Κόμμα της Νορβηγίας (ΝΑΡ), το Κομμουνιστικό Κόμμα Σουηδίας, οι Αριστεροί Σοσιαλεπαναστάτες από τη Ρωσία, το Κόμμα Προλεταριακής Ενότητας (ΡΙΙΡ) από τη Γαλλία. Επίσης, τις εργασίες παρακολούθησαν μια σειρά παρατηρητές.9

Ο Τρότσκι είδε σε αυτή τη συνδιάσκεψη μια ευκαιρία για το ξεκίνημα του κτισίματος της Τέταρτης Διεθνούς. Βεβαίως, ο Τρότσκι έδειξε ενδιαφέρον μόνο για κάποιες από τις οργανώσεις που συμμετείχαν στη συνδιάσκεψη. Δεν τον ένοιαζε το Νορβηγικό Εργατικό Κόμμα (ΝΑΡ), ούτε το γαλλικό Κόμμα Προλεταριακής Ενότητας (ΡυΡ), ούτε οι ιταλοί Μαξιμαλιστές, οι Αριστεροί Σοσιαλεπα- ναστάτες ή οι δεξιοί κομμουνιστές του Μαουρίν στην Ισπανία. Το Νορβηγικό Εργατικό Κόμμα ήταν ένα μαζικό κόμμα, στην πραγματικότητα όμως δεν ήταν καν κεντριστικό, ήταν ρεφορμιστικό. Είχε ιδρυθεί το 1887. Το 1919 αποχώρησε από τη Δεύτερη Διεθνή και εντάχθηκε στην Τρίτη για να αποχωρήσει στη συνέχεια από την Κομιντέρν το 1923. Είχε κερδίσει το 37,1% στις βουλευτικές εκλογές του 1928. Στις εκλογές του 1933 το ΝΑΡ με 87.000 μέλη κέρδισε μισό εκατομμύριο ψήφους, δηλαδή το 40,1%.10 Το 1935 το κόμμα σχημάτισε κυβέρνηση και επανεντάχθηκε στη Δεύτερη Διεθνή. Έδωσε άσυλο στον Τρότσκι στη Νορβηγία, όμως ένα χρόνο αργότερα, κάτω από σοβιετική πίεση και μετά από την πρώτη Δίκη της Μόσχας, έθεσε σε κατ’ οίκον περιορισμό τον Τρότσκι φιμώνοντάς τον επί τέσσερις μήνες και μετά τον απέλασε στο Μεξικό.

Την ίδια έλλειψη ενδιαφέροντος επεδείκνυε ο Τρότσκι απέναντι στο σουηδικό Κομμουνιστικό Κόμμα, μια οργάνωση που δεν διέφερε και πολύ από το ΝΑΡ. Στις 9 Οκτώβρη 1929 η Κομιντέρν διέγραψε ολόκληρη την ηγεσία του σουηδικού Κομμουνιστικού Κόμ

- 242 -


ματος επειδή είχε αντιταχθεί στην αριστερίστικη πολιτική της. Οι διαγραφέντες τράβηξαν μαζί τους τα 7.000 από τα 17.000 μέλη του κόμματος. Το 1932 το σουηδικό ΚΚ στράφηκε στην μπραντλεριανή ΙηΙβΓΠδίΐοηδΙε νεΓεϊηΐ§αηβ <1βΓ ΚοηίΓηαηΐδΙΐδςΚεη ΟρροίΐΙϊοη (IV- ΚΟ). Στις αρχές του 1933 τα μέλη του είχαν φτάσει τα 13.500, ξε- περνώντας κατά πολύ τον αριθμό μελών του επίσημου τμήματος της Κομιντέρν. Είχε κερδίσει 132.000 ψήφους στις βουλευτικές εκλογές του 1932, πολλαπλάσιες από αυτές που πήρε το «επίσημο» κόμμα.11 Το 1934 ενοποιήθηκε με μια άλλη οργάνωση και άλλαξε το όνομά του σε Σοσιαλιστικό Κόμμα. Έκδιδε μια ημερήσια εφημερίδα και δυο βδομαδιάτικες εκδόσεις στην επαρχία. Στις εκλογές του 1934 το Σουηδικό Σοσιαλιστικό Κόμμα κέρδισε το 4% των ψήφων και εξέλεξε 11 βουλευτές.12

Το ΙίΡ είχε κάποιες καλές πλευρές, αλλά συνολικά ήταν πολύ προβληματικό. Ήταν ο βασικός εμπνευστής της Διεθνούς Εργατικής Κοινότητας ΙηΐβΓηαΙϊοιΉΐ ΙαβουΓ ΟοηιπιιιηϊΙγ - ΙηίεΓΠΗίίοηίΐΙε ΑΓΐ?ΐβΐ5§βηιβίη5θΗ3ίΐ (ΙΑ<3), μιας χαλαρής ένωσης κεντριστικών κομμάτων που δεν ανήκαν ούτε στη Δεύτερη ούτε στην Τρίτη Διεθνή. Η σύγκληση της παγκόσμιας συνδιάσκεψης του Αυγούστου ήταν απόφαση του διεθνούς συνεδρίου της ΙΑ6 το Φλεβάρη του 1933. Η ηγεσία του ΙΙΡ ήταν πασιφιστική, όχι μαρξιστική. Το 1933 αποφάσισε να συσφίξει τις σχέσεις του με την Κομιντέρν: οι κριτικές του αφορούσαν μόνο λεπτομέρειες. Επιθυμούσε τη διενέργεια ενός παγκόσμιου συνεδρίου επαναστατικών σοσιαλιστικών οργανώσεων στο οποίο θα συμμετείχε κι η Κομιντέρν.13 Ο Τρότσκι δεν ήταν καθόλου βέβαιος για το μέλλον του ΙΙΡ.

Μια από τις οργανώσεις για τις οποίες ο Τρότσκι επεδείκνυε μεγάλο ενδιαφέρον ήταν το δΑΡ. Όπως έχουμε αναφέρει, όταν ο Χίτλερ ανέβηκε στην εξουσία, οι ηγέτες της δεξιάς πτέρυγας του δΑΡ επέστρεψαν στο δΡΟ και τον έλεγχο του εναπομείναντος δΑΡ τον πήρε η αριστερή ομάδα γύρω από τον Γιάκομπ Βάλχερ και τον Πάουλ Φρέλιχ. Η ηγεσία του δΑΡ αντιμέτωπη με τη χρεοκοπία του

- 243-


ΚΡΟ και του δΡϋ κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτό που χρειαζόταν ήταν η δημιουργία ενός νέου κόμματος στη Γερμανία και μιας νέας Διεθνούς. Για τον Τρότσκι αυτό το αποτέλεσμα είχε κεφαλαιώδη σημασία. Ύστερα από κάμποσες ημέρες συζητήσεων με τον Βάλχερ τον Αύγουστο, ο Τρότσκι πρότεινε την ενοποίηση των δυο οργανώσεων, δηλαδή του 5ΑΡ και της γερμανικής Αριστερής Αντιπολίτευσης και ο Βάλχερ δήλωσε ότι κατ’ αρχήν ήταν σύμφωνος.

Το κάλεσμα για τη δημιουργία μιας νέας Διεθνούς το υποστήριξαν και δυο ακόμα οργανώσεις που συμμετείχαν στη συνδιάσκεψη του Παρισιού. Επρόκειτο για το ΚδΡ και το ΟδΡ, τα δυο ολλανδικά κόμματα. Το Επαναστατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (ΚδΡ) είχε εμφανιστεί.το 1928 ως διάσπαση του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ολλανδίας και ηγέτης του ήταν ο Χενκ Σνίβλιτ, βετεράνος Ολλανδός κομμουνιστής και στέλεχος της Κομιντέρν, ο οποίος απέρ- ριπτε την αριστερίστικη πολιτική της Τρίτης Περιόδου. Το ΚδΡ έλεγχε μια συνδικαλιστική οργάνωση την Εθνική Οργάνωση Εργασίας (ΝΑδ). Το Σεπτέμβρη του 1933 το ΚδΡ εντάχτηκε στη Διεθνή Κομμουνιστική Λίγκα (τους τροτσκιστές) κι ο Σνίβλιτ έγινε μέλος της Διεθνούς Γραμματείας. Το Ανεξάρτητο Σοσιαλιστικό Κόμμα (ΟδΡ) είχε ιδρυθεί το 1932 και το αποτελούσαν αριστερά στοιχεία του ολλανδικού σοσιαλδημοκρατικού κόμματος, υπό την ηγεσία του Πέτερ Τ. Σμιντ, του βετεράνου σοσιαλιστή Φρανς βαν ντερ Γκοές και του πρώην κομμουνιστή ηγέτη Ζακ Ντε Καντ, που βρίσκονταν σε στενή επαφή με το ΙΙΡ και το δΑΡ. Οι δυο οργανώσεις βρίσκονταν πολύ κοντά στην ενοποίησή τους.

Σε σύγκριση με τις οργανώσεις της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης, τόσο το ΚδΡ όσο και το ΟδΡ ήταν μεγάλες οργανώσεις. Το ΚδΡ είχε 1.000 μέλη, το ΟδΡ (τον Αύγουστο του 1932) περίπου 7.200 μέλη.14 Σε σχέση με το ολλανδικό Κομμουνιστικό Κόμμα, η επιρροή των δυο οργανώσεων δεν ήταν και ασήμαντη. Στις βουλευτικές εκλογές του 1933 το ΚδΡ είχε κερδίσει 48.405 ψήφους, το ΟδΡ 27.476, ενώ το επίσημο ΚΚ είχε κερδίσει 118.326 ψήφους

- 244-


(το σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα είχε πάρει 798.632 ψήφους).15

Ο Τρότσκι έκανε συζητήσεις τον Αύγουστο στο Σεν-Παλαί με κάμποσους από τους αντιπροσώπους στη συνδιάσκεψη του Παρισιού - Σνίβλιτ, Βάλχερ, Ντε Καντ, Π.Τ. Σμιντ και τα στελέχη του ΙίΡ Τζον Πάτον και Σ.Α. Σμιθ. Οι συζητήσεις κατέληξαν στην επεξεργασία ενός κειμένου με τίτλο Η Διακήρυξη των Τεσσάρων για την Αναγκαιότητα και τις Αρχές μιας Νέας Διεθνούς. Ήταν μια δήλωση 11 σημείων και συγγραφέας της ήταν ο Τρότσκι. Το τελευταίο σημείο ανέφερε:

Οι κάτωθι υπογεγραμμένοι συγκρότησαν μια διαρκή επιτροπή εξουσιοδοτημένων αντιπροσώπων με τα εξής καθήκοντα: α) Να επεξεργαστούν μια προγραμματική διακήρυξη ως ιδρυ

τικό χάρτη της νέας Διεθνούς β) Να ετοιμάσουν μια κριτική ανάλυση των οργανώσεων και

των τάσεων του σημερινού εργατικού κινήματος (θεωρητικό σχόλιο της διακήρυξης)

γ) Να επεξεργαστούν θέσεις για όλα τα θεμελιώδη ζητήματα της επαναστατικής στρατηγικής του προλεταριάτου

δ) Να εκπροσωπούν τις κάτωθι υπογεγραμμένες οργανώσεις σε όλο το κόσμο.Υπογραφές:Ε. Μπάουερ - Διεθνής Αριστερή Αντιπολίτευση (μπολσε- βίκοι-λενινιστές)Τ. Σβαμπ - 5ΑΡ (Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα Γερμανίας)Π.Τ. Σμιντ - ΟδΡ (Ανεξάρτητο Σοσιαλιστικό Κόμμα Ολλανδίας)X. Σνίβλιτ - Κ5Ρ (Επαναστατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα Ολλανδίας).16

Ο Τρότσκι ήταν πολύ ενθουσιασμένος για το αποτέλεσμα. Σε ένα άρθρο του με τίτλο Η Συνδιάσκεψη του Παρισιού: Σταθερός Πυρήνας για μια Νέα Διεθνή (1η Σεπτέμβρη 1933), έγραφε ότι:

Τις τέσσερις υπογραφές τις κερδίσαμε σε ένα ντοκουμέντο το οποίο αποτελεί το μοναδικό χειροπιαστό αποτέλεσμα της

- 245 -


συνδιάσκεψης και που μπορεί και πρέπει να έχει ιστορική σημασία. Πετύχαμε αυτό το μνημειώδες αποτέλεσμα... τρεις οργανώσεις οι οποίες εκφράζουν μερικές δεκάδες χιλιάδες εργάτες δεν βρήκαν άλλο δρόμο από το να συμβαδίσουν με μας σε ένα κοινό ντοκουμέντο το οποίο προϋποθέτει ένα μακρύ και πεισματικό αγώνα. Προκαλέσαμε ένα μεγάλο ρήγμα στον τοίχο που περικύκλωνε την Αριστερή Αντιπολίτευση. Μπορούμε να περιμένουμε με βεβαιότητα ότι νέες οργανώσεις και φράξιες που σπρώχνονται από την όλη κατάσταση στον επαναστατικό δρόμο, θα πείθονται κάθε μήνα που θα περνάει ότι το μόνο λάβαρο κάτω από το οποίο μπορεί να συσπειρωθεί η προλεταριακή πρωτοπορία, είναι το λάβαρο του μπολσεβικι- σμού-λενινισμού.17

Λίγες μέρες μετά, σε μια επιστολή προς τον Φριτς Στέρνμπεργκ,ένα στέλεχος του 5ΑΡ, ο Τρότσκι ανέφερε:

...Η Διακήρυξη των Τεσσάρων, παρά την ταπεινή εμφάνισή της, δεν είναι σε τίποτα λιγότερο σημαντική από τα ντοκουμέντα του Τσίμερβαλντ και του Κίνταλ. Βλέποντάς τα από τα μέσα, τα ντοκουμέντα του Τσίμερβαλντ και του Κίνταλ ήταν όντως πολύ μετριοπαθή. Ο μπολσεβικισμός είχε πίσω του δέκα χρόνια ζωής ως φράξια και δυο χρόνια ως ανεξάρτητο κόμμα και από άποψη μελών και στελεχών στη διάρκεια του πολέμου δεν ήταν και πολύ ισχυρότερος από την Αριστερή Αντιπολίτευση στη Σοβιετική Ένωση. Η πλειοψηφία των υπόλοιπων συμμετεχόντων διακατέχονταν από το ίδιο επίπεδο σύγχυσης με αυτό που χαρακτήριζε την πλειοψηφία των συμμετεχόντων στη συνδιάσκεψη του Παρισιού. Ωστόσο, αριθμητικά ήταν πολύ πιο αδύνατοι. Όσον αφορά την αριστερή πτέρυγα [του Τσίμερβαλντ και του Κίνταλ, ΣτΜ], ήταν ασύγκριτα πιο αδύνατη από το δικό μας μπλοκ των τεσσάρων. Δεν έχουμε τον Λένιν μαζί μας, αυτό είναι αλήθεια, όμως από την εποχή του Τσίμερβαλντ έχουμε συσσωρεύσει πολλές εμπειρίες και αυτό αξίζει πολλά.18

Την 1η Σεπτέμβρη 1933 ο Τρότσκι έγραψε στον Αλόις Νόιραθ,έναν Τσεχοσλοβάκο κομμουνιστή αντιπολιτευόμενο, σχετικά με τη

- 2 4 6 -


Διακήρυξη των Τεσσάρων:

Το πλέον σημαντικό είναι ότι αυτές οι οργανώσεις που μέχρι χθες ήταν ξένες και εχθρικές απέναντι μας, θεωρούν ότι είναι υποχρεωμένες να ταχθούν υπέρ της δικιάς μας ερμηνείας σε επίπεδο αρχών. Αυτό είναι αποφασιστικό. Αύριο, θα έρθουν κι άλλοι... Η Διακήρυξη των Τεσσάρων μας δεσμεύει στο καθήκον να συντάξουμε μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα μια προγραμματική διακήρυξη. Όταν τη δημοσιεύσουμε, η πολιτική ζωή συνολικά του εργατικού κινήματος, σε κάθε οργάνωση και τάση, θα περιστραφεί αναγκαστικά γύρω από αυτό το ντοκουμέντο, επειδή είμαστε οι μόνοι άνθρωποι που μπορούμε να πούμε κάτι το ουσιαστικό. Όχι επειδή είμαστε πιο «έξυπνοι» από τους υπόλοιπους, αλλά επειδή δεν είμαστε δεσμευμένοι σε χρεοκοπημένους μηχανισμούς, και δεν είμαστε υποχρεωμένοι να αποκρύπτουμε ή να διαστρεβλώνουμε πράγματα, δηλαδή να εξαπατάμε τους εργάτες. Προσβλέπω στο μέλλον με μεγάλη αυτοπεποίθηση, ακόμα και στο λίγο πολύ κοντινό μέλλον.19

Την ίδια στιγμή τον Τρότσκι ανησυχούσε ιδιαίτερα το γεγονός ότι, ενώ το δΑΡ και το ΟδΡ είχαν υπογράψει τη Διακήρυξη των Τεσσάρων, συνέχιζαν να έχουν σχέση με την επιτροπή της πλειοψηφίας της συνδιάσκεψης του Παρισιού, μαζί με δυο αντιπροσώπους του ΙΙΡ και έναν του ΝΑΡ.20

Οι ελπίδες γίνονται στάχτηΈχουμε ήδη παρουσιάσει τις αναφορές του Τρότσκι στην εμπει

ρία της Κομιντέρν, η οποία χτίστηκε έλκοντας «όχι μόνο άτομα και ομάδες, αλλά επίσης και ολόκληρες οργανώσεις, ακόμα και κόμματα με την παλιά τους ηγεσία ή τμήμα της παλιάς ηγεσίας».21

Το Σοσιαλιστικό Κόμμα στην Ιταλία ψήφισε την ένταξή του στην Κομιντέρν στο συνέδριο της Μπολόνια το Σεπτέμβρη του 1919, προσθέτοντας 300.000 μέλη στη Διεθνή. Στη Γερμανία το Ανεξάρτητο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (υδΡϋ) με 800.000 μέλη

-247-

Τόνι. Κλιφ Τρότσκι1927-1940

είχε αποχωρήσει από το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα (δΡϋ) τον Απρίλη του 1917, κάτω από την πίεση των επαναστατικών διαθέσεων που επικρατούσαν ανάμεσα στις μάζες. Το 1919 και το 1920 στράφηκε έντονα προς τα αριστερά. Στο συνέδριο που πραγματοποίησε στη Χάλε τον Οκτώβρη του 1920, το ΙΙ5ΡΟ αποφάσισε με 236 έναντι 156 ψήφων να ενταχθεί στην Κομιντέρν. Οι 300.000 από τις 800.000 του υδΡ ϋ μπήκαν στο Κομμουνιστικό Κόμμα μετά από το ενοποιητικό συνέδριό τους το Δεκέμβρη του 1920. Το Σοσιαλιστικό Κόμμα της Γαλλίας αποφάσισε να προσχωρήσει στην Κομιν- τέρν στις 25 Δεκέμβρη 1920, στο συνέδριο της Τουλούζης. Παρόλο που μια μειοψηφία περίπου 30.000 μελών αρνήθηκε να συμμορφωθεί με την απόφαση, η Κομιντέρν απέκτησε ένα μαζικό κόμμα με140.000 μέλη. Το Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας διασπάστηκε το Δεκέμβρη του 1920. Η Κομμουνιστική Αριστερά πήρε μαζί της τα μισά μέλη του κόμματος, και ίδρυσε ένα κομμουνιστικό κόμμα με 350.000 μέλη. Μια άλλη διάσπαση στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα της γερμανόφωνης μειονότητας πρόσθεσε κι άλλες δυνάμεις, και μετά την ενοποίηση το κόμμα δήλωνε ότι έχει400.000 μέλη. Παρομοίως, στην Κομιντέρν προσχώρησαν μαζικά σοσιαλιστικά κόμματα από τη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία.22

Σε πολλές περιπτώσεις, οι ηγεσίες των κομμάτων που μετακι- νήθηκαν από τη Δεύτερη στην Τρίτη Διεθνή το 1919-20, ήταν πολύ δεξιότερες από οποιονδήποτε συμμετείχε στη συνδιάσκεψη του Παρισιού τον Αύγουστο του 1933. Οι σοσιαλπατριώτες Μαρσέλ Κασέν και Λ.Ο. Φροσάρ, οι ηγέτες του γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, είχαν υποστηρίξει τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο και ο δεύτερος τέλειωσε τη ζωή του σαν υπουργός της κυβέρνησης του Πετέν. Παρόλ’ αυτά, τα αποτελέσματα της ανασύνθεσης του 1919- 20 ήταν πολύ διαφορετικά από εκείνα του 1933.

Στην πρώτη περίπτωση, η επαναστατική θύελλα που ακολούθησε τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο μαζί με την αμεσότητα της παγκόσμιας επανάστασης και τη νικηφόρα Οκτωβριανή Επανά-

- 248-


στάση, σήμαναν ότι ο επαναστατικός μαρξισμός έγινε πόλος συσπείρωσης για κεντριστές και ρεφορμιστές. Τώρα, το 1933, η κατάσταση είχε αντιστραφεί. Μετά την καταστροφική ήττα του προλεταριάτου στη Γερμανία και με τον Τρότσκι να εκπροσωπεί όχι μια νικηφόρα επανάσταση και ένα κόμμα εκατοντάδων χιλιάδων, αλλά μια μικροσκοπική ομάδα επαναστατών, οι κεντριστές δεν είχαν άλλη επιλογή από το να ακολουθήσουν δεξιόστροφη πορεία.

Κεντριστές που κινούνται προς τα δεξιάΗ συμμαχία της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης με το

5ΑΡ δεν είχε κανένα αποτέλεσμα. Ο Τρότσκι έτρεφε μεγάλες προσδοκίες για το 5ΑΡ. Στις 22 Σεπτέμβρη 1932 έγραψε ότι: «Στη Γερμανία σημειώνουμε σημαντικές επιτυχίες. Στο 5ΑΡ συγκροτείται μια σημαντική δική μας φράξια, που λίγο θέλει για να αποχωρήσει και να έρθει σε μας».23

Τον Απρίλη του 1933 ο Τρότσκι έγραφε:

Η αριστερή πτέρυγα του 5ΑΡ, παρά το γεγονός ότι οι ηγέτες της δεν διαθέτουν δικό τους όργανο, έχει κερδίσει την πλειοψηφία του κόμματος, απομακρύνοντας τη φράξια του Ζάιν- τεβιτς. Αυτό το γεγονός είναι η καλύτερη απόδειξη της γενικής κατεύθυνσης που παίρνει η εξέλιξη του 5ΑΡ, στο οποίο ήδη διαπιστώνουμε τις απαρχές ενός «ζωντανού ρεύματος». Ούτε πρέπει να κλείσουμε τα μάτια στο γεγονός ότι το 5ΑΡ εκπροσωπεί, ακόμα και τώρα, την πρώτη ύλη των νέων δυνάμεων του κομμουνισμού... Η Αριστερή Αντιπολίτευση, δεν μπορεί να υπάρξει αμφιβολία επί τούτου, είναι έτοιμη να κάνει ό,τι περνάει από το χέρι της για να διευκολύνει την αμοιβαία κατανόηση με το 5ΑΡ.24

Στις 18 Αυγούστου 1933 ο Τρότσκι έγραψε στον Βάλχερ ότι η γερμανική Αριστερή Αντιπολίτευση και το 5ΑΡ θα έπρεπε να ενοποιηθούν άμεσα.25 Οι προοπτικές για μια τέτοια εξέλιξη ήταν καλές αμέσως μετά τη συνδιάσκεψη του Παρισιού. Τον Οκτώβρη, το 5ΑΡ

- 249-


και η Αριστερή Αντιπολίτευση δημοσίευσαν κοινές θέσεις για τη συνδικαλιστική δουλειά. Κοινές συγκεντρώσεις οργανώθηκαν στο Παρίσι και το Στρασβούργο. Στη Δανία είχε σχηματιστεί μια ομάδα από το 5ΑΡ, την Αριστερή Αντιπολίτευση και πρώην στελέχη του δανέζικου Κομμουνιστικού Κόμματος. Στο Σάαρλαντ η Αριστερή Αντιπολίτευση και το 5ΑΡ είχαν ουσιαστικά ενοποιηθεί. Το ίδιο επιδιωκόταν και στην Πράγα. Οι διαπραγματεύσεις ανάμεσα στις εθνικές εκτελεστικές επιτροπές των νεολαιών του 5ΑΡ και της Αριστερής Αντιπολίτευσης κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι «η οργανωτική ενοποίηση στη βάση ενός κοινού προγράμματος είναι άμεσα στον ορίζοντα μετά την απόλυτη συμφωνία στα πιο σημαντικά ζητήματα αρχής».26

Ωστόσο, η συμμαχία των γερμανών τροτσκιστών με το 5ΑΡ κατέληξε στο μηδέν. Όχι μόνο η ενοποίηση δεν υλοποιήθηκε, αλλά το 5ΑΡ βρέθηκε να ηγείται της καμπάνιας ενάντια στην Αριστερή Αντιπολίτευση, επιστρατεύοντας όλο το αντιτροτσκιστικό οπλοστάσιο.

Ο Βάλχερ προσκολλήθηκε στην ΙΑΟί* αρνούμενος να έρθει σε ρήξη με δεξιά στοιχεία, όπως το ΝΑΡ. Το 5ΑΡ φοβόταν ότι η ρήξη με το ΝΑΡ θα οδηγούσε σε απομόνωση και τυχοδιωκτισμό.

Τα επόμενα χρόνια το 5ΑΡ έφτασε τόσο δεξιά ώστε συμμετείχε σε μια συνδιάσκεψη του Λαϊκού Μετώπου στο Παρίσι, στην οποία συμμετείχαν το ΚΡΟ, το 5Ρϋ και μια σειρά αστών διανοούμενων.27 Στις 27 Μάη του 1937 η εκτελεστική επιτροπή του ΡΟΙΙΜ, που συμμετείχε κι αυτό στο Γραφείο του Λονδίνου, κατηγόρησε το 5ΑΡ για συνθηκολόγηση με τον Στάλιν:

Αναμφίβολα, η ηγεσία του 5ΑΡ επηρεάζεται έντονα από τον σταλινισμό... Οι τωρινές πολιτικές του 5ΑΡ, που στην ουσία υιοθετεί σταλινικές και σοσιαλδημοκρατικές θέσεις, θέτουν σε

* Στις 17 Φλεβάρη 1935 η ΙΑΟ άλλαξε την ονομασία της σε «Διεθνές Γραφείο Επαναστατικής Σοσιαλιστικής Ενότητας». Τον Αύγουστο η Γραμματεία της εγκαταστάθηκε στο Λονδίνο και από τότε έμεινε γνωστή ως «Γραφείο του Λονδίνου». 'Γ.Κ.

- 250-


σοβαρό κίνδυνο την ύπαρξή του ως ανεξάρτητο κόμμα.28

Το ΙίΡ μετακινήθηκε κι αυτό θεαματικά προς τα δεξιά. Όταν η Ιταλία εισέβαλε στην Αβυσηνία (σημερινή Αιθιοπία, ΣτΜ) ένας από τους ηγέτες του ΙίΡ ο Τζον ΜακΓκόβερν δήλωσε ότι ο Αβυσήνιος αυτοκράτορας ήταν χειρότερος δικτάτορας από τον Μουσολίνι και ο Τζέιμς Μάξτον κάλεσε τους Αβησύνιους εργάτες να ανατρέψουν τον Αυτοκράτορα και μετά να παλέψουν ενάντια στον Μουσολίνι. Μόνο τότε το ΙΙΡ θα διακήρυσσε την αλληλεγγύη του με την Αβυσηνία. Ήταν μια θέση ριζοσπαστική στα λόγια, που στην πράξη όμως σήμαινε συνθηκολόγηση με τον ιμπεριαλισμό. Όταν ο Μάξτον έχασε την ψηφοφορία γι’ αυτό το ζήτημα στο ετήσιο συνέδριο του ΙΙΡ το 1936, παραιτήθηκε από την ηγεσία. Αυτό που ακολούθησε ήταν κωμικό: απέσυρε την παραίτησή του όταν το συνέδριο άλλαξε τη θέση που είχε υιοθετήσει πριν! Ήταν η απόδειξη ότι το ΙίΡ θεωρούσε τον «κοινοβουλευτικό αστέρα» του πιο πολύτιμο από τις αρχές τσυ.29 Όταν ο Τσάμπερλεν επέστρεψε από το Μόναχο [το 1938, ΣτΜ] όπου είχε υπογράψει το σύμφωνο ειρήνης με τον Χίτλερ, ο Μάξτον τον συνεχάρη γιατί έσωσε την ειρήνη.

Το ΙΙΡ πρόσθεσε στον πασιφισμό του και την προσαρμογή στο σταλινισμό. Στις αρχές της δεκαετίας του 1930 το ΙίΡ υμνολογούσε όλο και περισσότερο τις συνθήκες που επικρατούσαν στη Σοβιετική Ένωση. Έφτασε σε τέτοιο σημείο ώστε να συμμετέχει στην προσωπολατρία του Στάλιν. Αρνήθηκε, χωρίς πολλά-πολλά, ότι ο λιμός του 1932 στην Ουκρανία που τον προκάλεσε η βίαιη κολλεκτιβο- ποίηση, ήταν πραγματικό γεγονός.30 Το ΙίΡ κατέληξε να προσαρμοστεί τόσο πολύ στον σταλισνισμό, που έφτασε να δικαιολογήσει τις Δίκες της Μόσχας.31 Γι’ αυτό και αρνήθηκε να συμμετέχει στην επιτροπή Ντιούι που ερεύνησε τις δίκες της Μόσχας, με τη δικαιολογία ότι μια πραγματικά αντικειμενική επιτροπή δεν μπορούσε να συγκροτηθεί κάτω από την αιγίδα της υπεράσπισης του Τρότσκι. Ο Μπρόκγουεη, ο γραμματέας του ΙΙΡ, πρότεινε αντίθετα τη συγκρό

-251 -


τηση μιας επιτροπής έρευνας... για τον τροτσκισμό!Το Γραφείο του Λονδίνου δεν κατόρθωσε ποτέ να γίνει μια

σταθερή οργάνωση. Οι συνιστώσες του αποχωρούσαν για να κινηθούν όλο και πιο δεξιά. Το 1935 το ΝΑΡ έγινε κυβέρνηση στη Νορβηγία και αποχώρησε από το Γραφείο του Λονδίνου. Στις 28 Οκτώ- βρη 1938, το 5ΑΡ ανακοίνωσε και τη δίκιά του αποχώρηση.32 Οταν ξέσπασε ο πόλεμος το Ρ50Ρ - το γαλλικό τμήμα του Γραφείου του Λονδίνου - αποσυντέθηκε και ο ηγέτης του ο Μαρσό Πιβέρ έγινε υποστηρικτής του Ντε Γκολ και μετά τον πόλεμο έγινε μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Το Γραφείο του Λονδίνου αυτοδιαλύθη- κε επίσημα στις 27 Απρίλη 1939, μετά από πρόταση του ΡΟΙΙΜ.

Τροτσκιστές έλκονται στο Γραφείο του ΛονδίνουΕνώ το διεθνές τροτσκιστικό κίνημα άσκησε πολύ μικρή επιρ

ροή στους κεντριστές του Γραφείου του Λονδίνου, εκείνο επηρέασε πολύ περισσότερο τις τροτσκιστικές οργανώσεις. Ουσιαστικά, όλα τα μεγάλα τμήματα του τροτσκιστικού κινήματος απορροψήθηκαν στο Γραφείο του Λονδίνου. Υπήρχαν τρεις τροτσκιστικές οργανώσεις με περισσότερα από 1.000 μέλη: το ολλανδικό Κ5ΑΡ (το Μάρτη του 1935 είχε 4.200 μέλη),33 οι έλληνες Αρχειομαρξιστές (οι οποίοι σύμφωνα με τους ίδιους είχαν 1.600 μέλη τον Ιούνη του 1932, ένας αριθμός κατά πιθανότητα φουσκωμένος)34 και στην Ισπανία η Ιζςιιίβπία ΟοπιυηΐδΙϊ (1ε Εδρβήα (ΙΟΕ), που στα τέλη του1932 δήλωνε περίπου 1.500 μέλη.35 (Είναι βέβαιο ότι αυτός ο αριθμός είναι υπερβολικός. Σύμφωνα με τον Χουάν Ανδράδε, έναν από τους ηγέτες της, η οργάνωση είχε περίπου 800 μέλη στα μέσα του 1935).36

Γιατί οι τροτσκιστές συνάντησαν μεγαλύτερη επιτυχία στο κτίσιμο οργανώσεων στην Ολλανδία, την Ελλάδα και την Ισπανία (αργότερα και στην Κεϋλάνη) απ’ ό,τι αλλού; Ο παράγοντας που άφησε χώρο να αναπτυχθεί ο τροτσκισμός ήταν κυρίως η αδυναμία

- 252-


των Κομμουνιστικών Κομμάτων σε αυτές τις χώρες.Σχετικά με την Ολλανδία ο ΡπΙ]οί ΤϊοΗβΙπιβη γράφει:

Η εργατική τάξη, η οποία εμφανίστηκε στο προσκήνιο αργά και δεν αναπτύχθηκε γρήγορα, κυριαρχούνταν από τεχνίτες και μικρά εργαστήρια μέχρι και τον εικοστό αιώνα. Επίσης, για ένα μεγάλο διάστημα το βιομηχανικό προλεταριάτο ήταν διασκορπισμένο σε απομονωμένα βιομηχανικά κέντρα της χώρας. Ο αριθμός των εργαζόμενων στον τομέα των υπηρεσιών ήταν σχετικά μεγάλος. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που το εργατικό κίνημα δεν απέκτησε ποτέ σημαντικές διαστάσεις τον 19ο αιώνα, κι ακόμα και στον 20ο αιώνα δεν έφτασε ποτέ το μέγεθος άλλων βορειοδυτικών ευρωπαϊκών χωρών. Η μεγάλη συνδικαλιστική συνομοσπονδία που ήταν συνδεδεμένη με τη σοσιαλδημοκρατία, η ΝεάεΗαικΙςοΙι νεώοικί νβη νβΚ- ν6Γ66πϊ ΐ̂η§επ (Ολλανδική Συνδικαλιστική Ένωση Ν νν) πριν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο δεν κατάφερε ποτέ να συσπειρώσει περισσότερους από τους μισούς συνδικαλισμένους εργάτες, και το ίδιο διάστημα το ΟΑΡ (δοοΐββΙ-ΟβΓηοοΓββΙϊ- δοΗβ ΑιΊ>βί<1εΓ5 Ρ3Γΐΐ)- Σοσιαλδημοκρατικό Εργατικό Κόμμα) δεν μπόρεσε να κερδίσει περισσότερο από το 25% στις εκλογές.Αυτή η κατάσταση εμπόδιζε την ανάπτυξη ενός μαζικού κινήματος της εργατικής τάξης. Δημιούργησε επίσης τις κατάλληλες συνθήκες για την εμφάνιση διακριτών, μικρών αντικαπι- ταλιστικών ρευμάτων. Όπως και σε άλλες βιομηχανικά υπανάπτυκτες χώρες... η Ολλανδία αποτελούσε πρόσφορο έδαφος για τα αναρχικά και αναρχοσυνδικαλιστικά ρεύματα. Η ποικιλία των ιδεολογικών ερεθισμάτων από το ώριμο εργατικό κίνημα του εξωτερικού, έδωσε ώθηση στη δημιουργία και την ανάπτυξη μικρών, ανεξάρτητων πολιτικών οργανώσεων και ιδεολογικών συγκρούσεων των οποίων οι θεωρητικές απόψεις δεν πέρασαν ποτέ τη δοκιμασία της πάλης ενός μαζικού κινήματος.37

Το αποτέλεσμα ήταν ότι η τροτσκιστική οργάνωση, το ΚδΡ, δεν φάνηκε ποτέ μικροσκοπική δίπλα στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Ολλανδίας. Στις βουλευτικές εκλογές της 3ης Ιούλη 1929 το Κομ-

-2 5 3 -


μουνιστικό Κόμμα είχε 37.622 ψήφους, ενώ το Κ5Ρ 21.768.3® Στις εκλογές του 1933 το Κομμουνιστικό Κόμμα κέρδισε 118.326 ψήφους, ενώ το Κ5Ρ και το ΟδΡ συγκέντρωσαν συνολικά 85.881.39 Το Μάρτη του 1935 οι δυο οργανώσεις συγχωνεύτηκαν στο Κ5ΑΡ. Αυτό το κόμμα ανήκε ταυτόχρονα και στην παγκόσμια τροτσκιστική οργάνωση και στο Γραφείο του Λονδίνου. Το Νοέμβρη του 1936 ο Σνίβλιτ και η υπόλοιπη ηγεσία του Κ5ΑΡ απομακρύνθηκαν από τον Τρότσκι: αντιτάχθηκαν στην πρότασή του να μπουν οι τρο- τσκιστές στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα και να κάνουν φραξιονιστική δουλειά, στη «γαλλική στροφή» όπως ονομάστηκε αυτή η προσπάθεια (βλέπε κεφάλαιο 10). Επίσης υποστήριξαν το ΡΟυΜ απέναντι στις κριτικές που του ασκούσε ο Τρότσκι.40 Τον Ιούνη του 1937 το Κ5ΑΡ διέκοψε κάθε σχέση με το τροτσκιστικό κίνημα.41

Οι έλληνες τροτσκιστές είχαν βρεθεί κι εκείνοι στην ίδια κατηγορία με το Κομμουνιστικό Κόμμα, που ήταν μια μικρή οργάνωση. Το 1920 είχε 1.320 μέλη, το 1924 2.200 και το 1930 1.500. Η κυκλοφορία της καθημερινής του εφημερίδας ήταν επίσης μικρή: 1928-29 4.250 φύλλα, Ιούλης 1929 3.000, Μάρτης 1930 1.666 και Γενάρης1933 2.600 φύλλα.42 Οι Αρχειομαρξιστές δήλωναν 1.600 μέλη το1932. Αυτός ο αριθμός ήταν κατά πάσα πιθανότητα υπερβολικός, ωστόσο δεν πρέπει να ήταν πολύ πίσω από το Κομμουνιστικό Κόμμα. Οι Αρχειομαρξιστές, όπως κι οι Ολλανδοί, απέρριψαν τη «γαλλική στροφή» και κατόπιν τούτου ήρθαν σε ρήξη με τον Τρότσκι και εντάχθηκαν στο Γραφείο του Λονδίνου.

Όσον αφορά την περίπτωση της Ισπανίας. Το Κομμουνιστικό Κόμμα αντιμετώπιζε πολύ δύσκολες συνθήκες ανάπτυξης λόγω της τεράστιας επιρροής των Αναρχικών και για ένα μεγάλο διάστημα παρέμεινε μια μικροσκοπική οργάνωση. Στις αρχές του 1930 δεν διέθετε περισσότερα από 500 μέλη.43 Οι ισπανοί τροτσκιστές πίστευαν ότι μ’ αυτές τις συνθήκες θα μπορούσαν να δημιουργήσουν το δικό τους κόμμα. Εξ ου όπως οι ολλανδοί και οι έλληνες απέρριψαν τη «γαλλική στροφή», κι αυτό με τη σειρά του οδήγησε

-254-

Ό σο πιο σκοτεινή η νύχτα.τόσο πιο φωτεινό το αστέρι

στη ρήξη ανάμεσα στην ΙΟΕ και τον Τρότσκι. Κι αυτοί επίσης εντάχθηκαν στο Γραφείο του Λονδίνου.

Οπότε, τα όνειρα του Τρότσκι για μια διεθνή ανασύνθεση γύρω από τη Διακήρυξη των Τεσσάρων έγιναν στάχτη.*

Οι παραπάνω περιπτώσεις αποτελούσαν εξαίρεση. Αυτό που χτυπάει στο μάτι είναι η αδυναμία του τροτσκιστικού κινήματος να προσελκύσει και να διατηρήσει δυνάμεις από το κεντριστικό περιβάλλον στις αρχές της δεκαετίας του ’30. Αυτή η αποτυχία δεν οφείλονταν ούτε σε κάποια προσωπικά ελαττώματα του Τρότσκι ούτε σε κάποιες βασικές αδυναμίες της πολιτικής του. Μερικές φορές λέγεται ότι το λάθος βρισκόταν στον οξύθυμο χαρακτήρα του Τρότσκι, στην εμμονή του σε αρχές, στις ανελέητες κριτικές που εξαπέλυε σε άλλες τάσεις κλπ, κλπ. Το πόσο λάθος είναι αυτή η άποψη, το δείχνει η μετέπειτα εξέλιξη των κεντριστικών οργανώσεων. Σοβαροί επαναστάτες, και πολύ περισσότερο οργανώσεις, δεν αλλάζουν το βασικό πολιτικό τους προσανατολισμό και την ταξική τους θέση εξαιτίας κάποιων βαριών λόγων.

* Στην περίπτωση της Κεϋλάνης (της σημερινής Σρι Λάνκα, ΣτΜ), οι τροτσκιστές κατόρθωσαν να χτίσουν ένα σημαντικό κόμμα επειδή δεν υπήρχε κομμουνιστικό κόμμα. Το Λάνκα Σάμα Σαμάγια Πάρτι (Κόμμα Ισότητας της Κεϋλάνης) ιδρύθηκε στις 18 Δεκέμβρη 1935. Στα πρώτα βήματά του δεν ήταν τροτσκιστικό, ούτε καν μαρξιστικό κόμμα. Είχε περίπου 20 μέλη και σε ένα χρόνο έφθασε τα 80.44 Το 1937 εκδότης της εφημερίδας του ήταν ο Β.Τ. Φερνάντο, που θεωρούσε τον εαυτό του τροτσκιστή. Το κόμμα είχε δυο γραμματείς, ο ένας ήταν τροτσκιστής, ο άλλος «φανατικός σταλινικός».45 Το κόμμα κατάφερε να κερδίσει μαζική επιρροή. Την Πρωτομαγιά του 1937 οργάνωσε μια διαδήλωση 10.000 υποστηρικτών του4” και τα μέλη του είχαν φτάσει τα 800.47 Ένας τροτσκιστής έκδιδε μια εφημερίδα, ενώ μια άλλη, μια ημερήσια εφημερίδα στη γλώσσα των Ταμίλ με μαζική κυκλοφορία, ένας σταλινικός.48 Οι διαφορές ανάμεσα σε φιλοσταλινικούς και φιλοτροτσκιστές κρατιούνταν στο σκοτάδι. Όπως εξηγεί ο ιστορικός του κεϋλανέζικου τροτσκισμού Τζορτζ Γιαν Λέρσκι:

Διαφορετικά, θα ήταν δύσκολο να ερμηνευτεί η εικόνα της συμβίωσης και η σχετική αρμονία των σχέσεων ανάμεσα σε τροτσκιστές και κομμουνιστές νποστηρικτές της Μόσχας, τόσο στη βάση όσο και στην ηγεσία του κόμματος για πέντε ολόκληρα χρόνια μετά τη συγκρότηση της οργάνωσης,49

Το Δεκέμβρη του 1939 η εκτελεστική επιτροπή του 155Ρ υιοθέτησε μια καθαρά τρο- τσκιστική απόφαση με 29 ψήφους έναντι 5. Οι πέντε σταλινικοί που την καταψήφισαν διαγράφηκαν από το κόμμα.50

- 255-


Στην πραγματικότητα, ο κεντρισμός είναι πάντοτε ένα πολιτικό μόρφωμα σε κίνηση, πότε στα αριστερά, πότε στα δεξιά, ανάλογα με την πίεση των εξελίξεων. Για μια σύντομη περίοδο (1932-33) τα γεγονότα έσπρωξαν τους κεντριστές προς τα αριστερά και τους έφεραν στην τροχιά του Τρότσκι. Στη συνέχεια, το μεγάλο βάρος του σταλινισμού σε συνδυασμό με τις τρομερές ήττες που υφίστατο η εργατική τάξη, τους τράβηξε αναπόδραστα ξανά προς τα δεξιά.

Ακριβώς επειδή ο Τρότσκι δεν ήταν σεχταριστής, δεν είχε άλλη επιλογή από το να προσπαθήσει να επηρεάσει τις κεντριστικές τάσεις. Όμως, οι αντικειμενικές συνθήκες τον εμπόδισαν από το να πετύχει οτιδήποτε περισσότερο από τη διάσωση κάποιων ατόμων.

- 256-


Κεφάλαιο Ένατο

Ο Τ ρότσκι για τη Γαλλία

Μετά την ήττα του γερμανικού προλεταριάτου το κλειδί της διεθνούς κατάστασης, υποστήριζε ο Τρότσκι, είχε γίνει η Γαλλία. Εκεί θα κρινόταν η μοίρα της παγκόσμιας επανάστασης για πολλά χρόνια.

Το 1934 η γαλλική κοινωνία έμπαινε σε μια περίοδο γενικής κρίσης. Στις 6 Φλεβάρη η γαλλική ακροδεξιά - φασιστική και μοναρχική - συγκεντρώθηκε στην Ρΐδοε (1ε 13 Οοικοτοίε που βρισκόταν στην απέναντι όχθη του Σηκουάνα από το κτίριο του κοινοβουλίου. Επιχείρησε να ανατρέψει την κυβέρνηση. Οι συγκρούσεις μαίνονταν όλη τη νύχτα στην πλατεία, με απολογισμό 15 νεκρούς και 1.435 τραυματίες. Παρόλο που η κινητοποίηση της 6ης Φλεβάρη απέτυχε ως απόπειρα πραξικοπήματος, κατάφερε να ρίξει την κυβέρνηση του Ριζοσπαστικού Κόμματος που είχε επικεφαλής τον Εντουάρντ Νταλαντιέ. Στη θέση της σχηματίστηκε, κάτω από τις επιδοκιμασίες των ακροδεξιών διαδηλωτών της προηγούμενης μέρας, μια κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας με επικεφαλής το δεξιό Γκα- στόν Ντουμέρζ. Το αστικό φιλελεύθερο κόμμα των Ριζοσπαστών τάχθηκε υπέρ της νέας κυβέρνησης, που αυτοπροβαλλόταν ως το τελευταίο ανάχωμα απέναντι στην αναρχία. Αυτή η εξέλιξη επρό- κειτο να πυροδοτήσει μια αλυσίδα γεγονότων που θα ριζοσπαστι- κοποιούσαν τους γάλλους εργάτες και θα συγκέντρωνε την προ

- 257-


σοχή του Τρότσκι.Το πρωί της 7 Φλεβάρη η (26Τ - η μεγαλύτερη συνδικαλιστι

κή συνομοσπονδία - αποφάσισε να καλέσει μια 24ωρη απεργία για τις 12 Φλεβάρη «ενάντια στη φασιστική απειλή και για την υπεράσπιση των πολιτικών ελευθεριών». Η 06Τ -ΙΙ [υηίΐ3ΪΓ6 - Ενωτική, ΣτΜ], η συνομοσπονδία που ελεγχόταν από το Κομμουνιστικό Κόμμα, αποφάσισε να συμμετέχει και κείνη στην απεργία, που η επιτυχία της ξεπέρασε κάθε προσδοκία. Υπολογίζεται ότι εκείνη τη μέρα απέργησαν 4,5 εκατομμύρια εργάτες και περίπου 1 εκατομμύριο πήρε μέρος στις διαδηλώσεις. Το απόγευμα της 12ης Φλεβάρη το Σοσιαλιστικό Κόμμα έκανε τη δική του διαδήλωση στο Παρίσι. Την προηγούμενη μέρα το Κομμουνιστικό Κόμμα είχε αποφασίσει να διαδηλώσει κι αυτό. Οι δυο πορείες ενώθηκαν, φωνάζοντας «Ενότητα! Ενότητα!». Κομμουνιστές και σοσιαλιστές εργάτες βάδιζαν πλάι-πλάι για πρώτη φορά μετά από πολλά χρόνια.1 Ο Τζού- λιαν Τζάκσον, ιστορικός της περιόδου, γράφει: «Η θεαματική και αυθόρμητη επίδειξη ενότητας στο Παρίσι επαναλήφθηκε στις επαρχίες: έγιναν διαδηλώσεις σε 346 πόλεις (19 από αυτές είχαν συμμετοχή μεγαλύτερη των 5.000 διαδηλωτών) και στις 161 συμμετείχαν μαζί σοσιαλιστές και κομμουνιστές».2

Μέχρι τότε, και για κάμποσο καιρό μετά, το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (ΡΟΡ) συνέχιζε τη σεκταριστική του στάση απέναντι στο Σοσιαλιστικό Κόμμα (5ΡΙΟ). Ο Μορίς Τορέζ, γενικός γραμματέας της κεντρικής επιτροπής του κόμματος, είχε εξηγήσει τα βασικά σημεία αυτής της τακτικής σε μια συνεδρίαση του οργάνου το Φλεβάρη του 1933:

Η δική μας ενιαιομετωπική τακτική προϋποθέτει: α) δράση β) προλεταριακή δημοκρατία στην πάλη γ) την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος δ) επίθεση στη σοσιαλδημοκρατία (κλπ). Αυτό σημαίνει: κανένα μοίρασμα της ηγεσίας με το Σοσιαλιστικό Κόμμα. Εν συντομία η τακτική μας λέει: καμιά συμφωνία από τα πάνω.3

- 258-


Η απόφαση της ολομέλειας της κεντρικής επιτροπής το Γενάρη του 1934 επαναλάμβανε αυτό το σημείο:

Η κεντρική επιτροπή απορρίπτει αποφασιστικά κάθε τάση που προτείνει, σε αυτό το σημείο, ενιαίο μέτωπο με την ηγεσία του 5ΡΙΟ.

Στις 24 Γενάρη ο Μορίς Τορέζ είπε στην κεντρική επιτροπή του ΡΟΡ: «Δεν πρόκειται σε καμιά περίπτωση να επιδιώξουμε μια συμφωνία με την ηγεσία του Σοσιαλιστικού Κόμματος το οποίο αντιμετωπίζουμε... ως εχθρό... Θέλουμε να οργανώσουμε την κοινή πάλη με τους σοσιαλιστές εργάτες παρά και ενάντια στη σοσιαλιστική ηγεσία».4

Αρχικά, για το Κομμουνιστικό Κόμμα η φασιστική επίθεση δεν έκανε καμιά διαφορά. Στις 7 Φλεβάρη η ί ’ίΐηιαηίΐβ διακήρυσσε:

Οι φασίστες, οι ηγέτες μιας «δημοκρατίας» που μεταβάλλεται σε φασιστική με ταχύ ρυθμό κι οι ελιγμοί από το Σοσιαλιστικό Κόμμα προκειμένου να εξυπηρετήσει τα συμφέροντά του, όλα αυτά θα αυξηθούν την επόμενη περίοδο.Οι εργάτες... δεν έχουν καμιά πρόθεση να σκύψουν το κεφάλι στη δικτατορία του μαστιγίου και του πολυβόλου...Ενάντια στο φασισμό, ενάντια στη φασιστικοποίηση του δημοκρατικού κράτους, ενάντια στις προδοτικές μανούβρες του Σοσιαλιστικού Κόμματος και της ΟΰΤ, πρέπει να μπούμε σε δράση!

Την επόμενη μέρα η ΙΉ ιιη ια η ίίε συνέχιζε να καλεί τους εργάτες σε δράση... ενάντια στους σοσιαλιστές και τη 0 3 Τ όπως και ενάντια στους φασίστες.5

Το ΡΟΡ συνέχιζε στη γραμμή του «σοσιαλψασισμού» και του «ενιαίου μετώπου από τα κάτω», ακόμα και μετά την απεργία και τις διαδηλώσεις της 12ης Φλεβάρη. Για παράδειγμα, το κύριο άρθρο της V Η ιαηαηϋβ στις 19 Απρίλη, που το είχε γράψει ο Μορίς Τορέζ, είχε τίτλο Ενάντια στο Μ πλοκ με το Σοσιαλφασισμό.6

-259-


Παρόλα αυτά, το ΡΟΡ δεν μπορούσε να επιμείνει σε αυτή τη στάση. Όπως επισημαίνουν οι Ζακ Ντανό και Μαρσέλ Ζιμπελέν, ιστορικοί των μεγάλων απεργιών του Ιούνη το 1936 στη Γαλλία:

Η πίεση από την εργατική τάξη θα αποδεικνυόταν ακατανίκητη. Θα παραμέριζε κάθε δισταγμό, και θα ανάγκαζε τις δυο ηγεσίες να αποδεχτούν την ενότητα στη δράση...Από τον Ιούνη του 1934 και μετά, το Κομμουνιστικό Κόμμα έκανε μια πολιτική στροφή, τόσο επανεξετάζοντας την έννοια που έδινε στην τακτική του ενιαίου μετώπου, όσο και χρησιμοποιώντας ένα πιο μετριοπαθή τόνο στις πολεμικές του ενάντια στην ηγεσία των Σοσιαλιστών.7

Στις 2 Ιούλη 1934, η Ομοσπονδία του Σηκουάνα του 5ΡΙΟ οργάνωσε κοινή συγκέντρωση με την αντίστοιχη τοπική ομοσπονδία του ΡΟΡ. Στις 27 Ιούλη υπογράφτηκε ένα σύμφωνο από τα δυο κόμματα και δυο μέρες μετά έγινε κοινή διαδήλωση κομμουνιστών και σοσιαλιστών, για να τιμήσουν την επέτειο της δολοφονίας τον Ζαν Ζορές.* Τελικά, στις 9 Οκτώβρη 1934, ο Μορίς Τορέζ πρότεινε την επέκταση του συμφώνου κομμουνιστών-σοσιαλιστών προκειμένου να συμπεριλάβει και τους Ριζοσπάστες, εγκαινιάζοντας έτσι την πολιτική του Λαϊκού Μετώπου.

Τον Οκτώβρη του 1934 ο Τρότσκι έγραψε το πρώτο του δοκίμιο για τις εξελίξεις στη Γαλλία με τίτλο Πού Βαδίζει η Γαλλία; Κεντρική θέση στην ανάλυση του Τρότσκι κατείχε η εκτίμηση ότι τμήματα της γαλλικής αστικής τάξης είχαν αρχίσει να σκέπτονται σοβαρά την εναλλακτική προοπτική που έβαζαν οι φασίστες και να φλερτάρουν με αυτήν. Η απειλή του φασισμού ήταν και πραγματική και επικίνδυνη.

Στη Γαλλία βέβαια, όπως και σε ορισμένες άλλες χώρες της Ευρώπης (Αγγλία, Βέλγιο, Ολλανδία, Ελβετία, Σκανδιναβικές

• Ηγέτης της δεξιάς πτέρυγας του Σοσιαλιστικού Κόμματος πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Τον δολο<|>όνησε ένας μοναρχικός πατριώτης στις 31 Ιούλη 1914, καθώς ξεκινούσε ο Παγκόσμιος Πόλεμος, επειδή κράτησε αντιπολεμική στάση. /ΣτΜ]

-260-


χώρες), υπάρχει ακόμα ένα κοινοβούλιο, υπάρχουν εκλογές, δημοκρατικές ελευθερίες ή έστω τα απομεινάρια τους. Αλλά σε όλες αυτές τις χώρες η πάλη των τάξεων οξύνεται προς την (δια κατεύθυνση που ακολούθησε προηγουμένως στην Ιταλία και στη Γερμανία. Όποιος παρηγορείται με τη φράση «Η Γαλλία δεν είναι Γερμανία», είναι απελπιστικά ανόητος. Σήμερα σ’ όλες τις χώρες λειτουργούν οι ίδιοι νόμοι, οι νόμοι της καπιταλιστικής κρίσης και παρακμής... Στις διάφορες χώρες οι συνέπειες της γήρανσης και της αποσύνθεσης του καπιταλισμού εκφράζονται με διαφορετικές μορφές και αναπτύσσονται με άνισους ρυθμούς. Παντού, όμως, τα κύρια χαρακτηριστικά είναι ίδια. Η αστική τάξη οδήγησε την κοινωνία της σε ολοκληρωτική χρεοκοπία. Δεν είναι σε θέση να εξασφαλίσει ούτε το ψωμί ούτε την ειρήνη. Γι’ αυτό ακριβώς δεν μπορεί να ανεχθεί περισσότερο το δημοκρατικό καθεστώς. Είναι αναγκασμένη να τσακίζει τους εργάτες με τη φυσική βία. Αλλά η αγανάκτηση των εργατών και των αγροτών δεν μπορεί να καταπνιγεί μόνο με τη φυσική βία της αστυνομίας. Γι’ αυτό το λόγο το κεφάλαιο είναι αναγκασμένο να δημιουργεί ιδιαίτερες ένοπλες συμμορίες, ειδικά γυμνασμένες να χτυπάνε τους εργάτες, όπως μερικές ράτσες σκυλιών είναι εκπαιδευμένες να κυνηγάνε τα θηράματα. Ο ιστορικός ρόλος του φασισμού είναι να συντρίβει την εργατική τάξη, να καταστρέφει τις οργανώσεις της, να πνίγει τις πολιτικές ελευθερίες, όταν η τάξη των καπιταλιστών αποδεικνύεται πια ανίκανη να διευθύνει και να κυριαρχεί με τη βοήθεια των μηχανισμών της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.Το ανθρώπινο υλικό του ο φασισμός το στρατολογεί από τους κόλπους της μικροαστικής τάξης, που πλέον καταστρέφεται εντελώς από το μεγάλο κεφάλαιο. Με τη σημερινή κοινωνική διάρθρωση δεν υπάρχει σωτηρία γι’ αυτή, δεν βλέπει όμως άλλη διέξοδο. Τη δυσαρέσκειά της, την απελπισία της, οι φασίστες την αποστρέφουν από το μεγάλο κεφάλαιο και την κατευθύνουν ενάντια στους εργάτες. Μπορούμε να περιγράφουμε το φασισμό ως τη διαδικασία με την οποία οι μικροαστοί τίθενται στην υπηρεσία των χειρότερων εχθρών τους. Μ’ αυτό τον τρόπο το μεγάλο κεφάλαιο καταστρέφει τα μεσαία στρώματα και κατόπιν, με τη βοήθεια των δημαγωγών του φασι-

-261 -


σμού, ξεσηκώνει τον απελπισμένο μικροαστό ενάντια στον εργάτη.8

Προς το παρόν η κυβέρνηση Ντουμέρζ αντιπροσώπευε ένα είδος πρωτο-Βοναπαρτισμού.

Η κυβέρνηση Ντουμέργκ αντιπροσωπεύει το πρώτο βήμα στη μετάβαση από τον κοινοβουλευτισμό στο Βοναπαρτισμό. Για να διατηρήσει την ισορροπία του, ο Ντουμέργκ χρειάζεται στα δεξιά του τους φασίστες και τις άλλες συμμορίες που τον έφεραν στην εξουσία.9Ο γαλλικός φασισμός δεν αποτελεί ακόμα μια δύναμη μαζική... Από την άλλη, ο Βοναπαρτισμός βρίσκει υποστήριξη - ούτε σίγουρη ούτε σταθερή, αλλά παρόλ’ αυτά μαζική υποστήριξη - στους Ριζοζσπάστες. Ο Ριζοσπαστισμός, λόγω του κοινωνικού χαρακτήρα των στηριγμάτων του, είναι το κόμμα των μικροαστών. Κι ο φασισμός μπορεί να γίνει μαζική δύναμη μόνο αν κερδίσει τους μικροαστούς με το μέρος του. Με άλλα λόγια, στη Γαλλία ο φασισμός μπορεί να αναπτυχθεί πρώτα απ’ όλα εις βάρος των Ριζοσπαστών. Αυτή η διαδικασία εκτυλίσσεται ήδη, βρίσκεται όμως ακόμα στο πρώτο της στάδιο.

Ο καπιταλισμός δεν έχει να προσφέρει το παραμικρό στους εργάτες και τους μικροαστούς:

Όχι μόνο κοινωνικές μεταρρυθμίσεις δεν μπορεί να δώσει ο καπιταλισμός στους εργαζόμενους, ούτε καν μικροελεημοσύ- νες, αλλά είναι και αναγκασμένος να παίρνει πίσω όσα είχε δώσει. Η Ευρώπη ολόκληρη έχει μπει σε μια περίοδο οικονομικών και πολιτικών αντιμεταρρυθμίσεων.10

Η γαλλική κοινωνία βρισκόταν μπροστά σε μια ξεκάθαρη επιλογή:

Επαναστατικός σοσιαλισμός ή φασιστική αντίδραση: Ποιος θα απευθυνθεί πρώτος στα μεσαία στρώματα με τον πιο ευρύ, τον πιο τολμηρό τρόπο, το πειστικότερο πρόγραμμα και - το σημαντικότερο - ποιος θα κατακτήσει την εμπιστοσύνη τους δείχνοντάς τους τόσο με τα λόγια, όσο και με την πράξη ότι

-262-

είναι ικανός να γκρεμίσει όλα τα εμπόδια στην πορεία για ένακαλύτερο μέλλον;11

Το τελευταίο πράγμα που θα εμπόδιζε τους μικροαστούς να κινηθούν προς το φασισμό, θα ήταν η υιοθέτηση μιας μετριοπαθούς πολιτικής, η προσαρμογή στην πολιτική του αστικού Ριζοσπαστικού Κόμματος. ΓΓ αυτό και η πολιτική του Λαϊκού Μετώπου ήταν τόσο εγκληματική. «Μια συμμαχία με το Ριζοσπαστικό Κόμμα θα ήταν εν τέλει μια συμμαχία ενάντια στα μεσοστρώματα».12 Το ενιαίο μέτωπο των εργατών όψειλε να μην συμβιβάζεται με τους Ριζοσπάστες, αλλά να λειτουργήσει ως όπλο οργάνωσης της πάλης των μαζών ενάντια και στο φασισμό και στον καπιταλισμό. Έπρεπε να ληφθούν ριζικά μέτρα: να οργανωθεί εργατική πολιτοφυλακή, να εξοπλιστούν οι εργάτες. Ο στόχος του ενιαίου μετώπου έπρεπε να είναι η κατάληψη της εξουσίας: «Γιατί», έγραφε ο Τρότσκι, «αν δεν καταλάβει την εξουσία η εργατική τάξη, θα την καταλάβουν αναπόφευκτα οι φασίστες».13

Η άνοδος του Λαϊκού ΜετώπουΤον ίδιο μήνα που ο Τρότσκι έγραφε το Πού Βαδίζει η Γαλλία;

τον Οκτώβρη του 1934, ο Μορίς Τορέζ προσκάλεσε τους Ριζοσπάστες να ενταχθούν στο μέτωπο κομμουνιστών-σοσιαλιστών. Αυτή η κίνηση του Τορέζ ήταν η ουσιαστική εγκαινίαση του Λαϊκού Μετώπου, παρόλο που η ίδρυσή του δεν επισημοποιήθηκε παρά μόνο τον Ιούλη του 1935.

Σ’ αυτή τη νέα πολιτική του ΡΟΡ έδωσε ώθηση ένα γεγονός που συνέβη στη Μόσχα. Ο Πιέρ Λαβάλ, ο υπουργός Εξωτερικών της Γαλλίας, βρισκόταν στη Ρωσία για την υπογραφή ενός γαλλο- σοβιετικού συμφώνου αμοιβαίας βοήθειας. Από τις 13 μέχρι τις 15 Μάη είχε πολιτικές συνομιλίες με τον Στάλιν. Στο επίσημο ανακοινωθέν που ακολούθησε, δηλωνόταν ότι και οι δυο χώρες «ανέλα- βαν το καθήκον να συμβάλλουν ώστε να μην εξασθενίσει σε καμιά


- 263-


περίπτωση η αμυντική τους ικανότητα» και συνέχιζε: «Απ’ αυτή την άποψη, ο κύριος Στάλιν αντιλαμβάνεται πλήρως και αποδέχεται τη γαλλική εθνική αμυντική πολιτική, η οποία απαιτεί ένα επίπεδο ενόπλων δυνάμεων που να ανταποκρίνεται ικανοποιητικά στις αμυντικές ανάγκες της Γαλλίας». Αντιμέτωπο μ’ αυτή την αναπάντεχη δήλωση που άφησε άναυδο ένα μεγάλο τμήμα των μελών του, το Κομμουνιστικό Κόμμα κυκλοφόρησε αμέσως μια αφίσα που είχε με μεγάλα γράμματα το σύνθημα: «Ο Στάλιν έχει δίκιο».14 Ο Τορέζ ανέλαβε να δώσει εξηγήσεις σε μια ομιλία του στις 17 Μάη:

Αν ξεσπάσει πόλεμος εναντίον της Σοβιετικής Ένωσης και ένα ιμπεριαλιστικό κράτος - για να εξυπηρετήσει τα δικά του συμφέροντα - συμμαχήσει με την ΕΣΣΔ, αυτός ο πόλεμος δεν θα είναι ανάμεσα σε ιμπεριαλιστικά στρατόπεδα, γιατί θα ήταν τερατώδες να θεωρήσουμε ως ιμπεριαλιστικό το στρατόπεδο στο οποίο θα βρεθεί η πατρίδα του σοσιαλισμού, η χώρα της εργατικής τάξης.15

Στις 14 Ιούλη [1935], στην επέτειο της άλωσης της Βαστίλης, στο Παρίσι έγινε μια τεράστια διαδήλωση πεντακοσίων χιλιάδων, την οποία είχαν καλέσει από κοινού οι Κομμουνιστές, οι Σοσιαλιστές και οι Ριζοσπάστες. Επικεφαλής τέθηκαν οι ηγέτες των τριών κομμάτων, ο Τορέζ, ο Μπλουμ κι ο Νταλαντιέ αντίστοιχα. Η τρίχρωμη γαλλική σημαία κυμάτιζε δίπλα στην κόκκινη κι ο κόσμος τραγουδούσε τη Μασσαλιώτιδα, τον εθνικό ύμνο της Γαλλίας, μαζί με τον ύμνο της Διεθνούς. Αναρίθμητες τέτοιες διαδηλώσεις πραγματο- ποιήθηκαν σε όλη τη χώρα. Μια μικτή επιτροπή των τριών κομμάτων ανέλαβε να εκπονήσει ένα κοινό πρόγραμμα για τις γενικές εκλογές του επόμενου χρόνου. Αυτό το πρόγραμμα κυκλοφόρησε το Γενάρη του 1936. Το Λαϊκό Μέτωπο αναδείχτηκε νικητής και στους δυο γύρους των εκλογών που έγιναν στις 26 Απρίλη και στις 3 Μάη. Ο αριθμός των βουλευτών του ΡΟΡ αυξήθηκε από 10 σε 72, των Σοσιαλιστών από 97 σε 147, ενώ των Ριζοσπαστών έπεσε από 159 σε 106. Το Λαϊκό Μέτωπο εξέλεξε συνολικά 376 βουλευτές, μια

-264-


πλειοψηφία δηλαδή 156 εδρών, και οι σοσιαλιστές αναδείχτηκαν η μεγαλύτερη κοινοβουλευτική ομάδα.

Ο Λεόν Μπλουμ, ηγέτης του Σοσιαλιστικού Κόμματος, σχημάτισε κυβέρνηση. Την απάρτιζαν 18 Σοσιαλιστές, 13 Ριζοσπάστες και 4 ανεξάρτητοι σοσιαλιστές. Οι Κομμουνιστές δεν ανέλαβαν κάποιο υπουργείο. Είχαν συνειδητοποιήσει ότι θα εξυπηρετούσαν καλύτερα την κυβέρνηση αν δεν συμμετείχαν σ' αυτή.

Ο Τρότσκι ήταν ιδιαίτερα επικριτικός στη στρατηγική του Λαϊκού Μετώπου. Σε μια σειρά από σημαντικά ζητήματα, το Λαϊκό Μέτωπο διέψερε εντελώς από το ενιαίο μέτωπο που πρότεινε ο ίδιος. Το ενιαίο μέτωπο συνέδεε τα κόμματα της εργατικής τάξης, ενώ το Λαϊκό Μέτωπο συμπεριλάμβανε και αστικά κόμματα. Ήταν δηλαδή μια μορφή ταξικής συνεργασίας. Ενώ το ενιαίο μέτωπο δεν ήταν παρά μια συμφωνία στην πράξη προκειμένου να επιτευχθούν συγκεκριμένοι στόχοι, το Λαϊκό Μέτωπο κατέληγε σε ένα κοινό εκλογικό πρόγραμμα και στην υποστήριξη μιας αστικής κυβέρνησης. Επίσης, ενώ στο ενιαίο μέτωπο έπρεπε να διατηρηθεί η πλήρης ιδεολογική ανεξαρτησία του επαναστατικού κόμματος και η ελευθερία κριτικής προς τους «συμμάχους», το Λαϊκό Μέτωπο τα εγκατέλειπε. Ο Τρότσκι επεσήμανε ότι η πολιτική του Λαϊκού Μετώπου εφευρέθηκε από το ΡΟΡ και τη σταλινική Διεθνή με στόχο να εξυπηρετήσει την εξωτερική πολιτική της Ρωσίας. Ο Στάλιν επε- δίωκε τη συμμαχία με τη Γαλλία και τη Βρετανία ενάντια στη Γερμανία. Ο σκοπός του Λαϊκού Μετώπου ήταν να στηρίξει αυτή την επιδίωξη. Ήταν το κατάλληλο μέσο για να πεισθούν οι αστοί ότι οι κομμουνιστές θα μπορούσαν να γίνουν αξιόπιστοι σύμμαχοι σε έναν πόλεμο «εθνικής άμυνας».

Στις 28 Μάρτη του 1935, τρεις μήνες περίπου πριν την επίσημη εξαγγελία του Λαϊκού Μετώπου, ο Τρότσκι προειδοποιούσε για τους κινδύνους που εμπεριείχε μια τέτοια πολιτική:

Ο κοινοβουλευτικός συνασπισμός με τους Ριζοσπάστες, που

-265-


από την άποψη των ιστορικών συμφερόντων του προλεταριάτου ήταν ένα έγκλημα, έχει τουλάχιστον συγκεκριμένη αξία στο περιορισμένο επίπεδο του κοινοβουλευτισμού. Αλλά η εξωκοινοβουλευτική συμμαχία μαζί τους στο όνομα της πάλης ενάντια στο φασισμό, δεν είναι μόνο έγκλημα, είναι και ηλιθιότητα.16*

Το επιχείρημα ότι το Λαϊκό Μέτωπο αποτελούσε μια βελτιωμένη έκδοση της τακτικής του ενιαίου μετώπου επειδή εξασφάλιζε και τη συμμαχία των μεσοαστικών στρωμάτων δίπλα στην ενότητα των εργατών, ήταν τελείως ψευδές. Ο μόνος τρόπος για να κερδηθούν οι μικροαστοί ήταν διαμέσου της αποφασιστικής ηγεσίας από τη μεριά της εργατικής τάξης. Η υποστήριξη στο Ριζοσπαστικό Κόμμα ήταν αυτοκτονία, μιας και σε κείνες τις συνθήκες γενικευμένης κοινωνικής και οικονομικής κρίσης θα συνέτεινε μόνο στο δυνάμω- μα των φασιστών. Έγραφε ο Τρότσκι:

Το «μέτωπο του λαού» δεν αντιπροσωπεύει παρά μόνο το συνασπισμό της εργατικής τάξης με την ιμπεριαλιστική αστική τάξη, η οποία στην περίπτωσή μας εκπροσωπείται από το Ριζοσπαστικό Κόμμα και κάποιες άλλες ασήμαντες δυνάμεις του ίδιου τύπου. Ο συνασπισμός αυτός εκτείνεται τόσο στην κοινοβουλευτική όσο και στην εξωκοινοβουλευτική σφαίρα.Το Ριζοσπαστικό Κόμμα και στις δυο αυτές σφαίρες, κρατώντας για τον εαυτό του το δικαίωμα της πλήρους ελευθερίας δράσης, επιβάλλει άγριους περιορισμούς στην ελευθερία δράσης του προλεταριάτου.17

Επαναστατικές απεργίεςΌπως αναφέραμε, στις 12 Φλεβάρη 1934 ένα εκατομμύριο ερ

γάτες κατέβηκαν σε απεργία μόνο στο Παρίσι. Η συνέχεια ήταν

* Ο Τρότσκι σε αυτό το σημείο αναφέρεται στην τακτική του 03ΐ1εΙ άε βίΐκΐιε «καρτέλ της αριστερός» που χρησιμοποιούσε από παλιά το Σοσιαλιστικό Κόμμα: αυτή, απλά σήμαινε την αμοιβαία υποστήριξη των υποψηφίων των δυο κομμάτων στο δεύτερο γύρο, απέναντι στους υποψήφιους της κληρικαλικής δεξιάς. /ΣτΜ/

-266-


ένα ογκούμενο κύμα αγώνων το 1934 και 1935. Ένα νέο απεργιακό κύμα υποδέχτηκε την εκλογική νίκη του Λαϊκού Μετώπου το Μάρ- τη-Απρίλη 1936. Σύμφωνα με τις επίσημες στατιστικές, μόνο τον Ιούνη του 1936 ξέσπασαν 12.142 απεργίες με 1.830.938 απεργούς. Το προηγούμενο ρεκόρ απεργιών είχε σημειωθεί το 1920 με 1.316.559 απεργούς για όλη τη χρονιά.

Οι απεργίες είχαν και νέα ποιοτικά χαρακτηριστικά. Περισσότερο από τα % των απεργιών του Ιούνη (8.941) συνοδεύονταν από καταλήψεις των εργοστασίων.18

Οι απεργίες απλώθηκαν σε όλους τους κλάδους, από το τεράστιο εργοστάσιο της Ρενό στη Μπιγιανκούρ με τους 32.000 εργάτες μέχρι μικρά εργαστήρια... από τα συνδικαλισμένα σε σχετικά υψηλό ποσοστό ανθρακωρυχεία και λιμάνια μέχρι τους πλήρως ασυνδικάλιστους υπαλλήλους των μεγάλων εμπορικών καταστημάτων.19

Το πρώτο πράγμα που έκανε η κυβέρνηση Μπλουμ ήταν να σταματήσει τις απεργίες. Στις 7 Ιούνη ο Μπλουμ επικαλέστηκε τη «δημόσια ασφάλεια» και κάλεσε τους εκπροσώπους των συνδικάτων και των εργοδοτών στην πρωθυπουργική κατοικία [Οτέλ Ματινιόν- κάτι σαν το Μέγαρο Μαξίμου, ΣτΜ] για διαπραγματεύσεις. Κατέληξαν σε συμφωνία, οι όροι της οποίας ήταν: αυξήσεις 7% ως 15% στους μισθούς, εβδομάδα 40 ωρών εργασίας (από 48) χωρίς μείωση μισθών, δυο βδομάδες πληρωμένη άδεια, ντε φάκτο αναγνώριση της αρχής των συλλογικών διαπραγματεύσεων.

Τις «Συμφωνίες της Ματινιόν», όπως έμειναν γνωστές, τις αποδέχτηκαν όλες οι εργατικές οργανώσεις πλην των τροτσκι- στών. Όχι μόνο το ΡΟΡ και το 5ΡΙΟ, αλλά ακόμα και η αριστερή πτέρυγα του Σοσιαλιστικού Κόμματος, η ΟαικΗε Κενο1υΙίοηη3ΪΓε [Επαναστατική Αριστερά] με επικεφαλής τον Μαρσό Πιβέρ. Το απόγευμα της 12ης Ιούνη η κυβέρνηση κατάσχεσε όλα τα αντίτυπα της Ια ί ι ι ί ΐε ΟιινήβΓβ [Εργατική Πάλη] της τροτσκιστικής εφημερί-

-267-


δας ενόσω ακόμα τυπωνόταν και ανακοίνωσε ότι θα ασκήσει διώξεις ενάντια στην ηγεσία της οργάνωσης. Λίγες μέρες μετά, ο Ροζέ Σολενγκρό, ο σοσιαλιστής υπουργός Εσωτερικών, ανακοίνωσε ότι «η κυβέρνηση δεν πρόκειται να ανεχθεί άλλο τις καταλήψεις εργοστασίων».20 Ο ιστορικός Τζούλιαν Τζάκσον γράψει: «Αργότερα, ο Μπλουμ σχολίασε για κείνη την περίοδο ότι οι εργοδότες τον θεωρούσαν ως το “σωτήρα” που είχε τερματίσει το μεγαλύτερο απερ- γιακό κίνημα στη γαλλική ιστορία. Αυτό ήταν μάλλον σωστό, όμως, στην πραγματικότητα, οι Συμφωνίες της Ματινιόν είχαν μικρό αντίκτυπο στις απεργίες. Ο πραγματικός σωτήρας της αστικής τάξης ήταν ο Μορίς Τορέζ, ο ηγέτης του Κομμουνιστικού Κόμματος».21

Σε μια μεγάλη συγκέντρωση κομματικών μελών της περιφέρειας του Παρισιού στις 11 Ιούνη, ο Τορέζ δήλωσε κατηγορηματικά:

Αυτή τη στιγμή δεν μπαίνει ζήτημα για την εργατική τάξη και το Κόμμα να διεκδικήσουν την εξουσία... Ποια θα ναι λοιπόν η συνέχεια; Ε, λοιπόν, πρέπει να γνωρίζουμε πώς να κλείνουμε μια απεργία, όταν τα αιτήματά της έχουν ικανοποιηθεί. Όμως, ακόμα περισσότερο, πρέπει να γνωρίζουμε πώς να δεχόμαστε ένα συμβιβασμό έστω κι αν δεν έχουν ικανοποιηθεί όλα τα αιτήματα.11


Στο ίδιο περίπου μήκος κύματος κινούνταν και οι δηλώσεις των Ριζοσπαστών ηγετών. Ένας απ’ αυτούς δήλωσε τον Οκτώβρη του 1936: «...οι καταλήψεις εργοστασίων, καταστημάτων και επιχειρήσεων δεν ήταν στο πρόγραμμα του Λαϊκού Μετώπου... Δεν είναι

. μόνο παράνομες, είναι κάτι χειρότερο: ταπείνωση του αφεντικού. Οι καταλήψεις πρέπει να σταματήσουν...»23 Ωστόσο, για τους εργάτες αυτή που μετρούσε ήταν η φωνή των Κομμουνιστών, όχι των Σοσιαλιστών ούτε των Ριζοσπαστών.

Πρωτοφανής ανάπτυξη του Κομμουνιστικού Κόμματος

Το μεγάλο απεργιακό κύμα, είχε ως αποτέλεσμα την πρωτοφανή ανάπτυξη του Κομμουνιστικού Κόμματος, όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από τα στοιχεία:

1933 29.000 1936 Ιουν. 141.0001934 42.000 Ιουλ. 216.0001935 87.000 Αυγ. 246.0001936 Φλεβ. 90.000 Σεπτ. 260.000

Μαρ. 101.000 Οκτ. 278.000Απρ. 106.000 Νοε. 284.000

Μάης 131.000 Δεκ. 288.000

Στη διάρκεια του 1936 δηλαδή, ο αριθμός των μελών του ΡΟΡ τριπλασιάστηκε. Η ανάπτυξη της Κομμουνιστικής Νεολαίας ήταν ακόμα πιο απότομη:24

1933 3.500 1936 Ιουν. 52.0001934 Δεκ. 10.000 Ιουλ. 72.0001935 Δεκ. 25.000 Αυγ. 86.0001936 Γεν. 25.000 Νοεμ. 100.000

Φλεβ. 28.000

- 269-


Το Σοσιαλιστικό Κόμμα μεγάλωσε κι αυτό πολύ, όμως όχι στον ίδιο βαθμό με το Κομμουνιστικό Κόμμα. Το 5ΡΙΟ είχε 131.000 μέλη το1933, τα οποία έφτασα ν τα 202.000 το 1936. Τα μέλη της Σοσιαλιστικής Νεολαίας από 11.320 το 1934, έφτασαν 54.640 το 1937.25

Η δύναμη του ΡΟΡ αυξήθηκε θεαματικά, όχι μόνο λόγω της αύξησης των κομματικών μελών αλλά ακόμα περισσότερο επειδή έγινε η κυρίαρχη δύναμη στα συνδικάτα. Τα μέλη της 0 3 Τ από785.000 το 1935, το 1937 είχαν φτάσει τα 4 εκατομμύρια.26 Παρόλο που η εκρηκτική ανάπτυξη των συνδικάτων το 1936 απλώθηκε σε όλους τους κλάδους, η πιο μεγάλη ανάπτυξη σημειώθηκε στα εργοστάσια, όπου το ΡΟΡ ήταν πολύ καλύτερα ριζωμένο απ’ ό,τι το δΡΙΟ. Το 1935 το 4% των μεταλλεργατών ήταν συνδικαλισμένοι, όμως το 1937 αυτό το ποσοστό είχε εκτοξευτεί στο 71%. Στους σιδηροδρομικούς οι αντίστοιχοι αριθμοί ήταν 22% και 73,5%, στους οικοδόμους 6% και 63,5%, στους κλωστοϋφαντουργούς 7% και 55% και στα ορυχεία 13% και δ ^ . 27

Το ΡΟΡ μέσα από τις γραμμές του Λαϊκού Μετώπου, αναδείχ- θηκε ως μια αποφασιστική πολιτική δύναμη, βασισμένη στη μεγάλη επέκταση της εργατικής του βάσης.

Ο Τρότσκι απέναντι στα γεγονότα του Ιούνη 1936Στις 5 Ιούνη 1936 ο Τρότσκι έγραψε ένα άρθρο με τίτλο Το

Αποφασιστικό Στάδιο. Σ’ αυτό το άρθρο ανέλυε τη δυναμική και τον επιταχυνόμενο ρυθμό με τον οποίο οξυνόταν απότομα η ταξική σύγκρουση στη Γαλλία. Στον επίλογο του άρθρου κατέγραψε τα συμπεράσματά του σχετικά με τα άμεσα καθήκοντα της εργατικής τάξης:

Για άλλη μια φορά οι γάλλοι εργάτες απέδειξαν ότι είναι αντάξιοι της ιστορικής τους φήμης. Πρέπει να τους έχουμε εμπιστοσύνη. Τα σοβιέτ γεννιούνται πάντοτε μέσα σε απεργίες. Η γενική απεργία είναι το φυσικό στοιχείο της εργατικής επανά-

- 270-


στάσης. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, οι επιτροπές δράσης δεν μπορεί παρά να είναι οι επιτροπές εκείνων των απεργών που έχουν καταλάβει τις επιχειρήσεις. Απ’ τη μια βιομηχανία στην άλλη, από το ένα εργοστάσιο στο άλλο, απ’ τη μια εργατική περιφέρεια στην άλλη, από πόλη σε πόλη, οι επιτροπές δράσης πρέπει να συγκροτήσουν ένα συνεκτικό δίκτυο. Πρέπει να συνεδριάσουν σε κάθε πόλη, σε κάθε παραγωγικό κλάδο κατά περιφέρεια, ώστε να καταφέρουν να συγκαλέσουν ένα συνέδριο όλων των επιτροπών δράσης στη Γαλλία. Αυτή θα είναι η νέα προλεταριακή τάξη πραγμάτων που θα αρχίσει να αντικαθιστά την αναρχία που επικρατεί σήμερα.28

Στην συνέχεια, στις 9 Ιούνη, ο Τρότσκι έγραψε ένα άρθρο, ο τίτλος του οποίου μιλάει από μόνος του: Η Γαλλική Επανάσταση άρχισε!:

Δεν υπάρχουν πια απλά απεργίες, αλλά μια απεργία. Είναι η ξεκάθαρη συσπείρωση των καταπιεσμένων ενάντια στους κα- ταπιεστές. Έχουμε μπροστά μας το κλασικό ξεκίνημα μιας επανάστασης. Ολόκληρη η προηγούμενη εμπειρία της εργατικής τάξης, η ιστορία των βασάνων, των ηττών, των αγώνων, παίρνει, κάτω από την επίδραση των γεγονότων, σάρκα και οστά, ανεβάζει το επίπεδο της συνείδησης κάθε προλετάριου, ακόμα κι αυτού με την πιο καθυστερημένη, και τον ωθεί να ενταχθεί στις κοινές γραμμές. Ολόκληρη η εργατιά έχει μπει σε κίνηση κι αυτή η κολοσσιαίας δύναμης μάζα δεν μπορεί να σταματήσει με λόγια. Για το προλεταριάτο η σύγκρουση ή θα καταλήξει στην πιο θριαμβευτική νίκη ή στην πιο επαχθή ήττα.29

Οι κατακτήσεις του Ιούνη ήταν βέβαια σημαντικές, υποστήριζε ο Τρότσκι, όμως, η νομοτέλεια του καπιταλισμού σήμαινε ότι σύντομα αυτές οι κατακτήσεις θα εκμηδενίζονταν. Το ίδιο το μαστίγιο της αντίδρασης θα ανάγκαζε τους εργάτες να κλιμακώσουν ακόμα παραπέρα τους αγώνες τους. Και τότε θα ξεσπούσε το νέο κύμα της σύγκρουσης:

Ένα μόνο δεδομένο είναι ήδη ξεκάθαρο: το δεύτερο κύμα σε

-271 -


καμιά περίπτωση δεν θα έχει από τη μεριά των μαζών τον ίδιο ειρηνικό, τον σχεδόν ανοιξιάτικο χαρακτήρα που επέδειξε το πρώτο κύμα. Θα είναι πιο ώριμο, πιο επίμονο και άγριο, καθώς θα πηγάζει απ' την απογοήτευση των μαζών για την πρακτική κατάληξη της πολιτικής του Λαϊκού Μετώπου και των δικών τους αρχικών εμπειριών.30

Ο Τρότσκι επέμενε ότι οι μέρες του Ιούνη ήταν μια πρόγευση του μέλλοντος. Στην αρένα της ιστορίας παρουσιάζονταν εντελώς νέες δυνατότητες. Ένα μήνα αργότερα, στο άρθρο του Μ προστά στη Δεύτερη Φάση, ο Τρότσκι ήταν κατηγορηματικός ότι η Γαλλία στέκεται στο σταυροδρόμι ανάμεσα στην επανάσταση και την καταστροφή:

Τον Ιούνη οι εργάτες άσκησαν μια κολοσσιαία πίεση πάνω στην άρχουσα τάξη, αλλά δεν την έφτασαν στη λογική της κατάληξη. Απέδειξαν την επαναστατική τους θέληση, αλλά φανέρωσαν και τις αδυναμίες τους: την έλλειψη ενός προγράμματος και μιας ηγεσίας. Όλα τα χαρακτηριστικά, όλες οι ανίατες πληγές της καπιταλιστικής κοινωνίας, παραμένουν ανέπαφα. Τώρα, είναι η περίοδος που εκδηλώνονται οι προετοιμασίες της αντίδρασης για αντεπίθεση: καταστολή των αριστερών αγωνιστών, ολοένα και πιο δηλητηριώδη προπαγάνδα απ’ την πλευρά των δεξιών, πειραματισμοί με την άνοδο των τιμών, κραυγές και κινητοποιήσεις από πλευράς βιο- μηχάνων για μεγάλης έκτασης λοκ-αουτ.31

Αυτή η ανάπαυλα, που συνδυάστηκε με το ξεκίνημα της αντεπίθεσης των αφεντικών, μπορούσε να έχει μόνο τις εξής εναλλακτικές καταλήξεις:

...είτε μια πανωλεθρία, με τον επακόλουθο θρίαμβο της φασιστικής αντίδρασης που θα διαρκέσει πολλά χρόνια ή ένα σκληρό μάθημα στρατηγικής που θα ωριμάσει την εργατική τάξη, θα ανανεώσει την ηγεσία της και θα προετοιμάσει τις συνθήκες για τη μελλοντική νίκη.32

- 272 -


Τα λόγια του Τρότσκι ήταν προφητικά. Όπως απέδειξαν τα ίδια τα γεγονότα, οι αναλύσεις του επιβεβαιώθηκαν. Κανένας από τους μεγάλους μαρξιστές δεν ξεπέρασε τον Τρότσκι στην ικανότητα να χρησιμοποιεί την ιστορική υλιστική μέθοδο, να συνθέτει τους οικονομικούς, κοινωνικούς και πολιτικούς παράγοντες και να συλλαμβάνει την αλληλοσύνδεσή τους με τη μαζική ψυχολογία εκατομμυρίων ανθρώπων και με τη λειτουργία του υποκειμενικού παράγοντα- δηλαδή του ρόλο που διαδραματίζουν τα εργατικά κόμματα και οι ηγεσίες της εργατικής τάξης στη διάρκεια των μεγάλων γεγονότων.

Τη διετία 1937-38 οι καπιταλιστές, αγκαλιά με την κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου και υποβοηθούμενοι απ’ την ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος, του Σοσιαλιστικού Κόμματος και των συνδικάτων, πήραν πίσω πολλές από τις κατακτήσεις του Ιούνη του ’36.

Το κύμα αποτραβιέταιΑπό τις 13 του Ιούνη οι καταλήψεις των εργοστασίων άρχισαν

να εγκαταλείπονται. Οι Συμφωνίες της Ματινιόν αποδείχτηκαν ένα πολύ αποτελεσματικό όπλο για την ανάσχεση των εργατικών αγώνων και στη συνέχεια βοήθησαν την αστική τάξη να περάσει στην αντεπίθεση. Ο νέος νόμος για τις συλλογικές διαπραγματεύσεις αποδείχτηκε αρκετά αποτελεσματικός στο να θέτει γρήγορα υπό έλεγχο τις αντιδράσεις. Την πενταετία 1930-35 ο μέσος όρος συλλογικών συμβάσεων που υπογράφονταν ετησίως ήταν 22. Αυτός ο αριθμός μεταξύ Ιούνη και Δεκέμβρη 1936 έφτασε τις 2.336.3ϊ

Μιας και οι διαμάχες για την ερμηνεία των συλλογικών συμβάσεων ήταν συχνό φαινόμενο, στα τέλη του 1936 η κυβέρνηση θέσπισε το νόμο περί υποχρεωτικής διαιτησίας, ο οποίος παρέμπεμπε κάθε τέτοια διαμάχη σε νέες διαιτητικές διαδικασίες: «...από τις 9.631 διαφορές που αναφέρθηκαν στους διευθυντές της αστυνομίας στο διάστημα από το Γενάρη του 1937 ως το Μάρτη του 1938,

- 273-


οι 6.199 υποβλήθηκαν στη διαιτησία. Απ’ αυτές το 27% (2.610) επιλύθηκε μέσα σε τέσσερις μέρες από τις κλαδικές επιτροπές επιδιαι- τησίας, ενώ το 37% (3.589) παραπέμφθηκε σε ακόμα πιο χρονοβό- ρες διαδικασίες μέχρι να επιλυθεί. Η σχετική εργασιακή ειρήνη του 1937 μάλλον χρωστούσε πολλά στη λειτουργία του νόμου περί διαιτησίας».34

Η υποχώρηση των εργατικών κινητοποιήσεων ενθάρρυνε την αντεπίθεση των αφεντικών. Το ίδιο το συνέδριο της 0<3Τ το 1938 διαπιστώνει ότι «από το καλοκαίρι του ’36 τα αφεντικά άρχισαν να οργανώνουν την αντίστασή τους. Δυνάμωνε από μήνα σε μήνα».35

Οι καπιταλιστές άνοιξαν μέτωπο ενάντια στο 40ωρο συνεπι- κουρούμενοι από την κυβέρνηση. Λίγο μετά την εφαρμογή των πρώτων διατάξεων που έθεταν σε εφαρμογή την εβδομάδα των 40 ωρών, τα αφεντικά απαίτησαν οι εργάτες να δουλεύουν κάποιες μέρες παραπάνω σε αντάλλαγμα των διακοπών των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς που μόλις είχαν κατακτηθεί. Προχώρησαν επιπλέον στην επιβολή παραπάνω ωρών εργασίας την περίοδο αιχμής στις βιομηχανίες που είχε υπάρξει μια πτώση δραστηριότητας κάποιες συγκεκριμένες εποχές του έτους. Στη συνέχεια η κυβέρνηση ενέκρινε υποχρεωτικές υπερωρίες σε στρατηγικούς κλάδους της οικονομίας.*

Η οικονομική πολιτική της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου εξάλειψε τις κατακτήσεις του Ιούνη του 1936. Το Σεπτέμβρη του 1936 μια υποτίμηση του φράγκου υπονόμευσε την αγοραστική δύναμη των εργατών. Το Μάη του ’38, οι τιμές λιανικής ήταν 47% υψηλότερες απ’ τις αντίστοιχες δυο χρόνων νωρίτερα.36 Ο πληθωρισμός ανέβηκε τόσο πολύ, ώστε το Μάη του ’38 οι πραγματικοί μισθοί μετά βίας προσέγγισαν τα επίπεδα πριν την Συμφωνία της Ματινιόν.37

Το Σεπτέμβρη του ’36 ο Μπλουμ ανακοίνωσε ένα πρόγραμμα

* Που είχαν να κάνουν με τον επανεξοπλισμό, κυρία* την παραγωγή τανκς και αερο- πλάνων. /ΣτΜ]

-274-


επανεξοπλισμού τέτοιας κλίμακας που καμιά προηγούμενη κυβέρνηση δεν είχε επιχειρήσει. Αυτό το πρόγραμμα υπονόμευε το βιοτικό επίπεδο των εργατών. Όπως αναγνώριζε ο ίδιος ο Μπλουμ το Φλεβάρη του 1937: «Είναι δύσκολο να συνδυαστεί μια τολμηρή πολιτική κοινωνικών μεταρρυθμίσεων με μια εντατική προσπάθεια επανεξοπλισμού. Τις προσπαθήσαμε και τις δυο μαζί» και νίκησε ο επανεξοπλισμός. Ο Ρόμπερτ Φρανκ, ιστορικός του επανεξοπλι- σμού, σχολιάζει: «Μιλώντας με όρους δημόσιων δαπανών, ο Μπλουμ ξόδεψε περισσότερα για κανόνια παρά για βούτυρο».38

Σ’ ολόκληρη τη διάρκεια της κυβέρνησης Μπλουμ τα αφεντικά είχαν περάσει στην επίθεση ενάντια στους εργάτες. Ο Άρθουρ Μί- τζμαν σε ένα άρθρο με τίτλο Η Γαλλική Εργατική Τάξη και η Κυβέρνηση Μ πλουμ (1936-37), αναφέρει:

Κηρύσσοντας μια εκστρατεία αντίστασης στις εργατικές οργανώσεις, η νεοϊδρυμένη Γενική Συνομοσπονδία Γάλλων Εργοδοτών, ήταν αποφασισμένη να παρεμποδίσει κάθε νέα κα- τάκτηση απ’ την πλευρά των εργατών και να ακυρώσει όσο το δυνατόν περισσότερους από τους συμβιβασμούς που είχαν κάνει τ’ αφεντικά στη Ματινιόν.39

Οι απολύσεις και οι διαθεσιμότητες των εργατών βρέθηκαν στην ημερήσια διάταξη, με ιδιαίτερη προτίμηση βέβαια σε όσους εργάτες ήταν μέλη του συνδικάτου τους.

Ο Μπλουμ έφτασε στα άκρα την προσπάθειά του να εξευμενίσει τη δεξιά και σε άλλα μέτωπα πέραν του οικονομικού. Στις 16 Μάρτη 1937 στην παρισινή συνοικία του Κλισί έγινε μια αριστερή διαδήλωση διαμαρτυρίας ενάντια σε συγκέντρωση φασιστών που η κυβέρνηση είχε αρνηθεί να απαγορεύσει. Έγιναν συγκρούσεις μεταξύ των διαδηλωτών και της αστυνομίας στις οποίες η τελευταία άνοιξε πυρ δολοφονώντας έξι διαδηλωτές.40

Την επόμενη μέρα τα σωματεία των εργαζόμενων στα λεωφορεία και στο μετρό κάλεσαν 24ωρη απεργία για τις 18 Μάρτη. Στο

-275-


κάλεσμα αυτό ανταποκρίθηκαν κι όλα τα συνδικάτα στο Παρίσι, μετατρέποντας την απεργία σε γενική, έστω κι αν είχε εν τέλει διάρκεια μόνο μισής μέρας.41

Δεκαπέντε μέρες αφότου ο Μπλουμ είχε γίνει πρωθυπουργός, ξέσπασε η φασιστική ανταρσία του Φράνκο εναντίον της εκλεγμένης δημοκρατικής κυβέρνησης της Ισπανίας (18 Ιούλη). Στις 20 Ιούλη ο Μπλουμ έλαβε μια επείγουσα έκκληση της ισπανικής κυβέρνησης για προμήθεια αεροσκαφών και άλλου πολεμικού υλικού. Ο Μπλουμ κι οι σοσιαλιστές υπουργοί που συμβουλεύτηκε, στην αρχή δήλωσαν ξεκάθαρα ότι πρόκειται να ανταποκριθούν στο αίτημα, κάτι που σε τελευταία ανάλυση δεν θα ήταν τίποτα περισσότερο από την ικανοποίηση των όρων μιας εμπορικής συμφωνίας που είχε συνάψει η Γαλλία το 1935 με την τότε ισπανική κυβέρνηση. Η βρετανική κυβέρνηση, όμως, με την οποία ο Μπλουμ είχε έρθει σε επαφή στις 23 Ιούλη, αμέσως εξέφρασε την αντίθεσή της στη στάση του. Η γαλλική δεξιά, των δεξιών Ριζοσπαστών συμπεριλαμβανομένων, μπήκε στο παιχνίδι κι απείλησε να ρίξει την κυβέρνηση. Αφού η δεξιά κυριαρχούσε στη Γερουσία, αυτή η απειλή κάθε άλλο παρά κενό γράμμα ήταν. Ως τις 2 Αυγούστου ο Μπλουμ είχε ετοιμάσει σχέδιο για ένα «Σύμφωνο μη-επέμβασης» στα εσωτερικά της Ισπανίας. Ο Χίτλερ κι ο Μουσολίνι δεν δυσκολεύτηκαν και πολύ να το υπογράψουν πριν τελειώσει ο μήνας και παρόλη την υπογραφή τους συνέχιζαν, καλυμμένα ή και απροκάλυπτα, να εφοδιάζουν με όπλα και άνδρες τους ισπανούς φασίστες. Μ’ αυτό τον τρόπο ο Μπλουμ κατάφερε να γίνει συνένοχος στη νίκη του Φράνκο. Είναι σαφές ότι οι κομμουνιστές κι οι σοσιαλιστές είχαν τη δύναμη να οργανώσουν τους εργάτες στους σιδηροδρόμους και τη βιομηχανία όπλων, έτσι ώστε να αγνοήσουν την κυβερνητική πολιτική και να εξασφαλίσουν οι ίδιοι την παράδοση των απαιτούμενων εφοδίων στην εργατική τάξη της Ισπανίας, που μαχόταν ηρωικά. Αλλά αυτό θα σήμαινε μια πλήρη, κατά μέτωπο ρήξη των σχέσεων με τους Ριζοσπάστες, κάτι το οποίο δεν ήταν δια

-276-


τεθειμένη να κάνει ούτε η Σοσιαλιστική ούτε η Κομμουνιστική ηγεσία.

Ωστόσο οι καπιταλιστές δεν ανταπέδωσαν τη βοήθεια που τους πρόσφερε ο Μπλουμ. Ο Μπλουμ είχε δεσμευτεί να λειτουργήσει μέσα στα πλαίσια του καπιταλισμού, λίγα χρόνια αργότερα θα έκανε την χαρακτηριστική δήλωση ότι θεωρούσε εαυτόν ως έναν «νόμιμο διαχειριστή» του καπιταλισμού. Στην αρχή ο Μπλουμ έκανε έκκληση στους καπιταλιστές να σεβαστούν, ως αντάλλαγμα για την μετριοπάθειά του, τη «νομιμότητα». Δεν ανταποκρίθηκαν: η χώρα μπήκε σε οικονομική κρίση, οι χρηματαγορές καταλήφθηκαν από πανικό και εντάθηκε η φυγή κεφαλαίων στο εξωτερικό. Στις 22 Ιούνη 1937 η πρώτη κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου παραιτήθη- κε κάτω από την πίεση της Γερουσίας.

Οι εργάτες υποδέχθηκαν τα νέα της παραίτησης της «δικιάς τους» κυβέρνησης με πλήρη αδιαφορία. Η καλύτερη περιγραφή των διαθέσεών τους δίνεται από έναν συντηρητικό αντίπαλο του Λαϊκού Μετώπου:

Μέχρι τώρα, ήταν κοινά αποδεκτή η άποψη ότι η πτώση της κυβέρνησης θα είχε σαν άμεσο επακόλουθο μια γενική απεργία της παρισινής εργατικής τάξης ή τουλάχιστον διαδηλώσεις μεγάλης κλίμακας. Μερικοί μιλούσαν για επανάσταση. Σήμερα πλέον είναι δεδομένο ότι ποτέ άλλοτε η πτώση μιας κυβέρνησης δεν άφησε τόσο αδιάφορα τα πεζοδρόμια και τις πλατείες. Ούτε μια κίνηση, ούτε μια κραυγή τουλάχιστον. Ούτε χρήση ένοπλης βίας. Κανένας από τους συμπολίτες μας, ακόμα και από αυτούς που ήταν ακλόνητοι για τ ’ αντίθετο, δεν θα περίμενε μια τόσο απλή, κανονική παραίτηση κυβέρνησης.42

Τι αντίθεση σε σχέση με την ευφορία του Μπλουμ μερικούς μήνες πρωτύτερα, όταν απευθύνθηκε στο έθνος για να εξάρει τα επιτεύγματα της κυβέρνησης: «Η ελπίδα επέστρεψε. Ήρθε ξανά ο ζήλος για δουλειά, η διάθεση για ζωή. Η Γαλλία απέκτησε καινούργιο

-277-


πρόσωπο, καινούργια φυσιογνωμία. Εγκαθιδρύθηκαν καινούργιες κοινωνικές σχέσεις. Αναδύεται μια καινούργια ευρυθμία».43 Ο Ριζοσπάστης Καμίγ Σοτάμ ήταν ο επικεφαλής της κυβέρνησης που διαδέχτηκε την κυβέρνηση Μπλουμ. Ήταν μια ακόμα πιο δεξιά κυβέρνηση από την προκάτοχό της. Το υπουργείο Οικονομικών ανέλαβε ο Ζορζ Μπονέ, ένας Ριζοσπάστης που είχε αντιταχθεί συστηματικά στο Λαϊκό Μέτωπο. Αρχικά, τον Ιούνη του 1937, στην κυβέρνηση του Σοτάμ συμμετείχαν και μερικοί σοσιαλιστές υπουργοί. Ομως, εκδιώχθηκαν από τις θέσεις τους ένα χρόνο μετά, τον Απρίλη του 1938. [Μεσολάβησε η πτώση του Σοτάμ το Μάρτη του 1938, ΣτΜ], Τέλος, μια κυβέρνηση υπό τον Μπλουμ, η οποία επέ- ζησε μόλις 26 μέρες, τη διαδέχθηκε στις 21 Απρίλη 1938 μια κυβέρνηση που δεν ήταν κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου. Επικεφαλής της νέας κυβέρνησης ήταν ο Ριζοσπάστης Εντουάρ Νταλαντιέ. Στην κυβέρνηση δεν περιλαμβάνονταν σοσιαλιστές, όμως συμμετείχε η δεξιά. Ψήφο εμπιστοσύνης στην κυβέρνηση έδωσαν 572 βουλευτές έναντι 5 που την καταψήφισαν, πρακτικά την υποστήριξαν οι πάν- τες, από την άκρα δεξιά μέχρι τους Κομμουνιστές.

Καθόλη τη διάρκεια του Λαϊκού Μετώπου η ηγεσία των εργατών, Σοσιαλιστική και Κομμουνιστική, αντιτάχθηκε σε κάθε προσπάθεια της βάσης να αποκρούσει μαχητικά τις επιθέσεις. Η αβεβαιότητα κι η κούραση υπέσκαπτε την αυτοπεποίθηση των εργατών. Ζύγωνε η ώρα της τελικής ήττας.

Οι εργάτες αντιστέκονταν στις επιθέσεις των αφεντικών με απεργίες. Ωστόσο, αυτή τη φορά το απεργιακό μέτωπο ήταν αμυντικό και κατακερματισμένο. Μετρούσε ήττες, όχι νίκες. Η αυτοπεποίθηση της Δεξιάς μεγάλωνε. Στις 12 Νοέμβρη 1938, ο υπουργός Οικονομικών, ο Πολ Ρεϊνό, δήλωσε:

Ζουμε σ’ ένα καπιταλιστικό σύστημα. Και για να λειτουργήσει το καπιταλιστικό σύστημα, είτε μας αρέσει είτε όχι, πρέπει να υπακούμε στους νόμους του. Αυτοί είναι οι νόμοι του κέρδους, της ιδιωτικής πρωτοβουλίας, της ελεύθερης αγοράς,

-278-


των ανταγωνιστικών κινήτρων... Ποιος είναι λοιπόν αυτός που πιστεύει ότι στη σύγχρονη Ευρώπη η Γαλλία μπορεί να διατηρήσει το επίπεδο ζωής που έχει σήμερα, όταν οι εξοπλι- στικές της δαπάνες φτάνουν τα 25 δις φράγκα, αλλά αναπαύεται δυο μέρες στις εφτά;

Οι Ντανός και Ζιμπελέν γράφουν:

Η ομιλία του Ρεϊνό ήταν ο πρόλογος για μια σειρά αντεργατι- κών διαταγμάτω ν τα οποία περιλάμβαναν την επαναφορά του 48ωρου, την κατάργηση της αύξησης πάνω στο μισθό για τις πρώτες 250 ώρες υπερωριών, την κατάργηση των άρθρων των συλλογικών συμβάσεων που απαγόρευαν την πληρωμή με το κομμάτι, την επιβολή κυρώσεων σε όσους αρνούνταν να δουλέψουν υπερωρίες στις πολεμικές βιομηχανίες, το «κλάδεμα» των διακοπών μετ’ αποδοχών, την επιβολή περιορισμών για τους μετανάστες και το σχηματισμό μιας επικουρικής δύναμης 1.500 χωροφυλάκων...Αγανακτισμένες διαμαρτυρίες ξεσηκώθηκαν απ’ όλα τα τμήματα της εργατικής τάξης... Από τις 21 Νοέμβρη ξέσπασαν απεργίες στις βόρειες περιφέρειες, στον Κάτω Σηκουάνα και στην περιοχή του Παρισιού. Στα εργοστάσια της Ρενό η δουλειά σταμάτησε στις 23 του μηνός. Οι εργάτες βρέθηκαν αντιμέτωποι με μια τεράστια κινητοποίηση της αστυνομίας: στο εργοστάσιο επιτέθηκαν 100 ουλαμοί της (3ιΐ3Γ<1ε ΜοβΠε (1.500 άνδρες) και οι συγκρούσεις μαίνονταν για 20 με 24 ώρες. Μέσα σε αποπνικτικά σύννεφα δακρυγόνων, εκατοντάδες εργάτες τραυματίστηκαν και 300 φυλακίστηκαν.44

Η ηγεσία της 0 6 Τ ήταν αναγκασμένη να κάνει κάτι. Στις 25 Νοέμβρη κάλεσε μια 24ωρη γενική απεργία για τις 30 του μηνός, δηλώνοντας:

Η (ΙΟίΤ διακηρύσσει ότι η απεργία θα γίνει χωρίς την κατάληψη ενός εργοστασίου, γραφείου ή χώρου δουλειάς. Την Τετάρτη 30 Νοέμβρη δεν θα πραγματοποιηθεί καμιά συγκέντρωση ή διαδήλωση.45

- 279-


Η απεργία δεν ήταν επιτυχημένη. Όπως γράφουν οι Ντανός και Ζιμπελέν:

Η απεργία είχε μεγάλα ποσοστά συμμετοχής στα ορυχεία, στους μεταλλεργάτες, στην οικοδομή, στα τυπογραφεία, αλλά ήδη από τις 10 το πρωί η κυβέρνηση ήταν σε θέση να δηλώσει ότι «οι σιδηρόδρομοι λειτουργούν κανονικά». Στο παρισινό μετρό η απεργία χρειάστηκε να περιοριστεί στις 8 ώρες και στα ταχυδρομεία στις 14 ώρες. Δεν ανταποκρίθηκαν οι υπάλληλοι γραφείων, ενώ στους οδηγούς ταξί υπήρχε μερική ανταπόκριση, που κι αυτή όμως εξανεμίστηκε γρήγορα. Μερικά επαρχιακά κέντρα παρέλυσαν από την απεργία, αλλά η έλλειψη ανταπόκρισης στην απεργία από τους δημοσίους υπαλλήλους και τους σιδηροδρομικούς επηρέασε τους πάν- τες. Η απεργία απέβη σε μια καταστροφική ήττα.46

Οι εργάτες της Ρενό υπέστησαν τη χειρότερη ταπείνωση: «Μετά τη μάχη που τερμάτισε την απεργία, ξετυλίχτηκε μια αποκρουστική αντιστροφή της εορταστικής ατμόσφαιρας μέσα στην οποία είχε τερματισθεί η κατάληψη τον Ιούνη του 1936. Οι αστυνομικοί ανάγκασαν τους εργάτες να βαδίσουν έξω από το εργοστάσιο, αναγκά- ζοντάς τους να χαιρετάνε φασιστικά και να φωνάζουν "ζήτω η αστυνομία”, ενώ ένας αστυνομικός έκανε θόρυβο χτυπώντας ένα σιδηρολοστό και φωνάζοντας: “μια για τον Μπλουμ, μια για τον Τιμπό, μια για τον Ζουό”».47*

Την ήττα ακολούθησε σκληρή καταστολή. Ο Τορέζ έκανε τον απολογισμό: 40.000 απολυμένοι στην αεροναυπηγική βιομηχανία, 32.000 εξαιτίας του λοκ-άουτ στη Ρενό, δεκάδες χιλιάδες στο Λεβαλουά, στην Κολόμπ, στο Αρζεντίγ, στο Κουρμπε- βουά, στο Κλισί, στο Σεν Ουέν, 100.000 στη Μασσαλία (όπου έκλεισαν 10 μεγάλα εργοστάσια), 100.000 στην υφαντουργία,80.000 ανθρακωρύχοι στο βορρά και στο Πα ντε Καλαί.4®

Ο Άρθουρ Μίτζμαν γράφει:

' Ο Ζαν Πιερ Τιμπό ήταν ο κομμουνιστής πρόεδρος του συνδικάτου μεταΧΧεργατών κι ο Λεόν Ζουό ο πρόεδρος της 03Τ. (Τ.Κ.)


Η αποτυχία της γενικής απεργίας του Νοέμβρη του 1938, που έγινε σε μια περίοδο που η βάση δεν ακολουθούσε πια τους μαχητικούς εργάτες των σωματείων, οδήγησε σε σκληρά αντίποινα από τα αφεντικά και σε μια μαζική έξοδο από τη 03Τ.Ως το τέλος του 1938 είχαν διαλυθεί 3.000 από τα 18.000 τοπικά παραρτήματα συνδικάτων της (Χ3Τ. Εννιά μήνες αργότερα, στο ξεκίνημα του πολέμου, η 0 3 Τ αριθμούσε όσα μέλη είχε το Γενάρη του 1936, δηλαδή 1.000.000, ενώ στο αποκορύφωμά της τη διετία 1936-37, είχε φτάσει τα 5.000.000. Το ρωμαλέο εργατικό κίνημα που είχε αναπτυχθεί απ’ τη νίκη του Λαϊκού Μετώπου το ’36, είχε τσακιστεί.49

Ο Τζούλιαν Τζάκσον αναφέρει γράφοντας τον επικήδειο του Λαϊκού Μετώπου:

Το Λαϊκό Μέτωπο γεννήθηκε μέσα στη γενική απεργία της 12ης Φλεβάρη 1934 και τελικά ξεψύχησε πάλι στη διάρκεια μιας γενικής απεργίας, στις 30 Νοέμβρη του 1938. Τελείως ειρωνικά, η απεργία στις 12 Φλεβάρη ξεκίνησε ως διαμαρτυρία ενάντια στον εξαναγκασμό σε παραίτηση του Νταλαντιέ και η απεργία της 30 Νοέμβρη κηρύχτηκε ως διαμαρτυρία για την αντεργατική πολιτική του ίδιου του Νταλαντιέ».50

Ο Τρότσκι κάνει τον απολογισμό του Λαϊκού Μετώπου

Δεκαπέντε μέρες μετά την καταστροφική αποτυχία της γενικής απεργίας του Νοέμβρη 1938, ο Τρότσκι υπενθύμισε ότι στις 9 Ιούνη 1936 είχε γράψει ότι Η Γαλλική Επανάσταση Άρχισε!

Φαίνεται ότι τα γεγονότα διέψευσαν αυτή τη διάγνωση. Το ζήτημα, στην πραγματικότητα, είναι πολύ πιο περίπλοκο... Η πρόσφατη ιστορία έχει να επιδείξει μια σειρά από τραγικές επιβεβαιώσεις μιας απλής αλήθειας: ότι από κάθε επαναστατική κατάσταση δεν προκύπτει μια επανάσταση κι ότι επιπλέον, μια επαναστατική κατάσταση μετατρέπεται σε αντεπανα- στατική, αν ο υποκειμενικός παράγοντας, δηλαδή η επανα

-281 -


στατική έφοδος της εργατικής τάξης δεν έρχεται έγκαιρα για να συνδράμει τον αντικειμενικό παράγοντα.51

Η πολιτική του Λαϊκού Μετώπου υπονόμευσε την ενεργητικότητα των εργατών, έδωσε χέρι βοηθεΐας στη Δεξιά κι έτσι έριξε την εργατική τάξη όλης της χώρας σε κατάσταση απογοήτευσης και αδιάφορης απροθυμίας. Η πολιτική της ταξικής συνεργασίας που ενσάρκωνε το Λαϊκό Μέτωπο έκανε τον κύκλο της. Το Λαϊκό Μέτωπο έδωσε «το φιλί της ζωής» στους χρεοκοπημένους ηγέτες των Ριζοσπαστών. Όπως γράφει ο Τζούλιαν Τζάκσον: «Η διάταξη των πολιτικών δυνάμεων του 1939 περισσότερο προοιώνιζε εκείνη του Βισί παρά θύμιζε εκείνη του 1936...»5ϊ «...Το ίδιο κοινοβούλιο - εκτός του ΡΟΡ που είχε τεθεί εκτός νόμου με το ξέσπασμα του πολέμου - που είχε δώσει ψήφο εμπιστοσύνης στον Μπλουμ τον Ιούνη του 1936 για να σώσει τη Δημοκρατία, στις 10 Ιούλη 1940 παραχώρησε την απόλυτη εξουσία στο Στρατάρχη Πετέν να το διαλύσει».53


Κεφάλαιο Δέκατο

Οι Γάλλοι τροτσκιστές

Ο Τρότσκι επικέντρωσε στη Γαλλία τις πρώτες του προσπάθειες να οργανώσει τους υποστηρικτές του στη Δύση, επειδή εκεί, στα μέσα της δεκαετίας του ’20, διέθετε τη μεγαλύτερη επιρροή του. Μια σειρά ξεχωριστές ομάδες, που περιλάμβαναν πρώην ηγετικά στελέχη του ΡΟΡ που είχαν διαγραφεί από το κόμμα, δήλωναν εκείνη την περίοδο τη συστράτευσή τους με την Αντιπολίτευση. Αυτές οι ομάδες απείχαν πολύ από το να είναι ομοιογενείς.

Το πιο σημαντικό στέλεχος του ΡΟΡ που είχε υποστηρίξει τον Τρότσκι ήταν ο Αλφρέντ Ροσμέρ. Ήταν φίλος και συνεργάτης του Τρότσκι όταν ο τελευταίος βρισκόταν στη Γαλλία, στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Συμμετείχαν μαζί στην κίνηση του Τσίμερβαλντ. Ο Ροσμέρ υπήρξε ιδρυτικό μέλος του ΡΟΡ και ήταν αντιπρόσωπος του κόμματος στην Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ). Από την αρχή της σύγκρουσης με τον Στάλιν, ο Ροσμέρ είχε ταχθεί στο πλευρό του Τρότσκι. Το Δεκέμβρη του 1924 διαγράφτηκε από το ΡΟΡ μαζί με τον Πιερ Μο- νάτ, φίλο του και στενό του συνεργάτη στο συνδικαλιστικό εργατικό κίνημα. Συνέχιζαν να συνεργάζονται μέσω του συνδικαλιστικού περιοδικού Ια ΚένοΙαΙίοη ΡτοΙέΙαήβηηβ (Προλεταριακή Επανάσταση).

Ο Μπορίς Σουβαρίν ήταν ένα άλλο πρόσωπο που στα μέσα

- 283-


της δεκαετίας του ’20 ανήκε στην Αντιπολίτευση. Ο Σουβαρίν υπήρξε ιδρυτικό μέλος του ΡΟΡ και εκδότης της Ι ’ Ηιαηαηίίέ. Το Μάη του 1924 εκπροσώπησε την κεντρική επιτροπή του ΡΟΡ στο 13ο Συνέδριο του Κομμουνιστικού Κόμματος Ρωσίας, και υπήρξε ο μοναδικός εκπρόσωπος αδελφού κόμματος που από το βήμα του συνεδρίου υπεράσπισε τον Τρότσκι από τις σταλινικές συκοφαντίες. Διαγράψηκε από το κόμμα για την υποστήριξή του στον Τρό- τσκι και ίδρυσε μια ομάδα γύρω από το περιοδικό ΒαΙΙβϋη ϋοηι- ηιιιηίείβ (Κομμουνιστικό Δελτίο).

Μια άλλη ομάδα, την οποία ο Τρότσκι προσπάθησε να τραβήξει στις τάξεις της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης, ήταν αυτή που είχε τον Αλμπέρ Τρεντ για ηγέτη της. Ο Τρεντ ήταν ένας ζ'ινο- βιεφικός, ο οποίος ως γενικός γραμματέας του ΡΟΡ το 1924-25 εφάρμοσε την πολιτική της «μπολσεβικοποίησης» του κόμματος μαζί με τις διώξεις και τις διαγραφές των «τροτσκιστών». Το 1927 ήρθε η σειρά του να διαγραφεί, ως υποστηρικτής του Ζινόβιεφ. Η αντιπολιτευτική του ομάδα, η ϋοηιίίβ άε ΚβάΓβ$$βηιβηΙ ϋοηιηηιηί- 5ίβ (Επιτροπή Κομμουνιστικής Ανασύνταξης), δεν είχε μεγάλη διάρκεια ζωής. Ο Τρεντ συνεργάστηκε με διάφορες οργανώσεις, ανάμεσα σ’ αυτές και με τους τροτσκιστές, πριν ενταχθεί τελικά σε μια συνδικαλιστική τάση.

Ένας άλλος πρώιμος αντιπολιτευόμενος που δήλωσε την υποστήριξή του στον Τρότσκι ήταν ο Μορίς Παζ, επικεφαλής μιας ομάδας που ονομαζόταν ΟοηΙτβ Ιβ ΟοιιταηΙ. (Ενάντια στο Ρεύμα). Το ομώνυμο περιοδικό δημοσίευε πολλά άρθρα του Τρότσκι, όμως με το πέρασμα του χρόνου μετακινήθηκε προς τη σοσιαλδημοκρατία και τον καθαρό συνδικαλισμό. Το 1929 ο Μορίς Παζ επισκέ- φτηκε τον Τρότσκι στην Τουρκία, όμως λίγους μήνες μετά ήρθε σε ρήξη με την Αριστερή Αντιπολίτευση.

Οι προσπάθειες του Τρότσκι να συνενώσει τροτσκιστές, μισο- τροτσκιστές, ζινοβιεψικούς και τον κύκλο του ΚένοΙκίιοη ΡτοΙέΙα- ήβηηβ, απέτυχαν πλήρως. Ο Ροσμέρ προειδοποίησε τον Τρότσκι

-284-


ήδη από τις 16 Απρίλη 1929 ότι αυτές οι ομάδες στρατηγών χωρίς στρατό αποτελούνταν από τελειωμένους και απογοητευμένους ανθρώπους: «Το μεγάλο δυστύχημα για όλες αυτές τις ομάδες είναι ότι βρίσκονται έξω από τη δράση. Το γεγονός αυτό επιτείνει το σε- κταριστικό χαρακτήρα τους».1

Ο γαλλικός πυρήνας της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης σχηματίστηκε αρχικά γύρω από την εφημερίδα Ια νέήΐέ, το πρώτο φύλλο της οποίας κυκλοφόρησε στις 15 Αυγούστου 1929. Τον Απρίλη του 1930, η ομάδα συγκροτήθηκε ως Κομμουνιστική Λίγκα. Σύμφωνα με τον Ιβάν Κρεπό, ιστορικό του γαλλικού τροτσκισμού, ο συνολικός αριθμός των μελών της Λίγκας τη στιγμή της ίδρυσής της ήταν 100 άτομα.2

Ο Τρότσκι δεν έτρεφε καμιά αυταπάτη ότι τα πράγματα θα κυλούσαν εύκολα και γνώριζε επίσης ότι χρειαζόταν μεγάλη υπομονή. Τον Αύγουστο του 1929 έγραφε:

Στη Γαλλία η κομμουνιστική αριστερά είναι χωρισμένη σε διάφορες ομάδες. Αυτή η κατάσταση οφείλεται στο γεγονός ότι... η γαλλική Αντιπολίτευση ξόδεψε πολύ χρόνο στο στάδιο της προετοιμασίας πριν ξεκινήσει να δρα πολιτικά ανάμεσα στους εργάτες. Πρέπει να πούμε ξεκάθαρα ότι, αν συνεχιστεί αυτή η κατάσταση, η Αντιπολίτευση απειλείται με μετατροπή σε μια σέκτα, για την ακρίβεια, σε μια σειρά από σέκτες.3

Στις 11 Αυγούστου 1929, ο Τρότσκι έγραφε στους γάλλους τρο- τσκιστές:

Μέχρι τώρα, η γαλλική Αντιπολίτευση δεν έχει εμπλακεί σε πολιτική δουλειά με την πραγματική σημασία της λέξης. Το αποτέλεσμα είναι να παραμένει σε εμβρυακό στάδιο. Όμως, είναι αδύνατον να παραμείνεις επί μακρόν σε αυτή την κατάσταση χωρίς επιπτώσεις. Στο εσωτερικό της [αντιπολίτευσης,ΣτΜ\ έχουν αποκρυσταλλωθεί δεξιές κι αριστερές πτέρυγες χωρίς καμιά σύνδεση με την πάλη του γαλλικού προλεταριά

-285 -


του και γι’ αυτό το λόγο, όχι σπάνια, με τυχαίες διαχωριστικές γραμμές. Το γεγονός ότι η γαλλική Αντιπολίτευση έχει παρα- μείνει τόσο καιρό στο πρώτο στάδιο της εξέλιξής της, έχει οδηγήσει στον πολλαπλασιασμό των ομάδων που η κάθε μια τους ενδιαφέρεται πρωταρχικά για τη διατήρησή της.4

Ανάμεσα στους Αντιπολιτευόμενους

δεν είναι λίγα τα στοιχεία που είναι πρόθυμα να φέρουν τον τίτλο του πιο ακραίου επαναστάτη, αρκεί να μην τους επιβάλει την οποιαδήποτε σοβαρή δέσμευση, δηλαδή όσο δεν είναι υποχρεωμένοι να θυσιάζουν χρόνο και χρήμα, να υποτάσσονται στην πειθαρχία και να διακινδυνεύουν τις συνήθειες και τις ανέσεις τους... Δεν χρειάζεται να επισημάνουμε ότι τέτοια στοιχεία αποτελούν σαβούρα και μάλιστα πολύ επικίνδυνη σαβούρα. Είναι έτοιμοι 100% να υιοθετήσουν το πιο επαναστατικό πρόγραμμα, αλλά προβάλλουν την πιο πεισματική αντίσταση όταν χρειαστεί να κάνουν το πρώτο βήμα για την υλοποίησή του.5

Αυτά τα λόγια του Τρότσκι είναι πρακτικά τα ίδια με εκείνα που χρησιμοποίησε για τους γερμανούς τροτσκιστές, η οργάνωση των οποίων υπέφερε από μια άθλια κοινωνική σύνθεση, μικροσκοπικό μέγεθος και χαμηλή ποιότητα.

Ο Ιβάν Κρεπό έχει περιγράφει την άσχημη κατάσταση της Κομμουνιστικής Λίγκας:

...η οργάνωση ήταν πολύ αδύνατη. Την εποχή της ιδρυτικής της συνδιάσκεψης σε όλη τη χώρα υπήρχαν το πολύ εκατό σύντροφοι. Η Λίγκα διέθετε πολύ λίγες επαφές στην επαρχία... Γενικά, [αυτές οι επαφές, ΣτΜ\ αποτελούνταν από κάποιους κομμουνιστές εργάτες που κάποτε είχαν σημαντικό κύρος, αλλά τώρα ένιωθαν απομονωμένοι.6 Τα πιο σημαντικά μέλη της Λίγκας βρίσκονταν στην περιφέρεια του Παρισιού, η οποία στην ουσία καθοδηγούσε ολόκληρη την οργάνωση. Όμως, ακριβώς σε αυτό το σημείο γίνονταν και πιο έκδηλες οι αδυναμίες της Λίγκας. Η περιφερειακή οργάνωση του Παρισιού είχε ένα υψηλό ποσοστό διανοουμένων,

- 286-


πρώην κομμουνιστών αποκομμένων πλέον .από τη βάση τους.Η κυριαρχία των διανοουμένων δεν πρέπει να προκαλεί έκπληξη: για έναν εργάτη της βάσης οι συζητήσεις γύρω από την Αγγλο-Ρωσική Επιτροπή ή το Κουομιτάνγκ έμοιαζαν εντελώς αφηρημένες. Άλλα πράγματα τον απασχολούσαν. Εμφανίζονταν διανοούμενοι και ξεκινούσαν αντιπαραθέσεις δίχως τελειωμό, που είτε δεν είχαν καμιά σχέση με τα πραγματικά προβλήματα που απασχολούσαν τους εργάτες, είτε τα προσέγγιζαν με πολύ αφηρημένο τρόπο. Τη Λίγκα την επηρέαζαν βαθιά η αδυναμία της δικτύωσής της στην εργατική τάξη και η απουσία πραγματικής λογοδοσίας στους εργατικούς αγώνες.7Η απουσία λογοδοσίας στην εργατική τάξη καθόρισε επίσης και το χαρακτήρα της κρίσης στην οργάνωση. Εμφανίζονταν τάσεις οι οποίες γίνονταν μόνιμες. Σε μια δημοκρατική οργάνωση αυτό αποτελεί φυσιολογικό φαινόμενο. Όμως, για μια σειρά λόγους, η αντιπαράθεση απόψεων έγινε δηλητηριώδης: ο αφηρημένος χαρακτήρας μιας σειράς αντιπαραθέσεων, η αδυναμία να απαντηθούν τα ζητήματα μέσω της συγκεκριμένης εμπειρίας, το μικροσκοπικό μέγεθος της οργάνωσης, όπου οι προσωπικές συμπάθειες και αντιπάθειες ανακατεύονταν συνεχώς με την πολιτική αντιπαράθεση. Αυτές οι κρίσεις κατέληγαν συχνά σε διασπάσεις - όπου οι διάφορες ομάδες που αποχωρούσαν εξαφανίζονταν ύστερα από μερικούς μήνες ή το πολύ αφού φυτοζωούσαν για λίγα χρόνια.®Αυτές οι εσωτερικές κρίσεις απορροφούσαν μια τεράστια ποσότητα ενέργειας από τη Λίγκα. Απογοήτευαν τους αγωνιστές της. Για έναν εργάτη, η ατμόσφαιρα των συνεδριάσεων στο Παρίσι ήταν απλά ανυπόφορη.9

Ο Γιαν βαν Χάιγιενοορτ, που εκείνη την περίοδο ήταν μέλος της Λίγκας και αργότερα έγινε γραμματέας του Τρότσκι, καταθέτει μια ακόμα πιο ζοφερή εικόνα: το 1932 «ήμασταν τόσο λίγοι, το πολύ καμιά εικοσαριά να ήμασταν πραγματικά ενεργοί».10

Διαβάζοντας την αλληλογραφία του Τρότσκι του έτους 1933, βγάζουμε το συμπέρασμα ότι η κατάσταση του γαλλικού τμήματος δεν είχε βελτιωθεί στο παραμικρό τα τέσσερα προηγούμενα χρό-

-2 8 7 -

Τόνι Κλιφ Τρότσια 1927-1940

νια. Για παράδειγμα, σε ένα άρθρο με τίτλο Είναι καιρός να σταματήσουμε, με ημερομηνία 18 Σεπτέμβρη 1933, ο Τρότσκι γράφει:

Σχεδόν από την αρχή της ύπαρξής της, η εσωτερική ζωή της γαλλικής Λίγκας αποτελούνταν από μια σειρά κρίσεων, οι οποίες ποτέ δεν έφτασαν το επίπεδο ζητημάτων αρχής, όμως ξεχώρισαν για την έντασή τους και δηλητηρίασαν 'την ατμόσφαιρα στην οργάνωση, κάνοντάς την απωθητική σε σοβαρούς εργάτες παρά τη συμπάθεια που έδειχναν για τις ιδέες της Αντιπολίτευσης.

Παραπονιόταν για τα

χωρίς ζωή, σεκταριστικά στοιχεία της γαλλικής Λίγκας... Τους τρομάζει η είσοδος σε μια μεγαλύτερη αρένα κι η όλη ψυχολογική τους κατάσταση είναι προσαρμοσμένη στην ατμόσφαιρα των κλειστών κύκλων.11

Σε άλλα γραπτά του Τρότσκι, όμως, σε αντίθεση με τις παραπάνω περιγραφές της ανησυχητικής κατάστασης των γάλλων τροτσκι- στών, βρίσκουμε μια άκρως εξιδανικευμένη περιγραφή της κατάστασης. Για παράδειγμα, σε μια επιστολή του προς τους τροτσκι- στές στην ΕΣΣΔ με ημερομηνία 18 Μάρτη 1930, ο Τρότσκι έγραφε:

Στη Δύση συναντάμε πραγματική επιτυχία, ιδιαίτερα στη Γαλλία και την Ιταλία... Η γαλλική Αντιπολίτευση συμμετέχει όλο και πιο ενεργά στις δραστηριότητες του ΚΚ, δείχνοντας την αξία της και κάνοντας τη σχετική κριτική, και μ’ αυτό τον τρόπο γκρεμίζει τον τοίχο ανάμεσα σε εκείνη και το κόμμα. Η Αντιπολίτευση βρίσκει υποστήριξη στο συνδικαλιστικό κίνημα.12

Μπορούμε να κατανοήσουμε την επιθυμία του Τρότσκι να εμψυχώσει τους τροτσκιστές στην ΕΣΣΔ που αντιμετώπιζαν ιδιαίτερα σκληρές συνθήκες στις φυλακές και τις εξορίες. Όμως, πόσο έντονο σύμπτωμα απελπισίας είναι αυτές οι ψεύτικες εικόνες επιτυχίας!

Η πραγματική κατάσταση των γάλλων τροτσκιστών γίνεται ξε-


κάθαρη από το γεγονός ότι το Φλεβάρη του 1934, όταν ξεκινούσε η άνοδος των αγώνων της εργατικής τάξης, ο συνολικός αριθμός των μελών της Κομμουνιστικής Λίγκας ήταν 150 άτομα!13

Η άνοδος των μαζικών, επαναστατικών αγώνωνΗ Κομμουνιστική Λίγκα επί μήνες, στην πραγματικότητα επί

χρόνια, ζητούσε ένα ενιαίο μέτωπο των εργατικών οργανώσεων ενάντια στο φασισμό. Όμως, όταν τον Ιούλη του 1934 το ΡΟΡ και το 5ΡΙΟ υπέγραψαν επίσημα μια συμφωνία ενιαίου μετώπου, τα πράγματα δεν έγιναν ευκολότερα για τους τροτσκιστές, το αντίθετο μάλιστα. Ο Κρεπό γράφει:

Η Κομμουνιστική Λίγκα ήδη ένιωθε ότι αντιμετώπιζε ένα αδιέξοδο. Παραδόξως, όσο τα συνθήματά της γίνονταν πράξη, τόσο αυτή στερούταν μέλλοντος. Μέχρι και τον Ιούλη του1934 οι ιδέες της κέρδιζαν έδαφος. Οι αγωνιστές της ένιωθαν να μεγαλώνει η επιρροή τους στις μαζικές οργανώσεις. Η συνωμοσία σιωπής είχε διαρκέσει υπερβολικά πολύ. Η Λίγκα συμμετείχε σε πολλές ενιαιομετωπικές διαδηλώσεις με το σοσιαλιστικό κόμμα, το ΡΙΙΡ, τη ΟΟΤ, ακόμα και με το Κομμουνιστικό Κόμμα, στο Παρίσι, τη Λίλη, το Μονπελιέ και πολλές άλλες πόλεις... Οι Νέοι Λενινιστές [η τροτσκιστική νεολαία] δημιούργησε την αντιφασιστική συμμαχία νεολαίας, με τη σοσιαλιστική νεολαία, μέλη του ΡΙΙΡ, αναρχικούς και μέλη της Κομμουνιστικής Νεολαίας. Μάλιστα, όταν στις 29 Ιούλη το Κομμουνιστικό και το Σοσιαλιστικό Κόμμα οργάνωσαν μια κοινή αντιπολεμική διαδήλωση στο Πανθεόν τιμώντας τη μνήμη του Ζορές στην επέτειο από τη δολοφονία του, ένας εκπρόσωπος της Λίγκας ήταν στους ομιλητές που πήραν το λόγο από το βήμα της συγκέντρωσης.Όμως, η κατάσταση είχε ήδη αρχίσει να αλλάζει. Το πιο πιεστικό από τα συνθήματα της Λίγκας, το ενιαίο μέτωπο, είχε γίνει πραγματικότητα. Όπως είχαν προβλέψει οι τροτσκιστές, η συνέχεια ήταν το ξαναζέσταμα της αυτοπεποίθησης των εργαζόμενων μαζών. Όμως, αντί αυτή η κατάσταση να ανοίξει το δρόμο για τους τροτσκιστές, έκανε το αντίθετο, τον έκλει

- 289-


σε ολοκληρωτικά. Οι μάζες στράφηκαν στα δυο εργατικά κόμματα με απόλυτη εμπιστοσύνη, επειδή είχαν υλοποιήσει την ενότητα στη δράση. Οι πιο σημαντικοί αγωνιστές επικέντρωναν την προσοχή τους αποκλειστικά στο ενιαίο μέτωπο και οι τροτσκιστές τους έμοιαζαν με «εξυπνάκηδες» έξω από τους πραγματικούς μαζικούς αγώνες.Σύντομα, οι συνέπειες έγιναν αισθητές ακόμα και στο οικονομικό επίπεδο. Η κατάσταση δυσκόλεψε για την εφημερίδα...Στις 10 Αυγούστου 1934, για πρώτη φορά από την κυκλοφορία της, το πρωτοσέλιδο έγραφε: «Θα αφήσεις τη Ια νέήίέ να κλείσει;»Μετά την υπερπροσπάθεια και την ένταση που κρατούσε από το Φλεβάρη, οι αγωνιστές ένιωθαν μια βαθιά κούραση. Το γεγονός ήταν ότι η Κομμουνιστική Λίγκα δεν είχε αναπτυχθεί ουσιαστικά, παρά την ορθότητα των συνθημάτων της (που την υπογράμμιζε η στροφή 180 μοιρών του Κομμουνιστικού Κόμματος) και παρά τη μεγαλύτερη δημοσιότητα των ιδεών της σε σχέση με οποιαδήποτε άλλη στιγμή στο παρελθόν. Μόνο οι Νέοι Λενινιστές είχαν μια ουσιαστική αύξηση μελών εκείνους τους μήνες. Η υλοποίηση του ενιαίου μετώπου είχε γίνει εμπόδιο στην ανεξάρτητη ανάπτυξη [της οργάνωσης, ΣτΜ].1*

Παρομοίως, ο Πιερ Φρανκ, ένα από τα ηγετικά στελέχη των γάλ- λων τροτσκιστών, πολλά χρόνια αργότερα περιέγραψε ως εξής τον αντίκτυπο που είχε πάνω στους τροτσκιστές το ενιαίο μέτωπο του Σοσιαλιστικού Κόμματος και του Κομμουνιστικού Κόμματος:

Την ίδια στιγμή που η καμπάνια μας για ένα ενιαίο μέτωπο ΣΚ-ΚΚ στεφόταν ως ένα βαθμό με επιτυχία, παραδόξως, οι συνέπειες αυτής της νίκης για την οργάνωσή μας ήταν δυσμενείς. Ολη η φιλική αντιμετώπιση που προσλαμβάνομε από τις τάξεις του Κομμουνιστικού Κόμματος και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό του 5ΡΙΟ - το οποίο είχε στρατολογήσει πολλούς εργάτες οι οποίοι συχνά ήταν πρώην μέλη του ΚΚ - όλη αυτή η φιλική αντιμετώπιση εξαφανίστηκε... Οι εκδηλώσεις μας πλέον δεν είχαν συμμετοχή, η οργάνωσή μας απομονώθηκε, όπως ήταν και πριν. Αναπόφευκτα, ξέσπασε μια κρίση.15

-290-


Αντιμέτωπος με την απομόνωση των γάλλων τροτσκιστών, ο Τρό- τσκι κατέληξε στο συμπέρασμα ότι αυτό που χρειαζόταν η Κομμουνιστική Λίγκα ήταν μια ριζική στροφή στην τακτική της. Τον Ιούλη του 1934 σε ένα άρθρο με τίτλο Η Λίγκα Αντιμέτωπη με μια Αποφασιστική Στροφή, ο Τρότσκι έθετε το ερώτημα με ποιον τρόπο θα συμμετείχε η οργάνωση στο ενιαίο μέτωπο:

Αν η Λίγκα μείνει έξω και επικεντρωθεί στην άσκηση κριτικής από τα έξω, τότε διατρέχει τον κίνδυνο αντί να τραβήξει την προσοχή των εργατών, να προκαλέσει την οργή τους... Οι μάζες βλέπουν το μοναδικό δρόμο σωτηρίας τους στην ενότητα των γραμμών τους. Οι μάζες αντιμετωπίζουν σαν εμπόδιο τον καθένα που μένει έξω από τις κοινές γραμμές, τον καθένα που κριτικάρει από τα περιθώρια. Αν αγνοηθεί αυτή η εντονότατη και κατά βάση υγιής διάθεση των μαζών, αν γίνει προσπάθεια να καταπολεμηθεί, τότε αυτό θα σημαίνει θάνατο.Η Λίγκα πρέπει να καταλάβει μια οργανική θέση στις γραμμές του ενιαίου μετώπου. Είναι πολύ αδύνατη για να διεκδική- σει μια ανεξάρτητη θέση. Αυτό σημαίνει ότι άμεσα πρέπει να διεκδικήσει μια θέση σε ένα από τα δυο κόμματα που κατέληξαν στη συμφωνία. Για μας, δεν υπάρχει καμιά διαφορά σε επίπεδο αρχών ανάμεσα στα δυο κόμματα, ή σχεδόν καμιά. Ωστόσο, πρακτικά δυνατή είναι μόνο η είσοδος στο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα.16

Ο Τρότσκι θεωρούσε στοιχειώδες ότι οι υποστηρικτές του θα έμπαιναν στο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα ανοιχτά, με τα λάβαρά τους να ανεμίζουν:

Δεν υπάρχει κανένα ζήτημα αυτοδιάλυσης. Μπαίνουμε ως η φράξια των μπολσεβίκων-λενινιστών, οι οργανωτικοί μας δεσμοί παραμένουν οι ίδιοι, τα έντυπά μας συνεχίζουν να κυκλοφορούν...

Και συνέχιζε:

Για την επιτυχία αυτού του βήματος που μπορεί μέσα σε σύν

-291 -


τομο χρονικό διάστημα να μεταμορφώσει πλήρως τον πολιτικό χάρτη του εργατικού κινήματος, δυο πράγματα είναι αναγκαία: οργανωτική συνοχή (μέσω της σταθερότητας και αποφασιστικότητας του κάθε μέλους) και ταχύτητα στην υλοποίηση.17

Ο Τρότσκι ήταν πολύ αισιόδοξος για τα αποτελέσματα που θα έφερνε η είσοδος στο δΡΙΟ. Έγραφε για παράδειγμα στον Ιβάν Κρεπό στις 12 Ιούλη 1934:

Η κατεύθυνση των εξελίξεων... δεν μας αφήνει πολλά χρονικά περιθώρια, το πολύ μερικούς μήνες. Η κατάσταση μπορεί να σωθεί μόνο με ένα αποφασιστικό, έντονο αναπροσανατο- λισμό της προλεταριακής πρωτοπορίας. Αν υλοποιηθεί αυτή η προοπτική θα πετάξουμε πάνω στον αφρό της ριζοσπαστικο- ποίησης των σοσιαλιστών εργατών και μέσα σε μερικούς μήνες θα δρέψουμε τους καρπούς των κόπων μας όλα τα προηγούμενα χρόνια. Αν αντιθέτως το γαλλικό προλεταριάτο είναι καταδικασμένο σε ήττα (κάτι που προτιμώ να μην πιστέψω) τότε είναι κι αναπόφευκτη η πλήρη αποσύνθεση των δυο μεγάλων κομμάτων. Αν, όμως, ενταχθούμε σήμερα στις γραμμές του 5ΡΙΟ, τότε ο πιο θαρραλέος πυρήνας του θα μείνει μαζί μας και στην παρανομία.18

Σε ένα άρθρο με τίτλο Η Διέξοδος, γραμμένο για τη Ια νέήίέ του Αυγούστου 1934, ο Τρότσκι περιγράφει με λαμπρά χρώματα τις προοπτικές εισόδου στο δΡΙΟ. Αυτό το βήμα θα ενίσχυε κατά πολύ την αριστερή πτέρυγα. Οι τροτσκιστές

θα αποτελούσαν έναν ισχυρότατο πόλο έλξης για τα επαναστατικά στοιχεία στο «Κομμουνιστικό» Κόμμα και κατ’ αυτόν τον τρόπο θα διευκόλυναν την είσοδο του προλεταριάτου στο δρόμο της επανάστασης.19

Η πρόταση του Τρότσκι για είσοδο στο δΡΙΟ συνάντησε έντονη αντίσταση στο εσωτερικό της Λίγκας, ιδιαίτερα στη νεολαία της. Όμως, σιγά-σιγά, ο Τρότσκι κέρδισε την πλειοψηφία. Στη συνδιά-

- 292 -


σκέψη της Λίγκας, στις 29 Αυγούστου 1934, υπήρξαν 66 ψήφοι υπέρ της εισόδου, 44 κατά. Μια παρόμοια απόφαση ενέκρινε και η οργάνωση νεολαίας, οι Νέοι Λενινιστές.20

Οι τροτσκιστές μπήκαν στο 5ΡΙΟ το Σεπτέμβρη και συγκρότησαν αμέσως την Ομάδα Μπολσεβίκων-Λενινιστών (<31Β) ως φράξια με εφημερίδα της την Ια νέήΐέ. Ο Πιέρ Ναβίλ, ένα από τα πιο γνωστά μέλη της Λίγκας, ψήφισε ενάντια στην είσοδο και για ένα σύντομο χρονικό διάστημα προσπάθησε να μιλήσει εξ ονόματος της διαλυμένης πλέον κεντρικής επιτροπής της Λίγκας. Γι’ αυτό το λόγο, η νέα κεντρική επιτροπή ψήφισε τη διαγραφή του. Η οργάνωση νεολαίας επίσης εντάχθηκε στην οργάνωση νεολαίας Ιεαηβδ- 56 800Ϊ3ΐί$Ϊ6 του 5ΡΙ0.21

Παρόλ’ αυτά, έντονες διαφωνίες για την προοπτική της εισόδου στο Σοσιαλιστικό Κόμμα υπήρχαν και ανάμεσα στους υποστη- ρικτές της. Ο Κρεπό γράφει:

Η πλειοψηφία της Νεολαίας (Κρεπό, Ριγκάλ, Ρουσέ) εκτιμούσε ότι η παρουσία των τροτσκιστών στο Σοσιαλιστικό Κόμμα θα διαρκούσε μικρό χρονικό διάστημα, ότι ο στόχος τους θα έπρεπε να είναι να πείσουν την επαναστατική πτέρυγα και μαζί της να χτίσουν το μαρξιστικό κόμμα που θα μπορούσε να αξιοποιήσει την επαναστατική κρίση. Με βάση τις παραπάνω εκτιμήσεις, θεωρούσαν ότι ήταν αναγκαίο να μπουν στο κόμμα με «τα λάβαρα να ανεμίζουν» και να εκμεταλλευτούν αμέσως όλες τις δυνατότητες που πρόσφερε ο φιλελευθερισμός της σοσιαλδημοκρατίας, πριν αρχίσει να παίρνει μέτρα ενάντια στους επαναστάτες.Οι ενήλικες «εισοδιστές» (Μολινιέ, Φρανκ) από την άλλη, πίστευαν ότι η είσοδος στο Σοσιαλιστικό Κόμμα έπρεπε να γίνει αθόρυβα, αν χρειαζόταν ακόμα και σε ατομική βάση, ο κάθε ένας στην αντίστοιχη τοπική οργάνωση. Γι’ αυτούς ο εισοδι- σμός ήταν μια μακροχρόνια προοπτική...Γενικά, οι μπολσεβίκοι-λενινιστές αντέδρασαν ανάλογα με τις προτιμήσεις τους και σύμφωνα με τις διαφορές ανάμεσα στη\ Νεολαία και το κόμμα, χωρίς να μπουν στον κόπο να κάνουν

-293-


τις προοπτικές τους συγκεκριμένες και να προσαρμόσουν σ’ αυτές την τακτική τους. Για παράδειγμα, οι υποστηρικτές της «εισόδου σε ατομική βάση» ούτε εξήγησαν ούτε δικαιολόγησαν το μακρόχρονο της προοπτικής τους. Αν το ζήτημα ήταν η παραμονή στο δΡΙΟ για κάμποσα χρόνια, τότε θα έπρεπε να υπάρξει και η αντίστοιχη προσαρμογή στο περιβάλλον αυτού του κόμματος. Θα έπρεπε να μην δίνεται πλέον η εικόνα ενός ανεξάρτητου στρατού που καταλύει προσωρινά σε σοσιαλιστικούς κυνηγότοπους. Το ίδιο ίσως ισχύει και με το περίπλοκο όνομα «μπολσεβίκοι-λενινιστές», το οποίο ακουγόταν εντελώς ξένο στα αυτιά των μαχητικών σοσιαλιστών (στην πραγματικότητα, στο κόμμα οι τροτσκιστές αναφέρονταν με τα μυστηριώδη αρχικά Μπ-Λ). Κι όμως, παρόλ’ αυτά, οι ίδιοι αυτοί σύντροφοι που συνήθιζαν να θάβονται σε συζητήσεις επιπέδου ηγεσίας με άλλες αριστερές ομάδες, σε όλα τα άλλα ζητήματα στο 5ΡΙΟ συμπεριφέρονταν ως ταύροι εν υαλοπω- λείω.22

Σε διάστημα λιγότερο του ενός έτους από την είσοδο των τροτσκι- στών στο 5ΡΙΟ αυτές οι διαφορές θα προκαλούσαν μια μεγάλη κρίση στις γραμμές τους.

Ωστόσο, ο Τρότσκι παρέμενε πολύ αισιόδοξος για τις προοπτικές που άνοιγε η «γαλλική στροφή». Στις 15 Δεκέμβρη 1934 έγραψε σε όλα τα τμήματα [της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης, ΣτΜ]:

Οι Γάλλοι σύντροφοι κέρδισαν την Ομοσπονδία του Σηκουάνα με 6.000 μέλη στο δικό μας πρόγραμμα δράσης και... η νεολαία μας βρίσκεται στην ηγεσία της Συμμαχίας* του Σηκουάνα με τα 1.450 μέλη της. Δεν επιθυμούμε να υπερβάλουμε την επαναστατική σημασία αυτών των επιτυχιών. Έχουμε να κάνουμε πολλά περισσότερα απ' όσα έχουμε πετύχει στους τρεισήμισι μήνες από την είσοδό μας. Ομως, πραγματικά, κάποιος θα έπρεπε να είναι κουφός και τυφλός για να μην αντι- ληφθεί τη ριζική αλλαγή στη δραστηριότητα του γαλλικού τμήματός μας και τις πελώριες δυνατότητες που ανοίγονται

* Η αντίστοιχη οργάνωση της σοσιαλιστικής νεολαίας. /ΣτΜ/

- 294-


μπροστά του.23

Ξανά, στις 28 Φλεβάρη, ο Τρότσκι έγραφε ότι:

Επιμένω, ότι κανένα από τα τμήματά μας δεν ε(χε την ευκαιρία να διαμορφώσει με τόση αιχμηρότητα τις ιδέες του και να τις προβάλει τόσο άμεσα στις μάζες, όσο έχει καταφέρει το γαλλικό τμήμα μας από τότε που έγινε τάση μέσα στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Κι αν κάποιος έχει την ικανότητα να παρατηρήσει, τότε θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι συνολικά η ζωή των Σοσιαλιστικών όπως και των Κομμουνιστικών κομμάτων καθορίζεται πλέον ή τουλάχιστον επηρεάζεται, άμεσα ή έμμεσα, θετικά ή αρνητικά, από τις ιδέες και τα συνθήματα του μικρού γαλλικού τμήματός μας.24

Πάλι, στις 12 Αυγούστου:

Από μια προπαγανδιστική ομάδα με περίπου διακόσια μέλη, μαζί με τη Νεολαία, [το γαλλικό τμήμα, ΣτΛί] έχει μεταμορφωθεί σε έναν επαναστατικό παράγοντα που ασκεί, άμεσα και έμμεσα, επιρροή στο εργατικό κίνημα της χώρας. Η κατάσταση έχει αλλάξει όχι μόνο ποσοτικά αλλά και ποιοτικά.25

Δυστυχώς, η εμπειρία θα αποδείκνυε ότι άλλο πράγμα είναι να κερδίζεις μια ψηφοφορία σε ένα συνέδριο ενός μαζικού ρεφορμιστικού κόμματος και κάτι πολύ διαφορετικό να κερδίζεις πραγματικούς υποστηρικτές.

Στην πραγματικότητα, στον ένα χρόνο που οι τροτσκιστές πα- ρέμειναν στο 5ΡΙΟ, ο συνολικός αριθμός νέων μελών που κέρδισαν έφτασε μόλις τα 150. Τέτοια ανάπτυξη ήταν απειροελάχιστη σε σχέση με την ανάπτυξη του ΡΟΡ που από τα 42.000 μέλη το 1934 έφτασε τα 87.000 το 1935. Μεγαλύτερα κέρδη είχαν οι μπολσεβί- κοι-λενινιστές στους Νέους Σοσιαλιστές. Συνεργάστηκαν με την αριστερή Επαναστατική Σοσιαλιστική Νεολαία 05Κ) η οποία κυριαρχούσε στην οργάνωση της περιφέρειας του Σηκουάνα. Αυτή η οργάνωση των Νέων Σοσιαλιστών ξεκίνησε την έκδοση μιας εφη

- 295-


μερίδας, της ΚένοΙιιίΐοη, η οποία τον Αύγουστο του 1935 δήλωνε ότι η μηνιαία κυκλοφορία της έφτανε τα 80.000 φύλλα έναντι 30.000 φύλλων του επίσημου εντύπου των Νέων Σοσιαλιστών.26 Όμως, αυτοί οι αριθμοί δίνουν μια παραφουσκωμένη εικόνα σε σχέση με τον πραγματικό αριθμό νέων ανθρώπων που είχαν σχέση με την εφημερίδα ΚένοΙαΙίοη. Ο Πιερ Φρανκ σε μια επιστολή του στον Τρότσκι στις 30 Νοέμβρη 1935 δίνει μια εικόνα για τη δύναμη της Ομοσπονδίας του Σηκουάνα, που βρισκόταν πιο κοντά στην πραγματικότητα. Η δύναμή της δεν ανέρχονταν σε χιλιάδες αλλά σε «400 με 500 μέλη [που] συμμετέχουν στη ζωή της Συμμαχίας [της νεολαίας του 5ΡΙΟ] από τα οποία πραγματικά ενεργά είναι τα 150-200».27 Πρόσθετε: «Όταν εξετάζαμε το ενδεχόμενο η ΚένοΙα- Ιΐοη να μετατραπεί σε μαζική εφημερίδα, ανακάλυψα ότι υπήρχαν μόνο 80 τακτικοί πωλητές της εφημερίδας».2®

Όταν το Μάη του 1935 υπογράφτηκε το σύμφωνο Στάλιν-Λα- βάλ, έγινε φανερό ότι η ηγεσία του 5ΡΙΟ δεν θα ανεχόταν για πολύ ακόμα την παρουσία των τροτσκιστών στο κόμμα. Το συνέδριο του 5ΡΙΟ πραγματοποιήθηκε στο Μιλούζ, από τις 9 μέχρι τις 12 Ιούλη. Το Λαϊκό Μέτωπο το υποστήριξαν όλες οι τάσεις που συμμετείχαν στο συνέδριο, με εξαίρεση τους μπολσεβίκους-λενινιστές. Ακόμα κι η τάση της Ι α ΒαΙαΐΙΙε (Μ άχη - μια ετερογενής ομάδα, κάποιοι υπό την επιρροή του κρυπτο-σταλινικού Ζαν Ζιρομσκί, κάποιοι άλλοι επηρεαζόμενοι από τον κεντριστή Μαρσό Πιβέρ), μιλούσε για ένα «μαχητικό» Λαϊκό Μέτωπο. Από την άλλη, οι μπολσεβίκοι- λενινιστές κατέθεσαν μια πλατφόρμα που καλούσε σε γενική απεργία, σε εξοπλισμό του λαού, σε ενιαίο μέτωπο των εργατικών κομμάτων. Ο σκοπός θα πρέπει να ήταν το πάρσιμο της εξουσίας από τα χέρια της αντίδρασης και της αστικής τάξης, η δημιουργία μιας εργατο-αγροτικής κυβέρνησης η οποία θα στηρίζεται στα δημοκρατικά συμβούλια και συνελεύσεις από τα κάτω και η οποία θα έκφραζε τις επιθυμίες των λαϊκών μαζών.29

Επιφανειακά, οι τροτσκιστές είχαν σημαντικό βάρος στο κόμ

- 296-


μα. Τα αποτελέσματα της ψηφοφορίας για τη βασική πολιτική απόφαση ήταν: υπέρ του Λαϊκού Μετώπου 2.055 ψήφοι, υπέρ του σχεδίου απόφασης της ΒαΙαίΙΙε 5οάαΙί3ίε 777 ψήφοι, υπέρ του σχεδίου απόφαση της 6 Β Ι 105 ψήφοι. Η <3Βί κέρδισε μια έδρα στην Εθνική Διοικούσα Επιτροπή του 5ΡΙΟ. Οι γάλλοι τροτσκιστές όπως κι ο Τρότσκι, από αυτό το αποτέλεσμα έβγαλαν πάλι υπερβολικά συμπεράσματα για την πραγματική δύναμη των τροτσκιστών στο 5ΡΙΟ. Ο Ιβάν Κρεπό κοιτώντας προς τα πίσω μετά από πολλά χρόνια υποστήριζε και σωστά ότι: «Η σχετική επιτυχία [των τροτσκι- στών] στο συνέδριο ήταν μόνο «κοινοβουλευτική». Οι προσπάθει- ές τους να στρατολογήσουν εργάτες στις τοπικές οργανώσεις δεν ήταν επιτυχημένες. Μόνο στην περιφέρεια του Σηκουάνα σημειώθηκαν σοβαρά αποτελέσματα».30

Οι τροτσκιστές είχαν μεγαλύτερες επιτυχίες στη νεολαία. Στο εθνικό συνέδριο των Νέων Σοσιαλιστών που έγινε στη Λίλη στις 28-29 Ιούλη, το 14 των αντιπροσώπων ανήκε στην αριστερά. Η αριστερή πτέρυγα ήταν ακόμα πιο ισχυρή στην Ομοσπονδία του Σηκουάνα όπου είχε λάβει τα 2/3 των ψήφων. Ωστόσο, ο Σηκουάνας ήταν απομονωμένος, οι τοπικές ομοσπονδίες που είχε ακουμπήσει η τροτσκιστική προπαγάνδα ήταν μετρημένες στα δάκτυλα. Ούτε οι αντιπρόσωποι της αριστερής πτέρυγας στο συνέδριο της Λίλης ήταν έτοιμοι να φτάσουν τη μάχη μέχρι το τέλος.31 Επίσης, ο Ιβάν Κρεπό, που τότε βρισκόταν στην ηγεσία της νεολαίας, υποστηρίζει ότι στην πραγματικότητα ένα μεγάλο ποσοστό της δύναμης των Νέων Σοσιαλιστών ήταν χάρτινα μέλη. Επισήμως, οι Νέοι Σοσιαλιστές είχαν 11.000 μέλη. Εργάτες και εργάτριες ήταν μόνο ένα μικρό ποσοστό, εκτός από μερικές περιφερειακές οργανώσεις όπως στο Βορρά και το Πα ντε Καλαί, οι οποίες όμως ήταν κι οι πιο δεξιές.32

Το συνέδριο της Λίλης αποφάσισε τη διάλυση της 6 Β ί ως τάσης και την διαγραφή 13 ηγετών της αριστερής πτέρυγας (οι οχτώ ήταν μπολσεβίκοι-λενινιστές). Τα αποτελέσματα της ψηφοφορίας ήταν 3.667 ψήφοι υπέρ, 1.534 κατά και 331 αποχές.33

- 297 -

Τόνι Κλιφ Τρότσ κ ι1927-1940

Η Διαρκής Διοικητική Επιτροπή (ΟΑΡ) του 5ΡΙΟ συνεδρίασε στις 28 Αυγούστου 1935 και αποφάσισε να θέσει «εκτός νόμου» τη Ια νέήίέ και να απαγορεύσει στα μέλη του κόμματος να τη διακινούν. Ζήτησε επίσης το Εθνικό Συμβούλιο στην επόμενη συνεδρίασή του να λάβει πειθαρχικά μέτρα κατά των εκδοτών της εφημερίδας, οι οποίοι ήταν ένοχοι «εξοργιστικών επιθέσεων σε συντρόφους του κόμματος» και για διασυνδέσεις «με απόπειρες δημιουργίας μιας Τέταρτης Διεθνούς».34

Ο Τρότσκι, ήδη πριν το συνέδριο του Μιλούζ, διαπιστώνοντας την όλο και πιο στενή συνεργασία ανάμεσα στο 5ΡΙΟ και το ΡΟΡ, είχε ήδη καταλήξει στο συμπέρασμα ότι πλησίαζαν στο τέλος τους οι μέρες όπου οι τροτσκιστές γινόταν ανεκτοί στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Σε ένα άρθρο με τίτλο Είναι Αναγκαία μια Νέα Στροφή, που γράφτηκε στις 10 Ιούνη 1935, υποστήριξε ότι αυτό που χρειαζόταν ήταν η απομάκρυνση από το δΡΙΟ, με σκοπό το κτίσιμο ενός νέου επαναστατικού κόμματος. Ήταν πολύ αισιόδοξος σχετικά με τις προοπτικές αυτής της προσπάθειας:

Η ορθότητα της εισόδου μας στο δΡΙΟ έχει πλέον επιβεβαιωθεί από αντικειμενικά γεγονότα. Χάριν αυτής της εισόδου, το τμήμα μας από προπαγανδιστική ομάδα έχει μετατραπεί σε επαναστατικό παράγοντα πρώτου μεγέθους... Προφανώς εισερχόμαστε σε μια νέα περίοδο. Την καθορίζουν δυο γεγονότα: η ανάπτυξη του τμήματός μας στη Γαλλία και η ξεκάθαρη στροφή της Κομιντέρν... Η αποφασιστικής σημασίας προδοσία του Στάλιν και της ομάδας του στην Κομιντέρν, μας ανοίγει μεγάλες δυνατότητες, όχι μόνο μέσα στην Κομιντέρν, αλλά σε όλες τις εργατικές οργανώσεις, ιδιαίτερα τα συνδικάτα. Μέχρι και πολύ πρόσφατα, κάθε κύμα ριζοσπαστικοποί- ησης των μαζών σήμαινε και μια νέα μετακίνηση προς τους σταλινικούς. Ακριβώς αυτό ήταν η πηγή της απομόνωσης και της αδυναμίας μας. Κίνηση προς τα αριστερά σήμαινε κίνηση προς τη Μόσχα, και μεις μοιάζαμε εμπόδια σ' αυτή τη διαδρομή. Σήμερα, η Κομιντέρν έχει πάρει μια θέση που οδηγεί στην υπεράσπιση του ιμπεριαλισμού της Γαλλίας, της Τσεχοσλοβα-

-298-


κΐας κλπ...Οι μάζες δεν είχαν το χρόνο να αφομοιώσουν τη σταλινική προδοσία ακόμα και στις πιο γενικές πτυχές της. Η αδράνεια του χτες διατηρείται, όμως σήμερα ο σταλινισμός διαβρώνεται από όλες τις πλευρές. Πρέπει να γίνει κομμάτια. Αύριο ή μεθαύριο θα πρέπει να εμφανιστούμε στις μάζες σαν η μοναδική επαναστατική δυνατότητα.35

Στις 21 Νοέμβρη 1935 ο Τρότσκι έγραψε μια επιστολή προς το πολιτικό γραφείο της 6 Β ί με τίτλο Βγείτε στην Ανοιχτή Θάλασσα:

Παραχωρήσεις στη ρεφορμιστική γραφειοκρατία ή στους στενοκέφαλους Πιβερτιστές, μόνο υπονόμευση του ίδιου του μέλλοντός μας μπορεί να σημαίνουν...Υπάρχουν ανάμεσά σας σύντροφοι που επιθυμούν να παρα- μείνουν στο δΡΙΟ με κάθε κόστος; Δεν αρκεί το παράδειγμα της Νεολαίας για να αποδείξει ότι η πρόσδεση στο 5ΡΙΟ για περισσότερο χρονικό διάστημα απ’ ό,τι είναι απαραίτητο, γίνεται βαρίδι κι όχι βατήρας για τη συνέχεια; Αν κάποιος από σας αρχίσει να λέει ότι «έξω από το δΡΙΟ θα βουλιάξουμε, δεν θα παίζουμε κανένα ρόλο» κλπ, θα πρέπει να του απαντήσουμε: «Αγαπητέ φίλε, τα νεύρα σου είναι σμπαράλια, πάρα άδεια ενός μήνα και μετά βλέπουμε!» Και την ίδια στιγμή θα πρέπει να κρατήσουμε γερά στη μνήμη μας τη στάση ετούτων των συντρόφων σε αυτή τη στιγμή της κρίσης: στο μέλλον θα αντιμετωπίσουμε πολύ φοβερότερες κρίσεις και η ίδια λιγοψυχώ μπορεί να εμφανιστεί ξανά σε πολύ μεγαλύτερη κλίμακα.36

Μ’ αυτό τον τρόπο σταμάτησε ο εισοδισμός των μπολσεβίκων-λε- νινιστών στο 5ΡΙΟ, όχι όμως χωρίς δυσκολία. Όπως εξηγούσε ο Τρότσκι στις 16 Δεκέμβρη 1935, αν ο εισοδισμός δεν αντιμετωπιζόταν ως μια βραχύχρονη τακτική, τότε αναπόφευκτα οδηγούσε στον οπορτουνισμό:

Κάποιοι σοφιστές ή αφελείς μπορεί να προβάλουν την αντίρρηση: και τότε, ποιο ήταν το νόημα τη εισόδου μας στο 5ΡΙΟ; Μήπως η ίδια η προσωρινή είσοδος στο δΡΙΟ δεν ήταν κακό από μόνο του; Παρόλ’ αυτά, είναι αναγκαίο να γνωρίζουμε όχι

- 299 -


μόνο πώς να μπαίνουμε αλλά επίσης και πώς να φεύγουμε. Όταν συνεχίζεις να είσαι προσκολλημένος σε μια οργάνωση η οποία δεν μπορεί να ανεχθεί προλεταριακούς επαναστάτες στις γραμμές της, αναγκαστικά μετατρέπεσαι σε ένα άθλιο εργαλείο του ρεφορμισμού, του πατριωτισμού, του καπιταλισμού.37

Όμως, πολλοί από τους Γάλλους υποστηρικτές του Τρότσκι δεν μοιράζονται τις ίδιες απόψεις. Για παράδειγμα ο Ριγκάλ, ένας από τους ηγέτες των Β ί στην Ομοσπονδία του Σηκουάνα, την επόμενη μέρα από τις διαγραφές, υποστήριζε στη Ια νέήίέ ότι:

Δεν πρέπει να κάνουμε βιαστικές κινήσεις: πολλοί από αυτούς [στη Σοσιαλιστική Νεολαία] ακόμα κι ολόκληρες ομοσπονδίες, συζητάνε για παραίτηση, για ανεξάρτητη ανασύνταξη. Όχι, σύντροφοι! Πιο δυνατά από ποτέ βροντοψωνάζου- με: ζήτω η επαναστατική ενότητα της σοσιαλιστικής νεολαίας! Πιο εμφατικά από ποτέ λέμε: κάτω κάθε εγκληματική διάσπαση στο εργατικό κίνημα! Δεν είναι η διάσπαση αυτό που επιθυμούμε. Απαιτούμε την αποκατάσταση των δεκατριών διαγραμμένων συντρόφων.

Ο Κρεπό σχολιάζει:

Αυτή ήταν η επίσημη γραμμή των Βί. Στο Σηκουάνα, όπου υπήρχε ενότητα γύρω από την επαναστατική ηγεσία, τηρήθη- κε σταθερά. Όμως, στην υπόλοιπη χώρα έσπειρε τις πιο καταστροφικές ψευδαισθήσεις. Μάλιστα, οι επαρχίες, αφημένες στη μοίρα τους, δεν πήγαν πιο μακριά από την προβολή του αιτήματος της αποκατάστασης [είχαν καλλιεργηθεί ψευδαισθήσεις για το ενδεχόμενο μιας αποκατάστασης των διαγραμμένων...]38Αυτή η επαμφοτερίζουσα πολιτική είχε καταστροφικές συνέπειες, ιδιαίτερα στις επαρχίες. Οι διαγραφές είχαν γίνει τον Ιούλη του 1935. Το Γενάρη του 1936, οι ομάδες του Παρισιού δεν είχαν σπάσει ακόμα από το δΡΙΟ. Στο 5βίηβ-βΙ-Οί5β η πλειοψηφία των ομάδων είχε εκψράσει συμπάθεια προς τους διαγραμμένους, αλλά με ελάχιστες εξαιρέσεις, είχαν παραμεί

-300-


νει στη σοσιαλδημοκρατία. Το Γενάρη του 1936 η Σοσιαλιστική Νεολαία του Παρισιού ήρθε και επίσημα σε ρήξη με το δΡΙΟ και σχημάτισε την Επαναστατική Σοσιαλιστική Νεολαία.39Το Νοέμβρη, η Ια νέηίέ ασχολιόταν ακόμα με την προετοιμασία των τμημάτων για το ομοσπονδιακό συνέδριο του 5ΡΙΟ της περιοχής του Σηκουάνα. Την επόμενη βδομάδα, η Εθνική Επιτροπή διέγραψε τους Βί. Όμως, στα τέλη Δεκέμβρη οι Βί που είχαν εκλεγεί στην ομοσπονδιακή εκτελεστική επιτροπή... συνέχισαν να κατέχουν ήρεμα τις θέσεις τους. Κάποιοι συνέχιζαν να βρίσκονται εκεί και το Γενάρη.40

Ο Έρβιν Βολφ, μέλος της Διεθνούς Γραμματείας, είχε περιγράφει τη βραδύτητα της αντίδρασης απέναντι στις διαγραφές εκ μέρους της τροτσκιστικής ηγεσίας:

Αντί να σημάνει το συναγερμό σε όλους τους επαναστάτες με μια έκτακτη έκδοση της Ια νέήΐέ, η εφημερίδα έκανε να εμφανιστεί τέσσερις βδομάδες για να μην «προκαλέσει» τους εχθρούς. Η ία νέήίέ κυκλοφόρησε τέλη Σεπτέμβρη και η ΚένοΙκΙίοη αρχές Οκτώβρη. Υποχώρησαν αντί να περάσουν στην επίθεση.41

Το πρώτο φύλλο της Ια νέήίέ που κυκλοφόρησε μετά την απόφαση της ηγεσίας του 5ΡΙΟ να διαγράψει τους 13, ήταν αφιερωμένο στο... αγροτικό ζήτημα!

Ο Πιέρ Φρανκ κι ο Ραϊμόν Μολινιέ που αρχικά είχαν αντιταχ- θεί τόσο επίμονα στην είσοδο στο δΡΙΟ, ήταν τώρα από τους σκληρούς πολέμιους της πρόταση του Τρότσκι για αποχώρηση. Μετά το συνέδριο στο Μιλούζ, ο Πιερ Φρανκ έγραψε στο εσωτερικό δελτίο της ΟΒΙ ότι ακόμα και η σκέψη αποχώρησης από το 5ΡΙΟ θα ήταν «εγκληματική». Για τις διαγραφές του συνεδρίου της Λίλης, οι οποίες εκτιμούσε ότι ήταν «μια πρόκληση με σκοπό να μας κάνει να εγκαταλείψουμε το 5ΡΙΟ», ο Πιερ Φρανκ υποστήριζε ότι: «δεν αλλάζουν καθόλου την προοπτική μας».42 Ήταν ο ίδιος Πιέρ Φρανκ που τον Αύγουστο του 1934 έγραφε: «Αποφασίστε ό,τι θέ-

-301 -


Χετε, πάντως εγώ στο 5ΡΙ0 δεν πρόκειται να μπω».43Ο Μολινιέ κι ο Φρανκ αφού τα βρήκαν μπαστούνια στο χτίσιμο

μιας δυνατής επαναστατικής οργάνωσης, προσπάθησαν να κόψουν δρόμο με την έκδοση μιας εφημερίδας μαζικής κυκλοφορίας. Το όργανο αυτό δεν θα κυκλοφορούσε στο όνομα των Μπολσεβίκων-Λε- νινιστών, αλλά νέων μορφωμάτων - των Επιτροπών Επαναστατικής Δράσης - που βασίζονταν σε ένα μίνιμουμ πρόγραμμα και χωρίς καμιά υποχρέωση των μελών τους να εγκαταλείψουν το 5ΡΙ0.44

Ο Μολινιέ προσπαθούσε επί μήνες να εξασφαλίσει την εξουσιοδότηση της οργάνωσης για τη σχεδιαζόμενη εφημερίδα και εν μέρει το κατόρθωσε, για ένα σύντομο χρονικό διάστημα, αφού η κεντρική επιτροπή ταλαντευόταν επί του ζητήματος. Όμως, δεν κατόρθωσε να αποσπάσει ποτέ την πλήρη εξουσιοδότηση που του χρειαζόταν για να καθορίσει τον χαρακτήρα της εφημερίδας. Τελικά το Νοέμβρη η υπομονή του εξαντλήθηκε και αποφάσισε να φέρει τη 6 Β ί προ τετελεσμένων γεγονότων. Στις 20 Νοέμβρη ξεκίνησε, μαζί με τους φίλους του εντός κι εκτός της ΟΒί, την κυκλοφορία μιας νέας εφημερίδας. Σε μια συνεδρίαση της κεντρικής επιτροπής στις 23 Νοέμβρη ανακοίνωσε στα έκπληκτα μέλη της ότι την επόμενη βδομάδα θα κυκλοφορούσε μια εφημερίδα «πλατιάς κυκλοφορίας» με τίτλο Ια Οοπιηιιιηε (Η Κομμούνα). Για να αποδείξει ότι εννοούσε αυτά που έλεγε, τους έδειξε μια αφίσα της Οοηι- ιηΐίηβ, το φέιγ-βολάν που ανακοίνωνε την κυκλοφορία της και έναν κατάλογο από σπόνσορες της εφημερίδας. Κατέθεσε επίσης [στην κεντρική επιτροπή, ΣτΜ] πρόταση για να εκφράσει το όργανο την υποστήριξή του στη ία Οοηιιηπηβ ως «την εφημερίδα μαζικής κυκλοφορίας για τη δημιουργία Επιτροπών Επαναστατικής Δράσης (ΟΑΚδ)* και κομμούνων», οι οποίες θα ελέγχονταν από

* Αμορφα σώματα που δημιουργήθηκαν τον Οκτώβρη του 1935. Στις γραμμές τους συμπεριλαμβάνονταν μπολσεβίκοι-λενινιστές, κεντριστές πιβερτιστές και άλλοι αριστεροί, που θεωρούσαν ότι αυτές οι επιτροπές είναι το έμβρυο ενός νέου επαναστατικού κόμματος ή των σοβιέτ. Τ.Κ.

- 302-


την 6 Β ί. Η πρόταση απορρίφθηκε, με 10 ψήφους κατά, 8 υπέρ και 1 αποχή.45 Όμως, αυτή η απόφαση δεν εμπόδισε τον Μολινιέ να προχωρήσει το Δεκέμβρη στην έκδοση της εφημερίδας.

Ο Μολινιέ κι η ομάδα του έστρεψαν όλη την ενεργητικότητά τους και όλα τους τα μέσα στις ΰΑΚδ, όμως από νωρίς έγινε σαφές ότι αυτές τις επιτροπές τις αποτελούσαν ουσιαστικά η τάση του Μολινιέ κι οι συμπαθούντες της. Το πρώτο φύλλο της Ια ϋοηνηα- ηβ κυκλοφόρησε στις 6 Δεκέμβρη, οπότε κι ο Μολινιέ αποκλείστηκε από την κεντρική επιτροπή κι η <3ΒΙ διασπάστηκε.46 Η ομάδα της Ι α ϋοηιηιιιηβ συσπείρωσε τους μισούς Μπολσεβίκους-Λενινι- στές και μια σημαντική μειοψηφία της Νεολαίας. Η νεολαιίστικη τροτσκιστική οργάνωση, η Επαναστατική Σοσιαλιστική Νεολαία, βγήκε ιδιαιτέρως αδυνατισμένη από τη διάσπαση. Έτσι κι αλλιώς είχε ξεκινήσει τη ζωή της ως μια κατά βάση παριζιάνικη οργάνωση κι όταν ήρθε η διάσπαση πολλά μέλη της απλά εγκατέλειψαν το τροτσκιστικό κίνημα συνολικά.47

Η ύπαρξη δυο εχθρικών μεταξύ τους τροτσκιστικών ομάδων με δυο ανταγωνιστικές βδομαδιάτικες εφημερίδες, έκανε τεράστια ζημιά στον τροτσκισμό. Όπως γράφει ο Κρεπό: «Οι εργάτες δεν καταλάβαιναν αυτούς τους καυγάδες. Εν τέλει, είτε έμειναν στο Σοσιαλιστικό Κόμμα είτε επέστρεψαν σ’ αυτό».48

Όλοι αυτοί οι καυγάδες των γάλλων Μπολσεβίκων-Λενινιστών δεν μπορούσαν παρά να προκαλέσουν κατάθλιψη στον Τρότσκι όσο δυνατή θέληση και γερά νεύρα κι αν διέθετε. Γι’ αυτό, στις 27 Δεκέμβρη 1935 ζήτησε από τη Διεθνή Γραμματεία να του δώσει ένα μήνα άδεια. Έγραψε στο γιο του Σεντόφ:

Είναι απολύτως αναγκαίο να πάρω μια άδεια τουλάχιστον τεσσάρων εβδομάδων και στο διάστημα αυτό να μην με απασχολήσει καμιά επιστολή από τα τμήματα... Διαφορετικά, θα μου είναι αδύνατο να αποκτήσω ξανά την ικανότητα για εργασία. Αυτές οι αηδιαστικές ασημαντότητες, όχι μόνο μου στερούν την ικανότητα να ασχοληθώ με πιο σοβαρά ζητήμα

- 303-


τα, αλλά επίσης μου φέρνουν αϋπνίες, πυρετούς κλπ... Σου ζητάω να είσαι άκρως αδίστακτος επ’ αυτού. Μετά, θα μπορέσω να τεθώ ξανά στη διάθεσή σας, ας πούμε την 1η Φλεβάρη·49

«Αυτές οι αηδιαστικές ασημαντότητες!»Ποιος ήταν τελικά ο απολογισμός από την είσοδο των τροτσκι-

στών στο 5ΡΙΟ; Σε ένα άρθρο με τίτλο Διδάγματα από την Είσοδο στο 5/70, με ημερομηνία 30 Δεκέμβρη 1935, ο Τρότσκι έγραψε:

Η καλύτερη περίοδος της δραστηριότητας των Μπολσεβί- κων-Λενινιστών στις γραμμές του 5ΡΙΟ ήταν οι πρώτοι επτά ή οχτώ μήνες. Μπόρεσαν για πρώτη φορά να παρουσιάσουν την ανάλυση και τα συνθήματά τους μπροστά σε ένα ευρύ ακροατήριο, να δοκιμάσουν τη μαρξιστική τους ανωτερότητα και την ίδια στιγμή να εντοπίσουν τις τακτικές και οργανωτικές ανεπάρκειές τους και να διορθώσουν στη συνέχεια την πρακτική τους. Η κορύφωση ήταν το συνέδριο του Μιλούζ (Ιούνης 1935). Για τη Νεολαία, αυτή η περίοδος «ευημερίας» κράτησε πολύ περισσότερο κι έδωσε πολύ περισσότερα αποτελέσματα.

Ομως, όταν οι Μπολσεβίκοι-Λενινιστές βρέθηκαν αντιμέτωποι με τη διαγραφή από το δΡΙΟ πολλοί από τους ηγέτες τους δείλιασαν και δεν κατανόησαν ότι το σύνθημα πρέπει να είναι

...ακούραστη επαναστατική επίθεση ενάντια στους προδοτικούς μηχανισμούς, κάτω από το λάβαρο της Τέταρτης Δ ιεθνούς.Αν αυτή η πολιτική γραμμή είχε εφαρμοστεί έξι μήνες νωρίτερα, χωρίς δισταγμό, με συνέπεια και θαρρετά, τότε το γαλλικό τμήμα θα βρισκόταν σήμερα σε ασύγκριτα καλύτερη κατάσταση απ’ ό,τι είναι. Δυστυχώς, δεν έγιναν έτσι τα πράγματα. Ακριβώς εκείνη την περίοδο η οπορτουνιστική ομάδα γύρω από τον Ρ. Μολινιέ κέρδισε μια πολύ καταστροφική επιρροή: στηριζόμενη στην ψυχολογική αδράνεια της πρώτης περιόδου που πια ήταν παρελθόν, υποστηρίζοντας και εξηγώντας την προσαρμογή και τις παραχωρήσεις και κυλώντας όλο και πιο

-304-


πολύ προς τα δεξιά, στο τέλος πρόδωσε. Μόνο τότε συνήλθε η πλειοψηφία της ομάδας...Τώρα βρισκόμαστε στο τέλος αυτής της δεύτερης περιόδου.Δεν είναι ακόμα δυνατό να κάνουμε έναν πλήρη απολογισμό. Όμως, ένα πράγμα μπορούμε να πούμε με απόλυτη βεβαιότητα: παρά τις δυο διασπάσεις, τη στιγμή της εισόδου και τη στιγμή της εξόδου, παρά τα μεγάλα λάθη και τους δισταγμούς, η ομάδα κλείνει το κεφάλαιο 5ΡΙΟ με ένα μεγάλο και αναμφισβήτητο κέρδος. Η ομάδα έχει μεγαλώσει σε μέγεθος, έχει μια σημαντική οργάνωση νεολαίας. Έμαθε πώς να κυκλοφορεί μια βδομαδιάτικη εφημερίδα με μαζική κυκλοφορία και, κάτι που ίσως είναι ακόμα πιο σημαντικό, απέκτησε σημαντική πρακτική εμπειρία. Οι σύντροφοι μπορούν να βγάλουν σημαντικά διδάγματα από τη γαλλική εμπειρία:Η είσοδος σε ένα ρεφορμιστικό κεντριστικό κόμμα δεν μπορεί να είναι από μόνη της μια επιλογή μακράς διάρκειας. Είναι μόνο ένα στάδιο, που κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες μπορεί να περιοριστεί απλά σε ένα επεισόδιο.50

Πολλά χρόνια αργότερα, ο Πιέρ Φρανκ έκανε έναν απολογισμό της εμπειρίας του εισοδισμού, που ίσως είναι πιο κοντά στην πραγματικότητα:

...η έξοδός μας από το 5ΡΙΟ, τη στιγμή που οργανωνόταν το Λαϊκό Μέτωπο, συνέβη κάτω από πολύ ατυχείς περιστάσεις και η διάσπαση των Μπολσεβίκων-Λενινιστών που συνέβη εκείνη τη στιγμή κόστισε την απώλεια κερδών που είχαν αποκομίσει με την είσοδο.51

Για να γίνει πλήρης η εικόνα, πρέπει να επισημάνουμε ότι η επιρροή των τροτσκιστών ήταν μικρότερη απ’ ό,τι δείχνει ο τυπικός αριθμός των μελών τους. Χαρακτηριστικές είναι οι επιδόσεις τους στους δυο γύρους των βουλευτικών εκλογών στις 26 Απρίλη και στις 3 Μάη 1936.0 Κρεπό γράφει:

Τα αποτελέσματα των εκλογών ήταν πράγματι απογοητευτι- κά. Η 6 Β Ι πρα γμ ατοποίησε περ ίπου 80 σ υγκεντρώ σεις,

-305-


όμως, κέρδισε μόλις μερικές εκατοντάδες ψήφους, κατά μέσο 20 με 50 σε κάθε εκλογική περιφέρεια. Μόνο ο Φρεντ Ζέλερ κέρδισε 170 ψήφους στο Σαιν Ντενί. Τα εκλογικά αποτελέσματα του ΡΟΙ [Μολινιέ] ήταν της ίδιας τάξης, παρά τα περισσότερα μέσα που διέθετε: 70 με 80 ψήφους. Μόνο στο δεύτερο γύρο είχε μια σχετική επιτυχία στο Πιτό (600 ψήφοι) και στο 18ο Διαμέρισμα του Παρισιού (180 ψήφους).52

Οι τροτσκιστές στον Ιούνη του '36Όπως έχουμε αναφέρει, ο Τρότσκι έγραψε στις 9 Ιούνη 1936

ένα άρθρο με τίτλο Η Γαλλική Επανάσταση άρχισε! Πώς ανταπο- κρίθηκαν σ’ αυτή την κατάσταση οι γάλλοι τροτσκιστές;

Στις 31 Μάη οι δυο τροτσκιστικές οργανώσεις συναντήθηκαν και αποφάσισαν να συγχωνευτούν στο Διεθνιστικό Εργατικό Κόμμα (ΡΟΙ). Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσαν τότε, η ενιαία οργάνωση είχε 615 μέλη. Όμως, οι διαφορές παρέμειναν άλυτες - ούτε καν συζητήθηκαν - οπότε οι τελικές λύσεις παραπέμφθηκαν σε ένα συνέδριο, που θα γινόταν στις 15 Αυγούστου.

Λόγω της στάσης και των δυο πλευρών, η ενοποίηση ήταν καταδικασμένη εξ αρχής. Πολιτικές διαφορές, μεγάλες ή μικρές, ανακατεύονταν ή υποκρύπτονταν πίσω από οργανωτικούς καυγάδες και υποψίες. Η πλειοψηφία της κεντρικής επιτροπής συμπεριφερόταν σαν να περίμενε να μην κρατήσει πολύ η ενοποίηση και περνούσε απλά τις αποφάσεις της μέχρις ότου η μειοψηφία αναπόφευκτα να αποφάσιζε να τις παραβιάσει.53

Λίγες βδομάδες μετά η τάση του Μολινιέ ανακοίνωσε ότι πρόκειται να μποϋκοτάρει την επόμενη συνεδρίαση της κεντρικής επιτροπής. Ο Τρότσκι ζήτησε τη διαγραφή του Μολινιέ από το ΡΟΙ και το παγκόσμιο κίνημα. Οι μολινιερικοί αποχώρησαν και συγκρότησαν το Διεθνιστικό Κομμουνιστικό Κόμμα (ΡΟΙ) και επίσης κυκλοφόρησαν ξανά την Ια ϋοηνηιιηε,54

Η διάσπαση του ΡΟΙ προκάλεσε μείωση του αριθμού των με-

-306-


Χών του. Η έκθεση της επιτροπής πληρεξουσίων του πρώτου συνεδρίου του (Οκτώβρης 1936) αποκάλυπτε μια μείωση της τάξης του 23% από την 1η Ιούνη, δηλαδή κατά την τετράμηνη περίοδο του μεγαλύτερου εργατικού ξεσηκωμού στη γαλλική ιστορία.55 Αντιθέ- τως, σε αυτούς τους τέσσερις μήνες από τον Ιούνη μέχρι τον Οκτώβρη του 1936, το ΡΟΡ αύξησε τα μέλη του από 141.000 σε 278.000! Οι φραξιονιστικές διαμάχες των τροτσκιστών που συνεχίζονταν στις πιο συνταρακτικές μέρες του 1936, αποκάλυπταν την ανημπό- ρια τους. Ο Κρεπό γράφει:

Το κόμμα, σε μια τέτοια ατμόσφαιρα, κάθε άλλο παρά ικανό ήταν να ωθήσει στη μάχη όλες του τις δυνάμεις. Δεν μπόρεσε καν να συντονίσει όσους είχαν θέσεις ευθύνης στους διάφορους αγώνες. Οι συνδικαλιστές του έκαναν λίγο πολύ ότι τους κατέβαινε στο κεφάλι. Στους χώρους δουλειάς δεν ήταν γνωστοί ως τροτσκιστές. Γι’ αυτό το λόγο το ΡΟΙ είχε πολύ περιορισμένο αντίκτυπο στα γεγονότα. Με μια δυο εξαιρέσεις δεν είχε και πρακτικά κέρδη.56

Από μια άποψη, η τραγωδία του τροτσκισμού στη Γαλλία ήταν ακόμα πιο σκληρή απ’ ό,τι στη Γερμανία. Στην περίπτωση της Γερμανίας, οι προσπάθειες του Τρότσκι να χτίσει μια οργάνωση εκτυ- λίχθηκαν σε μια περίοδο συνεχών ηττών για την εργατική τάξη, από το 1929 μέχρι το 1933. Οπότε ο Τρότσκι μπορούσε να γράφει στις 15 Ιούλη 1933:

...πώς εξηγείται το γεγονός ότι η ομάδα μας, της οποίας η ανάλυση και η πρόγνωση επιβεβαιώνονται από όλη την πορεία των εξελίξεων, μεγαλώνει με τόσο αργό ρυθμό; Η αιτία πρέπει να αναζητηθεί στη γενική πορεία της ταξικής πάλης.Η νίκη του φασισμού επηρεάζει εκατομμύρια. Οι πολιτικές προγνώσεις είναι διαθέσιμες σε μερικές χιλιάδες, που έτσι κι αλλιώς υφίστανται την πίεση των εκατομμυρίων. Μια επαναστατική τάση δεν μπορεί να σημειώσει θυελλώδεις νίκες σε μια περίοδο που το προλεταριάτο υφίσταται τις μεγαλύτερες ήττες.57

-307-


Όμως, τώρα στη Γαλλία το τροτσκιστικό κίνημα γνώριζε τη στασιμότητα μέσα στην περίοδο της πιο θυελλώδους ανάπτυξης των εργατικών, ταξικών αγώνων, με εκατομμύρια εργάτες να συμμετέχουν σε απεργίες, διαδηλώσεις, καταλήψεις εργοστασίων, στην πραγματικότητα σε μια προεπαναστατική κατάσταση.

Η άποψη που υποστηρίζει ότι σε μια επαναστατική άνοδο των αγώνων της εργατικής τάξης είναι δεδομένο ότι θα αναπτυχθεί και το επαναστατικό κόμμα, είναι μηχανιστικός ντετερμινισμός. Πράγματι, τα βλαστάρια μεγαλώνουν σε γόνιμο έδαφος. Όμως, αν τα βλαστάρια είναι αδύναμα, μπορεί και να χαθούν πριν ωριμάσουν. Οι πρώτοι τροτσκιστές στη Γαλλία ήταν τέκνα μιας μακρόχρονης απομόνωσης και ηττών κι ο πανίσχυρος σταλινικός μηχανισμός, ανεμίζοντας το λάβαρο της Επανάστασης του Οκτώβρη, κατόρθωσε να συσπειρώσει γύρω του τις μάζες, να απομονώσει και να καταδιώξει τους τροτσκιστές. Το παρελθόν πίεζε σαν βαριά πέτρα τα αδύναμα βλαστάρια του τροτσκισμού.

Υποσημείωση στη «γαλλική στροφή»Όταν απέτυχε η προσπάθεια να δημιουργήσει μια διεθνή ανα

σύνταξη δυνάμεων μέσα από τη συνδιάσκεψη του Αυγούστου 1933 στο Παρίσι, ο Τρότσκι υιοθέτησε μια νέα τακτική με σκοπό να αυξήσει το μέγεθος και την επιρροή της τροτσκιστικής Διεθνούς Κομμουνιστικής Λίγκας. Ήταν η λεγόμενη «γαλλική στροφή». Η κεντρική ιδέα αυτής της στροφής, ήταν τα τμήματα της ΔΚΕ να μπουν στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα που εκείνη την περίοδο βίωναν μια αναζωογόνηση των δυνάμεών τους και μια ριζοσπαστι- κοποίηση, που κατά κύριο οφειλόταν στην επικράτηση του φασισμού στη Γερμανία και την Αυστρία. Σε μια σειρά χώρες οι τροτσκι- στές μπήκαν όντως στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, όμως, τα αποτελέσματα δεν ήταν εντυπωσιακά.

- 308-


Το πιο προβεβλημένο παράδειγμα ήταν εκείνο των ΗΠΑ. Στις 24 Γενάρη 1936 ο Τρότσκι έστειλε επιστολή στους ηγέτες των αμε- ρικάνων τροτσκιστών, τον Τζ.Π. Κάνον 03ΐτΐ65 Ρ. Οαηηοη) και τον Μαξ Σάχτμαν (Μ&χ 5Η3θΗΐπΐ3η), υποστηρίζοντας την ανάγκη εισόδου στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Επανέλαβε τα επιχειρήματά του και σε επόμενες επιστολές και άρθρα. Η αμερικάνικη τροτσκιστική οργάνωση, το Εργατικό Κόμμα των ΗΠΑ (>ΧΦυδ) στην πανεθνική συνδιάσκεψη που πραγματοποίησε στις 29 Φλεβάρη-1 Μάρτη, αποφάσισε την είσοδο στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Τα μέλη του κόμματος, χωρίς να το ανακοινώσουν δημόσια, άρχισαν να εντάσσονται ατομικά στις τοπικές οργανώσεις του Σοσιαλιστικού Κόμματος. Ως αποτέλεσμα το \ΧΦΙΙ5 αυτοδιαλύθηκε τυπικά τον Ιούνη.

Πριν την είσοδο το >ΧΦΙΙ5 είχε 700 μέλη.58 Ωστόσο, η απόφαση για είσοδο στο Σοσιαλιστικό Κόμμα προκάλεσε την αποχώρηση μιας σειράς στελεχών που αντιτάχθηκαν σε αυτήν, όπως ο Α.Ζ. Μουστ και ο Χιούγκο'Ελερ.* Όταν έγινε η είσοδος στο Σοσιαλιστικό Κόμμα, η εφημερίδα ΤΗβ Μ ΐΙϋαηί και το θεωρητικό περιοδικό Ν βη ΙηίβηιαΙΐοηαΙ των τροτσκιστών, ανέστειλαν την κυκλοφορία τους.

Στον περίπου ένα χρόνο που παρέμειναν στο Σοσιαλιστικό Κόμμα, οι τροτσκιστές σχεδόν διπλασίασαν τα μέλη τους και έθεσαν υπό τον έλεγχό τους την οργάνωση νεολαίας του, τη Σοσιαλιστική Ένωση Νέων (Υοιιηβ Ρβορίβ’δ δοααΐίεΐ ίβ3§ιιβ ΥΡδί). Επίσης, οι τροτσκιστές κέρδισαν μια σημαντική ομάδα αγωνιστών στο συνδικάτο των εργατών αυτοκινητοβιομηχανίας, το υηϊίβά ΑαΙο \Χ̂ογ1(6Γ5 (υΑ\ν) και στα συνδικάτα των λιμενεργατών και των ναυ

* Μια επιπλέον επιπλοκή ήταν το γεγονός ότι το \ΧΦυ5 αποτελούσε το ίδιο προϊόν ενοποίησης δυο οργανώσεων: της τροτσκιστικής Κομμουνιστικής Λίγκας και του Αμερικάνικου Εργατικού Κόμματος με επικεφαλής τον πάστορα Αζ Μουστ. Μέλη της πρώτης είχαν καθοδηγήσει τις θρυλικές απεργίες των οδηγών φορτηγών - των τήμστερς - στη Μινεάπολις το 1934 και αγωνιστές της δεύτερης οργάνωσης είχαν παίξει σημαντικό ρόλο σε αγώνες ανέργων και σε απεργίες στο Ακρον την ίδια χρονιά. ΙΣιΜΙ

-309-


τικών της Καλιφόρνια.59Αυτά τα κέρδη, όμως, αντισταθμίστηκαν αρνητικά από τους

περιορισμούς που τους επιβλήθηκαν από την παραμονή τους στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Οι επιθέσεις της ηγεσίας του κόμματος σήμα- ναν ότι η προσοχή τους αποσπάστηκε από τους αγώνες στην πιο κρίσιμη χρονιά όπου εκατομμύρια εργάτες εντάχτηκαν σε συνδικάτα γύρω από το Συνέδριο Βιομηχανικών Οργανώσεων (ΟΙΟ).* Ο Μίλτον Φισκ σε μια παμφλέτα με τίτλο Ο Σοσιαλισμός από τα κάτω στις ΗΠΑ, αναφέρει πολύ σωστά ότι

το 1936-37 ήταν το αποκορύφωμα της οργανωτικής επέκτασης της ΟΙΟ. Οι τροτσκιστές περιορίζοντας τη μαζική δουλειά τους, βρέθηκαν στο περιθώριο της μεγαλύτερης ανόδου των εργατικών αγώνων στις ΗΠΑ τον 20ο αιώνα. Προσαρμόστηκαν στην ηγεσία του Σοσιαλιστικού Κόμματος και έχασαν την ευκαιρία της ΟΙΟ, την οποία εκμεταλλεύθηκε το Κομμουνιστικό Κόμμα για να κερδίσει σημαντική επιρροή στο εργατικό κίνημα.60

Ο ίδιος ο Τρότσκι παραδέχτηκε ότι είχε υπερεκτιμήσει τις προοπτικές της εισόδου στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Στις 6 Οκτώβρη 1937 διαπίστωνε ότι:

Προσωπικά πίστευα ότι το ΣΚ ήταν ισχυρότερο απ’ ό,τι ήταν πραγματικά: πίστευα ότι είχε 20.000 μέλη, όμως ήταν πιο αδύνατο. Πιστεύω ότι διαπράξαμε κάποια λάθη τακτικής στη διάρκεια της παραμονής μας: κάναμε κάποιες αχρείαστες πα

Αρχικά, ήταν η Επιτροπή Βιομηχανικών Οργανώσεων (ΟοιτιπιίΙΙββ οί ΙικΙοχΙπαΙ Ογ- (ρηϊζαϋοικ) ένα «συντονιστικό» συνδικάτων που υποστήριζαν τη «βιομηχανική» (κατά κλάδο) οργάνωση αντί της κατά επάγγελμα οργάνωσης που υποστήριζε η ηγεσία της Αμερικάνικης Ομοσπονδίας Εργασίας (ΑΡΙ) που επί της ουσίας αρνιόταν να οργανώσει εκατομμύρια ανειδίκευτους, μισοειδικευμένους εργάτες και εργάτριες ιδιαίτερα σε νέους κλάδους αιχμής όπως η αυτοκινητοβιομηχανία. Η ΟΙΟ ιδρύθηκε επίσημα το Νοέμβρη του 1936 αφού η ηγεσία της ΑΡΕ διέγραψε όσα συνδικάτα τάσσονταν υπέρ της 010. Οι καταλήψεις των εργοστασίων στη Τζένεραλ Μότορς ανέβασαν το κύρος της σε αστρονομικά ύψη. Το 1938 συγκροτήθηκε σε ξεχωριστή συνομοσπονδία. Είχε τέσσερα εκατομμύρια μέλη. [ΣτΜ)

-310-


ραχωρήσεις, όπως ότι παρατήσαμε την εφημερίδα 5οααΙΐ$1 ΑρρεαΙ και το πρακτικό λάθος να δώσουμε το τυπογραφείο μας, πιθανά έχοντας κατά νου μια μακροπρόθεσμη προοπτική, αλλά γενικά, βγήκαμε κερδισμένοι...61

Στην πραγματικότητα, η κοινωνική σύνθεση των τροτσκιστών χειροτέρεψε. Μετά την είσοδο στο ΣΚ στις γραμμές τους υπήρχαν λι- γότεροι εργάτες απ’ ό,τι πριν. Όμως, ακόμα και στο ποσοτικό επίπεδο του αριθμού των μελών οι επιτυχίες δεν ήταν και πολύ σταθερές. Οι τροτσκιστές διαγράφηκαν από το Σοσιαλιστικό Κόμμα τον Αύγουστο του 1937. Το 1938 ο αριθμός μελών τους είχε φτάσει τα 1.520, όμως το 1940 είχε πέσει στα 1.090 μέλη - στις παραμονές της διάσπασης ανάμεσα στον Κάνον και τον Σάχτμαν. Η μειοψηφία γύρω από τον Σάχτμαν πήρε μαζί της κοντά στο 40% των μελών και σχεδόν ολόκληρη την οργάνωση νεολαίας. Το 1942 το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα (5>ΧΦ) του Κάνον είχε 645 μέλη και το Εργατικό Κόμμα (\ΧΦ) του Σάχτμαν περίπου διακόσια λιγότερα.62 Οπότε, το 5>ΧΦ του Κάνον ήταν κατά κάτι μικρότερο από ότι ήταν το \ΧΦΙΙ5 στις παραμονές της εισόδου στο Σοσιαλιστικό Κόμμα.

Πιο επιτυχημένη ήταν η είσοδος στο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα στην περίπτωση του Βελγίου. Καταρχάς, οι τροτσκιστές είχαν μεγαλύτερες επιτυχίες απ’ αλλού στο κτίσιμο της οργάνωσής τους, βασικά εξαιτίας της αδυναμίας του Κομμουνιστικού Κόμματος. Η αδυναμία αυτή φάνηκε για παράδειγμα στις εκλογές του 1929, όπου το Κομμουνιστικό Κόμμα πήρε μόλις το 1,94% των ψήφων.63

Στις 27 Νοέμβρη 1927 η κεντρική επιτροπή του Κομμουνιστικού Κόμματος Βελγίου αποφάσισε κατά πλειοψηφία (15 έναντι 13) να απαιτήσει από την Εκτελεστική Επιτροπή της Κομιντέρν (ΕΕΚΔ) να ακυρώσει τις διαγραφές και τις αναστολές κομματικής ιδιότητας για τους ηγέτες της Αριστερής Αντιπολίτευσης στη Σοβιετική Ένωση και να συγκαλέσει άμεσα ένα παγκόσμιο συνέδριο [της Κομιντέρν, ΣτΜ), το οποίο θα συζητήσει όλα τα ζητήματα. Μετά από δυο περίπου μήνες συζητήσεων για την πολιτική του

-311 -


Τρότσκι απέναντι στην πολιτική του Στάλιν, η κεντρική επιτροπή κόπηκε στη μέση (13 και 13). Στο επόμενο συνέδριο του κόμματος, το Μάρτη του 1928, 34 αντιπρόσωποι τάχθηκαν υπέρ της Αντιπολίτευσης και 74 υποστήριξαν τους σταλινικούς. Ανάμεσα στους υποστηρικτές του Τρότσκι ήταν ο Ε. Βαν Οβεστράατεν, ιδρυτής του κόμματος, ο πρώτος και μοναδικός βουλευτής του και εκείνη την περίοδο γενικός γραμματέας του.64

Η τροτσκιστική οργάνωση άρχισε να δημοσιεύει δυο βδομαδιάτικες εφημερίδες, τη μια στα γαλλικά, την άλλη στα φλαμανδι- κά. Η πρώτη είχε 3.000 περίπου φύλλα κυκλοφορία, η δεύτερη κοντά στα 1.700.65

Δυστυχώς, όμως, σύντομα, η κατάρα του φραξιονισμού έπληξε την οργάνωση. Το αποτέλεσμα ήταν ότι ο αριθμός των μελών που παρακολουθούσαν τις συνεδριάσεις για παράδειγμα στις Βρυξέλλες, έπεσε από τα 40-50 στα 20.66 Μόνο δυο πυρήνες είχαν σημαντικό αριθμό εργατών στις γραμμές τους: λιμενεργάτες στην Αντ- βέρπη και ανθρακωρύχους στο Σαρλερουά.

Το 1929 ο Τρότσκι, εξαιτίας της αδυναμίας του Κομμουνιστικού Κόμματος στο Βέλγιο (όπως και στις ΗΠΑ), πίστευε ότι οι τρο- τσκιστές θα μπορούσαν να παρέμβουν ως ανεξάρτητη οργάνωση κι όχι ως φράξια του Κομμουνιστικού Κόμματος.67 Όμως, το 1930 άλλαξε γνώμη και κατέληξε στο συμπέρασμα ότι είχε υπερτιμήσει τη δύναμη της τροτσκιστικής οργάνωσης στο Βέλγιο.

Αποτέλεσμα της αδυναμίας και της σχετικής απομόνωσης, στην τροτσκιστική οργάνωση άρχισαν να σημειώνονται διασπάσεις. Στις αρχές του 1930 μια ομάδα στις Βρυξέλλες αποφάσισε να αποχωρήσει από την οργάνωση και να ιδρύσει τον Κύκλο Μαρξ- 'Ενγκελς, με σκοπό «την αποσαφήνιση και βάθεμα της μαρξιστικής θεωρίας, χωρίς την οποία η προπαγάνδα δεν έχει νόημα».6® Η ομάδα αποδείχτηκε εντελώς στείρα και εξαφανίστηκε.

Πιο σημαντική ήταν μια άλλη διάσπαση τον Οκτώβρη του 1930, όταν αποχώρησε η οργάνωση του Σαρλερουά. Η αιτία της

- 312-


ρήξης ήταν η διαφωνία με τον Οβεστράατεν και τους υποστηρικτές του στο ζήτημα ποια πλευρά θα έπρεπε να υποστηριχθεί, η Κίνα ή η ΕΣΣΔ, στη διαμάχη για τον έλεγχο του Κινέζικου Ανατολικού Σιδηροδρόμου, και γενικά η στάση απέναντι στην ΕΣΣΔ. Επίσης, οι διαφωνίες αφορούσαν τη συνδικαλιστική πολιτική, το ζήτημα «κόμμα ή συνδικαλιστική φράξια». Σε όλα αυτά τα ζητήματα η οργάνωση του Σαρλερουά τασσόταν αποφασιστικά υπέρ των απόψεων του Τρότσκι.69

Ο Οβεστράατεν μαζί με μια μικρή ομάδα υποστηρικτών του ίδρυσε τη Λίγκα Κομμουνιστών Διεθνιστών που επέζησε για ένα σύντομο χρονικό διάστημα. Τελικά ο Οβεστράατεν αποτραβήχτη- κε από την πολιτική πριν τη διάλυση της ομάδας.

Η οργάνωση του Σαρλερουά υιοθέτησε την ονομασία Κομμουνιστική Αντιπολίτευση της Αριστερός (ΟρροδϊΙϊοη ΟοπιιηυηϊϊΙβ (1ε ΟίυοΗε, 00(3). Αρχικά, είχε μόλις 35 μέλη. Η μηνιάτικη εφημερίδα της, Ια νοίχ ϋοηιηιιιηΐ$ΐ6 (Η Κομμουνιστική Φωνή) πουλούσε 600 με 700 φύλλα.70 Όμως, η κατάσταση για την 0 0 6 βελτιώθηκε ριζικά όταν τον Ιούλη-Αύγουστο του 1932 ξέσπασε μια μεγάλη, ανεπίσημη απεργία των ανθρακωρύχων. Η οργάνωση έπαιξε σημαντικό ρόλο στην απεργία παρά το μικρό της μέγεθος. Η κυκλοφορία της Ια νοίχ ΟοηαηαηϊίΙβ εκτοξεύτηκε στα 5.000 φύλλα και ακόμα και μετά τη λήξη της απεργίας συνέχισε να πουλάει γύρω στα 2.000 φύλλα. Ο αριθμός των μελών διπλασιάστηκε, φτάνοντας τα 80.71 Όμως, οι τροτσκιστές δεν σημείωσαν καμιά επιτυχία έξω από το Σαρλερουά.

Όταν ανακοινώθηκε η «γαλλική στροφή» ο Τρότσκι έκανε ξεκάθαρη τη γνώμη του, σε μια επιστολή με ημερομηνία 1 Νοέμβρη 1934, προς τη Διεθνή Γραμματεία και την ηγεσία του βελγικού τμήματος, ότι οι τροτσκιστές στο Βέλγιο θα έπρεπε να ενταχθούν άμεσα στη οργάνωση νεολαίας του Σοσιαλιστικού Κόμματος, τη Νέα Σοσιαλιστική Φρουρά. Στην περίπτωση του Βελγίου ο Τρότσκι έδειξε ακόμα μεγαλύτερο ενθουσιασμό για τον εισοδισμό απ’ ό,τι στην περίπτωση της Γαλλίας. Έγραψε:

-313-


Από μια άποψη το 5ΡΙΟ είναι μια μικροαστική οργάνωση, όχι μόνο λόγω της τάσης που κυριαρχεί σε αυτό, αλλά και λόγω της κοινωνικής του σύνθεσης: ελεύθεροι επαγγελματίες, δημοτικοί αξιωματούχοι, εργατική αριστοκρατία, χαρτογιακάδες κλπ. Αυτό το γεγονός περιόριζε τις δυνατότητες που δημιουργούσε η είσοδος από μόνη της. Από την άλλη, το ΡΟΒ (Εργατικό Κόμμα Βελγίου] αγκαλιάζει όλη την εργατική τάξη και η σύνθεση της Κ3δ (Νέα Σοσιαλιστική Φρουρά) είναι κατά μεγάλη πλειοψηφία προλεταριακή. Αυτό σημαίνει ότι η ένταξη στη 165 θα μπορεί να μας ανοίξει ακόμα πιο μεγάλες ευκαιρίες.72

Ένα μήνα μετά απ’ αυτή την επιστολή, η τροτσκιστική νεολαία, οι Νέοι Λενινιστές, μπήκε στη Ι<35.

Όταν όμως τέθηκε το ζήτημα της εισόδου στο ίδιο το ΡΟΒ, ο Τρότσκι είχε δεύτερες σκέψεις και διατύπωσε επιφυλάξεις λόγω των πρόσφατων αλλαγών στην πολιτική κατάσταση. Η ηγεσία του ΡΟΒ είχε μόλις μπει σε μια κυβέρνηση «εθνικής ενότητας» με αστικά κόμματα. Εκτός απ’ αυτό, οι τροτσκιστές θα έπρεπε να αποδεχτούν δρακόντειους πολιτικούς όρους και σκληρό έλεγχο πριν τους επιτραπεί να μπουν στο κόμμα. Κάποιοι απ’ αυτούς, όπως ο Λεόν Λεσουάλ από το Σαρλερουά, ένα από τα πιο σημαντικά στελέχη της οργάνωσης, δεν γίνονταν δεκτοί και επιπροσθέτως θα έπρεπε να σταματήσουν να εκδίδουν την εφημερίδα τους. Σε μια επιστολή του προς την οργάνωση του Σαρλερουά, ο Τρότσκι έγραψε ότι έκλινε προς την άποψη ότι οι βέλγοι σύντροφοι θα έπρεπε να περιμένουν για πιο σαφή, θετικά αποτελέσματα από την είσοδο της νεολαίας και της Λίγκας στη Γαλλία στο αντίστοιχο σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, ούτως ώστε να οργανώσουν τη δίκιά τους είσοδο με τις μικρότερες δυνατές απώλειες. «Ο όρος να παραιτηθούμε από τη ί α νοίχ για να μπούμε [στο ΡΟΒ, ΣτΜ] μου φαίνεται επικίνδυνο σύμπτωμα» έγραψε ο Τρότσκι.73

Στην αρχή, εκδηλώθηκαν πολλές αντιρρήσεις για την είσοδο. Μια ψηφοφορία στην οργάνωση κατέληξε με 55 μέλη να τάσσον

-314-


ται υπέρ 44 κατά και 5 αποχές.74 Όμως, μετά από περαιτέρω συζητήσεις, επικράτησαν οι υποστηρικτές της εισόδου. Το Μάρτη του 1935 οι βέλγοι Μπολσεβίκοι-Λενινιστές σε μια πανεθνική συνδιάσκεψη αποφάσισαν να ενταχθούν στο ΡΟΒ. Παρόλο που ο Τρό- τσκι είχε εκφράσει τις αμφιβολίες του, από τη στιγμή που οι βέλγοι σύντροφοι αποφάσισαν να κάνουν αυτό το βήμα, τους υποστήριξε. Από την οργάνωση αποχώρησε μια μειοψηφία, με επικεφαλής τον Γκέοργκ Βέρεκεν, που αντιτασσόταν στην είσοδο.

Η είσοδος στέφθηκε με μεγάλη επιτυχία, ιδιαίτερα στη νεολαία. Η αριστερή πτέρυγα του ΡΟΒ, η I! ΑοΙϊοη δοααΐϊςίβ (Σοσιαλιστική Δράση) χωρίστηκε σε δυο τάσεις: η μια προσέγγισε τους σταλινικούς και η άλλη τους τροτσκιστές. Η τελευταία άλλαξε την ονομασία της σε ΑοΙΐοη δοα ϊΐΐϊΐε Κένο1υΙϊοηη3ΪΓ6 (Σοσιαλιστική Επαναστατική Δράση). Η κυκλοφορία της εφημερίδας της έφτανε τα 5.000 φύλλα.75

Λίγο μετά, η Α5Κ διαγράφηκε από το ΡΟΒ (Απρίλης 1936). Ο ηγέτης της, ο Βάλτερ Ντοζ, κατέβηκε υποψήφιος στο Μπορινάζ και πήρε 7.050 ψήφους (8,45%). Στο Σαρλερουά ένας άλλος υποψήφιος της Α5Κ πήρε 2.082 ψήφους ή το 1,52%.76

Το απεργιακό κύμα του 1935-36 φούσκωσε ακόμα περισσότερο τα πανιά του βελγικού τροτσκισμού. Τον Οκτώβρη η Α5Κ ενώθηκε με την τροτσκιστική οργάνωση και ίδρυσαν το Επαναστατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (Ρίΐΐϊ δοοϊίΐϊδίε ΚένοΙυΙΐοηπίΪΓε). Τα ευεργετικά αποτελέσματα της τακτικής του εισοδισμού στο Βέλγιο φαίνονται και από τα στοιχεία για τον αριθμό των μελών. Ενώ το Νοέμβρη του 1934 η οργάνωση είχε περίπου 100 μέλη77 το Σεπτέμβρη του 1938 είχε φτάσει τα 800.78 *

Οι τροτσκιστές επίσης μπήκαν σε σοσιαλδημοκρατικά κόμμα

* Ο Βάλτερ Ντοζ πρόδωσε το κίνημα στη διάρκεια του πολέμου. Όταν οι ναζί κατέλαβαν το Βέλγιο, υιοθέτησε μια επαμφοτερίζουσα στάση απέναντι τους. Η κατηγορία ότι συνεργάστηκε με τις αρχές κατοχής έχει βάση. Τον σκότωσαν οι παρτιζάνοι στις 30 Ιούνη 1944.79 Τ.Κ.

-315-


τα σε μια σειρά χώρες της Λατινικής Αμερικής, όμως με πολύ φτωχά αποτελέσματα. Ο Ρόμπερτ Τ. Αλεξάντερ στο βιβλίο του Τγο- 1$Ι(γΐ$ηί ΐη Ια ΐίη Α ηιβήεα (Τροτσκισμός στη Λατινική Αμερική), γράφει σχετικά με την Αργεντινή:

Η νέα Κομμουνιστική Διεθνιστική Λίγκα [ϋ§3 0)πιυηί$ΐ3 1η- ΙεΓηαοίοπαΙίςΟ χεοαοη Ατ£εηΙΐη3] κράτησε κάτι περισσότερο από δυο χρόνια...Στις αρχές του 1937 οι τροτσκιστές αντιμέτωποι με την αποσύνθεση της οργάνωσής τους, διαχωρίστηκαν για το αν θα έπρεπε να ακολουθήσουν τη γραμμή που πρότεινε γενικά στους υποστηρικτές του ο Λέον Τρότσκι, δηλαδή να μπουν στα σοσιαλιστικά κόμματα και να προσπαθήσουν να δυναμώσουν μέσα από εκεί. Μια ομάδα Αργεντινών τροτσκιστών ακολούθησε αυτή τη γραμμή. Μπήκαν στο Σοσιαλιστικό Κόμμα και σε μια άλλη αριστερή οργάνωση, το Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα [ΡβγΙκΙο δοαβίΐδίβ ΟΒγ6γο) που είχε αποχωρήσει πρόσφατα από το Σοσιαλιστικό Κόμμα, παίρνοντας μαζί σημαντικό ποσοστό των πιο νεαρών μελών των σοσιαλιστών...Αυτή η αντιπαράθεση γύρω από τον «εισοδισμό» ήταν το τελειωτικό κτύπημα για την Κομμουνιστική Διεθνιστική Λίγκα... Οι τροτσκιστές δεν κατόρθωσαν να ασκήσουν σημαντική επιρροή ούτε στο Σοσιαλιστικό Κόμμα ούτε στο Σοσιαλιστικό Εργατικό Κόμμα. Το μεγαλύτερο τμήμα της ανώτερης ηγεσίας του τελευταίου εντάχθηκε τελικά στο Κομμουνιστικό Κόμμα, ενώ πολλά από τα μέλη και τα κατώτερα στελέχη του επέστρεψαν στο Σοσιαλιστικό Κόμμα.80

Στα μέσα της δεκαετίας του ’30 η ισχυρότερη τροτσκιστική οργάνωση στη Λατινική Αμερική ήταν η Ιζςιιΐεκίί (ΓοιπιιηϊδΙδ (Κομμουνιστική Αριστερά) στη Χιλή. Σύμφωνα με έναν καλά ενημερωμένο συγγραφέα, η οργάνωση ασκούσε «μεγαλύτερη επιρροή» και από το σταλινικό Κομμουνιστικό Κόμμα.81

...το 1937 η πλειοψηφία της Κομμουνιστικής Αριστεράς αποφάσισε να διαλύσει την οργάνωση και να ενταχθεί ως τάση στο Σοσιαλιστικό Κόμμα Χιλής. Αναμφίβολα υπήρχαν μια

-316-


σειρά σοβαροί λόγοι γι’ αυτή την απόφαση...Τα πρώην μέλη της Κομμουνιστικής Αριστερός γενικά ενσωματώθηκαν στο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Κάποια έγιναν ηγετικά στελέχη του συνδικαλιστικού μηχανισμού του κόμματος, άλλα ανέλαβαν θέσεις ευθύνης στη γενικότερη ηγεσία του κόμματος. Ο ίδιος ο Μανουέλ Ιδάλγο έγινε ο Χιλιανός πρέσβης στο Μεξικό κατά τη διάρκεια της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου υπό τον πρόεδρο Πέδρο Αγκίρε Σέρδα το 1939...Η Κομμουνιστική Αριστερά αποτελούσε για κάμποσα χρόνια μια σημαντική δύναμη στη χιλιάνικη αριστερά, όμως μετά την είσοδο των περισσότερων μελών της στο Σοσιαλιστικό Κόμμα το 1937, η επιρροή του τροτσκισμού στη χιλιάνικη πολιτική σκηνή υποχώρησε κατακόρυφα. Εκείνοι που εντάχθηκαν στις γραμμές του Σοσιαλιστικού Κόμματος έχασαν την ταυτότητά τους ως τροτσκιστές ύστερα από μερικά χρόνια. Όσοι παρέ- μειναν εκτός Σοσιαλιστικού Κόμματος είχαν σχετικά μικρή επίδραση στο εργατικό κίνημα και κυριολεκτικά καμιά επίδραση στην εθνική πολιτική σκηνή, ενώ μια σειρά διασπάσεις τους δεν συνέβαλαν στο κύρος και την επιρροή τους.82

Στις αρχές της δεκαετίας του ’30 στο Μεξικό δρούσε μια τροτσκι- στική οργάνωση με την ονομασία Οροδϊαοη (ΙθΓηιηιιηί$ΐ3 άβ Ιζ- ςυΐεΓάα (Κομμουνιστική Αριστερή Αντιπολίτευση) η οποία το 1934 άλλαξε την ονομασία της σε \λ%ζ Οοηιιηυηϊδίβ ΙηΙβΓηβαοηίΐΙ (Διεθνής Κομμουνιστική Λίγκα). Σε λιγότερο από ένα χρόνο από την ίδρυσή της, η οργάνωση διασπάστηκε πάνω στο ζήτημα της «γαλλικής στροφής».83 Από κει και πέρα οι φραξιονιστικοί καυγάδες και οι διασπάσεις συνεχίστηκαν χωρίς σταματημό.84

Στην Κούβα οι τροτσκιστές σημείωσαν ιδιαίτερη επιτυχία στην αρχή της δεκαετίας του ’30. Είχαν την τύχη να έχουν ηγέτη τον Σαντάλιο Γιούνκο. Ο Αλεξάντερ γράφει:

Ένα όνομα ξεχωρίζει από τα ονόματα των ιδρυτών του τροτσκισμού στην Κούβα, το όνομα του Σαντάλιο Χούνκο. Ήταν ένας από τους σημαντικότερους συνδικαλιστές του Κομμουνιστικού Κόμματος στα τέλη της δεκαετίας του 1920, κι ο πιο

-317-


σημαντικός Μαύρος ηγέτης του κόμματος εκείνη την περίοδο. Ένας τρομερός ρήτορας με προσωπικότητα που μαγνήτιζε, ο Χούνκο είχε γίνει ο διεθνής γραμματέας της ΟοηίεοίβΓ»- αοη Νϊαοηιΐ 0&Γ6Γ3 <1ε Ο ώ ί [ΟΝΟΟ Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας Κούβας] που έλεγχαν οι κομμουνιστές...85

Το 1932 ο Χούνκο ίδρυσε την τροτσκιστική οργάνωση που τα επόμενα χρόνια θα έπαιρνε την ονομασία ΡίΓίκΙο ΒοΙοΗενίςιιε-ίεηίηί- 513 (ΡΒΙ Μπολσεβίκικο-Λενινιστικό Κόμμα].

Η Κομμουνιστική Αντιπολίτευση είχε αποκτήσει γερές βάσεις, όταν τον Αύγουστο του 1933 ανατράπηκε ο δικτάτορας Μα- τσάδο. Είχε σημαντική επιρροή στα συνδικάτα, και έλεγχε τη Ρ6(1εΓ3αοη 0&Γετ3 (1ε Ια ΗίβίΠί, [Εργατική Ομοσπονδία Αβάνας] μια σημαντική συνδικαλιστική ομοσπονδία στην περιοχή της πρωτεύουσας του κράτους...Το 1934 το Μπολσεβίκικο-Λενινιστικό Κόμμα, το όνομα που είχε υιοθετήσει πλέον η κομμουνιστική αντιπολίτευση, διέθετε ένα σημαντικό αριθμό μελών για τα δεδομένα μιας λατινο- αμερικάνικης τροτσκιστικής ομάδας. Ο Α. Γκονζάλες, ο μεξι- κανο-αμερικανός που είχε αναλάβει να κρατάει την επαφή ανάμεσα στους τροτσκιστές των ΗΠΑ και τους λατινοαμερικάνους συντρόφους του, ανέφερε σε έναν μεξικάνο ανταποκριτή ότι στα μέσα του 1934 το κουβανικό κόμμα είχε παραπάνω από εξακόσια μέλη.86

Δυστυχώς, οι τύχες του τροτσκισμού στην Κούβα άλλαξαν ριζικά προς το χειρότερο όταν οι τροτσκιστές αποφάσισαν να μπουν στη Ιονεη Οώ3 (Νεαρή Κούβα) μια μικροαστική, εθνικιστική οργάνωση. Το αποτέλεσμα ήταν

αντί οι μπολσεβίκοι-λενινιστές να αναλάβουν τον έλεγχο της Ιονεη (Ιιώ3 και να τη μετατρέψουν σε όχημα του τροτσκισμού στη χώρα, οι περισσότεροι τροτσκιστές ηγέτες να ενταχθούν σε αυτή την οργάνωση και να χαθούν για τον τροτσκισμό... Αργότερα, οι πρώην τροτσκιστές της Ιονεη Οι&3 έγιναν κομμάτι του ΡβΓίϊάο ΑαΙεηΙϊςο, με ηγέτη τον πρώην πρόεδρο Ρα- μόν Γκράου Σαν Μαρτίν. Στις 15 Αυγούστου 1937 σε μια συγ

-318-


κέντρωση που πραγματοποιήθηκε στην Αβάνα... επανιδρύθηκε το Επαναστατικό Κουβανικό Κόμμα (Αουτέντικο). Οι πρώην τροτσκιστές έπαιξαν μεγάλο ρόλο στο επανιδρυμένο κόμμα. Ο Σαντάλιο Χούνκο και ο Εουσέμπιο Μουχάλ συγκρότησαν την Εργατική Επιτροπή του κόμματος του πρώην προέδρου Γκράου Σαν Μαρτίν...Όταν ο Σαντάλιο Χούνκο και η πλειοψηφία των υπόλοιπων ιδρυτών του κουβανικού τροτσκισμού εγκατέλειψαν την οργάνωση, το ΡΒί έγινε ένας πολύ μικρός παράγοντας στο οργανωμένο εργατικό κίνημα και ένα στοιχείο χωρίς καμιά απο- λύτως σημασία στην ευρύτερη πολιτική σκηνή.87

Ο Ρόμπερτ Τ. Αλεξάντερ συνοψίζει ως εξής την ιστορία του κουβανέζικου τροτσκισμού:

Παρόλο που στις αρχές της δεκαετίας του ’30 ο κουβανέζικος τροτσκισμός ασκούσε μια σημαντική επιρροή στην οργανωμένη εργατική τάξη, η επιρροή του μειώθηκε θεαματικά όταν οι ηγέτες του αποχώρησαν για να ενταχθούν σε αυτό που για ένα τέταρτο του αιώνα αποτέλεσε την επίσημη πολιτική σκηνή της χώρας. Οι τροτσκιστές συνέχισαν να αποτελούν ένα πολύ μικρό παράγοντα στην οργανωμένη εργατική τάξη κατά τις δεκαετίες του 1940 και του 1950 και η κύρια βάση υποστήριξής τους βρισκόταν στην περιοχή του Γκουαντάναμο, στην ανατολική μύτη του νησιού.88

Οι τροτσκιστές μπήκαν επίσης στο Σοσιαλιστικό Κόμμα του Παναμά. Ο Αλεξάντερ γράφει:

Στους πρώτους μήνες του 1935 οι παναμέζοι τροτσκιστές ήταν καλά οργανωμένοι στο ΡίΠίάο ΟΙιγθγο Μ3Γχί5ΐ3-ίβηίηί- 513 [Μαρξιστικό-Λενινιστικό Εργατικό Κόμμα], το οποίο έκδι- δε την εφημερίδα Οτξαηίζαάοη (Οργάνωση). Ηγέτης του κόμματος ήταν ένας νεαρός, ο Διόγενες ντε λα Ρόσα, ο οποίος δραστηριοποιούνταν στο συνδικαλιστικό κίνημα της χώρας... Ωστόσο το κόμμα εξαφανίστηκε στα τέλη του 1935. Τα μέλη του εντάχθηκαν στο Σοσιαλιστικό Κόμμα Παναμά... Δεν φαίνεται ότι οι τροτσκιστές έκαναν καμιά σοβαρή προσπάθεια να

-319-


«δυναμώσουν από τα μέσα» στο παναμέζικο Σοσιαλιστικό Κόμμα. Αντιθέτως, ο Διόγενες ντε λα Ρόσα έφτασε να γίνει ένας από τους σημαντικότερους σοσιαλιστές ηγέτες, έγινε μέλος της Εθνικής Νομοθετικής Συνέλευσης στα μέσα της δεκαετίας του ’40 και το 1948 αποχώρησε από το Σοσιαλιστικό Κόμμα ύστερα από μια σύγκρουση για τη διεκδίκηση της εξουσίας, που δεν είχε σε τίποτα να κάνει με τον τροτσκισμό, τον οποίο πλέον ο ντε λα Ρόσα θεωρούσε κάτι σαν απολίθωμα από το παρελθόν. Στις δεκαετίες του ’50 και του ’60 ο ντε λα Ρόσα υπηρέτησε για κάμποσα χρόνια ως ένας από τους πιο διακεκριμένους διπλωμάτες της χώρας του.89

Όπως προαναφέραμε, η «γαλλική στροφή» προκάλεσε τη ρήξη με τον Τρότσκι μιας σειράς τροτσκιστικών οργανώσεων που είχαν κά- ποια βαρύτητα: της ισπανικής ΙΟΕ, των Αρχειομαρξιστών στην Ελλάδα, του ολλανδικού ΚδΑΡ. Ο τελικός απολογισμός επομένως δείχνει ότι η «γαλλική στροφή» απείχε πολύ από το να είναι μια επιτυχημένη τακτική στην ίδια τη Γαλλία και πρόσφερε μια πολύ αμφίβολη συμβολή στην αύξηση των μελών και της επιρροής του τροτσκισμού σε άλλες χώρες.

Μήπως ο βιρτουόζος της στρατηγικής, της τακτικής και της οργάνωσης, ο άνθρωπος που είχε οργανώσει την εξέγερση του Οκτώ- βρη, ο ηγέτης του Κόκκινου Στρατού και της Κομιντέρν, είχε χάσει το χάρισμά του; Με μια πρώτη ματιά, μοιάζει να διαπράττει το ένα λάθος μετά το άλλο: προσπαθεί να τραβήξει το 5ΑΡ κι άλλες κεν- τριστικές οργανώσεις προς τους Μπολσεβίκους Λενινιστές, τον Αύγουστο του 1933, και αποτυγχάνει. Κατόπιν προσπαθεί να σπάσει την απομόνωση των τροτσκιστών με την είσοδο στα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα και αποτυγχάνει ξανά. Η αλήθεια είναι ότι ο ρόλος του ατόμου, ακόμα και μιας μεγαλοφυΐας όπως ο Τρότσκι, δεν μπορεί να εξαλείψει άλλους παράγοντες που βαραίνουν πολύ περισσότερο. Ο καπετάνιος ενός υπερωκεάνιου έχει μεγαλύτερο περιθώριο σε λάθος εκτίμηση του καιρού από έναν ψαρά: αν ο πρώτος κάνει ένα λάθος έχει λιγότερες πιθανότητες να δει το πλοίο του να

- 320-


βυθίζεται, ενώ ο δεύτερος διατρέχει μεγαλύτερο κίνδυνο. Ο Λένιν κι ο Τρότσκι έκαναν σοβαρά λάθη στη διάρκεια της επανάστασης και του εμφυλίου πολέμου. Για παράδειγμα, η επιμονή του Λένιν για την προέλαση προς τη Βαρσοβία το 1920 κι η πεισματώδης υποστήριξη της στρατιωτικοποίησης της εργασίας από τον Τρότσκι την ίδια χρονιά. Όμως, η δύναμη του μπολσεβίκικου κόμματος έκανε δυνατό το ξεπέρασμα αυτών των λαθών. (Βέβαια, η δύναμη του κόμματος να ξεπερνάει λάθη δεν είναι απόλυτη: η απομόνωση της Ρώσικης Επανάστασης στο τέλος τσάκισε το μπολσεβίκικο κόμμα).

Όταν στις 9 Ιούνη του 1936 διακήρυσσε Η Γαλλική Επανάσταση έχει αρχίσει!, ο Τρότσκι είχε δίκιο. Το μικροσκοπικό σκάφος των τροτσκιστών έπρεπε να προσανατολιστεί στην τρικυμία. Όμως, το ρεύμα της επανάστασης δεν κυλά ποτέ αδιάκοπα προς τα μπρος. Η αντεπανάσταση μπορεί να το εκτρέφει και να το εξουδετερώσει, αν το υποκείμενο - το προλεταριάτο - δεν ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της αντικειμενικής κατάστασης. Σε τέτοιες συνθήκες, η πίεση τόσο ισχυρών δυνάμεων μπορεί να διαλύσει το εύθραυστο σκάφος των επαναστατών.

Ο Τρότσκι του 1936 ήταν πολύ πιο έμπειρος από τον Τρότσκι του 1917. Απ’ αυτή την άποψη, ήταν φυσικό να είχε καλύτερη κρίση σε ζητήματα στρατηγικής και τακτικής. Όμως, το 1917 τα λάθη μπορούσαν να τα διορθώσουν το προλεταριάτο και το κόμμα του, που βάδιζαν προς τη νίκη. Στη Γαλλία του 1936 οι σωστές τακτικές δεν έφερναν την επιτυχία, ενώ κάθε αδυναμία του κόμματος - το πολύ μικρό του μέγεθος, το αδύναμο ρίζωμά του στο προλεταριάτο - τροφοδοτούσαν την ήττα. Το 1917 οι επιτυχίες του προλεταριάτου και του μπολσεβίκικου κόμματος αναπλήρωναν με το παραπάνω τις αποτυχίες. Το 1936 οι αποτυχίες των γάλλων τροτσκιστών προκαλούσαν νέες αποτυχίες.

Η καθαρότητα των ιδεών είναι αναντικατάστατη προϋπόθεση για το θρίαμβο της προλεταριακής επανάστασης. Αυτό, όμως, δεν σημαίνει ότι οι ιδέες είναι αυτάρκεις. Ούτε είναι πανίσχυρες: για να

-321 -


μετατραπούν σε υλική δύναμη έχουν ανάγκη ένα σώμα, την ανάγκη ενός κόμματος που θα δρα μέσα στο προλεταριάτο.

Η πραγματική τραγωδία του γαλλικού τροτσκισμού είναι ότι γεννήθηκε όταν τα μαζικά κόμματα, το σοσιαλδημοκρατικό και το κομμουνιστικό, του άφηναν πολύ μικρό χώρο να αναπτυχθεί. Αν η επιλογή που θα ξεδιπλωνόταν μπροστά στους αντιμέτωπους με την φασιστική απειλή γάλλους εργάτες ήταν είτε το ενιαίο μέτωπο των εργατικών οργανώσεων είτε η πλήρης αδράνεια, τότε ίσως να μπορούσε να ακουστεί και η αδύνατη φωνή του τροτσκισμού. Όμως, το 5ΡΙΟ και το ΡΟΡ κατόρθωσαν τελικά να εκτρέφουν την έκκληση σε ενότητα στην πολιτική του Λαϊκού Μετώπου. Οι μάζες ένιωθαν μεγάλη πίστη στα δυο παραδοσιακά μαζικά κόμματα, οπότε η υλοποίηση των εκκλήσεων για ενότητα δράσης απομόνωσε ακόμα περισσότερο τους τροτσκιστές. Κάτω από την τεράστια πίεση της απομόνωσης δεν άργησαν να εμφανιστούν αναπόφευκτα ρωγμές στο τροτσκιστικό κίνημα: η συνέχεια ήταν καυγάδες και διασπάσεις. Αυτά με τη σειρά τους περιόρισαν ακόμα περισσότερο την όποια επίδραση θα μπορούσε να έχει ο τροτσκισμός.

Το ίδιο αποφασιστικός είναι κι ο παράγοντας του χρόνου: σε «κανονικές» περιόδους, δηλαδή όταν οι αλλαγές ακολουθούν έναν σχετικά αργό ρυθμό, αν κάποιος χάσει μια ευκαιρία μπορεί να την εκμεταλλευθεί αργότερα. Όμως, αυτό δεν μπορεί να συμβεί σε περιόδους γοργών αλλαγών. Αν κάποιος δεν προλάβει ένα κάρο, μπορεί να τρέξει και να το προψτάσει. Δεν μπορεί να κάνει το ίδιο με ένα τρένο, είτε έχει αργήσει ένα λεπτό είτε μια ώρα. Αν σε μια επαναστατική ή προεπαναστατική κατάσταση ο υποκειμενικός παράγοντας μένει πίσω από τις'ανάγκες των καιρών, η κατάσταση με- τατρέπεται με ταχύτητα σε αντεπαναστατική. Είδαμε πόσο γρήγορα τις μεγάλες μέρες του Μάη-Ιούνη 1936 τις διαδέχθηκαν, στις 15 Μάρτη 1937, οι δολοφονίες των εργατών που διαδήλωναν ενάντια στους φασίστες στο Κλισί και η κατάρρευση της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου στις 22 Ιούνη 1937.

-322-


Κεφάλαιο Ενδέκατο

Ο Τρότσκι και η Ισπανική Επανάσταση

Η πτώση της στρατιωτικής δικτατορίας του Πρίμο ντε Ριβέρα το Γενάρη του 1930 και η εκθρόνιση του βασιλιά Αλφόνσο που ακολούθησε τον Απρίλη του 1931, θα σηματοδοτούσαν την έναρξη μιας περιόδου οξυμένης ταξικής πάλης στην Ισπανία, που το 1936 θα κορυφωνόταν σε έναν εμφύλιο πόλεμο. Ο Τ ρότσκι αντιλήφθηκε από την αρχή τη σημασία αυτών των γεγονότων κι άρχισε να γράφει λεπτομερώς γι’ αυτά. Ο Τρότσκι εκτιμούσε ότι η οικονομική, κοινωνική και πολιτική κρίση στην Ισπανία προοιώνιζε την ανάπτυξη, μέσα στα επόμενα χρόνια, μιας επαναστατικής κρίσης. Οι εξελίξεις στην Ισπανία θα αποτελούσαν ένα κλασικό παράδειγμα της Διαρκούς Επανάστασης.

Το υπόβαθρο είχε ως εξής: η ισπανική οικονομία, η οποία είχε γνωρίσει μια ιδιαιτέρως γρήγορη ανάπτυξη στις συνθήκες του εμπορικού καπιταλισμού στο 16ο και 17ο αιώνα, δεν μπόρεσε να παρακολουθήσει την εμφάνιση του βιομηχανικού καπιταλισμού. Η Ισπανία συνδύαζε τη δυτικοευρωπαϊκή πρόοδο και την καθυστέρηση της αγροτικής οικονομίας. Η βιομηχανία ήταν συγκεντρωμένη σε λιγοστά κέντρα, μέσα σε μια θάλασσα αγροτιάς που ζούσε υπό μισο-φεουδαρχικές συνθήκες. Τα % του συνολικού πληθυσμού ζού- σαν στην ύπαιθρο. Ούτε η ενοποίηση σε ένα εθνικό κράτος είχε πραγματοποιηθεί ουσιαστικά, μιας και οι αποσχιστικές τάσεις κυ-

- 323-


ριαρχούσον στην πολιτική ζωή. Η χώρο παρέμενε μια χαλαρή ομοσπονδία ανταγωνιστικών μικρών εθνικών οντοτήτων. Η καστιλιά- νικη κρατική γραφειοκρατία είχε συμμαχήσει με την Εκκλησία. Ο στρατός, του οποίου οι αξιωματικοί προέρχονταν κυρίως από μεσοαστικές οικογένειες γαιοκτημόνων, ήταν «νύχι με κρέας» με την κρατική γραφειοκρατία και την Εκκλησία. Η αστική τάξη, στενά δεμένη με τους μεγάλους γαιοκτήμονες, ήταν ανίκανη να πραγματοποιήσει την αστικοδημοκρατική επανάσταση, δηλαδή ήταν ανίκανη να σπάσει το μισοφεουδαρχικό ζυγό στην ύπαιθρο, να λύσει το εθνικό ζήτημα, να καταργήσει τις εξουσίες και τα προνόμια του κλήρου.

Στην Ισπανία δεν είχε εγκαθιδρυθεί ποτέ πλήρως η αστική δημοκρατία:

...η ισπανική μοναρχία διαμορφώθηκε σε συνθήκες παρακμής της χώρας και σήψης των κυρίαρχων τάξεων... Εν συντομία, μπορούμε να αποκαλέσουμε το κρατικό σύστημα της Ισπανίας «εκφυλισμένο απολυταρχισμό, σημαδεμένο από περιοδικά στρατιωτικά πραξικοπήματα».1

Η συντριβή της εξουσίας των γαιοκτημόνων, της Εκκλησίας, του στρατού και της κρατικής γραφειοκρατίας, η απαλλαγή των καταπιεσμένων εθνοτήτων από τον καστιλιάνικο ζυγό, θα ήταν πλέον έργο του επαναστατικού προλεταριάτου, το οποίο θα ετίθετο επικεφαλής της αγροτιάς. Οπότε, η επερχόμενη ισπανική επανάσταση θα συνδύαζε αστικά και προλεταριακά καθήκοντα: θα ήταν δηλαδή μια διαρκής επανάσταση.

Στις 25 Μάη 1930 ο Τρότσκι έγραψε μια επιστολή στους Ισπανούς υποστηρικτές του με τίτλο Τα Καθήκοντα των Ισπανών Κομμουνιστών. Το πρώτο καθήκον των κομμουνιστών ήταν να συμμετέχουν ολόψυχα στην πάλη για δημοκρατικά δικαιώματα:

Στην παρούσα φάση της επανάστασης, το προλεταριάτο ξεχωρίζει στο πεδίο των πολιτικών συνθημάτων από τις «αρι-

-324-


στερίζουσες» μικροαστικές ομαδοποιήσεις, όχι απορρίπτοντας τη δημοκρατία (όπως κάνουν οι αναρχικοί και οι αναρχοσυν- δικαλιστές), αλλά παλεύοντας γι’ αυτήν αποφασιστικά και ανοιχτά, ενώ την ίδια στιγμή θα καταγγέλλει ανελέητα τους δισταγμούς των μικροαστών.Η προβολή δημοκρατικών συνθημάτων από το προλεταριάτο, με κανένα τρόπο δεν σημαίνει αποδοχή της άποψης ότι η Ισπανία βαδίζει σε μια αστική επανάσταση...Αν η επαναστατική κρίση μετατραπεί σε επανάσταση, αναπόφευκτα θα ξεπεράσει τα αστικά όρια, και σε περίπτωση νίκης, η εξουσία θα έχει περάσει στα χέρια του προλεταριάτου. Όμως, σ’ αυτήν την εποχή, το προλεταριάτο μπορεί να ηγηθεί της επανάστασης - δηλαδή, να συσπειρώσει γύρω του τις ευρύτερες μάζες των εργαζόμενων και των καταπιεσμένων και να γίνει ο ηγέτης τους - μόνο εφόσον προβάλει χωρίς δισταγμούς όλα τα δημοκρατικά αιτήματα δίπλα στα δικά του, ταξικά αιτήματα.Πρώτα απ’ όλα, αυτά τα συνθήματα θα είναι αποφασιστικής σημασίας για την αγροτιά... Αναπόφευκτα, η αγροτιά θα συνδέσει το σύνθημα της πολιτικής δημοκρατίας με το σύνθημα της ριζοσπαστικής αναδιανομής της γης. Το προλεταριάτο θα στηρίξει ανοιχτά και τα δυο αιτήματα......για το εθνικό ζήτημα, το προλεταριάτο υπερασπίζει τα δημοκρατικά αιτήματα μέχρι τέλους, δηλώνοντας ότι είναι έτοιμο να υποστηρίξει, με επαναστατικά μέσα, το δικαίωμα των διάφορων εθνικών ομάδων στην αυτοδιάθεση, μέχρι του σημείου αποχωρισμού [από το ισπανικό κράτος, ΣτΜ].2

Διαπιστώνουμε ότι ακόμα και πριν την πτώση της μοναρχίας, ο Τρότσκι ήταν πολύ ξεκάθαρος στην πρόβλεψη ότι «η επαναστατική κρίση πιθανότατα θα ξεπεράσει τα αστικά όρια».

Την κρίση της ισπανικής κοινωνίας μπορούσε να τη λύσει μόνο μια διαρκής επανάσταση - η σύνδεση των αγώνων για τα δημοκρατικά δικαιώματα, για την επίλυση του αγροτικού, του εθνικού και αποικιακού ζητήματος, για το γκρέμισμα της εξουσίας της Εκκλησίας πάνω στο κράτος και στην κοινωνική ζωή, για το ξερίζωμα των

- 325-


προνομίων των στρατιωτικών.Η οργάνωση των εργατών στην πάλη για τα δημοκρατικά δι

καιώματα αλλά και για την εργατική εξουσία απαιτούσε μια ιδιαίτερη μορφή οργάνωσης, τα σοβιέτ. Ο Τρότσκι έγραφε ότι οι σταλινικοί είχαν

κάνει ανυπολόγιστη ζημιά στο επαναστατικό κίνημα όλου του κόσμου, σφηνώνοντας σε πολλά μυαλά την ιδέα ότι τα σοβιέτ μπορούν να δημιουργηθούν μόνο για τις ανάγκες μιας ένοπλης εξέγερσης και μόνο στις παραμονές μιας τέτοιας εξέγερσης. Στην πραγματικότητα, τα σοβιέτ δημιουργούνται όταν το επαναστατικό κίνημα των εργαζόμενων μαζών, παρόλο που απέχει πολύ από την ένοπλη εξέγερση, δημιουργεί την ανάγκη για μια πλατιά οργάνωση με κύρος, ικανή να ηγείται οικονομικών και πολιτικών αγώνων που θα αγκαλιάζουν την ίδια στιγμή διαφορετικές επιχειρήσεις και διαφορετικούς κλάδους. Μόνο αν τα σοβιέτ είναι ριζωμένα στην εργατική τάξη κατά τη διάρκεια της προπαρασκευαστικής φάσης της επανάστασης, θα είναι σε θέση να διαδραματίσουν έναν ηγετικό ρόλο όταν έρθει η στιγμή της πάλης για την κατάκτηση της εξουσίας. Είναι αλήθεια ότι μετά από δεκατρία χρόνια ύπαρξης του σοβιετικού καθεστώτος, η λέξη σοβιέτ έχει αποκτήσει ένα νόημα κάπως διαφορετικό από εκείνο που είχε το 1905 ή στις αρχές του 1917, όταν τα σοβιέτ εμφανίζονταν όχι ως όργανα εξουσίας, αλλά μόνο ως μαχητικές οργανώσεις της εργατικής τάξης. Η λέξη «χούντα»* που είναι δεμένη με την ισπανική επαναστατική παράδοση, εκφράζει την ίδια σκέψη με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Στην Ισπανία, η δημιουργία εργατικών επιτροπών είναι το καθήκον που θέτει η ημερήσια διάταξη.3

Ο Τρότσκι ήταν αρκετά προσεκτικός ώστε να υπογραμμίσει ότι η ισπανική επανάσταση δεν θα ήταν ένα αντίγραφο της ρώσικης. Καταρχάς, ο ρυθμός της θα ήταν πολύ πιο αργός. Σε ένα άρθρο

* (Ιυη(3) Χούντα: Μια παραδοσιακή μορφή επαναστατικής επιτροπής, που πρωτοεμ- φανίστηκε στη διάρκεια του εθνικού πολέμου ενάντια στον Ναπολέοντα το 1808 και επαναλήφθηκε συχνά από τότε. Τ.Κ.

- 326-


γραμμένο στις 28 Μάη 1931, ένα μήνα μετά την πτώση της μοναρχίας και με τίτλο Η Ισπανική Επανάσταση κι οι Κίνδυνοι που την Απειλούν, ο Τρότσκι εξηγούσε ότι στη Ρωσία η επανάσταση του 1917 είχε προετοιμαστεί από τη γενική πρόβα του 1905. «Το γεγονός αυτό επίσπευσε κατά πολύ την περίοδο της πορείας της επανάστασης προς την κορύφωσή της».4

Ένας άλλος παράγοντας που επίσπευσε την επανάσταση το 1917 ήταν ο πόλεμος:

Το αγροτικό ζήτημα μπορούσε να περιμένει κάμποσους μήνες, ίσως και για ένα-δυο χρόνια, όμως αυτό που δεν χωρούσε αναβολές ήταν το ζήτημα του θανάτου στα χαρακώματα. Οι στρατιώτες έλεγαν: «τι να την κάνω τη γη άμα είμαι πεθαμένος;» Η πίεση δώδεκα εκατομμυρίων φαντάρων ήταν παράγοντας που προκαλούσε την επιτάχυνση της επανάστασης. Χωρίς τον πόλεμο, παρά τη γενική πρόβα του 1905 και την παρουσία του μπολσεβίκικου κόμματος, η προ-μπολσεβίκικη περίοδος της επανάστασης δεν θα κρατούσε οχτώ μήνες, αλλά ίσως ένα ή δυο χρόνια.Αυτές οι γενικές σκέψεις έχουν μια αλάνθαστη σημασία στον καθορισμό του ρυθμού που μπορούν να αποκτήσουν πιθανώς τα γεγονότα στην Ισπανία. Η σημερινή γενιά των Ισπανών δεν έχει γνωρίσει επανάσταση, δεν έχει περάσει από κάποια «γενική πρόβα» στο παρελθόν. Το Κομμουνιστικό Κόμμα ήταν πολύ αδύναμο όταν βρέθηκε μέσα σ' αυτά τα γεγονότα. Η Ισπανία δεν διεξάγει κάποιο πόλεμο ενάντια σε ξένο εχθρό, οι αγρότες της Ισπανίας δεν είναι συγκεντρωμένοι κατά εκατομμύρια σε στρατώνες και χαρακώματα, δεν αντιμετωπίζουν άμεσο κίνδυνο εξόντωσης. Όλες αυτές οι περιστάσεις μας υποχρεώνουν να περιμένουμε ένα πιο αργό ξετύλιγμα των γεγονότων και συνεπώς μας επιτρέπουν να ελπίζουμε σε μια πιο μεγάλη περίοδο προετοιμασίας του κόμματος για την κατάληψη της εξουσίας.5

Πράγματι, τι εξαιρετική πρόγνωση είναι αυτές οι γραμμές που γράφτηκαν το 1930!

-327-


Περίπου ογδόντα χρόνια πριν, ο Μαρξ είχε γράψει ότι τα ισπανικά επαναστατικά κινήματα εκτυλίσσονται με πιο αργούς ρυθμούς σε σχέση με άλλες χώρες και συνήθως χρειάζονται κάμποσα χρόνια για να φτάσουν στην κορύφωσή τους. Έγραψε:

Η Ισπανία δεν υιοθέτησε ποτέ τη νέα γαλλική μόδα, την τόσο διαδεδομένη το 1848, να ξεκινά και να τελειώνει μια επανάσταση μέσα σε τρεις μέρες. Απ’ αυτή την άποψη, οι προσπά- θειές της είναι πιο περίπλοκες και παρατεταμένες. Τα τρία χρόνια φαίνεται ότι είναι το μικρότερο χρονικό διάστημα που μπορεί να περιορίσει τον εαυτό της, ενώ μερικές φορές ο επαναστατικός κύκλος της επεκτείνεται στα εννιά χρόνια.6

Έτσι, το 1930 η Ισπανία μπήκε σε μια μακρά περίοδο επανάστασης και αντεπανάστασης. Ο Τρότσκι ήταν πεπεισμένος εξαρχής ότι η ισπανική επανάσταση θα αποκτούσε μεγάλη, διεθνή, ιστορική σημασία. Κι όταν ξεκίνησε ο εμφύλιος πόλεμος θεώρησε ότι η πρόβλεψή του επιβεβαιώθηκε. Στις 10 Φλεβάρη 1937, σε μια συνέντευξη στο γαλλικό πρακτορείο ειδήσεων Ηανα$, ο Τρότσκι είπε:

Αν νικήσει ο φασισμός στη Γαλλία... η δικτατορία του Φράνκο θα σημάνει αναπόφευκτα την επιτάχυνση της πορείας προς έναν ευρωπαϊκό πόλεμο...Από την άλλη πλευρά, η νίκη των εργατών και των αγροτών της Ισπανίας, αναμφίβολα θα κλόνιζε τα καθεστώτα του Μουσολίνι και του Χίτλερ. Τα φασιστικά καθεστώτα, λόγω του ερμητικά ολοκληρωτικού χαρακτήρα τους, δίνουν την εντύπωση μιας ακλόνητης σταθερότητας. Στην πραγματικότητα, στην πρώτη σοβαρή δοκιμασία θα υποστούν εσωτερικές εκρήξεις. Η νικηφόρα Ρώσικη Επανάσταση υπονόμευσε τη δύναμη της Αυτοκρατορίας των Χοετζόλερν. Η νικηφόρα ισπανική επανάσταση θα υπονομεύσει τα καθεστώτα των Χίτλερ και Μουσολίνι. Και μόνο γι' αυτό το λόγο, η νίκη των ισπανών εργατών και αγροτών θα αποτελέσει μια πανίσχυρη δύναμη ειρήνης.7

- 328-


Ο Τρότσκι επιβεβαιώθηκεΗ αβασίλευτη δημοκρατία, που ανακηρύχθηκε το 1931, από

την αρχή βυθίστηκε σε μια γενικευμένη κρίση και απέτυχε να λύσει τα βασικά προβλήματα της ισπανικής κοινωνίας. Τρία ήταν τα σημαντικότερα: η αγροτική μεταρρύθμιση, ο χαρακτήρας του στρατού κι ο ρόλος της Εκκλησίας.

Σχετικά με το πρώτο, οι καπιταλιστές αποδείχτηκαν ανίκανοι να αντιμετωπίσουν το αγροτικό ζήτημα, επειδή η αστική τάξη της υπαίθρου κατείχε τα εννέα δέκατα της γης, έχοντας εκτοπίσει τη μι- σο-φεουδαρχική αριστοκρατία: «Όσο πρωτόγονος και να ήταν, ο καπιταλισμός κυριαρχούσε ως τρόπος παραγωγής στα λατιφούντια από το 19ο αιώνα».8 Τα συμφέροντα των βιομηχάνων καπιταλιστών και της αστικής τάξης στην ύπαιθρο ήταν κοινά. Η Δημοκρατία πράγματι εφάρμοσε ένα είδος αγροτικής μεταρρύθμισης, που όμως σε γενικές γραμμές ήταν απάτη. «Το πρόγραμμα της αγροτικής μεταρρύθμισης τρόμαξε την αστική τάξη της υπαίθρου, αλλά στην πραγματικότητα δεν της πήρε τη γη - αφήνοντας τους άκληρους ανικανοποίητους».9 «Μετά από δυόμισι χρόνια... μόλις 45.000 εκτάρια είχαν αλλάξει χέρια προς όφελος 6.000-7.000 αγροτών».10 Αυτό σήμαινε ότι εκατομμύρια αγρότες συνέχιζαν να είναι «πεινα- σμένοι» για γη. Οι αγρότες έπρεπε να πληρώνουν για τις εκτάσεις που έπαιρναν από τη μεταρρύθμιση, μιας και στους γαιοκτήμονες είχε αναγνωριστεί το δικαίωμα στην κανονική αποζημίωση. Ακόμα κι αυτές οι ολότελα ανεπαρκείς μεταρρυθμίσεις πισωγύρισαν το 1934. «Παρόλο που ο Αγροτικός Νόμος παρέμενε τυπικά σε ισχύ, σε πολλά μέρη η εφαρμογή του εγκαταλείφθηκε σιωπηλά».11

Τα μεγάλα συμφέροντα που είχε η αστική τάξη στην ύπαιθρο σήμαιναν ότι η ολιγαρχία της υπαίθρου κυριαρχούσε στη συμμαχία γαιοκτημόνων, βιομηχάνων κι εμπόρων. Αυτή η ολιγαρχία ήταν στενά δεμένη με τους στρατιωτικούς. Η πλειοψηφία των αξιωματικών προερχόταν από οικογένειες μεσαίων γαιοκτημόνων - και στο

- 329-


στρατό υπήρχε υπερπληθώρα αξιωματικών:

Στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων της μοναρχίας, για περίπου 150.000 άνδρες υπήρχαν 17.000 αξιωματικοί (195 στρατηγών συμπεριλαμβανομένων), δηλαδή μια αναλογία 1 αξιωματικός για 9 στρατιώτες και 1 στρατηγός για κάθε 773 στρατιώτες! Ήταν διαδεδομένη η άποψη ότι ένας τόσο υπερτροφικός στρατός δεν χρειαζόταν για να πολεμήσει τους εξωτερικούς εχθρούς της Ισπανίας, αλλά για να επιβάλει την τάξη στο εσωτερικό της.12

Η στρατιωτική μεταρρύθμιση που εφάρμοσε η Δημοκρατία δεν ήταν περισσότερο επιτυχημένη από την αγροτική. Οι αλλαγές που εφαρμόστηκαν «επέτρεψαν σε πολλούς αξιωματικούς να αποχωρήσουν με πλήρη σύνταξη, όμως δεν επηρέασε την στρατιωτική ιεραρχία ούτε τη θέση μοναρχικών (μετέπειτα Φαλαγγιτών) αξιωματικών σ' αυτήν».13 «Η μεταρρύθμιση του στρατού επέφερε απλά την αποστράτευση δημοκρατικών αξιωματικών, που δεν είχαν κανένα πρόβλημα να εγκαταλείψουν την ενεργό υπηρεσία με πλήρη σύνταξη. Εκείνοι που παρέμειναν ήταν οι μοναρχικοί αξιωματικοί».14

Ήταν φυσικό ο στρατός να συσπειρώσει γύρω του την άλλη συντηρητική δύναμη της κοινωνίας, την Εκκλησία. «Τη δεκαετία του 1930 στην Ισπανία, η Εκκλησία είχε 20.000 καλόγερους, περίπου 60.000 καλόγριες και 35.000 ιερείς».15 Η Εκκλησία διαδραμάτιζε έναν κρίσιμο ιδεολογικό ρόλο.

Η ιδεολογική κυριαρχία της Εκκλησίας - στη δεκαετία του ’30, όπως και τον προηγούμενο αιώνα - ήταν η άλλη όψη της αποτυχίας των αστών να κάνουν τη δική τους ιδεολογική επανάσταση. Η Εκκλησία είχε κληρονομήσει από την απολυταρχία «τις ιδεολογικές κατηγορίες για τη δικαιολόγηση της καταπίεσης και της μη-ανεκτικότητας που απαιτούσε η διαιώνιση του συστήματος και τις είχε μεταφέρει στο θρησκευτικό πεδίο: η έλλειψη ανεκτικότητας πήρε το χαρακτήρα της αγιοσύνης... Η άμυνα του συστήματος που υμνούσε την ακινησία, έριχνε την κατηγόρια της αίρεσης σε κάθε μεταρρυθμιστική

-330-


αντίληψη».16

Η Δημοκρατία εισήγαγε επίσης αποτυχημένες θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις:

Καθιερώθηκε με νόμο η θρησκευτική ελευθερία, το νέο Σύνταγμα όριζε το διαχωρισμό εκκλησίας-κράτους, άνοιγε το δρόμο για την κατάργηση της κρατικής επιχορήγησης στους ιερείς μέσα σε δυο χρόνια, απαγόρευε σε όλα τα θρησκευτικά τάγματα να ασχολούνται και να παρεμβαίνουν στην εκπαίδευση πέρα από την καθαρά θρησκευτική, διέλυσε το Τάγμα των Ιησουιτών, καθιέρωσε το πολιτικό διαζύγιο, γάμο και κηδεία. Όπως ήταν αναμενόμενο, η αντίδραση δεν άργησε να εμφανιστεί.17Πριν τον πόλεμο, και ιδιαιτέρως στα δυο πρώτα χρόνια της Δημοκρατίας, η υπεράσπιση της θρησκείας, της οικογένειας, της ιδιοκτησίας, του κατεστημένου, αποτέλεσαν τα συστατικά της γενικότερης αστικής επίθεσης η οποία συμπυκνωνόταν στη φράση: «στην υπηρεσία της Ισπανίας».18

Όταν το Κορτές [η ισπανική βουλή, ΣτΜ] ξεκίνησε τη συζήτηση του Συντάγματος που είχε συντάξει η Δημοκρατική κυβέρνηση,* το εκκλησιαστικό ζήτημα προκάλεσε μια σοβαρή κρίση:

...Τα 25 πρώτα άρθρα εγκρίθηκαν, μετά την καθορισμένη συζήτηση, μέσα σε τρεις μήνες. Το Άρθρο 26, όμως, που αφορούσε τη θέση της Εκκλησίας στο νέο κράτος, προκάλεσε την πρώτη σοβαρή αντιπολίτευση και τελικά μια κρίση που οδήγησε στην πτώση της κυβέρνησης.19

Η κυβέρνηση διασπάστηκε.

Μετά από μεγάλη συζήτηση, ο Αθάνια, ο υπούργός Πολέμου, κατέθεσε μια τροποποίηση του σχεδίου, με την οποία τα μο

* Στο εξής με τον όρο Δημοκρατική κυβέρνηση , Δημοκρατία, Δημοκρατικοί κλπ (με κεφαλαίο «Δ») αποδίδονται οι λέξεις ΚερΜκαη, ΚερΜ κ, που δηλώνουν το καθεστώς και τα κόμματα της αβασίλευτης Δημοκρατίας και τους οπαδούς τους, σε διαφοροποίηση με τις λέξεις άηκκΓαίκ, άβηΗκηκγ που αφορούν γενικά τη δημοκρατία και τις δημοκρατικές διαδικασίες. ΙΣτΜ/.

-331 -


ναστικά τάγματα, με την εξαίρεση των Ιησουιτών, δεν θα διαλύονταν (αλλά δεν θα αναμιγνύονταν στην εκπαίδευση) και η κρατική επιχορήγηση στην Εκκλησία θα συνεχιζόταν για δυο ακόμα χρόνια. Σε αυτή τη μορφή το άρθρο ψηφίστηκε μετά από έντονη συζήτηση, ωστόσο ο πρωθυπουργός Αλκαλά Θα- μόρα και ο Μιγκέλ Μάουρα, υπουργός Εσωτερικών (κι οι δυο τους Συντηρητικοί) παραιτήθηκαν κι οι Βάσκοι βουλευτές αποχώ ρησαν από το Κορτές και αρνήθηκαν να επιστρέ- ψουν.20

Η νέα κυβέρνηση έκανε μια σειρά παραχωρήσεις στην Εκκλησία.

Την Πρωτοχρονιά του 1934 η νέα κυβέρνηση εφάρμοσε μέτρα που στόχο είχαν το σταμάτημα των μεταρρυθμίσεων που είχαν ξεκινήσει οι προκάτοχοί της. Αναβλήθηκε επ’ αόριστον η αντικατάσταση όλων των εκκλησιαστικών σχολείων από δημόσια. Σύντομα οι Ιησουίτες εμφανίστηκαν ξανά στα σχολεία.Ο Ζιλ Ρόμπλες,* με μια έξυπνη ομιλία στο κοινοβούλιο, εξασφάλισε ότι οι ιερείς θα συνεχίσουν να αντιμετωπίζονται ως συνταξιούχοι του δημοσίου και άρχισαν να παίρνουν τα 2/3 του μισθού που είχαν το 1931.21

Τα χρόνια της Δημοκρατίας ήταν χρόνια γενικευμένης κοινωνικής αναστάτωσης. Το 1929-1933 ήταν τα χρόνια της παγκόσμιας ύφεσης. Η πεσέτα [το ισπανικό νόμισμα] άρχισε να κατρακυλά και σε όλη τη διάρκεια του 1931 σημειώθηκε μεγάλη εξαγωγή συναλλάγματος.22 Η ύφεση προκάλεσε ένα τρομερό ποσοστό ανεργίας. Την ίδια στιγμή το κόστος της ζωής ανέβηκε απότομα. Μπορεί οι σοσιαλιστές υπουργοί - ο Πριέτο, υπουργός Οικονομικών και ο Λάργκο Καμπαγιέρο, υπουργός Εργασίας - να αποδείχτηκαν ανήμποροι, όμως οι εργάτες δεν έμειναν με σταυρωμένα τα χέρια. Το καλοκαίρι του 1931 ξέσπασε «μια ολόκληρη σειρά από απεργίες, οι οποίες συνοδεύονταν από σαμποτάζ, βία και συγκρούσεις

* Ο αρχηγός της ΟΕϋΑ, του ψιλομοναρχικού, ακροδεξιού κόμματος, του μεγαλύτερου της δεξιάς παράταξης. Η είσοδός του στην κυβέρνηση τον Οκτώβρη του 1934 θα πυροδοτούσε την ηρωική Κομμούνα των Αστούριας. [ΣτΜΙ

- 332-


με την αστυνομία».23Τις πρώτες μέρες του 1932 ξέσπασε μια εξέγερση των Αναρχι

κών στην Καταλονία στην οποία συμμετείχε κι η προσφάτως ιδρυ- θείσα τροτσκιστική οργάνωση, η Κομμουνιστική Αριστερά (Ιζ- ςαΪ6Γ(ΐ3 Οοηιυηΐδϋδ).

Ο στρατός δεν δυσκολεύτηκε να καταστείλει την εξέγερση, αλλά όχι χωρίς κάμποση αιματοχυσία. Αμέσως μετά η κυβέρνηση συνέλαβε 120 από τους πιο γνωστούς ηγέτες της ΟΝΤ- ΡΑΙ,* ανάμεσά τους τον Ντουρούτι και τον Ασκάσο, και τους εξόρισε στην ισπανική Γουινέα χωρίς δίκη. Ό μως μια βίαιη κα μπάν ια συμπαράσ τασης, συνοδευ όμενη απ ό απειλές, ανάγκασε την κυβέρνηση να τους απελευθερώσει μετά από σύντομο χρονικό διάστημα.

Ένα χρόνο μετά (Γενάρης 1933) ξέσπασε μια δεύτερη ένοπλη εξέγερση στη Βαρκελώνη, τη Λέριδα και τη Βαλένθια.

Η κυβέρνηση έθεσε εκτός νόμου τη ΟΝΤ και έκλεισε τα γραφεία της, ωστόσο δεν ήταν αρκούντως ισχυρή για να επιβάλει αυτή την απαγόρευση. Αντιθέτως, τρεις μήνες μετά η ΟΝΤ οργάνωσε μια πολύ δυνατή απεργία στον κλάδο της οικοδομής, η οποία διήρκεσε δεκαοκτώ βδομάδες, με απεργίες συμπαράστασης να ξεσπάνε στη Σαραγόσα, την Κορούνια, το Οβιέδο και τη Σεβίλη.24

Ο Λάργκο Καμπαγιέρο, ηγέτης του Σοσιαλιστικού Κόμματος και της ίΙΟΤ,** ήταν υπουργός Εργασίας και έφερε μια σειρά νόμους για τον περιορισμό των απεργιών. Για παράδειγμα, για να είναι νό

* ΟΝΤ - 0>η(ίε(1«Γ2αοη Ναάοηΐΐ <1εΙ Τγ3&3|ο (Εθνική Συνομοσπονδία Εργασίας). Η αναρχοσυνδικαλιστική συνομοσπονδία. Ηγετικά στελέχη της ήταν παράλληλα και μέλη της ΓΑ1, Ρε<3εΓ3αοη Αη3Γςυί$ΐ3 1βεΓΚ3 (Αναρχική Ομοσπονδία Ιβηρικής), της «πολιτικής» οργάνωσης των αναρχικών. Τ.Κ.

** υΟΤ - ίΐηίοη ΟοηεΓίΙ <άεΙ ΤΓ3&3)3<1θΓε5 (Γενική Ένωση Εργατών). Η σοσιαλιστική συνδικαλιστική συνομοσπονδία, η οποία ήταν συλλογικό μέλος του Σοσιαλιστικού Κόμματος, όπως η βρετανική ΤυΟ στο Εργατικό Κόμμα. Στην υ<3Τ ήταν επίσης εν- ταγμένοι και οι κομμουνιστές. Τ.Κ.

- 333-


μιμη μια απεργία, θα έπρεπε να υπάρχει προειδοποίηση οκτώ ημερών. Η νομοθεσία «αντανακλούσε μια μεγάλη αύξηση της εξουσίας του κράτους σε εργασιακά ζητήματα».25

Παρόλ’ αυτά μια σειρά «απεργιών, μποϋκοτάζ, πράξεων σαμποτάζ και ένοπλων εξεγέρσεων συνεχίστηκαν σε όλη την Ισπανία χωρίς διακοπή».26 Το Σεπτέμβρη του 1933, όταν η πρώτη κυβέρνηση της Δημοκρατίας

έπεσε, ο απολογισμός της επίθεσης [του Αθάνια] ενάντια στις κινητοποιήσεις των εργατών και των αγροτών ήταν βαρύς. Οι φυλακές ήταν γεμάτες από μαχητικούς επαναστάτες: σύμφωνα με τα επίσημα στοιχεία οι πολιτικοί κρατούμενοι ήταν περίπου 9.000, οι περισσότεροι Αναρχικοί. Αυτή η κατασταλτική πλευρά της κυβέρνησης ώθησε έναν άλλον Δημοκρατικό, ακόμα και έναν τόσο μετριοπαθή όπως τον Μαρτίνες Μπάριο να δηλώσει ότι επρόκειτο μάλλον για μια κυβέρνηση «λάσπης, αίματος και δακρύων».27

Οι συνθήκες ζωής των εργατών και των αγροτών, όπως και το επίπεδο της πάλης τους, πήραν μια απότομη στροφή προς τα κάτω όταν το Σεπτέμβρη του 1933 μια κεντροδεξιά κυβέρνηση διαδέχθηκε την κεντροαριστερή.

Στα δυο χρόνια που μεσολάβησαν ανάμεσα στα τέλη του 1933 και τις αρχές του 1936, στη λεγόμενη «μαύρη διετία» (Βίεηίο ηβξΓο), οι εργοδότες πέρασαν στην επίθεση με την υποστήριξη των κυβερνητικών υπηρεσιών και του στρατού. Οι μισθοί έπεφταν, ενώ οι τιμές διατηρούνταν σε υψηλά επίπεδα.

Σύντομα έγιναν σαφείς οι προθέσεις της κυβέρνησης. Μέσα σε μερικές βδομάδες ανακλήθηκε ή αναβλήθηκε η εφαρμογή όλης της νομοθεσίας που είχε εγκρίνει το συντακτικό Κορτές για τον καθορισμό των μισθών και των συνθηκών εργασίας.Το «ενοικιοστάσιο» που προστάτευε τους κολίγους από εκδικητικές εξώσεις καταργήθηκε: 9.000 χωρικοί που είχαν εγκατασταθεί σε μεγάλα αγροκτήματα της Εστρεμαδούρα διώχτηκαν από αυτά... τα μεροκάματα έπεσαν 40% με 50% και οι

-334-


γαιοκτήμονες, για να επιταχύνουν αυτή την πτώση, άρχισαν να απολύουν αγρεργάτες.23

Οι εργάτες [γης, ΣτΜ], σε μεγάλο βαθμό υπό την ηγεσία της ΟΝΤ, δεν αντιμετώπισαν παθητικά την κατάσταση. Στις 8 Δεκέμβρη 1933 ξέσπασε εξέγερση σε πολλά χωριά της Αραγκόν. Σε άλλες περιοχές της Ισπανίας - Αστούριας, Ανδαλουσία, Βαλένθια και Κορούνια - σημειώθηκαν απεργίες και εμπρησμοί εκκλησιών. Μόνο η Καταλονία έμεινε σιωπηλή: είχε εξαντληθεί από τις προσπάθειες της προηγούμενης χρονιάς. Όμως, η εξέγερση δεν κράτησε πολύ. Η κυβέρνηση έστειλε ενισχύσεις και σε τέσσερις μέρες όλα είχαν τελειώσει.29

Το Μάρτη του 1934, τέσσερις μόλις μήνες από την καταστολή της εξέγερσης, στη Σαραγόσα ξέσπασε γενική απεργία διαμαρτυρίας για την κακομεταχείριση όσων κρατούνταν για τα γεγονότα του προηγούμενου Δεκέμβρη. Η απεργία κράτησε τέσσερις βδομάδες κατά τις οποίες η Σαραγόσα ήταν μια νεκρή πόλη.30

Η κατάσταση άλλαξε στις 4 Οκτώβρη 1934 όταν η ΟΕϋΑ μπήκε στην κυβέρνηση. Η €ΕϋΑ ήταν «αδελφό» κόμμα του αντιδρα- στικού-κληρικαλιστικού κόμματος του Ντόλφους στην Αυστρία, μια πρωτο-φασιστική οργάνωση. Ήταν νωπή και έντονη η μνήμη της ένοπλης πάλης των εργατών της Βιέννης ενάντια στον Ντόλφους το Φλεβάρη εκείνης της χρονιάς. Στους εργάτες ήταν πολύ διαδεδομένο το σύνθημα: «Κάλλιο Βιέννη παρά Βερολίνο!».

Όταν οι υπουργοί της ΟΕΟΑ μπήκαν στην κυβέρνηση, η ηγεσία του Σοσιαλιστικού Κόμματος κάλεσε σε γενική απεργία και ένοπλη εξέγερση για τις 5 Οκτώβρη.

Το επαναστατικό κίνημα που ακολούθησε ξέσπασε ταυτόχρονα σε τρία κέντρα - Βαρκελώνη, Μαδρίτη και στις Αστούριας, όπου κυριαρχούσαν οι ανθρακωρύχοι. Στις υπόλοιπες επαρχίες της Ισπανίας όπου υπήρχε ισχυρή υΟΤ, ξέσπασαν γενικές απεργίες, αλλά δεν εκδηλώθηκε βίαιη δράση. Οι αγροτικές περιφέρειες παρέμειναν ήσυχες γιατί οι εανηρεείηοε

- 335 -


(εργάτες γης] είχαν εξαντληθεί από την απεργία του περασμένου Ιούνη.31

Η ΟΝΤ δεν ανταποκρίθηκε στο κάλεσμα της εξέγερσης έξω από την περιοχή των Αστούριας, μιας και αυτό το κάλεσμα ήρθε μετά από τρεις πρόσφατες και αποτυχημένες εξεγέρσεις.

Η εξέγερση των «ανθρακωρύχων των Αστούριας... τρομοκράτησε τους αστούς και εμψύχωσε τους εργάτες σε ολόκληρη την Ισπανία».32 Η εκδίκηση των αστών ήταν αιματηρή. Οι απώλειες των εργατών ήταν μεγάλες: 3.000 νεκροί και 7.000 τραυματίες.

Χιλιάδες συλλαμβάνονταν κι οι κρατούμενοι (εκτός από κείνους που δολοφονούνταν καθ’ οδόν) κατέληγαν στους στρατώνες της χωροφυλακής στο Οβιέδο. Εκεί τους δολοφονούσαν κατά ομάδες, χωρίς δίκη. Υπήρχαν περίπου 40.000 κρατούμενοι που έμειναν ζωντανοί.33

Ο ιστορικός Τζέραλντ Μπρέναν γράφει:

Η εξέγερση των Αστούριας, η οποία ήταν φιάσκο από στρατιωτικής άποψης, μετατράπηκε σε μια τεράστια πολιτική και ηθική επιτυχία χάρη στην ηλιθιότητα της Δεξιάς. Το σύνολο του προλεταριάτου και της αγροτιάς στην Ισπανία είχε γοη- τευθεί από τον ηρωισμό των ανθρακωρύχων και ένιωθε οργή για την εκδίκηση που ξέσπασε πάνω τους. Ιδιαίτερα ωφελημένοι ήταν οι Αναρχικοί.34

Η εξέγερση των Αστούριας ήταν ο πρόλογος για την ήττα της δεξιάς στις εκλογές της 16ης Φλεβάρη 1936. Αυτή η νίκη έδωσε ένα νέο κέντρισμα στην ισπανική επανάσταση.

Η τροτσκιστική οργάνωση στην ΙσπανίαΤην πρώτη τροτσκιστική οργάνωση στην Ισπανία την έχτισε ο

Φρανθίσκο Γκαρθία Λαβίντ, γνωστός και ως Ανρί Αακρουά. Ήταν ελαιοχρωματιστής, έζησε στην ΕΣΣΔ ανάμεσα στο 1925-27 όπου εργαζόταν στο περιοδικό της Κομιντέρν, το ΙηιρΓεΙ<0Γ, και συνεργα-

- 336-


ζόταν με την Αριστερή Αντιπολίτευση. Έφυγε από την ΕΣΣΔ το 1928 και πήγε να εργαστεί στο Λουξεμβούργο απ’ όπου απελάθηκε την 1η Αυγούστου 1929. Κατόπιν πήγε στο Βέλγιο, όπου προσπάθησε να οργανώσει ένα ισπανικό τμήμα της Αντιπολίτευσης ανάμεσα στους εμιγκρέδες που ζούσαν εκεί και στο Λουξεμβούργο. Ήρθε σε επαφή, δι’ αλληλογραφίας, με τους «σκαπανείς» της Αριστερής Αντιπολίτευσης στο εσωτερικό της Ισπανίας. Ανάμεσα στους συνομιλητές του ήταν ο Χουάν Ανδράδε, ιδρυτικό μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Ισπανίας (ΡΟΕ) και μέχρι το 1926 διευθυντής της εφημερίδας του, Ια ΑηίοκΗα (Ο Πυρσός).

Η πρώτη συνδιάσκεψη της ισπανικής Αριστερής Αντιπολίτευσης (ΟΟΕ) πραγματοποιήθηκε στη Λιέγη στις 28 Φλεβάρη 1930, στην οποία συμμετείχαν αντιπρόσωποι από το Λουξεμβούργο, τη Γαλλία και το Βέλγιο.35


Μετά την πτώση της δικτατορίας του Πρίμο ντε Ριβέρα το Γενάρη του 1930, πολλοί πολιτικοί εξόριστοι, ανάμεσά τους κι οι τρο- τσκιστές, επέστρεψαν στην Ισπανία. Στη διάρκεια του 1930 σε μια σειρά αστικά κέντρα συγκροτήθηκαν ομάδες της ΟΟΕ - στη Μαδρίτη, το Μπιλμπάο, τις Αστούριας, στη Χώρα των Βάσκων, στη Γαλικία κι αλλού.36

Οι πρόοδοι της ΟΟΕ ήταν εντυπωσιακές. Η προπαγανδιστική της δραστηριότητα πολύ έντονη. Το Φλεβάρη του 1932, η ηγεσία σε έναν απολογισμό εκτιμούσε ότι η οργάνωση είχε καταφέρει μέσα σε ένα χρόνο να πουλήσει 18.000 φύλλα της εφημερίδας της, ΕΙ 5ονίβί, και να εκδώσει διάφορες παμφλέτες σε 33.000 αντίτυπα. Οταν πραγματοποιήθηκε η τρίτη συνδιάσκεψη της ΟΟΕ το Μάρτη του 1930, τα ενεργά μέλη της πλησίαζαν τα χίλια.37

Η ΟΟΕ ενισχύθηκε σημαντικά όταν επέστρεψε στην Ισπανία από τη Σοβιετική Ένωση ο Αντρές Νιν, ο πιο γνωστός κομμουνιστής ηγέτης. Ο Νιν είχε ενταχθεί στο Σοσιαλιστικό Κόμμα το 1913 σε ηλικία 21 ετών. Το 1918 υπό την επίδραση του μεταπολεμικού επαναστατικού κύματος, τόσο στην Ισπανία όσο και στην υπόλοιπη Ευρώπη, έγινε μέλος της αναρχοσυνδικαλιστικής ΟΝΤ στο προπύργιό της, τη Βαρκελώνη. Ο Νιν, που ήταν δάσκαλος, μαζί με έναν άλλο δάσκαλο από την Αραγκόν και στενό του φίλο, τον Χο- ακίν Μαουρίν, είχε ταχθεί υπέρ της στενότερης συνεργασίας με τους μπολσεβίκους. Ο Νιν και ο Μαουρίν έπεισαν την τοπική συνδιάσκεψη της ΟΝΤ στη Βαρκελώνη να τους στείλει στη Ρωσία. Το 1921, αφού πήραν μέρος στο ιδρυτικό συνέδριο της Κόκκινης Συνδικαλιστικής Διεθνούς (Κ Ιΐυ) ως μέλη της αντιπροσωπείας της ΟΝΤ, ο Νιν κι ο Μαουρίν κερδήθηκαν στον κομμουνισμό. Ομως, το συνέδριο της ΟΝΤ στη Σαραγόσα τον Ιούνη του 1922 απέρριψε κάθε είδους σύνδεση με την Κομιντέρν και έστειλε αντιπροσώπους στο Βερολίνο, στο ιδρυτικό συνέδριο [της ΑΙΤ, ΣτΜ] μιας αντίπαλης, αναρχοσυνδικαλιστικής Διεθνούς.

Ο Νιν δεν μπορούσε να επιστρέψει στην Ισπανία, επειδή το

- 338-


όνομά του είχε συνδεθεί, λανθασμένα, με τη δολοφονία του πρωθυπουργού Εδουάρδο Ντάτο. Γι’ αυτό το λόγο παρέμεινε στη Σοβιετική Ένωση. Εκεί, έγινε αναπληρωτής γραμματέας της ΚΙΙΙΙ, εν- τάχτηκε στο ρώσικο Κομμουνιστικό Κόμμα και εκλέχτηκε στο Σοβιέτ της Μόσχας. Το 1926 ο Νιν τάχθηκε δημόσια υπέρ της Αριστερής Αντιπολίτευσης και καθαιρέθηκε από όλα τα επίσημα αξιώματα. Το 1928 διαγράφηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα της Σοβιετικής Ένωσης και από το ΡΟΕ. Ο Νιν επέστρεψε στην Ισπανία μετά την πτώση του Πρίμο ντε Ριβέρα. Όταν έφτασε εκεί το Σεπτέμβρη του 1930 έγινε ο πιο σημαντικός ηγέτης της ΟΟΕ. Ο Τρότσκι αρχικά βασιζόταν σ’ αυτόν ως κύρια πηγή πληροφόρησής του. Ξεκίνησε μια πλούσια αλληλογραφία, που μέσα σε δυόμισι χρόνια «...αν συγκεντρωνόταν θα ήταν ένας ογκώδης τόμος», όπως έγραψε ο Τρότσκι στις 21 Φλεβάρη 1933. Παρόλα αυτά, η αλληλογραφία τους «δεν ήταν τίποτα άλλο παρά μια διαρκής πολεμική, παρά τη φιλική μορφή της».38

Το κόκκινο νήμα που διαπερνάει τις επιστολές του Τρότσκι προς τον Νιν ήταν η αναγκαιότητα οι Μπολσεβίκοι-Λενινιστές να δουλέψουν πολιτικά ως φράξια του Κομμουνιστικού Κόμματος. Ο Νιν απέρριψε αυτή την προοπτική ξανά και ξανά: ο προσανατολισμός στο ΡΟΕ ήταν κάτι αδύνατον. Ο Νιν έγραφε στις 23 Οκτώβρη: «το επίσημο κόμμα... δεν έχει ουσιαστική δύναμη ούτε κύρος στις μάζες».39 Στις 12 Νοέμβρη ο Νιν επαναλάμβανε ότι το κύρος του Ρ€Ε είναι «μηδενικό». «Επαναλαμβάνω, στην Ισπανία δεν υπάρχει κόμμα».40

Σε μια επιστολή του στον Τρότσκι με ημερομηνία 3 Δεκέμβρη 1930 ο Νιν κατέληγε σε αυτό το συμπέρασμα: «Είμαι πεπεισμένος ότι στην Ισπανία το προλεταριάτο θα οργανώσει το κόμμα του έξω από το επίσημο κόμμα (που στην πραγματικότητα είναι ανύπαρκτο) και σε πείσμα αυτού του κόμματος...»41

Ο Νιν πρότεινε ότι η ΟΟΕ αντί να προσανατολιστεί στο ΡΟΕ, θα έπρεπε να παρέμβει σε διάφορες κομμουνιστικές ομάδες, ιδιαί-

- 339-


τέρα στο «Μ πλοκ Εργατών Αγροτών» (ΒΟΟ - Β ίοςυβ ΟΙρΓβτο > Ο3ΐηρ65ϊηο) του Χοακίν Μ αουρίν στην Καταλονία.

Οι απόψεις του Νιν βασίζονταν στο γεγονός ότι το ΡΟΕ ήταν όντως μια πολύ μικρή οργάνωση. Για μια σειρά ιστορικούς λόγους, η κυρίαρχη τάση μέσα στην εργατική τάξη της Ισπανίας ήταν ο αναρχισμός, ακριβέστερα ο αναρχοσυνδικαλισμός, δηλαδή ένας αναρχισμός που εκφραζόταν κυρίως μέσω των συνδικάτων. Οι πρώτοι εκπρόσωποι της Διεθνούς Ένωσης Εργατών, της Πρώτης Διεθνούς,· π©υ έφτασαν το 1868 στην Ισπανία ήταν υποστηρικτές του Μπακούνιν, όχι του Μαρξ. Βρήκαν μια βάση στη Βαρκελώνη της Καταλονίας, όπου ήταν ουσιαστικά συγκεντρωμένη η βιομηχανία, και επεκτεινόταν αργά μέχρι και τον 20ο αιώνα. Οι μονάδες παραγωγής ήταν αρκετά μικρές, όμως η εκμετάλλευση των εργατών έφτανε σε ακραία σημεία. Αυτή η κατάσταση δημιούργησε την οργή και την απελπισία που τροφοδοτούσε τον αναρχοσυνδικαλι- σμό. Το κύριο εμπόδιο για την ανάπτυξη του Κομμουνιστικού Κόμματος ήταν η αναρχοσυνδικαλιστική ΟΝΤ, που το 1931 έφτανε το 1,5 εκατομμύριο μέλη. Για τη μεγάλη πλειοψηφία των εργατών στην Ισπανία φαινόταν ότι η μόνη επιλογή ήταν ανάμεσα στο ρεφορμισμό του Σοσιαλιστικού Κόμματος και τον επαναστατικό αναρχοσυνδικαλισμό της ΟΝΤ.

Στις αρχές του 1930 το ΡΟΕ δεν είχε περισσότερα από 500 μέλη.42 Το ΒΟΟ, το Μάρτη του 1931 είχε 700 μέλη και τον Απρίλη του 1932 είχε φτάσει τις 5.000.43

Η επιρροή του ΡΟΕ στην Καταλονία, στο σημαντικότερο βιομηχανικό και εργατικό κέντρο της Ισπανίας, ήταν πολύ μικρότερη από του ΒΟΟ. Στις εκλογές για το Κορτές, που έγιναν τον Ιούνη του 1931, το ΒΟΟ πήρε 17.536 ψήφους στην Καταλονία, ενώ το ΡΟΕ πήρε μόλις 2.320 ψήφους.44 Τον Οκτώβρη του 1931 στις εκλογές για το δήμο της Βαρκελώνης ο Μαουρίν πήρε 8.326 ψήφους, έναντι των 1.264 ψήφων του υποψηφίου που κατέβασε το ΡΟΕ.45 Στις εκλογές για το καταλανικό κοινοβούλιο το Νοέμβρη του 1932,

-340-


το ΒΟΟ πήρε 12.000 ψήφους, τους 3.562 στην Βαρκελώνη, ενώ το ΡΟΕ πήρε μόνο 1.216.44

Ακόμα και η ΟΟΕ θα μπορούσε να συγκριθεί σε μέγεθος με το επίσημο Κομμουνιστικό Κόμμα. Σύμφωνα με μια εκτίμηση της πρώτης: «στα τέλη του 1932 [η οργάνωση] είχε περίπου 1.500 μέλη... και συνέχιζε να μεγαλώνει και το επόμενο χρονικό διάστημα».47 (Ωστόσο, άλλες πηγές δίνουν μικρότερους αριθμούς. Σύμφωνα με τον Ανδράδε, για παράδειγμα, το Μάρτη του 1935 η ΟΟΕ είχε 800 μέλη).4®

Οι διαφορές ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Νιν δεν αφορούσαν μόνο το ζήτημα αν η ΟΟΕ θα έπρεπε να προσανατολίσει την παρέμβασή της προς το ΡΟΕ ή προς το ΒΟΟ. Διαφωνούσαν και για τον πολιτικό ρόλο της ΒΟΟ και του Μαουρίν. Στην πραγματικότητα, η ΒΟΟ ήταν πολύ πιο κοντά στον Μπουχάριν και τον Μπράντλερ παρά στον Τρότσκι. Το ΒΟΟ διατηρούσε επαφές με την ΚΡΟ του Μπράντλερ και τη διεθνή της οργάνωση, την ΐνΚΟ. Ο Μαουρίν υποστήριζε την πολιτική των Στάλιν-Μπουχάριν στην Κίνα, που επέβαλε την υποταγή του Κομμουνιστικού Κόμματος στο αστικό Κουομιτάνγκ. Στα ζητήματα της εσωτερικής σοβιετικής πολιτικής, το ΒΟΟ έπαιρνε το μέρος του Μπουχάριν στην πάλη του ενάντια στον τροτσκισμό. Ασκούσε κριτική στην υπεραριστερή γραμμή της Κομιντέρν από το 1929 και μετά, όμως δεν έβγαζε κανένα συμπέρασμα για τη σύνδεση ανάμεσα στην πολιτική της Κο- μιντέρν και την εσωτερική πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης.

Επίσης, το ΒΟΟ είχε μεγάλες διαφορές με τον Τρότσκι και στο εθνικό ζήτημα της Ισπανίας. Ο Τρότσκι υποστήριζε το δικαίωμα στην αυτοδιάθεση, η προσέγγισή του, όμως, ήταν διεθνιστική. Η προσέγγιση του ζητήματος από το ΒΟΟ ήταν εντελώς διαφορετική. Όπως γράφει ο Αντί Ντέργκαν:

Το ΒΟΟ προχώρησε πολύ πιο μακριά από την απλή υπεράσπιση του δικαιώματος στην αυτοδιάθεση των εθνικών μει

-341 -


ονοτήτων που υπήρχαν. Τον Ιούνη του 1931 ο Μαουρίν τάχθηκε υπέρ του «σεπαρατισμού» [αποσχιστισμού, ΣτΜ], αν κι όχι από την Ισπανία αλλά από το ισπανικό κράτος, η αποσύνθεση του οποίου μπορούσε να εγγυηθεί μια πραγματική ενότητα τη Ιβηρικής. Δεν αρκούσε, διακήρυττε το ΒΟΟ, να κερ- δηθεί η ηγεσία υπαρκτών εθνικοαπελευθερωτικών κινημάτων, αντιθέτως, ήταν αναγκαία η συμμετοχή στο σχηματισμό τους. Οπότε, εκεί που δεν υπήρχαν εθνικά κινήματα, είτε επρόκειτο για την Ανδαλουσία, την Αραγκόν, την Καστίλη είτε αλλού, οι κομμουνιστές θα έπρεπε να συμβάλλουν στη δημιουργία τους.Ο Μαουρίν πίστευε ότι «η ύπαρξη ενός εθνικού ζητήματος ενισχύει σημαντικά τις προοπτικές μιας σοσιαλιστικής επανάστασης», και μάλιστα σε τόσο μεγάλο βαθμό, ώστε «ακόμα κι αν δεν υπήρχε θα έπρεπε να δημιουργηθεί». Δεν είναι παράξενο που οι τροτσκιστές ήταν ανελέητοι στις επιθέσεις τους ενάντια σε αυτό που περιέγραφαν ως προτίμηση [του ΒΟΟ] σε «σεπαρατιστική όχι ταξική πολιτική», σε σημείο που να το αποκαλούν «πιο καταλανικό κι από την Καταλανική Δημοκρατική Αριστερά», το βασικό μικροαστικό εθνικιστικό κόμμα στην Καταλονία.49

Η αλληλογραφία Τρότσκι-Νιν αποκαλύπτει έντονες διακυμάνσεις στη στάση του τελευταίου απέναντι στο ΒΟΟ και τον Μαουρίν.

Στις 12 Νοέμβρη 1930 ο Νιν έγραφε: «Ο Μαουρίν είναι πολύ κοντά μας και είμαι βέβαιος ότι σύντομα θα ταχθεί υπέρ της Αντιπολίτευσης. Αυτό θα είναι μεγάλο απόκτημα γιατί, όπως σας έχω πει, έχει καλή σκέψη και είναι έντιμος».50 Στις 17 Γενάρη 1931:

Στην πραγματικότητα ο Μαουρίν είναι με μας... Να ένα εντυπωσιακό παράδειγμα. Τον επόμενο μήνα θα πραγματοποιηθεί το ενοποιητικό συνέδριο. Στον Μαουρίν έχει ανατεθεί το καθήκον να γράψει τις Θέσεις για την πολιτική κατάσταση και τα καθήκοντα του κόμματος. Λοιπόν, εκμεταλλευόμενοι το γεγονός ότι είμαστε «γείτονες» (μένει δίπλα μου), επεξεργαζόμαστε το κείμενο των Θέσεων από κοινού.51

- 342-


Στις 26 Γενάρη 1931 ο Νιν έγραψε πάλι: «Το τμήμα της Βαρκελώνης και η προσωρινή εκτελεστική επιτροπή αποδέχτηκαν τις Θέσεις που παρουσιάσαμε ο Μαουρίν κι εγώ (τις επιμελήθηκα σχεδόν στο σύνολό τους)...»52

Εκείνη την περίοδο ο Τρότσκι ενέκρινε τη συμμετοχή του Νιν στην επεξεργασία των βασικών, προγραμματικών κειμένων του ΒΟΟ. Ωστόσο, ο Τρότσκι ανησυχούσε διαρκώς μην ο Νιν θολώσει τη διαχωριστική γραμμή που χώριζε την Αριστερή Αντιπολίτευση από τον Μαουρίν ή παραιτηθεί από την προσπάθεια να οργανωθεί η Μπολσεβίκικη-Λενινιστική φράξια. Στις 13 Φλεβάρη 1931 ο Τρό- τσκι έγραψε στον Νιν:

Το γεγονός ότι η Καταλανική Ομοσπονδία* σάς εμπιστεύεται την επεξεργασία των βασικών ντοκουμέντων της, συμπερι- λαμβανομένης της απάντησης στην πολιτική διακήρυξης του κόμματος, αποτελεί μια ιδιαιτέρως πολύτιμη κατάκτηση που υπόσχεται πολλά...Όμως, παρόλ’ αυτά, ανανεώνω την πρότασή μου για την έκδοση στη Μαδρίτη (ή σε κάποια άλλη πόλη) ενός Δελτίου της ισπανικής Αριστερής Αντιπολίτευσης ως ένα σταθερό, μηνιάτικο, θεωρητικό και πολιτικό όργανο.53

Δυο μέρες μετά, στις 15 Φλεβάρη, ο Τρότσκι παρακινούσε ξανά:

Είναι αναγκαίο να συγκροτηθεί μια καλά οργανωμένη φράξια της Αριστερής Αντιπολίτευσης, όσο μικρή και να ’ναι αρχικά, η οποία θα εκδίδει το δικό της δελτίο και το δικό της θεωρητικό όργανο. Βέβαια, κάτι τέτοιο δεν αποκλείει τη συμμετοχή των Αριστερών Κομμουνιστών σε πλατύτερες οργανώσεις: αντιθέτως, την προϋποθέτει, αλλά την ίδια στιγμή, η οργάνωση της Αριστερής Αντιπολίτευσης αποτελεί την αναντικατάστατη προϋπόθεση για τη συμμετοχή.54

Στις 15 Μάρτη 1931 ο Τρότσκι έκψρασε ξανά την ανησυχία του για

* Κομμουνιστική Ομοσπονδία ΚαταΧονίας, η οργάνωση του Μαουρίν και ο κορμός του «ευρύτερου» ΒΟΟ /ΣτΜ/

- 343-


τη συμμετοχή του Νιν στις δραστηριότητες του ΒΟΟ χωρίς να έχει υπάρξει πρώτα ξεκαθόρισμα των αρχών στις οποίες στηριζόταν αυτή η συμμετοχή:

Πώς θα παρουσιαστεί και θα εξηγηθεί πολιτικά η συμμετοχή σας στο Μπλοκ, ως συμμετοχή ενός εκπροσώπου μιας κομμουνιστικής φράξιας ή ενός επαναστάτη που η απομόνωσή του είναι γνωστή; Είναι πολύ επικίνδυνο να κυκλοφορείς χωρίς πολιτικό διαβατήριο, ιδιαίτερα σε μια επανάσταση.55

Δυο βδομάδες αργότερα ο Τρότσκι πρόσθετε:

Όλα τα μάτια είναι στραμμένα στην Ισπανία. Κι όμως, η Αριστερή Αντιπολίτευση δεν υφίσταται ως ζωντανή και ενεργή οργάνωση στην Ισπανία.56

Έξαφνα, ο τόνος των επιστολών του Νιν άλλαξε ριζικά. Τώρα εμφανιζόταν να είναι βαθιά ανταγωνιστικός απέναντι στο ΒΟΟ. Στις 4 Απρίλη 1931 έγραφε στον Τρότσκι:

Η ανοικτή προπαγάνδα των αρχών της Αντιπολίτευσης έχει προκαλέσει τη ρήξη μου με την Καταλανική Ομοσπονδία, ακριβέστερα με την ηγεσία της. Οι εργάτες κρατάνε μια εντελώς διαφορετική στάση και επιδεικνύουν μια ανοιχτή συμπάθεια προς εμένα.57

Το Μάη του 1931 το ΒΟΟ απέρριψε και τυπικά την αίτηση του Νιν να γίνει μέλος του και στα έντυπα των δυο οργανώσεων άρχισαν να εμφανίζονται αμοιβαίες επιθέσεις. Μια μικρή ομάδα πέντε-έξι τροτσκιστών συνέχισαν την προσπάθεια να υπερασπιστούν τις ιδέες τους μέσα στο ΒΟΟ, όμως, το Νοέμβρη του 1931 διαγράφηκαν λόγω «φραξιονιστικής δραστηριότητας με σκοπό την καταστροφή του κόμματος».58 Ο Τρότσκι έγραφε στον Νιν στις 12 Απρίλη 1931:

Μόλις έλαβα την επιστολή σας με την οποία με ενημερώνετε για πρώτη φορά σχετικά με τη ρήξη σας με την Καταλανική

-3 4 4 -


Ομοσπονδία, και την επικείμενη κυκλοφορία του Οοηιιιηΐεηιο, οργάνου της Αριστερής Αντιπολίτευσης. Αυτά τα τελευταία νέα με γεμίζουν με τόσο μεγάλη χαρά...59

Δυστυχώς, την ίδια ώρα που ο Τρότσκι υπαγόρευε την παραπάνω επιστολή, ο Νιν έγραφε μια νέα, στην οποία αποκάλυπτε μια ακόμα στροφή:

Πρέπει να μπούμε στην Ομοσπονδία, να κάνουμε συστηματική δουλειά και να δημιουργήσουμε τη φράξιά μας σ’ αυτή. Υπάρχουν πολλές πιθανότητες [να το καταφέρουμε, ΣτΜ]. Είμαι βέβαιος ότι αν σήμερα η ένταξή μου δεν είναι δυνατή, σύντομα θα γίνει, μπορεί και σε λιγότερο από μήνα.

Στις 15 Απρίλη τα πράγματα είχαν προχωρήσει ακόμα περισσότερο. Ο Νιν έγραψε:

Η Καταλανική Ομοσπονδία με πλησίασε για να ζητήσει τη βοήθειά μου. Δεν μπορούσα να την αρνηθώ, οπότε ιδού, κάνω σημαντική δουλειά (σε μεγάλο βαθμό καθοδηγητική) στην κεντρική επιτροπή της οργάνωσης. Δημοσιεύουμε ένα ημερήσιο δελτίο του οποίου είμαι εκδότης.60

Αυτή η επιστολή προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στον Τρότσκι. Στις 20 Απρίλη έγραψε στον Νιν:

Στη δεύτερη επιστολή σας αποδεικνύετε την αναγκαιότητα να επηρεαστεί η Καταλανική Ομοσπονδία από μας με έναν φιλικό και διακριτικό τρόπο. Συμφωνώ πλήρως...Ομως, δεν μπορώ να μην υπογραμμίσω από δω που βρίσκομαι, από πολύ μακριά, την άλλη πλευρά του ζητήματος. Δυο τρεις μήνες πριν, υπολογίζατε ότι θα κερδίσετε στο πλευρό σας αυτή την οργάνωση χωρίς δυσκολίες, επεξεργαστήκατε τις Θέσεις της από κοινού με τον Μαουρίν κλπ... Λίγο αργότερα διαπιστώθηκε ότι η Ομοσπονδία, λόγω των επαμφοτεριζόντων σχέσεων με την Κομιντέρν, εκτιμούσε ότι η ένταξή σας στις γραμμές της δεν ήταν επιθυμητή. Αυτό το ιστορικό, κατά τη γνώμη μου, είναι επιχείρημα ενάντια σε απόπειρες να επη

- 345-


ρεαστεί η Ομοσπονδία μόνο προσωπικά, ατομικά, παιδαγωγικά - με το να απουσιάζει μια αριστερή φράξια που θα δρα παντού με το λάβαρό της ξεδιπλωμένο. Δουλειά μέσα στην Ομοσπονδία; Ναι, βεβαίως. Δουλειά υπομονετική, με φιλικό τρόπο, χωρίς φόβο ότι θα σας ελέγξουν; Ναι, ναι, ναι. Όμως δουλέψτε ανοιχτά, ως Μ πολσεβίκος-Αενινιστής που ανήκει σε μια φράξια, που απαιτεί την ελευθερία κριτικής και έκθεσης των απόψεων του.61

Δυο μέρες αργότερα, ο Τρότσκι έκφραζε ταυτόχρονα και τον ενθουσιασμό αλλά και τις ανησυχίες του για την είσοδο του Νιν στην κεντρική επιτροπή του ΒΟΟ:

Η πιο σημαντική πληροφορία στην επιστολή σας ήταν η είσοδός σας στην κεντρική επιτροπή της Καταλανικής Ομοσπονδίας και η έκδοση από εσάς του καθημερινού εντύπου της Ομοσπονδίας. Δεν βρίσκω λόγια να εκψράσω πόσο σημαντικό γεγονός είναι αυτό. Δυστυχώς ωστόσο, δεν μου είναι σαφείς οι πολιτικές συνθήκες. Κάμποσες βδομάδες πριν γράψατε ότι αναγκαστήκατε να έρθετε σε ρήξη με την Ομοσπονδία επειδή η ηγεσία της θεωρούσε την ένταξή σας στην Αριστερή Αντιπολίτευση ασύμβατη με την ένταξή σας στην Ομοσπονδία. Με άλλα λόγια, η ηγεσία ήταν πολύ εχθρική απέναντι μας και επιστράτευσε τις μεθόδους και τη φρασεολογία της σταλινικής γραφειοκρατίας.Μετά από όλα τα παραπάνω, η είσοδός σας, λίγες βδομάδες μετά, στα κεντρικά όργανα της Ομοσπονδίας, πρέπει να ομολογήσω ότι με μπερδεύει σε μεγάλο βαθμό. Τι συνέβη στην Ομοσπονδία; Με ποιους όρους ενταχθήκατε στην Ομοσπονδία; Θα περιμένω την απάντησή σας σε όλα αυτά τα ερωτήματα με μεγάλη ανυπομονησία...

Ο Τρότσκι ολοκλήρωνε την επιστολή του με τις εξής φράσεις:

Ένας μικρός, αλλά σταθερός μαρξιστικός πυρήνας, που ξέρει ακριβώς τι θέλει, μπορεί να σώσει όχι μόνο την Καταλανική Ομοσπονδία αλλά και την Ισπανική Επανάσταση. Όμως μόνο με μια προϋπόθεση: ο μικρός αυτός πυρήνας πρέπει να βαδί

-346-


σει κάτω από το δικό του πρόγραμμα, από το δικό του λάβαρο.Σας ικετεύω να μου απαντήσετε όσο το δυνατόν πιο σύντομα, συγκεκριμένα πάνω σε αυτά τα ερωτήματα, κατανοώντας το γεγονός ότι για μένα είναι αποφασιστικής σημασίας.

Όμως, ο Νιν δεν απάντησε ποτέ σε αυτά τα ερωτήματα και δεν εξήγησε ποτέ τη βάση πάνω στην οποία εντάχτηκε στην κεντρική επιτροπή της Ομοσπονδίας.62

Οι ταλαντεύσεις του Νιν συνεχίστηκαν. Στις 25 Ιούνη έγραφε στον Τρότσκι: «Δεν υπερασπίζομαι, και <5εν έχω υπερασπιστεί ποτέ» την Καταλανική Ομοσπονδία. Τέσσερις μέρες μετά, περιέγραφε τη στάση του με αυτές τις φράσεις:

Όπως πάντα ο προσανατολισμός της [Καταλανικής Ομοσπονδίας] είναι αδιαμόρφωτος, ασταθής. Οι σχέσεις μου με την ηγεσία της έχουν περάσει διάφορα στάδια: συνεργασία, ρήξη, νέα συνεργασία, νέα ρήξη. Τώρα, βρισκόμαστε σε αυτό το στάδιο...

Στις 13 Ιούλη έγραφε ξανά στον Τρότσκι:

Έγραψα ένα άρθρο ενάντια στα λάθη του Μαουρίν για το τρίτο τεύχος της επιθεώρησης [Οοηιιιηκιηο]. Δεν μπορούμε να μείνουμε σιωπηλοί γΓ αυτά τα λάθη χωρίς να θέτουμε το κίνημα σε μεγάλο κίνδυνο. Ο χαρακτήρας της εκλογικής καμπά- νιας που διεξάγει το Μπλοκ τις τελευταίες μέρες, είναι πολύ λίγο κομμουνιστικός.63

Στις 25 Αυγούστου, με βαριά καρδιά, ο Νιν πρότεινε μια νέα στροφή:

Έχω την ευκαιρία να συγκροτήσω σε κάμποσες πόλεις εδώ κομμουνιστικές οργανώσεις. Σε ποια οργάνωση θα πρέπει να αναφέρονται; Στο Μπλοκ ή στο επίσημο κόμμα [ΡΟΕ]; Έχω πολλούς δισταγμούς πάνω σε αυτό το ζήτημα. Είναι πολύ δύσκολο να τις κάνω να αναφέρονται στο επίσημο κόμμα, γιατί στην Καταλονία πρακτικά δεν διαθέτει οργάνωση. Από την

- 347-


άλλη, την παρούσα περίοδο η πολιτική θέση του Μπλοκ είναι τόσο λάθος, που είναι εξίσου δύσκολο να τις συμβουλεύσω να αναφέρονται σε αυτή την οργάνωση. Ωστόσο, τείνω προς αυτή τη δεύτερη λύση...64

Στις 18 Σεπτέμβρη ο Νιν έγραφε στον Τρότσκι:

Καταρχάς, θα ήταν δύσκολο να πείσω τις οργανώσεις να ανα- φέρονται στο κόμμα [το ΡΟΕ] (δεν θα θέλουν να μπουν σε αυτό) και δεύτερον, επειδή - μην το ξεχνάτε - στην Καταλονία το κόμμα επί της ουσίας δεν υφίσταται. Σε όλες αυτές τις ομάδες τα καλύτερα στοιχεία είναι με μας και θα μπορέσουν να συμβάλουν άμεσα στην ανασύνθεση του Μπλοκ κάτω από την ηγεσία μας.65

Σε αυτές τις γραμμές μπορούμε να βρούμε σε εμβρυακή μορφή το σύνολο της μελλοντικής πολιτικής του Νιν απέναντι στον Μαουρίν, της προσαρμογής του στον κεντρισμό, της συνθηκολόγησής του, όχι μόνο με τη δεξιά πτέρυγα του ΡΟΙΙΜ, αλλά και με την ηγεσία της ΟΝΤ.

Το Μάρτη του 1932, στην Τρίτη συνδιάσκεψη της ΟΟΕ, ο Νιν έπεισε την οργάνωση να διακηρύξει ότι είναι ανεξάρτητη κι όχι φράξια του Κομμουνιστικού Κόμματος, αλλάζοντας γι’ αυτό το σκοπό και την ονομασία της σε Κομμουνιστική Αριστερά της Ισπανίας (ΙΟΕ). Η συνδιάσκεψη αποφάσισε επίσης ότι στο μέλλον θα κατεβάσει τους δικούς της υποψήφιους στις εκλογές.66

Όπως έχουμε προαναφέρει, το Νοέμβρη του 1931 είχε επέλθει μια πλήρης ρήξη ανάμεσα στον Νιν και την ΟΟΕ από τη μια πλευρά και τον Μαουρίν και το ΒΟΟ από την άλλη. Πώς μπορεί λοιπόν να εξηγηθεί η φιλική συγχώνευση των δυο οργανώσεων τέσσερα χρόνια μετά;

Καταρχάς, ο Νιν και η ΙΟΕ άρχισαν να παίρνουν όλο και μεγαλύτερες αποστάσεις από τον Τρότσκι και τη Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση.

Γεγονότα δευτερεύουσας σημασίας διαδραμάτισαν κάποιο ρό-

-348-

Χο σε αυτή την εξέλιξη. Ένα απ’ αυτά ήταν η περίπτωση Λακρουά. Στην Τρίτη συνδιάσκεψη της ΟΟΕ το Μάρτη του 1932, ο Λακρουά παραιτήθηκε από τη θέση του γραμματέα της οργάνωσης, υποτίθεται για λόγους υγείας. Το Νοέμβρη ξεκίνησε μια σύγκρουση ανάμεσα στον Λακρουά και τον Νιν, πάνω σε ζητήματα η φύση των οποίων ήταν πολύ ασαφής για όλους όσους προσπαθούσαν να την κατανοήσουν. Ο Λακρουά ξεκίνησε την έκδοση ενός δελτίου στο οποίο δικαίωνε τις κριτικές που ασκούσε ο Τρότσκι στον Νιν. Εκείνη την περίοδο, τα κείμενα του Τρότσκι και της Διεθνούς Γραμματείας έμοιαζαν να είναι πολύ περισσότερο φιλικά προς τον Λακρουά παρά προς τον Νιν. Η ομάδα του Λακρουά διαλύθηκε τον Απρίλη του 1933 και ο ίδιος διαγράφηκε από την οργάνωση με την κατηγορία της «υπεξαίρεσης χρημάτων».

Τα κατοπινά γεγονότα ρίχνουν περισσότερο φως στον Λακρουά και από μια άποψη δικαιώνουν τη στάση που τήρησε η ηγεσία της ΙΟΕ. Το Σεπτέμβρη του 1933 εντάχτηκε στο Ρ5ΌΕ [το Σοσιαλιστικό κόμμα] και με μια επιστολή του στην καθημερινή εφημερίδα του κόμματος, την ΕΙ 5οάαΙίεΙα, αποκήρυτ- τε το κομμουνιστικό του παρελθόν και τον πλανημένο ρόλο του ως «ελεύθερου σκοπευτή ενάντια στο σοσιαλισμό». Όμως, πριν από αυτό, ο Λακρουά είχε προσπαθήσει να επανενταχτεί στο ΡΟΕ. Η πλήρης έλλειψη αρχών που τον χαρακτήριζε αποκαλύπτεται σε μια επιστολή του προς την κεντρική επιτροπή του ΡΟΕ με ημερομηνία 15 Ιούλη 1933 και η οποία ανακαλύφθηκε πρόσφατα στα κομματικά αρχεία στη Μαδρίτη. Σύμφωνα με την επιστολή, ο μόνος λόγος που εμπόδισε τον Λακρουά να έρθει στη Μαδρίτη από την Τολόσα όπου βρισκόταν, όπως του είχε ζητήσει η ηγεσία του ΡΟΕ, για να δώσει εξηγήσεις σχετικά με τις «κινήσεις του προς το κόμμα», ήταν η έλλειψη χρημάτων. Ο Λακρουά κατέληγε στην επιστολή του ότι «στις επιχειρήσεις του τροτσκισμού στην Ισπανία μπορούσε να δοθεί τέλος μόνο με γρήγορη δράση και με αυτόν τον τρόπο να κερδηθούν πίσω στο κόμμα, οι καλοί εργάτες που εξακολουθούν λανθασμένα να ακολουθούν τη μεταμφιεσμένη αντεπανάσταση του τροτσκισμού».67


- 349-


Κατόπιν, ένα κουβάρι φραξιονιστικών αντιπαραθέσεων στο γαλλικό τροτσκισμό, ανάμεσα σε μια ομάδα γύρω από τον Αλφρέντ Ρο- σμέρ και σε μια άλλη γύρω από τον Ραϊμόν Μολινιέ (που δεν υπάρχει λόγος να ασχοληθούμε σε αυτό το σημείο), βάρυναν ακόμα περισσότερο τις σχέσεις ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Νιν. Όπως και ο Κουρτ Λαντάου, που το 1931 είχε διαγραφεί από τη γερμανική τροτσκιστική οργάνωση, έτσι κι ο Νιν, υποστήριξαν τον Ροσμέρ ενάντια στον Τρότσκι.

Μια νέα διαμάχη ανάμεσα στην ΙΟΕ και το διεθνές τροτσκιστι- κό κίνημα ξέσπασε γύρω από το ζήτημα της εισόδου στα σοσιαλιστικά κόμματα, της λεγόμενης «γαλλικής στροφής». Ο Τρότσκι εκτιμούσε ότι αυτή η τακτική αφορούσε ιδιαίτερα την Ισπανία, μιας και από το 1934 το Σοσιαλιστικό κόμμα, έχοντας αποκηρύξει τη συμμετοχή του στις κυβερνήσεις του 1931-33, είχε κάνει μια απότομη και εντυπωσιακή στροφή προς τα αριστερά. Ο Ρόναλντ Φρέιζερ γράψει:

Το 1933, ένα μήνα πριν οι σοσιαλιστές υπουργοί εγκαταλεί- ψουν τη συμμαχική κυβέρνηση, ο Λάργκο Καμπαγιέρο, ο υπουργός Εργασίας και γενικός γραμματέας της υ<3Τ, δήλωσε ότι πλέον είχε επιβεβαιωθεί η πεποίθησή του ότι «είναι αδύνατον να πραγματοποιηθούν σοσιαλιστικά καθήκοντα σε καθεστώς αστικής δημοκρατίας». Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ήττα στις εκλογές του 1933 συνέβαλε στη ριζοσπαστικοποί- ηση τμημάτων του κόμματος. Η Ομοσπονδία Εργατών Γης (που πλέον έφτανε να είναι το μισό της συνολικής δύναμης της υ<3Τ, που είχε τετραπλασιαστεί μέσα σε δεκαοχτώ μήνες) διακήρυσσε ότι δεν μπορούσε να υπάρξει αγροτική μεταρρύθμιση δίχως επανάσταση. Η Σοσιαλιστική Νεολαία τασσόταν υπέρ της επανάστασης και της δικτατορίας του προλεταριάτου.68

Η αριστερή πτέρυγα του ΡδΟΕ δεν έλεγχε μοναχά τη Σοσιαλιστική Νεολαία, αλλά επίσης την ΙΚ3Τ και πολλές τοπικές και επαρχιακές οργανώσεις του κόμματος.

- 350-


Η εφημερίδα της Σοσιαλιστικής Νεολαίας στη Μαδρίτη, η Κβ- ηονααοη, ζήτησε ανοιχτά από τους τροτσκιστές να ενταχθούν στο Σοσιαλιστικό Κόμμα και να συμβάλουν στη μετατροπή του σε μπολσεβίκικο κόμμα. Ο Νιν κι ο Ανδράδε [ηγέτες της ΙΟΕ] δεν αποδέχτηκαν την πρόσκληση. Αυτή η άρνηση έστρωσε το δρόμο για την συγχώνευση της Σοσιαλιστικής Νεολαίας με τους σταλινικούς στις αρχές του 1936, μια εξέλιξη που πρόσφερε στο ΡΟΕ την πρώτη μαζική του βάση στην Ισπανία.69

Το Γενάρη του 1934 το Σοσιαλιστικό Κόμμα συγκρότησε μια επιτροπή αρμόδια για την προμήθεια και διανομή οπλισμού στα μέλη του. Η εφημερίδα του, η ΕΙ 5οάαΙϊ$Ια, έγραφε τα εξής στην τρίτη επέτειο ανακήρυξης της Δημοκρατίας:

Μια άλλη 14η Απρίλη; Πολύ καλύτερα, κάτι άλλο: ένας Ισπανικός Οκτώβρης. Η διαφορά είναι η εξής: Απρίλης, διαψευ- σμένες ελπίδες, χαμένες ψευδαισθήσεις. Οκτώβρης, σταθερή προσμονή, βέβαιη λύση... Απρίλης, πολίτες με ψηφοδέλτια, Οκτώβρης, εργάτες με τουφέκια.70

Με δοσμένες αυτές τις εξελίξεις, ο Τρότσκι έγραφε στη Διεθνή Γραμματεία λίγες μέρες πριν την εξέγερση των Αστούριας, τον Οκτώβρη του 1934:

Οι Ισπανοί μας σύντροφοι θα έπρεπε να είχαν ενταχθεί στο Σοσιαλιστικό κόμμα από την αρχή της εσωτερικής του διαφοροποίησης και να ξεκινήσουν να ετοιμάζουν το κόμμα για την ένοπλη πάλη.71

Σε μια άλλη επιστολή στη Διεθνή Γραμματεία, με ημερομηνία 14 Δεκέμβρη 1934, ο Τρότσκι υπογράμμιζε αυτό το σημείο:

Οι ισπανοί σύντροφοι έχουν εκδηλωθεί ειλικρινή ενάντια στη γαλλική στροφή. Πρόκειται για μια νέα επιβεβαίωση ότι η «αδιαλλαξία» τους δεν είναι τίποτα περισσότερο από την πρόσοψη μιας παθητικότητας εντελώς προπαγανδιστικής και δημοσιογραφικής σε χαρακτήρα. Από την πλευρά μας, πάντα

-351-


θα επαναλαμβάνουμε: από όλα τα λάθη που έχουν διαπράξει όλα τα τμήματα, το μεγαλύτερο το διέπραξε το ισπανικό τμήμα, που δεν είχε το μυαλό να ενταχθεί στο Σοσιαλιστικό Κόμμα εγκαίρως, στην προετοιμασία της έναρξης του ένοπλου αγώνα.72

Ένα πανεθνικό ακτίφ της ΙΟΕ το Σεπτέμβρη του 1934 ψήφισε ομόφωνα να απορρίψει τη «γαλλική στροφή».73 Συνολικά, πολύ λίγα μέλη της ΙΟΕ υποστήριξαν τη «γαλλική στροφή»: πέντε στη Μαδρίτη και 6 με 8 στις επαρχίες.74 Ένας σύντροφος με ηγετικό ρόλο, ο Φερσέν, έφτασε να ενταχθεί στο ΡδΟΕ, χωρίς όμως να οργανώσει μια φράξια. Ένας ά λλος με τι ς ίδιες απόψεις, ο Μουνίς, γύρισε στο Μεξικό. Ο Χεσούς Μπλάνκο, ακόμα ένας υποστηρικτής της «γαλλικής στροφής», θα εντασσόταν σύντομα στο ΡΟυΜ. Ένας άλλος, ο Εστεμπάν Μπιλμπάο, θα έμενε απομονωμένος για μήνες, χωρίς να διαθέτει ίχνος οργάνωσης.75

Αυτές οι συνθήκες διευκόλυναν την προσέγγιση της ΙΟΕ με το ΒΟΟ. Την τάση αυτή την ενίσχυσαν μια σειρά παράγοντες. Στις 16 Δεκέμβρη 1933, κάτω από το βάρος της φασιστικής απειλής διεθνώς και στην Ισπανία, συγκροτήθηκε στην Καταλονία μια «Εργατική Συμμαχία». Στη Συμμαχία συμμετείχαν το ΒΟΟ, η ΙΟΕ, το ΡδΟΕ και οι «τρεϊντίστας»,* οι διαφωνούντες της ΟΝΤ. Παρόμοιες οργανώσεις απλώθηκαν και σε άλλες περιοχές της χώρας. Μόνο η ΟΝΤ, με τη σημαντική εξαίρεση των Αστούριας, έμεινε εκτός της Συμμαχίας. Οι σταλινικοί μπήκαν στη Συμμαχία το Σεπτέμβρη του 1934 αφού είχαν ξοδέψει τους εννιά προηγούμενους μήνες καταγ- γέλοντάς την ως «αντεπαναστατικό ελιγμό». Ο ιστορικός Παζέ γράφει ότι τον Οκτώβρη του 1934,

* Κυριολεκτικά «οι οπαδοί των τριάντα» -από ένα μανιφέστο τριάντα γνωστών συνδικαλιστών της ^ΝΤ το 1931, που ασκούσαν κριτική στις «παραδειγματικές» ένοπλες ενέργειες αναρχικών ομάδων της ΡΑΙ μέσα και γύρω από τη συνομοσπονδία. Βασικός ηγέτης της τάσης ήταν ο Ανχελ Πεστάνια, για ένα διάστημα γραμματέας της συνομοσπονδίας. Το 1932 η ΡΑΙ κατάφερε να εκδιώξει τους «τρεϊντίστας» από τη €ΝΤ. ΙΣτΜΙ.

- 352-


σε σχέση με τον αριθμό των μελών τους, το ΒΟΟ και η ΙΟΕ διαδραμάτισαν, χωρίς αμφιβολία, ένα ρόλο δυσανάλογα μεγάλο. Το ΒΟΟ αποτέλεσε τη ραχοκοκαλιά της Εργατικής Συμ- μαχίας στη Βαρκελώνη, ακόμα και σε τμήματα της Καταλανι- κής υπαίθρου. Όμως, ακόμα και η μικρή ομάδα της Κομμουνιστικής Αριστεράς Ισπανίας (ΙΟΕ) συμμετείχε ενεργά. Ο Νιν, βεβαίως, ήταν μέλος της ηγεσίας της Καταλανικής Εργατικής Συμμαχίας και συνεπώς, τις κρίσιμες μέρες, συμμετείχε στη λήψη όλων των αποφάσεων. Μέλη της ΙΟΕ εντάχθηκαν σε μια ένοπλη φάλαγγα του ΒΟΟ στη Βαρκελώνη. Αντιστοίχως βέβαια, τα μέλη της ΙΟΕ και του ΒΟΟ στις Αστούριας έπαιξαν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πάλη. Όπως ήταν αναμενόμενο, λόγω του κύρους τους ως παλιοί αγωνιστές του εργατικού κινήματος, κατέλαβαν ηγετικές θέσεις στις τοπικές και περιφερειακές επιτροπές, όπως στο Οβιέδο, το Σάμα δε Λανγρέο, το Μιέρες κλπ...76

Ο Νιν έκανε μια τελευταία στροφή ενάντια στο ΒΟΟ. Στις 14 Σεπτέμβρη 1934 έφτασε να γράφει στο περιοδικό €οηιΐίηϊ$ιηο·.

Ο Μαουρίν, που προσπαθεί να κρατήσει μια γραμμή κάπου ανάμεσα στο σταλινισμό και την κομμουνιστική αριστερή αντιπολίτευση, δεν μιλάει υπέρ των θέσεων του πρώτου, ούτε για τη στάση της δεύτερης. Όμως... η πολιτική σιχαίνεται τα κενά και τώρα τελευταία, έχοντας αναγκαστεί να υιοθετήσει συγκεκριμένες θέσεις, ο Μαουρίν παίρνει το δρόμο του ριζοσπαστικού μικροαστισμού... Οι απόψεις του Μαουρίν δεν μπορούν να οδηγήσουν οπουδήποτε αλλού, από το να τραβήξουν τις μάζες μακριά από τα πραγματικά καθήκοντα και να ενισχύ- σουν τις ψευδαισθήσεις για τη δυνατότητα των μικροαστικών στρωμάτων να πραγματοποιήσουν μια βαθιά δημοκρατική επανάσταση.77

Ομως, δεν πέρασε πολύς καιρός και ο Νιν αποφάσισε ότι η ΙΟΕ πρέπει να συγχωνευτεί με το ΒΟΟ. Το Σεπτέμβρη του 1935 οι δυο οργανώσεις ενοποιήθηκαν στο ΡΟΙΙΜ (Εργατικό Κόμμα Μαρξιστικής Ενοποίησης). Με αυτό τον τρόπο οι τροτσκιστές έμειναν χωρίς

- 353-


τμήμα στην Ισπανία.Αρχικά, τόσο ο Τρότσκι όσο και η Διεθνής Γραμματεία, εκτι

μούσαν ότι θα ήταν δυνατόν να συνεργαστούν με το ΡΟΙΙΜ και να το επηρεάσουν. Ο Ράϊνερ Τόλστοφ, ο ιστορικός του ΡΟυΜ, έχοντας ερευνήσει συστηματικά τα αρχεία του Τρότσκι, μας λέει μια εντυπωσιακή ιστορία. Τον Αύγουστο του 1935, λίγο πριν την ίδρυση του ΡΟΙΙΜ, ο Ζαν Ρους, μέλος της Διεθνούς Γραμματείας, πήγε στην Ισπανία. Δυο ζητήματα τον απασχολούσαν: 1. Η δυνατότητα προπαγάνδισης της Τέταρτης Διεθνούς στο νέο κόμμα 2. Η διατήρηση των σχέσεων ανάμεσα στην πρώην ΙΟΕ με τη Διεθνή Γραμματεία, μετά την ενοποίηση. Ο Νιν, ανάμεσα σε άλλους, τον είχαν διαβεβαιώσει ότι ακόμα και αν το καταστατικό του νέου κόμματος δεν θα επέτρεπε τις φράξιες, η προπαγάνδα του μπολσεβίκικου-λε- νινιστικού προγράμματος θα συνεχιζόταν από μια χαλαρή «τάση» - οργανωμένη σε «ομάδες φίλων». Ακόμα περισσότερο, έτσι κι αλλιώς εκτός Καταλονίας και Βαλένθια, το νέο κόμμα θα το αποτε- λούσαν πρώην μέλη της ΙΟΕ. Ακόμα και ο Μαουρίν υποστήριξε την ιδέα σχηματισμού της Τέταρτης Διεθνούς. Περαιτέρω, η Διεθνής Γραμματεία (15) συμφώνησε ότι τις «αδελφικές σχέσεις» με τα πρώην μέλη της ΙΟΕ θα τις εγγυόταν η προσωπική επαφή με τον Νιν. Ο Τρότσκι έκανε το εξής σχόλιο γι’ αυτό το ηιοάαε νίνβηάί:

Ανακοινώθηκε η ίδρυση του νέου κόμματος. Οπότε, ας πάμε σ’ αυτό. Οσο εξαρτάται από διεθνείς παράγοντες, θα πρέπει να κάνουμε το παν για να βοηθήσουμε αυτό το κόμμα να κερδίσει επιρροή και κύρος, κάτι που μπορεί να επιτευχθεί μόνο ακολουθώντας το δρόμο του συνεπούς και ασυμβίβαστου μαρξισμού. Σ’ αυτή την κατεύθυνση, είμαι έτοιμος, όπως και οι σύντροφοι της Διεθνούς Γραμματείας - γι’ αυτό είμαι βέβαιος - να βοηθήσω με όποιο τρόπο μας ζητηθεί.

Ο Τρότσκι επανέλαβε αυτά τα συναισθήματα γράφοντας στην εφημερίδα του ΒΟΟ, τη ί α ΒαίαΙΙα (Η Μάχη) και υποσχέθηκε στη συντακτική της επιτροπή ότι θα συνεισφέρει μερικά άρθρα. Πα

-354-


ράλληλα, ανέλαβε, μέσω της Διεθνούς Γραμματείας, την κυκλοφορία κειμένων του ΡΟΙΙΜ στα τμήματα της Διεθνούς Κομμουνιστικής Λίγκας.* Παρόλ’ αυτά, σύντομα, όταν δημοσιεύτηκε το μανιφέστο της ενοποίησης του ΒΟΟ με την ΙΟΕ, ο Τρότσκι έγραψε μια επιστολή στους ολλανδούς τροτσκιστές στην οποία ασκούσε έντονη κριτική στο ΡΟΙΙΜ, γιατί τασσόταν υπέρ του Γραφείου του Λονδίνου. Ωστόσο, εκτιμούσε ότι το κόμμα θα μπορούσε να κερδηθεί στην Τέταρτη Διεθνή.

Την ίδια στιγμή, ο Ρους, μόλις επέστρεψε, ενημέρωσε τον Νιν για τις απόψεις της Διεθνούς Γραμματείας. Ο Ρους υπέθετε ότι τα πρώην μέλη της ΙΟΕ θα χρησιμοποιούσαν όλες τις δυνατότητες εσωκομματικής συζήτησης στο ΡΟΙΙΜ για να προπαγανδίσουν την ιδέα της Τέταρτης Διεθνούς κι ότι θα συνέχιζαν να κρατάνε την επαφή με τη Διεθνή Γραμματεία. Μια επιστολή του Νιν στους αμε- ρικάνους τροτσκιστές, επιβεβαίωνε έμμεσα την εκτίμηση που είχε κάνει ο Ρους για τις σχέσεις ανάμεσα στη Διεθνή Γραμματεία και την πρώην ΙΟΕ.

Ο σκοπός της ενοποίησης ήταν να επιταχύνει τη μετατόπιση του ΒΟΟ προς την Τέταρτη Διεθνή, κάτι που υπονοούσε το κοινό σχέδιο προγράμματος.

Ωστόσο, ο Μαουρίν αντιμετώπιζε τη συγχώνευση του ΒΟΟ με την ΙΟΕ διαφορετικά απ’ ό,τι την αντιμετώπιζαν οι Ρους και Νιν. Χρόνια αργότερα, έγραψε: «Το βασικό ζήτημα ήταν: ανεξαρτησία σε διεθνές επίπεδο, όχι επαφές με τον Τρότσκι. Ο Νιν συμφώνησε». Είχε έρθει επίσημα σε ρήξη με τον Τρότσκι. Το ζήτημα της Τέταρτης Διεθνούς δεν αναφέρθηκε ποτέ στις συνομιλίες για τη συγχώνευση.7®

Οπως θα αποδείκνυαν οι εξελίξεις πολύ σύντομα μετά την ίδρυση του ΡΟίΙΜ, ο Μαουρίν ήταν πολύ κοντύτερα στην αλήθεια, απ’ ό,τι ο Ρους στην εκτίμησή του για τη συγχώνευση.

* Αυτή την ονομασία είχε πάρει η πρώην Διεθνής Αριστερή Αντιπολίτευση. /ΣτΜΙ

- 355 -


Από την εκλογική νίκη του Λαϊκού Μετώπου στο φασιστικό πραξικόπημα

Στις 15 Γενάρη 1936, τα δυο αριστερά Δημοκρατικά αστικά κόμματα των Αθάνια και Μπάριο, μαζί με το ΡδΟΕ, το ΡΟΕ, τους «τρεϊντίστας» της ΟΝΤ, την υ 6 Τ και το ΡΟίΙΜ, υπέγραψαν το κοινό πρόγραμμα του Λαϊκού Μετώπου. Οι Μπρουέ και Τεμίν γράφουν γι’ αυτό το πρόγραμμα:

Το πρόγραμμα-σύμφωνο των οχτώ σημείων, δεν αποτελούσε τόσο μια κοινή συνισταμένη, όσο αποδοχή του προγράμματος των Δημοκρατικών κομμάτων από τα εργατικά κόμματα. Δίπλα σε κάποια παραδοσιακά συνθήματα των Δημοκρατικών για αγροτική μεταρρύθμιση και εκπαιδευτικές αλλαγές, το πρόγραμμα τασσόταν υπέρ των μεταρρυθμίσεων για τον έλεγχο της λειτουργίας του Κορτές, μεταρρυθμίσεων στην τοπική αυτοδιοίκηση, την καθιέρωση προγραμμάτων για την οικονομική αναδιάρθρωση, την προστασία της ελαφράς βιομηχανίας, και την πραγματοποίηση δημοσίων έργων. Ήταν ένα φιλελεύθερο πρόγραμμα που κινιόταν σε αστικά πλαίσια, το οποίο σκοπίμως δεν συμπεριλάμβανε σοσιαλιστικά αιτήματα για την εθνικοποίηση της γης και των τραπεζών, τον εργατικό έλεγχο των επιχειρήσεων. «Η Δημοκρατία την οποία έχουν στο νου τους οι Δημοκρατικοί», δήλωνε το πρόγραμμα, «δεν είναι μια Δημοκρατία που εμπνέεται από ταξικές, οικονομικές και κοινωνικές αντιλήψεις, αλλά ένα σύστημα δημοκρατικών ελευθεριών που ως κίνητρα έχει το δημόσιο συμφέρον και την κοινωνική πρόοδο».79

Η προεκλογική εκστρατεία που ακολούθησε ήταν βαθύτατα επηρεασμένη από τον ηρωικό αγώνα των ανθρακωρύχων στις Αστούριας. Η δεξιά υπέστη μια βαριά ήττα. Εκλέχτηκε μια κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου και πρόεδρος ο Μανουέλ Αθάνια.

Ο Αθάνια έκανε προσωπικά ότι περνούσε από το χέρι του για να καθησυχάσει την μετριοπαθή κοινή γνώμη. «Δεν επιθυμούμε επικίνδυνες καινοτομίες», δήλωσε στην εφημερίδα Ραή$

-356-


5ο/>. «Θέλουμε ησυχία και τάξη. Είμαστε μετριοπαθείς».80

Όμως, όποιες κι αν ήταν οι προθέσεις των ηγεσιών του Λαϊκού Μετώπου, τα εκλογικά αποτελέσματα έδωσαν το σήμα της εκκίνησης για μια γιγάντια και ορμητική άνοδο της ταξικής πάλης. Οι Μπρουέ και Τεμίν γράφουν:

Μετά τις εκλογές, εντυπωσιακές σε όγκο διαδηλώσεις άνοιξαν τις φυλακές και απελευθέρωσαν τους εργάτες που κρατούνταν εκεί από το 1934, χωρίς να περιμένουν την υπογραφή του διατάγματος αμνηστίας. Στις 17 Φλεβάρη αναφέρθηκε το άνοιγμα της φυλακής στη Βαλένθια από διαδηλωτές της ΟΝΤ και η απελευθέρωση όσων κρατούνταν εκεί, ενώ την ίδια μέρα εκατοντάδες κρατούμενοι απελευθερώθηκαν στο Οβιέδο και κάμποσες χιλιάδες σε όλη την Ισπανία. Την επόμενη μέρα ξέσπασαν απεργίες σε όλη τη χώρα, με αίτημα την απαλλαγή όλων των καταδικασμένων ή όσων ήταν έξω με εγγύηση, την πληρωμή των μισθών για το διάστημα της φυλάκισης σε όλους τους εργάτες που είχαν οδηγηθεί στις φυλακές στη διάρκεια του Βΐβηϊο ηβξτο, αυξήσεις στους μισθούς, την απόλυση διάφορων οργάνων των αφεντικών και τη βελτίωση των συνθηκών εργασίας. Εκτός από αυτές τις οικονομικές απεργίες, έγιναν και απεργίες περισσότερο πολιτικής φύσης, απεργίες αλληλεγγύης, τοπικές, περιφερειακές και γενικές. Κάποιες από αυτές τις αναμετρήσεις τράβηξαν σε μάκρος, προκαλώντας και άλλες με τη σειρά τους. Οι εργοδότες απάντησαν με λοκ-άουτ και οι συγκρούσεις γίνονταν πιο σκληρές.81

Πέντε μήνες μετά τις εκλογές, είχαν ξεσπάσει 113 γενικές απεργίες και 228 πιο περιορισμένες.82

Στη διάρκεια των πέντε μηνών κάθε πόλη με ένα κάποιο μέγεθος έζησε τουλάχιστον μια γενική απεργία. Στις 10 Ιούνη κατέβηκαν σε απεργία σχεδόν ένα εκατομμύριο εργάτες, μισό εκατομμύριο στις 20 Ιούνη, ένα εκατομμύριο στις 24 Ιούνη, περισσότερο από ένα εκατομμύριο στις πρώτες μέρες του Ιούλη. Στις απεργίες συμμετείχαν τόσο οι εργάτες στις πόλεις όσο και οι εργάτες γης. Οι τελευταίοι θρυμμάτισαν τα παραδοσια

- 3 5 7 -


κά όρια των αγώνων στο χωριό, διεξάγοντας, για παράδειγμα, μια απεργία πέντε εβδομάδων στην επαρχία της Μάλαγα, στην οποία συμμετείχαν 125.000 οικογένειες εργατών γης.83

Στην ύπαιθρο, επικρατούσε πραγματικά επαναστατική κατάσταση.

Μέχρι το τέλος του Φλεβάρη είχαν αυξηθεί οι αεβηίαηιΐβηΐοε [καταλήψεις γης] στην επαρχία της Μπανταχόθ και της Κα- σάρες και στους επόμενους μήνες εξαπλώθηκαν στην Εστρε- μαδούρα, την Ανδαλουσία, την Καστίλη, ακόμα και στη Να- βάρα.* Τα κτήματα του Αλκαλά Θαμόρα «καταπατήθηκαν» τον Απρίλη, το ίδιο και τα κτήματα του Δούκα του Αλμπου- κέρκε. Οι αγρότες εγκαταστάθηκαν στη γη των γαιοκτημόνων και άρχισαν να την καλλιεργούν για λογαριασμό τους. Σύντομα άρχισαν να σημειώνονται αιματηρά επεισόδια ανάμεσα στους αγρότες και τη Γκουάρδια Θιβίλ (ΰαατάία ΟνίΙ - στρατοχωροφυλακή, ΣτΜ]. Το πιο σοβαρό σημειώθηκε στο Γιέστε κοντά στο Αλικάντε, όπου η Γκουάρδια Θιβίλ συνέλα- βε έξι αγρότες οι οποίοι είχαν κόψει δέντρα στο κτήμα του αφέντη της περιοχής. Εξαγριωμένοι οι αγρότες της Γιέστε όρ- μησαν με δικράνια, ρόπαλα και πέτρες να λευτερώσουν τους συντρόφους τους και στη σύγκρουση που ακολούθησε δεκαοχτώ αγρότες έπεσαν νεκροί από πυροβολισμούς.84

Γύρω στις 190.000 αγροτικές οικογένειες κατέλαβαν και εγκαταστάθηκαν σε περίπου 600.000 εκτάρια γης.85 Συγκρίνετε αυτή την έκταση με τα αποτελέσματα της αγροτικής μεταρρύθμισης που εφάρμοζε η Δημοκρατική κυβέρνηση ανάμεσα στο 1931-33: μέσα σε δυόμισι χρόνια, άλλαξαν χέρια μόλις 45.000 εκτάρια, αφήνοντας ωφελημένους περίπου 6.000-7.000 αγρότες.86 Τα γεγονότα που εκτυλίχτηκαν ανάμεσα στο Φλεβάρη και τον Ιούλη του 1936 έχουν

* Παρόλο που αυτή η επαρχία ανήκε στη «Χώρα των Βάσκων», οι κάτοικοί της, ήταν στη μεγάλη τους πλειοψηφία «Καρλιστές», οπαδοί ενός κλάδου τως δυναστείας των Βουρβώνων που είχαν διεκδικήσει το θρόνο και με αιματηρούς πολέμους το 19ο αιώνα, ενάντια στον κλάδο που είχε επικρατήσει, τους Αλφόνσους. Οι «Καρλιστές» ήταν το «ριζοσπαστικό» φιλομοναρχικό κίνημα, που σε γενικές γραμμές είχε τεθεί υπό την επιρροή του Μουσολίνι. ΙΣτΜ/.

- 358-


περιγράφει σωστά ως ο «μικρός εμφύλιος πόλεμος».87

Το φασιστικό πραξικόπημαΤο φασιστικό πραξικόπημα ξεκίνησε στις 17 Ιούλη 1936 στο

ισπανικό Μαρόκο. Τις επόμενες μέρες σχεδόν όλες οι πενήντα φρουρές στην Ισπανία τάχθηκαν υπέρ του φασισμού. Η συντριπτική πλειοψηφία της παλιάς άρχουσας τάξης τάχθηκε στο πλευρό της ανταρσίας. Ποια ήταν η άμεση αντίδραση της κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου:

Ο στρατηγός Φράνκο το πρωί της 17ης Ιούλη, αφού έθεσε υπό τον έλεγχό του το Μαρόκο, μετέδωσε με τον ασύρματο τη διακήρυξή του σε όλες τις φρουρές στην Ισπανία. Τη μετάδοση την κατέγραψε ο σταθμός ασυρμάτου του ναυτικού κοντά στη Μαδρίτη και ένας δημοκρατικός ασυρματιστής αποκάλυ- ψε πάραυτα το περιεχόμενό της στον υπουργό των Ναυτικών. Όμως, η κυβέρνηση δεν δημοσιοποίησε το νέο μέχρι την 9η πρωινή της 18ης Ιούλη, και το έκανε μόνο και μόνο για να εκ- δώσει μια καθησυχαστική ανακοίνωση, με την οποία δήλωνε ότι όλη η Ισπανία βρίσκεται υπό τον έλεγχο της κυβέρνησης.Η κυβέρνηση εξέδωσε ακόμα δυο ανακοινώσεις αργότερα την ίδια μέρα, η τελευταία στις 3.15 μμ, όταν πλέον διέθετε πλήρη και εξακριβωμένη πληροφόρηση για την ανταρσία, συμπερι- λαμβανομένης της κατάληψης της Σεβίλης. Παρόλ’ αυτά, με την τελευταία εκείνη ανακοίνωση ισχυριζόταν ότι: «Η κυβέρνηση θέλει να διαβεβαιώσει ακόμα μια φορά ότι σε όλη τη Χερσόνησο επικρατεί απόλυτη ηρεμία».88

Οι εργάτες απαιτούσαν όπλα. Ο πρωθυπουργός ανακοίνωσε ότι όποιος έδινε όπλα στους εργάτες θα τουφεκιζόταν. Αυτή η άρνηση εξασφάλισε την επικράτηση των φασιστών σε πολλές πόλεις. Ο φιλελεύθερος ιστορικός Χιου Τόμας γράφει:

Τα πρώτα νέα για την ανταρσία που κυκλοφόρησε η κυβέρνηση ήταν όταν ο ραδιοσταθμός της Μαδρίτης μετέδωσε: «Κανείς, απολύτως κανείς στην ηπειρωτική Ισπανία δεν συμμετέ-

- 359-


χει σε αυτή την ανόητη συνωμοσία», η οποία, υποσχόταν η κυβέρνηση, όπου να ’ναι θα συντρίβει και στο ίδιο το Μαρόκο. Ενώ ο κόσμος άκουγε αυτές τις φράσεις χωρίς να τις πιστεύει, οι στρατιωτικές ανταρσίες εκδηλώνονταν σε όλη την έκταση της Ανδαλουσίας, όπου σε οχτώ πόλεις υπήρχαν φρουρές με δύναμη ενός τάγματος ή και παραπάνω. Στις άλλες πόλεις ξέσπασαν επίσης ανταρσίες, στις οποίες συμμετείχαν Φαλαγγίτες και η Γκουάρδια Θιβίλ. Στις 18 Ιούλη σχεδόν παντού οι κυβερνήτες [νομάρχες, ΣτΜ] ακολούθησαν το παράδειγμα της κυβέρνησης στη Μαδρίτη και αρνήθηκαν να συνεργαστούν με τις εργατικές οργανώσεις που απεγνωσμένα ζητούσαν όπλα. Σε πολλές περιπτώσεις αυτή η στάση σήμαινε επικράτηση των πραξικοπηματιών και υπογραφή της θανατικής καταδίκης για τους ίδιους τους κυβερνήτες και τους ηγέτες των εργατικών οργανώσεων. Αν οι πραξικοπηματίες είχαν εκδηλωθεί σε όλες τις επαρχίες της Ισπανίας ταυτόχρονα στις 18 Ιούλη, το πιθανότερο είναι ότι θα είχαν επικρατήσει παντού μέχρι τις 22 του μηνός. Όμως, αν η κυβέρνηση είχε διανείμει όπλα και διέταζε τους κυβερνήτες των επαρχιών να πρά- ξουν το ίδιο, χρησιμοποιώντας με αυτό τον τρόπο την εργατική τάξη για να υπερασπίσει τη Δημοκρατία με την πρώτη ευκαιρία, τότε ίσως η ανταρσία να είχε καταπνίγει.89

Όμως, οι εργάτες δεν έμειναν με σταυρωμένα χέρια. Ανέλαβανδράση οι ίδιοι, όπως περιγράφει ο Φέλιξ Μόροου:

Στην ίδια τη Μαδρίτη η πολιτοφυλακή της Σοσιαλιστικής Νεολαίας μοίραζε το ισχνό απόθεμα όπλων της, έστηνε οδοφράγματα σε βασικούς δρόμους και γύρω από το στρατώνα Μοντάνια, οργάνωνε περιπόλους για έρευνες σπίτι με σπίτι με σκοπό την σύλληψη των αντιδραστικών και τα μεσάνυχτα είχε εξαπολύσει την πρώτη επίθεση στους στρατώνες. Στη Βαρκελώνη οι μαχητές της ΟΝΤ και του ΡΟυΜ, επειδή θυ- μούνταν την προδοσία του προέδρου της Καταλονίας Κομπα- νίς τον Οκτώβρη του 1934, το απόγευμα της 18ης Ιούλη κατέλαβαν μια σειρά κυβερνητικά οπλοστάσια. Όταν το πρωί της επόμενης μέρας η φρουρά εκδηλώθηκε υπέρ του πραξικοπήματος, οι ένοπλοι εργάτες την είχαν ήδη περικυκλώσει σε ένα

-360-


σιδερένιο κλοιό και εξόπλιζαν τους ανυπόμονους εθελοντές που συνέρρεαν με οπλισμό που είχαν αποσπάσει από τους φασίστες και με οτιδήποτε μπορούσαν να ανακαλύψουν σε καταστήματα. Λίγο αργότερα, η πολιτοφυλακή έθεσε υπό τον έλεγχό της τα κανονικά οπλοστάσια. Οι ανθρακωρύχοι των Αστούριας σχημάτισαν μια φάλαγγα 6.000 ανδρών για να βαδίσουν στη Μαδρίτη πριν κοπάσει καλά καλά η κυβερνητική κρίση. Στη Μάλαγα, ένα στρατηγικό λιμάνι απέναντι από το Μαρόκο, οι πολυμήχανοι εργάτες, άοπλοι, είχαν περικυκλώ- σει την αντιδραστική φρουρά με ένα πύρινο κλοιό, βάζοντας φωτιά σε κτίρια και σε οδοφράγματα. Ο κυβερνήτης της Μαδρίτης είχε αρνηθεί να δώσει όπλα στους εργάτες της Βαλένθια και τότε εκείνοι ετοιμάστηκαν να αντιμετωπίσουν το στρατό με οδοφράγματα, πέτρες και κουζινομάχαιρα, μέχρι που οι σύντροφοί τους μέσα στη φρουρά εκτέλεσαν τους αξιωματικούς τους και έδωσαν όπλα στους εργάτες. Συνοψίζοντας: το προλεταριάτο, χωρίς να ζητήσει την άδεια από την κυβέρνηση, είχε ξεκινήσει ένα πόλεμο μέχρι θανάτου ενάντια στους φασίστες.90

Η γέννηση της δυαδικής εξουσίαςΑποτέλεσμα της δράσης των εργατών ήταν η εμφάνιση μιας

προλεταριακής, ανεπίσημης εξουσίας δίπλα στην επίσημη εξουσία της κυβέρνησης. Ήταν αυτό που είχε αποκαλέσει ο Λένιν «δυαδική εξουσία». Τη μια εξουσία, αυτή των Αθάνια και της παρέας του, τη συγκροτούσαν φιλελεύθεροι αστοί πολιτικοί ξεκομμένοι από την κοινωνική τους βάση και χωρίς μαζική επιρροή. Ο Τρότσκι θα τους αποκαλούσε «σκιώδη μπουρζουαζία», γιατί η τάξη που υποτίθεται ότι εκπροσωπούσαν είχε πάει με τον Φράνκο. Η πολιτική τους επιβίωση εξαρτιόταν από το Σοσιαλιστικό Κόμμα και το Κομμουνιστικό Κόμμα. Η άλλη εξουσία ήταν εκείνη του ένοπλου προλεταριάτου. Η κυβέρνηση του Αθάνια και σία ήταν ήδη πολύ αδύναμη για να αμφισβητήσει την εξουσία του προλεταριάτου, όμως, το ίδιο το προλεταριάτο δεν ήταν ακόμα τόσο συνειδητό όσο χρειαζόταν για

-362-


να ξεφορτωθεί την κυβέρνηση του Αθάνια. Το ίδιο φαινόμενο είχε εμφανιστεί και στη Ρωσία ανάμεσα στο Φλεβάρη και τον Οκτώβρη του 1917, και είναι γνώρισμα όλων των προλεταριακών επαναστάσεων. Οι ιστορικοί Μπρουέ και Τεμίν περιγράφουν ως εξής τη δυαδική εξουσία στη Δημοκρατική Ισπανία:

...σύντομα, ανάμεσα στους δρόμους και την κυβέρνηση, εμφανίστηκαν νέα όργανα εξουσίας που είχαν πραγματικό κύρος, συχνά διεκδικώντας συγγένεια και με τους δρόμους και με την κυβέρνηση. Ήταν οι αμέτρητες τοπικές επιτροπές, πραγματικές κυβερνήσεις σε τοπικό και περιφερειακό επίπεδο. Αυτές οι επιτροπές κατείχαν πραγματική εξουσία, την επαναστατική εξουσία που οργανωνόταν ταχύτατα για να εκπληρώσει τεράστια καθήκοντα, το ένα άμεσο το άλλο μακροχρόνιο, της διεξαγωγής του πολέμου και της ανασυγκρότησης της παραγωγής ενόσω φούντωνε η κοινωνική επανάσταση.91

Η Βαρκελώνη είχε γίνει το σύμβολο της επαναστατικής αλλαγής. Σε αυτή ζούσαν και δούλευαν οι μισοί βιομηχανικοί εργάτες της χώρας. Οι εργάτες χρησιμοποίησαν την εξουσία τους για να απαλ- λοτριώσουν τους καπιταλιστές. Ο Φραντς Μπορκενάου γράφει:

Η έκταση που πήραν οι απαλλοτριώσεις στις λίγες μέρες μετά τη 19η Ιούλη, είναι πραγματικά απίστευτη. Οι εργατικές οργανώσεις είχαν κατασχέσει όλα τα μεγάλα ξενοδοχεία, με μια δυο εξαιρέσεις, για τις ανάγκες τους... Το ίδιο είχε γίνει με τα μεγάλα καταστήματα. Πολλές τράπεζες έκλεισαν, σε άλλες μπορούσες να δεις ανακοινώσεις που δήλωναν ότι είχαν τεθεί υπό τον έλεγχο της Χενεραλιτάτ [της περιφερειακής κυβέρνησης της Καταλονίας). Απ’ ό,τι πληροφορηθήκαμε, πρακτικά όλοι οι εργοστασιάρχες είχαν είτε φύγει είτε σκοτωθεί και τα εργοστάσιά τους είχαν περάσει στον έλεγχο των εργατών. Παντού μεγάλα πανό κρέμονταν στις προσόψεις εντυπωσιακών κτιρίων διαλαλώντας είτε ότι η διεύθυνση είχε πλέον πε- ράσει στα χέρια της ΟΝΤ, είτε ότι η τάδε ή η δείνα οργάνωση τα είχε απαλλοτριώσει για την οργανωτική δουλειά.92 «Υπάρχει μόνο μια εξουσία στη Βαρκελώνη», μου λέει ο ξένος

- 363-


συνομιλητής μου «η ΟΝΤ». Το πόσο αλήθεια είναι αυτό, το μαρτυρά το γεγονός ότι τα ντοκουμέντα που είναι υπογραμμένα μόνο από τις επίσημες κυβερνητικές αρχές, είναι κυριολεκτικά άχρηστα. Ο οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος, καλά θα κάνει εκτός από ντοκουμέντα υπογραμμένα από τη Χενεραλι- τάτ, να διαθέτει είτε μια γραπτή σύσταση από το αρχηγείο της ΟΝΤ ή, ακόμα καλύτερα, ένα πάσο εκδομένο από τη Χενερα- λιτάτ που το έχει υπογράψει εκπρόσωπος τόσο της ΟΝΤ όσο και της υ(3Τ. Δεν υπάρχει άλλη εξουσία εκτός από εκείνη των συνδικάτων και στη Βαρκελώνη η αναρχική ΟΝΤ είναι μακράν η ισχυρότερη συνδικαλιστική οργάνωση.93

Σε άλλες περιοχές της Ισπανίας η εξουσία των εργατών ήταν πολύπιο περιορισμένη απ’ ό,τι στη Βαρκελώνη. Για παράδειγμα, σύμφωνα με τον Μπορκενάου, η Βαλένθια:

Παραμένει μια πέρα για πέρα «μικροαστική» πόλη. Η ένοπλη πολιτοφυλακή δεν είναι πανταχού παρούσα όπως στη Βαρκελώνη, οι απαλλοτριώσεις και ο έλεγχος των εργατών σε επιχειρήσεις έχει λάβει πολύ μικρότερη έκταση, υπάρχουν λιγό- τερα κόκκινα λάβαρα και περισσότερες σημαίες που φέρουν τα χρώματα της Ισπανίας και της επαρχίας της Βαλένθια. Τα περισσότερα αυτοκίνητα ανήκουν σε επίσημες κυβερνητικές υπηρεσίες και όχι στις εργατικές οργανώσεις και επιτροπές. Στους δρόμους κυκλοφορούν περισσότεροι κομψοί, καλοντυμένοι άνθρωποι και υπάρχει και ένας σημαντικός αριθμός ζητιάνων, ενώ αντίθετα στη Βαρκελώνη δεν υπάρχει σχεδόν κανένας ζητιάνος, λόγω της πρόνοιας των επιτροπών αλληλοβοήθειας. Η Βαλένθια δεν έχει ζήσει μια κοινωνική αναστάτωση τέτοιας έντασης όπως η Βαρκελώνη...94

Από την άποψη του επιπέδου της ταξικής πάλης, η Μαδρίτη βρισκόταν κάπου ανάμεσα στη Βαρκελώνη και τη Βαλένθια:

Η κυβέρνηση είναι πολύ περισσότερο ορατή απ’ ό,τι στη Βαρκελώνη, όπου κυριαρχούν τα αναρχικά, σοσιαλιστικά και συνδικαλιστικά στοιχεία. Ένα προφανές παράδειγμα της διαφοράς ανάμεσα στις δυο πόλεις είναι ότι στη Μαδρίτη αρκεί μια

-364-


απλή άδεια κυκλοφορίας από την αστυνομία, όμως ένα τέτοιο έγγραφο θα ήταν άχρηστο στη Βαρκελώνη. Στη Μαδρίτη δεν υπάρχει καν μια κεντρική πολιτική επιτροπή.Απ’ ό,τι φαίνεται οι απαλλοτριώσεις δεν είναι εκτεταμένες. Τα περισσότερα καταστήματα συνεχίζουν να λειτουργούν. Όχι μόνο δεν έχουν απαλλοτριωθεί, αλλά δεν έχουν καλά-καλά τεθεί υπό έλεγχο.

Ένα μέτρο της επιρροής των εργατών ήταν η απουσία της ζητιανιάς:

Στη Βαρκελώνη η ζητιανιά έχει εξαφανιστεί. Στη Βαλένθια ήταν εμφανής. Στη Μαδρίτη ήταν ενοχλητική. Απ’ αυτή την άποψη μοιάζει ότι τίποτε δεν έχει αλλάξει. Η επαιτεία πολλών παιδιών στα καφενεία σ’ έκανε και ανατρίχιαζες... Η ζητιανιά συνέχιζε να υπάρχει και το ίδιο συνέβαινε μέχρις ενός βαθμού με τις αντιθέσεις, με την πολυτέλεια. Σίγουρα υπάρχουν λιγό- τεροι πλουσιοντυμένοι απ’ ό,τι σε συνηθισμένες εποχές, αλλά εξακολουθούν να υπάρχουν πολλοί, ειδικά γυναίκες που επιδεικνύουν τα καλά τους ρούχα στους δρόμους και στις καφε- τέριες χωρίς κανένα δισταγμό ή φόβο, σε τέλεια αντίθεση με την έντονα προλεταριακή Βαρκελώνη...Συνοψίζοντας, μπορώ να πω ότι η Μαδρίτη δίνει περισσότερο από τη Βαρκελώνη την εντύπωση μιας πόλης σε καιρό πολέμου, αλλά λιγότερο την εντύπωση μιας πόλης σε καιρό κοινωνικής επανάστασης.95

Στα βασικά κέντρα της χώρας την πραγματική εξουσία την κατείχαν οι Επιτροπές.

Όλες [οι Επιτροπές], τις μέρες που ακολούθησαν το πραξικόπημα, κατέλαβαν όλη την εξουσία σε τοπικό επίπεδο, τόσο τη νομοθετική όσο και τις εκτελεστικές λειτουργίες και άρχισαν να βγάζουν ρητές αποφάσεις στις περιοχές τους όχι μόνο για τα άμεσα προβλήματα, όπως η τήρηση του νόμου και της τάξης ή ο έλεγχος των τιμών, αλλά επίσης και για τα επαναστατικά καθήκοντα της στιγμής, την κοινωνικοποίηση ή την επιβολή του συνδικαλισμού σε μια επιχείρηση, την απαλλοτρίω

- 365-


ση της περιουσίας του κλήρου, των πραξικοπηματιών ή απλά των μεγάλων γαιοκτημόνων, τη διανομή των εκτάσεων στους εργάτες γης ή την συλλογική της καλλιέργεια, την κατάσχεση των τραπεζικών λογαριασμών, το πέρασμα της στέγης στον έλεγχο της τοπικής αυτοδιοίκησης, την οργάνωση της πληροφόρησης - γραπτής και προφορικής - την εκπαίδευση, την πρόνοια. Για να χρησιμοποιήσουμε τον εντυπωσιακό όρο του Γ. Μουνίς, παντού συγκροτήθηκαν «κυβερνητικέςς επιτροπές» η εξουσία των οποίων βασιζόταν στη δύναμη των ένοπλων εργατών και στις οποίες υπάκουαν, θέλοντας και μη, όσα στοιχεία του παλιού κράτους είχαν επιβιώσει - τμήματα της Γκουάρδια Θιβίλ εδώ και κει, οι Λσάλτος* και διάφοροι αξιωματούχοι.96

Από την ίδια της τη φύση, η δυαδική εξουσία είναι ασταθής και δεν μπορεί να διαρκέσει επί μακράν. Μια μακρά περίοδος ασταθούς ισορροπίας είναι κάτι το αδύνατο. Το πραγματικό ζήτημα που έμπαινε το φθινόπωρο του 1936, ήταν το ποια από τις δυο εξουσίες θα επικρατούσε· η αστική δημοκρατική ή η προλεταριακή επαναστατική. Σε κάθε άλλη περίοδο δυαδικής εξουσίας - με πιο σημαντικές της Ρωσίας το Φλεβάρη-Οκτώβρη 1917 και της Γερμανίας το 1918-19 - η αστική κυβέρνηση συνέχιζε να υπάρχει χάρη στη στήριξη των ρεφορμιστικών εργατικών κομμάτων. Οι μενσεβίκοι και οι σοσιαλεπαναστάτες, όχι μόνο υπεράσπιζαν την αστική Προσωρινή Κυβέρνηση μέσα στα σοβιέτ, αλλά κατέλαβαν και υπουργικές θέσεις σε εκείνη την κυβέρνηση. Παρομοίως, οι γερμανοί σοσιαλδημοκράτες είχαν την πλειοψηφία στα Συμβούλια των Εργατών και Στρατιωτών Αντιπροσώπων, όμως την ίδια στιγμή συμμετείχαν στην κυβέρνηση.

Στην Ισπανία τον ίδιο ρόλο τον έπαιξαν το Σοσιαλιστικό Κόμ

* Οι Ασάλτος ήταν ένα ειδικό αστυνομικό σώμα που είχε συγκροτηθεί από τη Δημοκρατική κυβέρνηση το 1931 με αρμοδιότητα στις πόλεις. Η πλήρης ονομασία ήταν (ϋιΐΐΐϊϋΐ <1ρ ΑμΙιο - Φρουρά Εφόδου - και το χαρακτηριστικό τους ήταν οι μπλε στολές. Σε αντίθεση με τους συναδέλφους τους στη Γκουάρδια Θιβίλ, η μεγάλη τους πλειοψηφία τάχτηκε με τους Δημοκρατικούς όταν ξέσπασε το πραξικόπημα. /ΣτΜ /.

-366-


μα, το Κομμουνιστικό Κόμμα και οι Αναρχικοί. Είχαν μια συντριπτική πλειοψηφία στις Επιτροπές, όμως την ίδια στιγμή υποστήριζαν τη Δημοκρατική κυβέρνηση. Αργότερα, στις 4 Σεπτέμβρη, οι Σοσιαλιστές και οι Κομμουνιστές μπήκαν και στην ίδια την κυβέρνηση, καταλαμβάνοντας υπουργικές θέσεις. Στις 26 Σεπτέμβρη η ΟΝΤ και το ΡΟΙΙΜ μπήκαν στην τοπική κυβέρνηση της Καταλο- νίας, τη Χενεραλιτάτ.

Αυτή η κίνηση του ΡΟΙΙΜ ήταν και η απόδειξη της κεντριστι- κής φύσης αυτού του κόμματος. Όταν η Κομιντέρν υιοθέτησε την πολιτική των Λαϊκών Μετώπων, το ΡΟΙΙΜ την καταδίκασε και συνέχισε να την καταδικάζει επί μήνες. Και μετά, έξαφνα, το Γενάρη του 1936, ο Χουάν Ανδράδε, μέλος της πρώην ΙΟΕ και ηγετικό στέλεχος του ΡΟΙΙΜ υπέγραψε το πρόγραμμα του Λαϊκού Μετώπου. Αυτή η υπογραφή σηματοδότησε και την οριστική ρήξη ανάμεσα στο τροτσκιστικό κίνημα και τα μέλη της πρώην ΙΟΕ. Στις 23 Γενάρη ο Τ ρότσκι εξαπέλυσε επίθεση στην «προδοσία του προλεταριάτου για χάρη μιας συμμαχίας με την αστική τάξη».97

Στη συνέχεια, ο κεντρισμός θα οδηγούσε σε περισσότερες τα- λαντεύσεις. Στις 4 Σεπτέμβρη 1936 ο Λάργκο Καμπαγιέρο σχημάτισε μια κυβέρνηση Λαϊκού Μετώπου στην οποία συμμετείχαν σοσιαλιστές, κομμουνιστές και αστοί δημοκρατικοί. Σε απάντηση, ο Χουάν Ανδράδε έγραψε ένα άρθρο στη Ια ΒαίαΙΙα, στο οποίο απο- καλούσε τη νέα κυβέρνηση «αντεπαναστατική». Αυτό το άρθρο, όμως, ξεσήκωσε θύελλα διαμαρτυριών στο εσωτερικό του ΡΟΙΙΜ και η ολομέλεια της κεντρικής του επιτροπής αποφάσισε ότι ο Χουάν Ανδράδε δεν θα ξαναγράψει το κύριο άρθρο στην εφημερίδα.98

Όμως, στη συνέχεια ήρθε μια ακόμα στροφή: στις 26 Σεπτέμβρη το ΡΟΙΙΜ μπήκε στην κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου της Καταλονίας, τη Χενεραλιτάτ, η πρώτη κίνηση της οποίας ήταν να διαλύσει την Κεντρική Επιτροπή των Αντιφασιστικών Πολιτοφυλακών.

- 367-

Τόνι Κλιφ Τρότσκ ι1927-1940

Το ΡΟΙΙΜ δεν ήταν ομοιογενές κόμμα. Ο κεντρισμός του σή- μαινε ότι περιλάμβανε στις γραμμές του κι εκείνους που κοιτούσαν προς τα δεξιά κι εκείνους που κοιτούσαν προς τα αριστερά. Δεν υποστήριζαν, δηλαδή, όλα τα μέλη του τη διολίσθηση προς το Λαϊκό Μέτωπο και την είσοδο στη Χενεραλιτάτ. Αντίθετος ήταν ο Βι- λεμπάλντο Σολάνο, γραμματέας της οργάνωσης νεολαίας του κόμματος, όπως και την αντίθεσή της είχε εκφράσει η οργάνωση Μαδρίτης του ΡΟΙΙΜ. Αυτή η οργάνωση διεξήγαγε μια πλατιά καμπά- νια για το σχηματισμό δημοκρατικά εκλεγμένων επιτροπών, ξεκινώντας από τους στρατώνες κι όλες τις ένοπλες μονάδες, με κορύφωση τη σύγκληση ενός συνεδρίου των επιτροπών. Διακήρυξε ότι εχθρός ήταν και η αστική δημοκρατία. Οι επιτροπές θα έπρεπε να αναλάβουν την παραγωγή στα εργοστάσια. Ενοποιημένες από ένα συνέδριο, θα έπρεπε να επεξεργαστούν ένα σχέδιο για την οικονομία. Επίσης, το Δεκέμβρη του 1936, η οργάνωση της Μαδρίτης απαίτησε τη συγκρότηση ενός επαναστατικού στρατού στηριγμένου στις πολιτοφυλακές, που παρόλ’ αυτά θα έπρεπε να τηρεί τη στρατιωτική πειθαρχία και να διοικείται από ένα γενικό επιτελείο. Είναι σαφές ότι το μοντέλο ήταν η Ρώσικη Επανάσταση με τα σοβιέτ και τον Κόκκινο Στρατό της.

Ταυτόχρονα, ήταν έκδηλη η συμπάθεια προς τον Τρότσκι, που επεκτεινόταν πολύ πέρα από τις μικρές τροτσκιστικές ομάδες, όπως γίνεται φανερό από την πλατιά κυκλοφορία των άρθρων του. Δημοσιεύονταν λεπτομερή ρεπορτάζ για την παραμονή του στη Νορβηγία και αργότερα στο Μεξικό. Αντίστοιχα, οι Δίκες της Μόσχας καταγγέλονταν συνεχώς."

Μετά από χρόνια, ο Ανδράδε, ο Σολάνο κι ο Μολίνς θα ασκούσαν έντονη κριτική στη συμπεριφορά του ΡΟΙΙΜ κατά τη διάρκεια του πολέμου.

Καθόλη τη διάρκεια της επανάστασης και του Εμφυλίου Πολέμου στο κόμμα δρούσε μια λίγο πολύ οργανωμένη φράξια,

-368-


η οποία δεν είχε την παραμικρή πίστη ή εμπιστοσύνη στην επαναστατική πολιτική του ΡΟΙΙΜ, η οποία συνεχώς συνωμοτούσε εναντίον της, την υπονόμευε στο μέτωπο και τα μετόπισθεν, η οποία επέβαλε τις λάθος πολιτικές στο κόμμα, εμποδί- ζοντάς το να διαδραματίσει το ρόλο που του είχε εμπιστευθεί η ιστορία... Είναι η φράξια που σε όλη τη δράση μας βρήκε την πιο πλήρη έκφρασή της στην πλειοψηφία της κεντρικής επιτροπής, είναι η φράξια που έδωσε σε αυτό το όργανο ένα βαθιά αντιδραστικό χαρακτήρα.

Οι Ανδράδε, Σολάνο και Μολίνς μετάνιωναν που είχαν παραμείνει σιωπηλοί σε όλη εκείνη την περίοδο. Ήταν το μεγαλύτερο λάθος τους.100

Στην αντίπερα όχθη στο εσωτερικό του ΡΟΙΙΜ βρισκόταν η δεξιά οργάνωση της Βαλένθια. Υποστήριζε ανοιχτά το Λαϊκό Μέτωπο κι ασκούσε κριτική στον «αριστερισμό» του ΡΟυΜ. Υποστήριξε τη διάλυση των επιτροπών και των πολιτοφυλακών και τη συγκρότηση του λεγάμενου Λαϊκού Στρατού. Το ΡΟΙΙΜ της Βαλένθια πίστευε ότι «μπορούμε να κερδίσουμε τον πόλεμο χωρίς να κάνουμε την επανάσταση, αλλά δεν μπορούμε να κάνουμε την επανάσταση χωρίς να κερδίσουμε τον πόλεμο. Στη Βαρκελώνη είχαν οπωσδήποτε εμμονή με την επανάσταση», όπως έγραψε ο Λουίς Πορτέλα, ο ηγέτης της οργάνωσης του ΡΟΙΙΜ στη Βαλένθια.101 Αυτή η τοπική οργάνωση είχε σαν όργανο των απόψεών της τη βδομαδιάτικη εφημερίδα ΕΙ Οοηιιιηΐ$Ια. Η εφημερίδα υποστήριζε ανεπιφύλακτα την κυβέρνηση του Λάργκο Καμπαγιέρο, γράφοντας: «Η κυβέρνηση της Δημοκρατίας είναι η έκφραση της θέλησης των λαϊκών μαζών, που ενσαρκώνεται από τα κόμματα και τις οργανώσεις τους».102 Ο Πορτέλα είχε επίσης μεμφθεί την εκτελεστική επιτροπή του ΡΟΙΙΜ και τη Ια ΒαίαΙΙα, γιατί είχαν ασκήσει δημόσια κριτική στη Σοβιετική Ένωση. Η ΕΙ Οοηιιιηΐ$Ια αρνήθηκε να υπερασπιστεί τους κατηγορούμενους στις Δίκες της Μόσχας, επισημαίνοντας ότι «οι ίδιοι δεν υπερασπίζουν τους εαυτούς τους».103

- 369-


Ο μοιραίος ρόλος του Λαϊκού ΜετώπουΤο ισπανικό Λαϊκό Μέτωπο έπαιζε τον ίδιο ρόλο με τη συμμα

χία των μενσεβίκων και των σοσιαλεπαναστατών με τους καντέ στη Ρωσία του 1917. Και οι δυο συνασπισμοί καλούσαν σε ενότητα για την υπεράσπιση της δημοκρατίας και οι δυο ζητούσαν από τους εργάτες και τους αγρότες να θυσιάσουν τα άμεσα συμφέροντά τους στο βωμό της ενότητας. Και οι δυο θεωρούσαν ότι η απλή ενότητα των δυνάμεων μεγάλωνε το άθροισμά τους. Ο Τρότσκι ήταν συντριπτικός στη χλεύη του γι αυτό τον απλοϊκό υπολογισμό.

Ουσιαστικά, οι θεωρητικοί του Λαϊκού Μετώπου δεν κάνουν ένα βήμα παραπέρα από τον πρώτο κανόνα της αριθμητικής, δηλαδή την πρόσθεση: κομμουνιστές συν σοσιαλιστές συν αναρχικοί συν φιλελεύθεροι μας κάνει ένα άθροισμα το οποίο είναι μεγαλύτερο από τον κάθε ένα χωριστά. Αυτή είναι όλη κι όλη η σοφία τους. Ωστόσο, σ’ αυτήν εδώ την περίπτωση δεν αρκεί η αριθμητική. Χρειαζόμαστε εξίσου τη μηχανική. Ο νόμος του παραλληλόγραμμου των δυνάμεων ισχύει και στην πολιτική. Γνωρίζουμε ότι σε ένα τέτοιο παραλληλόγραμμο όσο οι συνιστώσες αποκλίνουν τόσο μικρότερη είναι η συνι- σταμένη. Όταν οι πολιτικοί σύμμαχοι ασκούν έλξη σε αντίθετες κατευθύνσεις, τότε η συνισταμένη μπορεί να είναι ίση και με το μηδέν....η πολιτική συμμαχία ανάμεσα στο προλεταριάτο και την αστική τάξη, των οποίων τα συμφέροντα στη σημερινή εποχή αποκλίνουν κατά 180°, το μόνο που καταφέρνει κατά κανόνα, είναι να παραλύει τις επαναστατικές δυνάμεις του προλεταριάτου.104

Το ισπανικό Λαϊκό Μέτωπο ήταν μια συμμαχία με τη σκιά της αστικής τάξης:

Πολιτικά, πιο εντυπωσιακό είναι το γεγονός ότι από το ισπανικό Λαϊκό Μέτωπο έλειπε ακόμα κι αυτό το παραλληλόγραμμο των δυνάμεων. Τη θέση της αστικής τάξης την κατείχε η σκιά της. Η ισπανική αστική τάξη υπέταξε το προλεταριάτο

-370-

Ό σο πιο σκοτεινή η νύχτα.τόσο πιο φωτεινό το αστέρι

μέσω των σταλινικών, των σοσιαλιστών και των αναρχικών, χωρίς καν να μπει στον κόπο της συμμετοχής στο Λαϊκό Μέτωπο. Η μεγάλη πλειοψηφία των εκμεταλλευτών όλων των πολιτικών αποχρώσεων τάχθηκε ανοιχτά στο πλευρό του Φράνκο.105..στο δημοκρατικό στρατόπεδο παρέμειναν ασήμαντα θραύσματα των κατεχουσών τάξεων: οι κ. Αθάνια, Κομπανίς και λοιποί πολιτικοί συνήγοροι της αστικής τάξης, αλλά όχι η ίδια η αστική τάξη. Έχοντας ποντάρει τα πάντα σε μια στρατιωτική δικτατορία, οι κατέχουσες τάξεις μπόρεσαν, την ίδια στιγμή, να αξιοποιήσουν τους χτεσινούς πολιτικούς εκπροσώπους τους με σκοπό να παραλύσουν, να αποδιοργανώσουν και κατόπιν να στραγγαλίσουν το κοινωνικό κίνημα των μαζών στο τερέν της «Δημοκρατίας».106

Για τη νίκη ενάντια στον Φράνκο ήταν απαραίτητη η σύνδεση της πάλης ενάντια στο φασισμό με την πάλη για τη χειραφέτηση της εργατικής τάξης και της αγροτιάς.

Ο εμφύλιος πόλεμος, κατά τον οποίο δεν είναι και τόσο αποτελεσματική η δύναμη του γυμνού καταναγκασμού, απαιτεί από τους μετέχοντες σε αυτόν πνεύμα υπέρτατης αυταπάρνησης. Οι εργάτες και οι αγρότες μπορούν να εξασφαλίσουν τη νίκη μοναχά αν παλεύουν για τη δική τους χειραφέτηση. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, η υποταγή του προλεταριάτου στην αστική τάξη σημαίνει εκ των προτέρων επισφράγιση της ήττας στον εμφύλιο πόλεμο.107

Η εργατική τάξη στην Ισπανία του 1936 δεν ήταν από καμιά άποψη περισσότερο καθυστερημένη από την εργατική τάξη στη Ρωσία το 1917. Αντιθέτως:

Το ισπανικό προλεταριάτο, από την άποψη του ειδικού του βάρους στην οικονομική ζωή της χώρας, από την άποψη του πολιτικού και πολιτιστικού επιπέδου του, ήδη από την πρώτη μέρα στεκόταν όχι χαμηλότερα, αλλά ψηλότερα από το προλεταριάτο της Ρωσίας στις αρχές του 1917.

-371 -


Δυστυχώς όμως:

Οι ίδιες του οι οργανώσεις ήταν το κύριο εμπόδιο στο δρόμο για τη νίκη του.108

Τα γεγονότα της Ισπανίας επιβεβαίωσαν τη ρήση του Σαιν-Ζυστ: «Όσοι κάνουν επαναστάσεις διστακτικά, το μόνο που κατορθώνουν είναι να σκάψουν τον ίδιο τους το λάκκο».

Στην εξίσωση της δυαδικής εξουσίας, το στοιχείο της εργατικής εξουσίας παρέμεινε εμβρυακό και αποσπασματικό: στα εργοστάσια και τις πολιτοφυλακές υπήρχαν πάμπολλες επιτροπές, όμως δεν συγκροτήθηκε ποτέ μια ενιαία πανεθνική οργάνωση των επιτροπών, δεν υπήρξαν δηλαδή Συμβούλια Εργατών και Στρατιωτών με πανεθνική δομή όπως στη Ρωσία του 1917 ή στη Γερμανία του 1918-19. Ο Τρότσκι καλούσε στη δημιουργία σοβιέτ ήδη από το 1931, στην παμφλέτα του Η Επανάσταση στην Ισπανία: «Η δημιουργία εργατικών "χούντας” [επαναστατικών επιτροπών, ΣτΜ\ έχει μπει στην ημερήσια διάταξη».109

Το γεγονός ότι η εργατική εξουσία παρέμεινε αποσπασματική, ότι δεν δημιουργήθηκαν σοβιέτ, ήταν το αποτέλεσμα της πολιτικής των εργατικών κομμάτων και πάνω απ’ όλα του Κομμουνιστικού Κόμματος, το οποίο ήταν ιδιαιτέρως εχθρικό στην ιδέα των σοβιέτ. Ο Φραντς Μπορκενάου γράφει: «Στην Ισπανία οι κομμουνιστές αντιπροσώπευαν την άκρα δεξιά πτέρυγα του εργατικού κινήματος».110 Ο Χιου Τόμας συνοψίζει ως εξής τη θέση του ΡΟΕ: «Πριν καταλάβουμε τη Σαραγόσα θα πρέπει πρώτα να καταλάβουμε τη Βαρκελώνη».111 Η ήττα των επαναστατών εργατών της Βαρκελώνης έπαιρνε προτεραιότητα σε σχέση με την ήττα των φασιστών που κρατούσαν τη Σαραγόσα.

Μιας και είχε γίνει το κόμμα «του νόμου και της τάξης» και έχοντας πρόσβαση στα σοβιετικά όπλα, το Κομμουνιστικό Κόμμα άλλαξε δραματικά την κοινωνική του σύνθεση και είδε το μέγεθος και την επιρροή του να αυξάνονται κατακόρυφα. Ο Χιου Τόμας

-372-


γράψει σχετικά με το κόμμα:

...αυτό δεν ήταν ένα συνηθισμένο Κομμουνιστικό Κόμμα. Μπορεί η προπαγάνδα του να παρέπεμπε πίσω, στη Ρώσικη Επανάσταση, η πρακτική του όμως, ταίριαζε και αντανακλούσε τα συμφέροντα των μικροκαταστηματαρχών, των μικρών αγροτών, των ταξιτζήδων, των χαμηλόβαθμων υπαλλήλων και αξιωματικών που εντάχθηκαν στις γραμμές του από τον Ιού-

■ λη του 1936 μέχρι το τέλος εκείνης της χρονιάς, χωρίς να έχουν διαβάσει Μαρξ ή να γνωρίζουν και πολλά για τη Ρωσία, αλλά με την ελπίδα να βρουν προστασία απέναντι στην αναρχία και την ανομία.112

Σύμφωνα με τα στοιχεία που έδωσε το ίδιο το Κομμουνιστικό Κόμμα το 1938, στη Μαδρίτη, από τα 63.426 κομματικά μέλη, μόνο τα 10.160 ανήκαν σε συνδικάτα, γεγονός που αποτελεί ένδειξη ότι μόνο ένα μικρό ποσοστό της οργανωμένης δύναμής του ήταν εργάτες.113 Ο Φραντς Μπορκενάου αναφέρει τα εξής για την κοινωνική σύνθεση του ΡδυΟ, του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος της Κα- ταλονίας [του σταλινικού κόμματος της Καταλονίας]: *

Το ΡδυΟ δεν διαθέτει ως μέλη πολλούς βιομηχανικούς εργάτες, ωστόσο ισχυρίζεται ότι έχει 46.000 μέλη, η πλειοψηφία των οποίων είναι ιδιωτικοί ή δημόσιοι υπάλληλοι, μαγαζάτορες, έμποροι, αξιωματικοί, αστυνομικοί, διανοούμενοι της πόλης και του χωριού και κάποιος αριθμός αγροτών... Σε μεγάλο βαθμό το Κομμουνιστικό Κόμμα σήμερα είναι το κόμμα του στρατιωτικού και διοικητικού προσωπικού, δεύτερον, είναι το κόμμα των μικροαστών και κάποιων εύπορων αγροτικών ομάδων, τρίτον, είναι το κόμμα των εργοδοτών και μόνο τέταρτον και τελευταίο, είναι το κόμμα των βιομηχανικών εργατών. Έχοντας μπει στο κίνημα χωρίς να διαθέτει επί της ουσίας οργάνωση, προσέλκυσε κατά τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου

* Ιδρύθηκε τον Ιούλη του 1936 με την ενοποίηση των τοπικών οργανώσεων του ΡδΟΕ, του Ρ^Ε και δυο μικροσκοπικών αριστερών εθνικιστικών καταλανικών ομάδων. Στην ουσία επρόκειτο για την απορρόφηση του Σοσιαλιστικού Κόμματος από το σταλινικό μηχανισμό. /ΣτΜ]

- 373-


όλα εκείνα τα στοιχεία με τις απόψεις και τα συμφέροντα των οποίων η πολιτική του συμφωνούσε.114

Ο αριθμός μελών, σύμφωνα με το ίδιο το ΡΟΕ, αυξήθηκε από20.000 τον Οκτώβρη του 1934 σε 35.000 το Φλεβάρη του 1936,102.000 το Μάη και 117.000 τον Ιούλη. Τον Ιούνη του 1937 ο αριθμός μελών του ΡΟΕ και του ΡδυΟ είχε φτάσει κοντά στο ένα εκατομμύριο, έχοντας γίνει «ο κυρίαρχος παράγοντας στην πολιτική ζωή της Ισπανίας».115

Οι ηγέτες του Σοσιαλιστικού Κόμματος που ανάμεσα στο 1933 και 1936 είχαν κινηθεί προς τα αριστερά, τώρα πλέον είχαν γίνει «υπεύθυνοι» και μετριοπαθείς και έπαιζαν τον ρόλο της ουράς του Κομμουνιστικού Κόμματος. Τον Απρίλη του 1936, η οργάνωση Μαδρίτης του Σοσιαλιστικού Κόμματος διακήρυττε:

Το προλεταριάτο δεν πρέπει να αυτοπεριοριστεί στην υπεράσπιση της αστικής δημοκρατίας, αλλά πρέπει να χρησιμοποιήσει κάθε μέσο για την κατάληψη της πολιτικής εξουσίας, ούτως ώστε να πραγματοποιήσει τη δική του κοινωνική επανάσταση. Η μορφή διακυβέρνησης στη μεταβατική περίοδο ανάμεσα στην καπιταλιστική και τη σοσιαλιστική κοινωνία θα είναι η δικτατορία του προλεταριάτου.116

Ο Λάργκο Καμπαγιέρο είχε υιοθετήσει μια ανάλογη αριστερή θέση. Στις 24 Μάη είχε διακηρύξει:

Όταν το Λαϊκό Μέτωπο διασπαστεί, και θα διασπαστεί, ο θρίαμβος του προλεταριάτου θα είναι βέβαιος. Τότε θα εφαρμόσουμε τη δικτατορία του προλεταριάτου, που δεν σημαίνει την καταπίεση του προλεταριάτου αλλά των αστικών, καπιταλιστικών τάξεων.117

Όμως, ο Λάργκο Καμπαγιέρο άλλαξε τροπάρι μόλις έγινε πρωθυπουργός: «Πρώτα πρέπει να κερδίσουμε τον πόλεμο και μετά μπορούμε να μιλήσουμε για επανάσταση».118

Οι Αναρχικοί έπαιξαν έναν κρίσιμο ρόλο στην Ισπανική Επα

-374-

νάσταση.Ήταν η πρώτη φορά στην ιστορία που βρέθηκαν στο κέντρο της αρένας και ιδιαίτερα στην Καταλονία. Βρέθηκαν μπροστά σε μια μεγάλη δοκιμασία και απέτυχαν οικτρά. Οι Αναρχικοί, δηλώνοντας ότι απορρίπτουν, από θέση αρχής, κάθε κρατική οργάνωση, αρνούνταν να κάνουν διαχωρισμό ανάμεσα σε ένα αστικό κι ένα εργατικό κράτος. Όταν όμως το 1936 κατέρρευσε το Δημοκρατικό κράτος, δημιουργήθηκε ένα κενό και κανείς δεν μπορούσε να ξεφύγει από την ανάγκη να καλυφθεί αυτό το κενό. Το πόσο μακριά από τις παραδοσιακές αρχές τους, οδήγησε τους ηγέτες των αναρχικών η λογική της κατάστασης, φαίνεται και από αυτή τη δήλωση που έκανε ο Ντιέγο Αμπάδ δε Σαντιγιάν στις 13 Σεπτέμβρη 1936:

Η είσοδος της ΟΝΤ στην κεντρική κυβέρνηση είναι ένα από τα πιο σημαντικά γεγονότα στην ιστορία της χώρας μας. Η ΟΝΤ υπήρξε ανέκαθεν, λόγω αρχών και πεποιθήσεων, αντι- κρατική, εχθρός κάθε μορφής κυβέρνησης... Όμως, οι περιστάσεις... έχουν αλλάξει τη φύση της ισπανικής κυβέρνησης και του κράτους... Η κυβέρνηση έχει πάψει να αποτελεί μια δύναμη που καταπιέζει την εργατική τάξη, όπως και το κράτος έχει πάψει να είναι μια οντότητα που χωρίζει την κοινωνία σε τάξεις. Με την ένταξη της ΟΝΤ στα όργανά τους, και τα δυο θα πάψουν να καταπιέζουν το λαό ακόμα πιο γρήγορα.119

Η αποτυχία των Αναρχικών να δημιουργήσουν ένα εναλλακτικό κράτος απέναντι στην αστική δημοκρατία, ήταν ο παράγοντας που επέτρεψε στο Κομμουνιστικό Κόμμα και τους συμμάχους του να υπονομεύσουν την επανάσταση. Όπως το έθεσε ο Τρότσκι:

Η άρνηση της εξουσίας σημαίνει να αφήνεις εθελοντικά την εξουσία στα χέρια εκείνων που την κατέχουν, των εκμεταλλευτών. Η ουσία κάθε επανάστασης συνοψιζόταν και θα συνοψίζεται πάντα στην κατάληψη της εξουσίας από μια νέα τάξη, έτσι ώστε να εφαρμόσει στη ζωή το δικό της πρόγραμμα. Είναι αδύνατον να διεξάγεις πόλεμο και να απορρίπτεις τη νίκη. Είναι αδύνατον να οδηγείς τις μάζες στην εξέγερση χωρίς


-375 -


να τις προετοιμάζεις για την κατάληψη της εξουσίας.120

Ο Τρότσκι είχε προφητεύσει πολλά χρόνια πριν, το 1931, με ακρίβεια τη μοίρα των Αναρχικών στην Ισπανική Επανάσταση:

...από τη στιγμή που ο αναρχοσυνδικαλισμός βαδίζει στην πιο οικτρή και γελοία χρεοκοπία, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι η Ισπανική Επανάσταση θα γίνει ο τάφος του αναρχισμού. Όμως, είναι αναγκαίο να εξασφαλίσουμε ότι ο τάφος του αναρχοσυνδικαλισμοΰ δεν θα γίνει και τάφος της επανάστασης.121

Ποιος ήταν ο ρόλος του ΡΟΙΙΜ; Το γαλλικό όργανο του ΡΟΙίΜ, το δελτίο Ια ΚβνοΙιιΙϊοη ΕεραξηοΙβ, διακήρυττε στις 3 Σεπτέμβρη 1936 ότι η δικτατορία του προλεταριάτου ήταν ήδη γεγονός: «Στην Καταλονία... δεν υπάρχει δυαδική εξουσία, η εργατική τάξη ουσιαστικά ελέγχει ολόκληρη την κοινωνία».122 Στις 6 Σεπτέμβρη ο Νιν δήλωσε μπροστά σε μια μαζική συγκέντρωση ότι η εργατική τάξη έχει κατακτήσει την κρατική εξουσία στην Ισπανία.

Σύντροφοι, όλα τα συγκεκριμένα προβλήματα της δημοκρατικής επανάστασης, τα οποία δεν μπόρεσε να λύσει επί πέντε χρόνια η αστική τάξη, τα έλυσε σε λιγότερες μέρες το προλεταριάτο με τα όπλα στο χέρι (ΧειροκροτήματαΛ123

Όπως έχουμε αναφέρει, στις 26 Σεπτέμβρη το ΡΟΙΙΜ μπήκε στη Χενεραλιτάτ και ο Νιν έγινε υπουργός Δικαιοσύνης. Ήταν πανευτυχής. Όμως, όπως δείχνουν οι Μπρουέ και Τεμίν, σύντομα τα γεγονότα διέψευσαν την επιπόλαια αισιοδοξία του. Η νέα κυβέρνηση

ήταν η θανατική καταδίκη της εξουσίας των επιτροπών, με τη βοήθεια της ΟΝΤ και του ΡΟυΜ. Την 1η Οκτώβρη η Κεντρική Επιτροπή των Αντιφασιστικών Πολιτοφυλακών αυτοδια- λύθηκε και με διακήρυξή της τάχθηκε υπέρ της κυβερνητικής πολιτικής. Στις 9 Οκτώβρη το Συμβούλιο με διάταγμά του, το οποίο ενέκριναν ο Νιν κι οι υπουργοί της ΟΝΤ, προχωρούσε στη διάλυση «όλων των τοπικών επιτροπών, ανεξαρτήτως

-376-


ονομασίας ή τίτλου και όλων των οργανώσεων που είχαν συγκροτηθεί για την κατάπνιξη του υπονομευτικού κινήματος» [των φασιστών, ΣτΜ] σε όλη την έκταση της Καταλονίας.124

Ακόμα και μετά την εκδίωξη του ΡΟΙΙΜ από τη Χενεραλιτάτ, στις 17 Δεκέμβρη 1936, η υπέρμετρη αισιοδοξία του δεν περιορίστηκε στο παραμικρό. Η Ια ΒαίαΙΙα κυκλοφόρησε με τον υπερφίαλο τίτλο: «Είναι αδύνατο να κυβερνάς χωρίς το ΡΟΙΙΜ, πολύ περισσότερο ενάντια στο ΡΟυΜ». Κι όμως, όπως απέδειξαν τα γεγονότα, ήταν παραπάνω από δυνατόν.125 Η κρίση που έκανε ο Τρότσκι για την είσοδο του ΡΟίΙΜ στη Χενεραλιτάτ ήταν σκληρή, αλλά απολύ- τως δικαιολογημένη: «Δεν υπάρχει μεγαλύτερο έγκλημα από τη συμμαχία με την αστική τάξη σε μια περίοδο σοσιαλιστικής επανάστασης».126

Η είσοδος του ΡΟΙΙΜ στην κυβέρνηση συνασπισμού μείωσε την πίεση στην ηγεσία της ΟΝΤ για ρήξη με την αστική τάξη. Ο Τρότσκι έκφραζε τη δυσαρέσκειά του για το γεγονός ότι το ΡΟΙΙΜ ήταν ιδιαιτέρως συμφιλιωτικό απέναντι στη ΟΝΤ. Ήδη από το Μάη του 1931, ο Τρότσκι ασκούσε κριτική στο ΒΟΟ, που έμελλε να γίνει η κυρίαρχη δύναμη στο ΡΟΙΙΜ, για τη στάση του απέναντι στους αναρχικούς.

Η Καταλανική Ομοσπονδία... απέναντι στους αναρχοσυνδι- καλιστές έχει υιοθετήσει μια συμφιλιωτική στάση· δηλαδή με άλλα λόγια, έχει αντικαταστήσει την επαναστατική πολιτική του ενιαίου μετώπου με την οπορτουνιστική πολιτική υπεράσπισης και κολακείας των αναρχοσυνδικαλιστών...127

Η ηγεσία του ΡΟΙΙΜ προτιμούσε πάντοτε να παζαρεύει με την ηγεσία της ΟΝΤ, όμως δεν απευθύνθηκε ποτέ στη βάση της. Ο ίδιος ο Νιν δήλωσε:

Είναι προφανές ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στις μάζες και την ηγεσία της ΟΝΤ, αλλά δεν έχουμε άλλο δρόμο από το να φτάσουμε σε μια συμφωνία με τα ηγετικά [της] όργανα και μ’

-377-


αυτό τον τρόπο να αποκτήσουμε κάποια επιρροή στη βάση.128

Παραδόξως, μια μορφή που πήρε η προσαρμογή του ΡΟυΜ στη ΟΝΤ, ήταν η αποχώρηση από τις γραμμές της για να συγκροτήσει τη δίκιά του συνδικαλιστική ομοσπονδία, τη ΡΟΙΙδ. Ο Τρότσκι εξήγησε το μηχανισμό αυτής της προσαρμογής:

Για να μην συγκρουστούν με την ηγεσία της ΟΝΤ, δεν συγκρότησαν τους δικούς τους πυρήνες στο εσωτερικό της, και γενικότερα δεν διεξήγαν κανενός είδους δουλειά εκεί... Το ΡΟυΜ απέφυγε να διεισδύσει στο εσωτερικό της ΟΝΤ επειδή δεν ήθελε να διαταράξει τις σχέσεις του με τα «κεφάλια» αυτής της οργάνωσης, επειδή ήθελε να διατηρήσει τη δυνατότητα να παριστάνει το σύμβουλό τους... Οι ηγέτες του ΡΟΙΙΜ μιλούσαν με μεγάλη ευφράδεια για τα βήματα από την αστική επανάσταση στη σοσιαλιστική επανάσταση- όμως δεν έκαναν τίποτα το σοβαρό για να προετοιμάσουν αυτή τη σοσιαλιστική επανάσταση, γιατί η προετοιμασία θα μπορούσε να συνί- σταται μόνο στο εξής: στην κινητοποίηση - ανελέητα, τολμηρά και αδιάλλακτα - των αναρχικών, των σοσιαλιστών και των κομμουνιστών εργατών ενάντια στις προδοτικές ηγεσίες τους. Ήταν αναγκαίο να μη φοβούνται το διαχωρισμό απ’ αυτές τις ηγεσίες, τη μετατροπή τους, τις πρώτες μέρες, σε «σέκτα» ακόμα και αν την κατέτρεχαν οι πάντες, ήταν αναγκαίο να ρίξουν αιχμηρά και σαφή συνθήματα, να προδικάσουν το αύριο, να στηριχτούν στα γεγονότα, να στερήσουν τις επίσημες ηγεσίες από το κύρος τους και να τις εκδιώξουν από τις θέσεις τους.129

Η ΡΟυδ, η συνδικαλιστική οργάνωση του ΡΟΙΙΜ, με τον Νιν ως γενικό γραμματέα της, είχε περίπου 60.000 μέλη, ιδιωτικοί υπάλληλοι στην πλειοψηφία τους.130 Η ΟΝΤ είχε ενάμιση εκατομμύριο μέλη και ένα αντίστοιχο αριθμό η υ(3Τ. Η συγκρότηση της ΡΟΙΙ5 ήταν ακόμα πιο σημαντικό λάθος, μιας και τόσο η ΟΝΤ όσο και το ΡΟΙΙΜ είχαν την κύρια βάση της επιρροής τους στην Καταλονία, όπου πρακτικά όλοι οι βιομηχανικοί εργάτες ανήκαν στη ΟΝΤ.

- 378-


Η ΡΟΙίδ, ανήμπορη να επιβιώσει ως ανεξάρτητη οργάνωση, το Σεπτέμβρη του 1936 αποφάσισε να ενταχθεί στην 1_Ι(3Τ, η οποία ήταν ουσιαστικά ανύπαρκτη στην Καταλονία. Η εξήγηση που έδωσε ο Νιν στη ία ΒαίαΙΙα της 23ης Σεπτέμβρη, ήταν πολύ αδύνατη: «Οι συνδικαλισμένοι εργάτες που προσανατολίζονται προς τους Αναρχικούς θα πρέπει να εντάσσονται στη ΟΝΤ κι εκείνοι που προσανατολίζονται προς τους μαρξιστές ή επηρεάζονται απ’ αυτούς, θα πρέπει να εντάσσονται στην υ<3Τ».131 Ο συμψιλιωτισμός του ΡΟΙΙΜ προς την ηγεσία της ΟΝΤ, διευκόλυνε και έδωσε ώθηση στο συμβιβασμό αυτής της ηγεσίας με τους σταλινικούς και τους συμμάχους τους. Αυτό καταδίκασε την επανάσταση στην τελική ήττα. Ο Τ ρότσκι γράφει:

Σ ’ αντίθεση με τις προθέσεις του, το ΡΟίΙΜ αποδείχτηκε, σε τελευταία ανάλυση, το κύριο εμπόδιο στο δρόμο του χτισίματος ενός επαναστατικού κόμματος... Η επανάσταση απεχθάνεται τον κεντρισμό. Η επανάσταση εκθέτει και εκμηδενίζει τον κεν- τρισμό... Ο αριστερός κεντρισμός είναι πάντα έτοιμος, ιδιαιτέρως σε επαναστατικές συνθήκες, να υιοθετήσει στα λόγια το πρόγραμμα της σοσιαλιστικής επανάστασης και δεν τσιγκου- νεύεται τις ηχηρές φράσεις. Όμως, η μοιραία ασθένεια του κεντρισμού είναι η ανικανότητά του να φτάσει από τις γενικότερες αντιλήψεις του σε θαρραλέα τακτικά και οργανωτικά συμπεράσματα.132

Η διάλυση της εργατικής εξουσίαςΣτις εβδομάδες που ακολούθησαν τη 19η Ιούλη 1936, συνεχι

ζόταν η πάλη ανάμεσα στην προλεταριακή εξουσία - με τη μορφή των επιτροπών στα εργοστάσια και τις πολιτοφυλακές από τη μια μεριά - και τη Δημοκρατική κυβέρνηση από την άλλη. Η δεύτερη κέρδισε αυτή την αναμέτρηση.

Στις 9 Οκτώβρη η κυβέρνηση αποφάσισε να διαλύσει τις επιτροπές και να επανενεργοποιήσει τους παλιούς δήμους. Η ηγεσία

-379-


του ΡΟΙΙΜ διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στη διάλυση των επιτροπών, παρά την αντίθεση που εκδηλώθηκε στις γραμμές του ΡΟ- ΙΙΜ. Οι ΡΟυΜιστές της Λέριδα, μια πολύ σημαντική οργάνωση της επαρχίας, διαμαρτυρήθηκαν έντονα στην εκτελεστική επιτροπή του κόμματος. Παρόλ’ αυτά, ο Νιν κατέφθασε στη Λέριδα επικεφαλής μιας κυβερνητικής επιτροπής για να πείσει την οργάνωση του ΡΟΙΙΜ να αποδεχτεί το διάταγμα.

Υποδέχτηκαν την επιτροπή με τα όπλα στα χέρια, αλλά όταν είδαν πως ήταν κι ο Νιν, υποτάχθηκαν στην κομματική πειθαρχία και συμφώνησαν... Στις 16 Νοέμβρη, όταν κάθε αντίσταση είχε υπερνικηθεί - και δεν ήταν και πολύ έντονη - η Χενεραλιτάτ διέταξε την κατάργηση τριών χιλιάδων οργανικών θέσεων σε επιτροπές, λαϊκά δικαστήρια κλπ, η συντριπτική πλειοψηφία των οποίων κατέχονταν από εργάτες. Με αυτό τον τρόπο εξαφανίστηκε η δομή της εργατικής εξουσίας.133

Στις 27 Οκτώβρη έγινε ακόμα ένα βήμα προς την εδραίωση της εξουσίας του αστικού κράτους- ο αφοπλισμός των εργατών με κυβερνητικό διάταγμα.

Έγιναν βήματα για την αποκατάσταση της αστυνομίας των αστών. Στους πρώτους μήνες μετά τη 19η Ιούλη τα αστυνομικά καθήκοντα τα ασκούσαν αποκλειστικά οι εργατικές περίπολοι στην Καταλονία και οι «πολιτοφυλακές των μετόπισθεν» στη Μαδρίτη και τη Βαλένθια...Το πιο εντυπωσιακό μέτρο που λήφθηκε στην κατεύθυνση αναβίωσης της αστικής αστυνομίας, ήταν η απότομη άνθηση της μέχρι πρότινος ασήμαντης τελωνειακής αστυνομίας, των Καραμπινέρος, που επί υπουργίας Οικονομικών του Χουάν Νεγκρίν έφτασε να γίνει μια βαριά οπλισμένη πραιτωριανή φρουρά 40.000 ανδρών.Στις 28 Φλεβάρη απαγορεύτηκε στους Καραμπινέρος να ανήκουν σε κάποιο πολιτικό κόμμα ή συνδικάτο και να συμμετέχουν στις μαζικές συγκεντρώσεις τους. Με το ίδιο διάταγμα η απαγόρευση επεκτάθηκε και στους άνδρες της Γκουάρδια Θι- βίλ και τους Ασάλτος. Το νόημα του διατάγματος ήταν πώς η

- 380-


αστυνομία έμπαινε σε καραντίνα για να μην μολυνθεί από την εργατική τάξη...Εν τέλει τον Απρίλη οι πολιτοφυλακές απαλλάχτηκαν από όλα τα αστυνομικά τους καθήκοντα στη Μαδρίτη και τη Βαλένθια.134

Ο Φραντς Μπορκενάου έκανε μια άκρως διαφωτιστική σύγκριση ανάμεσα στα όσα είδε κατά τη διάρκεια της πρώτης του επίσκεψης στην Ισπανία τον Αύγουστο του 1936 και κατά τη διάρκεια της δεύτερης το Γενάρη-Φλεβάρη 1937:

Τα στρατεύματα ήταν εντελώς διαφορετικά από την πολιτοφυλακή που είχα συναντήσει τον Αύγουστο. [Τώρα] υπήρχε σαφής διάκριση ανάμεσα σε αξιωματικούς και άνδρες, οι πρώτοι φορούσαν καλύτερες στολές και επωμίδες. Η προεπαναστατική αστυνομική δύναμη, οι Ασάλτος κι η Γκουάρδια Θιβίλ (τώρα είχε μετονομαστεί σε Οΐιιακϋα Νααοηαΐ Κεριώΐίςαπα) έκαναν ιδιαιτέρως εμφανή την παρουσία τους... ούτε η Γκουάρδια ούτε οι Ασάλτος έκαναν την παραμικρή προσπάθεια να εμφανίζουν μια προλεταριακή όψη.135

Από την πένα του Τζορτζ Όργουελ διαθέτουμε μια άλλη ζωντανή περιγραφή της ζωής στη Βαρκελώνη τον Απρίλη του 1937:

Τώρα τα πράγματα επέστρεφαν στο φυσιολογικό. Τα κομψά εστιατόρια και ξενοδοχεία ήταν γεμάτα από πλούσιους που καταβρόχθιζαν ακριβά γεύματα, ενώ για τον εργατικό πληθυσμό οι τιμές των τροφίμων είχαν εκτοξευθεί στα ύψη, χωρίς να υπάρχει κάποια αντίστοιχη αύξηση στους μισθούς. Πέρα από την ακρίβεια σημειώνονταν συνεχώς ελλείψεις, πότε στο ένα αγαθό πότε στο άλλο, που πάντοτε έπλητταν τους φτωχούς και ποτέ τους πλούσιους. Τα εστιατόρια και τα ξενοδοχεία έμοιαζαν να μην συναντούν ιδιαίτερες δυσκολίες στον εφοδιασμό τους με οτιδήποτε ζητούσαν, όμως στις εργατογειτονιές οι ουρές για ψωμί, ελαιόλαδο και άλλα αναγκαία, ήταν δεκάδες μέτρα μακριές. Προηγουμένως, μου ’χε κάνει εντύπωση η απουσία ζητιάνων στη Βαρκελώνη, τώρα υπήρχαν μιλιούνια. Έξω από τα γκουρμέ καταστήματα στην αρχή της Ράμπλας,

-381 -


ομάδες ξυπόλητων παιδιών περίμεναν συνέχεια να δουν κάποιον να βγαίνει και να τον περικυκλώσουν ζητώντας κάτι να φάνε. Ο «επαναστατικός» τρόπος ομιλίας έπεφτε σε αχρηστία. Αυτές τις μέρες, οι άγνωστοι σπάνια σου απεύθυναν το λόγο χρησιμοποιώντας το ίιι [εσύ] και το ανηαΓαάα [σύντροφε], συνήθως ακούς το $6πογ [κύριε] ή κίΙβά [εσείς]. Το Βαβηοε άίαε έχει αντικαταστήσει το 5&1α<1. Οι σερβιτόροι έχουν ξανα- φορέσει τα λευκά πουκάμισά τους και οι υπάλληλοι στα καταστήματα τσακίζονταν να εξυπηρετήσουν... Με ένα λαθραίο, έμμεσο τρόπο, επανερχόταν και η πρακτική του φιλοδωρήματος. Τα καμπαρέ και τα μπουρδέλα της υψηλής κοινωνίας, πολλά από τα οποία είχαν κλείσει οι εργατικές περίπολοι, είχαν ανοίξει ξανά...136

Η τελική έφοδος των σταλινικών και των συμμάχων τους ενάντια στην εργατική εξουσία πήρε μια δρακόντεια μορφή στη Βαρκελώνη, στις 3 Μάη 1937.

Τα γεγονότα του ΜάηΤο Μάη του 1937 οι ηγέτες του Κομμουνιστικού Κόμματος και οι Ρώσοι επιτηρητές τους ένιωσαν την αυτοπεποίθηση να αποκεφαλίσουν την όποια προλεταριακή αντιπολίτευση στο κέντρο της επανάστασης, τη Βαρκελώνη.

Η επίθεση της σταλινικής-αστικής συμμαχίας ενάντια στην επανάσταση συνάντησε αντίσταση. Η αλήθεια ήταν ότι η κυβέρνηση συναντούσε διογκούμενες πολιτικές και κοινωνικές δυσκολίες. Οι Μπρουέ και Τεμίν γράφουν:

Τα εργοστάσια ουσιαστικά δεν παρήγαγαν ή δούλευαν με πολύ αργούς ρυθμούς. Το σύστημα εφοδιασμού ήταν προβληματικό. Όσον αφορά τα τρόφιμα, η κατάσταση ήταν καταστροφική. Ανάμεσα στον Ιούλη 1936 και το Μάρτη του 1937, το κόστος ζωής είχε διπλασιαστεί, όμως, οι μισθοί δεν είχαν αυξηθεί παραπάνω από 15%. Ακόμα και οι μίνιμουμ ποσότητες του δελτίου τροφίμων δεν ήταν πάντοτε εγγυημένες. Στους

- 382-


φούρνους υπήρχαν συνεχώς τεράστιες ουρές. Από την άλλη, η μαύρη αγορά ήταν στις δόξες της. Παντού, ακόμα και στη Βαρκελώνη, όλα τα εστιατόρια είχαν ανοίξει ξανά, αλλά σε απαγορευτικές τιμές. Οι πολυάριθμες υπηρεσίες που είχαν αντικαταστήσει τις επιτροπές, ήταν συχνά άνδρα διαφθοράς. Οι εφημερίδες του ΡΟυΜ και της ΟΝΤ-ΡΑΙ ήταν γεμάτες από επιστολές αναγνωστών που έθιγαν το κόστος της ζωής και ζητούσαν να μπει τέλος στην ανισότητα και τα προνόμια. Στις 14 Απρίλη στη Βαρκελώνη ομάδες γυναικών έκαναν διαδήλωση διαμαρτυρίας για τις τιμές των τροφίμων. Ομως, τα συνδικάτα και τα κόμματα δεν έπαψαν στιγμή να ζητάνε από τους εργάτες όλο και μεγαλύτερες θυσίες ως συνεισφορά στη στρατιωτική νίκη: αυτές οι παραινέσεις γίνονταν δεκτές με σκεπτικισμό και πικρία.137

Η αντιπολίτευση στην κυβέρνηση δυνάμωνε. Ξανά, σύμφωνα με τους Μπρουέ και Τεμίν:

Στη Βαρκελώνη μια ομάδα αγωνιστών εχθρικών στη στρατιω- τικοποίηση των πολιτοφυλακών, οργανώθηκε με την ονομασία «Φίλοι του Ντουρούτι» και έβγαλαν μια εφημερίδα, την ΕΙ Αηιίξο άβΐ ΡηΜ ο [Ο Φίλος του Λαού, ΣτΜ\. Σε μια παμφλέτα που κυκλοφόρησαν το Μάρτη του 1937, έκαναν τον απολογισμό όπως τον καταλάβαιναν οι ίδιοι: «Πέρασαν οκτώ μήνες πολέμου και επανάστασης. Διαπιστώνουμε, με μεγάλη λύπη, ότι στην πορεία της Επανάστασης σημειώνονται παρεκκλίσεις... Είχαν συγκροτηθεί μια Αντιφασιστική Επιτροπή, Τοπικές Επιτροπές, Περιπολίες Ελέγχου και οκτώ μήνες μετά τίποτα δεν έχει απομείνει από αυτές». Η θέση τους για τον πόλεμο και την επανάσταση ήταν παρόμοια με εκείνη του ΡΟΙΙΜ και της ίΟΙ [της νεολαίας του κόμματος]: «Ο πόλεμος κι η επανάσταση είναι δυο όψεις του ίδιου πράγματος, που δεν μπορούν να διαχωριστούν. Σε κάθε περίπτωση δεν μπορούμε να δεχθούμε ότι η Επανάσταση πρέπει να αναβληθεί μέχρι το τέλος της στρατιωτικής σύγκρουσης». Την άνοιξη του 1937 αυτές τις ιδέες τις υιοθετούσαν πολλές τοπικές οργανώσεις της ΟΝΤ και της ΡΑΙ και μπορούσες να τις διαβάσεις λίγο πολύ παντού στα έντυπά τους, ακόμα και στη Ια Νοείιβ την απογευματινή

- 383-


εφημερίδα της ΟΝΤ στη Βαρκελώνη, σε άρθρα γραμμένα από τον Μπαλιούς, βασικό μέλος των «Φίλων του Ντουρούτι».138 Η Καταλανική Ελευθεριακή Νεολαία αποκήρυξε τη συμμαχία ανάμεσα στους Κομουνιστές και τους Δημοκρατικούς ως αντανάκλαση της συμμαχίας ανάμεσα στην ΕΣΣΔ, τη Γαλλία και την Αγγλία με σκοπό «το στραγγαλισμό της επανάστασης».Δεν είναι παράξενο λοιπόν που τα συνθήματα της ΙΟΙ είχαν αντίκτυπο στις γραμμές της [Ελευθεριακής Νεολαίας, ΣτΜ).Στις 14 Φλεβάρη περισσότεροι από 14.000 νέοι πήραν μέρος σε μια συγκέντρωση στη Βαρκελώνη, που σκοπό είχε την ίδρυση ενός επαναστατικού μετώπου νεολαίας στην Καταλο- νία. Με τη σειρά πήραν το λόγο ο Φιντέλ Μιρό, γραμματέας της Ελευθεριακής Νεολαίας στην Καταλονία, ο Σολάνο, γενικός γραμματέας της ΙΟΙ και ο νεαρός Ελευθεριακός Αλφρέδο Μαρτίνεθ, ο οποίος ήταν ο πρόεδρος του Καταλανικού Μετώπου. Το κίνημα απλώθηκε γρήγορα και σε άλλες επαρχίες: στη Μαδρίτη και στο Λεβάντε η Ελευθεριακή Νεολαία και η 101 οργάνωσαν κοινές συγκεντρώσεις και καμπάνιες.139

Η Νεολαία του Σοσιαλιστικού Κόμματος, η 151 εντάχθηκε και αυτή στο Επαναστατικό Μέτωπο Νεολαίας. «Την άνοιξη του 1937 εμφανίστηκαν ξανά οι συνθήκες για μια επαναστατική άνοδο».140 Οι μάζες που ακολουθούσαν το ΡΟΙΙΜ και τη ΟΝΤ γίνονταν όλο και πιο ανήσυχες βλέποντας να τους παίρνουν μέσα από τα χέρια τους τα κέρδη της επανάστασης του Ιούλη.

Η συμμαχία των σταλινικών και των αστών Δημοκρατικών προετοίμασε μια επίθεση στο προλεταριάτο της Καταλονίας. Ξεκίνησε σχεδόν αμέσως μετά τις εκδηλώσεις για την εργατική Πρωτομαγιά. Παρόλο που παντού έγιναν μαζικότατες διαδηλώσεις, στη Βαρκελώνη η διαδήλωση απαγορεύτηκε. Οι εργατικές οργανώσεις μπήκαν σε κατάσταση συναγερμού, περιμένοντας την προβοκάτσια. Εκδηλώθηκε στις 3 Μάη και είχε ως επίκεντρο το κτίριο της τηλεφωνικής εταιρείας. Τον Ιούλη, τα μέλη της €Ν Τ είχαν κυριεύσει το κτίριο από τους φασίστες που το είχαν καταλάβει. Από τότε, το κτίριο της τηλεφωνίας, που ιδιοκτήτρια είχε την ΑΓηεπςδη Τεΐε-

-384-


§Γ2ψΗ 3ΐΐ(1 ΤεΙβρΗοηε Οοπιρίηγ, είχε παραμείνει κατειλημμένο και υπό τη διαχείριση μιας κοινής επιτροπής των ΟΝΤ-ΙΚΕΤ στην οποία συμμετείχε και ένας κυβερνητικός επίτροπος. Εκείνη την μέρα, ο Ροντρίγκεθ Σάλας, Επίτροπος [διοικητής, ΣτΜ] της αστυνομίας και μέλος του ΡδΙίΟ, πήγε στην τηλεφωνική εταιρεία συνο- δευόμενος από τρία φορτηγά γεμάτα Ασάλτος και προσπάθησε να καταλάβει το κτίριο. Οι αναρχικοί τηλεφωνητές αρνήθηκαν να το παραδώσουν, οπότε ξέσπασε μια άγρια ανταλλαγή πυρών ανάμεσα στη φρουρά του κτιρίου και τους Ασάλτος.

Μόλις άκουσαν τα νέα, οι εργάτες της Βαρκελώνης αντέδρα- σαν με δραματικό τρόπο. Παρόλο που καμιά οργάνωση δεν έβγαλε κάποιο κάλεσμα για δράση, η γενική απεργία παρέλυσε την πόλη. Παντού υψώθηκαν οδοφράγματα και μέσα σε λίγες ώρες το μεγαλύτερο τμήμα της πόλης είχε βρεθεί στα χέρια των επαναστατών εργατών. «Την αυγή της Τρίτης [4 Μάη] τα οδοφράγματα είχαν στηθεί. Με εξαίρεση την περιοχή γύρω από τη Χενεραλιτάτ, οι εργάτες του ΡΟυΜ και της ΟΝΤ, κρατούσαν σχεδόν ολόκληρη την πόλη».141 Ο Ρόμπερτ Λουζόν, στη μελέτη του για τις μέρες του Μάη, δηλώνει ότι είχε μείνει εντυπωσιασμένος από τη συντριπτική υπεροχή των ένοπλων εργατών, που είχαν επικρατήσει σχεδόν χωρίς σύγκρουση στα 9/10 της πόλης.142

Ύστερα από μια συνάντηση που είχε με την ηγεσία της ΟΝΤ, ο Κομπανίς μίλησε στο ραδιόφωνο, κατέκρινε την επίθεση του Ροντρίγκες Σάλας στην Τελεφόνικα και ζήτησε να επανέλθει η ηρεμία. Η Περιφερειακή Επιτροπή της ΟΝΤ τον υποστήριξε: «Κατεβάστε τα όπλα. Το φασισμό πρέπει να καταστρέψουμε».Η Βοίίάαήάαά ΟύΓβΓα [Εργατική Αλληλεγγύη - η αναρχική καθημερινή εφημερίδα] στρίμωξε μια ειδησούλα για τα γεγονότα της προηγούμενης μέρας στη σελίδα οχτώ και δεν έγραψε μια λέξη για τα οδοφράγματα που είχαν στηθεί σε όλη την πόλη. Στις 5 μμ, ο Ερνάντεθ Θανκάχο, στέλεχος της υ 6 Τ και προσωπικός φίλος του Λάργκο Καμπαγιέρο, έφτασε αεροπορικώς από τη Βαλένθια φέρνοντας μαζί του δυο αναρχικούς


υπουργούς, τον ΓκαρθΙα Ολιβέρ και τη Φεντερίκα Μοντσενί. Βγήκαν με τη σειρά στο ραδιόφωνο, προσθέτοντας τις προ- σπάθειές τους σε εκείνες του Κομπανίς και της περιφερειακής ηγεσίας της ΟΝΤ: «Την πόλη την έχει πλήξει ένα κύμα παρα- λογισμού» δήλωσε ο Γκαρθία Ολιβέρ. «Πρέπει να θέσουμε άμεσο τέλος στον αδελφοκτόνο αγώνα. Ο καθένας να μείνει στη θέση που βρίσκεται... Η κυβέρνηση... θα λάβει τα κατάλληλα μέτρα».Την Τετάρτη 5 Μάη οι εργάτες βρίσκονταν ακόμα στα οδοφράγματα. Το ραδιόφωνο μετέδωσε το κείμενο της συμφωνίας που είχε υπογράψει η ΟΝΤ με τη Χενεραλιτάτ: «Κατάπαυση του πυρός και στρατιωτικό $ίαία$ ηαο, ταυτόχρονη απόσυρση της αστυνομίας και των ένοπλων πολιτών. Δεν γινόταν λόγος για τον έλεγχο της Τελεφόνικα. Ωστόσο το κίνημα υποχωρούσε. Στοιχεία της ΟΝΤ από την 23η Μεραρχία και του ΡΟΙΙΜ από την 29η Μεραρχία, που στο άκουσμα των νέων είχαν προωθηθεί στο Μπαρμπάστρο με σκοπό να βαδίσουν στη Βαρκελώνη, δεν προχώρησαν παραπέρα από τη Μπινέφαρ. Επίσης, αντιπροσωπεία της περιφερειακής επιτροπής της ΟΝΤ έπεισε το διοικητή της 26ης Μεραρχίας, τον Γρεγόριο Χοβέρ, να αποφύγει κάθε επιθετική κίνηση. Κατόπιν δισταγμού, ακόμα ένας ηγέτης της ΟΝΤ ο Χουάν Μανουέλ Μολίνα, υφυπουργός Άμυνας της Χενεραλιτάτ, κατάφερε να πείσει τον αναρχικό αξιωματικό Μάξιμο Φράνκο να σταματήσει τους άνδρες του στη Μπινέφαρ... Οι «Φίλοι του Ντουρού- τι» κάλεσαν σε συνέχιση του αγώνα. Η ΟΝΤ-ΡΑΙ αποκήρυξε με μεγάλο ζήλο αυτό το κάλεσμα. Φτάνοντας η Πέμπτη 6 Μάη η τάξη είχε σχεδόν αποκατασταθεί.143

Την ίδια μέρα η 5οΙίάαήάαά ΟίΐΓβΓα ανακοίνωνε: «Τόσο η ΟΝΤ όσο και η υ(3Τ καλούν σε επιστροφή στη δουλειά».144

Στις 7 Μάη η 5οΙίάαήάαά 01>ΓβΓα κυκλοφόρησε με πρωτοσέλιδο: «Η ΟΝΤ και η υΟίΤ επαναλαμβάνουν την εντολή επιστροφής στην εργασία»:

Η πάλη τελείωσε. Η ομόνοια αναγεννήθηκε με ειρήνη. Εργάτες, αδέλφια, ενωμένοι σαν ένας άνθρωπος για την αδελφότη


τα και τη νίκη... Η ΒοΙίάαΗάαά Οί/Γενα ήταν η πρώτη εφημερίδα που πρόβλεψε και καταδίκασε τα επώδυνα γεγονότα που συνέβησαν στη Βαρκελώνη... Σήμερα, οι Εργατικές Περίπολοι έκαναν μια ευγενή χειρονομία, που υποδηλώνει το υψηλό αίσθημα υπευθυνότητάς τους, τιθέμενες υπό τις διαταγές της έκτακτης αντιπροσωπείας για τη δημόσια τάξη της κυβέρνησης της Δημοκρατίας.145

Μετά τα γεγονότα,

Ο Μαριάνο Βάσκεθ, γραμματέας της Εθνικής Επιτροπής της ΟΝΤ, περηφανεύτηκε στη Μαδρίτη (σύμφωνα με τη ΞοΙίάαή- άαά ΟύΓβΓα της 15ης Μάη) για το πώς «η οργάνωση έκανε μεγάλες προσπάθειες να αποτρέψει την εξάπλωση της σύγκρουσης. Αποφάσισε να στείλει αντιπροσωπεία σε κάθε περιφερειακή επιτροπή για να περιορίσει το συναγερμό και την αναπαραγωγή της σύγκρουσης που είχε ξεκινήσει στην Καταλονία. Έστειλε τρεις αντιπροσώπους στο μέτωπο της Αραγκόν, για να εμποδίσουν τις εκεί δυνάμεις να βαδίσουν [στη Βαρκελώνη, ΣτΜ\.Ή ταν φυσικό, για όσους βρίσκονταν στο μέτωπο, να θε- λήσουν να βοηθήσουν μόλις μάθαιναν ότι οι σύντροφοί τους στη Βαρκελώνη δέχονταν επίθεση. Στη Βαρκελώνη, η Εθνική Επιτροπή έκανε αδιάκοπες προσπάθειες να τερματίσει τη σύγκρουση. Δεν υπήρχε πραγματική ανάγκη να αναλάβει τη δημόσια τάξη η κεντρική κυβέρνηση».146

Ο Βίκτορ Άλμπα κι ο Στέφεν Σβαρτς έχουν απόλυτο δίκιο για τον αποφασιστικό ρόλο που έπαιξε η ηγεσία της ΟΝΤ στον «κατευνασμό» της Βαρκελώνης.

Χρειάστηκαν έξι μέρες για να «ειρηνεύσουν» οι δρόμοι και όταν επιτέλους επέστρεψε η «τάξη», αυτό δεν είχε επιτευχθεί χάρη στη δράση της αστυνομίας, αλλά χάρη στις ομιλίες των ηγετών της ΟΝΤ, οι οποίοι καλούσαν ασταμάτητα τους εργάτες να επιστρέφουν στη δουλειά και να καταθέσουν τα όπλα τους.Αν η ΟΝΤ είχε πάρει την εξουσία στην Καταλονία - αν το ήθελε θα το είχε κατορθώσει μέσα σε 24 ώρες - η κατάσταση

- 387-


σε όλη την υπόλοιπη Δημοκρατική ζώνη θα άλλαζε.147

Οι Μέρες του Μάη 1937, ήταν πολύ πιο αιματηρές από τη 19η Ιούλη 1936.

Οι πέντε μέρες της σύγκρουσης, που διεξάχθηκε αμυντικά, είχαν ένα ιδιαίτερα μεγάλο κόστος: 500 νεκροί και 1.000 τραυματίες. Σε αυτή την εκατόμβη προστέθηκαν οι δολοφονίες, ιδιαιτέρως αναρχικών αγωνιστών, μετά το τέλος των συγκρούσεων.148

Ποιος ήταν ο ρόλος του ΡΟΙΙΜ στα γεγονότα του Μάη; Η ηγεσία του ήταν η ηχώ της ηγεσίας της ΟΝΤ. Ο Τόστορψ γράψει:

Η Ια ΒαΙαΙΙα της 6ης Μάη, δημοσίευε μια ανακοίνωση της Εκτελεστικής Επιτροπής, που υποτίθεται είχε κυκλοφορήσει την προηγούμενη μέρα. Δήλωνε ότι μπροστά στην αντεπανα- στατική πρόκληση, το ΡΟυΜ «σε συμφωνία με το χαρακτήρα και τα συναισθήματά του» είχε ταχθεί αμέσως στο πλευρό της ΟΝΤ και της ΡΑΙ: «Μετά την αποτροπή της αντεπαναστατικής μανούβρας, οι εργάτες πρέπει να αποσυρθούν από τη σύγκρουση και... να επιστρέφουν ξανά στις εργασίες τους σήμερα... Το ΡΟυΜ διατάζει όλους τους ένοπλους μαχητές του να αποσυρθούν από τα οδοφράγματα και τους δρόμους, να επιστρέφουν στη δουλειά, αλλά να βρίσκονται σε επιφυλακή».149

Μ’ αυτό τον τρόπο το ΡΟΙΙΜ υιοθέτησε την πολιτική της υποχώρησης και έγινε ουρά της ηγεσίας της ΟΝΤ. Η Ια ΒαΙαΙΙα συνέχιζε να δίνει την εντύπωση ότι οι εργάτες είχαν αποκρούσει την πρόκληση και μ’ αυτό τον τρόπο αμέλησε να απαιτήσει πραγματικές εγγυήσεις ενάντια στη δεξιά.150

Παρόλ’ αυτά υπήρξαν φωνές στην άκρα αριστερά που κάλεσαν τους εργάτες να μην σταματήσουν την απεργία και να μην φύγουν από τα οδοφράγματα. Στις 5 Μάη οι «Φίλοι του Ντουρούτι» έβγαλαν μια προκήρυξη-σάλπισμα για μάχη:

Αφοπλίστε όλες τις αστικές δυνάμεις. Κοινωνικοποίηση της οικονομίας. Διάλυση των πολιτικών κομμάτων που είναι αντί

- 388-


παλοι της εργατικής τάξης. Δεν θα παραδώσουμε τους δρόμους. Η επανάσταση πάνω απ’ όλα. Χαιρετίζουμε τους συντρόφους μας του ΡΟΙΙΜ που συναδελφώθηκαν μαζί μας στους δρόμους. Για την Κοινωνική Επανάσταση. Κάτω η Αντεπανάσταση.151

Παρομοίως, η μικρή τροτσκιστική ομάδα κυκλοφόρησε μια προκήρυξη που έγραφε:

Για την επαναστατική επίθεση. Κανένας συμβιβασμός. Αφοπλισμός των αντιδραστικών Γκουάρδια Θιβίλ και Ασάλτος. Η στιγμή είναι κρίσιμη. Την επόμενη φορά θα είναι πολύ αργά. Γενική απεργία σε όλες τις επιχειρήσεις που δεν παράγουν για το μέτωπο του πολέμου μέχρι την παραίτηση της αντιδραστικής κυβέρνησης. Τη στρατιωτική νίκη μπορεί να την εξασφαλίσει μόνο η προλεταριακή εξουσία. Πλήρης εξοπλισμός της εργατικής τάξης. Ζήτω η ενότητα ΟΝΤ-ΡΑΙ και του ΡΟΙΙΜ. Ζήτω η ενότητα του Επαναστατικού Ενιαίου Μετώπου. Επιτροπές επαναστατικής άμυνας σε επιχειρήσεις, εργοστάσια, στρατώνες.

Μπολσεβίκοι-Λενινιστές. Ισπανικό τμήμα. Για την Τέταρτη Διεθνή.152

Δυστυχώς, εκείνες οι φωνές ήταν πολύ αδύναμες για να επηρεάσουν τις μάζες των εργατών στη Βαρκελώνη.

Στο ίδιο το ΡΟΙίΜ εκδηλωνόταν μεγάλη αναστάτωση για τη στάση της ηγεσίας του κόμματος. Η τοπική επιτροπή της Βαρκελώνης άσκησε έντονη κριτική στην εκτελεστική επιτροπή του ΡΟΙΙΜ και την κατηγόρησε ότι «συνθηκολόγησε» με την αντεπανάσταση κάτω από την πίεση της συμβιβαστικής ηγεσίας της ΟΝΤ.

Η δεξιά πτέρυγα του ΡΟΙΙΜ αντιπροσωπεύτηκε με την αντίθετη θέση, την οποία υιοθέτησε η κομματική οργάνωση της Βαλένθια. Ο ηγέτης της, ο Λουίς Πορτέλα, καταδίκασε τη διαγωγή της κομματικής ηγεσίας στη διάρκεια των ημερών του Μάη ως «τυχοδιωτική».

Στην περιφερειακή συνδιάσκεψη του ΡΟΙ/Μ ο Πορτέλα αντι- τάχθηκε κατηγορηματικά στο σύνθημα της εργατικής κυβέρνησης,

- 389-


γιατί θα οδηγούσε στην αποχώρηση των Δημοκρατικών από την αντιφασιστική συμμαχία.

Μετά τις μέρες του Μάη, οι εντάσεις στο εσωτερικό του ΡΟυΜ έφτασαν σε τέτοιο σημείο όπου φαινόταν πιθανή μια διάσπαση, με την αποχώρηση της οργάνωσης της Βαλένθια. Όμως, σύντομα έγινε φανερό ότι ο Πορτέλα και η ομάδα του ήταν απομονωμένοι ακόμα και στην περιφέρειά τους. Η Νεολαία του ΡΟΙΙΜ, η ΙΟΙ, απαίτησε τη διαγραφή του Πορτέλα και των υποστηρικτών του. Ο μόνος λόγος που δεν έγινε η διάσπαση είναι ότι στις 16 Ιούνη το ΡΟΙΙΜ έπεσε θύμα της καταστολής. Ακόμα και αυτό, όμως, δεν σήμανε την εξαφάνιση των διαφωνιών στο κόμμα, όπως θα φαινόταν σύντομα.153*

Οι Μέρες του Μάη σηματοδότησαν το θάνατο της Επανάστασης. Από κει και μετά τα πάντα οπισθοδρόμησαν, παρόλο που ο αγώνας ενάντια στον Φράνκο συνεχίστηκε για εικοσιένα μήνες.

Ο Τρότσκι για τις Μέρες του ΜάηΣτο μακρινό Μεξικό ο Τρότσκι είχε μια πολύ σαφή αντίληψη

των γεγονότων στη Βαρκελώνη. Στις 24 Αυγούστου 1937 έγραφε: Όλες οι πληροφορίες που ήρθαν μετά τα γεγονότα δείχνουν ότι αν υπήρχε μια ηγεσία με σοβαρότητα και αυτοπεποίθηση, η νίκη στην εξέγερση του Μάη θα ήταν εξασφαλισμένη......Αν το καταλανικό προλεταριάτο καταλάμβανε την εξουσία το Μάη του 1937 - όπως άλλωστε είχε κάνει και τον Ιούλη του 1936 - θα συναντούσε υποστήριξη από ολόκληρη την

* Το ΡΟυΜ σαν κεντριστική οργάνωση που ήταν έζησε καθόλη τη διάρκεια του εμφυλίου πολέμου σε καθεστώς διαρκούς κρίσης και εν τέλει διασπάστηκε. Οι έντονες και σαφείς διαφωνίες εκδηλώθηκαν σε μια συνεδρίαση της κεντρικής επιτροπής του το Νοέμβρη του 1937. Από τη μια πλευρά βρισκόταν ένα μπλοκ των Χοσέπ Ρεμπούλ με τον Σολάνο και τον Ανδράδε, που τασσόταν ενάντια στην πολιτική του Λαϊκού Μετώπου και υπέρ της δημιουργίας ενός «επαναστατικού εργατικού μετώπου». Στο άλλο άκρο βρισκόταν ο Πορτέλα και οι δικοί του. Η άποψη του Χορτντί Αρκέρ ήταν μια άλλη εκδοχή του Λαϊκού Μετώπου: υποστήριζε τη συγκρότηση ενός «επαναστατικού εργατικού μετώπου» ως μια αριστερή φράξια ενός ευρύτερου αντιφασιστικού μετώπου. Αυτή η πρόταση πλειοψήφισε, μιας και την ψήφισε ο Πορτέλα και οι υποστηρι- κτές του, με 22 ψήφους υπέρ και 13 κατά.154

-390-


Ισπανία. Η αστική-σταλινική αντίδραση δεν θα μπορούσε να βρει ούτε δυο συντάγματα για να τσακίσει τους καταλανούς εργάτες. Στις περιοχές που κατέχονται από τον Φράνκο, όχι μόνο οι εργάτες αλλά και η αγροτιά θα στρεφόταν προς το προλεταριάτο της Καταλονίας, θα είχαν απομονώσει το φασιστικό στρατό και θα είχαν προκαλέσει την ανεπίστρεπτη αποσύνθεσή του. Είναι αμφίβολο το αν, κάτω από τέτοιες συνθήκες, μια ξένη κυβέρνηση θα αποφάσιζε να ρίξει τα συντάγματά της στο καυτό έδαφος της Ισπανίας. Η επέμβαση θα γινόταν υλικώς αδύνατη ή τουλάχιστον άκρως επικίνδυνη.Φυσικά, ένα στοιχείο αβεβαιότητας και ρίσκου υπάρχει σε κάθε εξέγερση. Όμως, η κατοπινή πορεία των γεγονότων έχει αποδείξει ότι ακόμα και σε περίπτωση ήττας η κατάσταση του ισπανικού προλεταριάτου θα ήταν ασύγκριτα καλύτερη απ’ ό,τι είναι τώρα, για να μην αναφερθούμε καθόλου στο γεγονός ότι το επαναστατικό κόμμα θα είχε εξασφαλίσει το μέλλον του.157

Η αποτυχία του ΡΟυΜ να μπει μπροστά στην πάλη για την προλεταριακή εξουσία το Μάη του 1937, ήταν για τον Τρότσκι η μεγαλύτερη προδοσία που μπορούσε να υπάρξει. Γράφει στις 22 Οκτώβρη 1937:

Με απόσταση χιλιάδων μιλίων, χωρίς την πληροφόρηση που μπορεί να αποκτηθεί αποκλειστικά στο πεδίο της δράσης, κάποιος θα μπορούσε να αναρωτηθεί δικαιολογημένα το Μάη αν ήταν όντως δυνατή η κατάληψη της εξουσίας. Όμως, από τότε, στα έντυπα όλων των τάσεων έχουν δημοσιευτεί έγγραφα, εκ

Η ολομέλεια της κεντρικής επιτροπής στις 5-6 Μάρτη πήγε ακόμα παραπέρα προς την κατεύθυνση του Λαϊκού Μετώπου.155 Μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ο Μαουρίν δήλωσε ότι η πολιτική του ΡΟυΜ κατά τη διάρκεια του εμφυλίου ήταν λάθος - υπό εκείνες τις συνθήκες ήταν λάθος μια επαναστατική πολιτική. Συμφώνησε με τη δεξιά πτέρυγα του κόμματος.156 Το ΡΟΙΙΜ αυτοδιαλύθηκε και προσχώρησε στο Σοσιαλιστικό κόμμα.Οι Μπολσεβίκοι-Λενινιστές δεν κατόρθωσαν να εκμεταλλευτούν τις εσωκομματικές συγκρούσεις στο ΡΟΙΙΜ. Ήταν πολύ λίγοι αριθμητικά για να επηρεάσουν την αντιπαράθεση στο εσωτερικό του ΡΟυΜ ή για να εκμεταλλευτούν την αυξανόμενη διαφοροποίηση στις γραμμές του.

- 3 9 1 -


θέσεις, αναρίθμητα άρθρα. Όλα τα γεγονότα, όλα τα δεδομένα, όλες οι μαρτυρίες οδηγούν στο ίδιο συμπέρασμα: η κατάληψη της εξουσίας ήταν δυνατή, ήταν εξασφαλισμένη, όσο εξασφαλισμένη εκ των προτέρων μπορεί να είναι η έκβαση μιας σύγκρουσης. Τα πιο σημαντικά αποδεικτικά στοιχεία προέρχονται από τους αναρχικούς. Από τα γεγονότα του Μάη και δώθε η ΒοΙίάαήάαά Οότετα δεν έχει πάψει να επαναλαμβάνει την ίδια παραπονιάρικη μελωδία: «Μας κατηγορούν ότι είμαστε οι υποκινητές της εξέγερσης του Μάη. Όμως, ήμασταν εντελώς αντίθετοι. Η απόδειξη; Οι αντίπαλοί μας τη γνωρίζουν τόσο καλά όσο εμείς: αν επιθυμούσαμε να καταλάβουμε την εξουσία, θα μπορούσαμε να το πετύχουμε το Μάη με βεβαιότητα. Όμως είμαστε κατά της δικτατορίας κλπ, κλπ».Το δυστύχημα είναι ακριβώς ότι η ΟΝΤ δεν επιθυμούσε την εξουσία. Το δυστύχημα ήταν ότι η ηγεσία του ΡΟυΜ προσαρμοζόταν παθητικά στην ηγεσία της ΟΝΤ... Η ΟΝΤ, της οποίας σκιά έγινε το ΡΟυΜ, χάνει τώρα τη μια θέση μετά την άλλη...Η ΟΝΤ και το ΡΟΙΙΜ έχουν κάνει τα πάντα για να εξασφαλίσουν τη νίκη των σταλινικών, δηλαδή της αντεπανάστασης.158

Είναι τραγικό, αλλά τα λαμπρά κείμενα του Τρότσκι παρέμειναν φωνή βοώντος εν τη ερήμω. Στην Ισπανία υπήρχε μόνο μια χούφτα υποστηρικτών του. Μετά τη συγχώνευση της ΙΟΕ, με επικεφαλής τον Νιν, με το ΒΟΟ, τα υπολείμματα των τροτσκιστών που φοβούνταν την απομόνωση προσπάθησαν να ενταχθούν στο ΡΟίΙΜ, ζητώντας το δικαίωμα να σχηματίσουν μια φράξια. Και αυτή ήταν η απάντηση του Νιν στις 13 Νοέμβρη 1936:

Αγαπητοί σύντροφοι,Προς απάντηση της επιστολής σας με ημερομηνία 30 Οκτώβρη, η εκτελεστική επιτροπή εφιστά την προσοχή σας στα παρακάτω:1) Στο κόμμα μπορείτε να ενταχθείτε σε ατομική βάση, όχι ως ομάδα.2) Εφόσον η ένταξη στο ΡΟυΜ είναι ασύμβατη με την ένταξη σε οποιαδήποτε άλλη πολιτική οργάνωση, πρέπει να φύγετε από την οργάνωση των Μπολσεβίκων-Λενινιστών.

- 392-


3) Πρέπει να δηλώσετε δημοσίως ότι δεν έχετε σχέση και ότι καταδικάζετε τη συκοφαντική και δυσφημιστική καμπάνια ενάντια στο κόμμα μας που διεξάγουν διάφορα έντυπα της λεγάμενης IV Διεθνούς.4) Θεωρείται δεδομένο ότι, σύμφωνα με το καταστατικό, θα αποκηρύξετε κάθε φραξιονιστική δραστηριότητα στο κόμμα.

Αντρές Νιν 159

Προφανώς, οι τροτσκιστές δεν μπορούσαν να αποδεχτούν αυτούς τους όρους. Σχημάτισαν μια ομάδα με την ονομασία Μπολσεβίκοι- Λενινιστές Ισπανίας Για την Τέταρτη Διεθνή. Στις αρχές του Απρίλη 1937 άρχισαν να εκδίδουν ένα πολυγραφημένο δελτίο με τίτλο Ια νοζ Ιβηϊηΐ5ΐα (Λενινιστική Φωνή). Κυκλοφόρησαν συνολικά τρία φύλλα: 5 Απρίλη 1937, 23 Αυγούστου 1937 και 5 Φλεβάρη 1938. Η ομάδα είχε περίπου 30 μέλη, οι περισσότεροι, αρχικά, ήταν ξένοι.160 Το Σεπτέμβρη του 1938, η εισήγηση στο ιδρυτικό συνέδριο της Τέταρτης Διεθνούς ανέφερε ότι η δύναμη της ομάδας ανερχόταν στα 10 με 30 μέλη.161

Η τάση ήταν σαφής και καταθλιπτική. Στα θυελλώδη επαναστατικά γεγονότα της Γαλλίας το 1936 ο Τρότσκι διέθετε λίγες εκατοντάδες υποστηρικτών. Τώρα που είχε φτάσει η ώρα της Ισπανικής Επανάστασης, ο Τρότσκι διέθετε ακόμα λιγότερους σταθερούς υποστηρικτές, καμιά εικοσαριά!

Η αντεπανάσταση προχωράΤα γεγονότα του Μάη σήμαναν το θάνατο της επανάστασης

στην Ισπανία. Από κει και πέρα η αντεπανάσταση επιταχύνθηκε.Η συμμαχία των σταλινικών με τους αστούς Δημοκρατικούς

πέρασε στην επίθεση, με πρώτο στόχο το ΡΟυΜ. Στις 28 Μάη απαγορεύτηκε η κυκλοφορία της Ια ΒαΙαΙΙα. Το βράδυ της 16ης Ιούνη συνελήφθησαν όλα τα μέλη της εκτελεστικής επιτροπής του ΡΟΙΙΜ. Τον Αντρές Νιν τον κράτησαν οι πράκτορες της Γκε-Πε- Ου (που πλέον είχε εδραιωθεί στην Ισπανία) και αργότερα τον δο

- 393-


λοφόνησαν στα κρυφά.*Δεν ήταν μόνο το ΡΟυΜ που βρέθηκε στο στόχαστρο της επί

θεσης. Όταν, στις 15 Μάη, ο Λάργκο Καμπαγιέρο είχε απορρίψει την απαίτηση των σταλινικών να θέσει εκτός νόμου το ΡΟυΜ, οι αστοί υπουργοί μαζί με τους δεξιούς σοσιαλιστές συναδέλφους τους συντονίστηκαν με τους σταλινικούς για να τον ανατρέψουν από την πρωθυπουργία. Τον αντικατέστησε ο Χουάν Νεγκρίν ένας δεξιός σοσιαλιστής. Λίγο μετά, η επίθεση ενάντια στον Καμπαγιέρο μεταφέρθηκε στην ΙΙΟΤ. Ο Καμπαγιέρο ήταν γενικός γραμματέας της από το 1918. Η διορισμένη διοίκηση με πρόεδρο τον Γκον- Θάλες Πένια διακήρυξε την πλήρη υποστήριξή της στην κυβέρνηση Νεγκρίν. Η κυβέρνηση αναγνώρισε εκείνη την εκτελεστική επιτροπή ως τη μοναδική αντιπροσωπευτική. Δεν επιτράπηκε να γίνει συνέδριο της ΙΚ3Τ. Ο Καμπαγιέρο συνελήφθη και του απαγορεύτηκε η οποιαδήποτε πολιτική δραστηριότητα.

Εγκαθιδρύθηκε ένας μηχανισμός καταπίεσης. Τα Λαϊκά Δικαστήρια αναδιοργανώθηκαν. Με ένα διάταγμα της 23ης Ιούνη συγ- κροτήθηκαν ειδικά δικαστήρια για τα εγκλήματα της κατασκοπίας και της εσχάτης προδοσίας. Τα αποτελούσαν τρεις πολίτες και δυο στρατιωτικοί, όλοι τους διορισμένοι από την κυβέρνηση. Ο όρος «εγκλήματα κατασκοπίας και εσχάτης προδοσίας» ήταν τόσο ελα

* Ο Τρότσκι σχολίασε τα νέα της δολοφονίας του Νιν σε ένα άρθρο στο Δελτίο της Ρώσικης Αντιπολίτευσης. Αφού εξηγούσε ότι ο Νιν σε καμιά περίπτωση δεν ήταν τρο- τσκιστής, κατάγγελλε τις σταλινικές συκοφαντίες ότι ο Νιν και το ΡΟυΜ ήταν «πράκτορες» του Φράνκο:

Η γελοιότητα αυτής της κατηγορίας είναι φανερή στον καθένα που γνωρίζει έστω τα στοιχειώδη για την Ισπανική Επανάσταση. Τα μέλη του ΡΟΙΙΜ πάλεψαν ηρωικά ενάντια στους φασίστες σε όλα τα μέτωπα της Ισπανίας. Ο Νιν ήταν παλιός και αδιάφθορος επαναστάτης... η Γκε-Πε-Ου ονομάζει τροτσκι- στή οποιονδήποτε είναι αντίθετος στη σοβιετική γραφειοκρατία. Αυτό διευκολύνει την αιματοβαμμένη τους εκδίκηση... (Ο Νιν] δεν ήθελε να γίνει το ΡΟΙΙΜ εργαλείο στα χέρια του Στάλιν. Αρνήθηκε να συνεργαστεί με τη Γκε- Πε-Ου ενάντια στα συμφέροντα του ισπανικού λαού. Αυτό ήταν το μοναδικό του έγκλημα. Και γι’ αυτό το έγκλημα πλήρωσε με τη ζωή του.162 Τ.Κ.

- 394-

Ό σο πιο σκοτεινή η νύχτα,ιόσο πιο φωτεινό το αστέρι

στικός ώστε να περιλαμβάνει κάθε είδους αντιπολίτευση. Οι Μπρουέ και Τεμίν γράφουν:

Οι συγκεντρώσεις των συνδικάτων έπρεπε να έχουν την έγκριση του επιτρόπου δημοσίας τάξης, ύστερα από αίτηση τουλάχιστον τριών ημερών πριν την πραγματοποίησή τους, όπως ακριβώς ίσχυε πριν την επανάσταση. Η λογοκρισία, όπως και πριν την επανάσταση, επιβλήθηκε αρχικά με τη δικαιολογία της στρατιωτικής αναγκαιότητας και τώρα πλέον επιβαλλόταν σε πολιτικές γνώμες. Στις 18 Μάη η ΑάεΙαηΙαίε! (Εμπρός!- η εφημερίδα του Καμπαγιέρο) εμφανίστηκε με την πρώτη σελίδα της λευκή κάτω από τον τίτλο Ζήτω ο Λάργκο Καμπαγιέρο! Στις 18 Ιούνη η κυβέρνηση επέβαλε το μονοπώλιό της σε όλες τις ραδιοφωνικές εκπομπές και κατάσχεσε τους πομπούς από τα γραφεία των διαφόρων οργανώσεων. Στις 7 Αυ- γούστου η 5οΙϊάαήάαά ΟΒτετα τιμωρήθηκε με πενθήμερη απαγόρευση κυκλοφορίας επειδή είχε παραβιάσει τους κανόνες των λογοκριτών και είχε κυκλοφορήσει με «λευκά» κενά, που έδειχναν ότι τα κείμενα είχαν λογοκριθεί. Οι λογοκριτές απαιτούσαν να μην φαίνεται κανένα ίχνος του έργου τους.Στις 14 Αυγούστου μια εγκύκλιος απαγόρευε κάθε άσκηση κριτικής στη ρώσικη κυβέρνηση.163Ξεχωριστή θέση στο μηχανισμό καταπίεσης κρατούσε η 5ΙΜ (ΞβΓνίοίο άε Ιηνβ$Ιίξαάοη ΜίΙίΙαΓ - Υπηρεσία Στρατιωτικών Πληροφοριών), που ιδρύθηκε με ένα διάταγμα στις 15 Αυγούστου 1937. Αρχικά ήταν μια υπηρεσία αντικατασκοπείας αλλά σύντομα μετατράπηκε σε μια πανίσχυρη πολιτική αστυνομία με την εξουσία να προχωράει μόνη της σε συλλήψεις, κρατήσεις χωρίς δίκη, αποφυλακίσεις... Η 5ΙΜ, στην οποία ο υπουργός Πολέμου δεν ασκούσε κανέναν απολύτως έλεγχο, λίγους μήνες μετά την ίδρυσή της διέθετε περισσότερους από 6.000 πράκτορες και είχε στον έλεγχό της φυλακές και στρατόπεδα συγκέντρωσης.164

Ο Νεγκρίν και ο Πριέτο, ο υπουργός Πολέμου, προχώρησαν σε μια ακόμα πιο ανελέητη στρατιωτικοποίηση των πρώην πολιτοφυλακών και στη μετατροπή τους σε συντάγματα ενός αστικού στρατού,

- 395 -

Τόνι. Κλιφ Τρότσκι1927-1940

με επικεφαλής αστούς αξιωματικούς με τον παλιό στρατιωτικό κώδικα σε ισχύ. Στις 5 Οκτώβρη 1937 απαγορεύτηκε στους στρατιώτες να συμμετέχουν σε πολιτικές διαδηλώσεις.

Η γη και τα εργοστάσια που είχαν πάρει υπό τον έλεγχό τους οι αγρότες και οι εργάτες το 1936 επιστρέφονταν τώρα από την κυβέρνηση στους παλιούς ιδιοκτήτες τους.

Πολλοί ιδιοκτήτες που είχαν δηλωθεί ως «αγνοούμενοι» τώρα επέστρεφαν· άλλοι έβγαιναν από τις φυλακές. Όλοι διεκδι- κούσαν να τους επιστραφεί η γη τους που είχε καταληφθεί το 1936. Στο πλευρό τους είχαν το νόμο και την κυβερνητική υποστήριξη. Στην Καταλονία αναστάλθηκε η ισχύς του διατάγματος κολεκτιβοποίησης της γης, επειδή «ερχόταν σε αντίθεση με το πνεύμα του Συντάγματος». Το διάταγμα της 28ης Αυγούστου 1937, έδινε το δικαίωμα στην κυβέρνηση να αποκτά τον έλεγχο κάθε μεταλλευτικής ή μεταλλουργικής επιχείρησης. Λίγο μετά, στις 26 Φλεβάρη 1938 το περιοδικό Εεοηοιηϊίί έγραφε: «Η κρατική επέμβαση στην οικονομία, σε αντίθεση με την κοινωνικοποίηση και τον εργατικό έλεγχο, εγκαθιδρύει ξανά την αρχή της ατομικής ιδιοκτησίας». Οι μά- νατζερ και οι διευθυντές ξαναπήραν τα πόστα τους.165

Το υπουργικό συμβούλιο του Νεγκρίν βαφτίστηκε «Κυβέρνηση της Νίκης». Η ιστορία απέδειξε πόσο γκροτέσκος ήταν αυτός ο τίτλος. Η μόνη νίκη που σημείωσε η κυβέρνηση Νεγκρίν ήταν ενάντια στους εργάτες και τους αγρότες. Ο απολογισμός της στα πολεμικά μέτωπα με τον Φράνκο ήταν ολοκληρωτική καταστροφή. Το ρητό του Κλαούζεβιτς «ο πόλεμος είναι απλά η συνέχιση της πολιτικής με άλλα μέσα» ισχύει ακόμα περισσότερο στους εμφυλίους πολέμους: αποτελούν συνέχεια της πολιτικής της ταξικής πάλης. Τα μέσα και τους σκοπούς των δυο στρατοπέδων που εμπλέκονται σε έναν εμφύλιο πόλεμο τα καθορίζει πάντα η πολιτική. Γι’ αυτό το λόγο ο Τρότσκι ήταν πεπεισμένος ότι στον Ισπανικό Εμφύλιο Πόλεμο, η νίκη ενάντια στους φασίστες εξαρτιόταν πολύ λιγότερο από τη στρατιωτική τεχνική και περισσότερο από την πολιτική που

- 396 -


θα ακολουθούσαν οι αντιφασίστες. Στις πρώτες μέρες του εμφυλίου πολέμου, στις 30 Ιούλη 1936, ο Τρότσκι είχε γράψει:

Η Ισπανική Επανάσταση είναι πολύ πιο αδύνατη σε σχέση με τον εχθρό της, από την καθαρά στρατιωτική άποψη των πραγμάτων. Η δύναμή της έγκειται στην ικανότητά της να ξεσηκώσει στη δράση τις μεγάλες μάζες. Μπορεί ακόμα και να στερήσει τους αντιδραστικούς αξιωματικούς από το στρατό τους.Για να το κατορθώσει, το μόνο που χρειάζεται είναι να εφαρμόσει θαρρετά και με σοβαρό τρόπο το πρόγραμμα της σοσιαλιστικής επανάστασης.Είναι αναγκαίο να διακηρυχθεί ότι από δω και πέρα, όλη η γη, τα εργοστάσια, τα καταστήματα, περνάνε από τα χέρια των καπιταλιστών στα χέρια του λαού. Είναι αναγκαίο να προχωρήσει άμεσα η εφαρμογή αυτού του προγράμματος στις επαρχίες όπου την εξουσία την κατέχουν οι εργάτες. Ο φασιστικός στρατός δεν θα μπορούσε να αντισταθεί ούτε επί ένα εικοσιτετράωρο στην επιρροή αυτού του προγράμματος: οι στρατιώτες του θα δένανε χειροπόδαρα τους αξιωματικούς και θα τους παρέδιδαν στο πιο κοντινό αρχηγείο της εργατικής πολιτοφυλακής.

Όμως, μια τέτοια πολιτική δεν ήταν συμβατή με το Λαϊκό Μέτωπο.

...οι αστοί υπουργοί δεν μπορούν να αποδεχτούν ένα τέτοιο πρόγραμμα. Χαλιναγωγώντας την κοινωνική επανάσταση υποχρεώνουν τους εργάτες και τους αγρότες να χύσουν δέκα φορές περισσότερο από το αίμα τους στον εμφύλιο πόλεμο.Και ως επιστέγασμα, αυτοί οι κύριοι περιμένουν ότι θα αφοπλίσουν αυτούς τους εργάτες ξανά μετά τη νίκη και θα τους εξαναγκάσουν να σεβαστούν τους ιερούς νόμους της ατομικής ιδιοκτησίας. Αυτή είναι η πραγματική ουσία της πολιτικής του Λαϊκού Μετώπου. Τα υπόλοιπα είναι απάτες, μεγάλα λόγια και ψέματα.166

Οι σταλινικοί υποστήριζαν ότι ήταν αναγκαίο να υπάρξει αυστηρός περιορισμός των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων ώστε να μην αποξενωθούν η ντόπια δημοκρατική αστική τάξη και οι φιλελεύθερες κυ

- 397 -


βερνήσεις της Βρετανίας και της Γαλλίας, από τις οποίες περίμεναν να εξασφαλίσουν βοήθεια. Στην πραγματικότητα, η αστική τάξη της Ισπανίας είχε πάει στις περιοχές που έλεγχε ο Φράνκο, ενώ η ελπίδα ότι οι ιμπεριαλιστές της Βρετανίας και της Γαλλίας θα πείθονταν να στείλουν βοήθεια ήταν αβάσιμη. Το Παρίσι και το Λονδίνο, κάτω από τον υποκριτικό μανδύα της ουδετερότητας, αρνή- θηκαν ακόμα και να πουλήσουν όπλα στη νόμιμη κυβέρνηση της Ισπανίας, τη στιγμή που ο Φράνκο έπαιρνε τεράστια βοήθεια από τη Γερμανία και την Ιταλία.

Στο τέλος του εμφυλίου πολέμου, ο Τρότσκι κοίταξε προς τα πίσω και επανέλαβε το επιχείρημα ότι μόνο η σοσιαλιστική επανάσταση θα μπορούσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τον Φράνκο:

Αν οι αγρότες είχαν καταλάβει τη γη και οι εργάτες τα εργοστάσια, ο Φράνκο δεν θα κατάψερνε ποτέ να αρπάξει τη νίκη από τα χέρια τους!...η ισπανική επανάσταση στην ουσία της ήταν σοσιαλιστική: οι εργάτες προσπάθησαν κάμποσες φορές να ανατρέψουν την αστική τάξη, να πάρουν τα εργοστάσια, οι αγρότες θέλανε να πάρουνε τη γη. Το Λαϊκό Μέτωπο υπό την ηγεσία των σταλινικών στραγγάλισε τη σοσιαλιστική επανάσταση στο όνομα μιας αστικής δημοκρατίας που είχε φάει τα ψωμιά της.Από εκεί πήγασε η απογοήτευση, η απελπισία, η αποθάρρυν- ση της πλειοψηφίας των εργατών και των αγροτών, η υπονόμευση του ηθικού του Δημοκρατικού στρατού και ως αποτέλεσμα, η στρατιωτική κατάρρευση.167

- 398-


Κεφάλαιο Δωδέκατο

Γιατί η 4η Διεθνής δεν κατόρθωσε να αναπτυχθεί

Η αισιοδοξία του ΤρότσκιΚαθ’ όλη τη διάρκεια της δεκαετίας του ’30 ο Τρότσκι επανα

λάμβανε συχνά ότι οι πρωτοπόρες δυνάμεις του επαναστατικού σοσιαλισμού δεν ήταν από καμιά άποψη περισσότερο αδύναμες από εκείνες που συσπειρώθηκαν γύρω από τον Λένιν στη διάρκεια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Έγραφε, για παράδειγμα, στις 30 Μάη 1930: «Η Αντιπολίτευση είναι πια διεθνής παράγοντας και ως τέτοιος μεγαλώνει συνέχεια».1 Στις 23 Μάρτη 1934 έγραψε: «Είναι αλήθεια ότι η οργανωτική βάση για την Τέταρτη Διεθνή αυτή τη στιγμή είναι πολύ περιορισμένη. Ωστόσο, το 1914, η βάση για την Τρίτη Διεθνή ήταν ακόμα πιο περιορισμένη».2 Έξι βδομάδες μετά δήλωσε: «Είμαι βέβαιος ότι είμαστε πιο πολυάριθμοι απ’ ό,τι ο Λένιν στα τέλη του 1914, όταν διακήρυξε: “Ζήτω η Τρίτη Διεθνής!"».3

Ένα πλεονέκτημα, υποστήριζε ο Τρότσκι, ήταν ότι ανάμεσα στους τροτσκιστές υπήρχε ήδη διεθνής συντονισμός. Στις 28 Φλεβάρη 1935 ισχυριζόταν - και όχι για τελευταία φορά - ότι:

Το μεγάλο πλεονέκτημά μας σε σχέση με το 1914 είναι ότιέχουμε σχεδόν παντού ομάδες ατσαλωμένων μπολσεβίκων, οι

-400-


οποίες είναι διεθνώς συγκροτημένες και υπόκεινται, γι’ αυτό το λόγο, σε διεθνή έλεγχο.4

Την άνοιξη του 1935 ο Τρότσκι έγραψε μια Ανοιχτή Επιστολή για την Τέταρτη Διεθνή, στην οποία ανέφερε:

Γνήσιες επαναστατικές οργανώσεις ή έστω ομάδες, υπάρχουν σε όλες τις χώρες. Είναι στενά δεμένες μεταξύ τους ιδεολογικά και ως ένα σημείο και οργανωτικά. Ακόμα και αυτή τη στιγμή, αντιπροσωπεύουν μια δύναμη με άπειρες φορές μεγαλύτερη επιρροή, πιο ομοιογενή και ατσαλωμένη από την «αριστερά του Τσίμερβαλντ», που το φθινόπωρο του 1915 πήρε την πρωτοβουλία για τη συγκρότηση της Τρίτης Διεθνούς.5

Στις 10 Οκτώβρη 1938 ο Τρότσκι έγραψε:

...σήμερα η επαναστατική πρωτοπορία κατέχει μια πολύ πιο ευνοϊκή θέση απ’ ό,τι είκοσι πέντε χρόνια πριν. Η βασική κα- τάκτηση είναι ότι ήδη πριν τον πόλεμο, στις πιο σημαντικές χώρες του κόσμου υπάρχουν δοκιμασμένα στελέχη, που αριθμούν εκατοντάδες και χιλιάδες επαναστάτες που οι αριθμοί τους μεγαλώνουν, που είναι συσπειρωμένοι από την ενότητα της θεωρίας τους, έχουν περάσει τις εξετάσεις στο σχολείο των πιο σκληρών κατατρεγμών από την ιμπεριαλιστική αστική τάξη, τη σοσιαλδημοκρατία και, ιδιαιτέρως, τη σταλινική μαφία.6

Ο Τρότσκι αντιμετώπιζε ακόμα και το ξέσπασμα του πολέμου σαν ευκαιρία για το κτίσιμο του τροτσκιστικού κινήματος. Γράφοντας στις 5 Σεπτέμβρη 1939, όταν δηλαδή ξεκινούσε ο πόλεμος, ισχυριζόταν ότι:

Αυτή τη στιγμή η Τέταρτη Διεθνής είναι μοναχά μια μικρή μειοψηφία. Όμως και το κόμμα του Λένιν αντιπροσώπευε μια ασήμαντη μειοψηφία στις αρχές του τελευταίου πολέμου και δεν αντιμετώπισε παρά μόνο χολή από τους φθηνούς ήρωες στα λόγια. Ο πόλεμος είναι ένα σκληρό σχολείο.7

Σ το Μ ανιφέστο της Τέταρτης Διεθνούς για τον Ιμπεριαλιστικό Πό

-401 -


λεμο και την Προλεταριακή Επανάσταση, το Μάη του 1940, ο Τρό- τσκι έφτασε στο σημείο να περιγράφει τις δυνάμεις του κινήματός του ως πολύ ανώτερες από τις διεθνιστικές σοσιαλιστικές δυνάμεις που υπήρχαν στην αρχή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου:

...είναι ανεπίτρεπτο η σημερινή επαναστατική πρωτοπορία να θεωρείται ισοδύναμη με τους απομονωμένους διεθνιστές που ύψωσαν τη φωνή τους όταν ξέσπασε ο τελευταίος πόλεμος. Εκείνη τη στιγμή μόνο το ρώσικο κόμμα των μπολσεβίκων αντιπροσώπευε μια πραγματική επαναστατική δύναμη. Όμως, ακόμα και αυτό, στη μεγάλη του πλειοψηφία απέτυχε, εκτός από μια ομάδα εμιγκρέδων γύρω από τον Λένιν, να αποβάλει την εθνική του στενότητα και να ανυψωθεί στην προοπτική της παγκόσμιας επανάστασης.Η Τέταρτη Διεθνής, από άποψη αριθμών και ιδιαιτέρως από άποψη προετοιμασίας, διαθέτει άπειρα πλεονεκτήματα σε σχέση με αυτά που διέθεταν οι πρόγονοί της στις αρχές του τελευταίου πολέμου.8

Επανέλαβε τον ίδιο ισχυρισμό στις 8 Ιούνη 1940.Εκτός αυτού όμως, ο Τρότσκι πίστευε ότι όχι μόνο ο υποκειμε

νικός παράγοντας - τα στελέχη της Τέταρτης Διεθνούς - βρισκόταν σε πλεονεκτική θέση σε σχέση με τους επαναστάτες στην αρχή του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και ότι επίσης οι αντικειμενικές συνθήκες ήταν περισσότερο ευνοϊκές για την ανάπτυξη της επαναστατικής δράσης των εργατών. Στο κείμενο Ο Πόλεμος και η Τέταρτη Διεθνής (10 Ιούνη 1934) ο Τρότσκι έγραψε:

Ακόμα και αν στις αρχές ενός νέου πολέμου οι πραγματικοί επαναστάτες βρεθούν ξανά να είναι μια μικρή μειοψηφία, δεν πρέπει να αμφιβάλλουμε ούτε λεπτό ότι αυτή τη φορά, η είσοδος των μαζών στο δρόμο της επανάστασης θα γίνει πολύ ταχύτερα, πιο αποφασιστικά και ασταμάτητα απ’ ό,τι συνέβη στον τελευταίο ιμπεριαλιστικό πόλεμο. Ένα νέο κύμα εξεγέρσεων μπορεί και πρέπει να είναι νικηφόρο σε ολόκληρο τον καπιταλιστικό κόσμο.9

- 402 -


Η κυριαρχία του σταλινισμού δεν πτοούσε τον Τρότσκι. Την άνοιξητου 1935 επέμενε:

Η προδοσία του σκοπού της διεθνούς επανάστασης από τη Σοβιετική γραφειοκρατία έχει ρίξει πολύ πίσω το παγκόσμιο προλεταριάτο. Είναι απίστευτες οι δυσκολίες που αντιμετωπίζει η επαναστατική πρωτοπορία. Παρόλ’ αυτά, η θέση της την παρούσα στιγμή είναι ασυγκρίτως καλύτερη απ’ ό,τι στις παραμονές του τελευταίου πολέμου.10

Στις 10 Οκτώβρη 1938:

Η ανθρωπότητα είναι φτωχότερη απ’ ό,τι ήταν εικοσιπέντε χρόνια πριν, ενώ τα μέσα καταστροφής έχουν γίνει απείρως ισχυρότερα. Γι’ αυτό το λόγο, ήδη από τους πρώτους μήνες του πολέμου, στις εργαζόμενες μάζες θα εκδηλωθεί μια θυελλώδης αντίδραση ενάντια στις δηλητηριώδεις αναθυμιάσεις του σοβινισμού. Μαζί με το φασισμό, τα πρώτα θύματα αυτής της αντίδρασης θα είναι τα κόμματα της Δεύτερης και της Τρίτης Διεθνούς. Η κατάρρευσή τους αποτελεί την αναγκαία προϋπόθεση για ένα ανοιχτά επαναστατικό κίνημα που δεν θα βρει άλλο άξονα για την αποκρυστάλλωσή του από εκείνον που προσφέρει η Τέταρτη Διεθνής. Τα δοκιμασμένα στελέχη της θα οδηγήσουν τους εκμεταλλευόμενους στη μεγάλη επίθεση.11


Άρα, η νίκη της Τέταρτης Διεθνούς δεν ήταν μακριά. Η εισαγωγή που έγραψε ο Τρότσκι για την πρώτη έκδοση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου στα άφρικαανς* τελειώνει με αυτές τις φράσεις: «Όταν θα τιμάμε τα εκατό χρόνια από τη δημοσίευση του Κομμουνιστικού Μανιφέστου, η Τέταρτη Διεθνής θα έχει γίνει η αποφασιστική επαναστατική δύναμη του πλανήτη ολόκληρου».12 Ο Τρότσκι υπογράμμισε το ίδιο σημείο σε μια ομιλία στις 18 Οκτώβρη 1938 με θέμα «Η ίδρυση της Τέταρτης Διεθνούς»:

Δέκα χρόνια! Μόνο δέκα χρόνια! Επιτρέψτε μου να τελειώσω με μια πρόβλεψη: μέσα στα επόμενα δέκα χρόνια το πρόγραμμα της Τέταρτης Διεθνούς θα γίνει οδηγός εκατομμυρίων, και αυτά τα επαναστατικά εκατομμύρια θα γνωρίζουν πώς να κάνουν την έφοδο στη γη και στον ουρανό.13

Παραθέτω αποσπάσματα από κείμενα του Τρότσκι για το ίδιο θέμα ξανά και ξανά, για να τεκμηριώσω το γεγονός ότι δεν επρόκειτο για κάποια πρόχειρα σχόλια, αλλά για μια άποψη που διαπερνούσε σαν κόκκινο νήμα τη σκέψη του σε όλη τη δεκαετία του ’30 μέχρι το θάνατό του.

Ποιες ήταν οι εκτιμήσεις πίσω από αυτές τις προοπτικές που επεσήμανε ο Τρότσκι; Βασικά ήταν τρεις: 1) Η τελική κρίση του παγκόσμιου καπιταλισμού υπονόμευε τη δυνατότητα επιβίωσης του ρεφορμισμού. 2) Τα σταλινικά κόμματα εκτός ΕΣΣΔ θα μεταμορφώνονταν σε τυπικά ρεφορμιστικά κόμματα. 3) Το σταλινικό καθεστώς της ΕΣΣΔ ήταν πολύ ασταθές και καταδικασμένο σε γρήγορο θάνατο.

Σχετικά με το πρώτο σημείο, ο Τρότσκι έγραψε τα εξής στο πρόγραμμα της Τετάρτης Διεθνούς Η Θανάσιμη Αγωνία του Καπιταλισμού και τα Καθήκοντα της Τέταρτης Διεθνούς·.

* Η γλώσσα των πρώτων λευκών αποίκων της Νότιας Αφρικής, που προέρχονταν από την Ολλανδία. Αργότερα η Μ. Βρετανία επέβαλε την κυριαρχία της - και τη γλώσσα της. Τα άφρικαανς προέρχονται από τα ολλανδικά. ΙΣτΜ/.

-404-


Οι παραγωγικές δυνάμεις της ανθρωπότητας λιμνάζουν... γενικά, δεν μπορεί να γίνει συζήτηση για την εφαρμογή συστηματικών κοινωνικών μεταρρυθμίσεων... κάθε σοβαρό αίτημα του προλεταριάτου, ακόμη και κάθε σοβαρό αίτημα των μικροαστών, αναπόφευκτα ξεπερνά τα όρια των καπιταλιστικών σχέσεων ιδιοκτησίας και του αστικού κράτους.14

Στο Μανιφέστο της Τέταρτης Διεθνούς για τον Ιμπεριαλιστικό Πόλεμο και την Προλεταριακή Επανάσταση, ο Τρότσκι έγραψε:

Όλες οι χώρες θα βγουν τόσο κατεστραμμένες από τον πόλεμο, ώστε το βιοτικό επίπεδο των εργατών θα πισωγυρίσει εκατό χρόνια. Τα ρεφορμιστικά συνδικάτα είναι εφικτά μόνο σε συνθήκες αστικής δημοκρατίας. Όμως, το πρώτο θύμα του πολέμου θα είναι η χρεοκοπημένη δημοκρατία. Η βέβαιη πτώση της θα συμπαρασύρει και τις εργατικές οργανώσεις που χρησιμεύουν για στηρίγματά της.15...ο τελευταίος πόλεμος γέννησε την Επανάσταση του Οκτώβρη, από τα διδάγματα της οποίας ζει σήμερα το εργατικό κίνημα όλου του κόσμου... Οι συνθήκες του σημερινού πολέμου διαφέρουν ριζικά από τις συνθήκες του 1914. Η οικονομική θέση των ιμπεριαλιστικών κρατών, συμπεριλαμβανομένων και των ΗΠΑ, είναι σήμερα απείρως χειρότερη κι η καταστροφική δύναμη του πολέμου είναι απείρως μεγαλύτερη απ’ ό,τι πριν μερικές δεκαετίες. Υπάρχουν επαρκείς λόγοι λοιπόν να περιμένουμε σήμερα μια πολύ πιο γρήγορη και πολύ πιο αποφασιστική αντίδραση εκ μέρους των εργατών και του στρατού.16

Όσον αφορά τη δεύτερη εκτίμηση - τη μετατροπή των εκτός ΕΣΣΔ Κομμουνιστικών Κομμάτων σε τυπικές ρεφορμιστικές οργανώσεις προοδεμένες στην αστική τάξη της χώρας τους - ο Τρότσκι έγραψε στις 10 Οκτώβρη 1938:

Η ανάπτυξη, στη διάρκεια των τελευταίων χρόνων, των Κομμουνιστικών Κομμάτων, η διείσδυσή τους στις γραμμές των μικροαστών, η εγκατάστασή τους στον κρατικό μηχανισμό, στα συνδικάτα, στα κοινοβούλια, στους δήμους κλπ, έχουν δυναμώσει στο έπακρο την εξάρτησή τους από τον εθνικό ιμπε

-405-


ριαλισμό σε βάρος της παραδοσιακής τους εξάρτησης από το Κρεμλίνο....μέχρι πρόσφατα, ο σοβινισμός των Κομμουνιστικών Κομμάτων σε Γαλλία, Βρετανία, Βέλγιο, Τσεχοσλοβακία, Αμερική και άλλου, έμοιαζε, και ως ένα βαθμό ήταν, μια διαθλασμένη αντανάκλαση των συμφερόντων της Σοβιετικής διπλωματίας... Σήμερα, μπορούμε με βεβαιότητα να προβλέψουμε την έναρξη ενός νέου σταδίου. Η ένταση των ιμπεριαλιστικών ανταγωνισμών, η προφανής εγγύτητα του κινδύνου ενός πολέμου και η εξίσου εμφανής απομόνωση της ΕΣΣΔ, πρέπει αναπόφευκτα να δυναμώσουν τις κεντρόφυγες εθνικιστικές τάσεις στην Κομιντέρν. Κάθε ένα από τα τμήματα θα αρχίσει να χαράζει μια πατριωτική πολιτική για δικό του λογαριασμό. Ο Στάλιν έχει συμφιλιώσει τα Κομμουνιστικά Κόμματα των ιμπεριαλιστικών δημοκρατιών με τις αστικές τάξεις της χώρας τους. Αυτό το στάδιο πλέον βρίσκεται πίσω μας. Ο Βοναπαρτιστι- κός προαγωγός έχει παίξει το ρόλο του. Από δω και πέρα οι κομμουνιστο-σοβινιστές θα πρέπει να ανησυχούν για τα δικά τους τομάρια, τα συμφέροντα των οποίων δεν συμπίπτουν καθόλου με την «υπεράσπιση της ΕΣΣΔ».17

Σε σχέση με το τρίτο σημείο - την αστάθεια του καθεστώτος στην ΕΣΣΔ - ο Τρότσκι στο άρθρο του Το Εργατικό Κράτος, το Θερμι- δόρ και ο Βοναπαρτισμός, γραμμένο την 1η Φλεβάρη 1935, υποστηρίζει ότι ο σταλινισμός «ως μια μορφή Βοναπαρτισμού... δεν μπορεί να διατηρηθεί επί μακρόν: μια σφαίρα που ισορροπεί στην κορυφή μιας πυραμίδας θα πρέπει, οπωσδήποτε, να κυλήσει είτε προς τη μια είτε προς την άλλη πλευρά», οπότε από αυτό πηγάζει «η αναπόφευκτη κατάρρευση του σταλινικού καθεστώτος».18

Το ένα αποτέλεσμα μπορεί να ήταν η καπιταλιστική παλινόρθωση. Στις θέσεις Πόλεμος και Τέταρτη Διεθνής (10 Ιούνη 1934), ο Τρότσκι έγραφε: «Σε περίπτωση ενός παρατεταμένου πολέμου συ- νοδευόμενου από την παθητικότητα του παγκόσμιου προλεταριάτου, οι εσωτερικές κοινωνικές αντιθέσεις της ΕΣΣΔ, όχι μόνο μπορεί να οδηγήσουν, αλλά και θα οδηγήσουν σε μια αστική-βονα-

-406-


παρτιστική αντεπανάσταση».19 Στις 8 Ιούλη 1936 διατύπωσε ένα εναλλακτικό σενάριο:

Η ΕΣΣΔ θα κατορθώσει να βγει από τον πόλεμο χωρίς να έχει ηττηθεί μόνο υπό μια προϋπόθεση, μόνο αν έλθει προς βοήθειά της η επανάσταση στη Δύση ή στην Ανατολή. Όμως, η διεθνής επανάσταση, ο μόνος δρόμος σωτηρίας για την ΕΣΣΔ, θα είναι ταυτόχρονα και ένα θανάσιμο πλήγμα για τη Σοβιετική γραφειοκρατία.20

Ο Τρότσκι ήταν τόσο βέβαιος για την αστάθεια του σταλινικού καθεστώτος, ώστε σε ένα άρθρο του με ημερομηνία 25 Σεπτέμβρη 1939 και με τίτλο Η ΕΣΣΔ στον Πόλεμο, έγραψε:

Δεν θα μπαίναμε σε μια γελοία θέση αν αποδίδαμε στη βονα- παρτιστική γραφειοκρατία τον ορισμό μιας νέας εκμεταλλευτικής τάξης λίγα χρόνια ή ακόμα και λίγους μήνες πριν την άδοξη πτώση της;21

Ας ασχοληθούμε τώρα, σημείο-σημείο με τα επιχειρήματα του Τρό- τσκι.

Πρώτον, η σύγκριση της δύναμης των επαναστατικών οργανώσεων της δεκαετίας του ’30 με εκείνη των οργανώσεων που υπήρχαν στις αρχές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Προκαλεί απορία και έκπληξη να διαβάζει κάποιος αυτά που έχει γράψει ο Τρό- τσκι για το θέμα. Ποια ήταν η δύναμη του μπολσεβίκικου κόμματος τις παραμονές του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου; Στις εκλογές του 1912 οι μπολσεβίκοι έβγαλαν έξι βουλευτές στην τσαρική Δούμα, ενώ οι ρεφορμιστές μενσεβίκοι μόλις επτά. Όλοι οι μπολσεβίκοι βουλευτές εκλέχτηκαν σε εργατικές «κουρίες»* ενώ η πλειοψηφία των μενσεβίκων προήλθαν από μεσοαστικές εκλογικές περιφέρειες.

* Λατινική λέξη, σημαίνει «υποκατηγορία» του λαού, κάτι σαν «φυλή». Στην προκειμένη περίπτωση, ήταν ένα από μέτρα που προέβλεπε το άδικο εκλογικό σύστημα για το ψευτοκοινοβούλιο του Τσάρου, δηλαδή της έμμεσης εκπροσώπησης. Οι εργάτες ψηφίζανε σε χωριστές κουρίες, βγάζανε εκλογείς που με τη σειρά τους βγάζανε τους βουλευτές. Το μέτρο βέβαια το καθόριζε αυθαίρετα το καθεστώς. ΙΣτΜ/.

-407-


Στα επτά κυβερνεία που βγήκαν μενσεβίκοι βουλευτές υπήρχαν136.000 βιομηχανικοί εργάτες, ενώ στα έξι που ανέδειξαν μπολσεβίκους υπήρχαν 1.144.000 βιομηχανικοί εργάτες. Με άλλα λόγια, οι μενσεβίκοι είχαν την υποστήριξη του 8% των εργατών εκλεκτόρων, ενώ οι μπολσεβίκοι του 88,2%.

Οι μπολσεβίκοι είχαν μια καθημερινή εφημερίδα, την Πράβδα, με μια εντυπωσιακή κυκλοφορία, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι το κόμμα που την έκδιδε ήταν παράνομο. Η κυκλοφορία κυμαινόταν ανάμεσα στα 40.000 με 60.000 φύλλα ημερησίως, τα Σάββατα έφτανε στο υψηλότερο σημείο της. Ήταν ένα μεγάλο επίτευγμα στις καταπιεστικές συνθήκες του τσαρισμού. Οι ιδέες της εφημερίδας έβρισκαν ανταπόκριση σε εκατοντάδες χιλιάδες εργάτες.

Την Πράβδα την υποστήριζαν πλατιά στρώματα εργατών. Το 1912 έλαβε οικονομικές ενισχύσεις από 620 εργατικές ομάδες, ενώ η εφημερίδα των μενσεβίκων πήρε χρηματικές ενισχύσεις από 89 ομάδες. Στη διάρκεια του 1913 η Πράβδα έλαβε οικονομικές ενισχύσεις από 2.181 εργατικές ομάδες, ενώ η μενσεβίκικη εφημερίδα από 661. Το 1914, μέχρι τις 14 Μάη, η Πράβδα είχε την υποστήριξη 2.873 εργατικών ομάδων και οι μενσεβίκοι 671. Δηλαδή το 1913 οι Πραβδιστές οργάνωσαν το 77% των εργατικών ομάδων στη Ρωσία και το 81% το 1914“

Επίσης, συγκρίνετε την οργάνωση της Ρόζας Λούξεμπουργκ, τη 5ραΓΐαΙ<ιΐ5&ιιηά [Ενωση Σπάρτακος], η οποία οργάνωνε και επηρέαζε χιλιάδες εργάτες, με τη γερμανική τροτσκιστική οργάνωση το 1932 που, σύμφωνα με τον Τρότσκι, δεν είχε καταφέρει να «στρατολογήσει ούτε δέκα ντόπιους βιομηχανικούς εργάτες» (όπως είδαμε σε προηγούμενο κεφάλαιο). Από την άποψη του διαμετρήματος της ηγεσίας, ποιος, εκτός από τον ίδιο τον Τρότσκι, μπορεί να συγκριθεί με το επίπεδο του Λένιν ή της Λούξεμπουργκ ή έστω λιγότερο σημαντικών φυσιογνωμιών, όπως ο Μπουχάριν, ο Ράντεκ, ο Λήμπκνεχτ και ο Ρακόφσκι;


Ας έλθουμε τώρα στους τρεις αντικειμενικούς παράγοντες που για τον Τρότσκι θα εξασφάλιζαν τη γρήγορη επιτυχία της Τέταρτης Διεθνούς. Θα τους εξετάσουμε με την αντίστροφη σειρά. Γιατί, όπως θα δείξουμε, ο τρίτος παράγοντας θα επηρέαζε το δεύτερο και αυτός με τη σειρά του τον πρώτο.

Είναι προφανές, κοιτώντας προς τα πίσω, ότι το σταλινικό καθεστώς της ΕΣΣΔ ήταν πολύ πιο σταθερό απ’ όσο υπέθετε ο Τρό- τσκι. Δεν συμπεριφέρθηκε σαν μια «σφαίρα που ισορροπεί στην κορυφή μιας πυραμίδας». Βγήκε όντως «χωρίς ήττα από τον πόλεμο», χωρίς να χρειαστεί «τη βοήθεια της επανάστασης στη Δύση ή στην Ανατολή» και επιβίωσε για πολύ περισσότερο από τους λίγους μήνες ζωής που του έδινε ο Τρότσκι. Η πηγή αυτής της λανθασμένης εκτίμησης ήταν, όπως έχουμε επισημάνει, η λανθασμένη ανάλυση για την οικονομική και κοινωνική βάση της σταλινικής γραφειοκρατίας. Δεν ισορροπούσε ανάμεσα στις τάξεις, ήταν μια άρχουσα τά

ξη·Αν το σταλινικό καθεστώς είχε καταρρεύσει μέσα σε μερικούς

μήνες ή λίγα χρόνια, θα επιβεβαιωνόταν και η δεύτερη εκτίμηση του Τρότσκι· ότι δηλαδή τα σταλινικά κόμματα θα μετατρέπονταν σε τυπικά ρεφορμιστικά κόμματα. Σπάζοντας τους δεσμούς τους με το Κρεμλίνο θα προσδένονταν στη ντόπια αστική τάξη, στον εθνικό κρατικό μηχανισμό, την εθνική συνδικαλιστική γραφειοκρατία, την τοπική αυτοδιοίκηση κλπ. Θα μεταμορφώνονταν, με άλλα λόγια, σε παραδοσιακά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Όμως, εξαιτίας της δύναμης και της σταθερότητας του σταλινικού καθεστώτος και της εξάπλωσής του σε νέες χώρες - Ανατολική Ευρώπη, Κίνα, Βόρεια Κορέα, Βόρειο Βιετνάμ - μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι «φυγόκεντρες εθνικιστικές τάσεις στην Κομιντέρν» τέθηκαν υπό έλεγχο. Σε αντίθεση με τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα που ήταν έτοιμα να πουληθούν στην αστική τάξη της χώρας τους, τα σταλινικά κόμματα ήταν, σε συντονισμό με τη Σοβιετική εξωτερική πολιτική, μόνο για νοίκιασμα.

-409-


Επειδή τα Κομμουνιστικά Κόμματα παρέμειναν ανέπαφα ή και μεγάλωσαν στη διάρκεια του πολέμου, απολαμβάνοντας τη θαλπωρή της κραταιάς Σοβιετικής Ένωσης και διεκδικώντας ακόμα την αύρα της Οκτωβριανής Επανάστασης, το μεγάλο επαναστατικό κύμα που προκάλεσε ο πόλεμος, όπως είχε προβλέψει ότι θα γίνει ο Τρότσκι, δεν οδήγησε στην κατάρρευση του καπιταλισμού στη Δύση: έδωσε νέα δύναμη στα Κομμουνιστικά και Σοσιαλδημοκρατικά κόμματα και αυτά τη χρησιμοποίησαν για να αναστυλώ- σουν τον καπιταλισμό. Μ’ αυτό τον τρόπο έγινε δυνατή μια νέα επέκταση του καπιταλισμού. Αντί για την οικονομική στασιμότητα κατά την οποία «κάθε σοβαρό αίτημα του προλεταριάτου, ακόμη και κάθε σοβαρό αίτημα των μικροαστών αναπόφευκτα ξεπερνά τα όρια» του καπιταλισμού, γίναμε μάρτυρες της τεράστιας επέκτασης του καπιταλισμού στη Δυτική Ευρώπη και της άνθησης του ρεφορμισμού. Όπως έχει επισημάνει ο Μάικ Κίντρον (Μί1(6 Κϊη- άΓοη): «Το σύστημα συνολικά, δεν είχε ποτέ αναπτυχθεί τόσο γρήγορα και για τόσο πολύ, όσο μετά τον πόλεμο. Ανάμεσα στο 1950 και το 1964 αναπτυσσόταν δυο φορές ταχύτερα απ’ ό,τι ανάμεσα στο 1913 και το 1950 και σχεδόν κατά 50% ταχύτερα απ’ ό,τι στην τριακονταετία πριν εκείνη την περίοδο».23 Αντιστοίχως, τα Σοσιαλδημοκρατικά και τα Κομμουνιστικά Κόμματα, αντί να αποσυντεθούν, στη μεταπολεμική περίοδο είδαν τα μέλη και την επιρροή τους να αυξάνει. Ο ρεφορμισμός άνθησε στη βάση ενός βιοτικού επιπέδου που ανέβαινε.

Οι εκτιμήσεις του Τρότσκι για τους τρεις αντικειμενικούς παράγοντες που θα διευκόλυναν τη νίκη της επανάστασης, ήταν στενά δεμένες μεταξύ τους: από τη στιγμή που δεν πραγματοποιήθηκε η εκτίμηση για την αστάθεια του σταλινικού καθεστώτος στην ΕΣΣΔ, οι άλλες δυο διαψεύστηκαν με τη σειρά τους.

Αυτό ήταν το πρόβλημα - κι όχι κάποια λάθη τακτικής - που διέψευσε τις προβλέψεις του Τρότσκι για μια γρήγορη επικράτηση της Τέταρτης Διεθνούς μέσα σε λίγα χρόνια. Όπως ήδη έχουμε

-410-


αναφέρει, η ηγεσία των μπολσεβίκων έκανε κι εκείνη λάθη, και σοβαρά λάθη, κατά τη διάρκεια του 1917 και του εμφυλίου πολέμου, όμως δεν ήταν τέτοια που να εμποδίσουν το προχώρημα της επανάστασης. Τις προγνώσεις του Τρότσκι τις διέψευσαν αντικειμενικές κοινωνικο-πολιτικές δυνάμεις - πάνω απ’ όλα ο ρόλος της σταλινικής γραφειοκρατίας ως νεκροθάφτη της επανάστασης στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου και στο τι ακολούθησε.

Το Μεταβατικό ΠρόγραμμαΤο πρόγραμμα των μεταβατικών αιτημάτων που διατύπωσε ο

Τρότσκι για το ιδρυτικό συνέδριο της Τέταρτης Διεθνούς, ήταν αναπόσπαστο τμήμα της ανάλυσής του για τη θανάσιμη αγωνία του καπιταλισμού και την επερχόμενη κατάρρευση του σταλινισμού.

Παραδοσιακά, η σοσιαλδημοκρατία χώριζε το πρόγραμμά της σε δυο μέρη: τα μίνιμουμ αιτήματα που μπορούσαν να υλοποιηθούν μέσα στον καπιταλισμό και τα μάξιμουμ που θα υλοποιούνταν με την εγκαθίδρυση του σοσιαλισμού. Τίποτα δεν συνέδεε αυτά τα δυο μέρη. Αυτό το χάσμα ήταν αντανάκλαση του ρεφορμιστικού χαρακτήρα της πολιτικής που ακολουθούσε στην πράξη η σοσιαλδημοκρατία: στο εδώ και τώρα υπεράσπιζε τα άμεσα συμφέροντα των εργατών, όμως στο μέλλον, όταν οι εργάτες θα έδιναν την πλειοψηφία στη βουλή στη σοσιαλδημοκρατία, ο σοσιαλισμός θα έμπαινε στην ημερήσια διάταξη. Δεν υπήρχαν γέφυρες ανάμεσα στο μίνιμουμ και το μάξιμουμ πρόγραμμα.

Βέβαια, ο Τρότσκι κάθε άλλο παρά απέρριπτε τα μίνιμουμ αιτήματα και επέμενε στην αναγκαιότητα της υπεράσπισης των άμεσων συμφερόντων της εργατικής τάξης εδώ και τώρα. Σε αυτό που ήταν αντίθετος, ήταν στον περιορισμό του αγώνα σε πλαίσια συμβατά με τον καπιταλισμό. Γι’ αυτό το λόγο, απέρριπτε το μηχανιστικό διαχωρισμό ανάμεσα στο μίνιμουμ και το μάξιμουμ πρόγραμ

-411 -


μα. Και επομένως πρότεινε

Ένα σύστημα μεταβατικών αιτημάτων, η ουσία του οποίου συνοψίζεται στο γεγονός ότι θα στρέφονται όλο και πιο ανοιχτά και αποφασιστικά ενάντια στα θεμέλια του αστικού καθεστώτος.24

Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι ήταν απαραίτητο να κτιστεί μια γέφυρα ανάμεσα στους άμεσους σκοπούς του εργατικού κινήματος και τον τελικό στόχο του.

Αυτή η γέφυρα πρέπει να περιλαμβάνει ένα σύστημα μεταβατικών αιτημάτων που θα πηγάζουν από τις σημερινές συνθήκες και τη σημερινή συνείδηση πλατιών στρωμάτων της εργατικής τάξης και θα οδηγούν αναπόφευκτα στο τελικό συμπέρασμα: την κατάκτηση της εξουσίας από το προλεταριάτο.25

Ένα παράδειγμα μεταβατικού αιτήματος, είναι η απαίτηση για την εφαρμογή «αυτόματης τιμαριθμικής αναπροσαρμογής στους μισθούς και κλιμακωτής μείωσης των ωρών εργασίας».

Απέναντι στις τιμές που ανεβαίνουν συνέχεια και που με το πλησίασμα του πολέμου θα γίνουν ακόμα πιο ανεξέλεγκτες, μπορούμε να παλέψουμε μόνο με σύνθημα το αίτημα της τιμαριθμικής αναπροσαρμογής των μισθών. Αυτό σημαίνει ότι στις συλλογικές συμβάσεις πρέπει να κατοχυρώνεται η αυτόματη αύξηση των μισθών σε σχέση με τις αυξήσεις των τιμών στα καταναλωτικά προϊόντα.Ενάντια στην ανεργία, τόσο τη «δομική» όσο και τη «συγκυριακή», έχει ωριμάσει ο χρόνος να προωθήσουμε μαζί με το αίτημα για δημόσια έργα, το αίτημα για κλιμακωτή μείωση του ωραρίου εργασίας.

Αυτά τα μεταβατικά αιτήματα ταίριαζαν σε μια περίοδο γενικής κρίσης, σε ένα καπιταλισμό που βρισκόταν σε βαθιά ύφεση. Όμως, στις συνθήκες της τεράστιας επέκτασης του καπιταλισμού, όπως αυτής που εκδηλώθηκε μετά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, αυτά

-412-


τα συνθήματα ήταν στην καλύτερη περίπτωση χωρίς νόημα και στη χειρότερη, αντιδραστικά. Για παράδειγμα, ο περιορισμός στις αυξήσεις των μισθών στα όρια του κόστους της ζωής, γινόταν ένα αίτημα των καπιταλιστών που στρεφόταν ενάντια στις προσδοκίες των εργατών για βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου. Και σε συνθήκες όπου η ανεργία ουσιαστικά δεν υπήρχε, το αίτημα για κλιμακωτή μείωση των ωρών εργασίας, έχανε κάθε νόημα.

Παρομοίως, άλλα αιτήματα στο Μεταβατικό Πρόγραμμα του Τρότσκι, όπως η συγκρότηση «εργατικών ομάδων αυτοάμυνας», «εργατικών πολιτοφυλακών», «εξοπλισμό του προλεταριάτου», είναι βέβαιο ότι δεν ταιριάζουν σε μια μη-επαναστατική περίοδο. Είναι λυπηρό ότι πολλοί τροτσκιστές συνέχισαν να επαναλαμβάνουν αυτά τα συνθήματα.

Η βασική εκτίμηση πίσω από το Μεταβατικό Πρόγραμμα του Τρότσκι ήταν ότι η οικονομική κρίση είναι τόσο βαθιά, ώστε ακόμα και η μικρότερη βελτίωση στις συνθήκες ζωής των εργατών θα οδηγούσε σε σύγκρουση με το καπιταλιστικό σύστημα ως τέτοιο. Όταν η ζωή διέψευσε αυτή την πρόγνωση, χάθηκε και το έδαφος που θα στήριζε ένα τέτοιο Πρόγραμμα.

Οργανωτικά μέτραΑντιμέτωπος με το χάσμα ανάμεσα στους μεγάλους στόχους

που έμπαιναν μπροστά στο τροτσκιστικό κίνημα και στα μικροσκο- πικά μέσα που διέθετε για την εκπλήρωσή τους, ο Τρότσκι προσπάθησε να στηρίξει το κίνημα με κάποια οργανωτικά μέτρα. Για να αναπληρωθεί η αδυναμία τους, το κάθε τμήμα της Διεθνούς, υποστήριζε ο Τρότσκι, θα πρέπει να παίρνει μέρος στη συζήτηση προβλημάτων που αντιμετώπιζαν άλλα τμήματα. Έγραφε, για παράδειγμα, στην εκτελεστική επιτροπή της Κομμουνιστικής Λίγκας στη Γαλλία στις 22 Δεκέμβρη 1930: «Για ένα μαρξιστή, διεθνισμός πάνω απ’ όλα σημαίνει συμμετοχή κάθε τμήματος στη ζωή των άλ-

-413-


Χων τμημάτων».26Ο Τρότσκι επαναλάμβανε το ίδιο επιχείρημα σε μια επιστολή

του προς τους βρετανούς υποστηρικτές του, στις 7 Μάρτη 1936: «Οι υποστηρικτές της Τέταρτης Διεθνούς... ανήκουν σε μια διεθνή οργάνωση τα μέλη της οποίας είναι απλωμένα σε όλο τον κόσμο, συνεργάζονται στενά και ασκούν αμοιβαία κριτική και έλεγχο».27

Όταν στο γαλλικό τμήμα ξεσπούσε μια φραξιονιστική διαμάχη με τον Ρεϊμόν Μολινιέ ή στο γερμανικό τμήμα με τον Κουρτ Λαντάου, κάθε άλλο τμήμα έπρεπε να είναι πληροφορημένο για τη σύγκρουση και να πάρει θέση. Παρομοίως, όταν ο Τρότσκι υποστήριζε ότι οι γάλλοι σύντροφοι έπρεπε να ενταχθούν στο Σοσιαλιστικό Κόμμα, όλα τα τμήματα θα έπρεπε να εκφέρουν γνώμη πάνω σε αυτό το ζήτημα τακτικής. Στην πράξη, το αποτέλεσμα ήταν χάος. Το ισπανικό, ολλανδικό και ελληνικό τμήμα, όπως και η ηγεσία του γερμανικού, όχι μόνο αντιτάχθηκαν σε εκείνη την κίνηση, αλλά ήρθαν και σε ρήξη με το κίνημα. Το ίδιο έκανε και ο Γιουτζίν Μπάουερ (διεθνής γραμματέας), ο Ζορζ Βέρεεκεν (γραμματέας του βελγικού τμήματος), ο Α. Τζ. Μαστ (ένας από τους ηγέτες του αμερικάνικου Εργατικού Κόμματος) και άλλοι.

Το πρόβλημα με την προσέγγιση του Τρότσκι στο συγκεκριμένο ζήτημα, είναι ότι έτσι και αλλιώς είναι πολύ δύσκολο να βγάζεις διδάγματα ακόμα και από την πείρα ενός πυρήνα μιας εθνικής οργάνωσης για να τα χρησιμοποιήσει ένας άλλος πυρήνας της ίδιας οργάνωσης. Σε διεθνή κλίμακα αυτές οι δυσκολίες προφανώς πολ- λαπλασιάζονται.

Συγκρίνετε αυτή την ιδέα της παρέμβασης ενός τμήματος στη ζωή ενός άλλου, με την πρακτική της Κομιντέρν επί Λένιν και Τρό- τσκι, που τέτοιες παρεμβάσεις ήταν εντελώς σπάνιο φαινόμενο. Για παράδειγμα, όταν στο Δεύτερο Συνέδριο της Κομιντέρν (Ιούλης- Αύγουστος 1920) ανέκυψε το ζήτημα για το αν το βρετανικό Κομμουνιστικό Κόμμα θα έπρεπε να ενταχθεί ως συλλογικό μέλος στο Εργατικό Κόμμα, ο μόνος που μίλησε για το θέμα πέρα από τη βρε

-414-


τανική αντιπροσωπεία ήταν ο Λένιν. Οι γερμανοί, γάλλοι και ιταλοί αντιπρόσωποι δεν είχαν την αυτοπεποίθηση να μιλήσουν για ένα τέτοιο ζήτημα τακτικής και κανείς δεν περίμενε απ’ αυτούς να το κάνουν. Τα στελέχη του τροτσκιστικού κινήματος διέθεταν πολύ μικρότερη εμπειρία από τα στελέχη της Κομιντέρν του Λένιν και του Τρότσκι. Πώς θα μπορούσε να δυναμώσει το γαλλικό τμήμα η παρέμβαση του ακόμα πιο αδύνατου γερμανικού τμήματος σε μια φραξιονιστική διαπάλη; Μιας και οι βασικές αδυναμίες της γερμανικής ομάδας ήταν το μικροσκοπικό της μέγεθος, η κακή κοινωνική σύνθεση και η έλλειψη ριζών στους εργάτες, πώς θα μπορούσε η παρέμβασή της στην πάλη ενάντια στον Ροσμέρ, αργότερα ενάντια στον Μολινιέ και ακόμα πιο μετά ενάντια στον Ναβίλ, να την κάνει λιγότερο εσωστρεψή, πιο ικανή να επικοινωνεί με τους εργάτες στους αγώνες της πραγματικής ζωής; Το δέσιμο της μιας αδύνατης τροτσκιστικής ομάδας σε μια άλλη, μεγένθυνε την αδυναμία της αντί να τη μειώνει. Δεν επρόκειτο για πρόσθεση αλλά για πολλαπλασιασμό: το αποτέλεσμα του γινόμενου ενός κλάσματος του 1 επί ενός άλλου κλάσματος του 1, δεν είναι μεγαλύτερο από κανένα από τα αρχικά κλάσματα.

Μια άλλη μέθοδο που επέλεξε ο Τρότσκι για να στηρίξει το κίνημα ήταν η περίτεχνη και σφιχτή οργανωτική δομή. Στην ιδρυτική συνδιάσκεψη της Διεθνούς Αριστερής Αντιπολίτευσης στο Παρίσι τον Απρίλη του 1930 σχηματίστηκε ένα Διεθνές Γραφείο, το οποίο επωμίστηκε τη διαχείριση των διοικητικών θεμάτων και το συντονισμό των σχέσεων ανάμεσα στα εθνικά τμήματα. Σε αυτό το όργανο συμμετείχαν οι: Ροσμέρ (Γαλλία), Σεντόφ (αντιπροσωπεύοντας το ρώσικο τμήμα) και Κουρτ Λαντάου (Γερμανία). Αργότερα το Γραφείο συμπεριέλαβε τον Αντρές Νιν (Ισπανία) και τον Σάχτμαν (ΗΠΑ). Παρόλ’ αυτά το Γραφείο δυσκολεύτηκε να λειτουργήσει,

εν μέρει λόγω της απόστασης των περισσότερων μελών απότο κέντρο του Γραφείου που βρισκόταν στο Παρίσι, εν μέρει

- 415-


Χόγω της έντονης φραξιονιστικής διαμάχης που μάστιζε τα πιο σημαντικά τμήματα. Το αποτέλεσμα ήταν η συγκρότηση μιας Διεθνούς Γραμματείας (μερικές φορές ονομαζόταν και Διοικούσα Γραμματεία) δίπλα στο Διεθνές Γραφείο. Και τα τρία μέλη της πρώτης Διεθνούς Γραμματείας - Μ. Μιλ, Λεο- νέτι και Ναβίλ - κατοικούσαν στο Παρίσι. Ό ταν βάθυνε η γαλλική και γερμανική φραξιονιστική κρίση, ένα από τα θέματα της διαμάχης είχε γίνει και η οριοθέτηση των εξουσιών ανάμεσα στο Διεθνές Γραφείο και τη Διεθνή Γραμματεία.28

Το Νοέμβρη του 1930 ο Ροσμέρ αποχώρησε από το Διεθνές Γραφείο και το γαλλικό τμήμα. Ο Κουρτ Λαντάου έσπασε με τη Διεθνή Αριστερή Αντιπολίτευση στις αρχές του 1931, ο Μ. Μιλ, σταλινικός πράκτορας, αποσύρθηκε στα τέλη του 1932. Ο Πιερ Ναβίλ συγ- κρούστηκε με τον Τρότσκι στις αρχές του 1931.

Από τα πέντε μέλη της Διεθνούς Γραμματείας το 1932 - Βίτε, Γιουτζίν Μπάουερ, Ρόμαν Βελ, κάποιον που ονομαζόταν Κιν ή Κιου και Λέον Σεντόφ - δυο χρόνια αργότερα μόνο ο Σεντόφ συμμετείχε ακόμα στο τροτσκιστικό κίνημα. Οι Βίτε και Μπάουερ είχαν πάει με το Γραφείο του Λονδίνου και ο Βελ είχε ενταχθεί στο ΚΡΟ. Η τύχη του Κιν ή Κιου είναι άγνωστη.

Η συνδιάσκεψη της Διεθνούς Κομμουνιστικής Λίγκας τον Ιούλη του 1936, υιοθέτησε πολύ λεπτομερείς «Κανόνες Λειτουργίας των Ηγετικών Διεθνών Οργάνων». Εκτός του Γενικού Συμβουλίου για την Τέταρτη Διεθνή, προέβλεπαν και τη λειτουργία Γραφείου και Διεθνούς Γραμματείας.29 Δυο χρόνια αργότερα, ένα νέο καταστατικό αντικατέστησε το Γραφείο με μια Διεθνή Εκτελεστική Επιτροπή, που την απάρτιζαν δεκαπέντε μέλη από τα πιο σημαντικά τμήματα, που τα εξέλεγε η συνδιάσκεψη.30 Στο χαρτί όλα αυτά φαίνονται πολύ ωραία. Βασικά, επρόκειτο για ένα αντίγραφο της δομής που είχε η πολύ μεγαλύτερη Κομιντέρν. Δυστυχώς, με δοσμένη τη βασική αδυναμία του κινήματος, αυτή η δομή δεν συνέβαλε στην κατάκτηση μιας πραγματικής σταθερότητας. Από τα δε

- 4 1 6 -


καπέντε μέλη της Διεθνούς Εκτελεστικής Επιτροπής που εξέλεξε η συνδιάσκεψη το 1936, στο τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου τα πέντε είχαν σκοτωθεί (ο Τρότσκι κι ο Σεντόφ ανάμεσά τους) και από τα υπόλοιπα δέκα μόνο δυο συνέχιζαν να είναι ενεργά στο κίνημα, οι Τζέιμς Π. Κάνον και Καρλ Σκόγκλουντ του Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (5\ΧΦ) στις ΗΠΑ.

Το ιδρυτικό συνέδριο της Τέταρτης Διεθνούς το Σεπτέμβρη του 1938 υιοθέτησε την πρόταση ότι σε περίπτωση που ξεσπάσει ο πόλεμος, η Εκτελεστική Επιτροπή της Διεθνούς θα έπρεπε να μεταφέρει την έδρα της στο δυτικό ημισφαίριο. Η απόφαση ενεργοποι- ήθηκε πράγματι με το ξέσπασμα του πολέμου. Στη Νέα Τόρκη συγκροτήθηκε μια μόνιμη τοπική επιτροπή από τα μέλη της Διεθνούς Εκτελεστικής Επιτροπής. Όταν η φραξιονιστική πάλη οξύν- θηκε στο 5>ΧΦ, αποδείχτηκε ότι η πλειοψηφία των μελών της Εκτελεστικής Επιτροπής υποστήριζαν τη φράξια των Σάχτμαν-Μπάρ- ναμ ενάντια στον Τρότσκι.

Η δομή μιας πολιτικής οργάνωσης δεν μπορεί να υψωθεί πολύ πάνω από την πραγματική βάση της. Μια μικρή ομάδα κομμουνιστών, όπως εκείνων που συμμετείχαν στην Ένωση των Κομμουνιστών τη δεκαετία του 1840, δεν θα βοηθιόταν από μια δομή που θα ταίριαζε σε μια οργάνωση εκατοντάδων χιλιάδων μελών, όπως η Κομιντέρν. Και μια πολύ βαριά οργανωτική δομή υπό αυτές τις συνθήκες μπορεί να αποδειχτεί περιττό βάρος. Η οργανωτική δομή πρέπει να είναι ανάλογη της δύναμης που την πάει μπροστά. Η υπερβολικά περίπλοκη δομή του τροτσκιστικού κινήματος με κανένα τρόπο δεν συνέβαλε στην αποτελεσματικότητά του, ακόμα και στη σταθερότητά του. Αντίθετα, συνέβαλε σε απότομες μεταβολές στη σύνθεση των καθοδηγητικών οργάνων, πιθανά το ίδιο έντονες όπως και στη βάση της.

Αυτή η περίπλοκη δομή «ακουμπούσε» σε μια πολύ παραφου- σκωμένη προσμονή για επιτυχίες των επαναστατών. Η περιγραφή του Ντάνκαν Χάλας (Ουικδη Η3ΙΙ35) για τις συνέπειες μιας τέτοιας

- 4 1 7 -


εκτίμησης είναι πολύ ταιριαστή. Υπήρχε,

ένα στοιχείο που πλησίαζε το μεσσιανισμό στις αντιλήψεις του Τρότσκι... Σε μια απελπιστικά δύσκολη κατάσταση, με το φασισμό να προχωρά, το εργατικό κίνημα να συσσωρεύει τη μια ήττα πάνω στην άλλη, τον παγκόσμιο πόλεμο να πλησιάζει, ήταν αναγκαίο να ανεμίσει το λάβαρο της επανάστασης, να υποστηριχθεί το πρόγραμμα του κομμουνισμού, μέχρι η επανάσταση να μεταμορφώσει την κατάσταση...Ίσως να ήταν αδύνατο για τον Τρότσκι να συγκροτήσει τους υποστηρικτές του στοιχειωδώς συγκροτημένους χωρίς κάτι σαν τα παραπάνω, τα οποία, αν ισχύει αυτή η εκτίμηση, ήταν μια αναγκαία παρέκκλιση από την ώριμη σκέψη του. Όμως παρ’ όλα αυτά, το κόστος ήταν πραγματικό.31

Είχε επιλογή ο Τρότσκι;Μπορούσε ο Τρότσκι να μην προσπαθήσει να κτίσει μια νέα

Διεθνή; Θα μπορούσε, αφού είχε απορρίψει τον Στάλιν, να αποσυρθεί στο «παρατηρητήριό» του, όπως πρότεινε πολλά χρόνια αργότερα ο Ισαάκ Ντόιτσερ; Γράφει ο Ντόιτσερ:

Φαίνεται ότι η μόνη αξιοπρεπής στάση που μπορεί να υιοθετήσει ο πρώην κομμουνιστής διανοούμενος, είναι να σταθεί αιι-άβ55Η5 άβ Ια ηιέΐέβ. Δεν μπορεί να ενταχθεί στο σταλινικό στρατόπεδο, ούτε στην αντισταλινική Ιερά Συμμαχία χωρίς να προδώσει τις αρχές του. Οπότε, ας μείνει έξω από κάθε στρατόπεδο. Ας προσπαθήσει να αποκτήσει κριτική ματιά και διανοητική αποστασιοποίηση. Ας ξεπεράσει τη φθηνή φιλοδοξία να έχει ρόλο στο πολιτικό παιχνίδι. Ας τα βρει με τον εαυτό του τουλάχιστον, αν το τίμημα που θα πρέπει να πληρώσει για μια ψεύτικη ειρήνη είναι η αποκήρυξη των αρχών και του ίδιου του του εαυτού.Τούτο δεν σημαίνει ότι ο πρώην κομμουνιστής άνθρωπος των γραμμάτων ή γενικά διανοούμενος, θα πρέπει να κλειστεί στο ησυχαστήριό του (μέσα του συνεχίζει να υπάρχει η περιφρόνηση για το ησυχαστήριο, κληρονομημένη από το παρελθόν του). Αντί γι’ αυτό, όμως, μπορεί να αποσυρθεί σε ένα παρα

- 418-


τηρητήριο. Για να παρακολουθεί, αποστασιοποιημένος και σε εγρήγορση ένα κόσμο που βυθίζεται στο χάος, να είναι σε ύψι- στο βαθμό επιφυλακής για το τι πρόκειται να προκύψει από αυτό το χάος και να το ερμηνεύει $ίηε ηα εί Βίιιάίο* - αυτή είναι τώρα η μόνη έντιμη υπηρεσία που μπορεί να προσφέρει ο πρώην κομμουνιστής διανοούμενος σε μια γενιά όπου η σχολαστική παρατήρηση και η έντιμη ερμηνεία των γεγονότων έχει γίνει δυστυχώς κάτι πολύ σπάνιο.32

Ο Ντόιτσερ δεν μας λέει ποια ακριβώς είναι η διαφορά στην πράξη ανάμεσα στο ησυχαστήριο και το παρατηρητήριο. Τόσο στη μια όσο και στην άλλη περίπτωση δεν χρειάζεται κανενός είδους δράσης. Κι όμως, αυτή την άποψη την υποστηρίζει στο όνομα του μαρξισμού, της επιστήμης της επαναστατικής δράσης!

Μπορούσε ο Τρότσκι να κρατήσει τη στάση που είχαν τηρήσει ο Μαρξ και οΈνγκελς στην περίοδο ανάμεσα στο τέλος των επαναστάσεων του 1848 και την ίδρυση της Πρώτης Διεθνούς (1864); Πέρα από την ανάγκη να βγάλει τα προς το ζην, ο Μαρξ αφιέρωσε εκείνα τα χρόνια σχεδόν αποκλειστικά στην έρευνα και τη μελέτη για το Κεφάλαιο. Από τη στιγμή που η πολιτική ζωή στους κύκλους των εμιγκρέδων στη μετεπαναστατική περίοδο ήταν ουσιαστικά άνευ περιεχομένου, κυριαρχημένη από ατελείωτους μικροκαυγάδες και τριβές, ο Μαρξ κι ο Ένγκελς ένιωθαν ιδιαίτερη ικανοποίηση απασχολούμενοι αποκλειστικά με τις μελέτες τους. Ο Μαρξ έγραψε στον Ένγκελς στις 11 Φλεβάρη 1851:

Είμαι ιδιαίτερα ευχαριστημένος από την ανοιχτή, γνήσια απομόνωση στην οποία έχουμε θέσει τους εαυτούς μας εμείς οι δυο, εσύ κι εγώ. Βρίσκεται σε πλήρη συμφωνία με τις απόψεις και τις αρχές μας. Αυτό το σύστημα των αμοιβαίων παραχωρήσεων, των ημίμετρων που γίνονται ανεκτά λόγω καλών τρόπων και η υποχρέωση να έχεις το μερίδιό σου στο κόμμα από το δημόσιο εξευτελισμό μαζί με αυτούς τους κόπανους - όλα

* Τάκιτος: «Χωρίς οργή και εύνοια» κυριολεκτική μετάφραση. Θα μπορούσαμε να το αποδώσουμε και με τη φράση «χωρίς φόβο και πάθος». ΙΣτΜ).

-419-


αυτά έχουν πλέον τελειώσει.33

ΟΈνγκελς έγραψε σε απάντηση στις 13 Φλεβάρη:

Επιτέλους έχουμε την ευκαιρία - για πρώτη φορά μετά από μια αιωνιότητα - να δείξουμε ότι δεν έχουμε ανάγκη ούτε τη δημοτικότητα, ούτε την υποστήριξη κανενός κόμματος σε καμιά χώρα κι ότι η θέση μας είναι εντελώς ανεξάρτητη από τέτοια γελοία μικροπράγματα. Από δω και πέρα λογαριασμό δίνουμε μόνο στον εαυτό μας και όταν έρθει η ώρα να μας χρειαστούν οι εν λόγω κύριοι, τότε θα είμαστε σε θέση να υπαγορεύσουμε τους όρους μας. Μέχρι τότε, θα έχουμε τουλάχιστον λίγη ηρεμία και ειρήνη.34

Ο Μαρξ κι ο'Ενγκελς μπορούσαν να κρατήσουν αυτή τη θέση γιατί πίστευαν: 1) Ότι δεν υπήρχαν άμεσα ευκαιρίες για την ανάπτυξη επαναστατικής δράσης μιας και ο καπιταλισμός γνώριζε μια περίοδο άνθησης. 2) Ότι το θεωρητικό έργο στο οποίο αφιερώνονταν εκείνη την περίοδο θα αποτελούσε μια συμβολή για το μέλλον, όταν η επανάσταση θα επέστρεφε στην ημερήσια διάταξη. Το Νοέμβρη του 1850 στην εφημερίδα ϋ ιβ Ν ειιε ΚΗείηίεεΗε Ζείίιιηξ, ο Μαρξ συνόψιζε τις εκτιμήσεις του για τα επόμενα χρόνια:

Με όλη αυτή τη γενική ευμάρεια, στην οποία οι παραγωγικές δυνάμεις της αστικής κοινωνίας αναπτύσσονται όσο πλουσιοπάροχα μπορούν να αναπτυχθούν στο πλαίσιο των αστικών σχέσεων, δεν μπορεί να γίνει καμιά συζήτηση για πραγματική επανάσταση. Μια τέτοια επανάσταση είναι δυνατή μόνο σε μια περίοδο όπου κι οι δυο αυτοί παράγοντες, οι σύγχρονες παραγωγικές δυνάμεις και οι αστικές μορφές παραγωγής έρχονται σε σύγκρουση μεταξύ τους. Μια νέα επανάσταση είναι δυνατή μοναχά ως συνέπεια μιας νέας κρίσης. Είναι ωστόσο, το ίδιο βέβαια όσο κι αυτή η κρίση,35

Ο Μαρξ κι ο Ένγκελς τη δεκαετία του 1850 αντιμετώπιζαν έναν επεκτεινόμενο, προοδευτικό καπιταλισμό, που αύξανε το μέγεθος και τη δύναμη του προλεταριάτου. Ογδόντα χρόνια αργότερα, ο

-420-


Τρότσκι βρισκόταν αντιμέτωπος με τη φρίκη της αντεπανάστασης, του φασισμού και του πολέμου. Ο Τρότσκι δεν θα μπορούσε να είναι επαναστάτης αν σε εκείνες τις συνθήκες περνούσε το χρόνο του σε ένα παρατηρητήριο ή ακόμα και σε μια έρευνα για τη συγγραφή βιβλίων που δεν είχαν άμεση σχέση με τα βάσανα και τους αγώνες του διεθνούς προλεταριάτου.

Ο Τρότσκι έκανε μια ηρωική προσπάθεια να χτίσει ένα επαναστατικό κόμμα, μια επαναστατική Διεθνή, κάτω από τις πιο αντίξοες συνθήκες. Οι συνεχείς ήττες της εργατικής τάξης, που έφερναν οι πολιτικές του σταλινισμού και της σοσιαλδημοκρατίας, δεν δυνάμωναν την αυτοπεποίθηση των εργατών και την ανεξαρτησία τους από αυτές τις μαζικές οργανώσεις - το αντίθετο είχαν ως αποτέλεσμα. Η μια ήττα τροφοδοτούσε την επόμενη. Υπήρχε πολύ λίγος χώρος για να μεγαλώσει η σπορά του τροτσκισμού. Σε καμιά χώρα οι τροτσκιστές δεν απέκτησαν την απαιτούμενη κρίσιμη μάζα για το κτίσιμο μιας πραγματικά μαζικής οργάνωσης. Υπήρχε ένα χάσμα ανάμεσα σε αυτό που απαιτούσε η ιστορική συγκυρία και στο τι μπορούσε να γίνει. Αν σ’ εκείνες τις απίστευτα δύσκολες συνθήκες ο Τρότσκι έκανε κάποια λάθη στον τρόπο με τον οποίο κτιζόταν η Τέταρτη Διεθνής - η υπέρμετρα φιλόδοξη δομή της, οι υπερβολικές εκτιμήσεις της, το μισο-μεσσιανικό πνεύμα που τη χαρακτήριζε - ας είναι. Αν ο Τρότσκι δεν έκανε την προσπάθεια να κτίσει ένα επαναστατικό κόμμα, δεν θα έγραφε τα λαμπρά άρθρα και δοκίμιά του εκείνης της περιόδου στα οποία ανέλυε την κατάσταση για να προτείνει τη στρατηγική και τις τακτικές με τις οποίες θα μπορούσε να νικήσει η εργατική τάξη. Χωρίς την προσπάθεια να χτίσει την επαναστατική Διεθνή, δεν θα υπήρχε η θεωρητική συμβολή του Τρότσκι, που προφύλαξε το μαρξισμό από την οστεοποίηση. Η ανυποχώρητη εχθρότητα του Τρότσκι απέναντι στον καπιταλισμό, το φασισμό και τον πόλεμο, ενάντια στο σταλινισμό και το ρεφορμισμό, του επέβαλε να κάνει κάθε προσπάθεια, ακόμα και αν του κόστιζε το αίμα της καρδιάς του, να τα αντιπαλέψει όλα αυτά

-421 -


εδώ και τώρα. Γι’ αυτό το λόγο ήταν αναγκασμένος να ριχτεί στην προσπάθεια, που τελικά δεν ήταν και τόσο επιτυχημένη, να χτίσει τη νέα Διεθνή. Χωρίς αυτή την προσπάθεια η παράδοση των Μαρξ, Ένγκελς, Λένιν, Λούξεμπουργκ, Τρότσκι δεν θα περνούσε στις επόμενες γενιές.

Όμως, η πάλη για το κτίσιμο της Τέταρτης Διεθνούς, στην οποία είχε ριχτεί ο Τρότσκι από το 1933 και μετά, δεν ήταν το ίδιο πράγμα με την τυπική ανακήρυξή της, που έγινε το 1938. Το πρώτο ήταν απολύτως αναγκαίο, το δεύτερο σχεδόν βέβαια ένα λάθος.

Το 1933 ο ίδιος ο Τρότσκι αναγνώριζε τη διαφορά ανάμεσα στο «κτίζω» και το «ανακηρύσσω» όταν έγραφε: «Θα ήταν έωλο, για να μην πούμε τυχοδιωκτικό, να διακηρύξουμε ότι σήμερα ιδρύεται η νέα Διεθνής».36 Το επανέλαβε το 1935, όταν αποκήρυσ- σε ως «ηλίθιο κουτσομπολιό την ιδέα ότι οι τροτσκιστές θέλουν να ανακηρύξουν την Τέταρτη Διεθνή την επόμενη Πέμπτη».37

Το πρόβλημα με τη διακήρυξη της ίδρυσης της Τέταρτης Διεθνούς τη στιγμή που το τροτσκιστικό ρεύμα ήταν τόσο αδύνατο, ήταν ότι γεννούσε αυταπάτες μεγαλείου χωρίς να λειτουργεί με κανένα τρόπο προωθητικά για το κίνημα. Οργανωτικά, ενίσχυσε την τάση για σπουδαιοφανείς, υδροκέφαλες δομές, στις οποίες ήδη έχουμε ασκήσει κριτική. Σε πολιτικό επίπεδο, έτεινε να ανυψώσει στη σκέψη των υποστηρικτών του Τρότσκι το Μεταβατικό Πρόγραμμα στο επίπεδο ενός κλασσικού κειμένου όπως το Κομμουνιστικό Μανιφέστο.

Αυτά τα μειονεκτήματα έγιναν ιδιαιτέρως επιζήμια μετά το θάνατο του Τρότσκι. Απειροι και άκαπνοι τροτσκιστές, χωρίς καμιά πραγματική βάση στο εργατικό κίνημα οποιοσδήποτε χώρας, ανέ- λαβαν το ρόλο της «διεθνούς ηγεσίας» υπερασπιζόμενοι τις εκτιμήσεις και τα αιτήματα του Μεταβατικού Προγράμματος σαν να ήταν ιερή γραφή, ακόμα και όταν είχε γίνει φανερό ότι δεν αντιστοιχούσε στην πραγματικότητα.

- 422-


Κεφάλαιο Δέκατο Τρίτο

Η Προδομένη Επανάσταση

Το τελευταίο βιβλίο που κατόρθωσε να ολοκληρώσει ο Τρό- τσκι ήταν Η Προδομένη Επανάσταση. Οι χρονικές συμπτώσεις έχουν τη σημασία τους. Το βιβλίο ολοκληρώθηκε ακριβώς στις παραμονές της δίκης-παρωδίας στη Μόσχα, η οποία έστειλε στο εκτελεστικό απόσπασμα τον Ζινόβιεφ, τον Κάμενεφ και μια σειρά ακόμα Παλιούς Μπολσεβίκους. Κυκλοφόρησε το Μάη του 1937, λίγο μετά τη δίκη των Ράντεκ, Πιατάκοφ και Σοκόλνικοφ και στις παραμονές της εκτέλεσης του στρατάρχη Τουχατσέψσκι και των άλλων στρατηγών. Αυτά τα γεγονότα έκαναν ακόμα πιο τραγικά επίκαιρο τον τίτλο του βιβλίου.

Ο Στάλιν είχε μόλις διακηρύξει ότι η Σοβιετική Ένωση είχε πε- ράσει με επιτυχία στο σοσιαλισμό. Ο βασικός σκοπός του βιβλίου είναι να διαψεύσει αυτό τον ισχυρισμό, και την ίδια στιγμή να διατυπώσει μια γενική ιστορική ανάλυση του σταλινικού εκφυλισμού της Ρώσικης Επανάστασης.

Στην υπεράσπιση του σοσιαλισμούΟ Τρότσκι αντιπαραθέτει με λαμπρό τρόπο το σοσιαλισμό με

τη συγκεκριμένη πραγματικότητα της σταλινικής Ρωσίας. Περιγράφει τις βαθιές αντιθέσεις της ρώσικης κοινωνίας:

- 423-


Υλικές και πολιτιστικές ανισότητες, κρατική καταπίεση, πολιτικές ομαδοποιήσεις και διαπάλη των φραξιών. Η αστυνομική καταστολή κουκουλώνει και διαστρέφει μια πολιτική διαμάχη, όμως δεν την εξαλείφει.1

Η σταλινική γραφειοκρατία, μέσω της δουλειάς με το κομμάτι, του σταχανοβισμού’ και της ψαλίδας ανάμεσα στις αμοιβές, προωθούσε ανισότητες πιο ακραίες ακόμα και από κείνες στις καπιταλιστικές χώρες.

Από την άποψη των ανισοτήτων στην αμοιβή της εργασίας η Σοβιετική Ένωση όχι μόνο έχει φτάσει, αλλά κι έχει ξεπεράσει κατά πολύ τις καπιταλιστικές χώρες!2

Δίπλα στη διαφοροποίηση μέσα στους κόλπους του προλεταριάτου, υπήρχαν ιδιαίτερα ανοικτά και κρυφά προνόμια για τη γραφειοκρατία: ειδικά καταστήματα, είδη πολυτελείας, εκπαίδευση και άλλα. Στη σοβιετική κοινωνία κυριαρχούσε μια εντεινόμενη οικονομική ανισότητα.

Αν υπολογισθούν όχι μόνο οι μισθοί και όλες οι υπηρεσίες σε είδος, καθώς και κάθε είδους μισονόμιμη πηγή συμπληρωματικού εισοδήματος, αλλά επίσης και το μερίδιο της γραφειοκρατίας και της σοβιετικής αριστοκρατίας στα θέατρα, τα μέγαρα αναψυχής, τα νοσοκομεία, τα σανατόρια, τα θερινά θέρετρα, τα μουσεία, τις λέσχες, τα αθλητικά ιδρύματα κλπ, κλπ, πιθανόν πιθανόν να καταλήγαμε αναγκαστικά στο συμπέρασμα ότι το 15% με 20% του πληθυσμού απολαμβάνει περισσότερο πλούτο απ' ό,τι απολαμβάνει το υπόλοιπο 80% με 85% του πληθυσμού.3

Ο Αλεξέι Σταχάνοφ ήταν ένας ανθρακωρύχος στο Ντονμπάς της Ουκρανίας, που τον Αύγουστο του 1935 υποτίθεται ότι έσπασε 14 φορές τη «νόρμα» παραγωγής, εξορύσ- σοντας 102 τόνους κάρβουνο σε πέντε ώρες και 45 λεπτά. Λίγους μήνες αργότερα το «θαύμα» έγινε ακόμα μεγαλύτερο, με 202 τόνους σε μια βάρδια. Ο Σταχάνοφ έγινε το πρότυπο του καθεστώτος και οι «σταχανοβίτες» συναγωνίζονταν ποιος θα δουλέψει πιο γρήγορα. Σε αντάλλαγμα είχαν μια σειρά προνόμια από το καθεστώς. Προφανώς, οι συνάδελφοί τους τους ξυλοφόρτωναν σε κάθε ευκαιρία: τα κατορθώματα των «σταχανοβιτών» γίνονταν υποχρεωτικά για όλους. [ΣτΜ/.

- 424-


Το πιο ακριβές κριτήριο της κοινωνικής ανισότητας, υποστηρίζει ο Τρότσκι, είναι η θέση των γυναικών στην κοινωνία. Το «πρόβλημα των προβλημάτων» δεν είχε λυθεί στη Ρωσία. Αντιθέτως, τα συμφέροντα των εργαζόμενων γυναικών έρχονταν σε σύγκρουση με τη γραφειοκρατία, η οποία, για να υπερασπίσει την κυριαρχία και τα προνόμιά της, μεταμόρφωνε κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής προς μια αστική κατεύθυνση. Ο Τρότσκι έγραψε:

Η Οκτωβριανή Επανάσταση εκπλήρωσε τις υποχρεώσεις της στη γυναίκα με εντιμότητα. Η νεαρή κυβέρνηση, όχι μόνο της έδωσε όλα τα πολιτικά και νομικά δικαιώματα σε πλήρη ισότητα με τον άνδρα, αλλά, ακόμα σημαντικότερο, έκανε ό,τι μπορούσε και σε κάθε περίπτωση ασύγκριτα περισσότερα από οτιδήποτε έχει κάνει η οποιαδήποτε κυβέρνηση, για να εξασφαλίσει πραγματικά την πρόσβασή της στην οικονομική και πνευματική εργασία κάθε είδους... Η επανάσταση κατέβαλε ηρωικές προσπάθειες για να καταστρέψει τη λεγόμενη «οικογενειακή εστία» - αυτόν τον αρχαϊκό, πνιγηρό και αποτελμα- τωμένο θεσμό, στον οποίο οι γυναίκες των εκμεταλλευόμενων τάξεων καταναγκάζονται σε δουλική εργασία από τη γέννηση μέχρι το θάνατό τους. Σύμφωνα με τα σχέδια [του εργατικού κράτους, ΣτΜ], τη θέση της οικογένειας ως μιας κλειστής μι- κροεπιχείρησης θα την καταλάμβανε ένα ολοκληρωμένο σύστημα κοινωνικής φροντίδας και υπηρεσιών: βρεφοκομεία, παιδικοί σταθμοί, νηπιαγωγεία, σχολεία, κοινωνικά εστιατόρια, πλυντήρια, σταθμοί πρώτων βοηθειών, νοσοκομεία, σανατόρια, αθλητικοί θεσμοί, κινηματογράφοι κλπ. Η πλήρης απορρόφηση των λειτουργιών του νοικοκυριού της οικογένειας από τους θεσμούς της σοσιαλιστικής κοινωνίας, που θα ένωναν όλες τις γενιές στην αλληλεγγύη και την αλληλοβοήθεια, θα απελευθέρωναν τη γυναίκα και κατ’ επέκταση το ερωτευμένο ζευγάρι από χιλιόχρονα δεσμά. Μέχρι τώρα, αυτό το πρόβλημα των προβλημάτων δεν έχει λυθεί. Τα σαράντα εκατομμύρια σοβιετικών οικογενειών παραμένουν, στη συντριπτική πλειοψηφία τους, φωλιές μεσαιωνικού πνεύματος, γυναικείας σκλαβιάς και υστερίας, καθημερινής ταπείνωσης των

- 425 -


παιδιών, παθητικών και αφελών προλήψεων. Δεν πρέπει να επιτρέψουμε καμιά αυταπάτη στους εαυτούς μας γύρω από αυτό το ζήτημα. Γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, οι διαδοχικές αλλαγές στην προσέγγιση του ζητήματος της οικογένειας στη Σοβιετική Ένωση, αναδεικνύουν με τον καλύτερο τρόπο τον πραγματικό χαρακτήρα της σοβιετικής κοινωνίας και την εξέλιξη του κυρίαρχου στρώματος.4

Μια πλευρά της αποκατάστασης της αστικής οικογένειας ήταν η επανεμφάνιση της πορνείας σε ευρεία κλίμακα,

δηλαδή ο ακραίος εξευτελισμός της γυναίκας προς το συμφέρον του άνδρα που μπορεί να πληρώσει. Πέρσι το φθινόπωρο η Ισβέστια αίφνης πληροφόρησε τους αναγνώ στες της, για παράδειγμα, για τη σύλληψη στη Μόσχα «μέχρι και χιλίων γυναικών που πουλούσαν στα κρυφά τα κορμιά τους στους δρόμους της προλεταριακής πρωτεύουσας»... Είναι πραγματικά ασυγχώρητο να μιλάς για το θρίαμβο του σοσιαλισμού όταν υπάρχει πορνεία.5

Η αποκατάσταση και εξύμνηση της αστικής οικογένειας συνεχιζόταν και οδηγούσε στην ενίσχυση της γυναικείας καταπίεσης. Αυτή η αποκατάσταση ήταν υποπροϊόν της ενισχυμένης εξουσίας των γραφειοκρατών.

Το πιο ακαταμάχητο κίνητρο της σημερινής λατρείας της οικογένειας, είναι χωρίς αμφιβολία η ανάγκη της γραφειοκρατίας για μια σταθερή ιεραρχία σχέσεων και για την πειθάρχηση της νεολαίας με τη βοήθεια σαράντα εκατομμυρίων σημείων στήριξης για τις αρχές και την εξουσία.6

Η πνευματική ζωή καταπνιγόταν και η νεολαία υποβαλλόταν στον αυταρχισμό και την υποκρισία.

Το σχολείο και η κοινωνική ζωή του μαθητή είναι διαβρωμένα από το φορμαλισμό και την υποκρισία. Τα παιδιά έχουν μάθει να υπομένουν αμέτρητες τρομερά πληκτικές συγκεντρώσεις, στις οποίες υπάρχει το αναπόφευκτο επίτιμο προεδρείο τους,

- 426-

καθώς και τα ρυθμικά συνθήματα προς τιμήν των λατρευτών ηγετών, οι αποστηθισμένες από τα πριν καθωσπρέπει συζητήσεις, στις οποίες, μιμούμενα τους μεγαλύτερούς τους, άλλα λένε κι άλλα εννοούν...Οι πιο βαθυστόχαστοι δάσκαλοι και συγγραφείς παιδικών βιβλίων, παρά την αισιοδοξία που τους επιβάλλουν, δεν μπορούν πάντα να κρύψουν τον τρόμο τους για την παρουσία αυτού του πνεύματος καταπίεσης, ψευτιάς και ανίας... Ο ανεξάρτητος χαρακτήρας, όπως και η ανεξάρτητη σκέψη, δεν μπορεί να αναπτυχθεί χωρίς την κριτική. Όμως, στη σοβιετική νεολαία αρνούνται ακόμα και τη στοιχειώδη δυνατότητα να ανταλλάξει ιδέες, να κάνει λάθη, να προσπαθήσει να διορθώσει τα λάθη, τα δικά της όσο και των άλλων. Όλα τα ζητήματα ακόμα και τα δικά της αποφασίζονται από άλλους. Η δική της δουλειά είναι απλά να εφαρμόζει τις αποφάσεις και να υμνεί τη δόξα εκείνων που τις λαμβάνουν...Αφιερώνοντας τον εαυτό της στη μηχανική, την επιστήμη, τη λογοτεχνία, τα σπορ ή το σκάκι, η νεολαία κερδίζει, ας το πούμε έτσι, τα όπλα της για τη μεγάλη μελλοντική δράση. Σε όλους αυτούς τους τομείς συναγωνίζεται με τη, συχνά κακά προετοιμασμένη, παλιά γενιά και συχνά έρχεται σε ισοπαλία ή τη νικάει. Όμως, σε κάθε επαφή με την πολιτική καίει τα δάχτυλά της.7

Η εποχή του Στάλιν «θα μείνει στην ιστορία ως η κατ’ εξοχήν εποχή των μετριοτήτων, των δαφνοστεφών και των κολάκων». Κάτω από την κυριαρχία του Στάλιν «οι λογοτεχνικές σχολές στραγγαλίστηκαν η μια μετά την άλλη».

Η διαδικασία της εξόντωσης απλώθηκε σε όλες τις ιδεολογικές σφαίρες κι απλώθηκε πολύ πιο αποφασιστικά, μιας και στο μεγαλύτερο μέρος της ήταν μη-συνειδητή. Το τωρινό κυρίαρχο στρώμα θεωρεί ότι έχει κληθεί όχι μόνο να ελέγχει την πνευματική δημιουργία, αλλά και να καθορίζει τους δρόμους που θα βαδίζει η ανάπτυξή της. Η μέθοδος των διαταγών που δεν σηκώνουν την παραμικρή αντίρρηση απλώνεται από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης μέχρι την επιστημονική γεωργία και τη μουσική. Το κεντρικό όργανο του κόμματος δημοσιεύει


-427-


ανώνυμα κατευθυντήρια κύρια άρθρα, που έχουν το χαρακτήρα στρατιωτικών διαταγών για την αρχιτεκτονική, τη λογοτεχνία, την τέχνη της δραματικής, το μπαλέτο· για να μην μιλήσουμε για τη φιλοσοφία, τις φυσικές επιστήμες και την ιστορία.Η γραφειοκρατία διακατέχεται από ένα δεισιδαιμονικό φόβο για οτιδήποτε δεν την εξυπηρετεί άμεσα και για οτιδήποτε δεν καταλαβαίνει.®

Πάνω απ’ όλα, ο Τρότσκι επιμένει ότι το τεράστιο, ολοκληρωτικό κράτος ήταν ασύμβατο με το σοσιαλισμό. Ο Λένιν στο βιβλίο του Κράτος και Επανάσταση είχε σώσει από τη λήθη τη μαρξιστική έννοια της «απονέκρωσης του κράτους». Ο Τρότσκι γράφει:

Με όποιο τρόπο και να ερμηνευτεί η φύση του σημερινού σοβιετικού κράτους, για ένα πράγμα δεν χωράει καμιά αμφιβολία: στα τέλη της δεύτερης δεκαετίας της ύπαρξής του, όχι μόνο δεν έχει απονεκρω θεί, αλλά δεν έχει αρχίσει καν να απονεκρώνεται. Ακόμα χειρότερα, έχει μεγαλώσει τόσο ώστε να είναι ένας μηχανισμός καταναγκασμού που όμοιός του δεν έχει υπάρξει. Η γραφειοκρατία όχι μόνο δεν έχει εξαφανιστεί, παραχωρώντας τη θέση της στις μάζες, αλλά έχει μετατραπεί σε μια δύναμη ανεξέλεγκτη, που ελέγχει τις μάζες. Ό χι μόνο ο στρατός δεν έχει αντικατασταθεί από τον ένοπλο λαό, αλλά έχει γεννήσει μια προνομιούχα κάστα αξιωματικών με τους στρατάρχες της επικεφαλής, ενώ ο λαός, «οι ένοπλοι υποστη- ρικτές της δικτατορίας» στη Σοβιετική Ένωση δεν έχει το δικαίωμα να φέρει ούτε καν μη-πυροβόλα όπλα. Ακόμα και με τη μεγαλύτερη προσπάθεια δεν θα μπορούσαμε να φανταστούμε πιο έντονη αντίθεση ανάμεσα στην αντίληψη των Μαρξ,Ένγκελς, Λένιν για το εργατικό κράτος και το υπάρχον κράτος με επικεφαλής τον Στάλιν.9

Ο Κόκκινος Στρατός αποτελούσε την πιο ακραία ενσάρκωση της σταλινικής αντίδρασης.Ένα σκληρότατο

πλήγμα στις αρχές της Οκτωβριανής Επανάστασης ήταν το διάταγμα το οποίο αποκαθιστά το σώμα των αξιωματικών σε

-428-


όλη την αστική μεγαλοπρέπειά του... Ο στρατός είναι αντίγραφο της κοινωνίας και υποφέρει από όλες τις ασθένειές της, συνήθως με ακόμα υψηλότερο πυρετό... Το Σεπτέμβρη του 1935, η πολιτισμένη ανθρωπότητα, εχθροί και φίλοι, πληρο- φορήθηκαν έκπληκτοι ότι από δω και στο εξής ο Κόκκινος Στρατός θα αποκτούσε μια ιεραρχία αξιωματικών, που θα ξεκινούσε από το λοχαγό και θα έφτανε μέχρι το στρατάρχη.10

Ο Στάλιν μόλυνε την ίδια την ιδέα του σοσιαλισμού. Ο σοσιαλισμός είναι η αυτοκυβέρνηση των εργαζόμενων. Το καθεστώς του Στάλιν καταπίεζε τους εργαζόμενους. Σοσιαλισμός σημαίνει αδιάκοπη πρόοδο προς τη γενική ισότητα. Ο σταλινισμός είχε εγκαθιδρύσει τα πιο αποκρουστικά προνόμια. Σοσιαλισμός σημαίνει άνθηση της ολοκληρωμένης προσωπικότητας. Ο σταλινισμός υποβίβαζε όλα τα άτομα. Ο σοσιαλισμός σημαίνει ανιδιοτελείς, ανθρώπινες σχέσεις ανάμεσα στα άτομα. Ο σταλινισμός εμπότιζε τις ανθρώπινες σχέσεις με την απληστία, τα ψεύδη, την προδοσία.

Η θεωρία του «εκφυλισμένου εργατικού κράτους»

Εκτός από τη διάψευση του σταλινικού ισχυρισμού ότι στη Σοβιετική Ένωση είχε κτιστεί ο σοσιαλισμός, Η Προδομένη Επανάσταση σκόπευε επίσης σε μια γενική, ιστορική και κοινωνική ανάλυση του εκφυλισμού της ρώσικης επανάστασης.

Ο Τρότσκι, χρησιμοποιώντας την ιστορικο-υλιστική μέθοδο, ξεκίνησε από την οικονομική βάση της ΣοβιετικήςΈνωσης. Αντιπα- ρέθετε τη θεαματική αύξηση της παραγωγής σιδήρου, χάλυβα, πετρελαίου, άνθρακα, ηλεκτρικής ενέργειας, με τη «στασιμότητα και την παρακμή ολόκληρου του καπιταλιστικού κόσμου».

Η επανάσταση, συγκεντρώνοντας τα μέσα παραγωγής στα χέρια του κράτους, άνοιξε το δρόμο για την εφαρμογή νέων, ασύγκριτα πιο αποτελεσματικών, βιομηχανικών μεθόδων.11

-429-


Το συμπέρασμα που έβγαλε από τα παραπάνω ο Τρότσκι ήταν:

Ο σοσιαλισμός έχει αποδείξει το δικαίωμά του στη νίκη, όχι στις σελίδες του Κεφαλαίου, αλλά στη βιομηχανική αρένα που καλύπτει το 1/6 της έκτασης του πλανήτη - όχι στη γλώσσα της διαλεκτικής, αλλά στη γλώσσα του χάλυβα, του τσιμέντου και του ηλεκτρισμού... Αποκλειστικά χάρη στην προλεταριακή επανάσταση μια καθυστερημένη χώρα έχει σημειώσει μέσα σε μια δεκαετία επιτυχίες ανεπανάληπτες μέχρι τώρα στην ιστορία.12

Όμως, αυτή η απόδειξη του «δικαιώματος του σοσιαλισμού στη νίκη» δεν ταυτιζόταν επ' ουδενί με την ίδια τη νίκη. Ο σοσιαλισμός απαιτεί ένα οικονομικό επίπεδο πολύ ψηλότερο από αυτό που προσφέρει ο καπιταλισμός, κι η Σοβιετική Ένωση ήταν πολύ μακριά από το να πετύχει αυτό τον στόχο.

Οι δυναμικοί συντελεστές της σοβιετικής βιομηχανίας είναι απαράμιλλοι. Όμως, ακόμα, δεν είναι αποφασιστικοί. Η Σοβιετική Ένωση ανεβαίνει από ένα φρικτά χαμηλό επίπεδο, ενώ οι καπιταλιστικές χώρες γλιστρούν προς τα κάτω, από ένα πολύ υψηλό επίπεδο. Την παρούσα στιγμή το συσχετισμό δύναμης δεν τον καθορίζει ο ρυθμός ανάπτυξης, αλλά η σύγκριση της συνολικής ισχύος των δυο στρατοπέδων σε υλικές συσσωρεύσεις, τεχνική, κουλτούρα και, πάνω απ’ όλα, σε παραγωγικότητα της ανθρώπινης εργασίας. Ό ταν προσεγγίζουμε το ζήτημα από αυτή τη συγκεκριμένη στατιστική σκοπιά, τότε η κατάσταση αλλάζει μεμιάς και κατά πολύ σε βάρος της ΣοβιετικήςΈνωσης.13Η μέση κατά κεφαλή παραγωγικότητα της εργασίας στη Σοβιετική Ένωση είναι ακόμα πολύ χαμηλή. Στο καλύτερο χυτήριο μετάλλων, σύμφωνα με τον ίδιο το διευθυντή του, η παραγωγή σιδήρου και χάλυβα ανά εργάτη, βρίσκεται στο 1/3 της μέσης παραγωγής των αμερικάνικων.χυτηρίων. Μια σύγκριση μέσων όρων ανάμεσα στις δυο χώρες θα αποτύπωνε πιθανότατα μια αναλογία 1:5 ή ακόμα χειρότερη.14

Οι ρίζες της γραφειοκρατίας εντοπίζονται σ’ αυτή την καθυστέρη

-430-


ση της σοβιετικής κοινωνίας. Η γραφειοκρατία εμφανίζεται ως ο χωροφύλακας που επιβλέπει τη διαδικασία διανομής σε συνθήκες έλλειψης προϊόντων.

Η βάση της κυριαρχίας της γραφειοκρατίας είναι η φτώχεια της κοινωνίας σε καταναλωτικά αγαθά που προκαλεί την πάλη όλων εναντίον όλων. Ό ταν σε ένα κατάστημα υπάρχουν πολλά αγαθά, οι αγοραστές μπορούν να έρθουν όποτε το επιθυμούν. Ό ταν τα αγαθά είναι λιγοστά, τότε οι αγοραστές υποχρεώνονται να σταθούν στην ουρά. Ό ταν η ουρά γίνεται πολύ μεγάλη, τότε είναι αναγκαίο να ανατεθεί σε ένα αστυνομικό η τήρηση της τάξης. Αυτή είναι η αφετηρία για την ισχύ της σοβιετικής γραφειοκρατίας. «Γνωρίζει» ποιος πρέπει να πάρει κάτι και ποίος πρέπει να περιμένει.15

Φυσικά, η γραφειοκρατία δεν θα ξεχνούσε τα δικά της ατομικά συμφέροντα.

Κανείς που έχει τη δυνατότητα να διανείμει πλούτο, δεν ξεχνάει τον εαυτό του... [Η γραφειοκρατία] έχει φτάσει σε τέτοιο βαθμό κοινωνικής και ηθικής αποξένωσης από τις λαϊκές μάζες, ώστε πλέον δεν μπορεί να επιτρέψει τον παραμικρό έλεγχο, ούτε στις δραστηριότητές της ούτε στο εισόδημά της.16

Παρόλα τα προκλητικά προνόμια της γραφειοκρατίας που γίνονταν όλο και μεγαλύτερα, παρόλη την καταπίεση του προλεταριάτου ή των γυναικών, παρόλη την πλήρως ολοκληρωτική φύση του κράτους και το στραγγαλισμό του κόμματος από τη σταλινική γραφειοκρατία, παρόλη την επέλαση της αντίδρασης στις σφαίρες της οικογένειας, της κουλτούρας κλπ, ο Τρότσκι συνέχιζε να πιστεύει ότι η Σοβιετική Ένωση ήταν ένα εργατικό κράτος. Η γραφειοκρατία είχε απαλλοτριώσει το προλεταριάτο πολιτικά, όμως η βασική κοινωνική κατάκτηση της Επανάστασης του Οκτώβρη - η κρατική ιδιοκτησία και η σχεδιασμένη οικονομία - παρέμενε ανέπαφη.

-431 -


Ως συνειδητή πολιτική δύναμη η γραφειοκρατία έχει προδώ- σει την επανάσταση. Ευτυχώς όμως, μια νικηφόρα επανάσταση δεν είναι μόνο ένα πρόγραμμα και ένα λάβαρο, δεν είναι μόνο πολιτικοί θεσμοί, αλλά είναι επίσης και ένα σύστημα κοινωνικών σχέσεων. Δεν αρκεί να το προδώσεις. Πρέπει να το ανατρέψεις.17

Γι’ αυτό το λόγο η Σοβιετική Ένωση παρέμενε ένα εργατικό κράτος.

Η εθνικοποίηση της γης, των μέσων βιομηχανικής παραγωγής, των μεταφορών και ανταλλαγών, μαζί με το μονοπώλιο στο εξωτερικό εμπόριο, αποτελούν τη βάση της σοβιετικής κοινωνικής δομής. Μέσω αυτών των σχέσεων, που τις έχει εγκαθι- δρύσει η προλεταριακή επανάσταση, καθορίζεται βασικά για μας η φύση της ΣοβιετικήςΈνωσης ως εργατικό κράτος.18

Παρόλο που η γραφειοκρατία είναι «το μοναδικό προνομιούχο καικυβερνών στρώμα στη σοβιετική κοινωνία»19 δεν αποτελεί ωστόσομια κυρίαρχη τάξη.

Τα προνόμια χάνουν τη μισή τους αξία αν δεν μπορούν να κληρονομηθούν στα παιδιά εκείνων που τα έχουν. Όμως, το δικαίωμα στη διαθήκη είναι αξεδιάλυτο με το δικαίωμα στην ιδιοκτησία. Δεν αρκεί να ’σαι ο διευθυντής ενός τραστ, είναι αναγκαίο να ’σαι και μέτοχος. Η νίκη της γραφειοκρατίας σε αυτή την αποφασιστικής σημασίας σφαίρα, θα σήμαινε και τη μετατροπή της σε μια νέα, κατέχουσα τάξη. Από την άλλη, η νίκη του προλεταριάτου επί της γραφειοκρατίας θα σήμαινε την ανανέωση της σοσιαλιστικής επανάστασης.20 Η Σοβιετική γραφειοκρατία έχει απαλλοτριώσει πολιτικά το προλεταριάτο, ούτως ώστε, χρησιμοποιώντας τις δικές της μεθόδους να υπερασπίσει τις κοινωνικές κατακτήσεις. Όμως, το ίδιο το γεγονός της ιδιοποίησης της πολιτικής εξουσίας σε μια χώρα όπου τα βασικά μέσα παραγωγής βρίσκονται συγκεντρωμένα στα χέρια του κράτους, δημιουργεί μια νέα και μέχρι τώρα άγνωστη σχέση ανάμεσα στη γραφειοκρατία και τα πλούτη του έθνους... Η γραφειοκρατία δεν έχει ακόμα δημιουργήσει κοινωνικά υποστηρίγματα για την κυριαρχία της, με

-432-


τη μορφή ειδικών τύπων ιδιοκτησίας. Είναι αναγκασμένη να υπερασπίζεται την κρατική ιδιοκτησία ως πηγή της ισχύος και του εισοδήματος της. Από αυτή την άποψη, η δραστηριότητά της παραμένει ένα όπλο της προλεταριακής δικτατορίας.Η απόπειρα να παρουσιασθεί η γραφειοκρατία ως μια νέα τάξη «κρατικών καπιταλιστών» δεν αντέχει, προφανώς, στην κριτική. Η γραφειοκρατία δεν έχει ούτε μετοχές, ούτε ομόλογα. Στρατολογείται, ενισχύεται και ανανεώνεται μέσω μιας διοικητικής ιεραρχίας, ανεξάρτητα από κάθε ειδική σχέση ιδιοκτησίας της ίδιας. Ο κάθε ξεχωριστός γραφειοκράτης δεν μπορεί να μεταφέρει στους κληρονόμους του το δικαίωμα στην εκμετάλλευση του κρατικού μηχανισμού. Όταν η γραφειοκρατία απολαμβάνει τα προνόμιά της διαπράττει μια μορφή κατάχρησης της εξουσίας. Αποκρύπτει το εισόδημά της, υποκρίνεται ότι δεν υπάρχει καν ως ξεχωριστή κοινωνική ομάδα.Η ιδιοποίηση από μέρους της ενός πολύ μεγάλου τμήματος του εθνικού εισοδήματος έχει το χαρακτήρα του κοινωνικού παρασιτισμού. Ό λα τα παραπάνω κάνουν τη θέση του κυρίαρχου Σοβιετικού στρώματος αντιφατική στον ύψιστο βαθμό, διφορούμενη και άτιμη, παρ’ όλη την απόλυτη εξουσία του και παρ’ όλα τα χαμερπή λιβανίσματα που το κρύβουν.21

Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι, από τη στιγμή που η γραφειοκρατία δεν είναι τάξη αλλά μια παρασιτική κάστα, η απομάκρυνσή της δεν θα είναι έργο μιας κοινωνικής επανάστασης, αλλά μιας πολιτικής επανάστασης:

Η Σοβιετική γραφειοκρατία δεν θα παραιτηθεί από τις θέσεις της χωρίς πάλη. Προφανώς αυτή η διαδρομή οδηγεί στην επανάσταση....Μ όνο η επαναστατική δύναμη μπορεί να απομακρύνει τη γραφειοκρατία...Η επανάσταση την οποία ετοιμάζει η γραφειοκρατία εις βάρος του εαυτού της δεν θα είναι κοινωνική όπως η Επανάσταση του Οκτώβρη 1917. Αυτή τη φορά το ζήτημα δεν είναι η αλλαγή των οικονομικών θεμελίων της κοινωνίας, η αντικατάσταση κάποιων συγκεκριμένων μορφών ιδιοκτησίας με κάποιες άλλες. Στην ιστορία έχουν υπάρξει κι αλλού επαναστάσεις, όχι

-433-


μόνο κοινωνικές επαναστάσεις, όπως αυτές που έφεραν στην εξουσία την αστική τάξη και γκρέμισαν τη φεουδαρχία, αλλά επίσης και πολιτικές επαναστάσεις, οι οποίες, χωρίς να καταστρέψουν τα οικονομικά θεμέλια της κοινωνίας, σάρωσαν το παλιό στρώμα που κυβερνούσε (1830 και 1848 στη Γαλλία, Φλεβάρης 1917 στη Ρωσία κλπ). Η ανατροπή της βοναπαρτι- στικής κάστας θα έχει, βεβαίως, βαθιές κοινωνικές συνέπειες, αλλά αυτή καθεαυτή θα παραμείνει μέσα στα όρια της πολιτικής επανάστασης.22

Ποιες προοπτικές ανοίγονταν μπροστά στη Σοβιετική Ένωση; Η απάντηση του Τρότσκι σε αυτό το ζήτημα ήταν κατηγορηματική:

Μπορούμε... να περιμένουμε ότι η Σοβιετική Ένωση θα βγει από τον επερχόμενο μεγάλο πόλεμο χωρίς να έχει ηττηθεί; Σ’ αυτή την ειλικρινή ερώτηση θα απαντήσουμε το ίδιο ειλικρι- νά: αν ο πόλεμος παραμείνει μόνο πόλεμος, τότε η ήττα της Σοβιετικής Ένωσης είναι αναπόφευκτη. Ο ιμπεριαλισμός είναι ασυγκρίτως ισχυρότερος από άποψη τεχνική, στρατιωτική, οικονομική. Αν η επανάσταση στη Δύση δεν παραλύσει τον ιμπεριαλισμό, τότε ο ιμπεριαλισμός θα σαρώσει το καθεστώς που έχει προέλθει από την Επανάσταση του Οκτώβρη.23 Χωρίς την ανάμιξη της επανάστασης, οι κοινωνικές βάσεις της Σοβιετικής Ένωσης θα συντριβούν, όχι μόνο σε περίπτωση ήττας, αλλά και στην περίπτωση της νίκης.Δυο χρόνια πριν, η ανακοίνωση ενός προγράμματος με τίτλο Η Τέταρτη Διεθνής και ο Πόλεμος, σκιαγραφούσε με τα εξής λόγια αυτή την προοπτική: «Υπό την επιρροή της κρίσιμης ανάγκης του κράτους για αγαθά πρώτης ανάγκης, θα ενισχυ- θούν οι ατομικίστικες τάσεις της αγροτικής οικονομίας και στα κολχόζ οι φυγόκεντρες δυνάμεις θα αυξάνονται μήνα με το μήνα... Στην καυτή ατμόσφαιρα του πολέμου μπορούμε να περιμένουμε... την προσέλκυση ξένου συμμαχικού κεφαλαίου, ρήγμα στο μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου, εξασθένιση του κρατικού ελέγχου στα τραστ, όξυνση του ανταγωνισμού ανάμεσα στα τραστ, συγκρούσεις ανάμεσα σε αυτά και τους εργάτες κλπ... Με άλλα λόγια στην περίπτωση ενός μακρόχρονου πολέμου, αν το παγκόσμιο προλεταριάτο τηρήσει

-4 3 4 -


παθητική στάση, οι εσωτερικές κοινωνικές αντιφάσεις της Σοβιετικής Ένωσης, όχι μόνο μπορεί, αλλά είναι βέβαιο ότι θα οδηγήσουν σε μια αστική βοναπαρτιστική αντεπανάσταση».Τα γεγονότα των δυο τελευταίων χρόνων έχουν διπλασιάσει την ισχύ αυτής της πρόγνωσης.24

Βασικό ρόλο στην απόρριψη από τον Τρότσκι της άποψης ότι η σταλινική γραφειοκρατία ήταν μια κυρίαρχη τάξη, έπαιζε η προσδοκία της γρήγορης πτώσης της, όπως είδαμε και προηγουμένως: «Δεν θα μπαίναμε σε μια γελοία θέση αν αποδίδαμε στη βοναπαρ- τιστική γραφειοκρατία τον ορισμό μιας νέας εκμεταλλευτικής τάξης λίγα χρόνια ή ακόμα και λίγους μήνες πριν την άδοξη πτώση της;»25

Η ανάλυση του σταλινικού καθεστώτος από τον Τρότσκι στην Προδομένη Επανάσταση, έχει πολλά και ισχυρά πλεονεκτήματα. Πρώτα απ’ όλα, η ανάλυσή του είναι πλήρως μαρξιστική, ριζωμένη στον ιστορικό υλισμό. Παίρνει ως σημείο αφετηρίας της την αντικειμενική οικονομική, κοινωνική και πολιτική κατάσταση -εθνική και διεθνή - στην οποία βρίσκεται η Σοβιετική Ένωση. Από αυτή την άποψη, διαφέρει ριζικά από τη διαδεδομένη ιδεαλιστική ερμηνεία του σταλινισμού, είτε ως προϊόντος της λατρείας του ίδιου του Στάλιν - της «προσωπολατρίας» σύμφωνα με τον Χρουτσόφ - είτε ως προϊόντος της ιδεολογίας και της μορφής οργάνωσης των μπολσεβίκων. Αυτές οι ιδεαλιστικές ερμηνείες ακούγονται τόσο από τους αστούς φιλελεύθερους, όσο και από τη σοσιαλδημοκρατία και τους αναρχικούς.

Η ανάλυση του Τρότσκι είναι επίσης απολύτως διεθνιστική. Στηρίζεται στη θεωρία της διαρκούς επανάστασης και θεωρεί το διεθνή χαρακτήρα του καπιταλισμού ως τον αποφασιστικό παράγοντα του εκφυλισμού της Ρώσικης Επανάστασης και της επικράτησης του σταλινισμού.

Η Προδομένη Επανάσταση είναι μια ασυμβίβαστη κριτική του σταλινισμού ως ενός καθεστώτος που δεν έχει τίποτα κοινό με το

-435-


σοσιαλισμό. Το βιβλίο είναι ένα κλασικό «κατηγορώ» κατά της γραφειοκρατίας. Είναι πέρα για πέρα επαναστατικό και, αν και αντιπαλεύει το σταλινισμό, δεν κάνει καμιά παραχώρηση στη σοσιαλδημοκρατία. Ενώ είναι έντονα αντισταλινικό, δεν ξεπέφτει στη σταλινοφοβία που χαρακτηρίζει τον αντιδραστικό αντικομμουνι- σμό.

Από αυτή την άποψη, η ανάλυση του Τρότσκι για τη Σοβιετική Ένωση μένει πιστή και ενισχύει το βασικό χαρακτηριστικό του τροτσκισμού: επαναστατική μαρξιστική αντίθεση τόσο στο σταλινισμό όσο και στον παγκόσμιο καπιταλισμό.

Ωστόσο, στην ανάλυση του Τρότσκι για τη σταλινική Ρωσία υπάρχουν σοβαρές αδυναμίες. Προέκυψαν, φυσιολογικά, από την προσπάθεια να ερμηνευτεί ένα φαινόμενο που δεν είχε όμοιό του στην ιστορία: ένα εργατικό κράτος που είχε επιζήσει από τον εμφύλιο πόλεμο, για να βρεθεί περικυκλωμένο από κατά πολύ υπέρτερες εχθρικές δυνάμεις. Ο Τρότσκι δεν είχε καιρό να κάνει πίσω από τις τρέχουσες εξελίξεις στη Σοβιετική Ένωση. Είναι πολύ ευκολότερο για μας, με την απόσταση του χρόνου, να εντοπίσουμε τις αδυναμίες στην ανάλυση του Τρότσκι για το σταλινικό καθεστώς.

Κριτική των θέσεων του Τ ρότσκιΤο 1948 ήταν η χρονιά που έγραψα ένα πολυγραφημένο κείμε

νο 142 σελίδων με τίτλο Η Φύση της Σταλινικής Ρωσίας, στο οποίο εξέταζα τον ορισμό της Ρωσίας από τον Τρότσκι ως εκφυλισμένο εργατικό κράτος και τον υπέβαλα σε κριτική. Σε αυτό το υποκεφάλαιο κάνω ευρεία χρήση αποσπασμάτων από εκείνο το κείμενο.

Μπορεί ένα κράτος που δεν βρίσκεται υπό τον έλεγχο των εργατών να είναι, παρόλ’ αυτά, ένα εργατικό κράτος;

Στα γραπτά του Τρότσκι βρίσκουμε δυο διαφορετικούς και έντονα αντίθετους ορισμούς για το εργατικό κράτος. Σύμφωνα με τον ένα, το κριτήριο για το αν υφίσταται εργατικό κράτος είναι το

-436-


αν το προλεταριάτο ασκεί άμεσο ή έμμεσο έλεγχο, όσο περιορισμένος κι αν είναι αυτός, πάνω στην κρατική εξουσία: με άλλα λόγια, αν το προλεταριάτο είναι σε θέση να απαλλαγεί από τη γραφειοκρατία ακολουθώντας το δρόμο της μεταρρύθμισης ή έχει ανάγκη την επανάσταση. Το 1931 έγραφε:

Η αναγνώριση του τωρινού σοβιετικού κράτους ως εργατικού κράτους, δεν σημαίνει μόνο ότι η αστική τάξη δεν έχει άλλο τρόπο να κατακτήσει την εξουσία πέρα από την ένοπλη εξέγερση, αλλά επίσης και ότι το προλεταριάτο της ΕΣΣΔ δεν έχει απωλέσει τη δυνατότητα να υποτάξει τη γραφειοκρατία ή να αναγεννήσει το ίδιο το κόμμα και να θεραπεύσει το καθεστώς της δικτατορίας - χωρίς μια νέα επανάσταση, με τις μεθόδους και το δρόμο της μεταρρύθμισης.26

Σε μια επιστολή του στον Μποροντάι, ένα μέλος της αντιπολιτευτικής ομάδας των Δημοκρατικών Συγκεντρωτιστών, ο Τρότσκι εξέ- φρασε με ακόμα μεγαλύτερη σαφήνεια την ίδια ιδέα. Η επιστολή δεν έχει ημερομηνία, όμως όλες οι ενδείξεις μας πείθουν ότι έχει γραφτεί στα τέλη του 1928:

Είναι τετελεσμένο γεγονός ο εκφυλισμός του μηχανισμού και της σοβιετικής εξουσίας; Αυτό είναι, γράφεις, το δεύτερο ερώτημα.Δεν χωρεί αμφιβολία ότι ο εκφυλισμός του σοβιετικού μηχανισμού έχει προχωρήσει πολύ περισσότερο απ ' ό,τι ο εκφυλισμός του κομματικού μηχανισμού. Παρόλ’ αυτά, το κόμμα είναι κείνο που αποφασίζει. Επί του παρόντος, αυτό σημαίνει: ο κομματικός μηχανισμός. Οπότε το ερώτημα καταλήγει στο ίδιο πράγμα: είναι ο προλεταριακός πυρήνας του κόμματος, με τη βοήθεια της εργατικής τάξης, σε θέση να νικήσει την απολυταρχική εξουσία του κομματικού μηχανισμού, που συγχωνεύεται με τον κρατικό; Όποιος απαντήσει προκαταβολικά ότι δεν είναι σε θέση, τότε μιλάει όχι μόνο για την ανάγκη ενός νέου κόμματος και μιας νέας Διεθνούς σε νέες βάσεις, αλλά επίσης και για την ανάγκη μιας δεύτερης, νέας, προλεταριακής επανάστασης.27

- 4 3 7 -


Παρακάτω στην ίδια επιστολή ο Τρότσκι λέει:

Αν το κόμμα είναι ένα πτώμα, πρέπει να χτιστεί ένα νέο κόμμα σε νέα βάση - και αυτό πρέπει να το πούμε ανοιχτά στην εργατική τάξη. Αν το Θερμιδόρ έχει ολοκληρωθεί κι η δικτατορία του προλεταριάτου έχει εξαλειφθεί, τότε πρέπει να ξεδιπλώσουμε το λάβαρο της δεύτερης προλεταριακής επανάστασης. Αυτό θα κάναμε αν αποδεικνυόταν ότι ακολουθώντας το δρόμο της μεταρρύθμισης δεν υπάρχει καμιά ελπίδα επιτυχίας.28

Ο δεύτερος ορισμός που έχει δώσει ο Τρότσκι, περιλαμβάνει ένα ριζικά διαφορετικό κριτήριο. Όποιος και να είναι ο βαθμός ανεξαρτησίας της κρατικής μηχανής από τις μάζες, κι ακόμα κι αν ο μόνος τρόπος για να φύγει από τη μέση η γραφειοκρατία είναι η επανάσταση, όσο τα μέσα παραγωγής παραμένουν κρατική ιδιοκτησία, το κράτος συνεχίζει να είναι εργατικό, με κυρίαρχη τάξη το προλεταριάτο.

Από τα παραπάνω προκύπτουν τρία συμπεράσματα:1. Ο δεύτερος ορισμός του Τρότσκι αποτελεί άρνηση του πρώ

του.2. Αν ο δεύτερος ορισμός είναι σωστός, τότε το Κομμουνιστικό

Μ ανιφέστο κάνει λάθος όταν ισχυρίζεται ότι «το πρώτο βήμα της επανάστασης της εργατικής τάξης, είναι να εξυψώσει το προλεταριάτο σε κυρίαρχη τάξη». Επίσης, αν ισχύει αυτό το κριτήριο, ούτε η Παρισινή Κομμούνα ούτε η μπολσεβίκικη δικτατορία ήταν εργατικά κράτη, αφού η πρώτη δεν εκπλήρωσε καθόλου το κριτήριο της συγκέντρωσης των μέσων παραγωγής στα χέρια του κράτους και η δεύτερη το εκπλήρωσε μετά από ένα μεγάλο χρονικό διάστημα.

3. Αν το κράτος είναι η αποθήκη των μέσων παραγωγής και οι εργάτες δεν το ελέγχουν, τότε τα μέσα παραγωγής δεν είναι ιδιοκτησία τους, δηλαδή οι εργάτες δεν είναι άρχουσα τάξη. Ο πρώτος ορισμός ομολογεί αυτό το σημείο, ο δεύτερος το αποφεύγει, αλλά

-438-


δεν το διαψεύδει.

Ο ορισμός της Ρωσίας ως εργατικό κράτος και η μαρξιστική θεωρία του κράτους

Η υπόθεση ότι η σταλινική Ρωσία ήταν ένα εκφυλισμένο εργατικό κράτος οδηγεί σε συμπεράσματα που έρχονται σε κατευθείαν αντίθεση με τη μαρξιστική θεωρία για το κράτος. Αυτό το αποδει- κνύει μια ανάλυση του ρόλου αυτών που ο Τρότσκι εννοούσε ως πολιτική επανάσταση και κοινωνική αντεπανάσταση.

Αστικές πολιτικές επαναστάσεις, για παράδειγμα εκείνες στη Γαλλία το 1830 και το 1848, άλλαξαν σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό τη μορφή της διακυβέρνησης, όμως ο τύπος του κράτους παρέμεινε ο ίδιος, δηλαδή «ειδικά σώματα ένοπλων ανδρών, φυλακές κλπ», ανεξάρτητο από την πλειοψηφία και υπηρέτης των συμφερόντων της αστικής τάξης. Η νίκη του Χίτλερ στη Γερμανία είναι ένα άλλο παράδειγμα. Σήμαινε μια ευρείας έκτασης εκκαθάριση του κρατικού μηχανισμού, όμως, η κρατική μηχανή συνολικά δεν συντρίφθηκε, παρέμεινε επί της ουσίας η ίδια.

Όμως, σε ένα εργατικό κράτος η μορφή και το περιεχόμενο συνδέονται πολύ πιο άμεσα απ’ ό,τι ισχύει σε οποιοδήποτε άλλο κράτος. Οπότε, ακόμα και αν υποθέσουμε ότι σε ένα εργατικό κράτος είναι δυνατόν να ξεσπάσουν πολιτικές επαναστάσεις, ένα πράγμα είναι καθαρό: μετά την προλεταριακή πολιτική επανάσταση πρέπει να συνεχίσει να υφίσταται όπως και πριν, ο μηχανισμός του ίδιου εργατικού κράτους. Αν η Ρωσία ήταν ένα εργατικό κράτος, τότε, αν το εργατικό κόμμα πραγματοποιούσε με την πολιτική επανάσταση μια «εκκαθάριση» ευρείας κλίμακας, θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει, και θα το έκανε, τον υφιστάμενο κρατικό μηχανισμό. Από την άλλη, αν ερχόταν στην εξουσία η αστική τάξη, δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τον ίδιο μηχανισμό για τα δικά της συμφέροντα, αλλά θα έπρεπε να τον συντρίψει και στα ερείπιά του να

- 4 3 9 -


χτίσει έναν άλλον.Υπήρχαν αυτές οι συνθήκες στη Ρωσία; Το να τίθεται σωστά το

ερώτημα αποτελεί ήδη τη μισή απάντηση. Είναι σίγουρα φανερό ότι ένα επαναστατικό κόμμα δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει την Κα-Γκε-Μπε, τη γραφειοκρατία ή το μόνιμο στρατό. Το επαναστατικό κόμμα θα ήταν αναγκασμένο να συντρίψει το υφιστάμενο κράτος και να το αντικαταστήσει με σοβιέτ, λαϊκές πολιτοφυλακές κλπ.

Αν, αντιθέτως, στην εξουσία ερχόταν η αστική τάξη, θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει την Κα-Γκε-Μπε, τον τακτικό στρατό κλπ. Ο Τρότσκι απέφυγε εν μέρει να εφαρμόσει τη μαρξιστική διδασκαλία για το κράτος με αυτόν τον τρόπο, υποστηρίζοντας ότι το επαναστατικό κόμμα «θα ξεκινούσε με την αποκατάσταση της δημοκρατίας στα σοβιέτ και τα συνδικάτα». Όμως, στην πραγματικότητα δεν υπήρχαν συνδικάτα και σοβιέτ στη Ρωσία στα οποία θα μπορούσε να αποκατασταθεί η δημοκρατία. Το ζήτημα δεν ήταν η μεταρρύθμιση του υφιστάμενου κράτους, αλλά η συντριβή του και το κτίσιμο ενός νέου κράτους.

Αν το προλεταριάτο παίρνοντας την εξουσία θα ήταν αναγκασμένο να συντρίψει την υφιστάμενη κρατική μηχανή, ενώ η αστική τάξη θα μπορούσε να τη χρησιμοποιήσει, τότε η Ρωσία δεν ήταν εργατικό κράτος. Ακόμα και αν υποθέσουμε ότι ούτε το προλεταριάτο, ούτε η αστική τάξη θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν εκείνη την κρατική μηχανή χωρίς πρώτα μια «μεθοδική εκκαθάριση των κρατικών μηχανισμών» τόσο βαθιά ώστε να την αλλάξει ποιοτικά, πρέπει να συμπεράνουμε ξανά ότι η Ρωσία δεν ήταν εργατικό κράτος. Το να πιστέψουμε ότι και το προλεταριάτο και η αστική τάξη θα μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν την ίδια κρατική μηχανή ως όργανο της κυριαρχίας τους, ισοδύναμε! με την άρνηση του επαναστατικού περιεχομένου της θεωρίας για το κράτος όπως την έχουν διατυπώσει ο Μαρξ, ο'Ενγκελς, ο Λένιν κι ο ίδιος ο Τρότσκι.

-440-


Η μορφή ιδιοκτησίας αποκομμένη από τις παραγωγικές σχέσεις - μια μεταφυσική αφαίρεση

Κάθε μαρξιστής καταλαβαίνει ότι το να εξετάζεις την ατομική ιδιοκτησία ανεξάρτητα από τις παραγωγικές σχέσεις είναι σαν να δημιουργείς μια υπερ-ιστορική αφαίρεση. Η ανθρώπινη ιστορία έχει γνωρίσει την ατομική ιδιοκτησία του δουλοκτητικού συστήματος, του φεουδαρχικού, του καπιταλιστικού, που διαφέρουν ριζικά μεταξύ τους. Ο Μαρξ είχε γελοιοποιήσει την απόπειρα του Προυντόν να δώσει ορισμό στην ατομική ιδιοκτησία ανεξάρτητα από τις παραγωγικές σχέσεις. Αυτό που μεταμορφώνει τα μέσα παραγωγής σε κεφάλαιο είναι το σύνολο των παραγωγικών σχέσεων. Ο Μαρξ έχει γράψει:

Σε κάθε ιστορική εποχή, η ιδιοκτησία έχει αναπτυχθεί διαφορετικά και κάτω από ένα σύνολο εντελώς διαφορετικών κοινωνικών σχέσεων. Αρα, ο ορισμός της αστικής ιδιοκτησίας δεν είναι τίποτα λιγότερο από την παράθεση όλων των κοινωνικών σχέσεων της αστικής παραγωγής. Η προσπάθεια να δοθεί στην ιδιοκτησία ένας ορισμός σαν να ήταν μια ανεξάρτητη σχέση, μια ξεχωριστή κατηγορία - μια αφηρημένη αιώνια ιδέα - δεν μπορεί να είναι τίποτα περισσότερο από μια ψευδαίσθηση της μεταφυσικής ή μια νομολογία.29

Όλες οι κατηγορίες που εκφράζουν σχέσεις ανάμεσα σε ανθρώπους στην καπιταλιστική διαδικασία παραγωγής - αξία, τιμή, μισθοί κλπ - είναι αναπόσπαστο τμήμα της αστικής ατομικής ιδιοκτησίας. Τον ιστορικό, κοινωνικό χαρακτήρα της καπιταλιστικής ατομικής ιδιοκτησίας τον καθορίζουν οι νόμοι της κίνησης του καπιταλιστικού συστήματος και τη διαφοροποιούν από την ατομική ιδιοκτησία άλλου είδους. Ο Προυντόν που αποσπούσε τη μορφή ιδιοκτησίας από τις παραγωγικές σχέσεις, «μπέρδευε το σύνολο αυτών των οικονομικών σχέσεων [τις καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής] μέσα στη γενική νομική έννοια της ιδιοκτησίας». Γι’ αυτό το λόγο «ο Προυν-

-441 -

τόν δεν μπορεί να πάει παραπέρα από την απάντηση που έδωσε το 1789 ο Μπρισό σε μια παρόμοια εργασία με τα ίδια λόγια: "Η ιδιοκτησία είναι κλοπή”».30

Ο Μαρξ έχει κάνει απόλυτα σαφές ότι η ατομική ιδιοκτησία μπορεί να έχει διαφορετικό χαρακτήρα σε κάθε ιστορική εποχή, ότι μπορεί να είναι το προπύργιο πολύ διαφορετικών τάξεων. Δεν είναι τόσο προφανές ότι το ίδιο μπορεί να ισχύει και για την κρατική ιδιοκτησία. Κι αυτό, γιατί η ταξική πάλη στην ιστορία έχει διεξαχ- θεί κυρίως πάνω στο έδαφος της ατομικής ιδιοκτησίας. Οι περιπτώσεις ταξικής διαφοροποίησης που δεν βασίζεται στην ατομική ιδιοκτησία είναι λιγοστές και γενικώς όχι πολύ γνωστές. Παρόλ’ αυτά έχουν υπάρξει.

Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα κεφάλαιο από την ιστορία της Ευρώπης: την Καθολική Εκκλησία στο Μεσαίωνα. Η Εκκλησία είχε στην κατοχή της απέραντες εκτάσεις γης, στις οποίες μοχθούσαν εκατοντάδες χιλιάδες αγρότες. Οι σχέσεις ανάμεσα στην Εκκλησία και τους αγρότες ήταν οι ίδιες εκμεταλλευτικές σχέσεις που υπήρχαν ανάμεσα στο φεουδάρχη και τους δουλοπάροικους. Η Εκκλησία, ως οργανισμός, ήταν φεουδαρχική. Ομως, κανείς από τους επισκόπους, καρδιναλίους κλπ δεν είχε δικαιώματα ως άτομο πάνω στη φεουδαρχική ιδιοκτησία. Τον ταξικό χαρακτήρα της ιδιοκτησίας της Εκκλησίας, που ήταν φεουδαρχικός, τον καθόριζαν οι σχέσεις παραγωγής, παρά το γεγονός ότι εκείνη η ιδιοκτησία δεν ήταν ατομική.

Η ρώσικη γραφειοκρατία: ένας χωροφύλακας που εμφανίζεται στη διαδικασία της διανομής;

Έχουμε παραθέσει αποσπάσματα από τον Τρότσκι στα οποία υποστηρίζει ότι η έλλειψη αγαθών ανάγκαζε τους καταναλωτές να σταθούν στην ουρά κι ότι η λειτουργία της γραφειοκρατίας ήταν να ελέγχει εκείνη την ουρά.Ίσχυε κάτι τέτοιο; Η γραφειοκρατία εμ

Τόνι Κ λ ι φ ____ __ Τρότσκι 1927-1940

- 442 -


φανιζόταν ως χωροφύλακας μόνο στη διαδικασία της διανομής ή έπαιζε αυτό το ρόλο συνολικά στη διαδικασία παραγωγής, μέρος της οποίας είναι η διαδικασία της διανομής; Αυτό το ζήτημα έχει τεράστια θεωρητική σημασία.

Πριν αποπειραθούμε να δώσουμε μια απάντηση, ας εξετάσουμε πρώτα τι σκεφτόταν ο Μαρξ για τη σχέση ανάμεσα στην παραγωγή και τη διανομή. Έγραφε:

Στο ξεχωριστό άτομο η διανομή εμφανίζεται φυσιολογικά σαν ένας νόμος που έχει καθιερώσει η κοινωνία και που καθορίζει τη θέση του στη σφαίρα της παραγωγής μέσα στην οποία παράγει και, κατά συνέπεια, [η διανομή] προηγείται της παραγωγής. Αρχικά το άτομο δεν διαθέτει κεφάλαιο, έγγεια ιδιοκτησία. Από τη γέννησή του, οι κοινωνικές δυνάμεις της διανομής τού έχουν αναθέσει το ρόλο της μισθωτής εργασίας. Όμως, αυτή η ίδια η συνθήκη της ανάθεσης του ρόλου της μισθωτής εργασίας, είναι το αποτέλεσμα της ύπαρξης του κεφαλαίου και της έγγειας ιδιοκτησίας ως ανεξάρτητων παραγόντων της παραγωγής.Από την άποψη της κοινωνίας συνολικά, μοιάζει ότι η διανομή προηγείται χρονικά και καθορίζει την παραγωγή και με έναν άλλον τρόπο, ως ένα προ-οικονομικό γεγονός θα μπορούσαμε να πούμε. Ένας κατακτητικός λαός μοιράζει τη γη ανάμεσα στους κατακτητές και με αυτό τον τρόπο επιβάλει ένα συγκεκριμένο καταμερισμό και μορφή έγγειας ιδιοκτησίας καθορίζοντας τον χαρακτήρα της παραγωγής ή μετατρέπει τον κα- τακτημένο λαό σε σκλάβους και κάνει τη δουλική εργασία βάση της παραγωγής. Ή ένα έθνος με μια επανάσταση κομματιάζει τις μεγάλες κτηματικές περιουσίες σε μικρούς κλήρους γης και με αυτή την πράξη διανομής δίνει ένα καινούργιο χαρακτήρα στην παραγωγή. Ή η νομοθεσία διαιωνίζει την ιδιοκτησία της γης σε μεγάλες οικογένειες και διανέμει την εργασία σαν ένα κληρονομικό δικαίωμα και με αυτό τον τρόπο την παγιώνει σε κάστες. Σε όλες αυτές τις περιπτώσεις, κι είναι όλες τους ιστορικές, μοιάζει ότι δεν είναι η διανομή που οργανώνεται και καθορίζεται από την παραγωγή, αλλά αντιθέτως, η παραγωγή από τη διανομή.

- 443-


Στην πιο ρηχή της έννοια, η διανομή εμφανίζεται ως διανομή προϊόντων και κατ’ επέκταση ακόμα πιο απομακρυσμένη, μι- σο-ανεξάρτητη από την παραγωγή. Όμως, πριν η διανομή γίνει διανομή προϊόντων, είναι πρώτα απ’ όλα διανομή μέσων παραγωγής και δεύτερον, που πρακτικά είναι το ίδιο πράγμα με διαφορετικά λόγια, είναι διανομή των μελών της κοινωνίας σε διαφορετικά είδη παραγωγής (η υποταγή των ατόμων σε συγκεκριμένες παραγωγικές συνθήκες). Η διανομή των προϊόντων είναι ολοφάνερα αποτέλεσμα αυτής της διανομής, η οποία είναι δεμένη με τη διαδικασία παραγωγής και καθορίζει το χαρακτήρα της.31

Αυτό το απόσπασμα από τον Μαρξ, την ουσία του οποίου επαναλαμβάνει συχνά στα έργα του, είναι επαρκές σημείο αφετηρίας για την ανάλυση της θέσης που κατείχε η σταλινική γραφειοκρατία στην οικονομία.

Ας θέσουμε τις εξής ερωτήσεις σχετικά με τη ρώσικη γραφειοκρατία: η γραφειοκρατία διαχειριζόταν μοναχά τη διανομή των καταναλωτικών αγαθών στον πληθυσμό ή μήπως διαχειριζόταν επίσης τη διανομή ανθρώπων στη διαδικασία παραγωγής; Η γραφειοκρατία ασκούσε μονοπώλιο μόνο στον έλεγχο της διανομής ή και πάνω στον έλεγχο των μέσων παραγωγής; Καθόριζε μοναχά τις ποσότητες των καταναλωτικών αγαθών ή επίσης κατένειμε το συνολικό χρόνο εργασίας της κοινωνίας ανάμεσα στη συσσώρευση και την κατανάλωση, ανάμεσα στην παραγωγή μέσων παραγωγής και στην παραγωγή καταναλωτικών αγαθών; Δεν ήταν οι σχέσεις παραγωγής που επικρατούσαν στη Ρωσία ο παράγοντας που καθόριζε το υποσύνολό τους, τις σχέσεις διανομής;

Η σταλινική Ρωσία γίνεται κρατικοκαπιταλιστικήΗ ανάλυση του Μαρξ για τον καπιταλισμό περιλαμβάνει μια

θεωρία για τις σχέσεις ανάμεσα σε εκμεταλλευτές και εκμεταλλευόμενους και ανάμεσα στους ίδιους τους εκμεταλλευτές. Τα βα


σικά γνωρίσματα του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής είναι δύο. Ο χωρισμός των εργατών από τα μέσα παραγωγής και η μετατροπή της εργατικής δύναμης σε εμπόρευμα, το οποίο οι εργάτες είναι αναγκασμένοι να πουλάνε για να ζήσουν. Και η επανεπένδυση της υπεραξίας - η συσσώρευση του κεφαλαίου - η οποία επιβάλλεται στον κάθε χωριστό καπιταλιστή από τον ανταγωνισμό με τους άλλους. Τη Σοβιετική Ένωση τη χαρακτήριζαν και τα δυο αυτά γνωρίσματα στη διάρκεια του Πρώτου Πεντάχρονου Πλάνου. Η κολεκτιβοποίηση του αγροτικού τομέα έχει έντονες αναλογίες με την απαλλοτρίωση της αγγλικής αγροτιάς, τις «περιφράξεις» που ανέλυσε στο Κεφάλαιο ο Μαρξ, όταν γράφει στον Πρώτο Τόμο για την «Πρωταρχική Συσσώρευση Κεφαλαίου». Τόσο στη μια όσο και στην άλλη περίπτωση οι άμεσοι παραγωγοί έχασαν τη γη και αναγκάστηκαν να πουλάνε την εργατική τους δύναμη. Όμως, η ρώσικη οικονομία βρισκόταν όντως υπό πίεση να συσσωρεύσει κεφάλαιο; Γι’ αυτό το ζήτημα έχω γράψει τα εξής:

Το σταλινικό κράτος στέκεται αντιμέτωπο με το συνολικό χρόνο εργασίας της ρώσικης κοινωνίας με τον ίδιο τρόπο που στέκεται ένας εργοστασιάρχης απέναντι στην εργασία των εργατών του. Με άλλα λόγια, ο καταμερισμός της εργασίας είναι σχεδιασμένος. Όμως, ποιος είναι ο παράγοντας που καθορίζει στην πράξη τον καταμερισμό του συνολικού χρόνου εργασίας της ρώσικης κοινωνίας; Αν η Ρωσία δεν ήταν αναγκασμένη να ανταγωνίζεται με άλλες χώρες, αυτός ο καταμερισμός θα ήταν εντελώς αυθαίρετος. Όμως, όπως είναι τα πράγματα, οι αποφάσεις του Στάλιν εξαρτώνται από παράγοντες έξω από τον έλεγχό του, συγκεκριμένα, από την παγκόσμια οικονομία, τον παγκόσμιο ανταγωνισμό. Από αυτή την άποψη, το ρώσικο κράτος έχει την ίδια θέση με εκείνη των ιδιοκτητών μιας καπιταλιστικής επιχείρησης που ανταγωνίζεται άλλες καπιταλιστικές επιχειρήσεις.Το ποσοστό εκμετάλλευσης, δηλαδή ο λόγος ανάμεσα στην υπεραξία και τους μισθούς ($/ν) δεν εξαρτάται από την αυθαίρετη θέληση της σταλινικής κυβέρνησης, αλλά υπαγορεύεται

- 445 -


από τον παγκόσμιο καπιταλισμό. Το ίδιο ισχύει και για τις βελτιώσεις στην τεχνική ή, το ίδιο πράγμα με την αντίστοιχη μαρξιστική ορολογία, τη σχέση ανάμεσα στο σταθερό και το μεταβλητό κεφάλαιο, ανάμεσα στα μηχανήματα, κτίρια, υλικά, κλπ από τη μια και τους μισθούς από την άλλη (ο/ν). Το ίδιο ισχύει, λοιπόν, για τον καταμερισμό του συνολικού χρόνου εργασίας της ρώσικης κοινωνίας ανάμεσα στην παραγωγή μέσων παραγωγής και μέσων κατανάλωσης. Ως εκ τούτου, μόλις εξετάσουμε τη Ρωσία ενταγμένη στη διεθνή οικονομία, μπορούμε να εντοπίσουμε τα βασικά γνωρίσματα του καπιταλισμού: «αναρχία στον κοινωνικό καταμερισμό της εργασίας και δεσποτισμός στο χώρο εργασίας προϋποθέτουν αμοιβαία το ένα το άλλο...32*

Ο τρόπος παραγωγής στην ΕΣΣΔ έγινε καπιταλιστικός στη διάρκεια του Πρώτου Πεντάχρονου Πλάνου. Εκείνη την περίοδο

για πρώτη φορά η γραφειοκρατία έθεσε ως στόχο να δημιουργήσει ένα προλεταριάτο και να συσσωρεύσει κεφάλαιο με ταχείς ρυθμούς. Με άλλα λόγια, σε κείνη τη συγκεκριμένη περίοδο η γραφειοκρατία επεδίωξε να εκπληρώσει όσο ταχύτερα δυνατόν, τον ιστορικό ρόλο της αστικής τάξης. Μια γρήγορη συσσώρευση κεφαλαίου, στη βάση ενός χαμηλού επιπέδου παραγωγής, ενός μικρού κατά κεφαλή εθνικού εισοδήματος, αναγκαστικά θα πρέπει να ασκήσει σημαντική πίεση στην κατανάλωση των μαζών, στο βιοτικό τους επίπεδο. Η γραφειοκρατία κάτω από αυτές τις συνθήκες, έχοντας μετα- τραπεί σε προσωποποίηση του κεφαλαίου, για το οποίο η συσσώρευση κεφαλαίου είναι η αρχή και το τέλος των πάντων, πρέπει να απαλλαγεί από το παραμικρό απομεινάρι ελέγχου από τη μεριά των εργατών, πρέπει να αντικαταστήσει την πειθώ με τον καταναγκασμό στην εργασιακή διαδικασία, πρέπει να εξατομικοποιήσει την εργατική τάξη, να θέσει όλη την κοινωνικο-πολιτική ζωή στο καλούπι του ολοκληρωτι-

Φράση του Μαρξ στον Πρώτο Τόμο του Κεφαλαίου, εκεί που μιλάει για τον «καταμερισμό της εργασίας στη μανιψακτούρα και τον καταμερισμό της εργασίας στην κοινωνία». Την ίδια ιδέα είχε πρωτοδιατυπώσει ο Μαρξ στην Αθλιότητα της Φιλοσοφίας, /ΣτΜΙ.

-446-

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα,τόσο ττιο φωτεινό το αστέρι

σμού. Είναι προφανές, ότι η γραφειοκρατία που έχει γίνει αναγκαία για τη διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου και καταπιε- στής των εργατών, δεν θα καθυστερήσει να χρησιμοποιήσει την πρωτοκαθεδρία της στις παραγωγικές σχέσεις για να κερδίσει προνόμια στη σφαίρα των σχέσεων διανομής. Συνεπώς, η εκβιομήχανιση και η επανάσταση της τεχνικής στη γεωργία («κολεκτιβοποίηση») σε μια καθυστερημένη χώρα που ζει σε συνθήκες πολιορκίας, μετέτρεψε τη γραφειοκρατία από ένα στρώμα που βρισκόταν κάτω από την άμεση ή έμμεση πίεση και έλεγχο του προλεταριάτου, σε μια άρχουσα τάξη, σε ένα διευθυντή των «γενικών υποθέσεων της κοινωνίας: την οργάνωση της εργασίας, των κρατικών υποθέσεων, του δικαίου, της επιστήμης, της τέχνης και ούτω καθ’ εξής».*Η διαλεκτική ιστορική εξέλιξη, γεμάτη αντιθέσεις και εκπλήξεις, σήμανε ότι το πρώτο βήμα που έκανε η γραφειοκρατία με την υποκειμενική πρόθεση να επιταχύνει το «κτίσιμο του σοσιαλισμού σε μια χώρα», έγινε το θεμέλιο στο κτίσιμο του κρατικού καπιταλισμού.33

Στη διάρκεια του Πρώτου και του Δεύτερου Πεντάχρονου Πλάνου, η κατανάλωση υποτάχθηκε πλήρως στη συσσώρευση. Το μερίδιο των καταναλωτικών αγαθών στο σύνολο της παραγωγής έπεσε από 67,2% το 1927-28 σε 39% το 1940, ενώ την ίδια περίοδο το μερίδιο των κεφαλαιουχικών αγαθών αυξήθηκε από 32,8% σε Αυτή η εικόνα διαφέρει έντονα από εκείνη της περιόδου 1921-28 όπου, παρά τη γραφειοκρατική παραμόρφωση, η κατανάλωση δεν ήταν υποταγμένη στη συσσώρευση, αλλά εκδηλωνόταν ως μια λίγο-πολύ ισορροπημένη μεγέθυνση της παραγωγής, της κατανάλωσης και της συσσώρευσης.

Αυτή η ανάλυση της Ρωσίας ως μια κρατικο-καπιταλιστικής κοινωνίας, βαδίζει στα χνάρια της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης του Τρότσκι, λαμβάνοντας ως πλαίσιο αναφοράς της τη διεθνή οικονομία. Αν υπάρχει ένα σημείο που αυτή η ανάλυση προ- χωράει ένα βήμα μπροστά από την ανάλυση του σταλινικού καθε-

* Φράση τουΈνγκελς από το βιβλίο Σοσιαλισμός, Ουτοπικός και Επιστημονικός. ΙΣτΜ/.

-447-


στώτος που δίνει ο Τρότσκι στην Προδομένη Επανάσταση και σε άλλα κείμενα, είναι στο ότι προσπαθεί να λάβει υπόψη την πίεση του παγκόσμιου καπιταλισμού στον τρόπο παραγωγής και στις παραγωγικές σχέσεις της ΕΣΣΔ. Η ερμηνεία του Τρότσκι για την ανάπτυξη της Σοβιετικής Ένωσης δεν αναδείκνυε τη δυναμική του συστήματος, περιοριζόταν στις μορφές ιδιοκτησίας αντί να ερευνά τις παραγωγικές σχέσεις. Δεν συνείσφερε μια πολιτική οικονομία του συστήματος. Η θεωρία του γραφειοκρατικού κρατικού καπιταλισμού προσπαθεί να κάνει και τα δυο αυτά πράγματα.

Όμως, υπογραμμίζουμε με έμφαση, ότι μια σαφή εικόνα της σταλινικής τάξης πραγμάτων μπορεί να αποκτήσει κάποιος μόνο αν σταθεί πάνω στους ώμους του γίγαντα Τρότσκι, με τη θεωρία του για τη Διαρκή Επανάσταση, την αντίθεσή του στο δόγμα του «σοσιαλισμού σε μια χώρα» και την ηρωική πάλη του ενάντια στη σταλινική γραφειοκρατία.

Αυτό που έδωσε την ευκαιρία να διατυπωθεί η θεωρία του γραφειοκρατικού κρατικού καπιταλισμού ήταν η δυνατότητα να εξετα- σθούν τα σταλινικά καθεστώτα πολλά χρόνια μετά το θάνατο του Τρότσκι. Το στοιχείο που με οδήγησε να αμφισβητήσω την ορθότητα του ορισμού της Ρωσίας ως εκφυλισμένου εργατικού κράτους από τον Τρότσκι, ήταν η μετατροπή της Ανατολικής Ευρώπης σε δορυφόρο του Στάλιν.

Οι δορυφόροι του Στάλιν και ο ορισμός της Ρωσίας ως εργατικού κράτους

Η εμφάνιση καθεστώτων που τα έλεγχαν τα Κομμουνιστικά Κόμματα στην Ανατολική Ευρώπη ήταν το τεστ για τον ορισμό της Ρωσίας ως εργατικό κράτος.

Αν τα γνωρίσματα που χαρακτηρίζουν ένα εργατικό κράτος είναι η κρατική ιδιοκτησία, ο σχεδιασμός και το μονοπώλιο του εξωτερικού εμπορίου, τότε αναμφίβολα και η Ρωσία όπως και οι δορυ

-448-


φόροι της ήταν εργατικά κράτη. Από αυτό, κάποιος θα μπορούσε να υποθέσει ότι στην Ανατολική Ευρώπη είχαν γίνει προλεταριακές επαναστάσεις. Μολαταύτα, η σταλινική κατάληψη της εξουσίας έγινε στη βάση της εθνικής ενότητας, των κυβερνήσεων συνασπισμού με κόμματα της αστικής τάξης και του σωβινισμού, που οδήγησε στην εκδίωξη εκατομμυρίων γερμανών εργαζόμενων και των οικογενειών τους. Έριχναν τέτοιες πολιτικές νερό στο μύλο της προλεταριακής επανάστασης; Αν όντως ήταν έτσι, τότε ποιο μέλλον είχε ο διεθνής σοσιαλισμός, ποια ήταν η ιστορική του δικαίωση; Τα σταλινικά κόμματα διέθεταν όλα τα πλεονεκτήματα απέναντι στους διεθνιστές σοσιαλιστές· κρατικές μηχανές, μαζικές οργανώσεις, χρήμα κλπ. Το μόνο πλεονέκτημα που δεν διέθεταν ήταν η προλεταριακή διεθνιστική ιδεολογία. Όμως, αν η προλεταριακή επανάσταση μπορούσε να νικήσει χωρίς αυτή την ιδεολογία, τότε ποιος ο λόγος να απομακρυνθούν οι εργάτες από το σταλινισμό;

Αν στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης έγινε μια κοινωνική επανάσταση δίχως επαναστατική προλεταριακή ηγεσία, τότε θα πρέπει να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι στις κοινωνικές επαναστάσεις του μέλλοντος, όπως και του παρελθόντος, οι μάζες θα προσφέρουν τους στρατιώτες, αλλά όχι την ηγεσία.

Αν οι δορυφόροι ήταν εργατικά κράτη, τότε ο Στάλιν είχε κάνει πράξη την προλεταριακή επανάσταση· και μάλιστα με μεγάλη ταχύτητα: από την Παρισινή Κομμούνα πέρασαν 47 χρόνια μέχρι να εγκαθιδρυθεί το πρώτο εργατικό κράτος σε μια χώρα 140 εκατομμυρίων κατοίκων. Χρειάστηκε να περάσουν λιγότερα από 40 χρόνια για να γίνουν εργατικά κράτη μια σειρά από χώρες. Η Πολωνία, η Γιουγκοσλαβία, η Ουγγαρία, η Ρουμανία, η Βουλγαρία, η Ανατολική Γερμανία και η Τσεχοσλοβακία πρόσθεσαν τα 75 εκατομμύρια κατοίκων τους (και αυτός ο κατάλογος δεν περιλαμβάνει τα κράτη της Βαλτικής, την Ανατολική Πολωνία και τη Βεσσαραβία με 20 εκατομμύρια κατοίκους συνολικά, που προσαρτήθηκαν στην ΕΣΣΔ). Την καταμέτρηση τη συμπληρώνει η Κίνα στην Ανατολή με

- 449-


τα 600 εκατομμύρια κατοίκων της. Αν αυτές οι χώρες ήταν εργατικά κράτη, τότε ποιος είχε ανάγκη το Μαρξισμό και την Τέταρτη Διεθνή;

Αν οι δορυφόροι ήταν εργατικά κράτη, τότε ο Μαρξ κι ο Ένγκελς είχαν άδικο όταν έλεγαν ότι η σοσιαλιστική επανάσταση είναι «Ιστορία που έχει συνείδηση του εαυτού της». Αν όντως ισχύει ότι ήταν εργατικά κράτη, τότε όντως διαψεύδεται η ρήση του Ένγκελς: «Μόνο από αυτό το σημείο και πέρα [τη σοσιαλιστική επανάσταση, Τ.Κ] οι άνθρωποι θα πλάθουν εν πλήρει συνειδήσει την ιστορία τους, μόνο από αυτό το σημείο και πέρα, οι κοινωνικοί σκοποί που μπαίνουν σε κίνηση από τους ανθρώπους θα έχουν, κυρίαρχα και σε όλο και μεγαλύτερο βαθμό, τα αποτελέσματα που θέλουν οι άνθρωποι. Πρόκειται για το άλμα της ανθρωπότητας από το βασίλειο της ανάγκης στο βασίλειο της ελευθερίας».35

Κι η Ρόζα Λούξεμπουργκ, επίσης, θα έπρεπε να έγραφε ανοησίες όταν συνόψιζε όσα είχαν πει δάσκαλοι του μαρξισμού για το ρόλο που παίζει η συνείδηση του προλεταριάτου στην επανάσταση:

Σε όλους τους ταξικούς αγώνες του παρελθόντος, που διεξήχ- θησαν προς το συμφέρον μειοψηφιών και στους οποίους, για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του Μαρξ, «κάθε εξέλιξη απέ- βαινε εις βάρος των συμφερόντων της μεγάλης πλειοψηφίας του πληθυσμού», μια από τις βασικές προϋποθέσεις της δράσης ήταν η άγνοια που διακατείχε τις μάζες για τους πραγματικούς σκοπούς της πάλης, για το υλικό της περιεχόμενο, τα όριά της. Αυτό το χάσμα ήταν στην πραγματικότητα η ιστορική βάση για τον «ηγετικό ρόλο» της «φωτισμένης αστικής τάξης», στον οποίο αντιστοιχούσε ο ρόλος των μαζών ως πειθήνιων ακολούθων. Όμως, όπως είχε γράψει ο Μαρξ ήδη από το 1845, «όσο βαθαίνει η ιστορική δράση, πρέπει και να μεγαλώνει το μέγεθος των μαζών που συμμετέχουν σε αυτήν!» Η ταξική πάλη του προλεταριάτου είναι η «βαθύτερη» ιστορική δράση μέχρι τώρα, αγκαλιάζει το σύνολο των κατώτερων στρωμάτων του πληθυσμού και, από τη στιγμή που η κοινω

- 450 -


νία χωρίζεται σε τάξεις, είναι το πρώτο κίνημα που ταυτίζεται με τα πραγματικά συμφέροντα των μαζών. Γι’ αυτό το λόγο, ο διαφωτισμός των μαζών σχετικά με τους σκοπούς και τις μεθόδους είναι απαραίτητη ιστορική συνθήκη για τη σοσιαλιστική δράση, ακριβώ ς όπω ς σε προηγούμενες περ ιόδους η άγνοια των μαζών ήταν η συνθήκη για τη δράση των κυρίαρχων τάξεων.36

Τι εμπόδισε τον Τρότσκι να απαρνηθεί τη θεωρία της Ρωσίας ως εργατικού κράτους;

Τείνουμε να βλέπουμε το μέλλον με τα «γυαλιά» του παρελθόντος. Για πολλά χρόνια, οι σοσιαλιστές που πάλευαν ενάντια στην εκμετάλλευση, είχαν σαν στόχο της πάλης τους εκείνους που κατείχαν την ατομική ιδιοκτησία, την αστική τάξη. Όταν ο Λένιν, ο Τρότσκι και η υπόλοιπη μπολσεβίκικη ηγεσία δήλωναν ότι το εργατικό κράτος της Ρωσίας ήταν καταδικασμένο αν έμενε απομονωμένο, είχαν μια πολύ συγκεκριμένη άποψη για το χαρακτήρα της καταδίκης: παλινόρθωση της ατομικής ιδιοκτησίας. Η κρατική ιδιοκτησία, αντίθετα, αντιμετωπιζόταν ως ο καρπός της πάλης του εργαζόμενου λαού. Από αυτό το σημείο δεν χρειαζόταν και πολύ για να βγει το συμπέρασμα ότι, αν υπήρχε ακόμα κρατική ιδιοκτησία στη Ρωσία αυτό οφειλόταν στο φόβο που ένιωθε η γραφειοκρατία για την εργατική τάξη (Τρότσκι) ή, αντιστρόφως, αν η γραφειοκρατία επεδίωκε να επεκτείνει τα προνόμιά της (συμπεριλαμβανομένου του κληρονομικού δικαιώματος), τότε επεδίωκε να παλινορθώσει την ατομική ιδιοκτησία. Η εμπειρία του παρελθόντος ήταν το βασικό στοιχείο που εμπόδιζε τον Τρότσκι να αντιληφθεί ότι ο θρίαμβος της αντίδρασης δεν σήμαινε απαραίτητα επιστροφή στο αρχικό σημείο εκκίνησης. Θα μπορούσε να είναι αποτέλεσμα μιας παρακμής, που ακολουθούσε σπειροειδή πορεία, στην οποία συνδυάζονταν στοιχεία της περιόδου της επανάστασης και προεπαναστατικά. Το παλιό καπιταλιστικό περιεχόμενο μπορούσε να αναδυθεί σε μια

-451 -


νέα, «σοσιαλιστική» μορφή, αποτελώντας μ’ αυτό τον τρόπο μια περαιτέρω επιβεβαίωση του νόμου της συνδυασμένης ανάπτυξης - ενός νόμου που ο ίδιος ο Τρότσκι έκανε τόσο πολλά για να αναπτύξει.

Συνοψίζοντας, μπορούμε να πούμε ότι η συμβολή του Τρότσκι στην κατανόηση του σταλινικού καθεστώτος είναι μεγαλύτερη από οποιουδήποτε άλλου μαρξιστή, αλλά και ότι η ανάλυσή του είχε το μειονέκτημα ενός περιορισμού, μιας συντηρητικής προσκόλλησης στο φορμαλισμό, που από τη φύση του έρχεται σε αντίθεση με το μαρξισμό, ο οποίος δίνει προτεραιότητα στο περιεχόμενο έναντι της μορφής.

Προς την «τελευταία πράξη» των σταλινικών καθεστώτων

Ο Τρότσκι είχε συνοψίσει την άποψη ότι το σταλινικό καθεστώς ήταν εγγενώς ανώτερο από τον καπιταλισμό, δηλαδή ιστορικά πιο προοδευτικό, στην εκτίμηση ότι στη Ρωσία οι παραγωγικές δυνάμεις αναπτύσσονταν δυναμικά σε σχέση με «τη στασιμότητα και την παρακμή ολόκληρου σχεδόν του καπιταλιστικού κόσμου».37 Είναι φυσικό, για ένα μαρξιστή, ότι ο σχετικά προοδευτικός ιστορικός χαρακτήρας ενός καθεστώτος σε σχέση με κάποιο άλλο, εκφράζεται στην ικανότητά του να αναπτύσσει παραπέρα τις παραγωγικές δυνάμεις της ανθρωπότητας.

Ο 'Ερνεστ Μαντέλ, ηγετικό στέλεχος της Τέταρτης Διεθνούς, συμβαδίζοντας με αυτή τη δήλωση του Τρότσκι, ότι δηλαδή το Σοβιετικό καθεστώς είχε επιδείξει την ικανότητά του να αναπτύσσει τις παραγωγικές δυνάμεις πολύ παραπέρα απ’ ό,τι μπορούσε να κατορθώσει ο καπιταλισμός, έγραψε το 1956:

Η Σοβιετική Ένωση σημειώνει ένα λίγο ως πολύ σταθερό ρυθμό οικονομικής ανάπτυξης, πλάνο με το πλάνο, δεκαετία με δεκαετία, χωρίς η πρόοδος του παρελθόντος να γίνεται βαρίδι

-452-


στις δυνατότητες του μέλλοντος... Έχουν εξαλειφθεί όλοι οι νόμοι ανάπτυξης της καπιταλιστικής οικονομίας που προκα- λούν μια επιβράδυνση του ρυθμού της οικονομικής πρ ο όδου...38

Την ίδια χρονιά, δηλαδή το 1956, ο Ισαάκ Ντόιτσερ προφήτευε ότι σε δέκα χρόνια το βιοτικό επίπεδο στην ΕΣΣΔ θα έχει ξεπεράσει εκείνο της Δυτικής Ευρώπης!

Η κρατικο-καπιταλιστική ανάλυση του ρώσικου καθεστώτος επεσήμαινε την ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση: η γραφειοκρατία είναι εμπόδιο στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων κι όσο περνάει ο καιρός θα γίνεται όλο και περισσότερο. Εκείνο το κείμενο με τίτλο Η Φύση της Σταλινικής Ρωσίας, γραμμένο το 1948, υπογράμμιζε ότι ενώ ο ιστορικός ρόλος της γραφειοκρατίας ήταν η εκβιομηχάνιση της Ρωσίας με το ανέβασμα της παραγωγικότητας της εργασίας, σε αυτή τη διαδικασία [η Ρωσία] μπλεκόταν σε έντονες αντιφάσεις.

Ο ιστορικός σκοπός της γραφειοκρατίας είναι να ανεβάσει την παραγω γικότητα της εργασίας. Πραγματοποιώντας τον, η γραφειοκρατία πέφτει σε αντιφάσεις. Για να αυξηθεί η παραγωγικότητα της εργασίας πάνω από ένα συγκεκριμένο επίπεδο πρέπει να ανεβεί και το βιοτικό επίπεδο των μαζών, μιας και οι εργάτες που πεινάνε, ζουν σε άσχημες συνθήκες στέγασης και είναι αμόρφωτοι, δεν είναι κατάλληλοι για τη σύγχρονη παραγωγή.

Μέχρι ενός σημείου η γραφειοκρατία μπορεί να αυξήσει την παραγωγικότητα της εργασίας με τον καταναγκασμό, όμως αυτό δεν μπορεί να συνεχίζεται επ’ άπειρον. Η αποτυχία στο ανέβασμα του βιοτικού επιπέδου μπορεί ήδη να οδηγεί στην πτώΰη των ρυθμών αύξησης της παραγωγικότητας και σε μια «σπασμωδική πορεία της παραγωγής».39

Το 1964, ένας πρόλογος εκατό σελίδων στη νέα έκδοση του βιβλίου για το ρώσικο κρατικό καπιταλισμό με τίτλο Ρωσία: μια Μ αρ

- 4 5 3 -


ξιστική Ανάλυση, υπογράμμιζε ότι η Σοβιετική οικονομία που είχαν κληρονομήσει οι γραφειοκράτες από τον Στάλιν όλο και περισσότερο παρέλυε από στοιχεία κρίσης, και γινόταν όλο και μεγαλύτερο νεκρό βάρος στην ανάπτυξη της παραγωγής.

Η μέθοδος με την οποία ο Στάλιν προσέγγιζε κάθε νέα αποτυχία ή δυσκολία, ήταν να εντείνει την πίεση και την τρομοκρατία. Όμως, αυτή η άκαμπτη μέθοδος, όχι μόνο γινόταν περισσότερο απάνθρωπη, αλλά όσο περνούσε ο καιρός αποδει- κνυόταν και λιγότερο αποτελεσματική. Με κάθε νέο χτύπημα του μαστιγίου μεγάλωνε η πεισματώδης, έστω βουβή, αντίσταση του πληθυσμού... Η άκαμπτη σταλινική καταπίεση έγι- νε φρένο σε κάθε σύγχρονη βιομηχανική πρόοδο.40

Το βιβλίο περιείχε μια λεπτομερή εξέταση του τρόπου με τον οποίο το σταλινικό καθεστώς γινόταν φρένο σε όλους τους κλάδους της οικονομίας. Θα χρησιμοποιήσουμε μερικά αποσπάσματά του. Για την κρίση του αγροτικού τομέα ανέφερε:

Η κληρονομιά που άφησε στην ύπαιθρο ο Στάλιν, είναι ένας αγροτικός τομέας κολλημένος στο τέλμα της στασιμότητας που έχει διαρκέσει περισσότερο από ένα τέταρτο του αιώνα.Το 1949-53 η παραγωγή σιτηρών ήταν μόλις 12,8% μεγαλύτερη από εκείνη του 1910-14, ενώ την ίδια στιγμή ο πληθυσμός είχε αυξηθεί κατά 30%. Η παραγωγικότητα της εργασίας στη Σοβιετική γεωργία δεν έφτανε καν το 1/5 των ΗΠΑ.Αυτή η στασιμότητα έγινε, για μια σειρά λόγους, απειλή για το καθεστώς. Πρώτον, μετά την εξάλειψη της καλυμμένης ανεργίας στην ύπαιθρο, ήταν αδύνατον για το καθεστώς να διοχετεύσει εργατικό δυναμικό στη βιομηχανία στην κλίμακα που το έκανε στο παρελθόν, χωρίς να αυξήσει την παραγωγικότητα της εργασίας στον αγροτικό τομέα. Δεύτερον, από ένα σημείο και μετά είχε γίνει επίσης αδύνατη η διοχέτευση κεφαλαίου από τη γεωργία για να ενισχυθεί η ανάπτυξη της βιομηχανίας.Η σταλινική μέθοδος της «πρωταρχικής συσσώρευσης κεφαλαίου», από γκάζι έγινε φρένο που επιβράδυνε την ταχύτητα

- 454 -


όλης της οικονομίας.41

Τι συνέβαινε στη βιομηχανία; Παρόλο που στη διάρκεια τριάμισι δεκαετιών είχε αναπτυχθεί σε εντυπωσιακό βαθμό, ο ρυθμός ανάπτυξής της μειωνόταν κι αυτός εμφανώς. Η παραγωγικότητα, που στη δεκαετία του ’30 αναπτυσσόταν ταχύτερα απ’ ό,τι στη Δύση, είχε μείνει καρφωμένη σε ένα επίπεδο πολύ χαμηλότερο από εκείνο του κυρίου αντιπάλου της Ρωσίας, των ΗΠΑ.

Στα τέλη του 1957 ο αριθμός των βιομηχανικών εργατών στην ΕΣΣΔ ήταν 12% μεγαλύτερος απ’ ό,τι στις ΗΠΑ... Παρόλ’ αυτά, ακόμα και με βάση τους Σοβιετικούς υπολογισμούς, το ετήσιο βιομηχανικό προϊόν της ΕΣΣΔ το 1956 ήταν το μισό εκείνου των ΗΠΑ.42

Λόγω της κρίσης στη γεωργία, ο μεγαλύτερος αριθμός βιομηχανικών εργατών δεν μπορούσε να αντισταθμίσει τη χαμηλότερη παραγωγικότητα στη βιομηχανία. Κατά συνέπεια, η ρώσικη γραφειοκρατία χρειαζόταν να αφιερώνει όλο και περισσότερη προσοχή στην αύξηση της σπατάλης και στην παραγωγή προϊόντων χαμηλής ποιότητας στη ρώσικη οικονομία.

Στο βιβλίο αναφέρονται κάμποσες από τις πηγές αυτής της σπατάλης: η στεγανοποίηση,* η οποία οδηγούσε τις επιχειρήσεις να παράγουν στο εσωτερικό τους αγαθά, τα οποία θα μπορούσαν να παραχθούν αλλού φθηνότερα,43 ο αποθησαυρισμός αγαθών και πρώτων υλών από διευθυντές και εργάτες,44 η τάση των διευθυντών να αντιστέκονται στην εισαγωγή τεχνολογικών καινοτομιών,45 η έμφαση στην ποσότητα και όχι στην ποιότητα,46 η παραμέληση της συντήρησης,47 η γιγάντωση του «χαρτοβασιλείου και της ακαταστασίας»,48 η αποτυχία να εισαχθεί ένας αποτελεσματικός και ορθολογικός μηχανισμός υπολογισμού των τιμών, τον οποίο είχαν ανάγκη οι διευθυντές αν επρόκειτο να υπολογίσουν τη σχετική

* Μ’ αυτό τον τρόπο αποδίδω τη λέξη οοιηραΓίηιεηίαΙίίηι που χρησιμοποιεί επανειλημμένα σε αυτό το κείμενο ο συγγραφέας. [ΣτΜ].

-455-


αποτελεσματικότητα των διαφορετικών εργοστασίων.49 Το συμπέρασμα:

Αν με τον όρο «σχεδιασμένη οικονομία» εννοούμε μια οικονομία στην οποία όλα τα συστατικά της στοιχεία προσαρμόζονται και εργάζονται με ένα και μοναδικό ρυθμό, στην οποία οι τριβές ελαχιστοποιούνται και, πάνω απ’ όλα, στις οικονομικές αποφάσεις κυριαρχεί η προβλεπτικότητα, τότε η ρώσικη οικονομία είναι οτιδήποτε άλλο εκτός από σχεδιασμένη. Αντί για ένα πραγματικό πλάνο, επιστρατεύονται μέθοδοι κυβερνητικών εντολών για την κάλυψη κενών που η ίδια αυτή κυβέρνηση έχει προκαλέσει με τις αποφάσεις και δραστηριότητές της στην οικονομία. Οπότε θα ήταν προτιμότερο, αντί να αναφε- ρόμαστε σε μια Σοβιετική σχεδιασμένη οικονομία, να γινόμαστε πιο ακριβείς και να μιλάμε για μια γραφειοκρατικά κατευ- θυνόμενη οικονομία.50

Βεβαίως, υπάρχουν πολλές αναλύσεις που επικεντρώνονται στη σπατάλη και τις ανεπάρκειες της ρώσικης οικονομίας. Αυτό που χαρακτήριζε, ωστόσο, την παραπάνω ανάλυση ήταν ο τρόπος που αντιμετώπιζε τη σπατάλη και τις ανεπάρκειες ως προϊόν του κρατι- κο-καπιταλιστικού χαρακτήρα του συστήματος.

Ποιες είναι οι βασικές αιτίες της αναρχίας και της «φύρας» στη ρώσικη βιομηχανία;...οι υψηλοί παραγωγικοί στόχοι σε συνδυασμό με τις ελλείψεις σε εφοδιασμό πιέζουν - όπως οι δυο λαβίδες ενός καρυοθραύστη - τους διευθυντές να μαγειρεύουν στοιχεία, να κρύβουν τις δυνατότητες της παραγωγής, να φουσκώνουν τις ανάγκες εφοδιασμού του σε μηχανήματα και πρώτες ύλες, να το παίζουν εκ του ασφαλούς και γενικά να δρουν συντηρητικά. Αυτό οδηγεί σε σπατάλη, σε φύρα και, κατά συνέπεια, σε έλλειψη εφοδίων και αυξημένη πίεση από τα πάνω στο διευθυντή, που πρέπει για μια ακόμα φορά να μαγειρέψει στοιχεία, και να το ξανακάνει, δημιουργώντας με αυτό τον τρόπο έναν φαύλο κύκλο.Υψηλοί στόχοι και έλλειψη εφοδίων οδηγούν σε νέες προσπά-

- 4 5 6 -


θείες να καλυφθούν όλα εκ των ενόντων. Ξανά φαύλος κύκλος.Οι υψηλοί στόχοι και η έλλειψη εφοδίων κάνουν αναγκαίο για τους διευθυντές να έχουν επίγνωση των προτεραιοτήτων. Όμως, αυτό το σύστημα των προτεραιοτήτων και των «καμ- πανιακών» μεθόδων χωρίς ένα σαφές ποσοτικό μέτρο, οδηγεί σε νέες σπατάλες και κατά συνέπεια σε αύξηση της ανάγκης για αναφορά στις προγραμματισμένες προτεραιότητες. Ξανά φαύλος κύκλος.Ό λες αυτές οι απαιτήσεις συνεπάγονται πολλαπλούς μηχανισμούς ελέγχου που είναι από μόνοι τους σπάταλοι και προκα- λούν ακόμα μεγαλύτερη σπατάλη λόγω της έλλειψης συστη- ματοποίησης και αρμονίας μεταξύ τους. Από δω πηγάζει η ανάγκη για ακόμα μεγαλύτερους ελέγχους, για πυραμίδες ολόκληρες από χαρτούρα, για πληθώρα γραφειοκρατών. Ξανά ένας φαύλος κύκλος. Αυτό που ισχύει για το φαύλο κύκλο που προκαλεί η αντίθεση ανάμεσα στους υπερφιλόδοξους στόχους των πλάνων και την αδύνατη βάση εφοδιασμού, ισχύει ηιαίαΐΐε ηιαΙαηάΐ$ [τηρουμένων των αναλογιών, ΣτΜ], και για τις επιπτώσεις του ανεπαρκούς μηχανισμού των τιμών. Αυτός ο ανεπαρκής μηχανισμός για παράδειγμα, οδηγεί στη στεγανοποίηση των επιχειρήσεων, τις έκτακτες καμπά- νιες για επείγοντες στόχους και την πληθώρα των ελέγχων. Κι όλα αυτά με τη σειρά τους οδηγούν σε ακόμα μεγαλύτερες αποκλίσεις του μηχανισμού υπολογισμού των τιμών. Ξανά φαύλος κύκλος...Ο βασικός παράγοντας που εμποδίζει την αναπροσαρμογή προς τα κάτω των στόχων παραγωγής, είναι ο παγκόσμιος ανταγωνισμός και οι τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες.51

Η χαμηλή παραγωγικότητα δεν οφειλόταν μόνο στις αποτυχίες της διεύθυνσης από τα πάνω, αλλά και σΐην αντίσταση των εργατών από τα κάτω:

Δεν μπορεί να υπολογισθεί βέβαια σε ποιο βαθμό αυτή η χαμηλή παραγωγικότητα οφείλεται στην κακή διαχείριση και τις γκάφες από τα πάνω και σε ποιο βαθμό στην αντίσταση των εργατών από τα κάτω. Είναι φυσικό αυτές οι δυο πτυχές να

-457-


μην μπορούν να διαχωριστούν απόλυτα. Ο καπιταλισμός γενικά, και ιδιαίτερα η γραφειοκρατική κρατικο-καπιταλιστική ποικιλία του, κύριο μέλημα έχει την περικοπή του κόστους και την αποτελεσματικότητα, όχι την ικανοποίηση των ανθρωπίνων αναγκών. Ο ορθολογισμός του είναι βασικά ανορθολογι- κός, επειδή αποξενώνει τον εργάτη, τον μετατρέπει σε «πράγμα», σε ένα αντικείμενο, αντί να είναι το υποκείμενο που καθορίζει τη ζωή του σύμφωνα με τις επιθυμίες του. Γι’ αυτό το λόγο οι εργάτες σαμποτάρουν την παραγωγή.52

Το κεφάλαιο για τους ρώσους εργάτες τέλειωνε με αυτά τα λόγια:

Μια από τις βασικές ανησυχίες της σημερινής ρώσικης ηγεσίας είναι πώς θα αυξήσει την παραγωγικότητα του εργάτη. Ποτέ μέχρι τώρα η στάση που τηρεί ο εργάτης απέναντι στη δουλειά του δεν σήμαινε τόσα πολλά για την κοινωνία. Με την προσπάθεια να μετατρέψουν [οι γραφειοκράτες, ΣτΜ] τον εργάτη σε γρανάζι της γραφειοκρατικής παραγω γικής μηχανής, σκοτώνουν μέσα του αυτό που χρειάζονται περισσότερο, την παραγωγικότητα και τη δημιουργική ικανότητα. Η ορθολογικοποιημένη και υπερτονισμένη εκμετάλλευση υψώνει ένα ανυπέρβλητο εμπόδιο στην αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας. Ό σο περισσότερο ειδικευμένη και ενιαιο- ποιημένη είναι η εργατική τάξη, τόσο περισσότερο όχι μόνο θα αντιστέκεται στην αλλοτρίωση και την εκμετάλλευση, αλλά θα δείχνει και μια αυξανόμενη περιφρόνηση προς τους εκμεταλλευτές και καταπιεστές της. Οι εργάτες δεν σέβονται πια τους γραφειοκράτες ως τεχνικούς διαχειριστές. Καμιά κυρίαρχη τάξη δεν μπορεί να παραμείνει στη θέση της για πολύ καιρό, όταν αντιμετωπίζει τη λαϊκή περιφρόνηση.53

Ο γραφειοκρατικός κρατικός καπιταλισμός βυθιζόταν σε μια κρίση που γινόταν όλο και πιο βαθιά. Όπως είχε εξηγήσει ο Μαρξ, όταν ένα κοινωνικό σύστημα γίνεται φρένο στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, τότε ξεκινάει μια εποχή κοινωνικής επανάστασης.

-458-

Νεκροψία του σταλινικού καθεστώτοςΗ νεκροψία αποκαλύπτει τις σοβαρότερες ασθένειες που βασά

νιζαν έναν άνθρωπο όσο ζούσε. Η στιγμή του θανάτου μιας κοινωνικής τάξης πραγμάτων μπορεί να είναι και η στιγμή της αλήθειας για αυτήν. Όταν τα ανατολικοευρωπαϊκά καθεστώτα που είχε εγ- καθιδρύσει ο Στάλιν άρχισαν να καταρρέουν το φθινόπωρο και το χειμώνα του 1989, για να ακολουθήσει η πτώση του «κομμουνισμού» στην ίδια την ΕΣΣΔ, έγινε πιο εύκολη η απόδοση ενός ξεκάθαρου ορισμού για το χαρακτήρα του σταλινικού καθεστώτος.

Η αντίληψη ότι το σταλινικό καθεστώς ήταν σοσιαλιστικό ή έστω «εκφυλισμένο εργατικό κράτος», δηλαδή ένα μεταβατικό στάδιο ανάμεσα στον καπιταλισμό και το σοσιαλισμό, δήλωνε την πεποίθηση ότι ήταν πιο προοδευτικό [ιστορικά, ΣτΜ ] από τον καπιταλισμό. Για έναν μαρξιστή τούτο σημαίνει ότι ανέπτυσσε τις παραγωγικές δυνάμεις πιο αποτελεσματικά από τον καπιταλισμό. Δεν χρειάζεται παρά να θυμηθούμε τα λόγια του Τρότσκι: «Ο σοσιαλισμός έχει αποδείξει το δικαίωμά του στη νίκη όχι στις σελίδες του Κεφαλαίου, αλλά στη βιομηχανική αρένα που καλύπτει το 1/6 της έκτασης του πλανήτη, όχι στη γλώσσα της διαλεκτικής, αλλά στη γλώσσα του χάλυβα, του τσιμέντου και του ηλεκτρισμού».54 Αντι- θέτως, η αλήθεια είναι ότι το βάθεμα της κρίσης στην Ανατολική Ευρώπη και την ΕΣΣΔ δεν μπορεί να εξηγηθεί αλλιώς, παρά μόνο παίρνοντας ως αφετηρία την πτώση του ρυθμού ανάπτυξης στα τέλη της δεκαετίας του ’70 και τις αρχές της δεκαετίας του ’80, που οδήγησαν στη στασιμότητα και το άνοιγμα της ψαλίδας ανάμεσα σε αυτές τις χώρες και την ανεπτυγμένη Δύση.

Στην ΕΣΣΔ ο ετήσιος ρυθμός αύξησης του Ακαθάριστου Εθνικού Προϊόντος (ΑΕΠ) ακολούθησε την εξής πορεία: Πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο (με τα στοιχεία μάλλον φουσκωμένα) μέσος όρος 19,2%, 1950-59 μέσος όρος 5,8%, 1970-78 μέσος όρος 3,7%, το 1980-82 ο ρυθμός ανάπτυξης είχε πέσει στο 1,5% και τα δυο-τρία


- 459-


τελευταίο χρόνια του καθεστώτος οι ρυθμοί ανάπτυξης ήταν αρνητικοί.*

Αν η παραγωγικότητα της εργασίας ήταν πιο δυναμική στις χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και την ΕΣΣΔ τότε είναι δύσκολο να εξηγηθεί ο λόγος για τον οποίο οι ηγεσίες αυτών των χωρών γοητεύθηκαν εν τέλει από την αγορά. Η ενοποίηση της Γερμανίας θα προκαλούσε την άνθηση της Ανατολικογερμανικής βιομηχανίας σε σύγκριση με τη βιομηχανία της Δυτικής Γερμανίας. Αυτό που πραγματικά συνέβη όμως μετά την ενοποίηση, ήταν η κατάρρευση της Ανατολικογερμανικής βιομηχανίας. Το 1989 ο αριθμός των εργατών στην Ανατολική Γερμανία έφτανε τα 10 εκατομμύρια ενώ τώρα [το 1992, ΣτΜ] είναι 6 εκατομμύρια. Η παραγωγικότητα της εργασίας στην Ανατολική Γερμανία έφθανε μόλις το 29% του δυτικού επιπέδου.56 Δηλαδή το ανατολικογερμανικό επίπεδο παραγωγικότητας, παρόλο που ήταν το υψηλότερο στην Ανατολική Ευρώπη, σε σχέση με τη Δυτική Γερμανία και τις χώρες που έπρεπε πλέον να ανταγωνισθεί, ήταν χαμηλό.

Αν η ΕΣΣΔ ήταν εργατικό κράτος, όσο και εκφυλισμένο και να ήταν, είναι προφανές ότι αν δεχόταν την επίθεση του καπιταλισμού, οι εργάτες θα την υπεράσπιζαν γιατί θα τη θεωρούσαν κράτος τους. Για τον Τρότσκι η θέση αυτή ήταν αξίωμα, δηλαδή ότι οι εργάτες της Σοβιετικής Ένωσης θα έσπευδαν σε βοήθειά της αν την απειλούσε ο καπιταλισμός, όσο καταπιεστική και διεφθαρμένη κι αν ήταν η γραφειοκρατία που την κυβερνούσε.

Μια από τις αγαπημένες αναλογίες που κατέφευγε ο Τρότσκι ήταν ανάμεσα στη Σοβιετική γραφειοκρατία και τη συνδικαλιστική γραφειοκρατία. Υπάρχουν διαφορετικοί τύποι συνδικάτων - μαχητικά, ρεφορμιστικά, επαναστατικά, αντιδραστικά, Καθολικά - όμως όλα τους αποτελούν οργανώσεις για την άμυνα του μεριδίου

* Το εθνικό εισόδημα των κρατών-μελών της Κομεκόν αυξανόταν με ετήσιους ρυθμούς ως εξής: 1951-55 μέσος όρος 10,8%, 1956-60 8,5%, 1966-70 7,4%, 1971-75 6.4%, 1976- 804,1%, 1981-85 3%, 1986-88 3% 55 Τ.Κ.

-460-


της εργασίας στο εθνικό εισόδημα. Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι όσο αντιδραστικοί κι αν ήταν οι γραφειοκράτες των συνδικάτων, οι εργάτες πάντοτε «θα υπεράσπιζαν τα προοδευτικά τους βήματα και... θα υπεράσπιζαν τα συνδικάτα απέναντι στην αστική τάξη».57 Όμως, όταν ήρθε η δοκιμασία του 1989, οι εργάτες δεν υπεράσπισαν το κράτος «τους». Αν το σταλινικό κράτος ήταν κάποιου είδους εργατικό κράτος, τότε πώς ήταν δυνατόν οι μοναδικοί υπερασπιστές του να είναι η Σεκουριτάτε στη Ρουμανία, η Στάζι στην Ανατολική Γερμανία και ούτω καθ’ εξής, ούτε μπορεί να γίνει κατανοητό γιατί η Σοβιετική εργατική τάξη υποστήριξε τον Γιέλτσιν, έναν ανοιχτό εκπρόσωπο της αγοράς.

Αν το καθεστώς στην Ανατολική Ευρώπη και την ΕΣΣΔ ήταν μετά-καπιταλιστικό και το 1989 εκτυλίχθηκε η παλινόρθωση του καπιταλισμού, πώς ήταν δυνατόν αυτή η παλινόρθωση να επικρατήσει με τέτοια ταχύτητα; Αυτά τα γεγονότα έρχονται σε αντίθεση με την άποψη του Τρότσκι ότι η μετάβαση από μια κοινωνική τάξη πραγμάτων σε μια άλλη συνοδεύεται με εμφύλιο πόλεμο. Έγραψε:

Η μαρξιστική θέση για τον καταστροφικό χαρακτήρα της μετάβασης της εξουσίας από μια τάξη σε μια άλλη δεν ισχύει μόνο σε επαναστατικές περιόδους, όταν η ιστορία ορμάει αψήφιστα προς τα μπρος, αλλά και σε περιόδους αντεπανάστασης, όταν η κοινωνία οπισθοχωρεί. Όποιος υποστηρίζει ότι η Σοβιετική κυβέρνηση μετατράπηκε βαθμιαία από προλεταριακή σε αστική, το μονο που κατορθώνει, ας το πούμε έτσι, είναι να γυρίζει το φιλμ του ρεφορμισμού ανάποδα.58

Οι επαναστάσεις του 1989 στην Ανατολική Ευρώπη ξεχωρίζουν για την έλλειψη βίας και κοινωνικών συγκρούσεων μεγάλης κλίμακας. Δεν υπήρξε ένοπλη πάλη, με εξαίρεση τη Ρουμανία. Στην πραγματικότητα, στην Ανατολική Γερμανία, την Τσεχοσλοβακία και την Ουγγαρία σημειώθηκαν λιγότερα βίαια επεισόδια απ’ ό,τι ανάμεσα στην αστυνομία και τους απεργούς ανθρακωρύχους στη Βρετανία της Θάτσερ το 1984.

-461 -


Η μετάβαση από τη μια κοινωνική τάξη πραγμάτων σε μια άλλη συνοδεύεται απαραίτητα από την αντικατάσταση της μιας κρατικής μηχανής από μια άλλη. Το 1989 η κρατική μηχανή έμεινε ουσιαστικά ανέπαφη. Ο Σοβιετικός στρατός, η Κα-Γκε-Μπε, η κρατική γραφειοκρατία έμειναν στη θέση τους. Στην Πολωνία, οι στρατιωτικοί συνέβαλαν στην προώθηση της αλλαγής. Ο στρατηγός Γιαρουζέλσκι, ο αρχιτέκτονας του πραξικοπήματος το 1981 και ο στρατηγός Κίσζακ, ο υπουργός Εσωτερικών και βασικός υπεύθυνος για την εφαρμογή του στρατιωτικού νόμου, έπαιξαν κρίσιμο ρόλο στις διαπραγματεύσεις με την Α λλη λεγγύη για το ξεκίνημα της «στρογγυλής τράπεζας» και τη συγκρότηση της κυβέρνησης συνασπισμού του Μαζοβιέτσκι.

Αν αυτό που διαδραματίστηκε ήταν η αντεπανάσταση, η παλινόρθωση του καπιταλισμού, τότε θα έπρεπε να γίνουμε μάρτυρες της συνολικής αντικατάστασης μιας άρχουσας τάξης από μια άλλη. Αντίθετα, γίναμε μάρτυρες της διατήρησης του ίδιου προσωπικού στην κορυφή της κοινωνίας: η ίδια νομενκλατούρα που διοικούσε την οικονομία, την κοινωνία και το κράτος επί «σοσιαλισμού», συνεχίζει να κάνει το ίδιο επί αγοράς. Ο Μάικ Χέινς (Μ&ε Ηαγηβδ) στο πολύ καλό άρθρο του 01α$$ αηά 0 /5 « - ΤΗε ΤΓαηή- Ιίοη ίη Εα&ΙβΓη ΕιίΓορβ (Τάξη και Κρίση - Η Μετάβαση στην Ανατολική Ευρώπη),59 γράφει:

Αυτό που κατάφερε εν μέρει το κράτος είναι να μεταφέρει τη θεσμική βάση της εξουσίας του από την «κρατική τσέπη» στην «ιδιωτική τσέπη». Σε αυτή τη διαδικασία σημειώθηκε μια ανοδική κινητικότητα μέσα στους κόλπους της άρχουσας τάξης και ευκαιριακά και η είσοδος σ’ αυτή κάποιων νέων μελών. Σημειώθηκε, επίσης, μια μετατόπιση στους εσωτερικούς συσχετισμούς ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα αυτής της κυρίαρχης τάξης. Όμως, αντίθετα με όσους ισχυρίζονται ότι αυτό που κρίθηκε ήταν η αντικατάσταση του σοσιαλιστικού τρόπου παραγω γής από ...μια καπιταλιστική κοινωνία, δεν υπάρχουν στοιχεία που να αποδεικνύουν μια σοβαρή αλλαγή

-462-


στη φύση της κυρίαρχης τάξης. Αυτό που όντως προκαλεί εντύπωση αντίθετα, είναι το πόσο περιορισμένη είναι η αλλαγή που έχει υπάρξει. Η απόλυση ενός στρατηγού και η προαγωγή ενός συνταγματάρχη δεν είναι δα και κοινωνική επανάσταση, όπως δεν είναι και η ιδιωτικοποίηση μιας κρατικής εταιρείας με αγοραστές τους ίδιους τους διευθυντές της ή η επανακρατι- κοποίησή της με τους ίδιους ανθρώπους να διατηρούν τον έλεγχο. Πρόκειται περισσότερο για ενδείξεις ενός εσωτερικού μετασχηματισμού στα πλαίσια ενός τρόπου παραγωγής, στη συγκεκριμένη περίπτωση μιας μετάβασης από έναν ισχυρό κρατικό καπιταλισμό σε περισσότερο «μεικτές» μορφές που συνδυάζουν το κρατικό με το ιδιωτικό στοιχείο.60

Ο Κρις Χάρμαν (ΟΗπδ Ηδππδη) έχει χαρακτηρίσει πολύ εύστοχα αυτή την εξέλιξη ως «ένα πλάγιο πηδηματάκι», μια μετατόπιση από τη μια μορφή καπιταλισμού σε μια άλλη, από τον γραφειοκρατικό κρατικό καπιταλισμό στον καπιταλισμό των πολυεθνικών.

Τέλος, αν η ΕΣΣΔ και οι ανατολικοευρωπαϊκές χώρες ήταν με- τα-καπιταλισπκές από οικονομική και κοινωνική άποψη, τότε πώς ήταν εν γένει δυνατόν να μπολιαστεί σε αυτές η οικονομία της αγοράς; Μπορείς να μπολιάσεις μια πορτοκαλιά με λεμόνι, ή το αντίστροφο, μιας και ανήκουν στην ίδια οικογένεια των εσπεριδοειδών. Δεν μπορείς όμως να μπολιάσεις μια πορτοκαλιά με μια πατάτα. Ο Μάικ Χέινς περιγράφει με πολύ ενδιαφέρουσες λεπτομέρειες το μπόλιασμα της σταλινικής οικονομίας με τον καπιταλισμό της αγοράς:

Ο προσωπικός τυχοδιωκτισμός τέτοιας κλίμακας όπως αυτής που αναλύσαμε παραπάνω, έγινε δυνατός ακριβώς επειδή και οι δυο πλευρές της μετάβασης μοιράζονται τα ίδια δομικά χαρακτηριστικά. Δεν πρόκειται απλά για ταξικές κοινωνίες, αλλά για ταξικές κοινωνίες βασισμένες σ’ ένα κοινό τρόπο παραγωγής - οι αλλαγές αφορούσαν περισσότερο τη μορφή κι όχι το περιεχόμενο. Αν δεν γίνει κατανοητό αυτό το στοιχείο, τότε γίνεται αδύνατο να εξηγήσουμε πώς λίγο χαμηλότερα από μερικές αλλαγές προσώπων στην κορυφή της πυραμίδας, οι ίδιοι

-463-


άνθρωποι, οι ίδιες οικογένειες, τα ίδια κοινωνικά δίκτυα, στη δεκαετία του 1990 συνεχίζουν να ευγνωμονούν την καλή τους τύχη, όπως το έκαναν και στη δεκαετία του 1980. Είναι αλήθεια ότι στις κοινωνικές συναθροίσεις τους και τις μεταξύ τους συζητήσεις, που και που θα αφιερώνουν λίγες σκέψεις στους απόντες φίλους τους, όμως δεν θα χάσουν από τα μάτια τους τη συνολικότερη εικόνα: ότι, παρά τη μετάβαση, συνεχίζουν να κρατούν τα ηνία. Από κάτω τους είναι η ίδια εργατική τάξη, που συνεχίζει να κουβαλάει στις πλάτες της το βάρος του πλούτου τους, των προνομίων τους και της ανικανότητάς τους, όπως έκανε και στο παρελθόν.61 Οι άνθρωποι που υπήρξαν τα πραγματικά θύματα της παλιάς τάξης πραγμάτων συνεχίζουν να είναι τα θύματα και της νέας.62

Αν η επέκταση του κρατικο-καπιταλιστικού καθεστώτος στην Ανατολική Ευρώπη έθεσε υπό ερωτηματικό την ορθότητα της θεωρίας του εκφυλισμένου εργατικού κράτους, η κατάρρευση του σταλινικού καθεστώτος έδωσε κατηγορηματική απάντηση. Και στις δυο περιπτώσεις, η θεωρία του γραφειοκρατικού κρατικού καπιταλισμού πρόσφερε μια βιώσιμη εναλλακτική πρόταση.

Το έργο του Τρότσκι πάνω στην ανάλυση του εκφυλισμού της ρώσικης επανάστασης και της ανόδου του σταλινισμού ως προϊόντος της πίεσης του διεθνούς καπιταλισμού σε ένα εργατικό κράτος μιας καθυστερημένης χώρας, υπήρξε πράγματι μια πρωτοποριακή προσπάθεια. Ο Τρότσκι έπαιξε κρίσιμο ρόλο στην αντιπαράθεση με τη δοξασία του Στάλιν για το «κτίσιμο του σοσιαλισμού σε μια μόνη χώρα». Η πλήρως μαρξιστική, ιστορικο-υλιστική προσέγγισή του για το σταλινικό καθεστώς έπαιξε αποφασιστικό ρόλο στην ανάπτυξη της θεωρίας του γραφειοκρατικού κρατικού καπιταλισμού. Είναι αναγκαίο να υπερασπίσουμε το πνεύμα του Τρότσκι, απορρίπτοντας κάποια από τα λόγια του.

Η κριτική μου στη θέση του Τρότσκι αποσκοπούσε σε μια επιστροφή στον κλασσικό Μαρξισμό. Η ιστορική εξέλιξη - ιδιαίτερα

- 464-


μετά το θάνατο του Τρότσκι - έδειξε πως η θέση του «εκφυλισμένου εργατικού κράτους» δεν ήταν συμβατή με την κλασσική μαρξιστική παράδοση, η οποία ταυτίζει το σοσιαλισμό με την αυτο-απε- λευθέρωση της εργατικής τάξης. Αν κρατήσουμε το «γράμμα» των γραπτών του Τρότσκι για το σταλινικό καθεστώς, τότε είμαστε αναγκασμένοι να θυσιάσουμε την ουσία των γραπτών του.

Το τέλος του κάλπικου σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ και την Ανατολική Ευρώπη ανοίγει δυνατότητες για την εκ νέου ανακάλυψη της πραγματικής επαναστατικής παράδοσης του Λένιν και του Τρότσκι, της πραγματικής κληρονομιάς της Επανάστασης του Οκτώβρη. Ολοκληρώνω αυτό το κεφάλαιο με την τελευταία παράγραφο του βιβλίου μου Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία:

Η ταξική πάλη στη σταλινική Ρωσία αναπόφευκτα θα εκφραστεί με γιγάντια, αυθόρμητα ξεσπάσματα εκατομμυρίων ανθρώπων. Μέχρι τότε, επιφανειακά θα δίνεται η εντύπωση ότι το ηφαίστειο έχει σβήσει. Μέχρι τότε, η πανταχού παρούσα εξουσία της μυστικής αστυνομίας δεν θα επιτρέπει σε ένα επαναστατικό κόμμα να ριζώσει στις μάζες ή να οργανώσει την οποιαδήποτε επαναστατική δράση. Η αυθόρμητη επανάσταση, συντρίβοντας τη σιδερένια φτέρνα της σταλινικής γραφειοκρατίας, θα ανοίξει το δρόμο για την ελεύθερη δραστηριότητα όλων των κομμάτων, τάσεων και ομάδων στο εσωτερικό της εργατικής τάξης. Θα είναι το πρώτο κεφάλαιο της νικηφόρας σοσιαλιστικής επανάστασης. Το τελικό κεφάλαιο μπορούν να το γράψουν μόνο οι μάζες και η αυτόνομη κίνησή τους, με συνείδηση των σοσιαλιστικών στόχων και των μεθόδων για την πραγματοποίησή τους και με την καθοδήγηση ενός επαναστατικού μαρξιστικού κόμματος.63

-465-


Κεφάλαιο Δέκατο Τέταρτο

Εφιάλτης: Οι Δίκες της Μόσχας και οι Μαζικές Εκκαθαρίσεις

Η δολοφονία του ΚίροφΤην 1η Δεκέμβρη 1934 ο Σεργκέι Μ. Κίροφ, μέλος του πολιτι

κού γραφείου, γραμματέας της κεντρικής επιτροπής και πρώτος γραμματέας της κομματικής οργάνωσης του Λένινγκραντ, δολοφο- νήθηκε από κάποιον νεολαίο ονόματι Λεονίντ Νικολάεφ. Λίγες μέρες αργότερα η επίσημη ανακοίνωση ανέφερε ότι:

Το Συμβούλιο του Ανώτατου Δικαστηρίου της ΕΣΣΔ στις 5 Δεκέμβρη 1934 εκδίκασε την αγωγή ενάντια σε 71 λευκοφρουρούς οι οποίοι κατηγορούνταν για προετοιμασία και οργάνωση τρομοκρατικών πράξεων ενάντια σε αξιωματούχους του Σοβιετικού κράτους. Το δικαστήριο διαπίστωσε ότι η πλειοψηφία των κατηγορουμένων διέφυγε στην Πολωνία, τη Λετονία και τη Φινλανδία. Είχαν αναλάβει συγκεκριμένα καθήκοντα στην οργάνωση τρομοκρατικών πράξεων. Οι εξήντα- έξι κατηγορούμενοι λευκοφρουροί καταδικάσθηκαν σε θάνατο δια τουφεκισμού. Το δικαστήριο αποφάσισε να συνεχιστεί η έρευνα για τους πέντε εναπομείναντες κατηγορουμένους.

Στις 28 και 29 Δεκέμβρη διεξήχθη η δίκη του Νικολάεφ και έντεκα ακόμα κατηγορουμένων για την ίδια υπόθεση. Ανακοινώθηκε ότι παλαιότερα, το 1926, ο Νικολάεφ ανήκε στη Ζινοβιεφική Αντιπολί-

-467-


τευση στο Λένινγκραντ. (Η αλήθεια είναι, βέβαια, ότι το 1926 το σύνολο της κομματικής οργάνωσης του Λένινγκραντ, με ελάχιστες εξαιρέσεις, ανήκε στη Ζινοβιεψική Αντιπολίτευση). Ο Τρότσκι εμφανιζόταν ως ο βασικός ένοχος στο κατηγορητήριο κατά του Νικο- λάεφ: υποτίθεται ότι σε μια από τις επισκέψεις του Νικολάεφ στο Προξενείο της Λετονίας, ο Πρόξενος του έδωσε 5.000 ρούβλια για τα έξοδά του. Ο Νικολάεφ πρόσθεσε: «Μου είπε ότι μπορεί να αποκτήσει επαφή με τον Τρότσκι, αν του έδινα μια επιστολή προς τον Τρότσκι εκ μέρους της ομάδας». Ο Λετονός πρόξενος ήταν στην πραγματικότητα πράκτορας του Χίτλερ. Ο Νικολάεφ και οι έντεκα συγκατηγορούμενοί του καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν αμέσως.

Στις 30 Δεκέμβρη 1934 ο Τρότσκι στο άρθρο του Το Κατηγορητήριο, έκφρασε τη σταθερή του πεποίθηση ότι η Γκε-Πε-Ου γνώριζε εξαρχής για την τρομοκρατική ενέργεια που προετοιμαζόταν ενάντια στον Κίροφ.1 Στις 23 Γενάρη 1935 ένα στρατοδικείο καταδίκασε 12 αξιωματούχους της Γκε-Πε-Ου στο Λένινγκραντ - ανάμεσά τους και τον Φ. Ν. Μέντβεντ τον επικεφαλής της και τον αναπληρωτή του, I. Ζαπορόζετς - σε μακρόχρονες ποινές φυλάκισης. Η κατηγορία ήταν ότι «γνώριζαν ότι προετοιμαζόταν απόπειρα ενάντια στον Κίροφ, αλλά επέδειξαν εγκληματική αμέλεια μη λαμβάνοντας τα αναγκαία μέτρα ασφαλείας». (Ο Μέντβεντ και ο Ζαπορόζετς εκτελέστηκαν το 1937).

Πολλά χρόνια αργότερα, στην περίφημη ομιλία του στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ το Φλεβάρη του 1956, ο Χρουστσόφ έστρεψε τις υποψίες για την οργάνωση της δολοφονίας του Κίροφ στον ίδιο τον Στάλιν:

Πρέπει να ομολογήσουμε ότι ακόμα και μέχρι σήμερα, οι συνθήκες που περιβάλλουν τη δολοφονία του Κίροφ παραμένουν ανεξήγητες και μυστηριώδεις, απαιτώντας την πιο προσεκτική έρευνα. Υπάρχουν βάσιμες υποψίες ότι το δολοφόνο του Κίροφ, τον Νικολάεφ, τον βοήθησε κάποιος από τους ανθρώ

- 468-


πους που ήταν επιφορτισμένοι με την προστασία του προσώπου του Κίροφ. Ενάμιση μήνα πριν τη δολοφονία, ο Νικολάεφ είχε συλληφθεί λόγω ύποπτης συμπεριφοράς, όμως αφέθηκε ελεύθερος χωρίς να του γίνει καν σωματική έρευνα. Επίσης, κάτω από πολύ περίεργες συνθήκες, ο τσεκίστας που είχε επι- φορτισθεί με τη φύλαξη του Κίροφ σκοτώθηκε σε αυτοκινητι- στικό δυστύχημα καθώς μεταφερόταν για κατάθεση, σε ένα δυστύχημα που κανείς από τους συνεπιβάτες του δεν έπαθε τίποτα. Μετά τη δολοφονία του Κίροφ, ανώτατοι αξιωματού- χοι της Νι-Κα-Βε-Ντε του Λένινγκραντ καταδικάσθηκαν σε πολύ ελαφριές σχετικά ποινές, αλλά το 1937 εκτελέστηκαν. Υποθέτουμε ότι εκτελέστηκαν για να καλυφθούν τα ίχνη των οργανωτών της δολοφονίας του Κίροφ (αναστάτωση στην αίθουσα).1

Ο Λέον Σεντόφ ήταν πολύ σαφής για το ποιος επωφελήθηκε από τη δολοφονία του Κίροφ.

Αν κάποιον βοήθησε η δολοφονία του Κίροφ, αυτός ήταν με βεβαιότητα η σταλινική γραφειοκρατία. Με το πρόσχημα του αγώνα ενάντια στους «τρομοκράτες», κατέπνιξε και τις τελευταίες εκδηλώσεις κριτικής σκέψης στην ΕΣΣΔ. Έβαλε μια βαριά ταφόπλακα σε κάθε τι ζωντανό.3

Το Γενάρη του 1935 δεκαεννιά άνθρωποι, ανάμεσά τους και κάποιοι Παλιοί Μπολσεβίκοι, βρέθηκαν στο εδώλιο του κατηγορούμενου: ο Ζινόβιεφ, ιδρυτικό μέλος του μπολσεβίκικου κόμματος, μέλος του πολιτικού γραφείου επί Λένιν και πρόεδρος της Κομιντέρν, ο Κάμενεφ, ιδρυτικό μέλος του μπολσεβίκικου κόμματος, μέλος του πολιτικού γραφείου επί Λένιν και αναπληρωτής του στην κυβέρνηση, ο Π. Α. Ζαλούτσκι, ένας από τους παλαιότερους εργάτες-μπολ- σεβίκους, πρώην μέλος της κεντρικής επιτροπής και πρώην γραμματέας της Επιτροπής του Λένινγκραντ, ο Γ. Ε. Εβδοκίμοφ, ένας από τους παλαιότερους εργάτες-μπολσεβίκους, πρώην μέλος της κεντρικής επιτροπής, ο Γ. Φεντόροφ, ένας από τους παλαιότερρυς εργάτες-μπολσεβίκους, πρώην μέλος της κεντρικής επιτροπής και

-469-

Τόνι Κλιφ Τρότσ κ ι1927-1940

πρόεδρος του εργατικού τμήματος του σοβιέτ [της Πετρούπολης, ΣτΜ] κατά τη διάρκεια της Επανάστασης του Οκτώβρη, ο Γ. I. Σα- φάροφ, που είχε συνοδεύσει τον Λένιν στο σφραγισμένο τρένο, πρώην μέλος της κεντρικής επιτροπής και εκδότης της Πράβδα του Λένινγκραντ, ο Α. Σ. Κάκλιν ένας από τους παλιότερους εργάτες- μπολσεβίκους, πρώην μέλος της κεντρικής επιτροπής, όπως επίσης ακόμα οχτώ Παλιοί Μπολσεβίκοι. Όλοι οι κατηγορούμενοι ομολόγησαν ηθική αυτουργία στη δολοφονία του Κίροφ.

Οι στημένες δίκες του Αυγούστου 1936Η δίκη του Γενάρη 1935 ήταν ο πρόλογος της βασικής δίκης-

παρωδία του Αυγούστου 1936: της Υπόθεσης του Τροτσκιστο-Ζι- νοβιεφικού Κέντρου. Μια σειρά καταδικασμένων στην προηγούμενη δίκη, εμφανίστηκαν σ’ αυτήν ξανά ως κατηγορούμενοι: ο Ζινό- βιεφ, ο Κάμενεφ, ο Εβδοκίμοφ, ο Μπακάεφ και άλλοι. Το κατηγορητήριο τούς απέδιδε την ευθύνη της δολοφονίας του Κίροφ και επίσης τους κατηγορούσε ότι συνωμοτούσαν για τη δολοφονία του Στάλιν και άλλων Σοβιετικών ηγετών.

Όλοι οι κατηγορούμενοι ομολόγησαν τα πιο αποτρόπαια εγκλήματα. Καμιά από τις εξηγήσεις που έδωσαν δεν διαφέρει από τις αγορεύσεις του εισαγγελέα. Αντίθετα, οι κατηγορούμενοι στις «ομολογίες» τους, συναγωνίζονταν τον εισαγγελέα ποιος θα ενοχοποιήσει περισσότερο τον εαυτό του. Καταριόταν ο ένας τον άλλον ως «λυσσασμένο φασιστικό σκυλί». Παρόλο που όλοι τους επί χρόνια είχαν τηρήσει μια πολύ κριτική στάση απέναντι στον Στάλιν, ούτε ένας δεν άρθρωσε μια λέξη κριτικής όταν βρέθηκε στο εδώλιο. Αντίθετα, προσπαθούσαν να ξεπεράσουν ο ένας τον άλλο σε ύμνους για τη μεγαλοφυΐα και τα εκπληκτικά επιτεύγματα του Στάλιν στη γη του σοσιαλισμού. Όλοι οι κατηγορούμενοι ανεξαιρέτως, δήλωσαν ότι ο πραγματικός αρχηγός της τρομοκρατικής συνωμοσίας ήταν ο απών Λέον Τρότσκι.

-470-


Ο Βισίνσκι [ο γενικός εισαγγελέας, ΣτΜ\ τέλειωσε την αγόρευσή του με τις εξής φράσεις: «Ζητάω να τουφεκισθούν αυτά τα λυσσασμένα σκυλιά. Όλοι τους!»4 Μετά απ’ αυτά τα λόγια, ο ένας μετά τον άλλον οι κατηγορούμενοι δήλωσαν ότι δεν θα έκαναν απολογία, αλλά χρήση του δικαιώματος σε ένα τελευταίο λόγο. Πάλι αυ- τοενοχοποιήθηκαν. Ο Κάμενεφ ολοκλήρωσε με τις εξής φράσεις:

Μ’ αυτό τον τρόπο υπηρετήσαμε το φασισμό, με αυτό τον τρόπο οργανώσαμε την αντεπανάσταση ενάντια στο σοσιαλισμό, προετοιμάσαμε, στρώσαμε το δρόμο για την [ιμπεριαλιστική, ΣτΜ] επέμβαση. Αυτός ήταν ο δρόμος που πήραμε, πέσαμε σε ένα βαθύ πηγάδι άθλιας προδοσίας και κάθε τι άρρωστου.5

Ο Ε. Σ. Χόλτζμαν πρόσθεσε:

Εδώ στο εδώλιο δίπλα μου βρίσκεται μια συμμορία δολοφόνων, και όχι μόνο δολοφόνων, αλλά φασιστών δολοφόνων.Δεν ζητώ οίκτο.6

Και οι δεκαέξι καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν γρήγορα.

Ο παραλογισμός της δίκηςΚανένα ντοκουμέντο, κανένα αποδεικτικό στοιχείο, τίποτα

γραμμένο δεν κατατέθηκε στο δικαστήριο. Ούτε μάρτυρες εμφανίστηκαν. Όλα τα στοιχεία περιορίστηκαν στις «αυθόρμητες» και «εθελοντικές» ομολογίες των, χωρίς εξαίρεση μετανοημένων, κατηγορουμένων. Οι τρομεροί τρομοκράτες μεταμορφώθηκαν έξαφνα σε ανθρώπους που αυτομαστιγώνονταν και προσπαθούσαν να ξε- περάσουν συγκατηγορούμενους και έδρα, απαιτώντας την ίδια τη δική τους θανατική καταδίκη.

Το πόσο στημένη ήταν η δίκη αποδεικνυόταν κάθε φορά που γινόταν λόγος για ομολογημένες συναντήσεις, οι λεπτομέρειες των

-471 -


οποίων μπορούσαν να διασταυρωθούν. Για παράδειγμα ο Χόλ- τζμαν είπε κατά τη διάρκεια της δίκης:

Κανόνισα με τον Σεντόφ να πάω στην Κοπεγχάγη μέσα σε δυο-τρεις μέρες, να εγκατασταθώ στο Ξενοδοχείο ΜπρίστοΧ και να τον συναντήσω εκεί. Πήγα στο ξενοδοχείο κατευθείαν από το σταθμό και συνάντησα τον Σεντόφ στο σαλόνι.7

Όμως, η Γκε-Πε-Ου ήταν απρόσεχτη: από το 1917 δεν υπήρχε Ξενοδοχείο Μπρίστολ στην Κοπεγχάγη! Η Γκε-Πε-Ου συνέχιζε να κάνει προχειροδουλειές, όπως στη δίκη του 1931 στη Μόσχα, όταν ένας κατηγορούμενος ομολόγησε ότι συνάντησε κάποιον ο οποίος μπόρεσε να αποδείξει ότι τη συγκεκριμένη στιγμή βρισκόταν κάπου αλλού.

Ο Τρότσκι υπογράμμιζε ξανά και ξανά τον παραλογισμό των Δικών των Παλιών Μπολσεβίκων. Για παράδειγμα σε ένα άρθρο με τίτλο Ντροπή! με ημερομηνία 18 Δεκέμβρη 1936, τόνιζε:

Ας... παραδεχθούμε προς στιγμή το αδύνατο. Ας αποδεχθούμε δηλαδή ότι οι τροτσκιστές, σε αντίθεση με τη θεωρία τους, το πρόγραμμά τους, τα δημόσια κείμενά τους και την ιδιωτική αλληλογραφία τους (η οποία είναι στη διάθεση κάθε τίμιας επιτροπής έρευνας), έγιναν τρομοκράτες - έτσι, χωρίς εσωτερική διαπάλη και διασπάσεις, χωρίς τις αναπόφευκτες αποσκιρτήσεις και αποκηρύξεις. Ας αποδεχθούμε ότι η τρομοκρατία τους ήταν απαραίτητη για να παλινορθώσουν τον καπιταλισμό. Γιατί αυτό το νέο πρόγραμμα έγινε αποδεκτό από όλους, χωρίς αποδοκιμασίες, χωρίς κριτικές, χωρίς αντιπολίτευση; Ας αποδεχθούμε παραπέρα - λίγες ανοησίες περισσότερες ή λιγότερες δεν έχουν και μεγάλη σημασία - ότι οι τρο- τσκιστές με σκοπό την παλινόρθωση του καπιταλισμού και τη νίκη του φασισμού (ναι, ναι του φασισμού!) είχαν υπογράψει ένα σύμφωνο με τη Γκεστάπο και ότι επιδίδονταν στις τρομοκρατικές τους δραστηριότητες από το 1931 μέχρι τα μέσα του 1936. Πού; Πώς; Όμως, αυτά μικρή σημασία έχουν. Όλα συνέ- βησαν στην τέταρτη διάσταση. Προσπαθούσαν συνέχεια να δολοφονήσουν όλους τους «ηγέτες», να αποδιοργανώσουν

-472 -


την οικονομία, να προετοιμάσουν τη νίκη του Χίτλερ και του Μικάδο.Μπορούμε να παραδεχτούμε όλες αυτές τις άθλιες ανοησίες ως νομικές αποδείξεις; Όμως, τελικά τι διαπιστώνουμε; Ό τι στα μέσα του 1936, όλοι οι ηγέτες αυτής της παράξενης τάσης, οι οποίοι κατηγορούνται ότι έχουν λάβει μέρος στη διά- πραξη αυτών των εγκλημάτων, έξαφνα μετανοούν, όλοι την ίδια στιγμή και ομολογούν τα εγκλήματα που είχαν διαπράξει (δηλαδή, δεν είχαν διαπράξει). Ο καθένας τους τρέχει να καλυφθεί με όση περισσότερη λάσπη γίνεται και προσπαθούν να πνίξουν τις φωνές των διπλανών τους υμνώντας πιο δυνατά τη δόξα του Στάλιν, που μόλις μέχρι χθες ήθελαν να δολοφονήσουν.8

Οι κατηγορούμενοι τα είχαν εντελώς χαμένα;

Οι κατηγορούμενοι δεν έμεναν ικανοποιημένοι με την ατομική τρομοκρατία. Επιθυμούσαν να παλινορθώσουν τον καπιταλισμό. Και το ποθούσαν τόσο πολύ, ώστε οργάνωσαν τις επαφές τους με το γερμανικό φασισμό και το γιαπωνέζικο μιλιταρισμό! Πίστευαν ότι θα μπορούσαν, εκείνοι και εγώ, να έχουμε ηγετικές θέσεις σε ένα καπιταλιστικό καθεστώς; Είναι αδύνατο ακόμα και να διατυπώσεις με ένα λογικό τρόπο αυτό το ερώτημα. Τόσο σαθρά είναι τα πολιτικά θεμέλια της δίκης.9

Και πόσο πιστευτό μπορεί να γίνει το γεγονός ότι ο Τρότσκι επέλε- ξε πέντε Εβραίους - Ολμπέργκ, Μπέρμαν-Γιουντίν, Ντάβιντ και τα αδέλφια Μ. Λούριε και Ν. Λούριε - να είναι οι πράκτορες αρμόδιοι για τις επαφές με τη Γκεστάπο;*

Γιατί έκαναν οι κατηγορούμενοι όλες αυτές τις ομολογίες στη Δίκη της Μόσχας; Καταρχάς, από όσους ανέκρινε η Γκε-Πε-Ου, μόνο μια μικρή μειοψηφία κατέρρευσε εντελώς και προχώρησε σε αυτές τις υπαγορευμένες ομολογίες. Όσοι αρνήθηκαν να κάνουν αυτές τις δηλώσεις, εκτελέστηκαν συνοπτικά. Ο Βάλτερ Κριβίτσκι,

* Παρεμπιπτόντως, ο Ν. Λούριε καταφέρνει να σταλεί ο ίδιος από τη Γκεστάπο στη Ρωσία τον Απρίλη του 1932, δηλαδή περίπου έντεκα μήνες πριν την άνοδο των Ναζί στην εξουσία και τη συγκρότηση της Γκεστάπο!

-473-


ένας από τους σοβιετικούς πράκτορες στη Δύση που το 1937 ήρθε σε ρήξη με το σταλινικό καθεστώς, έχει σχολιάσει: «Το πραγματικά παράξενο είναι ότι ομολόγησαν τόσο λίγοι, παρά την άσχημη κατάσταση όπου βρίσκονταν και τις τερατώδεις μορφές πίεσης που εξασκούσε η Γκε-Πε-Ου στους πολιτικούς αντιπάλους του καθεστώτος. Σε κάθε έναν από τους 54 κρατούμενους που παρουσιάστηκαν στις τρεις “δίκες της προδοσίας" αντιστοιχούν τουλάχιστον 100 που εκτελέστηκαν χωρίς να έχουν λυγίσει».11

Παρόλ’ αυτά, πώς μπορούμε να εξηγήσουμε τη δουλοπρεπή συμπεριφορά κάποιων Παλιών Μπολσεβίκων, που δεν είχαν κάνει την παραμικρή υποχώρηση στη διάρκεια της πάλης ενάντια στον Τσαρισμό, που είχαν περάσει χρόνια ολόκληρα στις φυλακές και τη Σιβηρία; Πώς μπορούσαν άνθρωποι σαν τον Μρατσόψσκι, που είχε γεννηθεί στη φυλακή από επαναστάτρια μάνα (κι ο πατέρας του το ίδιο), μέλος του μπολσεβίκικου κόμματος από το 1905, πολύ έμπειρος αγωνιστής της παρανομίας και ήρωας των μαχών του εμφυλίου πολέμου, ή ο I. Ν. Σμιρνόφ, εργοστασιακός εργάτης που εντάχτηκε στο κόμμα το 1899, είχε συλληφθεί επανειλημμένα, ήρωας του εμφυλίου πολέμου που εξασφάλισε τη νίκη επί του Κολτσάκ κερδίζοντας το προσωνύμιο «Λένιν της Σιβηρίας», ένας αγωνιστής που συχνά τον αποκαλούσαν «η συνείδηση του κόμματος» - πώς μπορούσαν τέτοιοι άνθρωποι να γίνουν ζυμάρι στα χέρια του Στάλιν και τον πρακτόρων του; Γιατί τέτοιες ηρωικές φιγούρες συμπεριφέρθηκαν τόσο διαφορετικά από τους αγωνιστές των Ναρόντνι- κων που βάδιζαν χωρίς δισταγμό στις κρεμάλες του Τσάρου; Γιατί η συμπεριφορά του Μρατσόφσκι και του Σμιρνόφ στο δικαστήριο διέφερε τόσο πολύ από την περήφανη και ασυμβίβαστη στάση που κράτησαν ο Ροβεσπιέρος ή ο Δαντών, που πήγαν όρθιοι στη γκιλο- τίνα;

Οι μάρτυρες των Ναρόντνικων, όπως και οι Γάλλοι επαναστάτες, αντιμετώπισαν το θάνατο ερχόμενοι κατευθείαν από το πεδίο της μάχης. Τη στιγμή της δοκιμασίας είχαν ακόμα όλες τις δυνά

-474-


μεις τους, ακόμα και τη λάμψη του θαυμασμού των μαζών. Πέθαι- ναν σε μια περίοδο όπου υπήρχε επαναστατική ανάταση. Αντίθετα, ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ, ο Σμιρνόφ, ο Μρατσόφσκι, έφθασαν στο δικαστήριο μετά από μια μακρά περίοδο - περισσότερο από μια δεκαετία - αντίδρασης. Είχαν ήδη κάνει μια σειρά συνθηκολογήσεις με τον Στάλιν, η κάθε μια τούς υποβίβαζε περισσότερο, υπονόμευε ακόμα πιο πολύ την αυτοπεποίθησή τους, το κουράγιο και την αντοχή τους. Για παράδειγμα, ας κάνουμε μια σύντομη περιγραφή των συνθηκολογήσεων του Ζινόβιεφ.

Διαγράφτηκε από το κόμμα στις 14 Νοέμβρη 1927. Το Δεκέμβρη συνθηκολόγησε με τον Στάλιν. Στις 27 Γενάρη 1928 ο Ζινόβιεφ έκανε μια δήλωση στην οποία έλεγε: «Μόνο μια μοίρα περιμένει τις λενινιστικές ιδέες μας έξω από το ΚΚΣΕ: ο εκφυλισμός και η παρακμή».12 Τον Ιούνη, ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ έγιναν ξανά δεκτοί στο κόμμα. Τον Οκτώβρη του 1932, το ατυχές ζεύγος, διαγράφτηκε για δεύτερη φορά μαζί με μια σειρά υποστηρικτές της Δεξιάς: τον Ν. Α. Ουγκλάνοφ, πρώην γραμματέα της κεντρικής επιτροπής και της Επιτροπής Μόσχας, τον Μ. Ν. Ριούτιν, μέλος της κεντρικής επιτροπής και ανώτερο στέλεχος της κομματικής οργάνωσης Μόσχας. Ο Ριούτιν είχε γράψει ένα έντονα επικριτικό κείμενο για το σταλινικό καθεστώς και την πολιτική του. Ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ κατηγορήθηκαν ότι:

γνωρίζοντας πως τα αντεπαναστατικά ντοκουμέντα κυκλοφορούσαν ευρέως, προτίμησαν αντί να τα αποκηρύξουν να τα συζητήσουν και κατά συνέπεια να γίνουν συναυτουργοί μιας αντικομματικής, αντεπαναστατικής ομάδας.13

Ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ διαγράφτηκαν από το κόμμα και εξορίστηκαν από τη Μόσχα απλά γιατί δεν έτρεξαν να καρφώσουν τον Ριούτιν.

Έξι μήνες αργότερα, το Μάη του 1933, μετά από ακόμα μια δήλωση μετανοίας ο Ζινόβιεφ και ο Κάμενεφ έγιναν ξανά μέλη του

-475-


κόμματος και τους επιτράπηκε να επιστρέψουν στη Μόσχα από την εξορία τους στη Σιβηρία. Την πρώτη φορά που συνθηκολόγησαν, το Δεκέμβρη του 1927, δεν είχαν πέσει στα γόνατα μπροστά στον Στάλιν. Αυτή τη φορά, το Μάη του 1933, με τη νέα τους μετάνοια, δόξαζαν το αλάθητο και τη μεγαλοφυΐα του Στάλιν.

Στο Δέκατο Έβδομο Συνέδριο του κόμματος (Γενάρης-Φλεβά- ρης 1934) το λεγόμενο και «Συνέδριο των Νικητών», μια σειρά πρώην αντιπολιτευόμενοι ανέβηκαν στο βήμα για να απευθυνθούν στους συνέδρους: ο Μπουχάριν, ο Ζινόβιεφ, ο Κάμενεφ, ο Λομινά- τζε, ο Πρεομπραζένσκι, ο Πιατάκοφ, ο Ράντεκ, ο Ρίκοφ και ο Τόμ- σκι. Όλοι τους αναγνώρισαν τα λάθη του παρελθόντος και τέλει- ωναν τις ομιλίες τους με μια δήλωση για το μεγαλείο και τη μεγαλοφυΐα του Αρχηγού.

Η Πράβδα δημοσίευε συχνά άρθρα του Ζινόβιεφ σε όλη τη διάρκεια του 1934. Το πλέον δουλοπρεπές κείμενο που έγραψε ο Ζινόβιεφ ήταν μια νεκρολογία του Κίροφ. Είχε τίτλο «Ο Άνθρω- πος-Πυρσός»:

Ο πόνος του κόμματος είναι πόνος όλου του λαού, όλων των λαών της ΕΣΣΔ. Ο θρήνος του κόμματος είναι θρήνος όλης της μεγάλης χώρας μας... Όλος ο λαός νιώθει το βάρος της απώλειας. Η βδελυρή δολοφονία του Σεργκέι Μιρόνοβιτς Κίροφ, έχει στ’ αλήθεια ξεσηκώσει όλο το Κόμμα, όλη τη Σοβιετική Ένωση. Ο χαμός αυτού του αγαπημένου και λατρευτού ανθρώπου είναι σαν το χαμό του πιο κοντινού και αγαπητού προσώπου... Γιος της εργατικής τάξης - αυτό ήταν ο Ανθρω- πος-Πυρσός... ο δυνατός, βαθύς, αγαπητός άνθρωπός μας...Δεν μπορούσες να μην τον πιστέψεις, να μην τον αγαπήσεις, να μην νιώθεις περήφανος γΓ αυτόν.14

Αλλά δυο-τρεις μήνες μετά, ο Ζινόβιεφ ομολογούσε «ηθική ευθύνη» για τη δολοφονία του Κίροφ!

Παρομοίως, πολλά από τα μελλοντικά θύματα του Στάλιν είχαν εξευτελίσει τόσο πολύ τον εαυτό τους εκ των προτέρων, οπότε

-476-

όταν συνελήφθησαν, τούς ήταν αδύνατο να αρνηθούν τις κατηγορίες και να διατηρήσουν την αξιοπρέπειά τους στη δίκη.

Για παράδειγμα, ο Ράντεκ σε ένα εμετικό δισέλιδο άρθρο του, υμνούσε γλοιωδώς τον Στάλιν: Όντας «ο καλύτερος μαθητής του Λένιν, το πρότυπο του λενινιστικού κόμματος, το μεδούλι των οστών του, το αίμα του αίματός του», ο Στάλιν ενσάρκωνε «το σύνολο της ιστορικής εμπειρίας του κόμματος». Έβλεπε «το ίδιο μακριά με τον Λένιν» και άλλα τέτοια. Το άρθρο ανατυπώθηκε γρήγορα ως μια μικρή παμφλέτα και κυκλοφόρησε σε 225.000 αντίτυπα, αριθμός τεράστιος για εκείνη την εποχή.

Στη διάρκεια της δίκης του Ζινόβιεφ και των υπόλοιπων, ο Ράντεκ έγραψε ένα άρθρο στην Πράβδα με τίτλο Η Τροτσκιστο-Ζι- νοβιεφική Φασιστική Συμμορία·15 Στο ίδιο φύλλο η Πράβδα δημοσίευε επιστολή του Ρακόφσκι που ζητούσε την εκτέλεση του Ζινό- βιεφ, του Κάμενεφ και των άλλων πρακτόρων της Γκεστάπο. Ο Πιατάκοφ έριξε και εκείνος ένα βουνό με βρόμικες συκοφαντίες πάνω στους κατηγορούμενους.

Ο Μπουχάριν δεν ήταν λιγότερο δουλοπρεπής. Είχε τελειώσει την ομιλία του στο Δέκατο Έβδομο Συνέδριο με τις εξής φράσεις:

Ζήτω το Κόμμα μας, η λαμπρή μαχητική συντροφικότητά του, η συντροφικότητα των δοκιμασμένων στρατιωτών, σκληρών σαν ατσάλι, επαναστατών που έχουν το σθένος να κερδίσουν όλες τις νίκες κάτω από την ηγεσία του αρχιστράτηγου των προλεταριακών δυνάμεων, του αφρού των αφρών - του Συντρόφου Στάλιν.16

Ο Σεντόφ εξήγησε με πολύ εύστοχο τρόπο πως αποσπάσθηκαν τέτοιες ομολογίες από τους κατηγορούμενους.

Στο εδώλιο των κατηγορουμένων δεν κάθονταν παρά οι σκιές του Σμιρνόφ του εμφυλίου πολέμου ή του Ζινόβιεφ των πρώτων χρόνων της Κομιντέρν. Στο εδώλιο κάθονταν άνθρωποι σπασμένοι, τσακισμένοι, τελειωμένοι. Πριν τους εξοντώσει σωματικά, ο Στάλιν τους είχε σπάσει και καταστρέψει ηθικά.

Όσο πιο σκοτεινή η νύχτα,τόσο πιο φωτεινό το αστέρι___________

-477-


Η συνθηκολόγηση είναι σαν ένα κεκλιμένο επίπεδο: κανείς δεν έχει καταφέρει να μείνει σταθερός επί μακρόν επάνω του. Ό ταν βρεθείς εκεί, δεν μπορεί παρά να κουτρουβαλήσεις μέχρι τον πάτο...Η σταλινική «τέχνη» του σπασίματος επαναστατικών χαρακτήρων συνίσταται στο προσεκτικό, σταθερό σπρώξιμο αυτών των ανθρώπων, βήμα το βήμα, όλο και πιο χαμηλά... Άλλωστε ποιο κίνητρο είχαν για να παλέψουν; Ό χι μόνο είχαν αποκηρύξει τις ιδέες τους, αλλά είχαν βοηθήσει και τον Στάλιν να τις σύρει στη λάσπη. Χωρίς αμφιβολία αυτοί οι άνθρωποι θα συμπεριφέρονταν διαφορετικά αν το διεθνές εργατικό κίνημα δεν βρισκόταν σε αυτή την κατάσταση κατάρρευσης. Απομονωμένοι από το επαναστατικό κίνημα, απομονωμένοι από τον κόσμο γενικότερα, το μόνο που μπορούσαν να δουν ήταν η άνοδος και το δυνάμωμα του φασισμού και τα αδιέξοδα του σταλινισμού στην ΕΣΣΔ. Η θλιβερή συμπεριφορά των κατηγορουμένων είναι καταρχήν έκφραση μιας βαθιάς απελπισίας ανθρώπων που έχουν χάσει πλήρως το μπούσουλα. Και πώς να μην απογοητεύονται σήμερα οι Σοβιετικοί άνθρωποι, ακόμα και οι καλύτεροι ανάμεσά τους; Έχουν ποτέ διαμορφωθεί επαναστάτες σε κενό αέρος; Για να διαμορφωθούν χρειάζεται συλλογική δουλειά, αμοιβαίες σχέσεις, δεσμοί με τις μάζες, θεωρητική αυτομόρφωση κλπ. Ο τύπος του επαναστάτη μπολσεβίκου μόνο υπό τέτοιες συνθήκες μπορούσε να διαμορφωθεί. Όμως, αυτό ανήκει στο μακρινό παρελθόν. Στην τελευταία δεκαετία στην ΕΣΣΔ κι όχι μόνο εκεί, έχει εκτυλιχ- θεί η αντίστροφη διαδικασία.17

Ο προσωπικός ηρωισμός είναι μια κοινωνική λειτουργία. Αλλο πράγμα είναι να πας στη φυλακή και στη Σιβηρία, ακόμα και στο ικρίωμα, επί Τσαρισμού, με την επίγνωση ότι γύρω σου υπάρχουν άνθρωποι που σε υποστηρίζουν και σου συμπαραστέκονται, και εντελώς διαφορετικό πράγμα να είσαι πλήρως απομονωμένος, φυσικά και πνευματικά. Τότε, στραγγίζεις από θάρρος. Ο Τρότσκι γράφει:

Τα θύματα, σε κάθε νέο στάδιο συνθηκολόγησης, συνέχιζαν να βρίσκονται αντιμέτωπα με τις ίδιες εναλλακτικός επιλογές:

-478-


είτε να αποκηρύξουν όλες τις προηγούμενες συνθηκολογήσεις και να εμπλακούν σε έναν αγώνα χωρίς ελπίδα ενάντια στη γραφειοκρατία - χωρίς να διαθέτουν μια σημαία, μια οργάνωση, ούτε κάποιο προσωπικό κύρος - ή να κάνουν το βήμα και να βουλιάξουν λίγο ακόμα, κατηγορώντας τους εαυτούς τους και άλλους για φρικτά εγκλήματα. Αυτή ήταν η πορεία στην άβυσσο! Ήταν δυνατόν λαμβάνοντας υπόψη μια κατά προσέγγιση συνισταμένη τους, να προβλέψεις το επόμενο κύμα αποκηρύξεων. Το έκανα πολλές φορές στον τύπο.18

Τα ανθρώπινα νεύρα, ακόμα και τα πιο δυνατά, έχουν περιορισμένη δυνατότητα αντοχής στα ψυχολογικά βασανιστήρια.19

Γνωρίζετε την αντίσταση των υλικών, το ίδιο ισχύει με την ανθρώπινη φύση... Για να είσαι ήρωας σε μια πολιτική δράση, χρειάζεσαι μια πολιτική προοπτική, μια ελπίδα, την ιδέα ενός προγράμματος. Οι άνθρωποι που ομολόγησαν είχαν χάσει την οποιαδήποτε προσωπική ιδέα εδώ και πολύ καιρό. Είχαν από καιρό συνθηκολογήσει με τη γραφειοκρατία - και όχι μια, αλλά πολλές φορές. Αυτοί που δικάζονταν είχαν απομονωθεί από τον εξωτερικό κόσμο, δεν ήταν τόσο δυνατοί θεωρητικά όσο χρειαζόταν για να αναλύσουν την κατάσταση, είχαν χάσει κάθε προσανατολισμό και, αφού λεγόταν ότι η γραφειοκρατία έχει θριαμβεύσει, είπαν μέσα τους, τότε τι μπορούμε να κάνουμε για να αλλάξουμε την κατάσταση; Ο φασισμός έχει απλώσει την εξουσία του, οι εργάτες μας είναι απογοητευμένοι και ηττοπαθείς, τι μπορούμε να κάνουμε; Ήμαστε ανήμποροι, πρέπει να συνθηκολογήσουμε με τη γραφειοκρατία. Έχασαν και την περιορισμένη υποστήριξη που είχαν πριν.Μετά τη συνθηκολόγησή τους η γραφειοκρατία τους είπε: φίλοι, η συνθηκολόγησή σας δεν αρκεί, χρειάζεται να μας βοηθήσετε να εξοντώσουμε κάθε αντιπολίτευση. Τι μπορούσαν να κάνουν; Αν αρνούνταν δεν θα ήταν αφοσιωμένοι στο Σοβιετικό κράτος και θα κατέληγαν στο εκτελεστικό απόσπασμα. Και τότε οι κακόμοιροι, απομονωμένοι άνθρωποι, σκέφτηκαν: θα θυσιαστούμε. Με τη συνθηκολόγησή μου αποδέχομαι ότι το Σοβιετικό κράτος, όπως είναι σήμερα με τον Στάλιν επικεφαλής, είναι η μοναδική ελπίδα. Αναγνωρίζω ότι η Αντιπολίτευση δεν

- 47 9 -


έχει μέλλον και ότι αν αρνηθώ να ομολογήσω, αυτό θα οφείλε- ται σε αφηρημένες ηθικές αναστολές. Οπότε συνθηκολόγησαν και ηθικά, όπως πριν είχαν συνθηκολογήσει πολιτικά.20

Πέντε μέρες πριν τη δίκη η κυβέρνηση, με σκοπό να «μαλακώσει» τον Ζινόβιεφ και τον Κάμενεφ, δημοσίευσε ένα νόμο που έδινε το δικαίωμα σε όσους καταδικάζονταν σε θάνατο από στρατοδικείο για εγκλήματα τρομοκρατίας, να κάνουν έφεση. Μ’ αυτόν τον τρόπο οι κατηγορούμενοι συνέχισαν να τρέφουν μια φευγαλέα ελπίδα ότι θα γλυτώσουν τις ζωές τους. Γνώριζαν επίσης ότι η κυβέρνηση είχε δώσει χάρη σε καταδικασμένους σε θάνατο σε προηγούμενες δίκες (στη Δίκη του Σάκτι, του «Βιομηχανικού Κόμματος» και τη δίκη του «Μενσεβίκικου Κέντρου»).

Όμως, ο Στάλιν τους εξαπάτησε για ακόμα μια φορά. Στις 2.30πμ της 24ης Αυγούστου ο Β. Β. Ούλριχ, πρόεδρος του στρατοδικείου, διάβασε την απόφαση καταδίκης όλων σε θάνατο. Το απόγευμα της ίδιας μέρας εκδόθηκε μια κοφτή κυβερνητική ανακοίνωση, που την επόμενη μέρα δημοσιευόταν στις Σοβιετικές εφημερίδες:

Το Προεδρείο της Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής της ΕΣΣΔ απέρριψε την αίτηση χάριτος όσων καταδικάσθηκαν σε θάνατο με απόφαση του Στρατιωτικού Συμβουλίου του Ανώτατου Δικαστηρίου της ΕΣΣΔ στις 24 Αυγούστου για συμμετοχή στο ενωμένο Τροτσκιστο-Ζινοβιεφικό Κέντρο. Η ποινή εκτελέστηκε.

Κι άλλες Δίκες της ΜόσχαςΤη «Δίκη των 16» (Ζινόβιεφ και λοιποί) τον Αύγουστο του 1936,

ακολούθησαν τρεις δίκες που έγιναν ευρύτερα γνωστές: Η «Δίκη των Δεκαεπτά» (Πιατάκοφ, Ράντεκ, Σοκόλνικοφ, Μουράλοφ, Σε- ρεμπριάκοφ και άλλοι) το Γενάρη του 1937, η μυστική δίκη του Στρατάρχη Τουχατσέφσκι και μιας ομάδας στρατηγών του Κόκκινου Στρατού τον Ιούνη του 1937 και τέλος η «Δίκη των Εικοσιένα» (Ρίκοφ, Μπουχάριν, Κρεστίνσκι, Ρακόφσκι, Γιάγκοντα και άλλων)

-480-


το Μάρτη του 1938. Στη θέση του κατηγορούμενου βρέθηκαν όλα τα μέλη του πολιτικού γραφείου επί Λένιν, εκτός από τον ίδιο τον Στάλιν. Ο Τρότσκι, παρ’ ότι απών, ήταν ο βασικός κατηγορούμενος.

Αν το βασικό μοτίβο της «Δίκης των Δεκαέξι» ήταν ότι οι κατηγορούμενοι εμπλέκονταν σε πράξεις τρομοκρατίας ενάντια στους ηγέτες της ΕΣΣΔ, στη «Δίκη των Δεκαεπτά» η έμφαση δόθηκε στον υποτιθέμενο σκοπό τους να παλινορθώσουν τον καπιταλισμό, δρώντας ως πράκτορες του Χίτλερ και του Μικάδο, προσφέροντας την Ουκρανία στη Γερμανία και την Παραθαλάσσια Επαρχία μαζί με την επαρχία του Αμούρ στην Ιαπωνία. Σε αντάλλαγμα, ο Χίτλερ θα υποστήριζε μια κυβέρνηση Τρότσκι-Ζινόβιεφ στην ΕΣΣΔ. Ο Πιατά- κοφ δήλωσε μπροστά στο δικαστήριο ότι ο Τρότσκι:

μου είπε ότι είχε μακρές διαπραγματεύσεις με τον αντιπρόεδρο του γερμανικού Εθνικοσοσιαλιστικού Κόμματος, τον Χες... Οι γερμανοί φασίστες υποσχέθηκαν να υιοθετήσουν μια ευμενή στάση απέναντι στο τροτσκιστο-ζινοβιεφικό μπλοκ και να το υποστηρίξουν αν έρθει στην εξουσία, είτε κατά τη διάρκεια ενός πολέμου ή πριν από αυτόν, αν οι κατηγορούμενοι τα κατάφερναν.21

Ο εβραίος κομμουνιστής Τρότσκι ως Γκαουλάιτερ του Χίτλερ στην ΕΣΣΔ!

Ένα άλλο νέο στοιχείο αυτής της δίκης ήταν ότι φόρτωσαν στους κατηγορούμενους και τη διάπραξη καταστροφών και σαμποτάζ σε μια σειρά μεγάλες επιχειρήσεις και σιδηροδρόμους.

Όπως και στη «Δίκη των Δεκαέξι», και πάλι η μοναδική «απόδειξη των κατηγοριών ήταν οι ομολογίες των κατηγορουμένων. Αν στη «Δίκη των Δεκαέξι» τη σκευωρία την είχε βγάλει στην επιφάνεια η ιστορία της συνάντησης του Χόλτζμαν με τον Σεντόφ στο Ξενοδοχείο Μπρίστολ στη Στοκχόλμη, η ανοησία αυτής της δίκης αποκαλύ- φθηκε όταν ο Πιατάκοφ ισχυρίστηκε ότι ταξίδεψε αεροπορικώς στο Όσλο για να συναντήσει τον Τρότσκι.22 Στην αναφερόμενη ημερομηνία δεν μπορούσε να γίνει καμιά πτήση ξένου αεροσκάφους.

-481 -


Στη «Δίκη των Δεκαεπτά» το κατηγορητήριο που αφορούσε τις σαμποταριστικές δραστηριότητες των τροτσκιστών καλύπτει τα 4/5 των πρακτικών της δίκης.

Η γραφειοκρατική κακοδιαχείριση, η υποαπορρόφηση των επενδύσεων, η γιγάντωση της σπατάλης, η χαμηλή ποιότητα των προϊόντων, οι δυσαναλογίες και τα φρακαρίσματα στην παραγωγή κλπ, που ήταν δομικά στοιχεία του σταλινικού γραφειοκρατικού κρατικο-καπιταλιστικού καθεστώτος, αποδίδονταν στις υπονομευτικές δραστηριότητες των τροτσκιστών πρακτόρων. Στην πραγματικότητα, τα πρακτικά της «Δίκης των Δεκαεπτά» δίνουν μια πολύ έντονη εικόνα της κακοδιαχείρισης της οικονομίας επί Στάλιν. Διευθυντές επιχειρήσεων, μέχρι και υπουργοί, γίνηκαν τα εξιλαστήρια θύματα. Να ένα παράδειγμα: ο I. Α. Κνιάζεφ, διοικητής των σιδηροδρόμων Νοτίων Ουραλίων, παραθέτει ένα μακρύ κατάλογο τροτσκιστών που έκαναν σαμποτάζ στους σιδηροδρόμους.23

ΡΙΤΣΚΟΦ (μέλος του δικαστηρίου): Πόσα τρένα κατέστρεψε η τροτσκιστική οργάνωση κάτω από την ηγεσία σου;ΚΝΙΑΖΕΦ: Εμείς άμεσα οργανώσαμε τον εκτροχιασμό δεκατριών με δεκαπέντε τρένων....η αύξηση των σιδηροδρομικών δυστυχημάτων συνδεόταν χωρίς αμφιβολία με τις σαμποταριστικές δραστηριότητες της τροτσκιστικής οργάνωσης και σε άλλους κλάδους της βιομηχανίας. Θυμάμαι ότι το 1934 είχαν σημειωθεί περίπου 1.500 εκτροχιασμοί τρένων και δυστυχήματα.24

Αυτές οι ομολογίες περί σαμποτάζ επί της ουσίας αναδείκνυαν την πραγματικά άσχημη κατάσταση της γραφειοκρατικά διευθυνόμε- νης οικονομίας. Όπως εξήγησε ο Τρότσκι στην Επιτροπή Ντιούι, στην αντι-δίκη που έγινε στο Μεξικό τον Απρίλη του 1937:

Ο κόσμος πληροφορήθηκε, από την καταδικαστική απόφαση και τις διαδικασίες, ότι ουσιαστικά το σύνολο της Σοβιετικής οικονομίας βρισκόταν στα χέρια μιας «χούφτας τροτσκιστών».Τα πράγματα δεν ήταν καλύτερα στον τομέα των μεταφορών.


Όμως, ποια είναι αυτά τα σαμποτάζ των τροτσκιστών στην πραγματικότητα; Ο Πιατάκοφ στην ομολογία του, επιβεβαιωμένη από τις ομολογίες των υψιστάμενών του που κάθονταν δίπλα του στο εδώλιο, αποκάλυψε ότι: (α) τα σχέδια νέων εργοστασίων καταρτίζονταν με πολύ αργούς ρυθμούς και υποβάλλονταν σε συνεχείς αναθεωρήσεις, (β) Η κατασκευή των εργοστασίων έπαιρνε ιδιαίτερα πολύ χρόνο, ακινητοποιώντας τεράστια κονδύλια, (γ) Επιχειρήσεις τίθενται σε λειτουργία χωρίς να έχουν ολοκληρωθεί όλα τα στάδια της κατασκευής τους, οπότε και καταστρέφονται. (δ) Υπάρχουν δυσαναλογίες ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα των νέων εργοστασίων, με αποτέλεσμα να περιορίζεται κατά πολύ η παραγωγική τους ικανότητα, (ε) Τα εργοστάσια συσσωρεύουν υπερβολικά τεράστια αποθέματα σε πρώτες ύλες και άλλα εφόδια, μετατρέπον- τας το ζωντανό κεφάλαιο σε νεκρό κεφάλαιο, (στ) Τα εφόδια σπαταλιούνται σε μεγάλη έκταση κλπ. Όλα αυτά τα φαινόμενα, που είναι από καιρό γνωστά ως οι χρόνιες ασθένειες της Σοβιετικής οικονομικής ζωής, εμφανίζονται τώρα ως το αποτέλεσμα μια κακόβουλης συνωμοσίας, επικεφαλής της οποίας βρισκόταν ο Πιατάκοφ, βεβαίως κάτω από τις δικές μου οδηγίες. Ωστόσο, παραμένει πλήρως ακατανόητος ο ρόλος των κρατικών οργάνων διεύθυνσης της βιομηχανίας και του πιστωτικού συστήματος, για να μην μιλήσουμε για το Κόμμα που είχε τις οργανώσεις του σε κάθε οργανισμό και επιχείρηση στη διάρκεια όλων των παραπάνω γεγονότων. Αν κανείς πιστέψει την καταδικαστική απόφαση, τότε η διεύθυνση της οικονομίας δεν βρισκόταν στα χέρια του «ευπροσήγορου και αλάνθαστου ηγέτη» ούτε στα χέρια των στενότερων συνεργατών του, τα μέλη του πολιτικού γραφείου και της κυβέρνησης, αλλά στα χέρια απομονωμένων ανθρώπων, που ήδη εδώ και εννιά χρόνια έχουν απελαθεί και εξοριστεί...Οι «τροτσκιστές», μας λένε σε κάθε βήμα, αποτελούν μια ασήμαντη μειοψηφία, απομονωμένη και μισητή από τις μάζες. Υποτίθεται ότι γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο στράφηκαν στις μεθόδους της ατομικής τρομοκρατίας. Ομως, η εικόνα αλλάζει ριζικά όταν ερχόμαστε στο σαμποτάζ. Προφανώς, ένα άτομο μπορεί να ρίξει άμμο σε μια μηχανή ή να ανατινάξει μια γέφυρα. Όμως, από το δικαστήριο ακούσαμε για τέτοιες μεθόδους σαμποτάζ που θα

-4 8 3 -


μπορούσαν να πραγματοποιηθούν μόνο αν το σύνολο του κρατικού μηχανισμού βρισκόταν στα χέρια των σαμποτέρ.25

Ο Πιατάκοψ, ο Μουράλοφ, ο Ντρόμπνις και ακόμα εννέα καταδικάστηκαν σε θάνατο, τρεις κατηγορούμενοι, οι δυο ήταν ο Σοκόλ- νικοφ κι ο Ράντεκ, καταδικάστηκαν σε δέκα χρόνια φυλάκιση, ενώ ένας τρίτος σε οχτώ χρόνια.

Η Δίκη των ΣτρατηγώνΠρος τα τέλη Μάη 1937 η Γκε-Πε-Ου ανακοίνωσε ότι είχε ξε

σκεπάσει μια συνωμοσία με επικεφαλής το Στρατάρχη Τουχατσέφ- σκι, αναπληρωτή Κομισάριο Άμυνας, τον εκσυγχρονιστή και επί της ουσίας επικεφαλής του Κόκκινου Στρατού. Υποτίθεται ότι, επίσης, αναμιγμένοι στη συνωμοσία ήταν οι στρατηγοί Γιακίρ, Άιντε- μαν, Ουμπόρεβιτς, Κορκ, Πούτνα, Φέλντμαν και Πριάκοφ, όπως και ο στρατηγός Γκάμερνικ, Ανώτατος Πολιτικός Επίτροπος του Κόκκινου Στρατού. Η δίκη διεξήχθη κεκλεισμένων των θυρών και δεν έχει γίνει τίποτα γνωστό για τα όσα λέχθηκαν στην αίθουσα, εκτός από την απόφαση του δικαστηρίου. Με την εξαίρεση του Γκάμερνικ που αυτοκτόνησε, όλοι οι υπόλοιποι εκτελέστηκαν. Η θανατική καταδίκη έφερε τις υπογραφές τεσσάρων στραταρχών. Με τη σειρά ήταν οι εξής: Βοροσίλοφ, Μπουντιένι, Μπλίχερ, Γιεγ- κόροφ. Οι δυο τελευταίοι σύντομα θα αντίκριζαν και εκείνοι το εκτελεστικό απόσπασμα.

Αυτή τη δίκη ακολούθησαν εκτεταμένες εκκαθαρίσεις στις ένοπλες δυνάμεις. Ο Ρόι Μεντβέντεφ καταγράφει την έκτασή τους:

Τρεις από τους πέντε στρατάρχες, τρεις από τους τέσσερις διοικητές στρατιάς και όλοι οι δώδεκα υποδιοικητές τους, οι 60 από τους 97 διοικητές σώματος στρατού, οι 136 από τους 199 διοικητές μεραρχίας, οι 221 από τους 397 διοικητές ταξιαρχίας, και οι δυο αρχιναύαρχοι και οι δυο υποδιοικητές τους, οι έξι ναύαρχοι, οι 9 από τους 15 αντιναυάρχους, οι δυο ανώτε

-484-


ροι πολιτικοί επίτροποι στρατιάς και οι 15 υφιστάμενοί τους κομισάριοι, 5 από τους 28 πολιτικούς επιτρόπους σωμάτων στρατού, οι 79 από τους 97 επιτρόπους μεραρχίας, και οι 34 από τους 36 επιτρόπους ταξιαρχίας. Υπήρχαν τεράστιες απώλειες επίσης σε μεσαίους και κατώτερους αξιωματικούς. Η συγκλονιστική αλήθεια μπορεί να διατυπωθεί με απλό τρόπο: ποτέ στην ιστορία το σώμα αξιωματικών ενός στρατού δεν υπέστη τόσο μεγάλες απώλειες εν καιρώ πολέμου, όσες υπέ- στη ο Σοβιετικός Στρατός εν καιρώ ειρήνης.26

Η Δίκη των ΕικοσιέναΤέλος, το Μάρτη του 1938 πραγματοποιήθηκε η τελευταία από

τις διαβόητες Δίκες της Μόσχας, η δίκη των Ρίκοφ, Μπουχάριν, Κρεστίνσκι, Ρακόφσκι, Γιάγκοντα και άλλων. Κατηγορούνταν για συμμετοχή στη συνωμοτική ομάδα με την ονομασία «Μπλοκ Δεξιών και Τροτσκιστών».

Η δίκη ήταν σε μεγάλο βαθμό αντίγραφο της «Δίκης των Δεκαεπτά» και της «Δίκης των Δεκαέξι». Ο Τρότσκι ήταν ξανά ο βασικός κατηγορούμενος, όπως στις προηγούμενες δίκες. Όμως, σ’ αυτή την περίπτωση, η εγκληματική του δραστηριότητα είχε ξεκινήσει, όπως αποκάλυπτε η καταδικαστική απόφαση, πολύ νωρίτερα απ’ ό,τι πιστευόταν μέχρι τότε:

Η έρευνα έχει τεκμηριώσει με βεβαιότητα ότι ο Τρότσκι είχε αποκτήσει επαφή με τη γερμανική υπηρεσία πληροφοριών από το 1921 και με τη βρετανική από το 1926.27

Ο Κρεστίνσκι δήλωσε μπροστά στο δικαστήριο:

Το 1921 ο Τρότσκι μου είπε να εκμεταλλευθώ μια συνάντηση με τον Ζέεκτ [αρχηγό γενικού επιτελείου του γερμανικού στρατού] στη διάρκεια επίσημων διαπραγματεύσεων, να του προτείνω, στον Ζέεκτ δηλαδή, να εγκρίνει την παραχώρηση μιας τακτικής επιχορήγησης στον Τρότσκι για τη χρηματοδότηση παράνομων τροτσκιστικών δραστηριοτήτων και επίσης μου είπε ότι αν ο Ζέεκτ ζητούσε σε αντάλλαγμα από μας υπη

-485-


ρεσίες κατασκοπείας, θα έπρεπε να το αποδεχθούμε και το πιο πιθανό να το κάναμε. Θα μιλήσω αργότερα για τη συνομιλία που είχα με τον Τρότσκι όταν μου έδινε αυτές τις οδηγίες. Έθεσα το ζήτημα στον Ζέεκτ και αποφάσισε την παραχώρηση250.000 χρυσών μάρκων, δηλαδή 60.000 δολαρίων ετησίως.28

Ο Τρότσκι στον κολοφώνα της δύναμής του, αφού είχε νικήσει στον εμφύλιο πόλεμο και μαζί με τον Λένιν ηγείτο της Σοβιετικής Ένωσης και της Κομιντέρν, γίνεται πράκτορας της ηττημένης και εξαθλιωμένης Γερμανίας κι όλα αυτά για το γελοίο ποσό των250.000 χρυσών μάρκων, 60.000 δολαρίων ετησίως!

Σύμφωνα με τα όσα κατέθεσε ο Ρακόφσκι, ο Τρότσκι ήταν επικεφαλής «μιας σχολής κατασκοπείας, σαμποτάζ, προδοσίας, τρομοκρατίας. Ήμασταν η πρωτοπορία της ξένης επιθετικότητας, του διεθνούς φασισμού, και όχι μόνο στην ΕΣΣΔ, αλλά επίσης και στην Ισπανία, την Κίνα, σε όλον τον κόσμο».29

Η απόφαση του δικαστηρίου ήταν η εξής: Μπουχάριν, Ρίκοφ, Γιάγκοντα, Κρεστίνσκι, Ρόζενγκλοτς και ακόμα δεκατρείς- εις θάνατον. Ο Ντ. Ντ. Πλέτνεφ καταδικάστηκε σε 25 χρόνια φυλάκιση, ο Ρακόφσκι σε 20 και ο Σ.Α. Μπεσόνοφ σε 15 χρόνια.

Η «Δίκη των Είκοσι Ένα» ήταν η τελευταία από τις δίκες που ξεκίνησαν με τη δολοφονία του Κίροφ. Οι εκκαθαρίσεις σταμάτησαν στις αρχές του 1939.

Παρεμπιπτόντως, από όλα τα ντοκουμέντα που κατατέθηκαν στη Δίκη της Νυρεμβέργης των ναζί ηγετών μετά τον πόλεμο, δεν εντοπίστηκε ούτε ένα που να περιλαμβάνει έστω μια έμμεση αναφορά σε δεσμούς τροτσκιστών ή άλλων αντιπολιτευόμενων κομμουνιστών με τους ναζί.

Η εξόντωση των Παλιών ΜπολσεβίκωνΟ Στάλιν είχε εξοντώσει τα μέλη του πολιτικού γραφείου, εκεί

νης της ομάδας που κατεύθυνε τις τύχες της Ρώσικης Επανάστασης

- 486 -


και της Κομιντέρν όσο ήταν ζωντανός ο Λένιν. Το πολιτικό γραφείο το αποτελούσαν οι Λένιν, Τρότσκι, Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Τόμσκι, Ρίκοφ και Στάλιν μαζί με τον Μπουχάριν ως αναπληρωματικό μέλος. Μετά το 1924 και το θάνατο του Λένιν, ο Τρότσκι καταδιώχθηκε από τον Στάλιν, ώσπου ένας πράκτορας του τελευταίου τον δολοφόνησε. Οι Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Ρίκοφ και Μπουχάριν εκτελέστηκαν. Ο Τόμσκι αυτοκτόνησε λίγο πριν ξεκινήσει η δίκη του.

Στη Διαθήκη του Λένιν αναφέρονται έξι ονόματα: Τρότσκι, Στάλιν, Ζινόβιεφ, Κάμενεφ, Μπουχάριν και Πιατάκοφ, οι δυο τελευταίοι ως «οι πιο διακεκριμένοι από τη νεολαία». Οι τέσσερις από τους προαναφερθέντες εκτελέστηκαν από τον Στάλιν και ένας δολοφονήθηκε από πράκτορά του.

Επίσης, από τα 21 μέλη της κεντρικής επιτροπής την ώρα της επανάστασης του Οκτώβρη, μόνο δυο επέζησαν: ο Στάλιν κι η Αλεξάνδρα Κολοντάι.

Όμως, στις εκκαθαρίσεις εξοντώθηκαν και πολλοί που ακόμα και μέχρι πρόσφατα ήταν γνωστοί υποστηρικτές του Στάλιν. Από τα 139 τακτικά και αναπληρωματικά μέλη της κεντρικής επιτροπής που εξέλεξε το Δέκατο'Εβδομο Συνέδριο (Γενάρης 1934), μόνο 21 ή το 15,1% επανεκλέχθηκαν στο επόμενο συνέδριο (Μάρτης 1939). Από τους 1.699 αντιπροσώπους στο ίδιο συνέδριο, οι 1.108 ή το 56,8% εκτελέστηκαν μέσα στα επόμενα χρόνια.30

Σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Τρότσκι όλοι οι γραμματείς περιφερειακών οργανώσεων είχαν μετατεθεί και αντικαταστα- θεί μέχρι το τέλος του 1937.31

Όμως, τα παραπάνω στοιχεία αποτελούν μόνο την κορυφή του παγόβουνου. Ο Ρόι Μεντβέντεφ κάνει την εξής σύνοψη:

Μέσα σε δυο χρόνια η Νι-Κα-Βε-Ντε συνέλαβε και σκότωσε περισσότερους κομμουνιστές από όσους είχαν χαθεί στα χρόνια της παράνομης πάλης, σε τρεις επαναστάσεις και στον εμφύλιο πόλεμο.32

- 487-


Ο Ρόι Μεντβέντεφ γράφει επίσης τα εξής:

Σύμφωνα με τους πιο μετριοπαθείς υπολογισμούς το 1936-39 περίπου τέσσερα με πέντε εκατομμύρια άνθρωποι υπήρξαν θύματα της καταστολής για πολιτικούς λόγους. Τουλάχιστον400.000 με 500.000 α π’ αυτούς - πάνω απ' όλα ανώτεροι αξιω- ματούχοι - εκτελέστηκαν συνοπτικά, οι υπόλοιποι καταδικάστηκαν σε ποινές μακρόχρονης φυλάκισης. Το 1937-1938 υπήρξαν μέρες που μόνο στη Μόσχα εκτελέστηκαν 1.000 άνθρωποι. Αυτά δεν ήταν ρυάκια, ήταν ποτάμια αίματος, του αίματος των τίμιων Σοβιετικών πολιτών. Πρέπει να πούμε την απλή αλήθεια: κανένας από τους τυράννους και τους δεσπότες δεν είχε στο παρελθόν κατατρέξει και εξοντώσει τόσους πολλούς από τους συμπατριώτες του.33 Σύμφωνα με έναν αμερικάνο ιστορικό στη διάρκεια του Για- κωβίνικου Τρόμου, τα επαναστατικά δικαστήρια έστειλαν στην γκιλοτίνα 17.000 ανθρώπους. Περίπου ο Ιδιος αριθμός καταδικάσθηκε χωρίς δίκη ή πέθανε στη φυλακή.34

Ο αριθμός των κρατουμένων στα γκουλάγκ αυξήθηκε ραγδαία. Σύμφωνα με τον Σ. Σβιάνιεβιτς35 το εργατικό δυναμικό των γκουλάγκ ήταν:

1927 140.0001930 1.500.0001932 2.500.0001936 6.500.0001938 11.500.000

(Αυτοί οι αριθμοί είναι παραφουσκωμένοι. Συγκρίνετέ τους με τα στοιχεία που δίνονται στο Πρώτο Κεφάλαιο, στο τμήμα με τίτλο Καταναγκαστική Εργασία)

Στις αρχές των εκκαθαρίσεων ο Στάλιν είχε εκστομίσει την περιβόητη φράση του: «Η ζωή έχει γίνει καλύτερη σύντροφοι. Η ζωή έχει γίνει περισσότερο χαρμόσυνη».36


Ο ιστορικός ρόλος των αιματοβαμμένων εκκαθαρίσεων

Όταν το κράτος γίνεται η «αποθήκη» όλων των μέσων παραγωγής, όταν κυριαρχεί σε όλες τις οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές δραστηριότητες, τότε αναγκαστικά προσελκύει πάνω του κάθε κριτική που γεννιέται στην κοινωνία. Το κράτος-οργανωτής της κοινωνικής παραγωγής γίνεται υπεύθυνο για όλες τις αποτυχίες της παραγωγής, το κέντρο κάθε δυσαρέσκειας, ο στόχος κάθε κοινωνικής αναταραχής. Οπότε, ένα τέτοιο κράτος είτε θα είναι με συνέπεια δημοκρατικό, είτε πρέπει να είναι ένα ισχυρό κράτος πάνω από κάθε κριτική, ένα ολοκληρωτικό κράτος.

Όταν ένα τέτοιο κράτος, κάτω από την πίεση του παγκόσμιου καπιταλισμού αποπειράται μια ταχεία εκβιομηχάνιση με σκοπό να προψτάσει τους αντιπάλους του, οι οποίοι είναι πολύ πιο ανεπτυγμένοι οικονομικά και γι’ αυτό το λόγο πρέπει να αποσπάσει ένα θεόρατο υπερπροϊόν από τις εργαζόμενες τάξεις, τότε αυτός ο ολοκληρωτισμός παίρνει τερατώδεις διαστάσεις. Αυτή ήταν η διαδικασία που εκτυλίχθηκε στη Ρωσία του Στάλιν και στην Κίνα του Μάο με το Μεγάλο Αλμα προς τα Εμπρός και την Πολιτιστική Επανάσταση, όπως και σε μικρότερα σταλινικά κράτη. Όμως, όταν η διαδικασία της εκβιομηχάνισης έχει πλέον ολοκληρωθεί, όπως στην περίοδο του Χρουστσόφ, η έμφαση μετατοπίζεται από την ποσοτική στην ποιοτική ανάπτυξη και η ανάγκη για ένα καθεστώς τρόμου περιορίζεται, ενώ ωστόσο διατηρούνται τα βασικά χαρακτηριστικά του ολοκληρωτικού κράτους.

Το Πρώτο Πεντάχρονο Πλάνο, εξαφανίζοντας την ιδιωτική γεωργία και τους επιχειρηματίες της ΝΕΠ, άνοιξε τις πόρτες για τη διαμόρφωση ενός τέτοιου κράτους. Η βίαιη κολεκτιβοποίηση με τις κολοσσιαίες διαστάσεις της εισήγαγε τη μαζική τρομοκρατία, πολύ μεγαλύτερη απ’ οποιαδήποτε μέχρι τότε, στον κοινωνικό οργανισμό.

Η κακοδιαχείριση της οικονομίας, η σπατάλη, οι δυσαναλογίες

-489-


ονάμεσα στους διαφορετικούς κλάδους της οικονομίας και τα διαφορετικά εργοστάσια, η χαμηλή αξιοποίηση του επενδυμένου κεφαλαίου, η πολύ κακή ποιότητα των προϊόντων που παράγονταν, οι θυσίες, η φτώχεια από τη μια και τα οικονομικά και κοινωνικά προνόμια από την άλλη, όλοι αυτοί οι παράγοντες δημιουργούσαν εντάσεις στην κοινωνία ανάμεσα σε διευθυντές και εργάτες, ανάμεσα στους εργάτες και το κράτος και ανάμεσα σε διαφορετικά τμήματα της γραφειοκρατίας. Σε ένα άρθρο με τίτλο Βιομηχανικό Σαμποτάζ, με ημερομηνία 26 Γενάρη 1937, ο Τρότσκι εξηγούσε ότι ο Στάλιν αναζητούσε έναν αποδιοπομπαίο τράγο για την κακοδιαχείριση που υπέβαλε ο ίδιος και η γραφειοκρατία στην οικονομία.

Η γραφειοκρατία βάζει τη ρετσινιά του σαμποτάζ σε κάθε αντίθεση προς το σύστημα εργασίας κάτω από το οποίο μοχθούν οι άνθρωποι. Η ανεπαρκής εκπαίδευση των μηχανικών και των εργατών, αντανάκλαση της υπερβολικής ζέσης για τη μέγιστη απόδοση της κάθε επένδυσης, έχει οδηγήσει στην επιδείνωση της κατάστασης του μηχανολογικού εξοπλισμού, εκρήξεις στις στοές των ορυχείων, πολυάριθμα σιδηροδρομικά δυστυχήματα και κάθε άλλου είδους αναποδιές και ατυχήματα. Γίνεται κρυστάλλινα καθαρό ότι όλα αυτά τα φαινόμενα οξύνουν τη δυσαρέσκεια ανάμεσα στις εργαζόμενες μάζες και ότι η γραφειοκρατία θα χρειαστεί έναν αποδιοπομπαίο τράγο για κάθε έγκλημα που διαπράττει.Η Γκε-Πε-Ου έχει μοιράσει τις καταστροφές στους διάφορους κατηγορούμενους. Μ’ αυτό τον τρόπο... η ευθύνη για τα εγκλήματα της γραφειοκρατίας πέφτει για ακόμα μια φορά στους ώμους του τροτσκισμού.37

Ο Ντόναλντ Φίλτζερ περιγράφει με τον εξής τρόπο το τρίγωνο που σχηματιζόταν από τον Στάλιν, τους διευθυντές των βιομηχανιών και τους εργάτες:

Οι διευθυντές της βιομηχανίας συγκαταλέγονταν, βεβαίως, στους κυριότερους ωφελημένους από το σταλινικό σύστημα και του πρόσφεραν - μαζί με την κομματική γραφειοκρατία -

-490-


την κύρια κοινωνική του βάση. Ίσως ακριβώς γι’ αυτό το λόγο αποτελούσαν και πολύ εύκολους αποδιοπομπαίους τράγους.Η επίθεση ενάντιά τους είχε προφανή πολιτικά πλεονεκτήματα: ενίσχυε την ψευδαίσθηση ότι το καθεστώς υπεράσπιζε τους εργάτες από την κατάχρηση εξουσίας των ανωτέρων τους, των οποίων τα κίνητρα και η αφοσίωση στο «εργατικό κράτος» βρίσκονταν πάντοτε υπό αμφισβήτηση, ενώ την ίδια στιγμή δεν απείλησε ποτέ τη θέση των διευθυντών ως ομάδας στο εσωτερικό της ανερχόμενης ελίτ, παρόλο που οι προσωπικές τύχες των ατόμων που την αποτελούσαν μπορούσαν να πάρουν τις πιο διαφορετικές κατευθύνσεις.38

Διευθυντές επιχειρήσεων, τοπικοί αξιωματούχοι, διευθυντές εργοστασίων: σε αυτούς έπρεπε να αποδοθεί το φταίξιμο για όλες τις δυσκολίες· ο Ηγέτης έπρεπε να μείνει ανενόχλητος στον Όλυμπό του.

Οι μαζικές εκκαθαρίσεις εξόντωσαν τη μεγάλη πλειοψηφία των διευθυντών επιχειρήσεων. Όπως γράφει ο Ρόι Μεντβέντεφ:

Το 1940 από τους 151 διευθυντές μεγάλων επιχειρήσεων του Επιτροπάτου Σιδηρουργίας, οι 62 εργάζονταν λιγότερο από ένα χρόνο, 55 από ένα μέχρι δυο χρόνια. Από τους 140 αρχιμηχανικούς οι 56 εργάζονταν για λιγότερο από ένα χρόνο. Συγκριτικά, ας πάρουμε το έτος 1935, όταν είχαν αντικατα- σταθεί μόλις 5 διευθυντές σ’ όλο το σύστημα του Επιτροπάτου Βαριάς Βιομηχανίας και μόνο ένας αρχιμηχανικός στο Επιτρο- πάτο Σιδηρουργίας.39Πάλι, από τα στελέχη των σιδηροδρόμων που κατείχαν υπεύθυνες θέσεις στις 13 Νοέμβρη 1938, μόνο το 24% τις είχε ένα χρόνο πριν ή για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.40

Οι άμεσες, κατευθείαν συνέπειες στη βιομηχανική παραγωγή των χρόνων 1937-1940 πρέπει να ήταν όντως πολύ μεγάλες 41

Το καθεστώς χρειαζόταν τις εκκαθαρίσεις. Το πρόσωπο που επιλέγει τα θύματα και τους διαδόχους τους στα αξιώματα πρέπει να βρίσκεται εκτός βολής. Πρέπει επίσης να είναι ο μεσολαβητής ανάμεσα στα διαφορετικά τμήματα της γραφειοκρατίας. Με εξου-

-491 -


αία ζωής και θανάτου στα χέρια του, ενώ ο ίδιος βρίσκεται έξω από το βεληνεκές των εκκαθαρίσεων, η θέση του ως «Θεανθρώπου» ολοκληρώνεται.

Η συσχέτιση του Τρότσκι με το φασισμό ήταν απαραίτητη, γιατί οι δυσαρεστημένοι εργάτες πολύ συχνά ταυτίζονταν με τον Τρό- τσκι. Ο Μερλ Φάινζοντ στο βιβλίο του Το Σμολένσκ κάτω από τη Σοβιετική Κυριαρχία (ΞηοΙεκΚ αηάβΓ 5ονΐεί ΚιιΙβ), που στηρίχθηκε σε αρχεία της Γκε Πε Ου,* από την περιοχή του Σμολένσκ παρουσιάζει περιπτώσεις που, ακόμα και στην κορύφωση των εκκαθαρίσεων το 1936-37, εργάτες έκφραζαν συμπάθεια για τον Τρότσκι. Αυτό συνέβαινε στο Σμολένσκ, δηλαδή σε μια επαρχία όπου ο τροτσκισμός δεν ήταν ποτέ ιδιαίτερα δημοφιλής. Για να δώσουμε μερικά παραδείγματα:

Ένας εργάτης σχολίασε για την εξορία του Τρότσκι: «Το κόμμα μπορεί να κάνει λάθος σ’ αυτό το ζήτημα, γιατί στο κάτω- κάτω ο Τρότσκι ήταν έξυπνος άνθρωπος».42 Ένας άλλος εργάτης υποστήριξε ότι «η κατάσταση των εργατών χειροτερεύει, οι εργάτες ζουν σε κακοφτιαγμένα διαμερίσματα και οι “ανώτεροι” στα καλά, όλες οι δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε είναι αποτέλεσμα μια λανθασμένης πολιτικής».43 Μαθητές σε μια τελετή για το δολοφονημένο Κίροφ «πρότειναν να συμπεριληφθεί στο τιμητικό προεδρείο και ο Τρότσκι».44 Υπάρχει η καταγραφή κάποιας συνομιλίας ανάμεσα σε εργάτες που συμφωνούσαν ότι «η εκμετάλλευση δεν έχει εξαφανιστεί, οι κομμουνιστές και οι μηχανικοί βάζουν στη δούλεψή τους -και εκμεταλλεύονται δούλους». «Έτσι κι αλλιώς οι τροτσκιστές Κάμενεφ και Ζινόβιεφ δεν θα εκτελε- στούν και γιατί άλλωστε, αφού είναι Παλιοί Μπολσεβίκοι».45 Στην ερώτηση ενός αγκιτάτορα για το ποιος θα πρέπει να θεωρείται Παλιός Μπολσεβίκος ένας εργάτης απάντησε: «Ο Τρότσκι».44

* Τα αρχεία τα είχε κατασχέσει ο γερμανικός στρατός όταν κατέλαβε την επαρχία το 1941. Στο τέλος του πολέμου βρέθηκαν σε περιοχή της Γερμανίας που κατέλαβε ο αμερικάνικος στρατός. Έτσι πέρασαν στον έλεγχο των αμερικάνικων υπηρεσιών που στη δεκαετία του ’50 τα παραχώρησαν στο συγγραφέα για μελέτη. /ΣτΜ/.

-492-


Ο Ιγκνάζ Ράις, ένα από τα βασικά στελέχη της σοβιετικής μυστικής υπηρεσίας στο εξωτερικό, που παραιτήθηκε διαμαρτυ- ρόμενος για τις Δίκες της Μόσχας,* αποκάλυψε ότι το 1937, όταν μερικά μέλη της Κομσομόλ, της κομμουνιστικής νεολαίας, στο Λένινγκραντ που είχαν στραφεί ενάντια στον Στάλιν οδηγήθηκαν στο εκτελεστικό απόσπασμα, πέθαναν φωνάζον- τας «Ζήτω ο Τρότσκι!»47

Η Γκε-Πε-Ου είχε εξαρθρώσει ολοκληρωτικά την τροτσκιστική οργάνωση στην ΕΣΣΔ. Ούτε καν ξεκομμένες τοπικές ομάδες τροτσκι- στών δεν υπήρχαν πλέον. Ωστόσο ο θυμός και η δυσαρέσκεια ενάντια στις ανισότητες, ενάντια στα προνόμια της γραφειοκρατίας και τα δεινά των μαζών εκφραζόταν με μια πλατιά, αν και διφορούμενη, συμπάθεια για τον Τρότσκι. Οι Δίκες της Μόσχας, ταυτίζοντας τον Τρότσκι με τη Γκεστάπο, έβαζαν στόχο να θέσουν τέλος σ’ αυτή την κατάσταση. Η βαριά μπότα θα έπρεπε να λιώσει το σύμβολο της αντίστασης, να το εξευτελίσει, να το βρομίσει. Αλλού έχω γράψει:

Οι Δίκες της Μόσχας ήταν ο εμφύλιος πόλεμος της γραφειοκρατίας ενάντια στις μάζες, ένας πόλεμος κατά τον οποίο οπλισμένη και οργανωμένη ήταν μόνο η μια πλευρά. Σηματοδότησαν την ολοκλήρωση της πλήρους απελευθέρωσης της γραφειοκρατίας από το λαϊκό έλεγχο.48

Το πραγματικό του όνομα ήτανίγκνας Πορέτσκι. Εβραϊκής καταγωγής, σοσιαλιστής από την εφηβεία του στη Γαλικία, κομμάτι της Αυστροουγγαρίας και μετά τον πόλεμο της Πολωνίας. Ιδρυτικό μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Πολωνίας. Από τα μέσα της δεκαετίας του '20, αξιωματικός της ΟΚυ, της υπηρεσίας πληροφοριών του Κόκκινου Στρατού. Θρύλος της υπηρεσίας, με δράση σε πολλές πρωτεύουσες της Ευρώπης. Τον Ιούλη του 1937 έστειλε επιστολή στην κεντρική επιτροπή του ΚΚΙΕ με την οποία κατήγγειλε τον Στάλιν, τις εκκαθαρίσεις και επέστρεφε το παράσημο της Κόκκινης Σημαίας που είχε λάβει παλιότερα για τις υπηρεσίες του. Στην επιστολή του τασσόταν ανοιχτά υπέρ του Τρότσκι και «καθησύχαζε» τους παραλήπτες της: «Μην ανησυχείτε για τα μυστικά σας, δεν είμαι του είδους σας». Δολοφονήθηκε το Σεπτέμβρη στη Λωζάννη από πράκτορες της Γκε-Πε-Ου. Όταν η σύζυγος και συντρόφισσά του προσπάθησε να τον αποτρέψει, λέγοντάς του να περιμένει πιο ευνοϊκές στιγμές, απάντησε: «Ο καθένας πρέπει να πάρει τις αποφάσεις του. Δεν μπορείς να κοροϊδέψεις την ιστορία με φθηνά κόλπα». [ΣτΜ],

-493-


Ο Στάλιν είχε συντρίψει το λαό και τώρα τρομοκρατούσε και την ίδια τη γραφειοκρατία. Η γραφειοκρατία έβλεπε στον Στάλιν τον υπερασπιστή των προνομίων της και γι’ αυτό τον στήριζε, ενώ ταυτόχρονα αποστρεφόταν το μαστίγιο και τις χοντροκομμένες μεθόδους με τις οποίες την όριζε. Οι εκκαθαρίσεις επισφράγισαν την κυριαρχία του Στάλιν τόσο πάνω στις μάζες, όσο και πάνω στη γραφειοκρατία.

Η τρομοκρατία εκείνων των χρόνων αντανακλούσε τις εντάσεις που είχε προκαλέσει η βίαιη κολεκτιβοποίηση και η αντικατάσταση των Παλιών Μπολσεβίκων (κάθε πολιτικής τάσης) από μια νέα γενιά γραφειοκρατών, διαμορφωμένων στη σταλινική εποχή. Οι μπολσεβίκοι που είχαν διαμορφωθεί στην περίοδο της πάλης ενάντια στον Τσαρισμό και ήταν η ηγεσία της Επανάστασης του Οκτώβρη και του εμφύλιου πόλεμου, εξοντώθηκαν. Όπως το έθεσε ο Τρότσκι σε ένα μεγάλο άρθρο με τίτλο Σταλινισμός και Μ πολσε- βικισμός, με ημερομηνία 28 Αυγούστου 1937:

Οι σημερινές εκκαθαρίσεις δεν χωρίζουν τον Μπολσεβικισμό από το Σταλινισμό απλά με μια αιμάτινη γραμμή, αλλά με ένα ολόκληρο ποτάμι αίματος. Η εξόντωση όλης της παλιάς γενιάς των Μπολσεβίκων, ενός σημαντικού τμήματος της μεσαίας γενιάς που συμμετείχε στον εμφύλιο πόλεμο και του τμήματος εκείνου της νεολαίας που κράτησε στα σοβαρά τις παραδόσεις των Μπολσεβίκων, σημαδεύει όχι απλά μια πολιτική, αλλά μια βαθιά φυσική άβυσσο ανάμεσα στον Μπολσεβι- κισμό και το Σταλινισμό.49

Οι εκκαθαρίσεις κατέστρεψαν εντελώς τη συνέχεια της επαναστατικής παράδοσης και δημιούργησαν ένα πνευματικό κενό το οποίο ήταν δύσκολο να καλυφθεί ακόμα και μετά την ανατροπή του σταλινισμού στα τέλη της δεκαετίας του ’80 και τις αρχές της δεκαετίας του ’90.

Παράλληλα, οι εκκαθαρίσεις χρησιμέυσαν στη δυσφήμιση του Τρότσκι σε διεθνές επίπεδο ως πράκτορα του Χίτλερ και του Μικά

- 494-


δο, βάζοντας μ' αυτό τον τρόπο μεγάλα εμπόδια στο κτίσιμο της Τέταρτης Διεθνούς. Στην τελευταία ομιλία του στη «Δίκη των Δεκαεπτά», ο Ράντεκ προειδοποίησε τους τροτσκιστές στην Ισπανία, τη Γαλλία και τις άλλες χώρες:

...πρέπει να πούμε στα τροτσκιστικά στοιχεία στη Γαλλία, την Ισπανία και άλλες χώρες - και υπάρχουν τέτοιες - ότι η πείρα της Ρώσικης Επανάστασης έχει αποδείξει ότι ο τροτσκισμός είναι υπονομευτής του εργατικού κινήματος. Πρέπει να τους προειδοποιήσουμε ότι αν δεν μάθουν από την εμπειρία μας θα το πληρώσουν με τα κεφάλια τους.50*

Οι Δίκες της Μόσχας έδωσαν το έναυσμα για την εκτόξευση της προσωπολατρίας του Στάλιν. Εκείνη την περίοδο πήρε τις πιο ακραίες μορφές της. Πόλεις και κωμοπόλεις έπαιρναν το όνομά

* Στη διάρκεια των εκκαθαρίσεων εξοντώθηκαν πολλοί κομμουνιστές ηγέτες που ζού- σαν στην ΕΣΣΔ. Ανάμεσά τους: ο βετεράνος Χιούγκο Εμπερλάιν που είχε εκπροσωπήσει το ΚΡΟ στο ιδρυτικό Συνέδριο της Κομιντέρν, ο Χάιντς Νόιμαν πρώην μέλος του πολιτικού γραφείου του ΚΡΟ, όπως και οι Χέρμαν Ρέμελε, Φριτς Σούλτε και Χέρμαν Σούμπερτ, όλοι μέλη του ίδιου οργάνου.

Αλλα γνωστά θύματα από τη Γερμανία ήταν ο Χανς Κιπενμπέργκερ, επικεφαλής του στρατιωτικού μηχανισμού του κόμματος, ο Λέο Φλιγκ, ο οργανωτικός γραμματέας της κεντρικής επιτροπής, οι Χάινριχ Σίσκιντ και Βέρ- νερ Χιρς, αρχισυντάκτες της ΚοΙε ΡαΗηε, μαζί με τέσσερις ακόμα συντάκτες.

Μετά το Γερμανο-Σοβιετικό Σύμφωνο το 1939, στις φυλακές της Μόσχας συγκεντρώθηκαν περίπου 570 κρατούμενοι γερμανοί κομμουνιστές.Ένα τμήμα τους καταδικάστηκε από τους Ρώσους, όμως, στην πλειοψηφία είπαν ότι την περίπτωσή τους την είχε εξετάσει μια Έκτακτη Επιτροπή της Νι- Κα-Βε-Ντε και τους είχε κρίνει ανεπιθύμητους ξένους. Ανάμεσα σε αυτούς τους γερμανούς κομμουνιστές, συμπεριλαμβάνονταν κάμποσοι Εβραίοι, ενώ υπήρχαν άνδρες και γυναίκες που βρίσκονταν στις πρώτες θέσεις της λίστας καταζητούμενων από τους Ναζί...51

Πολλά στελέχη του Κομμουνιστικού Κόμματος Ουγγαρίας εξοντώθηκαν επίσης, ανάμεσά τους και ο Μπέλα Κουν, ο ηγέτης της Ουγγρικής Επανάστασης το 1919, όπως και δώδεκα ακόμα Επίτροποι της ουγγρικής σοβιετικής κυβέρνησης 52 Και τα δώδεκα μέλη της ηγεσίας του Πολωνικού Κομμουνιστικού Κόμματος που βρίσκονταν στην ΕΣΣΔ εκτελέσθηκαν, μαζί με εκατοντάδες ακόμα μέλη του κόμματος 53 Εξοντώθηκαν επίσης ηγετικά στελέχη των Κομμουνιστικών Κομμάτων της Φινλανδίας, της Γιουγκοσλαβίας, της Ρουμανίας.54

-495-


του: το 1937 υπήρχε ένα Στάλινγκραντ, 10 Στάλινος, 4 Σταλίνσκι, 2 Σταλίνσκοες, 2 Σταλίνσκς, 1 Σταλινγκόρσκ, 1 Στάλιν, 1 Στάλιν- σταντ, 1 Σταλίναμπαντ, 1 Σταλινίσι, 1 Σταλινίρ και άλλα.

Λίγες μέρες μετά την «Δίκη των Δεκαέξι» η Πράβδα δημοσίευε το ακόλουθο ποίημα:

Ω Μεγάλε Στάλιν, Ω ηγέτη των λαών,Εσύ που έχεις γεννήσει τον άνθρωπο,Εσύ που έχεις γονιμοποιήσει τη γη,Εσύ που έχεις αποκαταστήσει τους αιώνες,Εσύ που κάνεις την άνοιξη να ανθίζει,Εσύ που κάνεις τις μουσικές χορδές να πάλλονται.Εσύ, μεγαλείο της άνοιξής μου, Ω Εσύ,Ήλιε που λάμπεις σε εκατομμύρια καρδιές...55

Ο Τ ρότσκι αντιστέκεται στη χιονοστιβάδα της συκοφαντίας

Τα τερατώδη ψεύδη, τα πιο κραυγαλέα αυτομαστιγώματα, η χορωδία των ομολογιών, έμοιαζαν με ασταμάτητη χιονοστιβάδα. Ο Τρότσκι όρθωνε το ανάστημά του θαρραλέα και ασυμβίβαστα, χωρίς να λυγίσει μπροστά στην αιματοβαμμένη παράνοια των Δικών της Μόσχας. Όμως, εξ αρχής τα χέρια του ήταν δεμένα.

Στις 26 Αυγούστου 1936, μια μέρα μετά το τέλος της «Δίκης των Δεκαέξι»; δυο ανώτατοι αξιωματικοί της νορβηγικής αστυνομίας επισκέψτηκαν τον Τρότσκι για να του πουν ότι το υπουργείο Δικαιοσύνης είχε κρίνει πως είχε παραβιάσει τους όρους της άδειας παραμονής του. Η Σοβιετική κυβέρνηση απειλούσε τη νορβηγική με οικονομικές κυρώσεις, αν συνεχιζόταν η διαμονή του Τρότσκι στη χώρα. Ο Τρίγκβε Λίε, υπουργός Δικαιοσύνης στην κυβέρνηση του Εργατικού Κόμματος Νορβηγίας, απαίτησε από τον Τρότσκι μια γραπτή δήλωση στην οποία θα δεσμευόταν ότι στο εξής δεν θα έγραψε για τα τρέχοντα ζητήματα. Ο Τρότσκι αρνήθηκε χωρίς περιστροφές. Στη συνέχεια η αστυνομία τον έθεσε σε κατ’ οίκον πε

-496-


ριορισμό, του απαγόρευσε να κάνει την οποιαδήποτε δήλωση προς δημοσίευση και τέσσερις βδομάδες αργότερα τον έθεσε υπό κράτηση. Ενόσω τα πιο χυδαία ψέματα ακουγόταν γι’ αυτόν, ο Τρότσκι δεν μπορούσε να απαντήσει. Ο βαν Χάιγιενοορτ, που εκείνη την περίοδο ήταν γραμματέας του Τρότσκι, γράφει:

Ο Τρότσκι ξεκίνησε μέσω των δυο δικηγόρων του μια προσπάθεια να κάνει μήνυση σε έντυπα Κομμουνιστικών Κομμάτων σε δυο τρεις ευρωπαϊκές πρωτεύουσες, ώστε έτσι να μπορέσει να απαντήσει στις συκοφαντίες που εκτοξεύονταν εναντίον του. Όμως, στις 29 Οκτώβρη η νορβηγική κυβέρνηση με ειδικό διάταγμα απαγόρευε στους «ξένους του εσωτερικού» να ξεκινάνε τέτοιες νομικές διαδικασίες.56

Μια τέτοια σιωπή, προϊόν καταναγκασμού, θα πρέπει να ήταν ιδιαιτέρως βασανιστική εμπειρία για τον Τρότσκι. Οι σταλινικοί την εκμεταλλεύονταν στο έπακρο. Ούτε δυο βδομάδες δεν είχαν περά- σει από τον εγκλεισμό του Τρότσκι, όταν ο Βισίνσκι υπογράμμιζε από τις σελίδες του Μ πολσεβίκ ότι προφανώς ο Τρότσκι δεν είχε να πει τίποτα για να υπερασπίσει τον εαυτό του, διαφορετικά θα είχε ήδη μιλήσει.57

Το κενό το κάλυψε ο Σεντόφ. Συνηθισμένος να μένει στη σκιά του πατέρα του, βγήκε μπροστά και έγραψε λαμπρά κείμενα, απο- λύτως κατάλληλα για την περίσταση. Μέσα σε λίγες βδομάδες μετά τη «Δίκη των Δεκαέξι» δημοσίευσε το βιβλίο Κόκκινη Βίβλος για τη Δίκη της Μόσχας ( ί ίν ίε Κόαξε 5μγ Ιβ Ρίθ€έ& άβ Μο$οοα), μια έξοχη, τεκμηριωμένη διάψευση των κατηγοριών και μια ανάλυση των κοι- νωνικο-πολιτικών δυνάμεων που αποτέλεσαν το κίνητρο του Στάλιν για να προχωρήσει στις Δίκες.

Τι ανακούφιση πρέπει να ήταν αυτό για τον πατέρα του. Τέσσερις μέρες μετά το θάνατο του Σεντόφ, στις 16 Φλεβάρη 1938, ο Τρότσκι έγραφε:

Η σύζυγός μου και εγώ ήμασταν κρατούμενοι στη Νορβηγία,

- 497-


δεμένοι χειροπόδαρα, στόχοι των πιο τερατώδικων ψεμάτων. Υπάρχουν κάποιες μορφές παράλυσης όπου ο άνθρωπος μπορεί να βλέπει και να ακούει, να καταλαβαίνει τα πάντα, αλλά να είναι ανήμπορος να κινήσει ένα δάκτυλο για να αποτρέψει έναν θανάσιμο κίνδυνο. Η νορβηγική «σοσιαλιστική» κυβέρνηση μας είχε επιβάλλει μια τέτοια μορφή παράλυσης. Οπότε, πράγματι τι ανεκτίμητη ανακούφιση υπήρξε για μας το βιβλίο του Λέον, η πρώτη συντριπτική απάντηση στους ψευδολόγους του Κρεμλίνου... Απορροφήθηκα εντελώς. Το κάθε κεφάλαιο μού φαινόταν καλύτερο από το προηγούμενο. «Καλό παιδί ο Λεβούσιατκα!» λέγαμε εγώ και η σύζυγός μου. «Έχουμε έναν υπερασπιστή!» Πώς θα έλαμπαν από περηφάνια τα μάτια του διαβάζοντας τους θερμούς επαίνους μας! Μια σειρά εφημερίδες, ιδιαίτερα το κεντρικό όργανο της δανέζικης σοσιαλδημοκρατίας, ισχυρίζονταν μετά βεβαιότητος ότι είχα βρει τον τρόπο, παρά τους αυστηρούς περιορισμούς που επέβαλε ο εγκλεισμός, να συμμετέχω στην εργασία που εμφανίστηκε με την υπογραφή του Σεντόφ: «Νιώθεις την πένα του Τρότσκι...» Ολα αυτά είναι παραμύθια. Στο βιβλίο δεν υπάρχει ούτε μια γραμμή δίκιά μου. Πολλοί σύντροφοι που συνήθιζαν να αντιμετωπίζουν τον Σεντόφ ως απλά «το γιο του Τρότσκι» - όπως ο Καρλ Λήμπ- κνεχτ αντιμετωπιζόταν απλά σαν ο γιος του Βίλχελμ Λήμπ- κνεχτ - μπόρεσαν να πεισθούν έστω κι από αυτό το μικρό βιβλίο, ότι ο Σεντόφ δεν ήταν μόνο μια ανεξάρτητη, αλλά και μια ξεχωριστή φυσιογνωμία.58

Το Δεκέμβρη του 1936 το Μεξικό παραχώρησε άσυλο στον Τρό- τσκι. Στις 19 εκείνου του μήνα, ο Τρότσκι και η Ναταλία, με τον αστυνομικό που τους συνόδευε, σαλπάρισαν με το τάνκερ Ρουθ (ήταν οι μοναδικοί του επιβάτες) και έφτασαν στο Μεξικό στις 9 Γενάρη 1937. Ενώ ταξίδευαν, ο Τρότσκι μπόρεσε τελικά να αρχίσει τη συγγραφή της ανασκευής των κατηγοριών στη «Δίκη των Δεκαέξι». Μόνο, όμως, όταν έφθασε στο Μεξικό μπόρεσε να αρχίσει την προσπάθεια για την κινητοποίηση της κοινής γνώμης, με τη συγκρότηση μιας διεθνούς επιτροπής έρευνας που θα άκουγε τι εί


χε να πει και θα έκρινε την ενοχή ή αθωότητα όσων κατηγορούνταν στις Δίκες της Μόσχας. Τώρα, και επί δεκαέξι μήνες ήταν αναγκασμένος να ασχολείται με αυτή την αηδιαστική βρώμα. Όπως είχε γράψει στις 23 Αυγούστου 1936: «Τώρα πρέπει να αφιερώνω χρόνο για τις πιο αηδιαστικές συκοφαντίες και ψευδείς κατηγορίες. Δεν μπορώ να κάνω αλλιώς».59

Χιλιάδες λέξεις ξεπηδούσαν από την πένα του. Για να δείξει πόσο στημένες ήταν οι δίκες, ο Τρότσκι ζήτησε επανειλημμένα από τη Σοβιετική κυβέρνηση να καταθέσει αίτημα για την έκδοσή του, κάτι που θα έφερνε την όλη υπόθεση σε δημόσια συζήτηση σε ένα νορβηγικό ή μεξικάνικο δικαστήριο.

Στις 9 Φλεβάρη 1937, ο Τρότσκι είχε ετοιμάσει μια ομιλία με ανοιχτή τηλεφωνική γραμμή από την Πόλη του Μεξικού στο Ιπποδρόμιο της Νέας Τόρκης, όπου ένα μεγάλο κοινό περίμενε να ακούσει τον ήχο της φωνής του. Μια αναπάντεχη βλάβη στη σύνδεση των τηλεφωνικών γραμμών εμπόδισε την καλή μετάδοση. Παρόλο που η ομιλία του Τρότσκι δεν μεταδόθηκε ζωντανά εκείνο το βράδυ, καταγράφηκε σε δίσκο γραμμοφώνου. Να τι είπε:

Γιατί η Μόσχα φοβάται τόσο πολύ τη φωνή ενός και μόνου ανθρώπου: Επειδή γνωρίζω την αλήθεια, όλη την αλήθεια. Επειδή είμαι έτοιμος να εμφανιστώ μπροστά σε μια δημόσια, αμερόληπτη επιτροπή, κρατώντας στα χέρια μου ντοκουμέντα, στοιχεία, γεγονότα, για να αποκαλύψω μέχρι τέλους την αλήθεια. Διακηρύσσω: αν αυτή η επιτροπή με βρει ένοχο στο παραμικρό για τα εγκλήματα τα οποία μου αποδίδει ο Στάλιν, τότε ορκίζομαι προκαταβολικά, να παραδοθώ εθελοντικά στα χέρια των δημίων της Γκε-Πε-Ου. Αυτό ελπίζω ότι είναι σαφές. Το ακούσατε όλοι; Κάνω αυτή τη δήλωση μπροστά σε όλο τον κόσμο. Ζητάω από τον τύπο να δημοσιεύσει τα λόγια μου σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Όμως, αν αυτή η επιτροπή κρίνει - με ακούτε; - ότι οι Δίκες της Μόσχας είναι μια συνειδητή, προσχεδιασμένη σκευωρία που έχει κατασκευαστεί με τα κόκαλα και τα νεύρα ανθρωπίνων όντων, δεν πρόκειται να ζητήσω από εκείνους που με κατηγορούν να σταθούν εθελον

-499-


τικά μπροστά σε ένα εκτελεστικό απόσπασμα. Ό χι. Γι’ αυτούς θα είναι αρκετή η αιώνια περιφρόνηση των μελλοντικών γενεών! Με ακούνε οι κατήγοροι του Κρεμλίνου; Τους πετάω κατάμουτρα την ανυπακοή μου! Και περιμένω την απάντησή τους!60

Ο Τρότσκι έκανε μεγάλες προσπάθειες για τη συγκρότηση μιας Επιτροπής Έρευνας σε διάφορες χώρες η οποία θα έβγαζε τη δική της ετυμηγορία για τις κατηγορίες που του απέδιδε η Μόσχα. Στην πράξη, ωστόσο, οι προσπάθειές του ήσαν άκαρπες. Ο Σεντόφ προσέγγισε τον Φρίντριχ Άντλερ, το γραμματέα της Δεύτερης Διεθνούς, που έγραψε μια μπροσούρα στην οποία περιέγραφε τις Δίκες της Μόσχας ως μεσαιωνικό κυνήγι μαγισσών. Όμως, ο Άντλερ δεν μπόρεσε να πείσει τους άλλους ηγέτες της Διεθνούς να συμμετέχουν στην Επιτροπή Έρευνας ή σε μια αντι-δίκη.

Η Διεθνής επηρεαζόταν πολύ από τον Λεόν Μπλουμ, ο οποίος ως επικεφαλής της γαλλικής κυβέρνησης του Λαϊκού Μετώπου εξαρτιόταν από τη σταλινική υποστήριξη. Η Συνδικαλιστική Διεθνής του Αμστερνταμ αρνήθηκε επίσης να συμμετέχει σε οποιαδή- ποτε επιτροπή έρευνας. Η ανταπόκριση των διανοούμενων δεν ήταν καλύτερη. Στη Γαλλία, τη Βρετανία, τις ΗΠΑ, βρίσκονταν σε μεγάλο βαθμό κάτω από την επιρροή του σταλινισμού. Ο Ισαάκ Ντόιτσερ γράφει:

Από τη Μόσχα, όπου εξολοθρευόταν ο ανθός της ρώσικης φιλολογίας και τέχνης, οι φωνές του Γκόρκι, του Σολόχωφ, του Έρενμπουργκ, ακούγονταν στη χορωδία που γέμιζε τον αέρα με την κραυγή: «Εκτελέστε τα λυσσασμένα σκυλιά!» Στη Δύση, αστέρες της τέχνης όπως ο Θίοντορ Ντράιζερ, ο Λέον Φε- χτβάνγκλερ, ο Μ παρμπύς και ο Αραγκόν αντηχούσαν την ίδια κραυγή κι ένας άνθρωπος σαν τον Ρομέν Ρολάν, θαυμαστής του Γκάντι, πολέμιος της βίας, η «ανθρωπιστική συνείδηση» της γενιάς του, χρησιμοποιούσε τη γλυκιά, σαν του ευαγγελίου γλώσσα του για να δικαιολογήσει τη σφαγή στη Ρωσία και να υμνήσει τον αρχιδήμιο... Ό ταν ένας Γκόρκι κι

-500-

ένας Ρολών έδιναν το παράδειγμα, αρμαθιές ολόκληρες λιγό- τερο γνωστών ανθρωπιστών και ηθικολόγων τούς ακολουθούσαν κατά πόδας με λίγη ή καθόλου αιδώ... Στις ΗΠΑ, για παράδειγμα, κήρυξαν μποϋκοτάζ στην Επιτροπή που είχε συγκροτηθεί υπό την αιγίδα του Τζον Ντιούι. Προειδοποίησαν όλους «τους καλοπροαίρετους ανθρώπους» να μην βοηθήσουν την Επιτροπή, υποστηρίζοντας ότι όσοι ασκούσαν κριτική στις Δίκες της Μόσχας αναμειγνύονταν σε εσωτερικές υποθέσεις του Σοβιετικού κράτους, βοηθούσαν και διευκόλυναν το φασισμό, καταφέροντας «πλήγματα στις δυνάμεις της προόδου». Αυτή τη διακήρυξη την υπέγραφαν οι Θίοντορ Ντράι- ζερ, Γκράνβιλ Χικς, Κορλίς Λαμόντ, Μαξ Λέρνερ, Ρέιμοντ Ρόμπινς, Αννα Λουίζ Στρονγκ, Πολ Σουήζυ, Ναθάνιεηλ Γουέστ και πολλοί καθηγητές και καλλιτέχνες, που στα τέλη της δεκαετίας του 1940 και στη δεκαετία του ’50 θα βρεθούν στην πρώτη γραμμή της αντικομουνιστικής σταυροφορίας. Ο Λούις Φίσερ και ο Βάλτερ Ντουράντι, διάσημοι ειδήμονες επί των Σοβιετικών ζητημάτων, ορκίζονταν για την ακεραιότητα του Στάλιν, την ειλικρίνεια του Βισίνσκι, τις ανθρωπιστικές μεθόδους που χρησιμοποίησε η Γκε-Πε-Ου για να αποσπάσει τις ομολογίες από τον Ζινόβιεφ, τον Κάμενεφ, τον Πιατάκοφ, τον Ράντεκ.61

Στη Βρετανία, ο Μπέρναρντ Σο έγινε απολογητής των Δικών της Μόσχας μαζί με τον Σίντνεϊ και την Μπίατρις Γουέμπ. Ο X. Τζ. Γουέλς έμεινε τελικά σιωπηλός, παρόλο που πρώτη του παρόρμηση ήταν να υποστηρίξει την αντι-δίκη. Αριστερές εφημερίδες που δεν ανήκαν στο ΚΚ, όπως η Τήύιιηβ και η Νβνν 5ίαίβεηιαη, υποστήριξαν κι αυτές τη Δίκη της Μόσχας. Η Ο&βΓνβΓ έγραψε: «Είναι χωρίς νόημα κάθε σκέψη ότι η δίκη ήταν στημένη και οι κατηγορίες κατασκευασμένες. Η κυβέρνηση είχε γνήσια στοιχεία εις βάρος των κατηγορουμένων».62 Ακόμα και το ΙίΡ υιοθέτησε μια πολύ αμφιλεγόμενη θέση για τις Δίκες της Μόσχας.63

Εν τέλει, στις 10 Απρίλη 1937συγκροτήθηκε μια Επιτροπή Έρευνας με πρόεδρο τον Τζον Ντιούι, τον πιο σημαντικό Αμερικά-


-501 -


νο φιλόσοφο και εκπαιδευτικό εκείνη την εποχή. Οι εργασίες της Επιτροπής διήρκεσαν μια ολόκληρη βδομάδα σε δεκατρείς πολύωρες συνεδριάσεις. Ο Τζον Ντιούι, ο Τζον Φ. Φίνερτι (πρώην συνήγορος υπεράσπισης των Σάκο και Βαντζέτι όπως και του Τομ Μι- ούνι, που τώρα είχε γίνει ο δικηγόρος της Επιτροπής Ντιούι), ο Άλμπερτ Γκόλντμαν, ο δικηγόρος του Τρότσκι και άλλοι, αντεξέτα- σαν τον Τρότσκι πάνω σε κάθε λεπτομέρεια των κατηγοριών που του φόρτωναν οι Δίκες της Μόσχας. Σε κάποια σημεία αυτή η αν- τεξέταση μετατρεπόταν σε πολιτική αντιπαράθεση, όταν κάποιοι από τους εξεταστές απέδωσαν στον μπολσεβικισμό την ευθύνη για το σταλινισμό και ο Τρότσκι κατέρριπτε αυτούς τους ισχυρισμούς. Δεν προσπάθησε να αποφύγει ούτε μια ερώτηση.

Ο Τρότσκι, σε όλη αυτή τη λεπτομερή εξέταση κατέθεσε τις βασικές του ιδέες για τα Σοβιετικά ζητήματα και το διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Η τελική του ομιλία καλύπτει 126 σελίδες,60.000 λέξεις. Ήταν ένα εντυπωσιακό επίτευγμα, αν αναλογιστεί κανείς ότι ο Τρότσκι επέλεξε να μιλήσει αγγλικά, μια γλώσσα στην οποία είχε πολύ λιγότερη ευχέρεια απ’ ό,τι στα γαλλικά ή στα γερμανικά, για να μην αναφερθούμε στα ρωσικά. Τέλειωσε την ομιλία του με έναν παιάνα στην Οκτωβριανή Επανάσταση και τον κομμουνισμό:

Η εμπειρία της ζωής μου, από την οποία δεν έχουν λείψει ούτε οι επιτυχίες ούτε οι αποτυχίες, δεν έχει καταστρέψει την πίστη μου στο καθάριο, λαμπερό μέλλον της ανθρωπότητας, αλλά αντίθετα της έχει δώσει έναν ακατάλυτο χαρακτήρα. Αυτή την πίστη στη λογική, στην αλήθεια, την ανθρώπινη αλληλεγγύη που, σε ηλικία δεκαοχτώ χρονών, πήρα μαζί μου στις εργατογειτονιές της ρωσικής επαρχιακής πόλης του Νι- κολάεφ - αυτή την πίστη την έχω διατηρήσει πλήρη και ανέπαφη. Δεν έχει γίνει λιγότερο φλογερή, έχει γίνει περισσότερο ώριμη.64

Ο Ντιούι σκεφτόταν αρχικά να κάνει και αυτός ένα κλείσιμο.

- 502-


Όμως, ακούγοντας την τελική ομιλία του Τρότσκι άλλαξε γνώμη. «Ό,τι θα έλεγα», είπε, «θα ακουγόταν σαν αποκλιμάκωση».65

Η Επιτροπή Ντιούι ολοκλήρωσε τις εργασίες της το Σεπτέμβρη και έβγαλε την ετυμηγορία της: «Με βάση τα στοιχεία... θεωρούμε ότι οι δίκες [της Μόσχας] του Αυγούστου 1936-Γενάρη 1937 ήταν σκευωρίες... Κηρύσσουμε τον Λέον Τρότσκι και τον Λέον Σεντόφ αθώους».66

Δυστυχώς όμως, ο αντίκτυπος της Έκθεσης από την Επιτροπή Ντιούι ήταν ουσιαστικά μηδενικός. Ήταν σαν να πυροβολείς έναν ελέφαντα με αεροβόλο. Είναι χαρακτηριστικό ότι επτά μέρες μετά την ετυμηγορία της Επιτροπής, η Μόσχα ανακοίνωσε τη συνοπτική εκτέλεση οχτώ ανθρώπων: επτά μελών του Συμβουλίου Εξωτερικών Υποθέσεων και του Α. Β. Ενουκίντζε, που ήταν επί δεκαπέντε χρόνια γραμματέας της Πανρωσικής Εκτελεστικής Επιτροπής των Σοβιέτ.

Όσο απατηλές και παράλογες κι αν ήταν οι Δίκες της Μόσχας, η λογική επιχειρηματολογία έμοιαζε ανήμπορη να τις ξεσκεπάσει. Ένας μαζικός παραλογισμός, μια τρέλα, έκανε τους ανθρώπους της αριστεράς παντού έτοιμους να εμπιστευτούν τον Στάλιν και να απορρίψουν τον Τρότσκι, ακόμα κι αν ο πρώτος έσπερνε τερατώδη ψεύδη και ο δεύτερος ήταν η ειλικρίνεια προσωποποιημένη.

Υπάρχει ορθολογική εξήγηση του λόγου για τον οποίο εκατομμύρια εργάτες και διανοούμενοι σε όλο τον κόσμο πίστεψαν στον Στάλιν. Αυτό δεν σημαίνει κιόλας ότι εκείνη η πίστη ήταν ορθολογική. Ο σταλινισμός ήταν μια τυφλή πίστη, θρησκευτικού, επί της ουσίας, χαρακτήρα. Οι ρίζες της βρίσκονταν στις επιτυχίες του Χίτλερ και τις αγωνίες που κατέτρωγαν εκατομμύρια ανθρώπους. Στην αφοσίωση εκατομμυρίων ανθρώπων στον Στάλιν ταιριάζουν τα λόγια του Μαρξ για τη θρησκεία: «Η θρησκεία είναι ο αναστεναγμός του καταπιεσμένου πλάσματος, η καρδιά ενός άκαρδου κόσμου, η ψυχή μιας κατάστασης χωρίς ψυχή. Είναι το όπιο του λαού». Η μόνη ρεαλιστική απάντηση στις πανίσχυρες δυνάμεις του Χίτλερ

- 503-


έμοιαζε να είναι ο Στάλιν κι ο Κόκκινος Στρατός. Η οποιαδήποτε κριτική σε αυτόν έμοιαζε σαν μαχαιριά στην τελευταία παρηγοριά που είχε απομείνει για τους αντιφασίστες.

Υπάρχουν καταστάσεις όπου οι συκοφαντίες δεν κολλάνε, αλλά αντίθετα γίνονται μπούμερανγκ για τους συκοφάντες. Αυτό συνέβη τον Ιούλη του 1917, όταν ο αστικός τύπος κατηγόρησε τον Λένιν και τον Τρότσκι ότι ήταν πράκτορες του Κάιζερ. Μια επιθετική, γεμάτη αυτοπεποίθηση εργατική τάξη αναζητούσε την αλήθεια και η συκοφαντία κατέρρευσε. Τώρα έπιαναν, όμως, πολύ πιο τερατώδη ψέματα, όπως ότι ο Τρότσκι ήταν πράκτορας του Χίτλερ και του Μικάδο. Οι Δίκες της Μόσχας επισφράγισαν την απομόνωση των τροτσκιστών και με αυτό τον τρόπο συνέβαλαν στο χάσιμο των επαναστατικών ελπίδων στην Ισπανία και την Γαλλία.

Οι εκκαθαρίσεις καταβροχθίζουν την οικογένεια του Τρότσκι

Μετά από μια συνεδρίαση του πολιτικού γραφείου το 1926, στην οποία ο Τρότσκι είπε στον Στάλιν ότι έχει βάλει υποψηφιότητα για τη θέση του «νεκροθάφτη του κόμματος και της επανάστασης», ο Πιατάκοφ είπε στον Τρότσκι: «...αυτός [ο Στάλιν] δεν πρόκειται να σε συγχωρήσει ποτέ γι’ αυτό· ούτε σένα, ούτε τα παιδιά σου, ούτε τα εγγόνια σου». Τώρα η προφητεία έβγαινε αληθινή. Ο Βαλερί Μπρονστάιν, ο εγγονός του Αλεξάντερ, του μεγαλύτερου αδελφού του Τρότσκι, έχει δώσει μια παραστατική περιγραφή της μοίρας της οικογένειας Τρότσκι σε ένα άρθρο με τίτλο Ο Στάλιν και οι Σ υγγενείς του Τρότσκι στη Ρωσία.67

Συνοπτικά: η πρώτη σύζυγος του Τρότσκι, η Αλεξάνδρα Λβό- βα Σοκολόφσκαγια συνελήφθη στο Λένινγκραντ το 1935, εξορίστηκε στη Σιβηρία και εκτελέστηκε το 1938. Ο μεγαλύτερος αδελφός του Τρότσκι, ο Αλεξάντερ, εκτελέστηκε το 1938. Δεν είχε ανα-

-504-


μιχθεί ποτέ σε καμιά πολιτική δραστηριότητα. Η Όλγα, η μικρότερη αδελφή του Τρότσκι, εξορίστηκε το 1935 και εκτελέστηκε το 1941.

Από τα παιδιά του Αλεξάντερ: η Ματίλντα πέθανε σε στρατόπεδο συγκέντρωσης το 1952, ο Μπόρις εκτελέστηκε το 1937, ο Λεβ πέθανε αμέσως μετά την επιστροφή του από το γκουλάγκ στη Βορκούτα - δεν είχε αναμιχθεί ποτέ σε καμιά πολιτική δραστηριότητα. Η Ευγενία εξορίστηκε στο Καζακστάν και πέθανε πολλά χρόνια αργότερα από ασθένεια. Ούτε κι αυτή είχε αναμιχθεί ποτέ σε καμιά πολιτική δραστηριότητα. Η Άννα εξορίστηκε στο Καζακστάν και επέζησε, δεν αναμίχθηκε ποτέ σε καμιά πολιτική δραστηριότητα. Η μεγαλύτερη αδελφή του Τ ρότσκι, η Ελιζαμπέτα, πέθανε από φυσικό θάνατο το 1924. Ο Λεβ, ο γιος της φυλακίστηκε, κατόπιν εξορίστηκε στο Καζακστάν, αλλά επέζησε - δεν είχε αναμιχθεί ποτέ σε καμιά πολιτική δραστηριότητα. Η τύχη των παιδιών της Όλγας, της νεότερης αδελφής του Τρότσκι, ήταν η εξής: ο Αλεξάντερ εκτελέστηκε το 1937 σε ηλικία 29 ετών, ο Γιούρι εκτελέστηκε το 1936 (σε ηλικία 20 ετών). Ούτε ο ένας, ούτε ο άλλος είχαν αναμιχθεί σε πολιτική δραστηριότητα.

Η τύχη των παιδιών του ίδιου του Τρότσκι ήταν η εξής: η Ζίνα, στερημένη από τη Σοβιετική υπηκοότητα και κατά συνέπεια ανήμπορη να επιστρέφει στην κόρη της και το σύζυγό της που ήταν κρατούμενος σε στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας, αυτοκτόνησε το 1933. Η δεύτερη κόρη του Τρότσκι, η Νίνα, πέθανε από φυματίωση στη Μόσχα το 1927, λίγο μετά τη σύλληψη του συζύγου της. Ο μικρότερος γιος του Τρότσκι, ο Σεργκέι, συνελήφθη το 1935 και εκτελέστηκε το 1937 σε ηλικία 29 ετών. Δεν είχε αναμιχθεί ποτέ σε καμιά πολιτική δραστηριότητα. Ο μεγαλύτερος γιος του Τρότσκι, ο Λεβ Σεντόφ, δολοφονήθηκε από πράκτορες του Στάλιν στο Παρίσι το 1938 (32 χρονών).

Από τους δεκαπέντε αυτούς ανθρώπους μόνο οι έξι είχαν πολιτική δράση. Το γεγονός ότι δεν συμμετείχαν πουθενά δεν έσωσε

- 505 -

τους υπόλοιπους. Αρκούσε να είσαι συγγενής του Τρότσκι για να πέσεις θύμα της εκδίκησης του Στάλιν.

Φρίκη δίχως τέλος!

Τόνι Κλιφ___________________________________ Τρότσκι 1927-1940

-506-


Κεφάλαιο Δέκατο Πέμπτο

Ολισθαίνοντας προς το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο

Μια νίκη του ισπανικού προλεταριάτου θα μπορούσε να έχει ως αποτέλεσμα ένα μεγάλο επαναστατικό κίνημα στη Γαλλία, όπου συνέβαιναν μαζικές απεργίες και καταλήψεις εργοστασίων. Μια νίκη του προλεταριάτου και στην Ισπανία και στη Γαλλία θα είχε ριζικά μεταβάλει συνολικά την παγκόσμια κατάσταση. Όμως, δυστυχώς η πολιτική των σταλινικών κομμάτων οδήγησε σε τεράστιες ήττες το προλεταριάτο, εξασθενίζοντας ακόμα περισσότερο την παγκόσμια εργατική τάξη μετά τις καταστροφικές εξελίξεις στη Γερμανία και την Αυστρία. Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ήταν αναπόφευκτος.

Ο Τρότσκι ξεκίνησε μια μεγάλη προσπάθεια να προετοιμάσει τους υποστηρικτές του και το εργατικό κίνημα για την κρίσιμη δοκιμασία του πολέμου, να ενισχύσει το διεθνισμό τους. Με αρι- στουργηματικό τρόπο κατέρριψε κάθε κάλπικη σοσιαλδημοκρατική και σταλινική δικαιολόγηση του πολέμου. Ως αφετηρία του είχε την ιμπεριαλιστική φύση του πολέμου: ήταν προϊόν «των ίδιων αιτίων, σύμφυτων με το σύγχρονο καπιταλισμό, που οδήγησαν στον τελευταίο ιμπεριαλιστικό πόλεμο».1

Στο Μ ανιφέστο της Τετάρτης Διεθνούς για τον Ιμπεριαλιστικό Πόλεμο και την Παγκόσμια Προλεταριακή Επανάσταση, το Μάη

-507-


του 1940, ο Τρότσκι έγραψε:

Ο παρών πόλεμος - ο δεύτερος ιμπεριαλιστικός πόλεμος - δεν αποτελεί ένα ατύχημα. Δεν είναι αποτέλεσμα της βούλησης του ενός ή του άλλου δικτάτορα. Ήταν προβλέψιμος από πολύ καιρό πριν. Οι καταβολές του προέκυψαν αμείλικτα από τις αντιθέσεις των διεθνών καπιταλιστικών συμφερόντων...Η άμεση αιτία του παρόντος πολέμου είναι οι ανταγωνισμοί ανάμεσα στις παλιές αποικιακές αυτοκρατορίες, τη Βρετανία και τη Γαλλία, και τα συνασπισμένα αρπακτικά, τη Γερμανία και την Ιταλία.2

Ποιος ήταν ο ρόλος του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού;

Ο ιμπεριαλισμός των ΗΠΑ είναι αντιμέτωπος με τα ίδια προβλήματα που έσπρωξαν τη Γερμανία το 1914 στο δρόμο του πολέμου. Ο κόσμος είναι μοιρασμένος; Πρέπει να ξαναμοιραστεί. Για τη Γερμανία το πρόβλημα ήταν να «οργανώσει την Ευρώπη». Οι Ηνωμένες Πολιτείες πρέπει να «οργανώσουν» τον κόσμο ολόκληρο. Η ιστορία φέρνει την ανθρωπότητα πρόσωπο με πρόσωπο με την ηφαιστειακή έκρηξη του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού.3

Ενάντια στην «εθνική άμυνα», ο Τρότσκι υποστήριζε:

Σχεδόν εκατό χρόνια πριν, όταν το εθνικό κράτος ήταν ένας σχετικά προοδευτικός παράγοντας, το Κομμουνιστικό Μανιφέστο διακήρυσσε ότι οι προλετάριοι δεν έχουν πατρίδα. Μόνος σκοπός τους είναι η δημιουργία μιας πατρίδας των εργαζόμενων μαζών που θα αγκαλιάζει ολόκληρο τον κόσμο...Η σύγκρουση των ιμπεριαλιστών συμμοριτών αφήνει τόσο λίγο χώρο για μικρά ανεξάρτητα κράτη, όσο λίγο αφήνει και ο άγριος ανταγωνισμός των τραστ και των καρτέλ για τους μικρούς ανεξάρτητους βιοτέχνες και εμπόρους...Ο επίσημος πατριωτισμός είναι ένα προσωπείο που κρύβει τα συμφέροντα των εκμεταλλευτών. Οι ταξικά συνειδητοί εργάτες παραμερίζουν με περιφρόνηση αυτό το προσωπείο. Δεν υπερασπίζονται την αστική πατρίδα, αλλά τα συμφέροντα των εργαζόμενων και των καταπιεσμένων της δικής τους χώ-

- 508 -


ρας και ολόκληρου του κόσμου. Οι θέσεις της Τετάρτης Διεθνούς διακηρύσσουν: «Ενάντια στο αντιδραστικό σύνθημα της "εθνικής άμυνας”, είναι αναγκαίο να προβάλλουμε το σύνθημα της επαναστατικής κατάλυσης του εθνικού κράτους.Στο τρελοκομείο της καπιταλιστικής Ευρώπης, είναι αναγκαίο να αντιπαραθέσουμε το πρόγραμμα των Ενωμένων Σοσιαλιστικών Πολιτειών της Ευρώπης ως ένα στάδιο στην πορεία για τα Ενωμένα Σοσιαλιστικά Κράτη του Κόσμου».4

Ενάντια στην «υπεράσπιση της δημοκρατίας», ο Τρότσκι γράφει:

Δεν είναι λιγότερο ψεύτικο το σύνθημα ότι πρόκειται για έναν πόλεμο της δημοκρατίας ενάντια στο φασισμό. Σαν να έχουν ξεχάσει οι εργάτες ότι η Βρετανική κυβέρνηση βοήθησε τον Χίτλερ και τους δήμιους του να πάρουν την εξουσία! Οι ιμπεριαλιστικές δημοκρατίες είναι στην πραγματικότητα οι μεγαλύτερες αριστοκρατίες της ιστορίας. Η Αγγλία, η Γαλλία, η Ολλανδία, το Βέλγιο στηρίζονται στο σκλάβωμα των αποικιακών λαών. Η δημοκρατία στις Ηνωμένες Πολιτείες στηρίζεται στην αρπαγή του πλούτου μιας ολόκληρης ηπείρου. Όλες οι προσπάθειες αυτών των «δημοκρατιών» έχουν στόχο τη διατήρηση της προνομιακής τους θέσης.5Δεν ξεχνάμε ούτε στιγμή ότι αυτός ο πόλεμος δεν είναι δικός μας πόλεμος. Σε αντίθεση με τη Δεύτερη και την Τρίτη Διεθνή, η Τέταρτη Διεθνής κτίζει την πολιτική της όχι πάνω στις τύχες των καπιταλιστικών κρατών, αλλά στο μετασχηματισμό του ιμπεριαλιστικού πολέμου σε ένα πόλεμο των εργατών ενάντια στους καπιταλιστές, στην ανατροπή των αρχουσών τάξεων όλων των χωρών και στην παγκόσμια σοσιαλιστική επανάσταση.6

Ταυτόχρονα, ο Τρότσκι δεν εγκαταλείπει τη στάση υπεράσπισηςτης ΕΣΣΔ ως εργατικού κράτους, έστω και εκφυλισμένου. Αλλάακόμα και σ’ αυτή την περίπτωση δεν κάνει καμιά παραχώρησηστον Στάλιν.

Η Τέταρτη Διεθνής μπορεί να υπερασπιστεί την ΕΣΣΔ μόνο με τις μεθόδους της επαναστατικής ταξικής πάλης... Η υπε

- 509-


ράσπιση της ΕΣΣΔ συμπίπτει ως αρχή με την προετοιμασία της παγκόσμιας προλεταριακής επανάστασης...

Η υπεράσπιση της ΕΣΣΔ δεν ήταν ξεκομμένη από την «επαναστατική ανατροπή της Βοναπαρτιστικής κλίκας του Στάλιν».7

Ο Τρότσκι υποστήριζε ότι η Συμφωνία του Μονάχου ανάμεσα στον Τσάμπερλεν, τον Νταλαντιέ, τον Χίτλερ και τον Μουσολίνι (το Σεπτέμβρη 1938) επιτάχυνε το ξέσπασμα του πολέμου. Το ίδιο έκανε και η νίκη του Φράνκο στην Ισπανία, αφού απελευθέρωσε τις αστικές κυβερνήσεις από το φόβο μιας επανάστασης στην Ευρώπη. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες ήταν που ο Τρότσκι, στις 22 Σεπτέμβρη 1938, προφήτευσε το Σύμφωνο Χίτλερ-Στάλιν - δηλαδή, έντεκα μήνες πριν αυτό υπάρξει. Σε ένα άρθρο του με τίτλο Μετά την Κατάρρευση της Τσεχοσλοβακίας ο Στάλιν θα Επιδιώξει Συμφωνία με τον Χίτλερ, ο Τρότσκι έγραψε:

Η κατάρρευση της Τσεχοσλοβακίας είναι η κατάρρευση της εξωτερικής πολιτικής του Στάλιν τα τελευταία πέντε χρόνια.Η ιδέα της Μ όσχας για μια «συμμαχία των δημοκρατιών» στον αγώνα ενάντια στο φασισμό είναι ένα άψυχο αποκύημα της φαντασίας. Κανείς δεν θέλει να παλέψει για χάρη μιας αφηρημένης αρχής της δημοκρατίας. Όλοι παλεύουν για υλικά συμφέροντα. Η Αγγλία και η Γαλλία προτιμούν να ικανοποιούν τις ορέξεις του Χίτλερ σε βάρος της Αυστρίας και της Τσεχοσλοβακίας, παρά σε βάρος των δικών τους αποικιών...Το τρομερό πλήγμα στη διεθνή θέση της ΕΣΣΔ είναι το ξε- πλήρωμα για τις συνεχείς αιματηρές διώξεις που αποκεφάλισαν το στρατό, διατάραξαν την οικονομία και αποκάλυψαν την αδυναμία του σταλινικού καθεστώτος. Η πηγή της ηττοπαθούς πολιτικής βρίσκεται στο Κρεμλίνο. Τώρα, μπορούμε να περιμένουμε μετά βεβαιότητος ότι η σταλινική διπλωματία θα επιχειρήσει μια επαναπροσέγγιση του Χίτλερ με κόστος νέες υποχωρήσεις και συνθηκολογήσεις, που με τη σειρά τους μπορούν μόνο να φέρουν πλησιέστερα την κατάρρευση της σταλινικής ολιγαρχίας.Ο συμβιβασμός πάνω στο πτώμα της Τσεχοσλοβακίας, ούτε

- 5 1 0 -


κατ’ ελάχιστο εγγυάται την ειρήνη, αλλά το μόνο που κάνει είναι να προσφέρει πιο προνομιακή βάση στον Χίτλερ στον επερχόμενο πόλεμο. Οι ουράνιες πτήσεις του Τσάμπερλεν θα μείνουν στην ιστορία ως σύμβολο των διπλωματικών σπασμών που η διαιρεμένη, άπληστη και ανίκανη Ευρώπη πέρασε τις παραμονές του νέου σφαγείου που ετοιμάζει να βυθίσει ολόκληρο τον πλανήτη μας στο αίμα.®

Στην πραγματικότητα, ο Τρότσκι από το 1933 υποστήριζε ότι ο ενθουσιασμός του Στάλιν για μια συμμαχία με τις δημοκρατικές κυβερνήσεις ήταν κατά κύριο λόγο ένας οπορτουνιστικός ελιγμός και ότι την ίδια ώρα γύρευε και μια συμφωνία με τον Χίτλερ. Για να υποστηρίξει το επιχείρημά του, ο Τρότσκι, στην εμφάνισή του μπρος στην επιτροπή Ντιούι το 1937, διάβασε το παρακάτω απόσπασμα από το φύλλο της Ισβέστια της 15 Μάρτη 1933:

Η ΕΣΣΔ είναι το μόνο κράτος που δεν είναι εμποτισμένο με εχθρικά συναισθήματα προς τη Γερμανία και αυτό ισχύει ανεξάρτητα από τη μορφή και τη σύνθεση της κυβέρνησης του Ράιχ.9

Το σύμφωνο Χίτλερ-Στάλιν υπογράφτηκε στις 22 Αυγούστου 1939. Την 1η Σεπτέμβρη η Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία. Η σταλινική προπαγάνδα έκανε στροφή 180 μοιρών. Με πραγματική αηδία, ο Τ ρότσκι έγραψε:

Η Πράβδα της 14ης Σεπτέμβρη κατηγορεί την Πολωνία ότι καταπιέζει τους Ο υκρανούς, τους Λευκορώσους και τους Εβραίους. Οι κατηγορίες οι ίδιες αληθεύουν. Αλλά δεν είναι περίεργο που η Πράβδα τις θυμήθηκε ακριβώς τώρα που η Πολωνία βυθίζεται στο αίμα κάτω από τα πλήγματα του γερμανικού στρατού!10

Από τη στιγμή της υπογραφής του Σύμφωνου Χίτλερ-Στάλιν μέχρι τις 22 Ιούνη 1941 που η Γερμανία εισέβαλε στην ΕΣΣΔ, ο διεθνής σταλινικός τύπος ήταν γεμάτος από επιθέσεις ενάντια στη βρετανι

-511 -


κή ιμπεριαλιστική καταπίεση της Ινδίας, της Αίγυπτου κλπ, ενώ έκανε τα στραβά μάτια στη φρίκη που διαιωνιζόταν από τους Ναζί.

Τα γραφεία της Τετάρτης Διεθνούς μεταφέρονται στις ΗΠΑ

Το ιδρυτικό συνέδριο της Τετάρτης Διεθνούς το Σεπτέμβρη του 1938 υιοθέτησε μια πρόταση ότι στην περίπτωση ξεσπάσματος πολέμου η Εκτελεστική Επιτροπή της Διεθνούς θα μεταφερόταν στις ΗΠΑ. Η απόφαση αυτή ενεργοποιήθηκε όταν ξεκίνησε ο πόλεμος. Μια μόνιμη επιτροπή που αποτελούνταν από τα μέλη της Διεθνούς Εκτελεστικής Επιτροπής εγκαταστάθηκε στη Νέα Τόρκη.

Από τη στιγμή που έφτασε στο Μεξικό το Γενάρη του 1937, ο Τρότσκι ασχολήθηκε πολύ περισσότερο με τις υποθέσεις των υπο- στηρικτών του στις ΗΠΑ απ' όσο σε οποιαδήποτε άλλη χώρα. Ήταν πάντα έτοιμος να συμβουλέψει, να ασκήσει κριτική και να επιλύσει τις αντιδικίες ανάμεσα στους αμερικάνικους τροτσκιστές. Απεσταλμένοι ταξίδευαν συχνά ανάμεσα στη Νέα Υόρκη και την Πόλη του Μεξικού. Επίσης, το γεγονός ότι οι γραμματείς και οι σωματοφύλακες του Τρότσκι ήταν σχεδόν όλοι αμερικανοί, διευκόλυνε τις επαφές.

Η αμερικάνικη τροτσκιστική οργάνωση ήταν μακράν το πιο ισχυρό τμήμα της Διεθνούς. Τα πρακτικά του ιδρυτικού συνέδριου αναφέρουν πως το αμερικάνικο τμήμα δήλωνε ότι είχε 2.500 μέλη (το νούμερο είναι μάλλον υπερβολικό), ενώ τα άλλα τμήματα ήταν πολύ μικρότερα.11

Αλλά και το εργατικό κίνημα στις ΗΠΑ είχε υποστεί πολύ λι- γότερες ήττες και καταστροφές απ’ ό,τι στην Ευρώπη. Στην πραγματικότητα, στα χρόνια ανάμεσα στο 1934 και το 1937 υπήρξε μια άνοδος ενός μαχητικού, αν και πολιτικά αδιαμόρφωτου, συνδικαλιστικού κινήματος. Η νέα μαχητικότητα απλώθηκε σε ανοργάνωτους κλάδους της βιομηχανίας, όπως στη χαλυβουργία, στα ελα-

- 512-


στικά και - το κρισιμότερο - στην αυτοκινητοβιομηχανία. Οι ηγέτες της Αμερικάνικης Ομοσπονδίας Εργασίας (ΑΡί), οι οποίοι αρ- νούνταν να οργανώσουν τους ανειδίκευτους εργάτες σε αυτές τις βιομηχανίες, παραμερίστηκαν. Ήταν τα χρόνια της εντυπωσιακής μαζικής δράσης στα εργοστάσια και των μαζικών καταλήψεων που οργάνωσε το Συνέδριο των Βιομηχανικών Οργανώσεων (ΟΟ).

Η κοινωνική σύνθεση του αμερικάνικου Σοσιαλιστικού Εργατικού Κόμματος (5\ΧΦ) ήταν επίσης πιο προλεταριακή από των άλλων τμημάτων της Τέταρτης Διεθνούς. Το διαμέτρημα της προλεταριακής ηγεσίας φάνηκε με λαμπρό τρόπο στην απεργία των οδηγών φορτηγών της Μινεάπολις το 1934, «μιας από τις καλύτερες

Απεργοί οδηγοί φορτηγών συγκρούονται οπλισμένοι με λοστάρια με την αστυνομία στην απεργία της Μινεάπολις το 1934.


σελίδες της ιστορίας των αγώνων στην Αμερική».12 Η οργάνωση και η καθοδήγηση της απεργίας έδειχνε ένα εξαιρετικά ψηλό πολιτικό επίπεδο. Η ιστορία της απεργίας περιγράψεται γλαφυρά από έναν από τους ηγέτες της, τον Φάρελ Ντομπς.13

Η απεργία των οδηγών φορτηγών της Μινεάπολις ήταν το προοίμιο του μεγάλου εργοστασιακού κινήματος του Ο Ο δυο-τρία χρόνια αργότερα. Όταν αυτό το κίνημα ξεκίνησε έγινε καθαρό ότι, έστω κι αν οι τροτσκιστές ήταν ισχυρότεροι στις ΗΠΑ απ’ ό,τι στη Γερμανία, στη Γαλλία ή στην Ισπανία, εξακολουθούσαν να είναι πολύ πιο αδύναμοι σε σύγκριση με το σταλινικό κόμμα. Στις 30 Ιουνίου 1937 το Κομμουνιστικό Κόμμα ΗΠΑ είχε 48.223 μέλη.14 Πολλαπλάσια από τα μέλη του 5\ΧΦ.

Ακόμα μεγαλύτερη ήταν η επιρροή του Κομμουνιστικού Κόμματος στην εργατική τάξη. Αυτό το κόμμα πρόσφερε τους περισσότερους θαρραλέους οργανωτές τις πρώτες μέρες του κινήματος του ΟΙΟ. Ο ιστορικός Ντανιέλ Γκερέν αναφέρει:

Έχει υπολογιστεί ότι στα μέσα του 1937 οι Κομμουνιστές είχαν το συνολικό ή μερικό έλεγχο σχεδόν του 40% των κλαδικών του (ΙΙΟ. Επιπλέον, έλεγχαν και τις πιο σημαντικές τοπικές συνδικαλιστικές οργανώσεις (Νέα Τόρκη, Κλήβελαντ, Ντιτρόιτ, Σικάγο, Λος Αντζελες κλπ).15

Την εποχή που το ΟΙΟ απλωνόταν ραγδαία και μαζικά οι τροτσκι- στές ήταν απορροφημένοι στις τακτικές εισοδισμού στο Σοσιαλιστικό Κόμμα, μιας οργάνωσης που δεν την ακουμπούσαν οι εργοστασιακοί αγώνες. Αυτό κάθε άλλο παρά βελτίωσε τη θέση του αμερικάνικου τροτσκισμού απέναντι στο σταλινισμό. Στην πραγματικότητα, η είσοδος στο Σοσιαλιστικό Κόμμα ούτε καν βοήθησε την κοινωνική σύνθεση της τροτσκιστικής οργάνωσης. Είναι αλήθεια πως υπήρχαν καλά προλεταριακά στοιχεία στην τροτσκιστική οργάνωση, ιδιαίτερα στη Μινεάπολις, αλλά η οργάνωση ως σύνολο απείχε πολύ από το να είναι προλεταριακή στη σύνθεσή της.

- 5 1 4 -


Στις 10 Οκτώβρη 1937, ο Τρότσκι έγραψε στον Τζ. Π. Κάννον:

Το κόμμα έχει μόνο μια μειοψηφία γνήσιων βιομηχανικών εργατών... Τα μη προλεταριακά στοιχεία αποτελούν μια πολύ απαραίτητη μαγιά - και πιστεύω πως μπορούμε να είμαστε περήφανοι για την καλή ποιότητα αυτών των στοιχείων... Αλλά... το κόμμα μας μπορεί να κατακλυστεί από μη προλεταριακά στοιχεία και μπορεί ακόμα και να χάσει τον επαναστατικό του χαρακτήρα.16

Ο κίνδυνος εκφυλισμού ήταν ιδιαίτερα μεγάλος στη Νέα Τόρκη, όπου ανάμεσα στα μέλη κυριαρχούσε το μικροαστικό στοιχείο. Εκεί εμπλέκονταν πολύ με την αφρόκρεμα των Νεοϋορκέζων διανοούμενων και συνεπώς επηρεάζονταν εξαιρετικά από τη ροπή τους προς ένα «φιλελεύθερο αντικομμουνισμό».17 Αυτοί οι διανοούμενοι ήταν πολύ απογοητευμένοι από τη φρίκη των Δικών της Μόσχας, τη διεθνή απομόνωση του τροτσκισμού και την ισχύ του σταλινισμού. Μ ετατρέπονταν όλο και περισσότερο σε θύματα υστερικής σταλινοφοβίας, που έφτανε μέχρι τον αντιδραστικό αν- τικομμουνισμό. Ατομα όπως ο Σίντνεϊ Χουκ, που έσπασε από τον τροτσκισμό το 1936, άνοιξαν ένα δρόμο που έμελλε να ακολουθήσουν πολλοί διανοούμενοι. Αυτή τη διαδικασία περιγράφουν πολύ καλά σε ένα άρθρο τους με τίτλο Διανοούμενοι σε Υποχώρηση οι εκδότες του θεωρητικού περιοδικού του 5\ΧΦ, Τζέιμς Μπάρναμ και Μαξ Σάχτμαν. Με εντυπωσιακή προβλεπτικότητα το άρθρο περιγράφει τη δυναμική που σύντομα θα κατέκλυζε όλη εκείνη τη γενιά των διανοουμένων και - όχι πολύ αργότερα - και τους ίδιους τους συγγραφείς του άρθρου. Η υποχώρηση των διανοουμένων ξεκίνησε με μια κριτική στη μαρξιστική φιλοσοφία και ειδικότερα στη διαλεκτική ότι είναι «φαταλιστική». Συνέχιζε εξισώνοντας το σταλινισμό με το λενινισμό, παρουσιάζοντας το λενινισμό ως υποστηρικτή της μονοκομματικής ολοκληρωτικής δικτατορίας. Η λογική συνέπεια ήταν ότι ο τροτσκισμός ισούται με το σταλινισμό και ότι ήταν αναγκαία η διατήρηση της «ελευθερίας»

- 515 -


και της «δημοκρατίας». Το άρθρο κατέληγε: «Η κύρια αρρώστια από την οποία υποφέρουν οι διανοούμενοι μπορεί να αποκληθεί σταλινοψοβία ή χυδαίος αντισταλινισμός». Την αρρώστια την προκαλούσε «η γενική αποστροφή ενάντια στις σκευωρίες και τις διώξεις του μακάβριου σταλινικού συστήματος και το αποτέλεσμα δεν ήταν μια ψύχραιμη κοινωνική ανάλυση, μάλλον ήταν μια αντίδραση ηθική και όχι πολιτική και επιστημονική». Αυτό το άρθρο δημοσιεύτηκε το Γενάρη του 1939. Αποτελεί ειρωνεία ότι, οκτώ μήνες αργότερα, με το σύμφωνο Χίτλερ-Στάλιν και την έναρξη του πολέμου, η σταλινοφοβία συνεπήρε και τους ίδιους τους Μπάρναμ και Σάχτμαν.

Στις αρχές Σεπτέμβρη 1939 ο Μπάρναμ υπέβαλλε στην Εθνική Επιτροπή του 5>ΧΦ μια δήλωση ότι «είναι αδύνατον να αντιμετωπίζουμε τη Σοβιετική Ένωση ως εργατικό κράτος από κάθε άποψη». Μερικές βδομάδες μετά ο Σάχτμαν χαρακτήρισε τη Σοβιετική κατάληψη της ανατολικής Πολωνίας ως «ιμπεριαλιστική» και πρό- τεινε στο κόμμα να διαχωρίσει τη θέση του από τον Τρότσκι όσον αφορά την υπεράσπιση της ΕΣΣΔ.

Μια πανεθνική συνδιάσκεψη του δ>ΧΦ στις 5-9 Απρίλη 1940 απέρριψε τη θέση των Μπάρναμ-Σάχτμαν και ύστερα από αυτό η μειοψηφία αποχώρησε και σχημάτισε μια νέα οργάνωση, το Εργατικό Κόμμα (\νοι·1<6Γ$ Ρ^Γΐγ). Η μετακίνηση του Μπάρναμ προς τη θέση της «διευθυντικής επανάστασης» και του Σάχτμαν προς το «γραφειοκρατικό κολεκτιβισμό» επιτάχυνε και διευκόλυνε την υιοθέτηση από μέρους τους ενός σκληρού σταλινοψοβικού αντικομ- μουνισμού.

Ο Μπάρναμ απομακρύνθηκε με αστραπιαία ταχύτητα από το Μαρξισμό. Ένα μήνα μετά την ίδρυση του Εργατικού Κόμματος, ο Μπάρναμ έστειλε μια επιστολή αποχώρησης από το νέο κόμμα, στην οποία δήλωνε ότι,

όσο και να ξεχειλώσω την ορολογία δεν μπορώ πια να θεωρώ

-516-


τον εαυτό μου ή να επιτρέψω σε άλλους να με θεωρούν Μαρξιστή...Με βάση τις πεποιθήσεις και τα ενδιαφέροντά μου (που επίσης αποτελούν γεγονός) για πολλά χρόνια τώρα δεν είχα καμιά πραγματική θέση σε ένα μαρξιστικό κόμμα.Ο σοσιαλισμός ήταν απλά ουτοπικός, μη πραγματοποιήσιμος. Θεωρώ ότι με βάση τα στοιχεία που πλέον έχουμε διαθέσιμα μια νέα μορφή εκμεταλλευτικής κοινωνίας (αυτή που αποκαλώ «διευθυντική κοινωνία») δεν είναι μόνο δυνατή ως εναλλακτική λύση στον καπιταλισμό, αλλά είναι περισσότερο πιθανή σαν αποτέλεσμα της σημερινής περιόδου απ’ ό,τι είναι ο σοσιαλισμός.

Μετά, ο Μπάρναμ δίνει μια ερμηνεία των κοινωνικών αιτίων που τον απομάκρυναν από το Μαρξισμό.

Θα υποστηριχθεί και θα λεχθεί από πολλούς ότι οι σημερινές πεποιθήσεις μου και η συνεπαγόμενη από αυτές απόφασή μου, αποτελούν έναν «εξορθολογισμό» από τη μια πλευρά των πιέσεων ενός μαλθακού και αστικού περιβάλλοντος και, από την άλλη, της επιρροής των τρομερών ηττών της εργασίας και της ανθρωπότητας στη διάρκεια των προηγούμενων είκοσι χρόνων και της πολεμικής κρίσης.Σίγουρα έχω επηρεαστεί από τις ήττες και τις προδοσίες των προηγούμενων είκοσι και παραπάνω χρόνων. Αυτές αποτελούν μέρος της πεποίθησής μου ότι ο Μαρξισμός πρέπει να απορριφθεί: σε κάθε παραμικρή δοκιμασία της ιστορίας τα Μαρξιστικά κινήματα είτε απέτυχαν να φέρουν το σοσιαλισμό, είτε τον πρόδωσαν.18

Η δεξιά μετακίνηση του Μπάρναμ συνεχίστηκε ραγδαία. Το 1941 δημοσίευσε το βιβλίο του Η Διευθυντική Επανάσταση, όπου υποστήριζε ότι ποικίλες μορφές μιας νέας μετα-καπιταλιστικής «διευθυντικής κοινωνίας» υπήρχαν στη Σοβιετική Ένωση, στη ναζιστική Γερμανία και στις ΗΠΑ, ενσωματωμένες στο Νενν ϋεδΐ του Ρού- σβελτ. Το 1945 ο Μπάρναμ διακήρυξε ότι ο Λενινισμός ήταν ο πατέρας του Σταλινισμού. Λίγο μετά υιοθέτησε την άποψη πως οι Δυ

-517-


τικές δυνάμεις θα έπρεπε να ξεκινήσουν ένα προληπτικό ατομικό πόλεμο ενάντια στην ΕΣΣΔ.19

Ο Σάχτμαν ακολούθησε τον ίδιο δρόμο με τον Μπάρναμ, αλλά με πιο αργές ταχύτητες. Ο Σάχτμαν ήταν βετεράνος του Αμερικάνικου Κομμουνιστικού Κόμματος και του παγκόσμιου τροτσκιστι- κού κινήματος. Η πρώτη συνάντησή του με τον Τρότσκι έγινε το 1929 όταν τον επισκέφθηκε στην Πρίγκηπο. Από τότε συναντήθη- καν πολλές φορές. Η αλληλογραφία τους είναι πολύ μεγάλη. Στην εσωκομματική πάλη ανάμεσα στις δυο φράξιες στο 5>ΧΦ ο Τρότσκι συμπαρατάχθηκε με τον Κάννον, αλλά προσωπικά ένοιωθε πολύ φιλικά προς τον Σάχτμαν. Στη φάση της κορύφωσης των αντιθέσεων έγραψε στον Σάχτμαν:

Αν είχα τη δυνατότητα θα έπαιρνα αμέσως ένα αεροπλάνο για τη Νέα Τόρκη για να συζητήσω μαζί σου αδιάκοπα για 48 ή 72 ώρες. Λυπάμαι πολύ που σε αυτή την κατάσταση δεν αισθάνεσαι την ανάγκη να έλθεις εδώ για να συζητήσεις τα προβλήματα μαζί μου. Ή την αισθάνεσαι; Θα ήμουν ευτυ

χής···20

Ο Σάχτμαν κατέληξε να υποστηρίζει την εισβολή στον Κόλπο των Χοίρων στην Κούβα, την αμερικάνικη επέμβαση στο Νότιο Βιετνάμ και τους βομβαρδισμούς στο Βόρειο Βιετνάμ. Έφτασε να υποστηρίζει τον Νίξον για πρόεδρο.

Η υιοθέτηση της θεωρίας του «γραφειοκρατικού κολεκτιβισμού» για τη Ρωσία, διευκόλυνε τον Σάχτμαν να διολισθήσει προς τον καπιταλισμό και τον ιμπεριαλισμό. Ο Σάχτμαν ποτέ δεν δημοσίευσε έναν πλήρη απολογισμό της θεωρίας του. Είναι αλήθεια ότι έγραψε εκατοντάδες σελίδες με κριτικές ενάντια στη θεωρία ότι η Σταλινική Ρωσία ήταν μια σοσιαλιστική κοινωνία ή οποιουδήποτε τύπου εργατικό κράτος. Αλλά δεν έγραψε σχεδόν ούτε μια παράγραφο για τους νόμους της κίνησης της «γραφειοκρατικής κολε- κτιβίστικης» οικονομίας και δεν έκανε καμιά ανάλυση του συγκε

- 518-


κριμένου χαρακτήρα της ταξικής πάλης μέσα σε αυτήν. Η θέση της Γραφειοκρατικής Κολεκτιβίστικης κοινωνίας στην αλυσίδα της κοινωνικής εξέλιξης δεν διατυπώνεται καθαρά και σε κάθε περίπτωση η περιγραφή του Σάχτμαν δεν έχει συνοχή. Εξ ου και μπορούσε στη μια περίπτωση να λέει ότι ο γραφειοκρατικός κολεκτιβισμός ήταν πιο προοδευτικός από τον καπιταλισμό (έστω κι αν ήταν μη προοδευτικός σε σύγκριση με το σοσιαλισμό) και, μερικά χρόνια αργότερα, να λέει ότι ήταν πιο αντιδραστικός από τον καπιταλισμό. Το 1941 ο Σάχτμαν έγραψε:

Από την οπτική γωνία του σοσιαλισμού ο γραφειοκρατικός κολεκτιβισμός είναι μια αντιδραστική κοινωνική τάξη πραγμάτων. Σε σύγκριση με τον καπιταλιστικό κόσμο βρίσκεται σε ένα ιστορικά πιο προοδευτικό επίπεδο.

Με βάση το παραπάνω, πρότεινε μια πολιτική «υπό όρους αμυνιτι- σμού». Αλλά μερικά χρόνια αργότερα ο Σάχτμαν δήλωνε ότι το σταλινικό καθεστώς είναι μια «νέα βαρβαρότητα» - πιο αντιδραστικός από τον καπιταλισμό.*

Παρόλ’ αυτά, ο Σάχτμαν, σε αντίθεση με τον Μπάρναμ, προσπάθησε πραγματικά για πολλά χρόνια να κτίσει μια οργάνωση σε επαναστατική βάση.

Ο Μπάρναμ και ο Σάχτμαν δεν ήταν οι μόνοι που κατέληξαν να μετατραπούν σε ανοικτούς υποστηρικτές του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Μερικά παραδείγματα: Ο ΜαξΊστμαν βρισκόταν πολύ κοντά στον Τρότσκι, από τις αρχές της δεκαετίας του ’20. Το 1925 δημοσίευσε το βιβλίο Από Τότε που Πέθανε ο Λένιν, που πρόβαλλε θετικά τον Τρότσκι. Ένα χρόνο αργότερα δημοσίευσε τη βιογραφία Λέον Τρότσκι: Το Πορτραίτο μιας Νεότητας. Ο ΜαξΊστμαν μετέφρασε τα βιβλία του Τρότσκι Η Πραγματική Κατάσταση στη

* Για περισσότερη ανάλυση της θεωρίας του γραφειοκρατικού κολεκτιβισμού βλέπε το κεφάλαιο Μια Κριτική στη Θεωρία του Γραφειοκρατικού Κολεκτιβισμού στο βιβλίο του Τόνι Κλιφ, Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία, εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο.

- 5 1 9 -


Ρωσία, Η Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης και Προδομένη Επανάσταση. Το 1933 έγραψε στον Τρότσκι:

Υποστήριξα κάθε βήμα που έκανε το μπολσεβίκικο κόμμα, εσύ και ο Λένιν, από την κατάληψη της εξουσίας και τη διάλυση της Συντακτικής Συνέλευσης μέχρι την καταδίκη των Σο- σιαλεπαναστατών. Για έξι χρόνια ήμουν ο μόνος στην Αμερική που υποστήριζε την Αριστερή Αντιπολίτευση. Ή μουν η Αριστερή Αντιπολίτευση.21

Το 1940 ο Ίστμαν στο βιβλίο του Η Ρωσία του Στάλιν και η Κρίση του Σοσιαλισμού, επιχειρηματολογούσε ότι ο σταλινισμός ήταν η λογική κατάληξη του λενινισμού. Μετά απ’ αυτό, ήρθε σε πλήρη διαφωνία με το σοσιαλισμό, τελειώνοντας τη ζωή του ως εκδότης του ακροδεξιού περιοδικού Κ εαάεη’ Όίξε$1. Ο Σίντνεϊ Χουκ που, όπως και ο Ίστμαν, ποτέ δεν υπήρξε οργανωμένο μέλος του τρο- τσκιστικού κινήματος, επίσης παραδόθηκε στον αμερικάνικο ιμπεριαλισμό.

Το 1934 έγραψε ένα άρθρο με τίτλο Γιατί Είμαι Κομμουνιστής. Είκοσι χρόνια αργότερα δήλωνε: «Ο κομμουνισμός... είναι η μεγαλύτερη απειλή για την ανθρώπινη ελευθερία στον κόσμο σήμερα». Εντελώς ξεδιάντροπα καλούσε τους πρυτάνεις των πανεπιστημίων να επιβάλουν έναν «αποκλεισμό του Κομμουνιστικού Κόμματος και των παρόμοιων με αυτό ομάδων» από το να διδάσκουν στα σχολεία και στα πανεπιστήμια. Δυο δεκαετίες αργότερα στήριζε την προεκλογική καμπάνια του Ρίτσαρντ Νίξον και τη δεκαετία το 1980 γεμάτος περηφάνια υποστήριξε την υποψηφιότητα του Ρόναλντ Ρέιγκαν, ο οποίος με τη σειρά του έστειλε θερμές ευχές για τα ογδοηκοστά γενέθλια του Χουκ το φθινόπωρο του 1982.22

Ούτε οι υποστηρικτές του Τρότσκι και του Κάννον στη διαμάχη μέσα στο 5\ΧΦ τη δεκαετία του 1930 παρέμειναν απρόσβλητοι απέναντι στη δεξιά διολίσθηση. Σε μεγάλο βαθμό η κοι

-520-


νωνική σύνθεση της ομάδας του Κάννον ήταν πολύ περισσότερο προλεταριακή απ’ αυτή του Σάχτμαν. Αλλά ο Τ ρότσκι (και ο Κάννον) υπερέβαλαν στη σημασία που έδιναν σε αυτό το χαρακτηριστικό, στο βαθμό που επρόκειτο για μικρές οργανώσεις μερικών εκατοντάδων μελών. Αυτό που ισχύει για ένα μαζικό κόμμα δεν ισχύει και για μια προπαγανδιστική ομάδα. Όταν ο μαρξισμός εμφανίστηκε στη Ρωσία τη δεκαετία του 1880, για πάνω από μια δεκαετία προσέλκυσε στην πράξη μόνο διανοούμενους, και ακόμα και στις αρχές του 20ου αιώνα αυτά τα στοιχεία αποτελούσαν τεράστιο ποσοστό ανάμεσα στους οργανωμένους μαρξιστές. Η κοινωνική σύνθεση δεν ήταν ο αποφασιστικός παράγοντας για την πρόοδο του μαρξιστικού κινήματος. Όμως, για ένα μαζικό κόμμα η κοινωνική σύνθεση είναι πολύ περισσότερο σημαντική.* Η αστική επιρροή σε ορισμένους ηγέτες του 5\ΧΦ και η αποτυχία των προβλέψεων του Τρότσκι, που ήταν βασισμένες στην αντίληψή του για τη Ρωσία ως ένα «εκφυλισμένο εργατικό κράτος» διευκόλυναν τη δεξιά στροφή.

Το μέλλον των Γκόλντμαν και Μόροου, υποστηρικτών του Κάννον στη διάσπαση του 1940, είναι αρκετά διαφωτιστικό. Ο Αλμπερτ Γκόλντμαν ήταν πολιτική αγωγή του Τρότσκι στη διάρκεια των ερευνών της επιτροπής Ντιούι και ήταν για πολλά χρόνια στο τροτσκιστικό κίνημα. Το Φλεβάρη του 1950 ο Γκόλντμαν δήλωσε ότι ανήκει στη «δεξιά πτέρυγα του σοσιαλισμού». Το 1952 ομολόγησε ότι είχε συνεργαστεί με το ΡΒ1. Έγινε τόσο σκληρός αν- τικομμουνιστής, ώστε να δηλώνει πως «αν ήμουν νεότερος θα πρό- σφερα τις υπηρεσίες μου στην Κορέα ή ειδικά στην Ευρώπη, όπου

* Ο Κάννον στο βιβλίο του Η Πάλη για Ένα Προλεταριακό Κόμμα, επικαλέστηκε την αυθεντία του Τρότσκι για να δικαιολογήσει μια μέθοδο ηγεσίας και οικοδόμησης του κόμματος, σύμφωνα με την οποία κάθε αντίπαλος μέσα στην οργάνωση αποκηρύσ- σονταν ως ταξικός εχθρός, ενώ ταυτόχρονα δινόταν μεγάλη έμφαση στην κοινωνική σύνθεση. Αυτό ήταν καταστροφικό και έδωσε τη δυνατότητα στην ηγεσία του 5\\'Ρ μετά τον πόλεμο να θάψει κυριολεκτικά κάθε θεωρητική εσωτερική συζήτηση μέσα στην οργάνωση. Τ.Κ

-521 -

θα μπορούσα να συνεισφέρω στην καταπολέμηση του κομμουνισμού».23

Το μέλλον του Φίλιξ Μόροου, του βετεράνου τροτσκιστή και συγγραφέα του εξαιρετικού βιβλίου Επανάσταση και Αντεπανάσταση στην Ισπανία, δεν ήταν λιγότερο θλιβερό.

Σύντομα ο Μόροου βούλιαξε σε ακόμα μεγαλύτερο αντικομ- μουνισμό απ’ ό,τι ο Γκόλντμαν. Αν και επέμεινε ότι έδινε πληροφορίες μόνο για μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος, οι φάκελοι που είδαν το φως της δημοσιότητας μετά την ψήφιση του νόμου για την Ελεύθερη Πληροφόρηση, αποκάλυψαν πως ίσως έδινε πληροφορίες και για τα μέλη του δνΟΦ. Επιπρόσθετα, άρχισε να συνεργάζεται και με τη ΟΙΑ.24

Ο κατάλογος των πρώην τροτσκιστών οι οποίοι μέσα στη στα- λινοφοβία τους κατέληξαν σε σκληροπυρηνικούς Ψυχροπολεμικούς φιλελεύθερους είναι πολύ μακρύς.

Αλλά, ας επιστρέφουμε στη διάσπαση του 5>ΧΦ το 1940. Ο Τρότσκι πίστευε ότι μετά την αποχώρηση των «μικροαστικών και καριερίστικων στοιχείων», το δ^ΧΦ θα ρίζωνε βαθύτερα μέσα στην αμερικάνικη εργατική τάξη. Κάτι τέτοιο, όμως, δεν συνέβη. Αντίθετα, η διάσπαση αποδυνάμωσε δραματικά το 5>ΧΦ. Έφυγε περίπου το 40% των μελών και κυριολεκτικά ολόκληρη η νεολαιίστικη ορ-

- 522-


γάνωση. Το 1945 το 5\ΧΦ λέγεται ότι είχε 645 μέλη (ενώ το Εργατικό Κόμμα είχε διακόσια λιγότερα).25

Οι τροτσκιστικές οργανώσεις σε άλλες χώρες υπέφεραν κι αυτές από τις συνέπειες της διάσπασης στο 5\ΧΦ, ειδικά στη Γαλλία όπου ένας αριθμός μελών υιοθετούσε τις απόψεις του Σάχτμαν. Η διάσπαση του 5\ΧΦ οδήγησε στην κατάρρευση της Διεθνούς Εκτελεστικής Επιτροπής της Τετάρτης Διεθνούς. Τα περισσότερα από τα μόνιμα μέλη της επιτροπής υποστήριξαν τη φράξια Μπάρναμ- Σάχτμαν, σε αντίθεση με τον Τρότσκι, ο οποίος βρέθηκε το 1940 να έχει πολύ λιγότερους υποστηρικτές από οποιαδήποτε άλλη περίοδο τη δεκαετία του 1930.

Απίστευτο κουράγιοΗ περίοδος που καλύπτει αυτός ο τόμος είναι μακριά και σκο

τεινή. Ο Τρότσκι ζούσε σε μια παρατεταμένη και οδυνηρή αγωνία. Αν και ο Τρότσκι ποτέ δεν άφησε τον εαυτό του να περιπέσει σε μια κατάσταση αυτο-λύπησης, το πλήγμα από το θάνατο του γιου του, Λέον Σεντόφ, καταμεσής της πιο φοβερής περιόδου της ζωής του, ήταν βασανιστικό. Αυτό φαίνεται και στον επικήδειο που έγραψε τέσσερις μέρες μετά το θάνατό του, με τίτλο Λέον Σεντόφ - Γιος, Φίλος, Μαχητής.

Καθώς γράφω αυτές τις γραμμές, με τη μητέρα του Λέον Σεντόφ στο πλάι μου... δεν μπορούμε ακόμα να το πιστέψουμε. Κι αυτό, όχι μόνο γιατί ήταν γιος μας, ειλικρινής, αφοσιωμένος, γεμάτος αγάπη, αλλά πάνω απ’ όλα γιατί είχε γίνει, όσο κανείς άλλος στη γη, κομμάτι ριζωμένο της ζωής μας, που σκεφτόταν μαζί μας, που εργαζόταν μαζί μας, ο φρουρός μας, ο σύμβουλός μας, ο φίλος μας.Όλοι αυτοί της παλιάς γενιάς που ενώσαμε τις γραμμές μας στα τέλη του περασμένου αιώνα στο δρόμο για την επανάσταση, όλοι, χωρίς εξαίρεση, έχουν φύγει από τη σκηνή. Αυτό που απέτυχαν να επιτελέσουν οι τσαρικές φυλακές καταναγκαστι- κής εργασίας και οι σκληρές εξορίες, τα βάσανα της εμιγκρά-

-5 2 3 -


τσιας, ο εμφύλιος πόλεμος και οι αρρώστιες, το πέτυχε ο Στάλιν τα τελευταία χρόνια... Μετά την καταστροφή της παλιάς γενιάς, το καλύτερο κομμάτι της επόμενης, δηλαδή της γενιάς που αφυπνίστηκε το 1917 και εκπαιδεύτηκε στις είκοσι τέσσερις στρατιές του επαναστατικού μετώπου, καταστράφηκε κι αυτό. Έτσι τσαλαπατήθηκε και εξολοθρεύτηκε ολοκληρωτικά και το καλύτερο κομμάτι της νεολαίας, οι συνομήλικοι του Λέον... Στη διάρκεια των χρόνων της τελευταίας μας εμιγκρά- τσιας κάναμε πολλούς καινούργιους φίλους... που αρκετοί έτυχε να γίνουν και μέλη της οικογένειάς μας. Αλλά όλους τους τούς συναντήσαμε για πρώτη φορά... όταν πλησιάζαμε πια τα γεράματα. Ο Λέον ήταν ο μόνος που μας ήξερε από τότε που ήμασταν νέοι. Έγινε κομμάτι της ζωής μας από την πρώτη στιγμή της αφύπνισής του. Αν και νέος στα χρόνια, έμοιαζε να είναι της δικής μας γενιάς.24

Ο επικήδειος τελειώνει με αυτά τα λόγια αδυσώπητων τύψεων που ο Τρότσκι ήταν δύσκολο να μην αποδώσει στο γιο του:

Η μητέρα του - που βρισκόταν κοντά του περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον άνθρωπο στον κόσμο - κι εγώ, ζούμε αυτές τις φρικτές ώρες φέρνοντας στο νου μας την εικόνα του, κάθε χαρακτηριστικό του, ανίκανοι να πιστέψουμε ότι δεν υπάρχει πια και θρηνώντας γιατί είναι αδύνατο να μην το πιστέψουμε... Ήταν κομμάτι και των δυο μας, το κομμάτι της νιότης μας... Μαζί με το αγόρι μας πέθανε και το κάθε τι που παρέμενε νέο μέσα μας...Αντίο, Λέον, αντίο, αγαπημένε και ασύγκριτε φίλε. Η μητέρα σου και εγώ ποτέ δεν σκεφθήκαμε, ποτέ δεν περιμέναμε ότι η μοίρα θα επέβαλε σε μας το ψρικτό καθήκον να γράψουμε τον επικήδειό σου... Αλλά δεν μπορέσαμε να σε προστατεύσουμε. 27

Παρά τις απίστευτες δυσκολίες, το κουράγιο κι η διαύγεια του Τρότσκι παρέμειναν ανεπηρέαστα. Ποτέ δεν έχασε τη θέληση για αγώνα απέναντι σε κάθε αντιξοότητα. Ποτέ δεν κατάλαβε το νόημα της λέξης απαισιοδοξία. Έτσι, σε μια επιστολή του προς την

- 524-


Ανγκέλικα Μπαλαμπάνοψ στις 3 Φλεβάρη 1937, έγραψε:

Αγανάκτηση, οργή, αηδία; Ναι, ακόμα και προσωρινή κούραση. Όλα αυτά είναι ανθρώπινα, πολύ ανθρώπινα. Αλλά δεν πιστεύω ότι έχεις υποκύψει στην απαισιοδοξία... Αυτό θα έμοιαζε σαν να δυσφορείς παθητικά απέναντι στην ιστορία. Αλλά πώς μπορεί να γίνει κάτι τέτοιο; Την ιστορία πρέπει να την παίρνεις όπως είναι και όταν αφήνεται να δημιουργεί ρυπαρά αίσχη πρέπει να την αντιπαλεύεις με τη γροθιά σου.28

Η αυτοπεποίθηση του Τρότσκι για το μέλλον παρέμενε μεγαλειώδης και το πνεύμα του, η θέλησή του, η ενέργειά του κατευθύνον- ταν πάντα στο μέλλον. Έχουμε ήδη αναφέρει τα λόγια του όταν ήταν νέος 22 χρόνων:

Ω ιιηι &ρϊΓ0, ερβΓο! Όσο αναπνέω, ελπίζω! Όσο αναπνέω θα παλεύω για το μέλλον, αυτό το ακτινοβόλο μέλλον όπου ο άνθρωπος, δυνατός και όμορφος, θα γίνει κύριος του αυθόρμητου ρεύματος της ιστορίας και θα το κατευθύνει στον ατέλειωτο ορίζοντα της ομορφιάς, της χαράς και της ευτυχίας... Ωαηί ερίτο, $ρβτο!29

Λίγο καιρό πριν τη δολοφονία του, στη διαθήκη του, ο Τρότσκι επαναλάμβανε την αισιοδοξία του για το μέλλον:

Η πίστη μου στο κομμουνιστικό μέλλον της ανθρωπότητας δεν είναι λιγότερο φλογερή, στην πραγματικότητα είναι πιο σταθερή σήμερα απ’ ό,τι τις μέρες της νιότης μου... Βλέπω τη λαμπερή πράσινη λωρίδα του χορταριού χαμηλά κάτω από τον τοίχο και τον καθαρό γαλάζιο ουρανό πάνω από τον τοίχο και το φως του ήλιου παντού. Η ζωή είναι όμορφη. Ας την καθαρίσουν οι επόμενες γενιές από κάθε κακό, καταπίεση και βία κι ας τη χαρούν στην ολότητά της.30

Κανένα άτομο δεν ενσωματώνει το θρίαμβο και την τραγωδία του επαναστατικού εργατικού κινήματος περισσότερο από τον Λέον Τρότσκι. Ο λαμπαδηψόρος των θριάμβων του κινήματος είχε πέσει θύμα της τραγωδίας του.

- 525 -


Ο θάνατος του Τ ρότσκιΟι μεξικάνοι σταλινικοί ξεσήκωσαν μια υστερία ενάντια στον

Τρότσκι, κατηγορώντας τον όχι μόνο ότι συνωμοτούσε ενάντια στη Σοβιετική Ένωση, αλλά ότι σχεδίαζε μυστικά να οργανώσει ένα φασιστικό πραξικόπημα για τα συμφέροντα των βαρόνων του πετρελαίου των ΗΠΑ σε βάρος του πρόεδρου του Μεξικού, Καρ- δένας. Την Πρωτομαγιά του 1940,20.000 μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος διαδήλωσαν στην Πόλη του Μεξικού με το σύνθημα «Κάτω ο Τρότσκι» στα πανό τους.

Στις 23 Μάη, στις 4.00 μμ, μια ομάδα ένοπλων σταλινικών με επικεφαλής τον Νταβίντ Αλφάρο Σικέιρος, τον πασίγνωστο καλλιτέχνη, επιτέθηκαν στην κατοικία του Τρότσκι. Έριξαν κάπου 200 πυροβολισμούς με αυτόματα όπλα. Πάνω από 70 σφαίρες χτύπησαν τους τοίχους της κρεβατοκάμαρας του Τρότσκι και της Νατα- λίας. Καθώς οι δυο τους έπεσαν κάτω από το κρεβάτι, η Ναταλία κάλυψε με το σώμα της τον Τρότσκι. Κανείς τους δεν χτυπήθηκε, αλλά τραυματίστηκε ελαφρά ο εγγονός τους Σέβα. Ένας από τους φρουρούς του Τρότσκι, ο Ρόμπερτ Σέλντον Χαρτ, δολοψονήθηκε.

Ο Στάλιν δεν έμεινε ικανοποιημένος. Η Γκε-Πε-Ου επέμεινε.


Κάποιος Ραμόν Μερκαδέρ, γιος της Καριδάδ Μερκάλ, μιας Ισπανίδας σταλινικιάς που ήταν γνωστή στη χώρα της επειδή είχε στενές σχέσεις με τη Γκε-Πε-Ου στη διάρκεια του εμφύλιου πόλεμου, έφτασε στο Μεξικό στις 10 Οκτώβρη 1939. Είπε ότι ονομαζόταν Φρανκ Τζάκσον. Κατόρθωσε να τρυπώσει στο σπίτι του Τρότσκι μέσα από μια ερωτική σχέση που είχε στο Παρίσι με την τροτσκί- στρια Σύλβια Αγγέλοφ, αδελφή μιας από τις γραμματείς του Τρό- τσκι. Η ίδια η Σύλβια γνώριζε ρωσικά, γαλλικά και ισπανικά και βοηθούσε τον Τρότσκι σε γραμματειακή δουλειά. Στις 20 Αυγούστου 1940, ο «Τζάκσον» μπήκε στο γραφείο του Τρότσκι και του ζήτησε να διαβάσει και να σχολιάσει ένα άρθρο που είχε γράψει. Ενώ ο Τρότσκι διάβαζε το χειρόγραφο, ο «Τζάκσον» του συνέτριψε το κρανίο με μια αξίνα που σπάνε τον πάγο. Την επόμενη μέρα, στις 21 Αυγούστου, ο Τρότσκι πέθανε.

Η κληρονομιάΚατά πως φαίνεται το τελευταίο κεφάλαιο της ζωής του Τρό-

τσκι, που ξεκίνησε με την εξορία του από την ΕΣΣΔ και τέλειωσε με τη δολοφονία του στο Μεξικό, ήταν το πιο άγονο. Συγκρίνετέ το με τις ηρωικές μέρες της επανάστασης του 1905 όταν ο Τρότσκι προέδρευε στο σοβιέτ της Πετρούπολης. Ή με την προεδρεία του στο ίδιο όργανο το 1917, όταν στηρίχθηκε πάνω στο σοβιέτ για να οργανώσει την εξέγερση του Οκτώβρη. Ή με το ρόλο του στην ίδρυση του Κόκκινου Στρατού. Ή με τον ηγετικό ρόλο που έπαιξε, μαζί με τον Λένιν, στην Κομμουνιστική Διεθνή.

Τα τελευταία 12 χρόνια οι προσπάθειές του έμοιαζαν ότι ήταν εντελώς ασήμαντες. Αν το μέτρο για τα κατορθώματα ενός επαναστάτη ηγέτη είναι η άμεση επιτυχία, η παραπάνω κρίση θα ήταν σωστή. Όμως με το ίδιο μέτρο, κάποιος θα είχε καταδικάσει σε αση- μαντότητα τρεισήμισι δεκαετίες από τη ζωή του Μαρξ στη Βρετανία. Ο Μέρινγκ περιγράφει ότι στην κηδεία του Μαρξ «πάνω από

- 527-


τον τάφο του δεν ήταν παρά μια χούφτα πιστοί φίλοι»31 κι ανάμεσά τους ούτε ένας άγγλος.

Η παραμονή του Μαρξ στη Βρετανία συνέπεσε με την άνθηση του βρετανικού καπιταλισμού, όταν ο σοσιαλισμός δεν υπήρχε καν σαν σκέψη στα μυαλά των βρετανών εργατών. Όταν πέθανε, το 1883, ο συνολικός αριθμός των οργανωμένων στα συνδικάτα εργατών δεν ήταν μεγαλύτερος από 500.000 και πολιτικά ήταν οργανωμένοι είτε στους Φιλελεύθερους είτε στους Τόρις.

Τα τελευταία χρόνια του Τρότσκι, η περίοδος ανάμεσα 1928- 1940, ήταν περίοδος αντίδρασης. Σε μια τέτοια εποχή ο Στάλιν, στηριγμένος στους παλιούς τρόπους σκέψης, στην αδιαφορία και στην έλλειψη αυτοπεποίθησης των εργατών, σταθεροποίησε την εξουσία του και απομόνωσε τον Τρότσκι. Επιπλέον, όσο η πολιτική του Στάλιν οδηγούσε σε ήττες, τόσο περισσότερο εξασθενούσε η επιρροή του Τρότσκι στις μάζες. Ο Τρότσκι, που στη διάρκεια της επανάστασης και του εμφύλιου πόλεμου μπορούσε να εμπνέει εκατομμύρια ανθρώπους, τότε που χιλιάδες εργάτες ήταν έτοιμοι να δώσουν τη ζωή τους στο κάλεσμά του, τώρα, μόλις και μετά βίας μπορούσε να βρει κάποιον που να είναι έστω πρόθυμος να τον ακούσει.

Παρόλ’ αυτά, ο Τρότσκι είχε δίκιο όταν έγραφε στο ημερολόγιό του στις 25 Μάρτη 1935:

Πιστεύω ότι το έργο στο οποίο έχω τώρα εμπλακεί, παρά την εξαιρετικά ανεπαρκή και αποσπασματική φύση του, είναι το πιο σημαντικό έργο της ζωής μου - πιο σημαντικό από το1917, πιο σημαντικό από την περίοδο του εμφυλίου πολέμου ή από οποιοδήποτε άλλο....Αν δεν ήμουν παρών το 1917 στην Πετρούπολη, η Οκτωβριανή Επανάσταση θα είχε γίνει - με την προϋπόθεση ότι ο Λένιν ήταν παρών και είχε την ηγεσία. Αν, ούτε ο Λένιν ούτε εγώ δεν ήμασταν παρόντες στην Πετρούπολη, δεν θα είχε υπάρξει Οκτωβριανή Επανάσταση: η ηγεσία του μπολσεβίκικου κόμματος θα είχε εμποδίσει την υλοποίησή της - δεν έχω

- 528-


την παραμικρή αμφιβολία γι’ αυτό! Αν ο Λένιν δεν ήταν στην Πετρούπολη, αμφιβάλλω αν θα είχα καταφέρει να υπερκεράσω την αντίσταση των μπολσεβίκων ηγετών... Αλλά, επαναλαμβάνω, με δοσμένη την παρουσία του Λένιν, η Οκτωβριανή Επανάσταση θα ήταν νικηφόρα έτσι κι αλλιώς...Επομένως δεν μπορώ να μιλήσω για την «αναπόδραστη αναγκαιότητα» του έργου μου, ακόμα και στην περίοδο από το 1917 ως το 1921. Αλλά τώρα, το έργο μου είναι «αναπόδραστα αναγκαίο» με την πλήρη σημασία της λέξης. Δεν υπάρχει καμιά αλαζονεία σε αυτόν τον ισχυρισμό. Η κατάρρευση των δυο Διεθνών έχει θέσει ένα ζήτημα που κανένας από τους ηγέτες αυτών των Διεθνών δεν είναι εξοπλισμένος για να λύσει.Οι μεταπτώσεις της προσωπικής μου πορείας με έχουν θέσει αντιμέτωπο με αυτό το πρόβλημα και με έχουν εξοπλίσει με σημαντική εμπειρία για να ασχοληθώ μαζί του. Τώρα, δεν υπάρχει κανείς άλλος εκτός από μένα για να αναλάβει την αποστολή να εξοπλίσει τη νέα γενιά με την επαναστατική μέθοδο, παρακάμπτοντας τους ηγέτες της Δεύτερης και της Τρίτης Διεθνούς.32

Ο μόνος τρόπος για να διατηρήσει κανείς την επαναστατική σοσιαλιστική παράδοση, για να διατηρήσει το Μαρξισμό, είναι εφαρμό- ζοντάς την στην ταξική πάλη. Η ουσία του Μαρξισμού είναι η ενότητα θεωρίας και πράξης. Ο Λένιν, η Λούξεμπουργκ κι ο Τρότσκι συνέχισαν το έργο του Μαρξ και του Ένγκελς. Το να συνεχίσεις κάτι δεν σημαίνει να το επαναλαμβάνεις, αλλά να χρησιμοποιήσεις τα διδάγματα των προηγούμενων γενιών για να αντιμετωπίσεις τα προβλήματα που εμφανίζει η ζωή σήμερα.

Τα γραπτά του Τρότσκι στα χρόνια 1928-1940 - τα άρθρα, τα δοκίμια και τα βιβλία για τις εξελίξεις στη Γερμανία, τη Γαλλία και την Ισπανία, είναι από τα λαμπρά μαρξιστικά κείμενα. Ανήκουν στην ίδια κατηγορία με τα καλύτερα ιστορικά γραπτά του Μαρξ: Την 18η Μπρυμαίρ του Λουδοβίκου Βοβαπάρτη και τους Ταξικούς Αγώ νες στη Γαλλία. Ο Τρότσκι δεν περιορίστηκε στο να αναλύει την κατάσταση, αλλά στο να προτείνει μια ξεκάθαρη γραμμή δρά

- 529-


σης για το προλεταριάτο. Με όρους στρατηγικής και τακτικής, τα γραπτά του είναι εξαιρετικά χρήσιμα επαναστατικά εγχειρίδια, που μπορούν να συγκριθούν με τα καλύτερα κείμενα που έγραψαν ο Λένιν και ο Τρότσκι τα πρώτα τέσσερα χρόνια της Κομιντέρν.

Η Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης του Τρότσκι βρίσκεται ψηλότερα από οποιοδήποτε άλλο μαρξιστικό ιστορικό έργο. Είναι ένα μνημείο ανάλυσης και λογοτεχνικής παρουσίασης, με μια χωρίς προηγούμενο ομορφιά και πλούτο χρωμάτων.

Η Προδομένη Επανάσταση είναι κρίσιμο όπλο για την κατανόηση του σταλινικού καθεστώτος. Μια ανάλυση του καθεστώτος πέρα για πέρα μαρξιστική, πέρα για πέρα υλιστική. Παίρνει ως σημείο αναφοράς τις αντικειμενικές συνθήκες, εθνικές και διεθνείς, μέσα στις οποίες βρέθηκε η ρώσικη επανάσταση. Η μάχη ανάμεσα στις δυο βασικές εμπλεκόμενες τάξεις, το προλεταριάτο και η αστική τάξη, στο εθνικό και διεθνές επίπεδο διαμόρφωσε την ιστορία της χώρας. Ο Τρότσκι επαναδιατυπώνει και αναπτύσσει με λαμπρό τρόπο την πραγματική έννοια του σοσιαλισμού και δεν κάνει καμιά παραχώρηση στις σταλινικές παραχαράξεις της ίδιας έννοιας. Η Προδομένη Επανάσταση συγκρούεται με το σταλινισμό, αποφεύ- γοντας ταυτόχρονα την αντισταλινική υστερία που οδήγησε πολλούς άλλους στον αντικομμουνισμό. Έτσι, Η Προδομένη Επανάσταση έπαιξε βασικό ρόλο στο να επαναδιατυπώσει τα βασικά χαρακτηριστικά του τροτσκισμού - τη διεθνιστική επαναστατική αντιπολίτευση στο σταλινισμό και τον καπιταλισμό. Πενήντα έξι χρόνια αργότερα, αυτό το βιβλίο αποτελεί το θεμέλιο για οποιαδήποτε περαιτέρω ανάπτυξη της ανάλυσης για το σταλινισμό.

Η προσπάθεια του Τρότσκι, έστω και ανεπιτυχής, να κτίσει την Τέταρτη Διεθνή, είναι επίσης ένας άλλος βασικός κρίκος στο να διαφυλάξει ζωντανή την επαναστατική παράδοση. Δεν έκανε παραχωρήσεις στον ακαδημαϊκό μαρξισμό και την αναιμική παθητι- κότητά του. Η ουσία του Μαρξισμού είναι η δράση. Στον αγώνα της η εργατική τάξη δεν έχει άλλο όπλο από την οργάνωση. Ο

-5 3 0 -


Τρότσκι, ξανά και ξανά, καταδεικνύει μέσα από τις επιτυχίες και τις ήττες του προλεταριάτου, τον κρίσιμο ρόλο που έχει να παίξει το επαναστατικό κόμμα. Καμιά νίκη της προλεταριακής επανάστασης δεν είναι δυνατή, χωρίς ένα επαναστατικό κόμμα. Χωρίς τις προ- σπάθειές του να κτίσει μια επαναστατική Διεθνή, ο Τρότσκι δεν θα ήταν συνεπής προς τον εαυτό του.

Οι τωρινές και οι μελλοντικές γενιές μαρξιστών θα κουβαλούν την επαναστατική φλόγα που μας άφησαν ο Λένιν, η Λούξεμ- πουργκ κι ο Τρότσκι. Οι τωρινές και οι μελλοντικές γενιές θα κουβαλούν την παράδοση των Χαρτιστών, της Παρισινής Κομμούνας, των Ρώσικων Επαναστάσεων του 1905 και του 1917, της Κινέζικης Επανάστασης του 1925-27, της Ισπανικής Επανάστασης του 1936 και τόσων άλλων.

Οι τελευταίες έξι δεκαετίες ανήκαν στον Στάλιν. Οι δεκαετίες που έρχονται ανήκουν στον Λένιν, στη Λούξεμπουργκ, στον Τρό- τσκι. Οφείλουμε ένα τεράστιο χρέος στον Τρότσκι. Χωρίς την αντιπολίτευσή του στη σταλινική γραφειοκρατία, χωρίς το διεθνισμό του, η παράδοση του «σοσιαλισμού από τα κάτω», ο προσδιορισμός του σοσιαλισμού ως η δράση της ίδιας της εργατικής τάξης, δεν θα είχε επιβιώσει.

-531 -


Βιβλιογραφία μεταφρασμένη στα ελληνικά

Τα αποσπάσματα της βιβλιογραφίας που χρησιμοποιεί ο συγγραφέας είναι μεταφρασμένα απ’ ευθείας από το αγγλικό κείμενο. Βιβλία που υπάρχουν στα ελληνικά και στα οποία αναφέρονται οι παραπομπές αυτού του τόμου είναι τα εξής:

Λ. Τρότσκι, Η Πάλη Ενάντια στο Φασισμό στη Γερμανία, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο

Λ. Τ ρότσκι, Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης, εκδ. Αλλαγή Λ. Τ ρότσκι, Πού Βαδίζει η Γτλλία;, εκδ. Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη Λ. Τ ρότσκι, Μαθήματα από την Ισπανική Επανάσταση, εκδ. Λέων Λ. Τ ρότσκι, Η Θανάσιμη Αγωνία τον Καπιταλισμού και τα Καθήκοντα της

Τέταρτης Διεθνούς, εκδ. Αλλαγή Λ. Τρότσκι, Η Προδομένη Επανάσταση, εκδ. Μαρξιστική Έρευνα, Διεθνές

ΒήμαΛ. Τρότσκι, Στην Υπεράσπιση τον Μαρξισμού, εκδ. Αλλαγή Λ. Τ ρότσκι, Η Ταξική Φύση της Σοβιετικής Ενωσης, εκδ. Αλλαγή Λ. Τ ρότσκι, Τα Ημερολόγια της Εξορίας, εκδ. Σπάρτακος Ντάνκαν Χάλας, Ο Μαρξισμός του Τρότσκι, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο Τόνι Κλιφ, Κρατικός Καπιταλισμός στη Ρωσία, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπω

λείοΤ. Κλιφ, Λένιν 1893-1914: ΤαΧρόνια της Συγκρότησης των Μπολσεβίκων,

εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο Τ. Κλιφ, Λένιν 1914-1917: Όλη η Εξονσία στα Σοβιέτ1, εκδ. Μαρξιστικό Βι

βλιοπωλείο

- 532-


Τ. Κλιψ, Λένιν 1917-1923: Πολιορκημένη Επανάσταση, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο

Τ. Κλιφ, Τρότσκι 1879-1917: Προς τον Οκτώβρη, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο

Τ. Κλιφ, Τρότσκι 1917-1923: Το Ξίφος της Επανάστασης, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο

Τ. Κλιφ, Τρότσκι 1923-1927: Η Πάλη Ενάντια στην Ανερχόμενη Σταλινική Γραφειοκρατία, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο

Β. Σερζ και Ν. Σέντοβα, Τρότσκι, εκδ. ΚοχλίαςI. Β. Στάλιν, Άπαντα, εκδ. Σύγχρονη Εποχή Καρλ Μαρξ, Το Κεφάλαιο, εκδ. Σύγχρονη Εποχή Καρλ Μαρξ, Η Αθλιότητα της Φιλοσοφίας, εκδ. Αναγνωστίδης Καρλ Μαρξ, Η Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, εκδ. Εργατική Πάλη ΦρίντριχΈνγκελς, Αντι-Ντύρινγκ, εκδ. Σύγχρονη Εποχή Βίκτορ Σερζ, Αναμνήσεις ενός Επαναστάτη, εκδ. 5αϊρΐ3 Φέλιξ Μόροου, Επανάσταση και Αντεπανάσταση στην Ισπανία, εκδ. Εργατι

κή ΠάληΤζορτζΌργουελ, Φόρος Τιμής στην Καταλωνία, εκδ. Ελεύθερος ΤύποςΧιου Τόμας, Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος, εκδ. ΤολίδηΑγγελος Ελεψάντης, Η Επαγγελία της Αδύνατης Επανάστασης, εκδ. Θεμέλιο

Επίσης, εκτεταμένα τμήματα από τα γραπτά του Τρότσκι για την Ισπανία και τη Γαλλία της δεκαετίας του ’30, καθώς και από το βιβλίο των 03Π08 & ΟΐΒβΙϊη για τη Γαλλία και το Λαϊκό Μέτωπο, υπάρχουν στα βιβλία Ισπανία 1936: Η Επανάσταση Ενάντια στο Φασισμό και Γαλλία ’36: Οι Καταλήψεις των Εργοστασίων, που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο.

-5 3 3 -


Εισαγωγή1. ΒϊιιΙΙεΙεη Ορροζίίεϋ (Δελτίο Αντιπολίτευσης), Νο. 33, Μάρτης 1933,

σελ. 29-30.2. ί . Ττοίχΐίγ, Τηί5ΐ(/$ ΌίαΓγ ίη ΕχίΙε, Ιοηάοπ 1958, σελ. 66.3. ΚΗ. Καΐωνςίςγ, Μ. Ο^ικί^ν», V. Κο$5ϊογ, Ό π Οαρίΐιιίαΐίοη 3π<1 Οαρίίαΐα-

ΙΟΓ5" ΒϊιιΙΙεΙεη ΟρροζίΙεϋ, Νο. 7, Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1929, σελ. 4.4. ΨήΙίηξΒ ο/Ιεοη ΤηΙίΚγ, στο εξής θα αναφέρεται ως ΨΙΤ, (1933-34),

σελ. 277.5. ΤηΙίΚγε Ωΐακγ ίη Εχίίε, σελ. 53.6. ΤΐΌΐχΚγ, ΒοεΗίηεηϊία (Άπαντα), Μόσχα, τόμος 20, σελ. 78.7. 5. ίονβϋ, (επιμ.), Ιεοη Τηί$Ι(γ 5ρεα&$, Νβ\ν ΥογΚ 1972, σελ. 312.

Κεφάλαιο 11. δίαΐίπ, 8οώίηεηίία, τόμος 8, σελ. 290.2. Σχολιάζεται στο Ε.Η. Οιγγ και Κ.>Μ Οανΐε$, Ροιιηάαϋοη$ ο/Ρίαηηεά

Εεοηοηιγ, τόμοςΐ, ίοηάοη 1974, σελ. 12.3. I. Ττοΐίΐίγ, “ΟουηΙβΓ ΐΗείϊδ οί ϋιε ΟρροϊίΙίοη Ιο ϋιε Ρίνε-Υε3Γ Ρΐαη” στο

I. ΤΓουΚγ, ΟΗαϋεηξε ο/ΰιε ίε β Ορρο$ίΙίοη (1926-27) (στο εξής θα ανα- ψέρεται ως Οιαίΐεηξε, 1926-27), Νε\ν Υογ1( 1980, σελ. 458.

4. Οϊγγ και 03νϊε$, ΡοιιηάαΙίοη$ ο/ΡίαηηεάΕωηοηιγ, τόμοςΐ, σελ. 1000.5. Μ. Κείπιαπ, ΤΗε ΒιγΙΜ ο/5ΐαΙίηΐ$ηι, Ιοη<1οη 1987, σελ. 43-4.6. Στο ίδιο, σελ. 39.7. ΚΛν. Ωίνίβί, ΤΗε 5οαα/& Οβεη$ϊνε. ΟοΙΙεείίνίεαύοη ο/ΒονίεΙ ΑξτίεαΙ-

Ιιιτε, 1929-1930, Ιοη(1οη 1980, σελ. 27,39.8. Κείπιαη, σελ. 44-5.9. Στο ίδιο, σελ. 52.10. Στο ίδιο, σελ. 49-50.11. Ρτανάα, 16 Μαΐου 1928.12. Κεϊπιαπ, σελ. 51.13. Στο ίδιο, σελ. 53.

-534-


14. Στο ίδιο, σελ. 53-4.15. Στο ίδιο, σελ. 54.16. Στο ίδιο, σελ. 55.17. Ι.ν. δΐίΐϊη, Ψογ!(5, XI, σελ. 18. [1. Β. Στάλιν, Άπαντα, εκδ. Σύγχρονη

Εποχή]18. δ&ΐίη, ΨοΓία, XI, σελ. 49-50.19. Στο ίδιο, σελ. 95.20. Στο ίδιο, σελ. 111.21. Στο ίδιο, σελ. 113.22. Στο ίδιο, σελ. 129.23. ΤηΙχΙφ'! Ατώίνε (Αρχείο Τρότσκι), Τ1901. Στο εξής θα αναφέρεται ως Γ.24. Τ1835.25. Ο ιγγ και ϋίνίεί, σελ. 75.26. Στο ίδιο, σελ. 1000.27. Μ. Ιεννίη, ΤΗε ΛίαΚηξ ο/ύιε 5όνίεί 5γ$ίβηι, ίοπάοπ 1985, σελ. 108.28. Κείπιαη, σελ. 109.29. δΐ3ΐΐη, Ψογ/ο;, τόμος XIII, σελ. 224.30. ΚΡ55γ τεζοΙίαίείίαΜΗ ΐ τεεΠεηΟα̂ Η $εζάον, Κοη/ετεηΙ$ϋ ί ρΐεηιιηιον ΤβΚ

(στο εξής θα αναφέρεται ως ΚΡ55γ Γεζ.), τόμος 2, σελ. 451.31. Στο ίδιο, σελ. 454.32. Στο ίδιο, σελ. 545.33. ϋίνίβδ, σελ. 442.34. Στο ίδιο, σελ. 203.35. Στο ίδιο, σελ. 255-6.36. δίΛΐΐη, ΨοΓία, τόμος XII, σελ. 197-205.37. ΚΡ5δγ τεζ., τόμος 2, σελ. 548-51.38. ϋίνΐεβ, σελ. 442-3.39. Α. Νονε, Αη Εοοηοηικ ΗίίΙοιγ ο/ΙΙ55Κ, ίοικίοπ 1984, σελ. 174.40. Τ. ΟίίΓ, 5ΙαΙε ΟαρίΙαΙκηι ίη Κακία, ίοΓκΙοπ 1988, σελ. 72. [Κρατικός

Καπιταλισμός στη Ρωσία, σελ. 62, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο]41. Ν. Ι35ηγ, ΤΗε 5(κίαΙίζεά ΑξτίαιΙΐιιτε ο/ΰιε 1155Κ, δοηίόπΐ 1949, σελ. 634.42. Στο ίδιο, σελ. 794.

-5 3 5 -


43. ϋ. ΡίΙΐζεΓ, 5ονίεΙ ΨοΓ^εη αηά 5ΙαΙίηΐ$11ηάιι$ίήαΙί$αϋοη, Ιοηάοη 1986, σελ. 91.

44. Ρ. ΙοιϊιηβΓ, ΤΗε ΡοριιΙαίίοη ο/ώε 5ονΐεΙ ίΐηϊοη. Ηί$ΙοΓγ αηά Ρπαρβοίχ, Οεηενβ 1946, σελ. 133-7.

45. Β. ΚΓ3\ν<:1ιεη1(ο, ΤΗε ΟτεαΙ Ραηίίηε ο /1932-3 ϊη 5ονίε( ίΐ&αίηε: (Ζαιι$ε$ αηά ϋοηεεηαεηοεϊ, Ο ίΐίςυε, Νο.17, σελ. 145.

46. 0.|. Οϊΐΐίη και Β.Ι. Νίοοίίενίΐίγ, Ροκεά ΙαύοιίΓ ϊη 5ονΐεί Κακία, ίοηάοη 1948, σελ. 153.

47. Στο ίδιο, σελ. 52.48. Στο ίδιο, σελ. 54-62.49. Ν. |<ι$ηγ, ΙαύοιίΓ αηά ΟιιΙραΙ ίη 5ονίεί ΟοηοεηίΓαΙίοη €αηιρ$, ]οαΓηα1 οί

Ροΐΐιίς&ΐ Εςοηοπιγ, ΟςΙοΒεΓ 1951, σελ. 415.50. Ν. ΚΗηΐϊΗςΗεν, ΚΗηίίΗοΗεν Κεηιεηιύεη, Βο$Ιοη, Μϊ 55. 1974, σελ. 62.51. ί>. Κο$εΓιε1<1ε, Αη Α$$ε$χηιεηί ο /ίΗε Βοιικεζ αηά ΙΙ$ε$ ο/ΟαΙαξ Ροκεά

ΙμΗοηγ 1929-56, δονίεΐ δίικίΐεϊ, Γενάρης 1981, σελ. 72.52. \ν.5. ΟΗϋΓοΗΐίΙ, ΤΗε 5εωηά Μ'/οτΙά Ψαη ΤΗε Ηίηξε ο/Ραίε, Ιοικίοη

1951, σελ. 447.53. Κ. Μβγχ, ϋαρίΐαί, τόμος I, σελ. 193. [Κ. Μαρξ, Το Κεφάλαιο, εκδ. Σύγ

χρονη Εποχή).

Κεφάλαιο 2:

1. Κείπιβη, σελ. 86.2. Στο ίδιο, σελ. 89.3. Α.ΕΗγΙϊοΚ, ΤΗε 5ονίεί Ιηάιι$ΙήαίΪ5αΙίοη ΰεύαίε, 1924-1928,03ΐτώπ(1|}6,

Μ355.1960, σελ. 106.4. Στο ίδιο, σελ. 94.5. ΚΡ55 ν Γεζ., τόμος 2, σελ. 449.6. Στο ίδιο, σελ. 581.7. Στο ίδιο, σελ. 620.8. 5ο!>Γαηίε ζαΙ(οηον, 1931, άρθρο 60.9. Νονε,σελ. 189.

- 536-


10. Κ. ΗαΙοΗίηβϊ, 5ονίεί Εεοηοηιίο ΩενεΙορηιεηΙ, ίοηάοη 1982, σελ. 57.11. Στο ίδιο, σελ. 60.12. Δες Οίίϊ, 5ίαίε ΟιρίΙαΙίζηι ίη Κακία, σελ. 34-44. [στην ελληνική έκδοση

σελ.38-49|.13. ΚΡ55γ τεζ, τόμος 2, σελ. 510.14. δΐίΐίη, ΨοτΙα, XIII, 40-1.15. Οίίϊ, 5ΐαΙε ΟιρϊίαΙίβηι ίη Κακία, σελ. 25.|στην ελληνική έκδοση σελ.

21].16. ΡϊΙΐζεΓ,σελ.91.17. Νονε, σελ. 198.18. ΟΐίΓ, 5ΐαΙε ΟιρίΙαίκιη ίη Κακία, σελ. 34-35.[στην ελληνική έκδοση σελ.

39],19. ΡϋΐζεΓ, σελ. 48.20. Κεΐπΐ3η, σελ. 49.21. Στο ίδιο, σελ. 119.

Κεφάλαιο 3:

1. Τ Γοΐδΐίγ, ΟΗαίΙεη̂ ε, 1926-27, σελ. 497-500.2. ΤΓουΙψ, Οιαίίεηξε, 1928-29, σελ. 98.3. Στο ίδιο, σελ. 106,108.4. Στο ίδιο, σελ. 80.5. Στο ίδιο, σελ. 143.6. Στο ίδιο, σελ. 155-6.7. δΐίΐίπ, ΨοτΙα, τόμος XI, σελ. 231 -48.8. ΤγοΙχΙ^, Ψ Ι Τ, 1929, σελ. 48.9. Στο ίδιο, σελ. 109-10.10. ΤτοίχΙ^, ΨΙΤ, 1930, σελ. 24.11. ΟΜ, ΤΓοΙίΚγ, τόμος 3, Ιοη<1οη 1991, σελ. 15-16. [Τ. Κλιφ, Τρότσκι

1923-1927: Η Πάλη Ενάντια στην Ανερχόμενη Σταλινική Γραφειοκρατία, σελ. 22-23, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο],

12. Δες περαιτέρω, Κεφάλαιο 12.

- 537-

Β £


13. I. ΤΐΌΐδΙςγ, ΚεζαΙΐζ αηάΡηερεείί, Ιοηάοη 1971, σελ. 204-5. [Λ. Τρό- τσκι, Αποτελέσματα και Προοπτικές, εκδ. Αλλαγή]

14. Ο. ΰ1υο1<5ΐ6ίη, ΤΗε Τταξβάγ ο/Ν'άοΙαί ΒιάΗαήη (υπό έκδοση).15. ΨΙΤ, 1930-1, σελ. 227-8.16. ΨΙΤ, 1932, σελ. 42.17. Στο ίδιο, σελ. 47-8.18. Στο ίδιο, σελ. 53-4.19. Ττοΐίΐίγ, ϋΗαΙΙεηξε, 1928-29, σελ. 44-5.20. Στο ίδιο, σελ. 55.21. ΨΙΤ, 1930, σελ. 198.

. Στο ίδιο, σελ. 114.

. ΨΙΤ, 1929-33, σελ. 121.24. Στο ίδιο, σελ. 139.25. ΨΙΤ, 1932, σελ. 260.26. Στο ίδιο, σελ. 274-5.27. ΡΌ. Ηοίζποη, ΡοΓείβη Ττ3(1ε, στο Α. Βειςεοπ και δ. ΚυζπεΙχ, (επιμ.),

Εεοηοηικ Ττεηάζ ίη ώε 5ονίεΐ ΙΙηίοη, Οαπ^η^ε, Μ355.1963, σελ. 290.28. ΨΙΤ, 1930-31, σελ. 228-9.29. ΚείπΊΑη, σελ. 58.30. Στο ίδιο, σελ. 59.31. Στο ίδιο, σελ. 60-1.32. Στο ίδιο, σελ. 65-66.33. ΤΓΟΙχΙψ ΟηΙΙβίφ, 1928-29, σελ. 96.34. Στο ίδιο, σελ. 330.35. ΨΙΤ, 1930-31, σελ. 68.36. Στο ίδιο, σελ. 201.37. Στο ίδιο, σελ. 306-7.38. ΒίαΙΙείεη ΟρροζίΙεϋ, Νο.10, Αρπΐ 1930, σελ. 2.39. ΤΓΟΙχΚγ, ΜαΙΙεηχε, 1928-29, σελ. 293-5.40. ΨΙΤ, 1929, σελ. 248.41. Στο ίδιο, σελ. 278-9.42. Στο ίδιο, σελ. 288.

- 538-


43. Στο ίδιο, σελ. 280.44. ΨΙΤ, 1930-31, σελ. 225.45. ΨΙΤ, 1933-34, σελ. 117-8.46. ΨΙΤ, 1934-35, σελ. 173-4,181-2.

Κεφάλαιο 4:

1. Κείηπαη, σελ. 22,27-8.2. Τ. Οίίί, 7>οίφ, τόμος 3, σελ. 259-61. [στην ελληνική έκδοση σελ. 351-

352]3. Ι&ΙκΙΙε ΙοηβΐιεΙ, Ια Οΐχε άε I Όρρο$ϊίϊοη άε ξαιιεΗε βη 1928-1929, Ρί-

πδ. υηίν. <1ε δίίηΐ ϋεηίδ 1987, ΜέηηοίΓβ άε ΜίΐΙπίβ, υηίνεΓδίΙέ <1ε Ρβ- Π5 VIII.

4. Τ1586, Ιοη$ιιεΙ, σελ. 51.5. Τ2439, ίΛηραεΙ, σελ. 51 -2.6. ΤΙ780, ΙοηβυεΙ, σελ. 52.7. ΤΙ 795, ΤΙ464, Ιοη^υεΙ, σελ. 52.8. 72560, ΙοηριεΙ, σελ. 53.9. 72502, Ιοη£ΐιε(, σελ. 53.10. Ένα γράμμα από τη Μόσχα, στο ΒϊιιΙΙεΙεη Ορροζίίχϋ, Μάης 1930, Νο.

11, σελ. 31-2.11. Τ1392, Τ1617, Τ1745, Τ2698, Τ2829, Ιοη^υεΙ, σελ. 54-5.12. 72066, Τ1586, ΙοηριεΙ, σελ. 55-6.13. 72535, Τ2066, ίοη^υεί, σελ. 56-7.14. 72066 Τ2436, Τ2752, Τ2854, ΙοηριεΙ, σελ. 57-8.15. 72533, 72560, Ιοη^ιιεΙ, σελ. 58-9.16. 72857, 72560, 72533, 72535, ΙοηριεΙ, σελ. 60-1.17. 72549, 72875, 72865, ΙοηβυεΙ, σελ. 61-2.18. 72857, 72898, ΙοηριεΙ, σελ. 64-5.19. ίοηριεί, σελ. 65.20. ΡϋΐζεΓ, σελ. 7-8.21. Στο ίδιο, σελ. 255-6.

-539-


22. ΤΗε € α χ ο[ Ιεοη ΤτοΐΒ̂ γ, ίοικίοη 1937, σελ. 331 -2.23. V. 5εΓ§ε και Ν.5. ΤτοΙδΚγ, ΤΗε ίΐ/ε αηά ΰεαίΗ ο/ίεοη ΤηΙίΙίγ, ίοηάοη

1975, σελ. 158. [Βίκτορ Σερζ και Ναταλία Σέντοβα, Τρότσκι, εκδ. Κοχλίας)

24. ΨΙΤ, 1937-38, σελ. 168-9.25. ΤΙ262.26. ΤΙ254.27. ΤΙ273.28. Ρίανάα, 16 Μαΐου 1928.29. Τ1497.30. ΤΙ593.31. Τ1464.32. ΤΙ587.33. ΤΙ309.34. ΟιαΙΙεηχε, 1928-29, σελ. 77-8.35. Στο ίδιο, σελ. 80.36. Στο ίδιο, σελ. 108.37. Στο ίδιο, σελ. 168,173,175.38. Στο ίδιο, σελ. 180.39. Τ1606.40. Βίιιΐΐεΐεη ΟρροζίΙχίί, Νο.3-4, Σεπτέμβρης 1929, σελ. 35-7.41. Τ1780α.42. Τ2324.43. ΟιαΙΙβηξε, 1928-29, σελ. 128.44. Στο ίδιο, σελ. 168,172.45. Τ2071.46. Τ2218.47. ΟιαΙΙεηξε, 1928-29, σελ. 379-83.48. Στο ίδιο, σελ. 249.49. Στο ίδιο, σελ. 342.50. “Ιηϊίάε ΐΗε Κί§Ηΐ-ΟεηΙι·ε Βίοο" ΒίιιΙΙείεη Ορροζί&ϋ, Νο.1-2, Ιούλης

1929, σελ. 15-17.

-5 4 0 -


51. Ρτανάα, 9 Ιουνίου 1929.52. ΤΙ5264.53. ΒϊιιΙΙεΙεη ΟρρούΙζϋ, Οκτώβρης 1929, Νο. 6, σελ. 25.54. ΨΙΤ, 1929, σελ. 136.55. Στο ίδιο, σελ. 162,164.56. Ρτανάα, 14 Ιούλη 1929.57. Στο ίδιο, 16 Μαρτίου 1930. Ε)3νίε$, σελ. 274-5.58. Νονβ, σελ. 221.59. Οοηεεροηάαηεε ίηίεηιαίίοηαΐβ, Νο. 102,9 Οκτώβρη 1929, σελ. 1415.

ΟαΗίεηίέοη ΤγοΙβ̂ , Νο.7/8.60. Ζ. Κίΐωνδίψ, 5εΙεεΙεά ΨήΙίηξ$ οη Ορρο$ίΙίοη ίη ίΗε 1155Κ, 1923-30,

ίοη<1οη 1980, σελ. 138-44.61. ΒϊιιΙΙεΙεη Ορροήί$ϋ, Οκτώβρης 1929, Νο.6, σελ. 3.62. ΨΙΤ, 7929, σελ. 325-8.63. Στο ίδιο, σελ. 329-30.64. ΒϊιιΙΙεΙεη ΟρροζίΙζίί, Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1929, Νο.7, σελ. 6.65. Στο ίδιο, σελ. 8.66. Στο ίδιο, σελ. 9.67. Ιοη£ΐιε(, σελ. 194.68. ΚίΙωνίΙψ, σελ. 151-2.69. Ρτανάα, 27 ΟοΙοΙκτ 1929.70. V. $6Γβε, Μεηιοϊη ο/α ΚενοΙιιίίοηαιγ, ίοηάοη 1984, σελ. 252-3. [Βίκτορ

Σερζ, Αναμνήσεις ενός Επαναστάτη, εκδ. δοπρΟ]71. (2αΗΐετ$ Ιέοη ΤηΙίΙφ, Νο.7/8, σελ. 108.72. Στο ίδιο, σελ. 124-5.73. Στο ίδιο, σελ. 139.74. 73497.75. Τ1082, Ρ ΒΓοαέ, στο ΟιΑ/'βη Ιέοη Ττο&Ιφ, Νο. 6, σελ. 43.76. ΨΙΤ, 1929-33, σελ. 97-8.77. Τ(ιε Οα$ε ο/Ιεοη ΤηΙίΙφ, σελ. 124,128.78. ΜΙΤ, 1929, σελ. 398.79. Ρτανάα, 27 Φλεβάρη 1934.

-541 -


80. Τ το ί^ ί ϋίαΓγ ίη ΕχίΙε, σελ. 53.81. ΨΙΤ, 1933-34, σελ. 245.82. Στο ίδιο, σελ. 278.83. Στο ίδιο, σελ. 277.84. I. ΡίδοΚβΓ, Μεη αηά ΡοΙΐΙία, Νε\ν ΥογΚ 1946, σελ. 293-4.85. ΚΗ. Κ3ΐ<ον$Ι<γ, Μ. ΟΙ<ικ1}Η3ν3 και V. Κοκϊογ, Ό η Οφίΐαΐαΐίοη 3η«103-

ρϊ(υΐ3(ϊοηί5($Ί ΒϊιιΙΙεΙεη ΟρροζΐΙίϋ, Νοέμβρης-Δεκέμβρης 1929, Νο. 7, σελ. 4.

86. Δες Α. δοΙζΗεηΐΙβγπ, ΤΗε 6αΙα§ ΑκΗίρείαξο 2 ,1918-1956, μέρη ίϋ-ίν, Ιοη<1οη 1976, σελ. 303-7,372-6.

87. 'ΜΒ; ΤΗε ΤΓθΙ$1ίγΪ5ΐ5 ίη νοι·1(ΐιΐ3 Ρπ5οη €3πιρ, 5οΙ$ίαΙί$Ιίώε$Ι<ϋ νεείηά, 1961, στο Τ. Αΐί, (επιμ.), ΤΗε 5ΐαίίηί$[ Ιβξαογ, ίοηάοη 1984, σελ. 187-8.

88. Δες Οίίϊ, ΤΓΟΙζΚγ, τόμος 3, σελ. 262-3. [στην ελληνική έκδοση σελ. 355]89. Μ. Ιοίίε, ΟηεΙοηξΝΐφΐ. Α Ταίεο/Τ παΙΗ, Ιοηάοη 1978, σελ. 104,116.90. Α. ΟΠβ3, ΤΗε Κιιχίαη Εηίχηια, Ιοηάοη 1979, σελ. 135.91. Στο ίδιο, σελ. 209.92. Στο ίδιο, σελ. 210-11.93. Στο ίδιο, σελ. 211.94. Στο ίδιο, σελ. 264-5.

Κεφάλαιο 5:

1. ΤΓοίεΚγ'ί ϋίαΓγ ίη Εχίίε, σελ. 53-4.2. ΤΗε ίεχίοηχ ο/ΐΗε ΰεηηαη ΕνεηΙ$, σελ. 44-5, (Μ.Κ. )3Γηε$, ΨοτΙά Κενο-

ΙιιΙίοη, Ιοηάοη 1937, σελ. 310.3. ). Οε§Γ35, (επιμ.), ΤΗε €οηιηιιιηί$1 ΙηίεΓηαΙίοηαΙ. 1919-1943, ΙοικΙοη

1971, τόμος 2, σελ. 139.4. δίβΐΐη, Ψογ&β, τόμος VI, σελ. 294.5. ΤΗε ΨοΜ ΞίΙααΙίοη αηά Εωηοηιϊε 5Ιηΐβξίε. ΤΗε$ε$ ο/ίΗε ΤεηΐΗ Ρίε-

ηιιηι £(Χ/, εκδόθηκε από το 0Ρ6Β |Κ.Κ. Μεγάλης Βρετανίας], ίοη- άοη 1929, σελ. 8.

6. Σχολιάζεται στο Ε.Η. Οβιτ, ΤΗε Τ\νίΙίφί ο/ίΗε ΟοηϊηΙεΓη, 1930 -1935,

- 542-


ίοπάοπ 1986, σελ. 11.7. ]. Βηυηώαΐ, Η'αΙοιγ ο/ΐΗε ΙηΙεηιαΙίοηαί 1914-1943, τόμος 2, ίοικίοπ

1967, σελ. 365.8. Ωίε Κοίε ΡαΗηε, 15 Σεπτέμβρη 1930, Κ. ΖίπιιηβΓΓΤοηη, Ωετ ΙεηίηΗιιηά

ΙίηΚε ΚοηνηαηάΙεη ίη άεί ΨείηιατεΓ ΚεριιΜ'ά, ΟϋχδεΙάοΓί 1978, σελ. 197.

9. ΒηιιιηΐΗαΙ, σελ. 366.10. ΟΙ.Κ. Ιίηιβχ, σελ. 334.11. Ε. ΤΗϋΙπίίηη, “δοπιβ Μί5ΐ3^65 ίη οϋΓ Ν^ογΙΛ ΤΗε Οοηιηιαηί$ί Ιηίετηα-

ίίοηαΐ, 15 Δεκέμβρη 1931. Οί.Κ. ί^πιεί, σελ. 333.12. 5ΐ3ΐΐη, Ψοτ/α, τόμος XI, σελ. 313-5.13. ΨΙΤ, 1930, σελ. 28.14. Η. Ι3Π165, ΤΗε Οεηηαη 51ιιιηρ, Ο χΓογ<1 1987, σελ. 218.15. ΨΙ Τ, 1930, σελ. 38.16. Στο ίδιο, σελ. 49.17. Στο ίδιο, σελ. 61.18. Βπιαηώαΐ, σελ. 320.19. ΒίκΙΙείεη ΟρροζϊΙχίί, Νο.10, Απρίλης 1930.20. ί . ΤΓοΐδίςγ, ΤΗε 5(ηΐξξΐε αξαίη$1 Ραεεί&ηι ίη Οεηηαηγ, Νβνν ΥογΙ< 1971,

σελ. 57. [Λέον Τ ρότσκι, Η Πάλη Ενάντια στο Φασισμό στη Γφμανία, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο)

21. Στο ίδιο, σελ. 58.22. Στο ίδιο, σελ. 59.23. Στο ίδιο, σελ. 60.24. Στο ίδιο, σελ. 72.25. ΙηιρτεΙίΟΓ, 17 Φλεβάρη 1931.26. Ε. Κθ5€ηΗ3(ΐ, ΒεαΙίηξ ΐΗε Ρα$€ί$1$? ΤΗε Οεηηαη ΟοηηιιιηίεΙς αηά ΡοΙίΙί-

οαΐ νίοΐεηοε, 1929-1933, Οιιτ»1>ΓΪ<1ββ 1983, σελ. 113.27. Οί.Κ. )ίπιβ5, σελ. 331-2.28. Ρτανάα, 12 Αυγούστου 1931.29. ΚοΜηΚβίί, σελ. 113.30. ΤΓοίχΐίγ, ΤΗε 5ΐπΐ££ίε ΑξαίηεΙ Ραεεκηι ίη Οεηηαηγ, σελ. 94.31. Στο ίδιο, σελ. 82.

- 543-


32. Στο ίδιο, σελ. 121-2,125.33. Στο ίδιο, σελ. 127-9.34. Η. \νβ&6Γ, Εισαγωγή στο Ο. ΡΙβοΗΐΗβίπι, Βίε ΚΡΰ ίη άβΓ ΨβίηιαΓβΓ Κε-

ριώΐϋα, ΡΓ3η1<ίυΠ 1969, σελ. 64.35. Κ. Ραίπιε ΟυΚ, Ραχί$ηι αηά 5οάαΙ ΚενοΙαΙίοη, 53η Γηηάεςο 1974, σελ.

150.36. ΤΐΌΐχΚγ, ΤΗε ΒίτιΐξξΙε Αξαίηεί Ρα$εί$ιη ίη Οεηηαηγ, σελ. 86.37. Στο ίδιο, σελ. 132.38. Στο ίδιο, σελ. 139.39. Στο ίδιο, σελ. 140.40. Στο ίδιο, σελ. 141.41. Στο ίδιο, σελ. 153.42. Στο ίδιο, σελ. 357.43. Στο ίδιο, σελ. 138-9.44. Στο ίδιο, σελ. 304.45. Στο ίδιο, σελ. 284-5.46. Στο ίδιο, σελ. 147-8.47. Στο ίδιο, σελ. 144.48. Στο ίδιο, σελ. 155.49. Στο ίδιο, σελ. 136.50. Στο ίδιο, σελ. 254.51. I. ΟευΙϊοΗεΓ, ΤΗε ΡηρΗεί ΟιιίαιεΙ, ίοη<1οη 1963, σελ. 132.52. ΤΐΌΐίΚγ, ΤΗε 5Ιηΐξξίε αξαίη$1 Ρα$εί$ηι ίη Οεηηαηγ, σελ. 155.53. Στο ίδιο, σελ. 144.54. Στο ίδιο, σελ. 400.55. Στο ίδιο, σελ. 402.56. Στο ίδιο, σελ. 399.57. Στο ίδιο, σελ. 403-5.58. Στο ίδιο, σελ. 284.59. Α. ΒαΙΙοοΚ, ΗίΐΙεπ Α 5ίιιάγ ίη Τγηιηηγ, Ιοικίοη 1952, σελ. 214.60. ΒΓ3υη(1ΐ3ΐ, τόμος 2, σελ. 381-2.61. Στο ίδιο, σελ. 384-6.

-5 4 4 -


62. Ε. Αη<1εΓ5οη, ΗαηιηιεΓ ονΑηνίΙ, ΙλγκΙογι 1945, σελ. 155.63. Στο ίδιο, σελ. 156.64. Στο ίδιο, σελ. 154.65. Στο ίδιο, σελ. 157.66. Στο ίδιο, σελ. 159.67. Ο.Ι.Κ. )2πιβ5, σελ. 353.68. ΤΓο&ΐζγ, ΤΗε ΒΐηΐξξΙε Α%μίη$1 Ρα$εί$ηι ίη Οεηναηγ, σελ. 341, 343.69. Στο ίδιο, σελ. 375.70. Στο ίδιο, σελ. 384.71. Στο ίδιο, σελ. 391.72. Στο ίδιο, σελ. 408.

Κεφάλαιο 6:

1. Κ.Η. Τ|3(1εη, 5ΙηάίΐίΓ αηά ΡιιηΗίοη άετ ΚΡϋ Ορρο$ίίίοη (ΚΡΟ), Μείδβ- ηΗείιτι 3γπ 613η 1964, σελ. 100.

2. Η. ΟΓεοΗδΙεΓ, ϋ ίε 5οζίαΙί5ίίχΗβ ΑώείΙαραΠβί ϋεαίχΗΙαηώ (5ΑΡΰ), Ηβηονετ 1983, σελ. 150.

3. Τ]3(1εη, σελ. 114.4. Στο ίδιο, σελ. 232.5. Στο ίδιο, σελ. 226-7.6. Στο ίδιο, σελ. 144.7. Στο ίδιο, σελ. 336.8. Στο ίδιο, σελ. 337.9. Στο ίδιο, σελ. 349.10. ΟΜ, ΤΓθΙ$Ι<γ, τόμος3, σελ. 130-5. [στην ελληνική έκδοση σε. 180-5]11. ΖίπίΓηεΓηβηη, σελ. 30-1.12. Η. \νεΙ>εΓ, Ωίε ΨαηάΙιιηξάβ$ ΩειιΙ$ώεη Κοηιηιιιηί$ιηια, ΡγϊπΙΛιγϊ

1969. σελ. 164.13. ΖιπιπιεΓπΉηη, σελ. 102.14. Στο ίδιο, σελ. 115.

- 545-


15. Στο ίδιο, σελ. 177.16. Στο ίδιο, σελ. 230.17. Α. $(Μ1ε, ΤηίζΙ(ϊ5ηιΐ45 ίη ΩειιΙζώΙαηά ύίχ 1933, Κόΐη 1989, σελ. 56.18. ΟτεςΗχΙεΓ, σελ. 109.19. Στο ίδιο, σελ. 111.20. Στο ίδιο, σελ. 117.21. Στο ίδιο.22. Τ)3(ΐ6η, σελ. 293.23. ΟτεςΗχΙεΓ, σελ. 160.24. Στο ίδιο, σελ. 164.25. Στο ίδιο, σελ. 169-71.26. Στο ίδιο, σελ. 250.27. Στο ίδιο, σελ. 288-310.28. Στο ίδιο, σελ. 282.29. Στο ίδιο.30. Τα νούμερα για το 5ΡΟ είναι από την 1η Γενάρη και για το ΚΡϋ το

Μάρτη 1932, Κο$εη1ΐ2ί(, σελ. 45.31. Στο ίδιο.32. \ν. Α11ε$, ΖϋΓΡοΙίΐά αηά Οε$ώίώίε άεΓ ΩειιΙεώεη ΤηΙχΙίάΙεη α& 1930,

ΜίηηΗεΐπι 1978, σελ. 75.33. νΚώετ,σελ. 36.34. Κ.Ν. ΗυηΙ, θβΓηιαη 5οάα ΐ ϋεηιοεταεγ. 1918-1933, Ιοη<1οη 1964, σελ.

50.35. \νεΐ56Γ, ΊηίΓοάυοΙίοη" σ το Ο.Κ. ΡΙβεΚιΚεϊπι, Ωίε ΚΡΩ ίη άετ ΨείηιαΓεΓ

ΚερΜ ά, σελ. 64.36. ΗυηΙ, σελ. 103.37. ΚοχβηΗίίΐ,σελ. 51.38. Στο ίδιο, σελ. 95.39. Στο ίδιο, σελ. 112.40. Στο ίδιο, σελ. 116.41. Στο ίδιο, σελ. 127.42. Στο ίδιο, σελ. 213.

- 546 -


43. Στο ίδιο, σελ. 127.44. ΗαηΙ, σελ. 102.45. Ζΐπιπΐ€Γπΐ3ηη, σελ. 284.46. ΗαπΙ,σελ. 101.47. \νβΙχ!Γ,σελ.316,363.48. 5<Μ1ε, σελ. 56.49. ΨΙΤ, 1930, σελ. 293-4.50. ΨΙΤ, 1930-31, σελ. 147,152-3.51. Σ το ίδιο, σελ. 169-70.52. Σχολιάζεται στο δοΗϋΙε, σελ. 74.53. ΨΙΤ, 1929-33, σελ. 190.54. Α11ε$, σελ. 73.55. Στο ίδιο, σελ. 77.56. δοΗϋΙε, σελ. 84.57. ν^εΒετ, σελ. 370.58. ΤΓοΐίΐίγ, ΤΗε 5(ηι^1β ΑξαίηζΙ Ραχ'αηι ίη Οβηηαηγ, σελ. 240.59. Η. δοΗίίτίηεΚ, ϋα$ Κήπε Ιεύεη άε$ ΚιιΠ Ιαηάαιι, νίεπηβ 1988, σελ.

282.60. Ρεηηαηβηίε ΚενοΙιιίίοη, Οκτώβρης-Νοέμβρης 1931.61. Σ το ίδιο, Δεκέμβρης 1931.62. Στο ίδιο, Γενάρης-Φλεβάρης 1933.63. ]. ν3π Ηεί)6ποοΠ, Ψίώ ΤωΙεΚγ ϊη ΕχίΙε, ΐτοηι ΡτΜ ρο Ιο Οογοαοάη,

ΟίΓτώπ^θ, Μ 35$. 1978, σελ. 97.64. Στο ίδιο, σελ. 95.65. 5οΗ3ίτ3ηεΙ<, σελ. 136-145.66. ΨΙΤ, 1932, σελ. 237.67. Τ. ΟΐίΓ, ίεηϊη, Τόμοςΐ, ίοπάοπ 1986, σελ. 242,324.[Τόνι Κλιφ, Λένιν

1893-1914: Τα Χρόνια της Συγκρότησης των Μπολσεβίκων, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, σελ. 313].

68. ΖίιτιιτιεΓΠιβηη, σελ. 237.69. δο1ΐ3ίΓ3ηε1(, σελ. 252-7.70. ΨΙΤ, 1930, σελ. 77-8.

- 547-


71. ΨΙΤ, 1930-31, σελ. 140.72. Επιστολή προς τον 5εηϊη-$οΙκ>1ενϊάιΐ5,6 Μάρτη 1932, ΤΓΟΙίϊγ Ατώί-

να, Οοεεά 5εείίοη, ΟευΙ$ο1ιεΓ, ΤΗε ΡτορΗεΙ Οαίαι$1, σελ. 206.73. ΨΙΤ, 1932-33, σελ. 32-33.74. Ο. Ηίρρε, ...ιιηάιιηχεΓε ΡαΗη'ΐχίγοΙ, Η3πίΙ>ιιγ£ 1979.75. 6. )απ§εΐ35, Ααεάετ ΟεχΗίεΗΐε άετ άειιΙχΗεη 5εΗίοη άετ IVΙηΙβΓηαΙίο-

ηαίε, ΗίπιΒιΐΓβ 1972.76. δοΗϋΙε, σελ. 86.77. ΨΙΤ, 1929, σελ. 337.78. ΨΙΤ, 1930-31, σελ. 26.79. ΤτοΙδΚγ, ΤΗε 5(ηΐξξίε Αξαίη$1 Ρα$εί$ηι ίη Οεηηαηγ, σελ. 193.80. Στο ίδιο, σελ. 252.

Κεφάλαιο 7:

1. ί . ΤΓουΙίγ, “ΡΓε&οε’ στο Ηϊ3ΐθΓγ ο / ΐΗε Καχίαη ΚενοΙαίίοη, ίοπάοπ 1934, σελ. 21. [Λέον Τρότσκι, Ιστορία της Ρώσικης Επανάστασης, εκδ. Αλλαγή]

2. 5εε Οίίί, ΤηΙ$/(γ, τόμος 1, ίοπάοπ 1989, σελ. 123-39. [Τόνι Κλιφ, Τρό- τσκι 1879-1917: Προς τον Οκτώβρη, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, σελ. 155-175].

3. ΤγοΙϊΚυ, ΗίίΙοΓγ, σελ. 26-7.4. Στο ίδιο, σελ. 17.5. Στο ίδιο, σελ. 18.6. Στο ίδιο, σελ. 19.7. Στο ίδιο, σελ. 138.8. Στο ίδιο, σελ. 809-10.9. Στο ίδιο, σελ. 124-5.10. Στο ίδιο, σελ. 344.11. Στο ίδιο, σελ. 343.12. Στο ίδιο, σελ. 73.13. Στο ίδιο.

- 548-


14. Στο ίδιο, σελ. 76.15. Στο ίδιο, σελ. 81.16. Στο ίδιο, σελ. 112.17. Στο ίδιο, σελ. 113.18. Στο ίδιο, σελ. 114.19. Στο ίδιο, σελ. 113.20. Στο ίδιο, σελ. 239-40.21. Στο ίδιο, σελ. 663.22. Στο ίδιο, σελ. 395.

Κεφάλαιο 8:

1. ΨΙΤ, 1932-33, σελ. 137-8.2. Στο ίδιο, σελ. 138.3. Στο ίδιο, σελ. 305.4. Στο ίδιο, σελ. 308.5. Στο ίδιο, σελ. 311.6. Στο ίδιο, σελ. 274-5.7. Στο ίδιο, σελ. 275.8. Στο ίδιο, σελ. 276.9. Μ. ΒυκΗίΙί, Ωα$ ΙοηάοηεΓ Βηγο, Απίδίεκίίπι 1985, σελ. 84-5.10. Στο ίδιο, σελ. 86-7.11. Στο ίδιο, σελ. 100.12. Στο ίδιο, σελ. 159.13. Στο ίδιο, σελ. 90-1.14. Ρ. ΤίςΗεΙπίίη, ΗεηΙ( 5ηεεν1ίεί, 1883-1942, ΒοςΗυπτ 1978, σελ. 90.15. Στο ίδιο, σελ. 82.16. ΨΙΤ, 1933-34, σελ. 52.17. Στο ίδιο, σελ. 65.18. ΨΙΤ, ΒαρρΙεηιεηί, 1929-33, σελ. 290.19. Τ9397.

- 549-


20. ΨΙΤ, 1933-34, σελ. 67-8.21. 1*7.7; 1932-33, σελ. 276.22. αΐίί, ίεηίη, τόμος3, σελ. 216-8. [Λένιν 1917-1923: Πολιορκημένη Επα

νάσταση, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο, σελ 240]23. ΨΙΤ, 1932, σελ. 202.24. ΨΙΤ, 1932-33, σελ. 214.25. ΨΙΤ, 1933-34, αε\. 46-7.26. ΒικςΗαΚ, σελ. 112-3.27. ΟτεοΗδΙει·, σελ. 343.28. ία ΒαΙαΙΙα, 2 Μάη 1937, ΒυϊοΚίΙί, σελ. 248.29. ΒυίςΗίΙί,σελ. 181.30. Στο ίδιο, σελ. 267.31. Στο ίδιο, σελ. 274.32. Στο ίδιο, σελ. 297-8.33. ΤιοΗεΙηΐίη, σελ. 90.34. ΨίΤ, ΒιιρρΙεη,εηί, 1929-33, σελ. 133.35. “ΙηίΓοάιιςΙϊοη" στο I. ΤΐΌΐδΚγ, ΤΗε 5ραηί$Η ΚενοΙιιίίοη 1931-39, Νενν

ΥοΑ 1973, σελ. 31.36. Ρ. Ρ3§65, ΕΙ Μονίηιίεηίο Τηί$Ι(ΐ5ΐα βη Εβραήα 1930-1935, Βακεΐοηβ

1977, σελ. 94.37. ΤιοΚε1πΐ3η, σελ. 7-8.38. Στο ίδιο, σελ. 77.39. Στο ίδιο, σελ. 82.40. Στο ίδιο, σελ. 97.41. Στο ίδιο, σελ. 99.42. Α. ΕΙείίηΙίϊ, ΤΗερτοηιίεε ο/ίΗε Ιιηρο&ώΙε ΚενοΙαίίοη - ίΗε ΚΚΕ αηά

ίΗε ΒοιίΓξεοίζίε ύείννεεη ίΗε ΨοτΙά Ψαη, ΑΐΗεηδ 1976. [Αγγελος Ελε- φάντης, Η επαγγελία της Αδύνατης Επανάστασης, εκδ. Θεμέλιο].

43. V. Α1Β3, Ηίαίοίτε άιι ΡΟυΜ, Ρϊ π ϊ 1975, σελ. 34.44. 0.1. ΙεΓδΙα, Οήξίη! ο/ΤηίίΚγάηι ίη ΟεγΙοη, δίβπίοκΐ 1968, σελ. 110.45. Στο ίδιο, σελ. 110.46. Στο ίδιο, σελ. 126.

-550-


47. Σ το ίδιο, σελ. 144.48. Σ το ίδιο, σελ. 149.49. Στο ίδιο, σελ. 156.50. Στο ίδιο, σελ. 211.

Κεφάλαιο 9:

1. 1.03Π05 και Μ. 0ϊίΙ>ε1ίη, )ιιηε 36, 01α$$ Ξίηι^Ιεαηά ίΗε ΡεορΙε'$ ΡγοπΙ ίη Ρηηεε, Ιοη<1οη 1986, σελ. 33-4.

2. ). ]3ε1(5θπ, ΤΗε ΡεορΙε χ ΡτοηΙ ίη Ρηηεε. Ωε/εηάίηξ ϋεηιοσαεγ, 1934-38, £απτΙ>η(ΐ£ε 1988, σελ. 29.

3. I ΉιιηιαηίΙέ, 18 Φλεβάρη 1933.4. ί3ς1(5οη, σελ. 22.5. Υ. Οπιίρεβυ, ί ε ΜοιινεηεηΙ ΤηίίΗγΒίε εη Γηζηεε, Ρβπχ 1971, σελ. 96-7.6. |3θ1(5οη, σελ. 29.7. 03Π05 και (ΙίίΙχΙίη, σελ. 35-6.8. Ιεοη Τη&Ιίγ οη Ρταηεε, Νενν Υογ1< 1979, σελ. 29-30. (Το σημαντικότε

ρο τμήμα του βιβλίου με τίτλο Πού βαδίζει η Γοάλία; εκδ. Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη].

9. Στο ίδιο, σελ. 31.10. Στο ίδιο, σελ. 33-4.11. Στο ίδιο, σελ. 35.12. Στο ίδιο, σελ. 40.13. Στο ίδιο, σελ. 60.14. 03Π05 και 6ίΜίη, σελ. 39.15. Σχολιάζεται στο Ε.Η. Οβγγ, ΤΗε ΤΜ ΐίφΐ ο/Οοιηίηίεηι, 1930-1935, ίοη-

άοπ 1986, σελ. 204.16. Ιεοη Τη&Ιίγ οη Ρηιηεε, σελ. 75.17. Στο ίδιο, σελ. 129.18. ΐ3ε1(5οη, σελ. 85.19. Στο ίδιο, σελ. 86-7.20. Στο ίδιο, σελ. 272.

-5 5 1 -


21. Στο ίδιο, σελ. 9-10.22. 03Π05 και βίΜίη, σελ. 108..23. )3ςΙ(5οη, σελ. 231.24. Στο ίδιο, σελ. 219-20.25. Στο ίδιο, σελ. 220.26. Στο ίδιο.27. Στο ίδιο, σελ. 222.28. Ιεοη ΤηΙχΙίγοη Ρταηεε, σελ. 161.29. Στο ίδιο, σελ. 163-4.30. Στο ίδιο, σελ. 166.31. Στο ίδιο, σελ. 171.32. Στο ίδιο, σελ. 173.33. ΐ3ς1($οη, σελ. 110.34. Στο ίδιο.35. Οβηοδ και (3ίΙ>ε1ίη, σελ. 181.36. ΐ3(:1<$οη, σελ. 184.37. Στο ίδιο, σελ. 170.38. Στο ίδιο, σελ. 180.39. Α. ΜίΙζιηβη, "ΤΗε ΡτεικΗ ΝνοιΊοηβ 01355 βικί ΐΗε Βΐυιη ΟονεΓηιυεηΙ

1936-37” ΙηίεηιαΙΐοηαΙ Κενίενν ο/$οείαΙ ΗάΙοτγ, ΑιτιχΙεπΙαΓτι 1964, σελ. 375.

40. ]3ςΙ(5οη, σελ. 11.41. Μί1ζπΐ3η, σελ. 386.42. Σχολιάζεται στο ΜίΙζπιαη, σελ. 365.43. Ιβςΐίδοη, σελ. 271.44. ϋ3Π05 και ΟϋΜίη, σελ. 228-9.45. Στο ίδιο, σελ. 229.46. Στο ίδιο, σελ. 229-30.47. )3^5οη, σελ. 111-2.48. 03Π05 και (ϋίΐκΐίη, σελ. 230.49. ΜίΙζπιβη, σελ. 388-9.50. )3ς1<5οη, σελ. 13.

- 552-


51. ιεοη ΤηΙίΙίγ οη Γηιηοε, σελ. 200.52. )3οΙ(5οη, σελ. 248.53. Στο ίδιο, σελ. 13.

Κεφάλαιο 10:

1. Σχολιάζεται από τον ΟεαΙβοΚεΓ από τα αρχεία του Τ ρότσκι, Πιε Ρτο- ρΗεί Οαίακί, σελ. 45.

2. (Ιηίρεβιι, σελ. 36.3. ΨΙΤ, 1929, σελ. 234-5.4. Στο ίδιο, σελ. 236.5. Στο ίδιο, σελ. 237-8.6. Οηίρεβιι, σελ. 38-9.7. Στο ίδιο, σελ. 39.8. Στο ίδιο, σελ. 40.9. Στο ίδιο, σελ. 41.10. ν<ιη Ηεί)εηοοΓΐ, σελ. 1.11. ΨΙΤ, 1933-4, σελ. 88-9.12. ΨΙΤ, 1930, σελ. 231.13. Ο-αίρεαιι, σελ. 87.14. Στο ίδιο, σελ. 107.15. Ρ. Ρπιηΐί, ΤΗε ΡοιιιϊΗ ΙηίεηιαΙίοηαΙ: ΤΗε Ιοη% ΜακΗ ο/ίΗε Ττοϋ/ίγίχΙα,

ΙοΓκΙοη 1979, σελ. 51.16. ΨΙΤ, 1934-35, σελ. 41-2.17. ΨΙΤ, 1934-40, σελ. 494.18. Στο ίδιο, σελ. 500-1.19. ΨΙΤ, 1934-35, σελ. 87-8.20. Οίίρείΐι, σελ. 110-11.21. I. ΤΐΌΙδΚγ, ΤΗε ΟΠ5Ϊ5 ο( ίΗε Ρηηώ 5εείίοη (1935-36). Νενν ΥογΚ 1977,

σελ. 20-21.22. Οηίρεβα, σελ. 119-20.

-5 5 3 -


23. ΨΙΤ, 1934-40, σελ. 554.24. ΨΙΤ, 1934-35, σελ. 202.25. ΨΙΤ, 1935-36, σελ. 70.26. Οηίρεαυ, σελ. 129.27. 6. νβΓββΙίβη, ΤΗε ΟΡίΙ ίη ίΗε Τη>1$Ι(γί5ΐ Μονεηιεηΐ, Ιοηάοη 1976, σελ.

90.28. Στο ίδιο.29. Οαίρεαυ, σελ. 124-5.30. Στο ίδιο, σελ. 141.31. Στο ίδιο, σελ. 131-2.32. Στο ίδιο, σελ. 126.33. Στο ίδιο, σελ. 132.34. ΤΐΌίχΙίγ, ΤΗε ϋΓίίίΒ ο /ίΗε Ρτεηώ ΒεεΙίοη, σελ. 31.35. ΨΙΤ, 1934-35, σελ. 315-6.36. Στο ίδιο, σελ. 76.37. ΤΐΌΐ$1(γ, ΤΗε Ογιζιζ ο/ίΗε ΡΓεηώ 5εεΙίοη, σελ. 116.38. Οταίρεαιι, σελ. 133.39. Στο ίδιο, σελ. 136.40. Στο ίδιο, σελ. 143.41. ΤΐΌΐ5ΐ<γ, ΤΗε € γι$ι$ ο/ ίΗε ΡΓεηώ 5εοίίοη, σελ. 186.42. Στο ίδιο, σελ. 29.43. Στο ίδιο, σελ. 183.44. Οίίρείυ, σελ. 143.45. ΤτοΙ$1(γ, ΤΗε Οή/χ ο /ίΗε ΡΓεηώ 5εείίοη, σελ. 87.46. ΟΓαίρεαιι, σελ. 144.47. Στο ίδιο, σελ. 137.48. Στο ίδιο, σελ. 144.49. ΨΙΤ, 1935-36, σελ. 220.50. ΤΐΌΐϊΙίγ, ΤΗε 0 « « ο/ίΗε ΡΓεηώ 5εείίοη, σελ. 124-5.51. Ρτίηΐί, σελ. 52.52. 0·3ίρβ3ΐι, σελ. 157.53. ΤΐΌΐχΚγ, ΤΗε 075/5 ο/ίΗε ΡΓεηώ 5εαίοη, σελ. 137.

-5 5 4 -


54. Στο ίδιο, σελ. 139.55. Στο ίδιο, σελ. 165.56. Οηΐρεαυ, σελ. 189.57. ΤΓοΐδίζγ, ΤΗε 5ΙηΐξξΙε Α%αίη$1 Ρα$οί$ηι ίη Οεηηαηγ, σελ. 421.58. Ο ΟεοΓ§ε ΒΓείΙπυη στον Α.Μ. \ν3ΐ<1,17 Ιούλη 1985, στο Α.Μ. λΧ̂ Μ,

ΤΗε Ναν ΥογΙ( ΙηΙεΙΙεοΙααΙί, υηίνεΓδίίγ οί ΝογΙΗ ΟατοΗπα Ργθχϊ 1987, σελ. 110.

59. ]3πτε$ Ρ. Οαηηοη, ΗίεΙοιγ ο/ΑηεΓίαιη Ττο(5ΐ<γί$ηι, Νενν Υογ1( 1972, σελ. 251-2.

60. Μ. ΡίδΙ(, 8ούαΙί$ηιβυηι ΒεΙο\ν ίη ώε ίΐηίίεά 5ΙαΙε&, Οενεΐκαι 1977, σελ. 10.

61. Τγο15^ ΨΙΤ, 1936-37, σελ. 483.62. Ο ΟεοΓ^ε ΒΓείΙιηβη στον \Χ̂ 1(1,17 Ιούλη 1985, στο σελ. 165.63. Μ. δΐ35ζε\ν5ΐ<ί, ΙΆείίοη ΞοείαΙκΙε. 1933-1936, διατριβή που υποβλήθη

κε για την απόκτηση διπλώματος στην Ιστορία, ΙΙηίνεΓίίΙέ ϋ&τε <1ε Βηιχείΐεχ, 1974-1975, σελ. 3.

64. Ν. <1ε Βευίε, Ιε Τηί3^ί$ηιε ΒεΙξε, Βηι$$ε1$ 1985, σελ. 44-6,70-2,93.65. Στο ίδιο, σελ. 93.66. Στο ίδιο, σελ. 105.67. ΨΙΤ, 1929, σελ. 316.68. Ν.άε Βεαίε, σελ. 119.69. Στο ίδιο, σελ. 119-23.70. Στο ίδιο, σελ. 130,134.71. Στο ίδιο, σελ. 139.72. ΨΙΤ, 1934-35, σελ. 104.73. Σχολιάζεται στο νετεεί^εη, σελ. 105.74. Στο ίδιο, σελ. 101.75. 5ΐ35ζε\νί1ά, σελ. 196.76. Στο ίδιο, σελ. 199.77. νετεεΚεη, σελ. 101.78. \ν . ΚείκηεΓ, (επιμ.), ϋοοαηιεηΐε ο/ΐΗε ΡοηΗΗ ΙηΙεηιαΙίοηαί ΤΗε Ροπηα-

ίίνε Υεαπ 1933-40, Νενν Υο* 1973, σελ. 289.79. Κ. Ιείεβντε, Ωααξε εΐ Ιε Ωααξκηιε, διατριβή που υποβλήθηκε για την

- 555-


απόκτηση διπλώματος στις κοινωνικές επιστήμες, υηίνβΓδίΙέ ϋ Β κ <1β ΒΓυχβΙΙβδ, 1978-79, σελ. 78-83.

80. Κ·Ι. ΑΙεχίηάεΓ, Ττοί3ΐ<γί$>η ίη Ι α ίίη ΑηιεΓίαι, δο η ίο π ΐ1973, σελ. 50-1.81. Στο ίδιο, σελ. 101-2.82. Στο ίδιο, σελ. 103,104,110.83. Στο ίδιο, σελ. 184.84. Στο ίδιο, σελ. 184-198.85. Στο ίδιο, σελ. 215.86. Στο ίδιο, σελ. 217,219.87. Στο ίδιο, σελ. 222-4.88. Στο ίδιο, σελ. 234.89. Στο ίδιο, σελ. 246.

Κεφάλαιο 11:1. I . ΤΐΌΐδ1<γ, ΤΗε 5ραηί$Η ΚενοίιιΙΐοη 1931-39, Νενν ΥογΚ 1973, σελ. 69.

[Μικρό μέρος του βιβλίου έχει κυκλοφορήσει στα ελληνικά με τίτλο Μαθήματα από την ισπανική επανάσταση, εκδ. Λέων).

2. Στο ίδιο, σελ. 59-60.3. Στο ίδιο, σελ. 85-6 σημ. 403.4. Στο ίδιο, σελ. 130.5. Στο ίδιο.6. Κ. Μβγχ και Ρ. Εη§ε1$, ϋοίίεοΐεά ΨογΙ(5, τόμος13, ίοηάοη 1980, σελ.

391.7. Τιυίδΐίγ, ΤΗε 5ραηύ>Η ΚενοΙαΙίοη, σελ. 244.8. Κ. ΡΓ3$εΓ, ΒΙοοά ο/5ραίη, ίοη<1οη 1979, σελ. 514.9. Στο ίδιο, σελ. 42.10. Στο ίδιο, σελ. 521.11. Η. ΤΚογπ35, ΤΗε5ραηί$Η ΟνΐΙ Ψατ, Ιοηάοη 1977, σελ. 127. [Χιου Τό-

μας, Ο Ισπανικός Εμφύλιος Πόλεμος, εκδ. Τολίδη].12. Στο ίδιο, σελ. 91.13. Ρπίδετ, σελ. 42.

- 556-


14. Ρ. Βτουέ και Ε. Τέπιΐπιε, ΊΗε ΚενοΙαίίοη αηά ΟνίΙ ΨαΓ ϊη 5ραΐη, Ιοη- άοη 1972, σελ. 48.

15. ΤΗοπί<15, σελ. 49.16. Ργ35«γ, σελ. 525.17. Στο ίδιο, σελ. 526.18. Στο ίδιο, σελ. 530.19. 6. Βτεηβπ, ΤΗε $ραηί$Η ΙαύγπηίΗ, 03ηιΙ>π(ΐ£ε 1971, σελ. 235.20. Στο ίδιο, σελ. 237.21. ΤΗοπΐ35, σελ. 127.22. Στο ίδιο, σελ. 186.23. Βτεηαη, σελ. 253.24. Στο ίδιο, σελ. 254.25. Στο ίδιο, σελ. 258-9.26. Στο ίδιο, σελ. 249.27. Βτουέ και Τέπιΐηιε, σελ. 49.28. ΒΓεπαη, σελ. 269.29. Στο ίδιο, σελ. 270.30. Στο ίδιο, σελ. 271.31. Στο ίδιο, σελ. 282.32. Στο ίδιο, σελ. 284.33. Στο ίδιο, σελ. 286-9.34. Στο ίδιο, σελ. 292.35. Ρ. Ρ3§;έ5, ΕΙ ΜονίτηίεηΙο ΤηΜ ήΙα εη Ε$ραήα 1930-1935, Β3π:ε1οη3

1977, σελ. 40-3.36. Ρ. Ρββέδ, Αηάηιι Νΐη: $ιι ενοίικίοη ροΐϋίαι 1911-1937, Μβάτκΐ 1975,

σελ. 148.37. Ρ. ΒΓουέ, (επιμ.), ί~ Τη&Ιφ, Ια ΓένοΙαΙΐοη ε$ραξηοίε 1930-1940, Ρβιϊδ

1975, σελ. 36.38. Ττουΐίγ, ΤΗε5ραηί$Η ΚενοΙιιΙιοη, σελ. 369.39. Στο ίδιο, σελ. 370.40. Στο ίδιο, σελ. 370-1.41. Στο ίδιο, σελ. 371.

- 557 -


42. V. ΑΐΗβ, Ηΐ$Ιοίη άα ΡΟίΙΜ, Ρϊιϊχ 1975, σελ. 34.43. Κ. Τ055ΐ0Γίί, Ωίβ ΡΟίΙΜ ϊη ψαηίεεΗεη ΒύΓ%ετ!(ήε%> ΡΓ3η1<ίίΐΓΐ, σελ. 17.44. ΑΙΗβ, σελ. 68.45. Στο ίδιο.46. V. Α1&3 και δ. δοΗννίΠζ, 5ραηί$Η Ματχιζνη νεηιιε ΞονίεΙ Οοηιηιιιηίίηι. Α

Ηί$Ιθίγ ο/ΐΗε ΡΟΙΙΜ, Νενν Βηιη5\νί<:1< 1988, σελ. 47.47. “ΙηίΓοάαοΙίοη" στο I. ΤτοΙίΚγ, ΤΗε ΞραηκΗ ΚενοΙιιΙίοη, σελ. 31.48. Ρ3^5, ΕΙ ΜονΐηιίεηΙο ΤωίύίζΙα εη Ε$ραήα, σελ. 94.49. Α. 0ιΐΓβ3η, “ΤΗε δραηίςΗ ΤΓοΙχΙεγίκΙδ και ίΗε ΡουηάαΙϊοη ο ί ίΗε ΡΟΙΙΜ,

ΤΗε δραηίεΗ Ονίΐ \ν3Γ. ΤΗε νίενν Γγοπι ϋιε ΙεΓι” ΚενοΙιιϋοηατγ Ηίίίοιγ, τόμος 4, ηο$ 1/2, Ιοικίοη 1992, σελ. 18.

50. Ττοΐϊΐίγ, ΤΗε ΒραηΐίΗ ΚενοΙαϊιοη, σελ. 371.51. Στο ίδιο, σελ. 372.52. Στο ίδιο, σελ. 373.53. Στο ίδιο, σελ. 385.54. Στο ίδιο.55. Στο ίδιο, σελ. 386-7.56. Στο ίδιο, σελ. 387.57. Στο ίδιο, σελ. 374.58. Το$51ογΓΓ, σελ. 14.59. Στο ίδιο, σελ. 388.60. Στο ίδιο, σελ. 375.61. Στο ίδιο, σελ. 388.62. Στο ίδιο, σελ. 388-90.63. Στο ίδιο, σελ. 376.64. Στο ίδιο, σελ. 377.65. Στο ίδιο, σελ. 379.66. Ρ3§65, ΕΙ Μονίιηίεηΐο ΤΓΟίαΙίίχΙα εη Εψαήα, σελ. 124-8.67. ΟιΐΓ£3η, στο ΤΗε 5ραηϊ$Η Ο νίί ΨαΓ, σελ. 25.68. ΡτίχεΓ, σελ. 552.69. ΤτοΙχΙίγ, ΤΗε5ραηίώ ΚενοΙαΙ'ιοη, ΙηΐΓ0(1υς[ί0η, σελ. 33.70. ΕΙ ΞοάαΙίεΙα, 29 Απρίλη 1934, παρατίθεται στο Κ.Α.Η. ΚοΗίηεοη, ΤΗε

- 558-


Οήχίηβ ο/Γταηω 5ραίη, ΡίΙΐίώϋΓβΙι 1970, σελ. 182. Περαιτέρω για την αριστερή στροφή του ΡδΟΕ, δες Α. Ουτββη, “ΤΗε Κί$ε απ<1 ΡϊΙΙ ο ί Ιλγ^ο Οίόίΐΐβτο", ΙηίεηιαΙίοηαΙ ϋοααΐίζηι, 18, Χειμώνας 1983.

71. Ττοίϊΐψ, ΤΗε 5ραηί$Η ΚενοΙιιΙίοη, σελ. 202.

72. Στο ίδιο, σελ. 206.73. ϋοηιιιηΪΒηιο, Σεπτέμβρης 1934, Α1&3 και δοΗ\ναι1ζ, όπ.π, σελ. 41.74. Το$5ΐοτίϊ, σελ. 47.75. ί . Ττοίχΐίγ, ία ήνοίιιΐίοη ΕχραριοΙε, σελ. 297.76. Ρ3§έ$, ΕΙ ΛίονίηιίεηΙο ΤηΙίΙίίχΙα εη Εεραήα, σελ. 184-9.77. Ττοίχΐίγ, ία ΦοΙαΙίοη Ε$ρα%ηοΙε, σελ. 304-5.78. Η μαρτυρία του Μαουρίν χρονολογείται από το 1972. ΤοϊδΙοτίί, σελ.

48-9.79. Βτουέ και Τέηιίιηε, σελ. 75-6.

80. Βτεπβπ, σελ. 301.81. Βτουέ και Τέπιίπιε, σελ. 80-1.82. ΤΗογτι35, σελ. 5.83. Ρ. Μοττο\ν, ΚενοΙίίΙϊοη αηά €οιιηΙβΓ-ΓβνοΙιιΙώη ίη 5ραίη, Νενν Υογ1(

1974, σελ. 45. [Φέλιξ Μόροου, Επανάσταση και αντεπανάσταση στην Ισπανία, εκδ. Εργατική Πάλη]

84. Βτουέ και Τέπιίπιε, σελ. 81.85. ΤΗογπ35, σελ. 169-70.86. Ρτ35ετ,σελ. 521.87. ΤΗοπί35, σελ. 190.88. Μοττονν, σελ. 48.89. ΤΗοπΐ38, σελ. 220.90. Μοττο\ν, σελ. 49.91. Βτουέ και Τέπιίιηε, σελ. 121-2.92. Ρ. ΒοτΙίεηβα, ΤΗε 5ραηί$Η €οώρίΙ, Ιοηάοη 1932, σελ. 71.93. Στο ίδιο, σελ. 76.94. Στο ίδιο, σελ. 115-16.95. Στο ίδιο, σελ. 123-5.96. Βτουέ και Τέπιίπιε, σελ. 129.

- 559-


97. Ττοΐδΐψ, ΤΗε 5ραηΐ$Η ΚενοΙιιΙΐοη, σελ. 209.98. Ργ356γ, σελ. 341.99. ΤοχϊΙογΙϊ , σελ. 242.100. Στο ίδιο, σελ. 350.101.ΡΓ356Γ, σελ. 340.102. ΕΙ Οο/ηκηώα, 5 Δεκέμβρη 1936.103.ΤγοΙ$1<υ, ία ΓένοΙιιΙΐοη ε$ρα^ηοΙε, σελ. 318.

104. ΤΓΟίδΙίγ, ΤΗε 5ραηί$Η ΚενοΙαΙίοη, σελ. 308-9.105. Στο ίδιο, σελ. 309.106. Στο ίδιο, σελ. 310.107. Στο ίδιο, σελ. 309.108. Στο ίδιο, σελ. 322.109.Στοίδιο,σελ.86.110.ΒθΓΐ(επ3υ,σελ. 131.111.ΤΗογπ35, σελ. 653.112. Στο ίδιο, σελ. 646.113. Βτοιιέ και Τέιτιΐηηε, σελ. 232.114. ΒοτΙ(επ3υ, σελ. 192.115.Βτουέ και Τέπιίιτιε, σελ. 229.116. Στο ίδιο, σελ. 92.117.ΤΗογπ35, σελ. 180.118. ΡΓ35ετ, σελ. 186.119. Βτουέ και ΤέηιίΓηε, σελ. 207-8.120. ΤτοΙδΙίγ, ΤΗε5ραηϊ$Η ΚενοΙαίΐοη, σελ. 316.121. Στο ίδιο, σελ. 146.

122. Σχολιάζεται στο ΒακΗοΙς, σελ. 207.123.ΡΓ35εΓ, σελ. 321.124. Βτοαέ και Τεπιίηηέ, σελ. 204.125. Ιλ ΒαΙαΙΙα, 17 Δεκέμβρη 1936, σελ. 240.126. Ττοΐίΐίγ, ΤΗε5ραηΐ$Η ΚενοΙκίίοη, σελ. 351.127. Στο ίδιο, σελ. 134.128.Τ0δ5ΐ0Γβ·,σελ. 165.

-560-


129. ΤΓοΐδίογ, ΤΗε βραηκΗ ΚενοΙίίΙίοη, σελ. 317-8,345-6.130. Α Μ , σελ. 153.

131. Ρ. Ρ3βέ5, Αηάτειι Μ», σελ. 232-3.132. ΤΓοΐδίζγ, ΤΗε 5ραηί$Η ΚενοΙαίίοη, σελ. 318,343.133. ΑΙΙα και 5οΗνν3Γΐζ, σελ. 140.134.ΜθΓΓθ>ν, σελ. 124.135.Βοι·1<εη3υ, σελ. 174-5.136.(3. Οηνεΐΐ, Ηοηιαξε ίο ϋαΐαίοηϊα, Ιοηάοη 1989, σελ. 93-4. [ Τζορτζ Όρ-

γουελ, Φόρος Τιμής στην Καταλωνία, εκδ. Ελεύθερος Τύπος]137. ΒΓοαέ και Τέπιϊιηε, σελ. 275.138. Στο ίδιο, σελ. 277.139. Στο ίδιο, σελ. 278.140. Στο ίδιο, σελ. 279.141.ΡΓ35εΓ, σελ. 378.

142. Βτουέ και Τέιτιίηιε, σελ. 287.143. Στο ίδιο, σελ. 283-4.144. Η. ΟεΗΙβτ, Εγεννίίηεκ ο/ίΗε Μαγ ενεηίε, Βαπϊεαάβζ ίη ΒαηεΙοηα, Νε\ν

Υογ1( 1937, επανεκδόθηκε το 1982, σελ. 11.

145. Στο ίδιο, σελ. 12-13.146. Στο ίδιο, σελ. 16.147. Α1Β3 και δοΐηνβιΐζ, σελ. 189-90.148. Ρπίδετ, σελ. 382-3.149.Τθ55ΐθΓίϊ, σελ. 214-5.150. Στο ίδιο, σελ. 224.151. ΟβΗΙβΓ, σελ. 10.

152. Στο ίδιο, σελ. 17.153.Τθ55ΐθΓίΤ, σελ. 240-1.154. Στο ίδιο, σελ. 333-4.155. Στο ίδιο, σελ. 335.156. Στο ίδιο, σελ. 367.157. ΤΓ0ΐ5ΐςγ, ΤΗε 5ραηί$Η ΚενοΙαίϊοη, σελ. 277,279.158. Στο ίδιο, σελ. 302-3.

-561 -


159. ΤΓ0ϊ5ΐ<γ, ία ΓένοΙιιϋοη Ε$ραξηοΙε 1930-1940, σελ. 726.160.Τθ55ΐθΓίί,σελ. 311.

ΙόΙ.ΚείχηεΓ,σελ. 289.162.ΤΐΌΐ5^γ, ΤΗε5ραηΐ$Η ΚβνοΙιιϋοη, σελ. 267-8.163. ΒΓουέ και Τέπιίιηε, σελ. 312.164.Στο ίδιο, σελ. 312-3.165. Στο ίδιο, σελ. 313-4.166. ΤΐΌ($1<γ, ΤΙιε 5ραηί$Η ΚενοΙιιίίοη, σελ. 235.167. Στο ίδιο, σελ. 347.


1. ΨΙΤ, 1930, σελ. 261.2. ΨΙΤ, 1933-34, σελ. 268.3. Στο ίδιο, σελ. 291.4. ΨΙΤ, 1934-5, σελ. 204.5. ΨΙΤ, 1935-6, σελ. 24.6. ΨΙΤ, 1938-9, σελ. 77.7. ΨΙΤ, 1939-40, σελ. 85.8. Στο ίδιο, σελ. 219.9. ΨΙΤ, 1933-4, σελ. 329.10. ΨΙΤ, 1935-6, σελ. 23.11. ΨΙΤ, 1938-39, σελ. 78.12. ΨΙΤ, 1937-8, σελ. 27.13. ΨΙΤ, 1938-9, σελ. 87.14. ΤΐΌΐίΙίγ, 77;ε Οεαί/τ ο/ € αρϋα1ί$ιη αηά (Ηε Τα$Ι<$ ο/ώ ε ΓοαηΗ Ιη-

ΙβΓηαίίοηαΙ, Κείχηεπ σελ. 180,183.

15. ΨΙΤ, 1939-40, σελ. 213.

16. Στο ίδιο, σελ. 218.17. ΨΙΤ, 1938-9, σελ. 71.18. ΨΙΤ, 1934-5, σελ. 181-2.

-562-


19. ΨΙΤ, 1933-34, σελ. 316.20. ΨΙΤ, 1935-6, σελ. 360.21. Τ ΓοΙδΙίγ, Ιη ϋε/εηεε ο/Μαηχάηι, Ιοηάοη 1971, σελ. 16-17.22. ΟϊίΓ, ίεηίη, τόμος 1, σελ. 325,340,351. [στην ελληνικη έκδοση σελ. 326,

339,349|.23. Μ. ΚκΙγοπ, ΨβίΙβΓη ΟιρίΙαΙκηι ύ κ ε ίΗε Ψαη ίοηάοη 1970, σελ. 11.24. ΚεϊδπεΓ, σελ. 184.25. Στο ίδιο, σελ. 183.26. ΨΙΤ, 1930-31, σελ. 114.27. ΨΙΤ, 1935-36, σελ. 266.28. ΨΙΤ, 1929-33, σελ. 369.29. ΚείϊπεΓ, σελ. 151-2.30. Στο ίδιο, σελ. 178.31. ϋ. ΗοΙΙβϊ, ΤτοΙχΙίγϊ Ματχίίηι, Ιοπάοη 1979, σελ. 95.(Ντάνκαν Χάλας,

Ο Μαρξισμός του Τρότσκι, εκδ. Μαρξιστικό Βιβλιοπωλείο).32. I. ΟευΙχοΗεΓ, ΗετεΙϊα αηά Κεηε&αάεε, ίοηάοη 1955, σελ. 20.33. Κ. Μίτχ και Ρ. Εη§ε1$, ^ οΙΙεαΙεά ΨοτΙα, τόμος 38, Ιοηάοη 1982, σελ. 286.34. Στο ίδιο, σελ. 289.35. Κ. Μίτχ και Ρ. Εη§ε1$, ϋοΐΐεοΐεά ΨοτΙα, τόμος 10, ίοηάοη 1978, σελ. 510.36. ΨΙΤ, 1933-4, σελ. 207.37. ΨΙΤ, 1934-5, σελ. 274.

Κεφάλαιο 13:1. Τ Γοΐδίςγ, ΤΗε ΚενοΙιιΙίοη Βείταγεά, σελ. 3. [Λέον Τ ρότσκι, Η Προδομένη

Επανάσταση, εκδ. Αλλαγή).2. Στο ίδιο, σελ. 125.3. Στο ίδιο, σελ. 142.4. Στο ίδιο, σελ. 144-5.5. Στο ίδιο, σελ. 148-9.6. Στο ίδιο, σελ. 153.

-563-


7. Στο ίδιο, σελ. 161-3.8. Στο ίδιο, σελ. 181-2.9. Στο ίδιο, σελ. 51-2.10. Στο ίδιο, σελ. 221-2.11. Στο ίδιο, σελ. 6.12. Στο ίδιο, σελ. 8.13. Στο ίδιο, σελ. 9.14. Στο ίδιο, σελ. 15.15. Στο ίδιο, σελ. 112.16. Στο ίδιο, σελ. 113.17. Στο ίδιο, σελ. 251-2.18. Στο ίδιο, σελ. 248.19. Στο ίδιο, σελ. 249.20. Σ το ίδιο, σελ. 254.21. Στο ίδιο, σελ. 249-50.22. Στο ίδιο, σελ. 287-8.23. Στο ίδιο, σελ. 227.24. Στο ίδιο, σελ. 229.25. ΤτοΙϊΙίγ, Ιη ΰε/εηεε ο/Ματχίεηι, σελ. 17 [Λέον Τρότσκι, Στην Υπερά

σπιση του Μαρξισμού, εκδ. Αλλαγή].26. ί . ΤΐΌΐ5ΐ<γ, ΡηΙ>Ιεηι$ ο/ΐΗε ΏενεΙορηιεηΙ ο/ίΗε ίΙ55Κ. Α Ωταβ ο/ίΗε ΤΗ-

ε$εε ο/ΙΗε ΙηίετηαΙίοηαί ίε β Ορροείίίοη οη ΙΗε Κα&ίαη Οαεείίοη, Νενν ΥοΛ 1931, σελ. 36.

27. Νε\ν ΙηΙετηαΙίοηαΙ, Αρπΐ 1943.28. Στο ίδιο.29. Κ. Μ3γχ, ΤΗε ΡονεΗγ ο/ΡΗίίο$ορΗγ, ίοηάοπ χ.χρ., σελ. 129-130. [ Καρλ

Μαρξ, Η Αθλιότητα της Φιλοσοφίας, εκδ. Αναγνωστίδη).30. Στο ίδιο, σελ. 166.31. Κ. Μ βγχ, Α ϋοηίτώαΐίοη ίο (Ηε ϋήΐίηαε ο/ΡοΙίΙΐεαί Εωηοηιγ, ΟΗίθ3§ο

1918, σελ. 285-6. [Καρλ Μαρξ, Κριτική της Πολιτικής Οικονομίας, εκδ. Εργατική Πάλη].

32.0ίίί, 5(αΙε ΟαρίΙαϋεηι ίη Κακία, σελ. 221-2. [στην ελληνική έκδοση σελ. 187-188].

-5 6 4 -


33. Στο ίδιο, σελ. 165-6.34. Στο ίδιο, σελ. 47.35. Ρ. Εη^εΐί, ΑηΙΐ-ΟϋΗήη%, ίοικίοπ χ.χρ., σελ. 312. (ΦρίντριχΈνγκελς, Αν-

τι-Ντύρινγκ, εκδ. Σύγχρονη Εποχή].36. Σχολιάζεται από τον I. ΙλιιγηΙ, Μακχϊίηί αηά ΩεηκχΓαογ, Ιοηθοη

1940, σελ. 69.37. ΤΓοΐδίζγ, ΤΗε ΚενοΙαίίοη ΒεΙταγεά, σελ. 6.38. Ε. ΟβΓίτΐίίη, [Εγπ651 Μαηάεΐ], στο Οααίτΐεηιε ΙηίεηιαΙίοηαΙβ, 14,1956,

Νοϊ.1-3.39. Οί(Γ, ΤΗε Ναίατε ο/5ΙαΙΐηί$1 Κακία, σελ. 134-5.40. Οίίί, Κακία: Α Ματχί$1 ΑηαΙρίζ, ίοηάοη 1964, σελ. 197-8.41. Στο ίδιο, σελ. 198.42. Στο ίδιο, σελ. 240.43. Στο ίδιο, σελ. 257.44. Στο ίδιο, σελ. 256.45. Στο ίδιο.46. Στο ίδιο, σελ. 254.47. Στο ίδιο, σελ. 257.48. Στο ίδιο, σελ. 248-9.49. Στο ίδιο, σελ. 250-4.50. Στο ίδιο, σελ. 273-4.51. Στο ίδιο, σελ. 262-3.52. Στο ίδιο, σελ. 283.53. Στο ίδιο, σελ. 309-10.54. Ττοίϊΐίγ, ΤΗε ΚενοΙαΙΐοη Βείταγεά, σελ. 8.55. 5ίαΙίίίκΗε5ΐ(ϋ εζΗεξοάηά $ίταη-ώΙεηον $ονεία εΚοηοηιίώ εβΚοί νζαίηιο-

ροηιο$Ηώί, Μοχςονν 1989, σελ. 18.56. ΡίηαηάαΙ Τίηεε, 12 Μίγ 1992.57. Τ Γοΐ5ΐ<γ, Ιη Ωββηεε ο/ΜαΓχίζηι, σελ. 31.58. ΨΙΤ, 1933-34, σελ. 102-3.59. ΙηίεΓηαίίοηαΙ ΞοοίαΙαιη, Νο.54, Ανοιξη 1992.60. Στο ίδιο, σελ. 46-7.

-5 6 5 -


61. Στο ίδιο, σελ. 90.62. Στο ίδιο, σελ. 69.63. Στο ίδιο ΟΙίίΓ, 5ίαίε ϋαρίίαΐίειη ίη Κακία, σελ. 276. [Στην ελληνική έκ

δοση σελ. 234].


1. ΨΙΤ, 1934-35, σελ. 132-7.2. Ν.δ. ΚΗπίδίκΗεν, “δεοτεί Αώΐτεδδ Ιο ώε Τ\νεπ1ίεϋι Ρίτίγ Οοηβτεδδ οί

ϋιε ΟοιυιτιυηίδΙ ΡβτΙγ οί ίΗε δονίεΐ ϋηίοη” στο Η.Μ. ΟΗΓίδΙιτιαη, (επιμ.), Οοηιηιαηίεηι ίη Αείίοη. Α ΩοαιηιβηΙαΓ] ΗίίΙοιγ, Νε\ν ΥογΚ 1969, σελ. 177.

3. ί . δεάον, ΤΗε Κεά ΒοοΚ οη ίΗε Μο$ω\ν ΤτίαΙ, Ιχ>η<1οη 1980, σελ. 63.4. Κεροη ο/ΙΗε ϋοαη Ρηκεεώηξί ίη ίΗε Οκβ ο/ίΗε Τη&ΙίγίΙε Ζίηονίενίίε

ΤεηοΓίεί Οεηίτε, Μοκαην 1936, σελ. 164.5. Στο ίδιο, σελ. 170.6. Στο ίδιο, σελ. 172.7. Στο ίδιο, σελ. 100.8. ΨΙΤ, 1935-36, σελ. 499.9. ΨΙΤ, 1936-37, σελ. 144.10. Κεροη ο/ίΗε ΟοιίΓί ΡηαεάίηξΒ ίη ίΗε €α$ε ο/ίΗε Τηίάγίίε Ζίηονίενίίε

Τεη-ΟΓίίί Οεηίτε, σελ. 102-3.11. \ν.<3. ΚπνϊΙδΚγ, 1 \να$ 5ίαΙίη'$ Αξεηί, Ιοηάοη 1939, σελ. 212.12. Ρηνάα, 27 Γενάρη 1928.13. Στο ίδιο, 11 Οκτώβρη 1932.14. Σχολιάζεται από τον νγδΗίηδΙίγ στο Κεροτί ο/Οοηιϊ ΡΓοεεεάίη£ϊ ϊη ίΗε

Οα$ε ο/ίΗε ΤΓΟί&γίίε-Ζίηονίενίίε ΤειτθΓ'ι$1 Οεηίτε, σελ. 135-6.15. Ρτανάα, 21 Αυγούστου 1936.16. ϋεηιηαάΐζαίϋ 5εζά νΚΡΒ, Μοδοονν 1934, σελ. 129.17. δεάον, σελ. 37-8.18. ΨΙΤ, 1936-37, σελ. 59.19. Στο ίδιο, σελ. 97.

-566-


20. Στο ίδιο, σελ. 365.21. Κεροιί ο/ΟοΜΓί Ρωεεεώηξ$ ίη ίΗε Οκε ο/ίΗε Αηίί-5ονίεί Ττο&ΙφΐΐΒ

Οεηίτε, Μο$οο\ν 1937, σελ. 64.22. Στο ίδιο, σελ. 60.23. Στο ίδιο, σελ. 365.24. Στο ίδιο, σελ. 371.25. ΤΗε Οκβ ο/Ιεο η ΤηϋΙίγ, Ιοηάοη 1937, σελ. 503-5.26. Κ. Μεάνεάεν, Ιεί ΗίεΙοτγ ]ιιά%ε, ΝοΙΙίη§1ΐ3πι 1972, σελ. 213.27. ΚεροΠ ο/ίΗε € οηΗ Ρτοεεεάΐη^ ίη ίΗε Οαεε ο/ίΗε Αηίί-5ονίεί 'ΒΙοε ο/Κί-

φ ί$ αηά ΤΓΟίχΚγίί&', Μοκο\ν 1938, σελ. 6.28. Στο ίδιο, σελ. 259-60.29. Στο ίδιο, σελ. 2%.30. Η «μυστική έκθεση» του Χρουστσόφ στο 20ό Συνέδριο του ΚΚΣΕ.31. ΒΐαΙΙείεη Ορροζίίχϋ, Νο.70, Οκτώβρης 1938, σελ. 11.32. Κ. Με<1νε(1εν, σελ. 234.33. Στο ίδιο, σελ. 239.34. Στο ίδιο.35. δ. δννϊΗπίεΝνίεζ, ΡθΓ<χά ΙαΗοιίΓαηά Εεοηογηκ ΩενεΙορηιεηί, ίοπάοη

1965. σελ. 36-7.36. “δρεεοΗ 31 ίΗε ΡίΓδΙ ΑΙΙ-ΙΙηϊοη ΟοηΓετεποε οί δϋΐώαηονίΐεϊ”, 17 Νοέμ

βρη 1935, στο ]. δίαΐίπ, ΡτοΗΙβηκο/Ιεηίηί$ηι, Μ ο χο ν /1953, σελ. 670.37. ΨΙΤ, 1936-37, σελ. 150.38. ΡίΙΐζεΓ, σελ. 1%.

39. Με<1νε<1εν, σελ. 230.40. Β.6. ΚίΙζ, Α ()ιιαηΙϊΙαίίνε ΕναΙχαΙίοη ο/ίΗε Εωηοηιΐο Ιηιραεί ο/ίΗε

Οτεαί Ριιη>ε$ οη ίΗε 5ονϊεί ίΐηίοη, ΡΗ.Ο. ΤΗεϊίχ, υπίνετϊίίγ οί Ρεηπχγΐ- νβηίί 1973, σελ. 9-10.

41. Στο ίδιο.42. Μ. Ρ3ίη$ο<1,5ηιοΙεη$Ιί ιιηάεΓ 5ονίεί ΚαΙε, Ιοηάοη 1959, σελ. 212.43. Στο ίδιο.44. Στο ίδιο, σελ. 302.45. Στο ίδιο, σελ. 322.

-5 6 7 -


46. Στο ίδιο.47. ΒίιιΙΙείεη Ορροζίίείί, Νθ5.60-61, Δεκέμβρης 1937, σελ. 12.48. Οίίί, 5ίαίε ΟαρίίαΙίχηι ίη Κα&ία, σελ. 195.49. ΨΙΤ, 1936-37, σελ. 423.50. ΚεροΠ ο/ϋοιιΗ Ρτοεεεάίη$$ ίη ίΗε €α$ε ο/ίΗε ΑηΙί-8ονίεΙ ΤτοΙε^ίίε

ϋεηίτε, σελ. 550.51. Κ. ΟοηςαβϊΙ, ΤΗε Οτεαί ΤεηοΓ, Ιοηάοη 1968, σελ. 576-8.52. Στο ίδιο, σελ. 579-80.53. Στο ίδιο, σελ. 584.54. Στο ίδιο, σελ. 581-2.55. ΡΓ3ν<ΐ3,28 Αύγουστου 1936.56. νβη Ηεί)εηοοΓΐ, σελ. 91.57. Βο1$Ηενϊ1(, 15 Σεπτέμβρη 1936, στο ϋβυΙίοΗει·, ΤΗε ΡτορΗεΙ Οιιίαι$ί,

σελ. 343.58. ΨΙΤ, 1937-38, σελ. 174.59. ΨΙΤ, 1935-36, σελ. 410.60. ΤΐΌΐ5ΐ<γ, 15ίαΙ<ε Μγ Ιί/ε! στο ιεοη ΤηίεΙίγ 5ρε(ά$, Νενν Υογ1< 1972, σελ.

280.61. ΟευίδςΗετ, ΤΗε ΡτορΗεί ΟιιΙεαεΙ, σελ. 367-8.62. ΤΗε ΟΙκετνεΓ, 23 Αυγούστου 1936, σχολιάζεται στο 5. ΒοπκΙείη και

Α. ΚιοΗίπΙεοη, ΑξαίηεΙ ίΗε 5ΐΓεαηι, ίοικίοη 1986, σελ. 218.63. Στο ίδιο, σελ. 222-8.64. ΤΗε Οαεε ο/ιεοη Τηί$Ι(γ, σελ. 584-5.65. Στο ίδιο, σελ. 585.66. ΝοΙ Οιιίίίγ!, ΚεροΓί ο/ίΗε Οοηιηιί&ίοη ο/ΙηηιιίΓγ ίηΐο ίΗε ϋΗαΓξε$ ηιαάΐ

αξαίηΒί Ιεοη ΤίοίςΚγ ίη ίΗε Μο$εο\ν ΤήαΙε.67. Τ. ΒΐΌ(ΗεΓ$(οηε και Ρ. ϋιι1<β5, (επιμ.), ΤΗε ΤηΙ$Ι(γ ΚεαρρτακαΙ, ΕίΙίηΗυΓβΗ

1992, σελ. 8-15.

Κεφάλαιο 15:1. ΨΙΤ, 1933-34, σελ. 300.

-568-


2. ΨΙΤ, 1939-40, σελ. 185.3. Στο ίδιο, σελ. 188.4. Στο ίδιο, σελ. 190-1.5. Στο ίδιο, σελ. 191-2.6. Στο ίδιο, σελ. 222.7. Στο.ίδιο, σελ. 199-200.8. Ψ ΙΤ,1938-39, σελ. 29-30.9. ΤΗε Ο κε ο/Ιεοη Τ τ ο ί ί σελ. 293.10. ΨΙΤ, 1939-40, σελ. 89.11. Κείίηετ, σελ. 289.12. ϋ. <3ιιεπη, 100 Υεαη ο/ΙαύοαΓϊη ώε ίΙ5Α, Ι ογκΙοπ 1979, σελ. 107.13. Ρ. Οοββχ, Τεαηί$ΐ£Γ ΚεΗεΙΙίοη, Ιοπάοπ 1986.14. Η. ΚΙθΗγ, ΤΗε Ηεγάαγ ο/Αηιεήοαη ΟοηιηΐΗηάηι, Νενν Υοτίε 1984, σελ.

380.15. <3ιιεπη, σελ. 105.16. ΤΐΌΐ5ΐ<γ, Ιη Ωε/εηεε ο/Ματχΐ$ηι, ίοικίοη 1971, σελ. 135.17. Α.Μ. \Χ̂ 1(1, ΤΗε Νε\ν Υοά ΙηίεΙΙεοΙααΙχ, Νβ\ν Υογ1< 1987, Κεφάλαια 6-9.18. ΤτοΙδΚγ, Ιη ϋε/εηοε ο/ΜαΓχΐαη, σελ. 257-62.19. ). ΒυτηΚαπι, ΤΗε 5 ίη ιφ /θΓ ώε ΨογΜ, Νενν ΥογΙ< 1947, σελ. 242-8.20. Ττοΐδΐίγ, Ιη ΰε/εηεε ο/ΜαΓχΐ$ηι, σελ. 82.21. Σχολιάζεται στο σελ. 113.22. \ν 3υ , σελ. 4.23. Στο ίδιο, σελ. 287.24. Στο ίδιο, σελ. 288.25. Ο ΰεοΓβε ΒτείΙιτοη προς τον Α. λΧ̂ Ιά, 17 Ιούλη 1985, στο ΜίΜ, σελ. 165.26. ΨΙΤ, 1937-38, σελ. 166-7.27. Στο ίδιο, σελ. 179.28. ΨΙΤ, 1936-7, σελ. 193.29. Ττοίχΐίγ, Ξοώίηεηϋα, Μο$οο\ν, τόμος20, σελ. 78.30. Ιονεΐΐ, Ιεοη ΤηΙ$!ιγ 5ρεαΙα, σελ. 312.31. Ρ. ΜεΗπη§, ΚαΗ Ματχ. ΤΗε 5ίοτγ ο/Ηϊ$ Π/ε, Ι ογκΙοπ 1966, σελ. 530.32. ΤτοΙ$!<γ'$ Ω ίαη ίη ΕχίΙε, 1935, σελ. 53-4.

-5 6 9 -

Από τις εκδόσεις

μαρξιστικόβιβλιοπωλείοκυκλοφορούν τα βιβλία...

νννννν.ηηαΓΧΐδίϊΚο.ςΓ Φειδίου 14-16, τηλ.: 210 5247584

Τόνι Κλιφ Τρότσκι 1.Προς τον Οκτώβρη 1879-1917

Ο Λ έον Τ ρ ό τσ κ ι δ ια δ ρ α μ ά τ ισ ε κεντρικό ρόλο στο επαναστατικό κίνημα που δ ια μ όρ φ ω σε τον κόσμο του 20ου αιώνα.

Ή ταν ο πρόεδρος του Σοβιέτ της Π ετρούπολης -του πρώ του ερ γα τικού συμβουλίου- κατά τη διάρκεια της Ρώσικης Επανάστασης του 1905.

Ή ταν ο συγγρα φ έα ς της θεωρίας της Διαρκούς Επανάστασης. Ο πρώ τος που είδε ότι η επαναστατική αλλαγή δεν μπορούσε να περιοριστεί στα "αστικά" καλούπια, αλλά έπρεπε να προχωρήσει πρ ος την εργατική επανάσταση και τον σοσιαλισμό.

Ή ταν ο οργανω τής της εξέγερσης του Ο κτώβρη 1917, όταν οι εργάτες πήραν για πρώτη φορά την εξουσία.

Ή ταν ο δημιουργός του Κόκκινου Στρατού που υπεράσπισε το εργατικό κράτος κατά τη διάρκεια του εμφύλιου πολέμου απέναντι και στις δυτικές στρατιές που εισέβαλαν για να το πνίξουν.

Ή ταν ο ηγέτης της αντιπολίτευσης που πάλεψε ασυμβίβαστα ενάντια στον Στάλιν και τη γραφειοκρατική αντεπανάσταση.

Ή ταν ο πρώ τος που έδωσε μιια μαρξιστική ανάλυση για τον φασισμό και για το πώς μπορούμε να τον σταματήσουμε.

Ή ταν ο συνεχιστής της επαναστατικής παράδοσης της εργατικής τάξης και ο μοναδικός αναλυτής των μεγάλων ταξικών αγώ νω ν που συγκλόνισαν τον κόσμο στη δεκαετία του ’30.

Δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία για τη μεγαλοψυΐα του Τρότσκι. Ωστόσο, καμιά μεγαλοψυΐα που εμπλέκεται με τα μεγάλα ζητήμα- τα της εποχής μας δεν μπορεί να παραμείνει αλάνθαστη.

Η πολιτική βιογραφία του Κλιφ συμβάλει στη κατανόηση τόσο των δυνατών όσο και των αδύνατω ν σημείων του Τρότσκι.

Α ποτελείται από τέσσερις τόμους. Ο πρώτος τόμος καλύπτει την περίοδο μέχρι τις 25 Οκτώβρη 1917, τη μέρα της νικηφόρας εργατικής επανάστασης.

Τόνι Κλιφ Τρότσκι 2.Το ξίφος της επαναστασης 1917-1923

Τα έξι χρόν ια που ακολούθησαν την Οκτωβριανή Επανάσταση είχαν τεράστια πολιτική σημασία όχι μόνο για την Ρωσία, αλλά για την πορεία όλης της ανθρω πότητας μέσα στον 20ο αιώνα. Στα τέλη του 1917 η εργατική τάξη ήταν στην εξουσία μιας α πό τη ς μ εγ α λ ύτερ ες χώ ρες στον κόσμο για πρώ τη φορά στην ιστορία. Ό μως, το 1923 βρέθηκε αποδε- κατισμένη ως αποτέλεσμα του εμφύλ ιου πόλεμου και της οικονομικής καταστροφής.

Ο ίδιος ο Λένιν πρ οειδοπ οιούσε για τον κίνδυνο από την αυξανόμενη δύναμη που αποκτούσε η γραφειοκρατία.

Ο Λέον Τρότσκι έδρασε στο κέντρο αυτών των γεγονότων. Αυτός ήταν που έκτισε τον Κόκκινο Στρατό για να υπερασπιστεί τη νεοσύστατη εργατική εξουσία από την εισβολή των ιμπεριαλιστικών στρατών, ανάμεσά τους και του ελληνικού.

Αυτός ήταν που υποστήριξε την στρατιωτικοποίηση της εργασίας για την ανοικοδόμηση της διαλυμένης οικονομίας. Και αυτός ήταν που, αμέσως μετά, έκρουσε τον κώδωνα του κινδύνου για τις στρεβλώσεις της οικονομίας από την Νέα Ο ικονομική Πολιτική και για την έρπουσα επανεμφάνιση του καπιταλισμού.

Τέλος, ο Τρότσκι ήταν αυτός στον οποίο απευθύνθηκε ο Λένιν όταν χρειάστηκε σύμμαχο στην τελευταία του μάχη για να αντιστρέψει την πορεία ανόδου της γραφειοκρατίας και για να διώξει τον Στάλιν από την πα ντοδύναμη θέση του γενικού γραμματέα.

Ο δεύτερος τόμος της βιογραφίας του Τρότσκι από τον Τόνι Κλιφ τελειώνει με ένα ερώτημα ζωτικής σημασίας: γιατί συμβιβάστηκε ο Τρότσκι και το 1923 δεν τήρησε τη συμφωνία του με τον Λένιν να εξαπολύσει μια γενική επίθεση ενάντια στην γραφειοκρατία και τον Στάλιν;

Τόνι Κλιφ Τρότσκι 3.Η πάλη ενάντια στην ανερχόμενη σταλινική γραφειοκρατία 1923-1927

Η απάντηση σε αυτό το ερώτημα δεν βρίσκεται στην προσωπική ικανότητα, αλλά στην ταξική πάλη. Η παλίρροια της ιστορίας υποχωρούσε μα- κρυά από την επαναστατική παράδοση, εξασθενίζοντας την εργατική τάξη -και στη Ρωσία και διεθνώ ς. Α κριβώς όπω ς οι μεγάλοι ηγέτες σφυρηλα- τούνται στις κορυφώσεις του αγώνα, με τον ίδιο τρόπο η ήττα και ο εκφυλισμός αναδεικνύουν τις μετριότητες που αντιπροσω πεύουν όλη την υποταγή και την προκατάληψη της παλιάς τάξης πραγμάτων.

Ό μω ς, η ήττα του Τ ρότσκι με κανένα τρόπο δεν ήταν ανα πόφ ευκτη . Τρεις μεγάλες εκρήξεις του κινήματος -στη Γερμανία το 1923, στη Βρετανία το 1926 και στην Κίνα το 1927- πρόσφεραν όλες την ευκαιρία για να αντι- στραφεί η ροή της ιστορίας μέσα από εργατικές νίκες.

Ο Τόνι Κλιφ, στον τρίτο τόμο της πολιτικής βιογραφίας του Τρότσκι χαρτογραφεί αυτούς τους αγώνες -όπως και τις μάχες που δ ίνονταν μέσα στην ίδια τη Ρωσία- για να δείξει το πώς οι πολιτικές θέσεις του μεγάλου επα να στάτη, ενώ επαληθεύονταν σε κάθε βήμα, κατά τραγικό τρόπο ποτέ δεν μπόρεσαν να εφαρμοστούν στην πράξη εκείνη την περίοδο.

Η περίοδος από το 1923 μέχρι το 1927 σφραγίστηκε από μια μεγάλη σύγκρουση ανάμεσα στον Τρότσκι και τον Στάλιν με κέντρο το μέλλον της Ρώσικης Ε πανάστασης και της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Η περίοδος τέλειωσε με την εξορία του 'Γρό- τσκι και την εδραίωση της γρα φ ειοκρατίας. Το 1927 ο Τρότσκι αποκα- λούσε πια τον αντίπαλό του "νεκροθάφτη της επανάστασης".

Πώς μπόρεσε ο Στάλιν, ένα άτομο που σπάνια αναφέρετα ι ως πα ρουσία στα μεγάλα γεγονότα του 1917, να θριαμβεύσει επί του Τρότσκι, του η γέτη τη ς ε π α ν ά σ τ α σ η ς και του Κόκκινου Στρατού, του μεγάλου ρήτορα και θεωρητικού;

Λέον ΤρότσκιΗ Διαρκής Επανάσταση

Ποιο είναι το νήμα που συνδ έε ι σε ένα κο ινό σ τό χ ο τις α περ γίες των εργατώ ν και τις εξεγέρ σεις της νεολαία ς στις μ εγα λ ουπ όλε ις της Δ ύσης με το κίνημα της αντίστασης στην Π αλαιστίνη, το Ιράκ ή το Α φγανιστάν;

Μέσα σ' ένα κόσμο κατακερματισμένο σε ιμπερ ιαλιστικές μ η τρ οπόλ ε ις και α πο ικ ίες, σε χώρες με διαφορετικά επίπεδα ανάπτυξης, η θεωρία της Δ ιαρκούς Επανάστασης, που δ ιατύπωσε ο Λέον Τρότσκι στις αρχές του περασμένου αιώνα, κατορθώ νει να δώσει ενιαίο, συνεκ τ ικ ό και α π ο τελ εσ μ α τ ικ ό προσανατολισμό σε όλους αυτούς τους αγώνες.

Είναι το εργαλείο για να μην ξεκόβονται σε χωριστά στάδια η πάλη για τη Δημοκρατία , η α ντιμπεριαλιστική πάλη και η πάλη για τον Σοσιαλισμό.

Σήμερα που ο χρεοκοπ η μένος καπιταλισμός έχει απλώσει τα πλ ο κ ά μ ια του σε όλο τον πλα νή τη κ α τα δυ να σ τεύοντα ς και κ α τα σ τρέψ οντα ς τις ζωές δ ισεκατομμυρίων ανθρώπων, η Δ ια ρκή ς Ε πανάστασ η είνα ι η στρατηγική για την αντικαπι- ταλιστική αριστερά και το εργατικό κίνημα.

Τόνι Κλιφ, Μετάφραση Λέανδρος Μπόλαρης Τρότσκι 1927-1940...

Documents

Transcript of Τόνι Κλιφ, Μετάφραση Λέανδρος Μπόλαρης Τρότσκι 1927-1940...