2 3

ΘΗΡΑΣΙΑΜια διαχρονική διαδρομή

4 5

Θηρασία: μια διαχρονική διαδρομή Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας Πανεπιστημίου Κρήτης«Προστασία Συντήρηση & Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού»Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών Τμήματος Αρχιτεκτόνων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου ΘεσσαλονίκηςΚΑ΄Εφορεία Προϊστορικών & Κλασικών Αρχαιοτήτων

Επιστημονική επιμέλεια: Κλαίρη Παλυβού & Ίρις Τζαχίλη

Επιμέλεια τόμου: Ελπίδα ΣυγγελάκηΗλεκτρονική σελιδοποίηση - Σχεδιασμός εξωφύλλου: Σταύρος ΧατζηδάκηςΦωτογραφίες εξωφύλλου: Μαριάννα Νάση

©ISBN:

Ο ΕΚΔΟΤΗΣΑθήνα 2015

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Κατάλογος Συγγραφέων........................................................................................7Κατάλογος Συντομογραφιών.................................................................................9Κλαίρη Παλυβού & Ίρις Τζαχίλη Εισαγωγή .........................................................................................................11Εναρκτήρια Ομιλία Jack L. Davis“Last Man Standing”Intensive surface survey in Greece, Santorini and Therasia...............................13

1. ΓΕΩΛΟΓΙΑ – ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

Γιώργης ΒουγιουκαλάκηςΗ δημιουργία της Θηρασίας και η μορφολογία της την Ύστερη Εποχή του Χαλκού.......................................................................................................20Kώστας Σμπόνιας, Εmeri Farinetti & Γεωργία ΚορδατζάκηΕξερευνώντας ένα ηφαιστειογενές τοπίο: η αρχαιολογική έρευνα επιφανείας στη Θηρασία (2007-2011) και τα πρώτα αποτελέσματα.......................32Γεωργία Κορδατζάκη Θηραϊκή και εισηγμένη κεραμική στην προϊστορική Θέση 3 της Θηρασίας: προκαταρκτικά αποτελέσματα............................................................58Μάγια ΕυσταθίουΗ Θηρασία κατά τους αρχαίους χρόνους.............................................................72Μαρίνα ΒόγκληΠροκαταρκτική παρουσίαση της κεραμικής από τον 5ο μέχρι τον 7ο αιώνα στη θέση της Ρίβας...................................................................................92

2. ΙΣΤΟΡΙΑ

Ίρις ΤζαχίληΗ μακρά διάρκεια στη Θηρασία, η αρχαιολογική επιφανειακή έρευνα και η σιωπή των πηγών....................................................................................114Κλαίρη ΠαλυβούΦανερή και κρυμμένη οίκηση στη Θήρα και τη Θηρασία...................................124

6 7

Ελευθερία ΖέηΟι Κυκλάδες (17ος – 18ος αι.): όψεις, απόψεις και ιστοριογραφικά ζητήματα του νησιωτισμού................................................................................142Άγγελος ΜπούφαληςΗ τοπωνυμική έρευνα στη Θηρασία..................................................................154

3. ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Άλκηστη Δανιήλ & Ανδρέας Ζαχαράτος Η αρχιτεκτονική μιας τυπικής οικιστικής μονάδας στην Αγριλιά.........................170Βασιλική Γκουλιοπούλου, Όλγα Μολίδα & Μαριάννα ΝάσηΟι εκκλησίες της ΘηρασίαςΟ ναός των Εισοδίων της Θεοτόκου στην Αγριλιά...............................................178Κώστας Αθανασίου Ξερολιθιές και πεζούλες στη Θηρασία...............................................................194Κατερίνα ΡιτζούληH διαχείριση των υδάτων στο νησί της Θηρασίας................................................204Έλενα ΡεϊζίδουΤα ορυχεία θηραϊκής γης στη νότια Θηρασία....................................................218Mαρία ΑρακαδάκηΗ Κρήτη στη Θηρασία: πρώτες εικόνες..............................................................228

4. ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

Αλεξάνδρα Μπακαλάκη Κάτι περισσότερο και κάτι λιγότερο από «ένα νησάκι δίπλα στη Σαντορίνη»......................................................................................................240Κωνσταντίνος ΚαλαντζήςΗ Θηρασία ως τόπος: εισαγωγικές σκέψεις για μια εθνογραφία στη σύγχρονη Θηρασία..........................................................................................254Dimitra DouskosThe dispossession from menace: notes on the population of Therasia in relation to volcanic and seismic threats........................................274

Davis Jack L.Professor of Greek Archaeology University of CincinnatiFormer Director of the American School of Classical Studies at Athensjack.davis@uc.edu

Douskos DimitraΚλινική Ψυχολόγοςdimitra.douskos@wanadoo.fr

Farinetti EmeriΔιδάκτωρ Πανεπιστημίου Leiden Ερευνήτρια Προγράμματος«ΘΑΛΗΣ», ΑΠΘ emerif@tin.it

Αθανασίου Κωνσταντίνος Μεταδιδάκτορας Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, Πολυτεχνική Σχολή, ΑΠΘ athanasioukon@gmail.com

Αρακαδάκη ΜαρίαΑναπληρώτρια Καθηγήτρια Τμήματος Αρχιτεκτόνων Μηχανικών, ΑΠΘmararak@arch.auth.gr

Βόγκλη ΜαρίναΑρχαιολόγος2η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτωνmarinavogkli@gmail.com

Δρ. Βουγιουκαλάκης Γεώργιος Ε.ΗφαιστειολόγοςΙνστιτούτο Γεωλογίας & Μεταλλευτικών Ερευνώνgvoug@igme.gr

Γκουλιοπούλου ΒασιλικήΑγρονόμος Τοπογράφος Μηχανικός MSc Προστασία, Συντήρηση και Αποκατάσταση Μνημείων Πολιτισμού (ΔΠΜΣ ΑΠΘ)vanessa_gko@hotmail.com

Δανιήλ Άλκηστη Αρχιτέκτων Μηχανικός Υποψήφια Διδάκτωρ ΑΠΘalkistid@hotmail.com

Ευσταθίου ΜάγιαAρχαιολόγος KA΄ΕΠΚΑ Κυκλάδωνmaja@otenet.gr

Ζαχαράτος ΑνδρέαςΑρχιτέκτων Μηχανικός ΕΜΠ Μεταπτυχιακός Φοιτητής, RWTH Aachen (MSc Architektur)andreaszacharatos@gmail.com

Ζέη ΕλευθερίαΕπίκουρη Καθηγήτρια Νεότερης Ιστορίας, Τμήμα Ιστορίας-Αρχαιολογίας, Πανεπιστήμιο Κρήτηςelezei@hotmail.com

ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΩΝ

194 195

Ξερολιθιές και πεζούλες στη Θηρασία

Κώστας Αθανασίου

ΞΕΡΟΛΙΘΙΕΣ ΚΑΙ ΠΕΖΟΥΛΕΣ ΣΤΗ ΘΗΡΑΣΙΑΗ ανθρώπινη δραστηριότητα στη Θηρασία παρότι είναι πολύ διακριτική, καθώς το ανθρωπογενές περιβάλλον προσαρμόζεται και εντάσσεται στο ανάγλυφο του εδάφους και γενικότερα στο φυσικό τοπίο, είναι εμφανής σε όλο το νησί. Το κατεξοχήν μορφολογικό στοιχείο, το οποίο δηλώνει την ανθρώπινη παρουσία και εν τέλει την κυριαρχία πάνω στο νησί, είναι οι πεζούλες με τους χώρους που αυτές δημιουργούν. Παρατηρώντας κάποιος από ψηλά τη Θηρασία είναι αδύνατο να μην διακρίνει τις εκατοντάδες πεζούλες που υπάρχουν σε κάθε σπιθαμή της (εικ. 1α-β). Πεδινές εκτάσεις, πλαγιές, ακόμα και χαράδρες έχουν σμιλευθεί από το ανθρώπινο χέρι ώστε να δημιουργηθεί οριζόντιο έδαφος –μικρά και μεγάλα πλατώματα– τα οποία μπορούν να φιλοξενήσουν μια σειρά από ανθρώπινες δραστηριότητες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η συντριπτική επιφάνεια του νησιού, πάνω από το 90%, είναι διαμορφωμένη με πεζούλες αφήνοντας μόνο τις πολύ απότομες πλαγιές της καλντέρας αχρησιμοποίητες. Το δομικό και μορφολογικό στοιχείο στο οποίο βασίζεται η δημιουργία των πεζούλων και απαντάται παντού στο νησί είναι οι ξερολιθιές. Οι ξερολιθιές ούτως ή άλλως αποτέλεσαν από τα βάθη του χρόνου1 ένα εργαλείο για τη μετατροπή του χώρου από φυσικό σε ανθρωπογενή, δηλαδή αποτέλεσε ένα εργαλείο για τον έλεγχο και τον εξανθρωπισμό του χώρου. Η ξερολιθιά έχει βρει εφαρμογή σε ολόκληρο τον κόσμο αλλά λόγω της ταπεινής της καταγωγής έχει μελετηθεί ελάχιστα σε σύγκριση με το πόσο σημαντικά αλλάζει το τοπίο γύρω της. Οι εφαρμογές της ξερολιθιάς είναι πολλές και η χρήση τους τόσο εκτεταμένη που η επιρροή τους στη ζωή των ανθρώπων και των κοινωνιών που συνιστούν ήταν σε τέτοιο βαθμό που καθόριζε την καθημερινότητά τους, όπως θα φανεί και παρακάτω. Ο χώρος που δημιουργείται από τις ξερολιθικές αυτές κατασκευές μετουσιώνεται σε τόπο. Πρόκειται για τόπους ιδιαίτερους που αποτελούν συχνά την τελευταία ζώνη, το όριο, μεταξύ του ανθρωπογενούς και φυσικού περιβάλλοντος. Στην περίπτωση της Θηρασίας αποτελούν όλες αυτές τις περιοχές ανάμεσα στους οικισμούς και τη θάλασσα όπου συναντάται η ανθρώπινη δραστηριότητα. Ουσιαστικά αποτελούν το σύνολο του νησιού. Η παρέμβαση αυτή αλλάζει τη μορφή του τοπίου, το φέρνει στα μέτρα του ανθρώπου και παράγει ένα καινούριο ανθρωπογενές περιβάλλον. Οι ξερολιθιές και οι πεζούλες κρύβουν μέσα τους πληροφορίες και στοιχεία όχι μόνο για την τεχνογνωσία και την κατασκευαστική ικανότητα των μαστόρων, αλλά και για τη σχέση των ανθρώπων με την ύπαιθρο, τις προτεραιότητες που δίνουν και τις δυνατότητες που έχουν οι κάτοικοι και ο κάθε οικισμός, καθώς και στοιχεία για την κοινωνική και οικονομική οργάνωση της τοπικής κοινωνίας. Οι ξερολιθιές μαζί με τις πεζούλες έχουν ως στόχο να δημιουργήσουν, να

1 Αρχαιολογικά ευρήματα από το Αιγαίο και την Κρήτη έχουν φέρει στο φως ξερολιθιές και πεζούλες από τα προϊστορικά χρόνια μέχρι το πρόσφατο παρελθόν. Μια σειρά από άρθρα αναδεικνύουν το σημαντικό ρόλο που διαδραμάτιζαν οι ξερολιθιές στη ζωή των κατοίκων των περιοχών αυτών (Moody & Grove 1990, 190, Rackham & Moody 1992, 129, French & Whitelaw 1999, Bevan, Frederick & Krahtopoulou 2003, Price & Nixon 2005, 665).

Αριστερή σελίδα:Εικ. 5: Κατασκευή υπερυψωμένων δρόμων - καναλιών ύδρευσης με ξερολιθιές στα πεδινά του νησιού.

196 197

ορίσουν και να κατανέμουν χώρους, ώστε να καλύψουν μια σειρά από ανάγκες. Στην περίπτωση της Θηρασίας η κυριότερη ανάγκη που καλούνταν να εξυπηρετήσει το σύστημα της πεζούλας – ξερολιθιάς ήταν η δημιουργία μιας αρόσιμης επιφάνειας. Οι έντονες κλίσεις του εδάφους στα ανατολικά και στα νότια του νησιού δημιουργούν ένα τοπίο ακατάλληλο για καλλιέργεια χωρίς την επιπρόσθετη ανθρώπινη παρέμβαση. Επιπλέον, η δράση πολύ ισχυρών ανέμων που πνέουν κατά τη διάρκεια του χρόνου σε συνδυασμό με το άνυδρο τοπίο και την απουσία υψηλής βλάστησης καθιστούν έναν πολύ σκληρό και αφιλόξενο τόπο για τον άνθρωπο. Η δημιουργία καλλιεργήσιμης γης με τη βοήθεια των ξερολιθιών και πεζούλων αποτελούσε για τον κάτοικο της Θηρασίας το βασικό μέσο για την εξασφάλιση των βασικών πηγών της τροφής και εσόδων του. Δεν αποτελούσε μόνο μία λύση για την ευημερία του νησιώτη, αλλά πιο πολύ μια λύση για την επιβίωσή του, με δεδομένο ότι η γη του παρείχε τα βασικά εφόδια για τη ζωή. Σε άμεση σύνδεση με την παραπάνω ανάγκη των κατοίκων να τραφούν και να εμπορευτούν τα προϊόντα που τους πρόσφερε η γη, έρχεται η ανάγκη να μπορέσουν να αρδεύσουν τα χωράφια τους. Το πρόβλημα αυτό αντιμετωπίστηκε με τη δημιουργία ξερολιθιών. Οι κάτοικοι της Θηρασίας κτίζοντας ξερολιθιές στις κοίτες των χαραδρών

δημιουργούσαν κανάλια τα οποία κατεύθυναν και κατένεμαν τα νερά των χειμάρρων όχι μόνο στα χωράφια τους αλλά και στα σπίτια τους. Ουσιαστικά, εκμεταλλευόμενοι στο έπακρο τη μορφολογία του εδάφους κατασκεύασαν ένα αρδευτικό σύστημα από ξερολιθιές το οποίο έπαιρνε το ανεξέλεγκτο νερό από τους χείμαρρους και το διοχέτευε στις περιοχές που ο άνθρωπος το είχε ανάγκη. Ο συνδυασμός πεζούλας και ξερολιθιάς αποτέλεσε ένα απλό αλλά συνάμα ευφυές σύστημα ώστε να αξιοποιηθεί στο μέγιστο το σπάνιο, βρόχινο, πόσιμο νερό. Οι ξερολιθιές που έχουν ως κύριο στόχο τη διευθέτηση τον όμβριων υδάτων αποτελούν από τα πιο εντυπωσιακά παραδείγματα στο νησί. Μάλιστα αυτές που βρίσκονται μέσα σε χαράδρες, όπως του οικισμού της Αγριλιάς, ξεπερνούν το ύψος των δύο μέτρων δημιουργώντας ένα πραγματικά εντυπωσιακό τοπίο (εικ. 2). Οι ξερολιθιές, επίσης, αποτέλεσαν το κύριο εργαλείο για τη δημιουργία του αρχικού οδικού δικτύου του νησιού. Οι κάτοικοι εκμεταλλεύτηκαν στο έπακρο τις κοίτες των χείμαρρων και στις ήδη διαμορφωμένες από τις ξερολιθιές και από τη φύση διαδρομές – κανάλια βάσισαν τις κύριες οδικές αρτηρίες τους, που διέτρεχαν το νησί από ανατολή προς δύση. Ωστόσο, δεν ήταν αυτοί οι μοναδικοί δρόμοι στους οποίους συναντάει κάποιος τις ξερολιθιές, δεδομένου ότι σχεδόν όλο το οδικό δίκτυο χρησιμοποιεί τις κατασκευές αυτές. Στις περιπτώσεις που οι δρόμοι ακολουθούν τις υψομετρικές ισοϋψείς στη μία πλευρά δημιουργείται ένας ξερολιθικός αναλημματικός τοίχος ο οποίος προστατεύει το δρόμο από τα υπερκείμενα χώματα. Τέλος, στις περιπτώσεις που το έδαφος είναι οριζόντιο, τότε οι ξερολιθιές χρησιμοποιούνται για να διαχωρίσουν το δημόσιο χώρο (δρόμος) από τον ιδιωτικό (χωράφια συνήθως) ή από το φυσικό τοπίο (εικ. 3). Η δημιουργία πεζουλών με τη βοήθεια των ξερολιθιών έχει ως στόχο την οριζοντικοποίηση του εδάφους. Αυτό δίνει τη δυνατότητα να διαμορφωθεί η γη σύμφωνα με τις ανθρώπινες ανάγκες. Έτσι καθίσταται δυνατό να αναπτυχθεί πάνω στο οριζόντιο έδαφος οικοδομική δραστηριότητα με πολύ μεγαλύτερη ευκολία από ότι σε έδαφος με κλίση. Σε πολλές περιπτώσεις, κυρίως μέσα σε οικισμούς, οι πεζούλες και οι ξερολιθιές δημιουργούν τα κατάλληλα πλατώματα, ώστε να φιλοξενηθούν σε αυτά κτίρια ή ανοικτοί ελεύθεροι χώροι, για παράδειγμα αυλές ή ρυμίδια. Με αυτό τον τρόπο οι κάτοικοι της Θηρασίας κατάφεραν να αυξήσουν το εν δυνάμει οικοδομήσιμο εμβαδόν έξω από τις υπόσκαφες κατασκευές τους και να δημιουργήσουν καινούριους χώρους για ποικίλες χρήσεις.

Εικ. 1(α-β): Η Θηρασία και η πανταχού παρουσία

των ξερολιθιών (Πηγή αεροφωτογραφίας:

Αρχείο πρώην Δήμου Οίας-Θηρασίας).

1β

Εικ. 2: Κεντρικός δρόμος - χείμαρρος στην Αγριλιά.

198 199

Οι ξερολιθιές έχουν άμεση επίδραση στο γύρω τους περιβάλλον. Στις περιοχές που κατασκευάζονται για τη δημιουργία πεζούλων αλλάζει το μικρο-οικοσύστημα και το μικρο-περιβάλλον. Μελέτες σε άλλα νησιά, όπως στην Κάρπαθο, στη Σύμη, στην Κέα και στην Αστυπάλαια, έχουν δείξει ότι το έδαφος γύρω από τις ξερολιθιές προστατεύεται από τη διάβρωση, ενώ τα χώματα σε εκείνα τα σημεία συγκρατούν ως τρεις φορές περισσότερο νερό κάνοντας τα εδάφη πιο εύφορα στην καλλιέργεια (Βερνίκος, Δασκαλοπούλου & Παυλογεωργάτος 2002, 267). Στις περιοχές αυτές δημιουργείται μια μικρο-πανίδα και μικρο-χλωρίδα, καθώς το σύστημα των συνεχόμενων τοίχων αποτελεί βιολογικά δίκτυα, που προσφέρουν ευνοϊκές συνθήκες ζωής. Οι κοιλότητες των ξερολιθικών τοίχων παρέχουν καταφύγιο σε πολυάριθμα είδη ζώων και σε διάφορα είδη φυτών τα οποία βυθίζουν τις ρίζες τους ή καταλαμβάνουν τους άμεσα γειτονικούς χώρους με αποτέλεσμα να δημιουργείται ένα ιδιαίτερο ανθρωπογενές οικοσύστημα το οποίο συμβάλλει στη βιοποικιλότητα του τόπου.

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΑ, ΤΥΠΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΚΑΤΑΣΚΕΥΑΣΤΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΞΕΡΟΛΙΘΙΩΝ ΤΗΣ ΘΗΡΑΣΙΑΣΈνα από τα πιο χαρακτηριστικά και συνάμα εντυπωσιακά στοιχεία των ξερολιθιών της Θηρασίας είναι το έντονο μαύρο χρώμα τους. Όλες οι ξερολιθιές είναι κτισμένες από τους χαρακτηριστικούς μαύρους ηφαιστειακούς λίθους οι οποίοι είναι άφθονοι στην επιφάνεια του νησιού. Την εικόνα συμπληρώνουν οι διάσπαρτοι σκούροι κόκκινοι λίθοι, ηφαιστειακής κι αυτοί προέλευσης, συντελώντας στη δημιουργία ενός

εντυπωσιακού τοπίου (εικ. 4). Παρότι παρατηρείται σε γενικές γραμμές μορφολογική ομοιομορφία όσον αφορά τις ξερολιθιές, μπορεί να διακρίνει κάποιος διαφοροποίηση στους λίθους και στην εμφάνιση των ξερολιθιών ανάμεσα σε αυτές που βρίσκονται κοντά στις ακτογραμμές και σε εκείνες που βρίσκονται στο εσωτερικό του νησιού. Οι ξερολιθιές στις ακτογραμμές είναι δομημένες από πέτρες της ακτής που λόγω της συνεχούς τριβής τους με τη θάλασσα έχουν στρογγυλεμένες τις γωνίες τους και οι τοίχοι τους έχουν όψη με έντονα ανάγλυφη υφή. Οι ξερολιθιές που βρίσκονται στο εσωτερικό του νησιού, εν αντιθέσει με αυτές των ακτογραμμών, είναι δομημένες με πέτρες οι οποίες έχουν γωνιώδεις τις όψεις τους και παρουσιάζουν πιο ομαλή υφή εν συγκρίσει με τις παραθαλάσσιες. Οι ξερολιθιές μπορούν να ταξινομηθούν σε δύο κύριες κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία λειτουργούν ως τοίχοι αντιστήριξης. Χαρακτηριστικό των τοίχων αυτών είναι ότι έχουν μόνο τη μια πλευρά τους ελεύθερη. Το ύψος τους σχετίζεται με την κλίση του εδάφους και συνήθως κυμαίνεται από το μισό μέχρι τα δύο-δυόμισι μέτρα. Οι ξερολιθιές αυτές σχεδόν ποτέ δεν είναι απόλυτα κατακόρυφες αλλά είναι δομημένες με κλίση, απαντώνται κυρίως στις πεζούλες και ακολουθούν τις ισοϋψείς του εδάφους. Επιπλέον, στη Θηρασία οι ξερολιθιές αυτού του τύπου εντοπίζονται και σε χείμαρρους - δρόμους, ώστε να διευθετήσουν τα νερά και να ορίσουν το οδικό δίκτυο. Μέσα στους οικισμούς, επίσης, με τέτοιου είδους ξερολιθιές δημιουργούνται αναχώματα και πλατώματα τα οποία χρησιμεύουν για τη δημιουργία ελεύθερων χώρων (κυρίως αυλές και δρόμους).

Ως υποπερίπτωση αυτής της κατηγορίας θεωρούνται οι ξερολιθιές που χρησιμοποιούνται για να δημιουργήσουν υπερυψωμένους δρόμους κυρίως στις πεδινές εκτάσεις του νησιού. Όπως και παραπάνω, έτσι και σε αυτή την περίπτωση οι ξερολιθιές λειτουργούν ως τοίχοι αντιστήριξης με ύψος μικρότερο του ενός μέτρου, ενώ οι δρόμοι που δημιουργούνται σε μερικά σημεία φτάνουν μέχρι και το πλάτος των τριών μέτρων (εικ. 5). Οι υπερυψωμένες αυτές διαδρομές λειτουργούν κυρίως ως δρόμοι, ενώ χρησιμοποιούνται επιπλέον και για τη διευθέτηση των νερών των χείμαρρων από τις πλαγιές προς τα χωράφια και τη θάλασσα. Με αυτόν τον τρόπο μέσω των ξερολιθιών τα νερά των χειμάρρων οδηγούνται στα χωράφια αρδεύοντάς τα με το σπάνιο για το νησί νερό.

Εικ. 3: Δημιουργία και οριοθέτηση των δρόμων με ξερολιθιές.

Εικ. 4: Τυπικές ξερολιθιές Θηρασίας δομημένες με

ηφαιστειακούς λίθους.

Εικ. 5: Κατασκευή υπερυψωμένων δρόμων – καναλιών ύδρευσης με ξερολιθιές στα πεδινά του νησιού.

200 201

Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι ξερολιθιές που έχουν τη μορφή τοίχων διπλής όψης (εικ. 6). Τέτοιοι τοίχοι ξεκινάνε από το ύψος λίγων εκατοστών και μπορεί να φτάνουν μέχρι τα δύο μέτρα. Απαντώνται κυρίως στις πεδινές περιοχές της υπαίθρου και λιγότερο σε οικισμούς. Έχουν συνήθως το ρόλο της οριοθέτησης των ιδιοκτησιών και των δρόμων και της διευθέτησης των νερών των χείμαρρων. Μέσα στους οικισμούς η λειτουργία τους περιορίζεται στην οριοθέτηση ιδιοκτησιών αποκτώντας ουσιαστικά τη μορφή ξερολιθικού φράχτη. Χαρακτηριστικό της δομής των ξερολιθιών της Θηρασίας είναι ότι διακρίνεται από έντονη διαφορετικότητα. Παρότι υπάρχουν κάποιες τάσεις στον τρόπο δόμησης δεν υπάρχουν καθολικοί κανόνες κατασκευής. Πολύ πιθανό ο κάθε μάστορας και τεχνίτης να είχε τη δικιά του τεχνοτροπία για την κατασκευή της ξερολιθιάς επηρεαζόμενος κάθε φορά από τα προηγούμενα παραδείγματα και από σύγχρονούς του μάστορες. Παρά την προαναφερθείσα ποικιλομορφία των ξερολιθιών μπορούν να βρεθούν κάποιοι γενικοί κανόνες που ακολουθούσε η πλειοψηφία των μαστόρων κατά την κατασκευή τους. Η ανάγκη να αντιστηρίξουν μεγάλες ποσότητες χώματος με τις ξερολιθιές είχε ως αποτέλεσμα οι τελευταίες να λειτουργούν ως αναλημματικοί τοίχοι. Για αυτό το λόγο το κάτω μέρος τους έχει μεγαλύτερο πάχος σε σύγκριση με το πάνω, δεδομένου ότι τα φορτία κάτω είναι πολύ μεγαλύτερα. Το χαρακτηριστικό αυτό παρατηρείται πολύ πιο συχνά σε ξερολιθιές που έχουν τη μια πλευρά τους ελεύθερη παρά σε αυτές που έχουν τη μορφή τοίχου διπλής όψης. Ένα άλλο χαρακτηριστικό, το οποίο επηρεάζει και τη δομή τους, είναι ότι κτίζονται με λίθους οι οποίοι βρίσκονται κοντά και γύρω από τη θέση κατασκευής. Έτσι, η συλλογή των λίθων από τα χωράφια βοηθούσε επιπρόσθετα και στην εκχέρσωσή τους. Επιπλέον, οι μεγάλοι ηφαιστειακοί λίθοι –οι μύδροι– που χαρακτηρίζουν το τοπίο της Θήρας και της Θηρασίας ενσωματώνονται στις ξερολιθιές (εικ. 7). Παρατηρείται, μάλιστα, ότι οι ξερολιθιές ακολουθούν τέτοιες πορείες ώστε να μπορέσουν να τους συμπεριλάβουν στην κατασκευή τους. Τα όρια των χωραφιών σε αρκετές περιπτώσεις καθορίζονταν ως ένα βαθμό και από τη διασπορά των μύδρων μέσα σε αυτά. Πρόκειται στην ουσία για μια τακτική η οποία είχε ως στόχο την όσο μεγαλύτερη εργονομία και οικονομία, αφού με αυτόν τον τρόπο λύνανε δύο προβλήματα: τη μη εκχέρσωση των μύδρων από τα χωράφια τους –εργασία πολύ κοπιαστική και δύσκολη– και την ενσωμάτωση των μεγάλων αυτών λίθων στις ξερολιθιές, συνεισφέροντας με αυτόν τον τρόπο στη στατική τους. Ένα άλλο στοιχείο, το οποίο είναι άμεσα συνδεδεμένο με το παραπάνω

χαρακτηριστικό, είναι η τάση που παρατηρείται από τους μάστορες να προτιμούν το κτίσιμο των κάτω σειρών των ξερολιθιών με μεγάλους λίθους και των πάνω με μικρότερους. Αυτό βοηθάει στη στατική της ξερολιθιάς, καθώς τα περισσότερα φορτία τα δέχονται οι κάτω σειρές των λίθων. Ένας επιπλέον λόγος που οι εργάτες τοποθετούν στις κάτω σειρές των ξερολιθιών τις μεγάλες πέτρες έχει να κάνει με την εργονομία, καθώς είναι πιο κοπιαστικό να σηκώσουν και να τοποθετήσουν σε ύψος τις μεγάλες πέτρες. Ωστόσο, το φαινόμενο αυτό δεν είναι απόλυτο καθώς εξαρτάται μάλλον από τη διαθεσιμότητα των λίθων της περιοχής. Έτσι, υπάρχουν παραδείγματα ξερολιθιών που είναι αποκλειστικά κτισμένες από μικρούς λίθους.

Η ΠΟΡΕΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ ΣΤΟ ΜΕΛΛΟΝΟι λύσεις που προσέφεραν οι ξερολιθιές για την κάλυψη των βασικών αναγκών των κατοίκων της Θηρασίας είναι εντυπωσιακές, αν αναλογιστεί κανείς αφενός τις αντίξοες συνθήκες που επικρατούσαν στο νησί τα παλιότερα χρόνια και αφετέρου την οικονομία υλικών και μέσων που επιτύγχαναν προς την επίτευξη των κύριων στόχων τους. Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, οι ξερολιθιές σε συνδυασμό με τις πεζούλες χρησίμευαν τόσο για τη δημιουργία αρόσιμης γης όσο και για την ταυτόχρονη διευθέτηση των βρόχινων νερών και των χείμαρρων για τη συλλογή του νερού και την άρδευση των χωραφιών τους. Επιπλέον, δημιουργούσαν το κύριο κυκλοφοριακό δίκτυο του νησιού. Μία ξερολιθιά δηλαδή μπορούσε να καλύψει την ίδια στιγμή τις τρεις παραπάνω πολύ βασικές ανάγκες των κατοίκων, συμβάλλοντας με τα λιγότερα δυνατά μέσα στην επιβίωση των Θηρασιωτών. Οι ξερολιθιές, με την ευρεία χρήση και τη μεγάλη διασπορά στο νησί, στην ουσία υποδεικνύουν και τη χωροταξική οργάνωση της Θηρασίας (εικ. 8). Ακολουθώντας κάποιος τα ίχνη των ξερολιθιών πάνω στο τοπίο, ιδίως αυτών που χρησίμευαν τόσο για την οριοθέτηση των δρόμων, όσο και για τη διευθέτηση των υδάτων, έχει τους κυριότερους άξονες πάνω στους οποίους αρθρώνονται οι παλιότεροι υπόσκαφοι οικισμοί (Αγριλιά, Ποταμός, Τραχηλάς και Βολιά), η πλειονότητα των χωραφιών, καθώς και οι κύριες οδικές αρτηρίες του νησιού.

Εικ. 6: Ξερολιθιές που έχουν τη μορφή τοίχων

διπλής όψης.

Εικ. 7: Μεγάλοι λίθοι και μύδροι ενσωματώνονται

στις ξερολιθιές.

Εικ. 8: Οι ξερολιθιές υποδεικνύουν τη χωροταξική οργάνωση της Θηρασίας.

202 203

κατοίκων του νησιού κατά τις παλιότερες αντίξοες και δύσκολες εποχές και συντέλεσε στη σταδιακή ανάπτυξη του βιοτικού επιπέδου του.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Βερνίκος, N., Δασκαλοπούλου, Σ. & Παυλογεωργάτος, Γ.Δ., 2002. Πρόταση

ταξινόμησης ξερολιθικών κατασκευών. Στο: M. Varti-Matarangas & Y. Katsikis (επιμ.), Proceedings of the Interdisciplinary Workshop: The Building Stone in Monuments. Αθήνα: Publications IGME, σ. 265-276.

Bevan, A., Frederick, C. & Krahtopoulou, N., 2003. A digital Mediterranean countryside: GIS approaches to the spatial structure of the Post-Medieval landscape on Kythera (Greece). Archeologia e Calcolatori, 14, σ. 217-236.

Cherry, J.F., Davis, J.L. & Mantzourani, Ε., 1991. Landscape Archaeology as Long-Term History: Northern Keos in the Cycladic Islands from Earliest Settlement until Modern Times. Los Angeles: UCLA Institute of Archaeology.

French, C.A.I. & Whitelaw, Τ., 1999. Soil erosion, agricultural terracing and site formation processes of Markiani, Amorgos, Greece: The micromorphological perspective. Geoarchaeology, 14.2, σ. 151-189.

Moody, J.A. & Grove, Α.Τ., 1990. Terraces and enclosure walls in Cretan landscape. Στο: S. Bottema, G. Entjes-Nieborg & W. van Zeist (επιμ.), Man’s Role in the Shaping of the Eastern Mediterranean Landscape: Proceedings of INQUA/BAI Symposium on the Impact of Ancient Man on the Landscape of the Eastern Mediterranean Region and the Near East. Groningen, Netherlands, 6-9 March 1989. Rotterdam & Brookfield, Vt.: Balkema, σ. 183-191.

Price, S. & Nixon, L., 2005. Ancient Greek agricultural terraces: Evidence from texts and archaeological survey. AJA, 109.4, σ. 665-694.

Rackham, O. & Moody, J.A., 1992. Terraces. Στο: B. Wells (επιμ.), Agriculture in Ancient Greece. Proceedings of the Seventh International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 16-17 May 1990. Skrifter Utgivna av Svenska Institutet i Athen 42. Stockholm: Paul Åstrӧms Fӧrlag, σ. 123-130.

Drywalls and terraces of Therasia

Kostas Athanasiou

In this paper the importance of the drywalls and the terraces on the island of Therasia is examined. These two man-made morphological features are met everywhere on the island. It is claimed that drywalls and terraces played crucial role in the smooth function of the social and economic life of the island. The people of Therasia used the drywall-terrace tool to level the land and make it suitable not only for agriculture but also for construction and habitation. The drywalls that were built at the riverbed of the streams had as a role to manage the rainwater and channel the torrent water to the cisterns and the fields. Drywalls were also used as the means of designing the roads and the paths of Therasia both inside the settlements and in the countryside. Ultimately, drywalls and terraces are an overlooked and humble tool, which was crucial for the survival of the people on the island during the previous centuries.

Μελλοντικές έρευνες πάνω στις ξερολιθιές και τις πεζούλες θα μπορούσαν να επικεντρωθούν στον προσδιορισμό της ηλικίας τους (Price & Nixon 2005, 670). Μέσω της χρονολόγησης των ξερολιθιών μπορούν να εξαχθούν χρήσιμες πληροφορίες για την ιστορία και την οικονομία του νησιού, καθώς έτσι θα είναι δυνατό αφενός να προσδιοριστεί η πορεία του αγροτικού τοπίου στο χρόνο και αφετέρου να εκτιμηθούν ποιες εκτάσεις καλλιεργούνταν μία συγκεκριμένη χρονική περίοδο. Αντίστοιχη έρευνα που έχει διεξαχθεί στη βόρεια Κέα έχει φέρει στο φως πολύ ενδιαφέροντα αποτελέσματα: Οι μελετητές έχουν καταφέρει να προσδιορίσουν ποιες πεζούλες χρησιμοποιούνταν τον τελευταίο αιώνα, δημιουργώντας έτσι χάρτες οι οποίοι δείχνουν την ανθρώπινη οικονομική δραστηριότητα στην περιοχή (Cherry, Davis & Mantzourani 1991, 57-68). Πιο συγκεκριμένα στην έρευνα αυτή αρχικά κατέγραψαν λεπτομερώς και κατηγοριοποίησαν, ανάλογα με την κατάστασή τους, όλες τις ξερολιθιές και πεζούλες. Στη συνέχεια, μέσω της εθνογραφικής έρευνας και των συνεντεύξεων από τους ηλικιωμένους αντλήθηκαν όσο το δυνατό περισσότερες πληροφορίες για τη χρήση των χωραφιών τον τελευταίο αιώνα. Τα δεδομένα αυτά συνδυασμένα με τις πληροφορίες που εξήχθησαν από αεροφωτογραφίες των τελευταίων 60 χρόνων έδωσαν μια ικανοποιητική εικόνα για το κτίσιμο και τις επισκευές των ξερολιθιών καθώς και για τη γενικότερη πορεία που είχε το αγροτικό τοπίο τα τελευταία 100 χρόνια. Κλείνοντας, αν παρατηρήσει κανείς την πορεία του νησιού τις τελευταίες δεκαετίες διαπιστώνει ότι οι ξερολιθιές εγκαταλείπονται παραμελημένες, καθώς η ανάγκη για συντήρηση και επισκευή είναι διαρκής. Καινούρια υλικά και καινούριες κατασκευές πολύ πιο εύκολα υλοποιήσιμες αντικαθιστούν σταδιακά τις ξερολιθιές. Μέσα στους οικισμούς πλέον οι τσιμεντένιοι τοίχοι αρχίζουν να κυριαρχούν έναντι των ξερολιθιών, ενώ πολλές από τις τελευταίες έχουν σοβατιστεί με αποτέλεσμα να κρύβεται η ιδιαίτερη μορφή τους. Στους αγρούς, ανάμεσα στα εγκαταλειμμένα χωράφια, στέκουν μισοερειπωμένες, αντανακλώντας μια εποχή όπου όλη η ύπαιθρος έβριθε από ανθρώπινη δραστηριότητα δημιουργώντας ένα τοπίο έντονο, πολύχρωμο και ζωντανό. Παρόλο που οι ξερολιθιές και οι πεζούλες μπορούν να αντέξουν για μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς φροντίδα, αν συνεχίσει η όλο και πιο έντονη εγκατάλειψή τους είναι θέμα χρόνου να εξαφανιστούν και μαζί τους όλη η αφανής και ταπεινή σοφία που κρύβουν. Οι επιπτώσεις από την εγκατάλειψη των ξερολιθιών θα είναι σε πολλά επίπεδα και σημαντικές τόσο για την τοπική κοινωνία όσο και για το τοπίο. Η διάβρωση που θα επέλθει θα δημιουργήσει εδάφη φτωχά και ακατάλληλα για γεωργία. Η Θηρασία θα χάσει έναν από τους πιο σημαντικούς πόρους που έχει, ενώ θα διαταραχθεί όλο το μικρο-οικοσύστημα που έχει δημιουργηθεί μέσω των ξερολιθιών. Τέλος, εξίσου σημαντική επίπτωση θα είναι και η αποξένωση του Θηρασιώτη από το τοπίο του και τον τόπο του, δεδομένου ότι χωρίς τις ξερολιθιές και τις πεζούλες το νησί θα καταστεί αφιλόξενο για οποιαδήποτε χρήση. Εν κατακλείδι, οι ξερολιθιές, όπως φάνηκε και παραπάνω, διαδραμάτισαν σημαντικό αν και «σιωπηλό» ρόλο στην εύρυθμη λειτουργία της κοινωνικής και οικονομικής ζωής του νησιού. Πρόκειται για το πλέον πολυχρησιμοποιημένο εργαλείο με το οποίο ο Θηρασιώτης μορφοποίησε τη γη δημιουργώντας καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Επίσης, χάραξε με τη βοήθεια των ξερολιθιών το οδικό δίκτυο μέσα και έξω από τους οικισμούς, διαμόρφωσε πλατώματα για να οικοδομήσει καινούρια κτίρια και διαχώρισε την ιδιοκτησία του. Αποτελεί ένα παραγνωρισμένο, λόγω της ταπεινότητάς του, εργαλείο, το οποίο υπήρξε απαραίτητο για την επιβίωση των