ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ & ΠΕΡΣΙΑ

38
Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ & Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΕΡΣΙΑ KATA THN ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ 1.Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ 2. Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ & ΤΕΧΝΕΣ 3. Ο ΣΤΡΑΤΟΣ & Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΣΩΝ 1Α. ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΊΑ ΕΛΛΆΔΑ Η εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα, η οποία συνδέεται άρρηκτα με κάθε είδους πολιτιστική ανάπτυξη που έλαβε χώρα κατά την ελληνική αρχαιότητα, επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη ενός δυναμικού πολιτιστικού συνεχούς που συνδέει το παρελθόν με το μέλλον και επεκτάθηκε στην ευρωπαϊκή Ήπειρο και στις κτήσεις της: είναι γνωστό σήμερα με τον γενικό όρο δυτικός πολιτισμός με κύρια χαρακτηριστικά τη δημοκρατία και την καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών . Παρακάτω θα εκτεθούν τα κύρια σημεία αυτού του παιδευτικού και εκπαιδευτικού «ιδανικού» έτσι όπως αναπτύχθηκε στις διαφορετικές πόλεις-κράτη της ελληνικής επικράτειας κατά την αρχαιότητα. Η εκπαίδευση στην Αρχαία Σπάρτη και την Κρήτη Σύμφωνα με τον μύθο ο Σκύθης Ανάχαρσις επιστρέφοντας από τα ταξίδια του ανέφερε πως οι Σπαρτιάτες ήταν η μόνη ελληνική φυλή με την οποία κατόρθωσε να συζητήσει λογικά γιατί μόνον αυτή είχε το χρόνο να είναι σοφή. Παρόλες τις αντιρρήσεις του Ηροδότου, φαίνεται πως οι Σπαρτιάτες είχαν άφθονο χρόνο στη διάθεσή τους για πνευματική καλλιέργεια, όντας απελευθερωμένοι από την ανάγκη του πλουτισμού. Δεν ασκούσαν εμπόριο μήτε ήταν απασχολημένοι με κάποιο επάγγελμα. Έτσι, περνούσαν όλο το χρόνο τους αφιερωμένοι στην εκπαίδευσή τους σύμφωνα με τα σπαρτιατικά ιδεώδη. Ο χρόνος τους μοιραζόταν ανάμεσα στην φυσική εξάσκηση, τη στρατιωτική εκπαίδευση, το κυνήγι, τα δημόσια πράγματα και τις «λέσχες», στις οποίες δεν επιτρέπονταν οι συζητήσεις για δουλειές, παρά μόνο για ό,τι θεωρείτο ευγενές. Τα σπαρτιατικά σχολεία ήταν μόνο για τους ομοίους, δηλαδή για εκείνους 1

description

SCHOOL WORK

Transcript of ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ & ΠΕΡΣΙΑ

Η ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ amp Η ΑΡΧΑΙΑ ΠΕΡΣΙΑ KATA THN ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΟΥ ΜΑΡΑΘΩΝΑ

1Η ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ

2 Ο ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ amp ΤΕΧΝΕΣ

3 Ο ΣΤΡΑΤΟΣ amp Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΕΛΛΗΝΩΝ ΚΑΙ ΠΕΡΣΩΝ

1Α ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΊΑ ΕΛΛΆΔΑΗ εκπαίδευση στην αρχαία Ελλάδα η οποία συνδέεται άρρηκτα με κάθε είδους πολιτιστική ανάπτυξη που έλαβε χώρα κατά την ελληνική αρχαιότητα επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την ανάπτυξη ενός δυναμικού πολιτιστικού συνεχούς που συνδέει το παρελθόν με το μέλλον και επεκτάθηκε στην ευρωπαϊκή Ήπειρο και στις κτήσεις της είναι γνωστό σήμερα με τον γενικό όρο δυτικός πολιτισμός με κύρια χαρακτηριστικά τη δημοκρατία και την καλλιέργεια των γραμμάτων και των τεχνών

Παρακάτω θα εκτεθούν τα κύρια σημεία αυτού του παιδευτικού και εκπαιδευτικού laquoιδανικούraquo έτσι όπως αναπτύχθηκε στις διαφορετικές πόλεις-κράτη της ελληνικής επικράτειας κατά την αρχαιότητα

Η εκπαίδευση στην Αρχαία Σπάρτη και την Κρήτη

Σύμφωνα με τον μύθο ο Σκύθης Ανάχαρσις επιστρέφοντας από τα ταξίδια του ανέφερε πως οι Σπαρτιάτες ήταν η μόνη ελληνική φυλή με την οποία κατόρθωσε να συζητήσει λογικά γιατί μόνον αυτή είχε το χρόνο να είναι σοφή Παρόλες τις αντιρρήσεις του Ηροδότου φαίνεται πως οι Σπαρτιάτες είχαν άφθονο χρόνο στη διάθεσή τους για πνευματική καλλιέργεια όντας απελευθερωμένοι από την ανάγκη του πλουτισμού Δεν ασκούσαν εμπόριο μήτε ήταν απασχολημένοι με κάποιο επάγγελμα Έτσι περνούσαν όλο το χρόνο τους αφιερωμένοι στην εκπαίδευσή τους σύμφωνα με τα σπαρτιατικά ιδεώδη Ο χρόνος τους μοιραζόταν ανάμεσα στην φυσική εξάσκηση τη στρατιωτική εκπαίδευση το κυνήγι τα δημόσια πράγματα και τις laquoλέσχεςraquo στις οποίες δεν επιτρέπονταν οι συζητήσεις για δουλειές παρά μόνο για ότι θεωρείτο ευγενές

Τα σπαρτιατικά σχολεία ήταν μόνο για τους ομοίους δηλαδή για εκείνους που μπορούσαν να πληρώσουν την εγγραφή σε είδος Ωστόσο εκεί γίνονται επίσης δεκτά και άλλα παιδιά αρκεί κάποιος να συνεισέφερε εκ μέρους τους το απαιτούμενο τίμημα προκειμένου να συνοδεύουν οι εντεταλμένοι δούλοι τα παιδιά στο σχολείο Η απόδοση σε κάποιον της ιδιότητας του σπαρτιάτη πολίτη γινόταν μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις όταν η αξία του ή οι υπηρεσίες του ήταν τέτοιες που η πόλη-κράτος τις αναγνώριζε Άλλοι μαθητές παρόμοιου είδους ήταν οι μόθωνες ή μόθακες και οι τρόφιμοι Η διαφορά με τους τροφίμους βρίσκεται στο γεγονός ότι οι μόθωνες ήταν παιδιά ελεύθερων Σπαρτιατών και συνεπώς είχαν πλήρη πολιτικά δικαιώματα

Το σύστημα εκπαίδευσης στην Κρήτη ήταν παρόμοιο με εκείνο της Σπάρτης από πολλές

1

απόψεις και η εκπαίδευση κόστιζε στους γονείς ακόμη λιγότερα απrsquo ότι στη Σπάρτη καθώς τα παιδιά τρέφονταν κυρίως με δημόσια έξοδα

Στη Σπάρτη σε αυτό το απόλυτα οργανωμένο κράτος το αγόρι έμενε σπίτι του ως τα επτά του χρόνια Οι γονείς τους φρόντιζαν να παίρνουν μαζί τους τα αρσενικά παιδιά στα φειδίτια ή φιλίτια τις κοινές τράπεζες των Σπαρτιατών Τα αγόρια ήδη εκπαιδεύονταν στον σπαρτιατικό τρόπο ζωής Τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι και έπαιρναν το γεύμα μαζί με τη μητέρα τους Στα φειδίτια οι γονείς ήταν υποχρεωμένοι να συνεισφέρουν κάθε μήνα ένα μέδιμνο κριθάρι οκτώ χοές οίνου πέντε μνες τυρί και μισή μνα σύκα Αν ήταν τόσο φτωχοί που δεν μπορούσαν να συνεισφέρουν τότε έχαναν τα δικαιώματά τους ως πολίτες και τα παιδιά τους δεν ήταν δυνατόν να εκπαιδευτούν στο σπαρτιατικό σύστημα

Μετά τα επτά τους χρόνια τα αγόρια απομακρύνονταν από το σπίτι και οργανώνονταν σε έναν ιδιαίτερα συστηματικό τρόπο εκπαίδευσης σε αγέλες ή βούες Υποδιαιρέσεις των αγελών ήταν οι ίλες οι οποίες πιθανώς είχαν δύναμη 64 αγοριών Οι αγέλες τρέφονταν κοιμούνταν και έπαιζαν μαζί και βρίσκονταν υπό την εποπτεία του παιδονόμου ενός πολίτη που απολάμβανε του γενικού σεβασμού και κατείχε υψηλή θέση Βοηθοί του ήταν οι μαστιγοφόροι οι οποίοι επέβαλαν τη σκληρή πειθαρχία για την οποία φημισμένη ήταν η σπαρτιατική κοινωνία Όταν έλειπε ο παιδονόμος ή οι μαστιγοφόροι η πειθαρχία διατηρείτο ακέραια υπό την εποπτεία του βουαγόρα ή αγελάρχη δηλαδή του περισσότερου θαρραλέου και λογικού αγοριού σε κάθε αγέλη Επίσης στην εκπαίδευση των αγοριών συμμετείχε ένας νέος που είχε συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας του και ονομαζόταν είρην ή ιρήν Αυτός παρακολουθούσε τις μάχες τους και τους χρησιμοποιούσε ως υπηρέτες στο σπίτι του για το γεύμα του Τα μεγαλύτερα αγόρια του έφερναν ξύλα για τη φωτιά ενώ τα μικρότερα μάζευαν λαχανικά Ο μοναδικός τρόπος για να αποκτηθούν αυτά τα παραπάνω ήταν η κλοπή από κήπους ή τις λέσχες των ανδρών γεγονός που αύξανε τις ικανότητες των νέων στην ανίχνευση Αφού γευμάτιζαν όλοι μαζί τότε ο είρην τους προέτρεπε να τραγουδήσουν και κατόπιν να συζητήσουν θέματα ηθικής ή πολιτικής

Η Εκπαίδευση Αθήνα και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας συγκριτικά με την εκπαίδευση στη Σπάρτη

Στη Λακωνία και την Κρήτη -κυρίως αγροτικές περιοχές που στηρίζονταν στο σύστημα της γαιοκτησίας- δεν υπήρχε η ανάγκη εκπαίδευσης σε θέματα που σχετίζονταν με το εμπόριο ή τη βιοτεχνία Θα περίμενε λοιπόν κανείς να ανακαλύψει πολλά τέτοια στοιχεία στους Αθηναίους ή τους Ίωνες της Μ Ασίας Η πραγματικότητα όμως ήταν εντελώς διαφορετική Για τον Έλληνα η λέξη εκπαίδευση σήμαινε διάπλαση του χαρακτήρα αρμονική ανάπτυξη του σώματος του νου και της φαντασίας και συνεπώς κάθε είδους τεχνική εκπαίδευση αποκλειόταν από τα ελληνικά σχολεία ως βάναυσος Ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται πως οι Έλληνες απέκτησαν αυτή την άποψη από τους λαούς που τους περιέβαλλαν Με τη σειρά του ο Πλάτων θεωρεί τον έμπορο ή τον τεχνίτη ακατάλληλο ως ενεργό πολίτη όπως και ο Αριστοτέλης ο οποίος θεωρεί ανάξιο ότι παρεμβάλλεται στη σωματική ή τη διανοητική ανάπτυξη

Πως λοιπόν διδάσκονταν οι τέχνες και το εμπόριο στην αρχαία Ελλάδα Από τις φιλολογικές μαρτυρίες που διαθέτουμε οι τέχνες ή το εμπόριο ήταν κυρίως κληρονομική ενασχόληση Οι γιοι των τεχνιτών μαθαίνουν την τέχνη του πατέρα τους Στη Δημοκρατία ο Πλάτων αναφέρει πως οι παίδες των κεραμιστών είναι στην πραγματικότητα υπηρέτες και βοηθοί για μακρύ χρονικό διάστημα πριν τους επιτραπεί να φτιάξουν το δικό τους κεραμικό εργαστήριο και εμπορικό κατάστημα Οι μαθητές ενός γιατρού που ονομαζόταν Πιτταλός αναφέρονται από τον Αριστοφάνη ο κωμωδιογράφος Σωσίπατρος βάζει έναν μάγειρα να λέει πως οι μαθητές του πρέπει να γνωρίζουν αστρολογία αρχιτεκτονική και στρατηγική πριν έρθουν να μαθητεύσουν δίπλα του Υπήρχε λοιπόν ένα σύστημα μεταβίβασης της γνώσης σε ότι αφορούσε στο

2

εμπόριο και τις τέχνες αλλά η γενική άποψη ήταν πως laquoη τεχνική καθοδήγηση και όλη η διδασκαλία που αποβλέπει στην οικονομική απολαβή είναι χυδαία και δε δικαιούται το όνομα της εκπαίδευσηςraquo Η αληθινή εκπαίδευση στοχεύει αποκλειστικά στην αρετή η οποία ωθεί το παιδί να είναι καλός πολίτης και ικανός να κυβερνήσει και να υπακούσει Οι Σπαρτιάτες και οι Κρήτες δεν ήταν μόνοι σε αυτή τους την αντίληψη Είχαν την υποστήριξη όλης της Ελλάδος στην απόφασή τους να εξορίσουν από τα σχολεία τους κάθε ιδέα τεχνικής ή επαγγελματικής εκπαίδευσης Ωστόσο η εκπαίδευση και πάλι έμεινε μισή και τούτο γιατί απευθυνόταν μόνο στα αγόρια της οικογένειας Οι γυναίκες ζούσαν καθεστώς ανατολίτικου περιορισμού εκτός από τη Χίο τη Λοκρίδα την Κρήτη και φυσικά την Σπάρτη

Η Αθηναία μητέρα οφείλει να ζει τόσο αποσυρμένη ζωή ώστε το όνομά της να μην ακούγεται ανάμεσα στους άνδρες είτε για καλό είτε για κακό Ο Πλάτων είναι ο πρώτος που ενδιαφέρεται για την εκπαίδευση των γυναικών Με αυτόν τον τρόπο αντιτίθεται στην άποψη πως οι γυναίκες είναι μόνο για να κάνουν παιδιά και να φροντίζουν το νοικοκυριό τους Παραδέχεται πως διαθέτουν λιγότερη σωματική ρώμη αλλά είναι ικανές να κάνουν την ίδια δουλειά με τους άνδρες οπότε τότε δικαιούνται τροφής και παιδείας Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πρέπει να εκπαιδεύονται στη μουσική τη γυμναστική και τον πόλεμο όπως ακριβώς οι άνδρες

Σε παλαιότερες εποχές τούτη η πρωτοβάθμια εκπαίδευση διαρκούσε ως τα δεκαοκτώ Αλλά προς το τέλος του 5ου π Χ αιώνα δημιουργήθηκε ένα δευτεροβάθμιο σύστημα εκπαίδευσης Ο Πλάτωνας ο οποίος περιγράφει τη Δημοκρατία ως ένα σύστημα μαθητείας στα μαθηματικά λίγο πριν την εφηβεία και στα πολιτικά ζητήματα λίγο πριν την ενηλικίωση συμφωνεί σε αρκετά σημεία με το μαθητή του Αριστοτέλη για την αξία της παιδείας και της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση συνειδητών πολιτών Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η ενασχόληση με τα πολιτικά ζητήματα εφαρμοζόταν τρία χρόνια πριν την εφηβεία αν και στην πραγματικότητα η παρακολούθηση των μαθητών δεν ήταν αυστηρά καθορισμένη Οι γιοί των φτωχών ολοκλήρωναν γρήγορα το πρόγραμμα της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ενώ οι γόνοι των πλουσίων την καθυστερούσαν όσο ήθελαν γεγονός που ο Ξενοφών θεωρεί απαξιωτικό για την αθηναϊκή εκπαίδευση

Μετά τα δεκαοκτώ οι νεαροί Αθηναίοι προχωρούσαν στην πολεμική τους εκπαίδευση Τον πρώτο χρόνο αυτής της εκπαίδευσης τον περνούσαν στην Αθήνα και τον δεύτερο σε φρούρια των συνόρων και σε στρατόπεδα Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου διέθεταν λίγο χρόνο για διανοητικές ενασχολήσεις Όταν κατέρρευσε η στρατιωτική δύναμη των Αθηνών υπό την μακεδονική κυριαρχία τα στρατιωτικά καθήκοντα των εφήβων έγιναν εθελοντικά και η εκπαίδευση τους αντικαταστάθηκε από μαθήματα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας Το στρατιωτικό σύστημα έγινε Πανεπιστήμιο το οποίο παρακολουθούσαν λίγοι εύποροι νέοι ή πλούσιοι ξένοι Ως πρόδρομος του πρώτου πανεπιστημίου η δίχρονη εκπαίδευση των εφήβων δικαιούται τον τίτλο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης παρόλο που ως τον 3ο π Χ αιώνα παρείχε μόνο στρατιωτική εκπαίδευση

Η αθηναϊκή εκπαίδευση όπως και η εκπαίδευση των άλλων πόλεων διαιρείται σε τρία στάδια Το Πρωτοβάθμιο από τα 6-14 έτη το Δευτεροβάθμιο από τα 14-18 έτη και το Τριτοβάθμιο από τα 18-20 Από τα τρία παραπάνω στάδια μόνο το τρίτο ήταν υποχρεωτικό και το παρείχε η πόλη-κράτος Το δεύτερο ήταν εντελώς προαιρετικό και μάλλον για τους εύπορους Από το πρωτοβάθμιο τα γράμματα ήταν δια νόμου υποχρεωτικά όπως φαίνεται από έναν παλιό νόμο που αποδίδεται στο Σόλωνα και ο οποίος αναφέρει πως το παιδί πρέπει να διδάσκεται γράμματα κολύμπι κα Μετά από αυτό οι φτωχοί μπορούν να στέψουν την προσοχή τους στη γεωργία και το εμπόριο ενώ οι πλουσιότεροι στη μουσική τη γυμναστική το κυνήγι και τη φιλοσοφία

3

1ΒΗ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΏΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΉ ΚΟΙΝΩΝΊΑ

Στο έργο ldquoΞΕΝΟΦΩΝ ΚΥΡΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑrdquo ο Ξενοφώντας αναφέρεται στην προσωπικότητα και τον βίο του βασιλιά των Περσών Κύρου του Βacute του Μεγάλου γιου του Καμβύση του Αacute τον οποίο θαύμαζε για τη δύναμη και το μεγαλείο του και τον θεωρούσε πρότυπο χρηστού βασιλιά Αφού εξέφρασε αυτόν του τον θαυμασμό στο εισαγωγικό κεφάλαιο ο Ξενοφώντας ανέτρεξε στα πρώτα χρόνια της ζωής του Κύρου Έτσι του δόθηκε η ευκαιρία να περιγράψει το εκπαιδευτικό σύστημα των Περσών

Μτφρ Σ Τζουμελέας χχ Ξενοφών Κύρου Παιδεία Εισαγωγή μετάφραση σχόλια ΙndashIV Αθήνα Ζαχαρόπουλος

[123] οἱ δὲ Περσικοὶ νόμοι προλαβόντες ἐπιμέλονται ὅπως τὴν ἀρχὴνμὴ τοιοῦτοι ἔσονται οἱ πολῖται οἷοι πονηροῦ τινος ἢ αἰσχροῦἔργου ἐφίεσθαι ἐπιμέλονται δὲ ὧδε ἔστιν αὐτοῖς ἐλευθέρα ἀγορὰ καλουμένη ἔνθα τά τε βασίλεια καὶ τἆλλαἀρχεῖα πεποίηται ἐντεῦθεν τὰ μὲν ὤνια καὶ οἱ ἀγοραῖοικαὶ αἱ τούτων φωναὶ καὶ ἀπειροκαλίαι ἀπελήλανται εἰςἄλλον τόπον ὡς μὴ μιγνύηται ἡ τούτων τύρβη τῇ τῶνπεπαιδευμένων εὐκοσμίᾳ [124] διῄρηται δὲ αὕτη ἡ ἀγορὰ [ἡ περὶτὰ ἀρχεῖα] τέτταρα μέρηmiddot τούτων δrsquo ἔστιν ἓν μὲν παισίν ἓνδὲ ἐφήβοις ἄλλο

Οι Περσικοί όμως νόμοι φροντίζουν από πρωτύτερα πώς να μη γίνουν τέτοιοι οι πολίτες ώστε να επιθυμούν να κάνουν κακές πράξεις Και φροντίζουν με αυτό τον τρόπο Υπάρχει η αγορά καθώς λένε η ελευθέρα∙ εκεί βρίσκονται και το βασιλικό παλάτι και οι κατοικίες των άλλων αρχόντων Από την αγορά αυτή έχουν εξοριστή κ έχουν μεταφερθή σ άλλον τόπο τα εμπορεύματα που είναι για πούλημα και όσοι αγοράζουν και πουλούν και οι φωνές τους και οι χυδαιότητες για να μην ανακατώνεται ο θόρυβος τούτων με την κοσμιότητα

4

τελείοις ἀνδράσιν ἄλλο τοῖς ὑπὲρ τὰστρατεύσιμα ἔτη γεγονόσι νόμῳ δrsquo εἰς τὰς ἑαυτῶν χώραςἕκαστοι τούτων πάρεισιν οἱ μὲν παῖδες ἅμα τῇ ἡμέρᾳ καὶοἱ τέλειοι ἄνδρες οἱ δὲ γεραίτεροι ἡνίκrsquo ἂν ἑκάστῳ προχωρῇ πλὴν ἐν ταῖς τεταγμέναις ἡμέραις ἐν αἷς αὐτοὺς δεῖπαρεῖναι οἱ δὲ ἔφηβοι καὶ κοιμῶνται περὶ τὰ ἀρχεῖα σὺντοῖς γυμνητικοῖς ὅπλοις πλὴν τῶν γεγαμηκότωνmiddot οὗτοι δὲοὔτε ἐπιζητοῦνται ἢν μὴ προρρηθῇ παρεῖναι οὔτε πολλάκις ἀπεῖναι καλόν [125] ἄρχοντες δrsquo ἐφrsquo ἑκάστῳ τούτων τῶν μερῶνεἰσι δώδεκαmiddot δώδεκα γὰρ καὶ Περσῶν φυλαὶ διῄρηνται καὶἐπὶ μὲν τοῖς παισὶν ἐκ τῶν γεραιτέρων ᾑρημένοι εἰσὶν οἳἂν δοκῶσι τοὺς παῖδας βελτίστους ἀποδεικνύναιmiddot ἐπὶ δὲτοῖς ἐφήβοις ἐκ τῶν τελείων ἀνδρῶν οἳ ἂν αὖ τοὺς ἐφήβουςβελτίστους δοκῶσι παρέχεινmiddot ἐπὶ δὲ τοῖς τελείοις ἀνδράσινοἳ ἂν δοκῶσι παρέχειν αὐτοὺς μάλιστα τὰ τεταγμένα ποι-οῦντας καὶ τὰ παραγγελλόμενα ὑπὸ τῆς μεγίστης ἀρχῆςmiddotεἰσὶ δὲ καὶ τῶν γεραιτέρων προστάται ᾑρημένοι οἳ προστα-τεύουσιν ὅπως καὶ οὗτοι τὰ καθήκοντα ἀποτελῶσιν ἃ δὲἑκάστῃ ἡλικίᾳ

των μορφωμένων Η αγορά αυτή έχει διαιρεθή σε τέσσερα μέρη Το ένα έχει προσδιοριστή για τα παιδιά άλλο για τους νέους το τρίτο για τους τέλειους άντρες και το τέταρτο για κείνους που ξεπέρασαν τη στρατεύσιμη ηλικία Έχουν με νόμο υποχρεωθή όσοι ανήκουν σ έκαστη ηλικία να παρευρίσκωνται στον τόπο της αγοράς που έχει οριστή για την ηλικία τους τα παιδιά και οι τέλειοι άντρες μόλις ξημερώση οι γέροντες όταν καθένας μπορή εκτός από τις καθωρισμένες ημέρες που είναι υποχρεωμένοι να παρευρίσκωνται Οι νέοι κοιμούνται γύρω από τις κατοικίες των αρχόντων με ελαφρό οπλισμό εκτός από τους παντρεμένους Αυτοί δεν είναι υποχρεωμένοι να κοιμούνται εκεί εκτός αν διαταχθούν από πρωτύτερα μα δεν θεωρείται καλό να απουσιάζουν συχνά Σε καθένα από τα τέσσερα αυτά μέρη της αγοράς υπάρχουν δώδεκα άρχοντες∙ γιατί δώδεκα είναι και αι φυλαί των Περσών Για τα παιδιά έχουν εκλεγή άρχοντες από τους γέροντες εκείνοι που

5

προστέτακται ποιεῖν διηγησόμεθα ὡς μᾶλλονδῆλον γένηται ᾗ ἐπιμέλονται ὡς ἂν βέλτιστοι εἶεν οἱ πο-λῖται [126] οἱ μὲν δὴ παῖδες εἰς τὰ διδασκαλεῖα φοιτῶντεςδιάγουσι μανθάνοντες δικαιοσύνηνmiddot καὶ λέγουσιν ὅτι ἐπὶτοῦτο ἔρχονται ὥσπερ παρrsquo ἡμῖν ὅτι γράμματα μαθησόμενοιοἱ δrsquo ἄρχοντες αὐτῶν διατελοῦσι τὸ πλεῖστον τῆς ἡμέραςδικάζοντες αὐτοῖς γίγνεται γὰρ δὴ καὶ παισὶ πρὸς ἀλλή-λους ὥσπερ ἀνδράσιν ἐγκλήματα καὶ κλοπῆς καὶ ἁρπαγῆςκαὶ βίας καὶ ἀπάτης καὶ κακολογίας καὶ ἄλλων οἵων δὴ εἰκός[127] οὓς δrsquo ἂν γνῶσι τούτων τι ἀδικοῦντας τιμωροῦνται κολά-ζουσι δὲ καὶ ὃν ἂν ἀδίκως ἐγκαλοῦντα εὑρίσκωσι δικάζουσιδὲ καὶ ἐγκλήματος οὗ ἕνεκα ἄνθρωποι μισοῦσι μὲν ἀλλήλουςμάλιστα δικάζονται δὲ ἥκιστα ἀχαριστίας καὶ ὃν ἂν γνῶσιδυνάμενον μὲν χάριν ἀποδιδόναι μὴ ἀποδιδόντα δέ κολά-ζουσι καὶ τοῦτον ἰσχυρῶς οἴονται γὰρ τοὺς ἀχαρίστουςκαὶ περὶ θεοὺς ἂν μάλιστα ἀμελῶς ἔχειν καὶ περὶ γονέαςκαὶ πατρίδα καὶ φίλους ἕπεσθαι δὲ δοκεῖ μάλιστα τῇἀχαριστίᾳ ἡ ἀναισχυντίαmiddot καὶ γὰρ

θεωρούνται πως μπορούν να κάμουν τα παιδιά άριστους πολίτες∙ για τους νέους έχουν εκλεγή άρχοντες από τους τέλειους άντρες εκείνοι πάλι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν αρίστους∙ για τους τέλειους άντρες έχουν διοριστή άρχοντες εκείνοι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν να εκτελούν άριστα τις διαταγές και τις παραγγελίες της ανωτάτης εξουσίας∙ έχουν διοριστή και για τους γέρους άρχοντες και φροντίζουν να εκτελούν και αυτοί όσα ταιριάζουν στην ηλικία τους Θα διηγηθώ όσα έχουν διαταχθή να κάνουν εκείνοι που ανήκουν σε κάθε μία από τις τέσσερες ηλικίες για να δειχτή καλύτερα πώς φροντίζουν οι Πέρσαι να γίνουν οι πολίτες άριστοι Τα παιδιά λοιπόν πάνε στα σχολεία και αδιαλείπτως εκεί διδάσκονται δικαιοσύνη και λένε πως γι αυτό πάνε στα σχολεία καθώς στην πατρίδα μας τα παιδιά λένε πως πάνε στα σχολεία για να μάθουν γράμματα Οι άρχοντές τους το περισσότερο μέρος της ημέρας το δαπανούν δικάζοντας αυτά γιατί καθώς ξέρομε γίνονται

6

αὕτη μεγίστη δοκεῖ εἶναιἐπὶ πάντα τὰ αἰσχρὰ ἡγεμών [128] διδάσκουσι δὲ τοὺς παῖδαςκαὶ σωφροσύνηνmiddot μέγα δὲ συμβάλλεται εἰς τὸ μανθάνεινσωφρονεῖν αὐτοὺς ὅτι καὶ τοὺς πρεσβυτέρους ὁρῶσιν ἀνὰπᾶσαν ἡμέραν σωφρόνως διάγοντας διδάσκουσι δὲ αὐτοὺςκαὶ πείθεσθαι τοῖς ἄρχουσιmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμ-βάλλεται ὅτι ὁρῶσι τοὺς πρεσβυτέρους πειθομένους τοῖςἄρχουσιν ἰσχυρῶς διδάσκουσι δὲ καὶ ἐγκράτειαν γαστρὸςκαὶ ποτοῦmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμβάλλεται ὅτι ὁρῶσιτοὺς πρεσβυτέρους οὐ πρόσθεν ἀπιόντας γαστρὸς ἕνεκα πρὶνἂν ἀφῶσιν οἱ ἄρχοντες καὶ ὅτι οὐ παρὰ μητρὶ σιτοῦνται οἱπαῖδες ἀλλὰ παρὰ τῷ διδασκάλῳ ὅταν οἱ ἄρχοντες σημή-νωσι φέρονται δὲ οἴκοθεν σῖτον μὲν ἄρτον ὄψον δὲκάρδαμον πιεῖν δέ ἤν τις διψῇ κώθωνα ὡς ἀπὸ τοῦ ποτα-μοῦ ἀρύσασθαι πρὸς δὲ τούτοις μανθάνουσι καὶ τοξεύεινκαὶ ἀκοντίζειν μέχρι μὲν δὴ ἓξ ἢ ἑπτακαίδεκα ἐτῶν ἀπὸγενεᾶς οἱ παῖδες ταῦτα πράττουσιν ἐκ τούτου δὲ εἰς τοὺςἐφήβους ἐξέρχονται

μεταξύ των παιδιών καθώς γίνονται και μεταξύ των αντρών κατεργαριές και για κλοπή και γι αρπαγή και για βιαιοπραγίες και για απάτη και για κακολογίες και γι άλλα όσα φυσικό είναι να συμβαίνουν Εκείνους που ανακαλύψουν πως έκαμαν κανένα απ αυτά τα αδικήματα τους τιμωρούν Τιμωρούν όμως και κείνον που θα ανακαλύψουν πως άδικα κατηγορεί άλλον Δικάζουν και γι αδίκημα που κάνει να μισούνται μεταξύ τους οι άνθρωποι δεν καταφεύγουν όμως γι αυτό στα δικαστήρια εννοώ την αχαριστία και κείνον που καταλάβουν πως μπορεί να αποδώση την ευεργεσία που του έγινε αλλά δεν την αποδίδει τον τιμωρούν αυστηρά Γιατί φρονούν πως οι αχάριστοι και τους θεούς μπορούν να παραμελούν και τους γονείς τους και την πατρίδα τους και τους φίλους τους Νομίζουν πως την αχαριστία την ακολουθεί η αναισχυντία∙ και ορθώς έχουν την ιδέα πως η αναισχυντία οδηγεί τους ανθρώπους σε όλες τις κακές πράξεις Διδάσκουν στα παιδιά και φρονιμάδα∙ πολύ συντελεί

7

στο να μάθουν να είναι φρόνιμα το ότι βλέπουν κάθε μέρα πως και οι γεροντότεροι είναι εγκρατείς Τα διδάσκουν και να υπακούουν στους άρχοντεςmiddot πολύ και σ αυτό συντελεί το ότι βλέπουν τους γεροντότερους να υπακούουν πρόθυμα στους άρχοντες Τα διδάσκουν να είναι εγκρατή στο φαγητό και το πιοτό∙ πολύ και σε τούτο συντελεί το ότι βλέπουν πως οι γεροντότεροι δεν φεύγουν πρωτύτερα για να φάνε προτού τους δώσουν την άδεια οι άρχοντες και το ότι τα παιδιά δεν τρώνε μαζί με τη μητέρα τους αλλά με το δάσκαλό τους όταν οι άρχοντες ειδοποιήσουν πως έφθασε η ώρα του φαγητού Φέρνουν από το σπίτι τους για φαγητό ψωμί και για προσφάγι κάρδαμο για να πίνουν δε αν κανείς διψάση φέρνουν από το σπίτι τους ποτήρι για να παίρνουν με αυτό νερό από το ποτάμι Εκτός απ αυτά μαθαίνουν να μεταχειρίζονται το τόξο και το κοντάρι Και όταν λοιπόν τα παιδιά γίνουν δεκάξη ή δεκαεπτά χρόνων από τη γέννησή τους αυτά κάνουν ύστερα βγαίνουν από την τάξη των παιδιών και μπαίνουν στην τάξη

8

των νέων

9

2 Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων Αργότερα επί της δυναστείας των Σασανιδών παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματαΑπό το 12ο αιώνα μΧ οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία Μετά τη μογγολική εισβολή εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες τηςΣτενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική κεραμική γλυπτική)Η κεραμική που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μΧ Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ στα νοτιοανατολικά της Περσίας Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική ιδιαίτερα πάνω σε βράχους Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα Εκβάτανα Πασαργάδες Περσέπολη) αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την ασσυριακή Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το λιβάν (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο) παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες τους Άραβες τους Μογγόλους κά Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μΧ) Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες

Η ΓΛΩΣΣΑ Η περσική γλώσσα η οποία λέγεται και Φαρσί γνώρισε τις εξής φάσεις 1) αρχαία ιρανική Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 πΧ) και την αρχαία περσική (600 - 300 πΧ) Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή 2) μεσαιωνική ιρανική (300 πΧ - 900 μΧ) και 3) νεότερη ιρανική η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική αφγανική κουρδική και γλώσσα του Παμίρ

10

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

απόψεις και η εκπαίδευση κόστιζε στους γονείς ακόμη λιγότερα απrsquo ότι στη Σπάρτη καθώς τα παιδιά τρέφονταν κυρίως με δημόσια έξοδα

Στη Σπάρτη σε αυτό το απόλυτα οργανωμένο κράτος το αγόρι έμενε σπίτι του ως τα επτά του χρόνια Οι γονείς τους φρόντιζαν να παίρνουν μαζί τους τα αρσενικά παιδιά στα φειδίτια ή φιλίτια τις κοινές τράπεζες των Σπαρτιατών Τα αγόρια ήδη εκπαιδεύονταν στον σπαρτιατικό τρόπο ζωής Τα κορίτσια έμεναν στο σπίτι και έπαιρναν το γεύμα μαζί με τη μητέρα τους Στα φειδίτια οι γονείς ήταν υποχρεωμένοι να συνεισφέρουν κάθε μήνα ένα μέδιμνο κριθάρι οκτώ χοές οίνου πέντε μνες τυρί και μισή μνα σύκα Αν ήταν τόσο φτωχοί που δεν μπορούσαν να συνεισφέρουν τότε έχαναν τα δικαιώματά τους ως πολίτες και τα παιδιά τους δεν ήταν δυνατόν να εκπαιδευτούν στο σπαρτιατικό σύστημα

Μετά τα επτά τους χρόνια τα αγόρια απομακρύνονταν από το σπίτι και οργανώνονταν σε έναν ιδιαίτερα συστηματικό τρόπο εκπαίδευσης σε αγέλες ή βούες Υποδιαιρέσεις των αγελών ήταν οι ίλες οι οποίες πιθανώς είχαν δύναμη 64 αγοριών Οι αγέλες τρέφονταν κοιμούνταν και έπαιζαν μαζί και βρίσκονταν υπό την εποπτεία του παιδονόμου ενός πολίτη που απολάμβανε του γενικού σεβασμού και κατείχε υψηλή θέση Βοηθοί του ήταν οι μαστιγοφόροι οι οποίοι επέβαλαν τη σκληρή πειθαρχία για την οποία φημισμένη ήταν η σπαρτιατική κοινωνία Όταν έλειπε ο παιδονόμος ή οι μαστιγοφόροι η πειθαρχία διατηρείτο ακέραια υπό την εποπτεία του βουαγόρα ή αγελάρχη δηλαδή του περισσότερου θαρραλέου και λογικού αγοριού σε κάθε αγέλη Επίσης στην εκπαίδευση των αγοριών συμμετείχε ένας νέος που είχε συμπληρώσει το 20ο έτος της ηλικίας του και ονομαζόταν είρην ή ιρήν Αυτός παρακολουθούσε τις μάχες τους και τους χρησιμοποιούσε ως υπηρέτες στο σπίτι του για το γεύμα του Τα μεγαλύτερα αγόρια του έφερναν ξύλα για τη φωτιά ενώ τα μικρότερα μάζευαν λαχανικά Ο μοναδικός τρόπος για να αποκτηθούν αυτά τα παραπάνω ήταν η κλοπή από κήπους ή τις λέσχες των ανδρών γεγονός που αύξανε τις ικανότητες των νέων στην ανίχνευση Αφού γευμάτιζαν όλοι μαζί τότε ο είρην τους προέτρεπε να τραγουδήσουν και κατόπιν να συζητήσουν θέματα ηθικής ή πολιτικής

Η Εκπαίδευση Αθήνα και σε άλλες πόλεις της Ελλάδας συγκριτικά με την εκπαίδευση στη Σπάρτη

Στη Λακωνία και την Κρήτη -κυρίως αγροτικές περιοχές που στηρίζονταν στο σύστημα της γαιοκτησίας- δεν υπήρχε η ανάγκη εκπαίδευσης σε θέματα που σχετίζονταν με το εμπόριο ή τη βιοτεχνία Θα περίμενε λοιπόν κανείς να ανακαλύψει πολλά τέτοια στοιχεία στους Αθηναίους ή τους Ίωνες της Μ Ασίας Η πραγματικότητα όμως ήταν εντελώς διαφορετική Για τον Έλληνα η λέξη εκπαίδευση σήμαινε διάπλαση του χαρακτήρα αρμονική ανάπτυξη του σώματος του νου και της φαντασίας και συνεπώς κάθε είδους τεχνική εκπαίδευση αποκλειόταν από τα ελληνικά σχολεία ως βάναυσος Ο Ηρόδοτος ισχυρίζεται πως οι Έλληνες απέκτησαν αυτή την άποψη από τους λαούς που τους περιέβαλλαν Με τη σειρά του ο Πλάτων θεωρεί τον έμπορο ή τον τεχνίτη ακατάλληλο ως ενεργό πολίτη όπως και ο Αριστοτέλης ο οποίος θεωρεί ανάξιο ότι παρεμβάλλεται στη σωματική ή τη διανοητική ανάπτυξη

Πως λοιπόν διδάσκονταν οι τέχνες και το εμπόριο στην αρχαία Ελλάδα Από τις φιλολογικές μαρτυρίες που διαθέτουμε οι τέχνες ή το εμπόριο ήταν κυρίως κληρονομική ενασχόληση Οι γιοι των τεχνιτών μαθαίνουν την τέχνη του πατέρα τους Στη Δημοκρατία ο Πλάτων αναφέρει πως οι παίδες των κεραμιστών είναι στην πραγματικότητα υπηρέτες και βοηθοί για μακρύ χρονικό διάστημα πριν τους επιτραπεί να φτιάξουν το δικό τους κεραμικό εργαστήριο και εμπορικό κατάστημα Οι μαθητές ενός γιατρού που ονομαζόταν Πιτταλός αναφέρονται από τον Αριστοφάνη ο κωμωδιογράφος Σωσίπατρος βάζει έναν μάγειρα να λέει πως οι μαθητές του πρέπει να γνωρίζουν αστρολογία αρχιτεκτονική και στρατηγική πριν έρθουν να μαθητεύσουν δίπλα του Υπήρχε λοιπόν ένα σύστημα μεταβίβασης της γνώσης σε ότι αφορούσε στο

2

εμπόριο και τις τέχνες αλλά η γενική άποψη ήταν πως laquoη τεχνική καθοδήγηση και όλη η διδασκαλία που αποβλέπει στην οικονομική απολαβή είναι χυδαία και δε δικαιούται το όνομα της εκπαίδευσηςraquo Η αληθινή εκπαίδευση στοχεύει αποκλειστικά στην αρετή η οποία ωθεί το παιδί να είναι καλός πολίτης και ικανός να κυβερνήσει και να υπακούσει Οι Σπαρτιάτες και οι Κρήτες δεν ήταν μόνοι σε αυτή τους την αντίληψη Είχαν την υποστήριξη όλης της Ελλάδος στην απόφασή τους να εξορίσουν από τα σχολεία τους κάθε ιδέα τεχνικής ή επαγγελματικής εκπαίδευσης Ωστόσο η εκπαίδευση και πάλι έμεινε μισή και τούτο γιατί απευθυνόταν μόνο στα αγόρια της οικογένειας Οι γυναίκες ζούσαν καθεστώς ανατολίτικου περιορισμού εκτός από τη Χίο τη Λοκρίδα την Κρήτη και φυσικά την Σπάρτη

Η Αθηναία μητέρα οφείλει να ζει τόσο αποσυρμένη ζωή ώστε το όνομά της να μην ακούγεται ανάμεσα στους άνδρες είτε για καλό είτε για κακό Ο Πλάτων είναι ο πρώτος που ενδιαφέρεται για την εκπαίδευση των γυναικών Με αυτόν τον τρόπο αντιτίθεται στην άποψη πως οι γυναίκες είναι μόνο για να κάνουν παιδιά και να φροντίζουν το νοικοκυριό τους Παραδέχεται πως διαθέτουν λιγότερη σωματική ρώμη αλλά είναι ικανές να κάνουν την ίδια δουλειά με τους άνδρες οπότε τότε δικαιούνται τροφής και παιδείας Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πρέπει να εκπαιδεύονται στη μουσική τη γυμναστική και τον πόλεμο όπως ακριβώς οι άνδρες

Σε παλαιότερες εποχές τούτη η πρωτοβάθμια εκπαίδευση διαρκούσε ως τα δεκαοκτώ Αλλά προς το τέλος του 5ου π Χ αιώνα δημιουργήθηκε ένα δευτεροβάθμιο σύστημα εκπαίδευσης Ο Πλάτωνας ο οποίος περιγράφει τη Δημοκρατία ως ένα σύστημα μαθητείας στα μαθηματικά λίγο πριν την εφηβεία και στα πολιτικά ζητήματα λίγο πριν την ενηλικίωση συμφωνεί σε αρκετά σημεία με το μαθητή του Αριστοτέλη για την αξία της παιδείας και της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση συνειδητών πολιτών Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η ενασχόληση με τα πολιτικά ζητήματα εφαρμοζόταν τρία χρόνια πριν την εφηβεία αν και στην πραγματικότητα η παρακολούθηση των μαθητών δεν ήταν αυστηρά καθορισμένη Οι γιοί των φτωχών ολοκλήρωναν γρήγορα το πρόγραμμα της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ενώ οι γόνοι των πλουσίων την καθυστερούσαν όσο ήθελαν γεγονός που ο Ξενοφών θεωρεί απαξιωτικό για την αθηναϊκή εκπαίδευση

Μετά τα δεκαοκτώ οι νεαροί Αθηναίοι προχωρούσαν στην πολεμική τους εκπαίδευση Τον πρώτο χρόνο αυτής της εκπαίδευσης τον περνούσαν στην Αθήνα και τον δεύτερο σε φρούρια των συνόρων και σε στρατόπεδα Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου διέθεταν λίγο χρόνο για διανοητικές ενασχολήσεις Όταν κατέρρευσε η στρατιωτική δύναμη των Αθηνών υπό την μακεδονική κυριαρχία τα στρατιωτικά καθήκοντα των εφήβων έγιναν εθελοντικά και η εκπαίδευση τους αντικαταστάθηκε από μαθήματα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας Το στρατιωτικό σύστημα έγινε Πανεπιστήμιο το οποίο παρακολουθούσαν λίγοι εύποροι νέοι ή πλούσιοι ξένοι Ως πρόδρομος του πρώτου πανεπιστημίου η δίχρονη εκπαίδευση των εφήβων δικαιούται τον τίτλο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης παρόλο που ως τον 3ο π Χ αιώνα παρείχε μόνο στρατιωτική εκπαίδευση

Η αθηναϊκή εκπαίδευση όπως και η εκπαίδευση των άλλων πόλεων διαιρείται σε τρία στάδια Το Πρωτοβάθμιο από τα 6-14 έτη το Δευτεροβάθμιο από τα 14-18 έτη και το Τριτοβάθμιο από τα 18-20 Από τα τρία παραπάνω στάδια μόνο το τρίτο ήταν υποχρεωτικό και το παρείχε η πόλη-κράτος Το δεύτερο ήταν εντελώς προαιρετικό και μάλλον για τους εύπορους Από το πρωτοβάθμιο τα γράμματα ήταν δια νόμου υποχρεωτικά όπως φαίνεται από έναν παλιό νόμο που αποδίδεται στο Σόλωνα και ο οποίος αναφέρει πως το παιδί πρέπει να διδάσκεται γράμματα κολύμπι κα Μετά από αυτό οι φτωχοί μπορούν να στέψουν την προσοχή τους στη γεωργία και το εμπόριο ενώ οι πλουσιότεροι στη μουσική τη γυμναστική το κυνήγι και τη φιλοσοφία

3

1ΒΗ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΏΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΉ ΚΟΙΝΩΝΊΑ

Στο έργο ldquoΞΕΝΟΦΩΝ ΚΥΡΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑrdquo ο Ξενοφώντας αναφέρεται στην προσωπικότητα και τον βίο του βασιλιά των Περσών Κύρου του Βacute του Μεγάλου γιου του Καμβύση του Αacute τον οποίο θαύμαζε για τη δύναμη και το μεγαλείο του και τον θεωρούσε πρότυπο χρηστού βασιλιά Αφού εξέφρασε αυτόν του τον θαυμασμό στο εισαγωγικό κεφάλαιο ο Ξενοφώντας ανέτρεξε στα πρώτα χρόνια της ζωής του Κύρου Έτσι του δόθηκε η ευκαιρία να περιγράψει το εκπαιδευτικό σύστημα των Περσών

Μτφρ Σ Τζουμελέας χχ Ξενοφών Κύρου Παιδεία Εισαγωγή μετάφραση σχόλια ΙndashIV Αθήνα Ζαχαρόπουλος

[123] οἱ δὲ Περσικοὶ νόμοι προλαβόντες ἐπιμέλονται ὅπως τὴν ἀρχὴνμὴ τοιοῦτοι ἔσονται οἱ πολῖται οἷοι πονηροῦ τινος ἢ αἰσχροῦἔργου ἐφίεσθαι ἐπιμέλονται δὲ ὧδε ἔστιν αὐτοῖς ἐλευθέρα ἀγορὰ καλουμένη ἔνθα τά τε βασίλεια καὶ τἆλλαἀρχεῖα πεποίηται ἐντεῦθεν τὰ μὲν ὤνια καὶ οἱ ἀγοραῖοικαὶ αἱ τούτων φωναὶ καὶ ἀπειροκαλίαι ἀπελήλανται εἰςἄλλον τόπον ὡς μὴ μιγνύηται ἡ τούτων τύρβη τῇ τῶνπεπαιδευμένων εὐκοσμίᾳ [124] διῄρηται δὲ αὕτη ἡ ἀγορὰ [ἡ περὶτὰ ἀρχεῖα] τέτταρα μέρηmiddot τούτων δrsquo ἔστιν ἓν μὲν παισίν ἓνδὲ ἐφήβοις ἄλλο

Οι Περσικοί όμως νόμοι φροντίζουν από πρωτύτερα πώς να μη γίνουν τέτοιοι οι πολίτες ώστε να επιθυμούν να κάνουν κακές πράξεις Και φροντίζουν με αυτό τον τρόπο Υπάρχει η αγορά καθώς λένε η ελευθέρα∙ εκεί βρίσκονται και το βασιλικό παλάτι και οι κατοικίες των άλλων αρχόντων Από την αγορά αυτή έχουν εξοριστή κ έχουν μεταφερθή σ άλλον τόπο τα εμπορεύματα που είναι για πούλημα και όσοι αγοράζουν και πουλούν και οι φωνές τους και οι χυδαιότητες για να μην ανακατώνεται ο θόρυβος τούτων με την κοσμιότητα

4

τελείοις ἀνδράσιν ἄλλο τοῖς ὑπὲρ τὰστρατεύσιμα ἔτη γεγονόσι νόμῳ δrsquo εἰς τὰς ἑαυτῶν χώραςἕκαστοι τούτων πάρεισιν οἱ μὲν παῖδες ἅμα τῇ ἡμέρᾳ καὶοἱ τέλειοι ἄνδρες οἱ δὲ γεραίτεροι ἡνίκrsquo ἂν ἑκάστῳ προχωρῇ πλὴν ἐν ταῖς τεταγμέναις ἡμέραις ἐν αἷς αὐτοὺς δεῖπαρεῖναι οἱ δὲ ἔφηβοι καὶ κοιμῶνται περὶ τὰ ἀρχεῖα σὺντοῖς γυμνητικοῖς ὅπλοις πλὴν τῶν γεγαμηκότωνmiddot οὗτοι δὲοὔτε ἐπιζητοῦνται ἢν μὴ προρρηθῇ παρεῖναι οὔτε πολλάκις ἀπεῖναι καλόν [125] ἄρχοντες δrsquo ἐφrsquo ἑκάστῳ τούτων τῶν μερῶνεἰσι δώδεκαmiddot δώδεκα γὰρ καὶ Περσῶν φυλαὶ διῄρηνται καὶἐπὶ μὲν τοῖς παισὶν ἐκ τῶν γεραιτέρων ᾑρημένοι εἰσὶν οἳἂν δοκῶσι τοὺς παῖδας βελτίστους ἀποδεικνύναιmiddot ἐπὶ δὲτοῖς ἐφήβοις ἐκ τῶν τελείων ἀνδρῶν οἳ ἂν αὖ τοὺς ἐφήβουςβελτίστους δοκῶσι παρέχεινmiddot ἐπὶ δὲ τοῖς τελείοις ἀνδράσινοἳ ἂν δοκῶσι παρέχειν αὐτοὺς μάλιστα τὰ τεταγμένα ποι-οῦντας καὶ τὰ παραγγελλόμενα ὑπὸ τῆς μεγίστης ἀρχῆςmiddotεἰσὶ δὲ καὶ τῶν γεραιτέρων προστάται ᾑρημένοι οἳ προστα-τεύουσιν ὅπως καὶ οὗτοι τὰ καθήκοντα ἀποτελῶσιν ἃ δὲἑκάστῃ ἡλικίᾳ

των μορφωμένων Η αγορά αυτή έχει διαιρεθή σε τέσσερα μέρη Το ένα έχει προσδιοριστή για τα παιδιά άλλο για τους νέους το τρίτο για τους τέλειους άντρες και το τέταρτο για κείνους που ξεπέρασαν τη στρατεύσιμη ηλικία Έχουν με νόμο υποχρεωθή όσοι ανήκουν σ έκαστη ηλικία να παρευρίσκωνται στον τόπο της αγοράς που έχει οριστή για την ηλικία τους τα παιδιά και οι τέλειοι άντρες μόλις ξημερώση οι γέροντες όταν καθένας μπορή εκτός από τις καθωρισμένες ημέρες που είναι υποχρεωμένοι να παρευρίσκωνται Οι νέοι κοιμούνται γύρω από τις κατοικίες των αρχόντων με ελαφρό οπλισμό εκτός από τους παντρεμένους Αυτοί δεν είναι υποχρεωμένοι να κοιμούνται εκεί εκτός αν διαταχθούν από πρωτύτερα μα δεν θεωρείται καλό να απουσιάζουν συχνά Σε καθένα από τα τέσσερα αυτά μέρη της αγοράς υπάρχουν δώδεκα άρχοντες∙ γιατί δώδεκα είναι και αι φυλαί των Περσών Για τα παιδιά έχουν εκλεγή άρχοντες από τους γέροντες εκείνοι που

5

προστέτακται ποιεῖν διηγησόμεθα ὡς μᾶλλονδῆλον γένηται ᾗ ἐπιμέλονται ὡς ἂν βέλτιστοι εἶεν οἱ πο-λῖται [126] οἱ μὲν δὴ παῖδες εἰς τὰ διδασκαλεῖα φοιτῶντεςδιάγουσι μανθάνοντες δικαιοσύνηνmiddot καὶ λέγουσιν ὅτι ἐπὶτοῦτο ἔρχονται ὥσπερ παρrsquo ἡμῖν ὅτι γράμματα μαθησόμενοιοἱ δrsquo ἄρχοντες αὐτῶν διατελοῦσι τὸ πλεῖστον τῆς ἡμέραςδικάζοντες αὐτοῖς γίγνεται γὰρ δὴ καὶ παισὶ πρὸς ἀλλή-λους ὥσπερ ἀνδράσιν ἐγκλήματα καὶ κλοπῆς καὶ ἁρπαγῆςκαὶ βίας καὶ ἀπάτης καὶ κακολογίας καὶ ἄλλων οἵων δὴ εἰκός[127] οὓς δrsquo ἂν γνῶσι τούτων τι ἀδικοῦντας τιμωροῦνται κολά-ζουσι δὲ καὶ ὃν ἂν ἀδίκως ἐγκαλοῦντα εὑρίσκωσι δικάζουσιδὲ καὶ ἐγκλήματος οὗ ἕνεκα ἄνθρωποι μισοῦσι μὲν ἀλλήλουςμάλιστα δικάζονται δὲ ἥκιστα ἀχαριστίας καὶ ὃν ἂν γνῶσιδυνάμενον μὲν χάριν ἀποδιδόναι μὴ ἀποδιδόντα δέ κολά-ζουσι καὶ τοῦτον ἰσχυρῶς οἴονται γὰρ τοὺς ἀχαρίστουςκαὶ περὶ θεοὺς ἂν μάλιστα ἀμελῶς ἔχειν καὶ περὶ γονέαςκαὶ πατρίδα καὶ φίλους ἕπεσθαι δὲ δοκεῖ μάλιστα τῇἀχαριστίᾳ ἡ ἀναισχυντίαmiddot καὶ γὰρ

θεωρούνται πως μπορούν να κάμουν τα παιδιά άριστους πολίτες∙ για τους νέους έχουν εκλεγή άρχοντες από τους τέλειους άντρες εκείνοι πάλι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν αρίστους∙ για τους τέλειους άντρες έχουν διοριστή άρχοντες εκείνοι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν να εκτελούν άριστα τις διαταγές και τις παραγγελίες της ανωτάτης εξουσίας∙ έχουν διοριστή και για τους γέρους άρχοντες και φροντίζουν να εκτελούν και αυτοί όσα ταιριάζουν στην ηλικία τους Θα διηγηθώ όσα έχουν διαταχθή να κάνουν εκείνοι που ανήκουν σε κάθε μία από τις τέσσερες ηλικίες για να δειχτή καλύτερα πώς φροντίζουν οι Πέρσαι να γίνουν οι πολίτες άριστοι Τα παιδιά λοιπόν πάνε στα σχολεία και αδιαλείπτως εκεί διδάσκονται δικαιοσύνη και λένε πως γι αυτό πάνε στα σχολεία καθώς στην πατρίδα μας τα παιδιά λένε πως πάνε στα σχολεία για να μάθουν γράμματα Οι άρχοντές τους το περισσότερο μέρος της ημέρας το δαπανούν δικάζοντας αυτά γιατί καθώς ξέρομε γίνονται

6

αὕτη μεγίστη δοκεῖ εἶναιἐπὶ πάντα τὰ αἰσχρὰ ἡγεμών [128] διδάσκουσι δὲ τοὺς παῖδαςκαὶ σωφροσύνηνmiddot μέγα δὲ συμβάλλεται εἰς τὸ μανθάνεινσωφρονεῖν αὐτοὺς ὅτι καὶ τοὺς πρεσβυτέρους ὁρῶσιν ἀνὰπᾶσαν ἡμέραν σωφρόνως διάγοντας διδάσκουσι δὲ αὐτοὺςκαὶ πείθεσθαι τοῖς ἄρχουσιmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμ-βάλλεται ὅτι ὁρῶσι τοὺς πρεσβυτέρους πειθομένους τοῖςἄρχουσιν ἰσχυρῶς διδάσκουσι δὲ καὶ ἐγκράτειαν γαστρὸςκαὶ ποτοῦmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμβάλλεται ὅτι ὁρῶσιτοὺς πρεσβυτέρους οὐ πρόσθεν ἀπιόντας γαστρὸς ἕνεκα πρὶνἂν ἀφῶσιν οἱ ἄρχοντες καὶ ὅτι οὐ παρὰ μητρὶ σιτοῦνται οἱπαῖδες ἀλλὰ παρὰ τῷ διδασκάλῳ ὅταν οἱ ἄρχοντες σημή-νωσι φέρονται δὲ οἴκοθεν σῖτον μὲν ἄρτον ὄψον δὲκάρδαμον πιεῖν δέ ἤν τις διψῇ κώθωνα ὡς ἀπὸ τοῦ ποτα-μοῦ ἀρύσασθαι πρὸς δὲ τούτοις μανθάνουσι καὶ τοξεύεινκαὶ ἀκοντίζειν μέχρι μὲν δὴ ἓξ ἢ ἑπτακαίδεκα ἐτῶν ἀπὸγενεᾶς οἱ παῖδες ταῦτα πράττουσιν ἐκ τούτου δὲ εἰς τοὺςἐφήβους ἐξέρχονται

μεταξύ των παιδιών καθώς γίνονται και μεταξύ των αντρών κατεργαριές και για κλοπή και γι αρπαγή και για βιαιοπραγίες και για απάτη και για κακολογίες και γι άλλα όσα φυσικό είναι να συμβαίνουν Εκείνους που ανακαλύψουν πως έκαμαν κανένα απ αυτά τα αδικήματα τους τιμωρούν Τιμωρούν όμως και κείνον που θα ανακαλύψουν πως άδικα κατηγορεί άλλον Δικάζουν και γι αδίκημα που κάνει να μισούνται μεταξύ τους οι άνθρωποι δεν καταφεύγουν όμως γι αυτό στα δικαστήρια εννοώ την αχαριστία και κείνον που καταλάβουν πως μπορεί να αποδώση την ευεργεσία που του έγινε αλλά δεν την αποδίδει τον τιμωρούν αυστηρά Γιατί φρονούν πως οι αχάριστοι και τους θεούς μπορούν να παραμελούν και τους γονείς τους και την πατρίδα τους και τους φίλους τους Νομίζουν πως την αχαριστία την ακολουθεί η αναισχυντία∙ και ορθώς έχουν την ιδέα πως η αναισχυντία οδηγεί τους ανθρώπους σε όλες τις κακές πράξεις Διδάσκουν στα παιδιά και φρονιμάδα∙ πολύ συντελεί

7

στο να μάθουν να είναι φρόνιμα το ότι βλέπουν κάθε μέρα πως και οι γεροντότεροι είναι εγκρατείς Τα διδάσκουν και να υπακούουν στους άρχοντεςmiddot πολύ και σ αυτό συντελεί το ότι βλέπουν τους γεροντότερους να υπακούουν πρόθυμα στους άρχοντες Τα διδάσκουν να είναι εγκρατή στο φαγητό και το πιοτό∙ πολύ και σε τούτο συντελεί το ότι βλέπουν πως οι γεροντότεροι δεν φεύγουν πρωτύτερα για να φάνε προτού τους δώσουν την άδεια οι άρχοντες και το ότι τα παιδιά δεν τρώνε μαζί με τη μητέρα τους αλλά με το δάσκαλό τους όταν οι άρχοντες ειδοποιήσουν πως έφθασε η ώρα του φαγητού Φέρνουν από το σπίτι τους για φαγητό ψωμί και για προσφάγι κάρδαμο για να πίνουν δε αν κανείς διψάση φέρνουν από το σπίτι τους ποτήρι για να παίρνουν με αυτό νερό από το ποτάμι Εκτός απ αυτά μαθαίνουν να μεταχειρίζονται το τόξο και το κοντάρι Και όταν λοιπόν τα παιδιά γίνουν δεκάξη ή δεκαεπτά χρόνων από τη γέννησή τους αυτά κάνουν ύστερα βγαίνουν από την τάξη των παιδιών και μπαίνουν στην τάξη

8

των νέων

9

2 Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων Αργότερα επί της δυναστείας των Σασανιδών παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματαΑπό το 12ο αιώνα μΧ οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία Μετά τη μογγολική εισβολή εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες τηςΣτενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική κεραμική γλυπτική)Η κεραμική που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μΧ Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ στα νοτιοανατολικά της Περσίας Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική ιδιαίτερα πάνω σε βράχους Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα Εκβάτανα Πασαργάδες Περσέπολη) αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την ασσυριακή Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το λιβάν (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο) παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες τους Άραβες τους Μογγόλους κά Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μΧ) Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες

Η ΓΛΩΣΣΑ Η περσική γλώσσα η οποία λέγεται και Φαρσί γνώρισε τις εξής φάσεις 1) αρχαία ιρανική Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 πΧ) και την αρχαία περσική (600 - 300 πΧ) Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή 2) μεσαιωνική ιρανική (300 πΧ - 900 μΧ) και 3) νεότερη ιρανική η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική αφγανική κουρδική και γλώσσα του Παμίρ

10

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

εμπόριο και τις τέχνες αλλά η γενική άποψη ήταν πως laquoη τεχνική καθοδήγηση και όλη η διδασκαλία που αποβλέπει στην οικονομική απολαβή είναι χυδαία και δε δικαιούται το όνομα της εκπαίδευσηςraquo Η αληθινή εκπαίδευση στοχεύει αποκλειστικά στην αρετή η οποία ωθεί το παιδί να είναι καλός πολίτης και ικανός να κυβερνήσει και να υπακούσει Οι Σπαρτιάτες και οι Κρήτες δεν ήταν μόνοι σε αυτή τους την αντίληψη Είχαν την υποστήριξη όλης της Ελλάδος στην απόφασή τους να εξορίσουν από τα σχολεία τους κάθε ιδέα τεχνικής ή επαγγελματικής εκπαίδευσης Ωστόσο η εκπαίδευση και πάλι έμεινε μισή και τούτο γιατί απευθυνόταν μόνο στα αγόρια της οικογένειας Οι γυναίκες ζούσαν καθεστώς ανατολίτικου περιορισμού εκτός από τη Χίο τη Λοκρίδα την Κρήτη και φυσικά την Σπάρτη

Η Αθηναία μητέρα οφείλει να ζει τόσο αποσυρμένη ζωή ώστε το όνομά της να μην ακούγεται ανάμεσα στους άνδρες είτε για καλό είτε για κακό Ο Πλάτων είναι ο πρώτος που ενδιαφέρεται για την εκπαίδευση των γυναικών Με αυτόν τον τρόπο αντιτίθεται στην άποψη πως οι γυναίκες είναι μόνο για να κάνουν παιδιά και να φροντίζουν το νοικοκυριό τους Παραδέχεται πως διαθέτουν λιγότερη σωματική ρώμη αλλά είναι ικανές να κάνουν την ίδια δουλειά με τους άνδρες οπότε τότε δικαιούνται τροφής και παιδείας Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πρέπει να εκπαιδεύονται στη μουσική τη γυμναστική και τον πόλεμο όπως ακριβώς οι άνδρες

Σε παλαιότερες εποχές τούτη η πρωτοβάθμια εκπαίδευση διαρκούσε ως τα δεκαοκτώ Αλλά προς το τέλος του 5ου π Χ αιώνα δημιουργήθηκε ένα δευτεροβάθμιο σύστημα εκπαίδευσης Ο Πλάτωνας ο οποίος περιγράφει τη Δημοκρατία ως ένα σύστημα μαθητείας στα μαθηματικά λίγο πριν την εφηβεία και στα πολιτικά ζητήματα λίγο πριν την ενηλικίωση συμφωνεί σε αρκετά σημεία με το μαθητή του Αριστοτέλη για την αξία της παιδείας και της εκπαίδευσης στη διαμόρφωση συνειδητών πολιτών Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη η ενασχόληση με τα πολιτικά ζητήματα εφαρμοζόταν τρία χρόνια πριν την εφηβεία αν και στην πραγματικότητα η παρακολούθηση των μαθητών δεν ήταν αυστηρά καθορισμένη Οι γιοί των φτωχών ολοκλήρωναν γρήγορα το πρόγραμμα της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης ενώ οι γόνοι των πλουσίων την καθυστερούσαν όσο ήθελαν γεγονός που ο Ξενοφών θεωρεί απαξιωτικό για την αθηναϊκή εκπαίδευση

Μετά τα δεκαοκτώ οι νεαροί Αθηναίοι προχωρούσαν στην πολεμική τους εκπαίδευση Τον πρώτο χρόνο αυτής της εκπαίδευσης τον περνούσαν στην Αθήνα και τον δεύτερο σε φρούρια των συνόρων και σε στρατόπεδα Κατά τη διάρκεια αυτής της περιόδου διέθεταν λίγο χρόνο για διανοητικές ενασχολήσεις Όταν κατέρρευσε η στρατιωτική δύναμη των Αθηνών υπό την μακεδονική κυριαρχία τα στρατιωτικά καθήκοντα των εφήβων έγιναν εθελοντικά και η εκπαίδευση τους αντικαταστάθηκε από μαθήματα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας Το στρατιωτικό σύστημα έγινε Πανεπιστήμιο το οποίο παρακολουθούσαν λίγοι εύποροι νέοι ή πλούσιοι ξένοι Ως πρόδρομος του πρώτου πανεπιστημίου η δίχρονη εκπαίδευση των εφήβων δικαιούται τον τίτλο της τριτοβάθμιας εκπαίδευσης παρόλο που ως τον 3ο π Χ αιώνα παρείχε μόνο στρατιωτική εκπαίδευση

Η αθηναϊκή εκπαίδευση όπως και η εκπαίδευση των άλλων πόλεων διαιρείται σε τρία στάδια Το Πρωτοβάθμιο από τα 6-14 έτη το Δευτεροβάθμιο από τα 14-18 έτη και το Τριτοβάθμιο από τα 18-20 Από τα τρία παραπάνω στάδια μόνο το τρίτο ήταν υποχρεωτικό και το παρείχε η πόλη-κράτος Το δεύτερο ήταν εντελώς προαιρετικό και μάλλον για τους εύπορους Από το πρωτοβάθμιο τα γράμματα ήταν δια νόμου υποχρεωτικά όπως φαίνεται από έναν παλιό νόμο που αποδίδεται στο Σόλωνα και ο οποίος αναφέρει πως το παιδί πρέπει να διδάσκεται γράμματα κολύμπι κα Μετά από αυτό οι φτωχοί μπορούν να στέψουν την προσοχή τους στη γεωργία και το εμπόριο ενώ οι πλουσιότεροι στη μουσική τη γυμναστική το κυνήγι και τη φιλοσοφία

3

1ΒΗ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΏΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΉ ΚΟΙΝΩΝΊΑ

Στο έργο ldquoΞΕΝΟΦΩΝ ΚΥΡΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑrdquo ο Ξενοφώντας αναφέρεται στην προσωπικότητα και τον βίο του βασιλιά των Περσών Κύρου του Βacute του Μεγάλου γιου του Καμβύση του Αacute τον οποίο θαύμαζε για τη δύναμη και το μεγαλείο του και τον θεωρούσε πρότυπο χρηστού βασιλιά Αφού εξέφρασε αυτόν του τον θαυμασμό στο εισαγωγικό κεφάλαιο ο Ξενοφώντας ανέτρεξε στα πρώτα χρόνια της ζωής του Κύρου Έτσι του δόθηκε η ευκαιρία να περιγράψει το εκπαιδευτικό σύστημα των Περσών

Μτφρ Σ Τζουμελέας χχ Ξενοφών Κύρου Παιδεία Εισαγωγή μετάφραση σχόλια ΙndashIV Αθήνα Ζαχαρόπουλος

[123] οἱ δὲ Περσικοὶ νόμοι προλαβόντες ἐπιμέλονται ὅπως τὴν ἀρχὴνμὴ τοιοῦτοι ἔσονται οἱ πολῖται οἷοι πονηροῦ τινος ἢ αἰσχροῦἔργου ἐφίεσθαι ἐπιμέλονται δὲ ὧδε ἔστιν αὐτοῖς ἐλευθέρα ἀγορὰ καλουμένη ἔνθα τά τε βασίλεια καὶ τἆλλαἀρχεῖα πεποίηται ἐντεῦθεν τὰ μὲν ὤνια καὶ οἱ ἀγοραῖοικαὶ αἱ τούτων φωναὶ καὶ ἀπειροκαλίαι ἀπελήλανται εἰςἄλλον τόπον ὡς μὴ μιγνύηται ἡ τούτων τύρβη τῇ τῶνπεπαιδευμένων εὐκοσμίᾳ [124] διῄρηται δὲ αὕτη ἡ ἀγορὰ [ἡ περὶτὰ ἀρχεῖα] τέτταρα μέρηmiddot τούτων δrsquo ἔστιν ἓν μὲν παισίν ἓνδὲ ἐφήβοις ἄλλο

Οι Περσικοί όμως νόμοι φροντίζουν από πρωτύτερα πώς να μη γίνουν τέτοιοι οι πολίτες ώστε να επιθυμούν να κάνουν κακές πράξεις Και φροντίζουν με αυτό τον τρόπο Υπάρχει η αγορά καθώς λένε η ελευθέρα∙ εκεί βρίσκονται και το βασιλικό παλάτι και οι κατοικίες των άλλων αρχόντων Από την αγορά αυτή έχουν εξοριστή κ έχουν μεταφερθή σ άλλον τόπο τα εμπορεύματα που είναι για πούλημα και όσοι αγοράζουν και πουλούν και οι φωνές τους και οι χυδαιότητες για να μην ανακατώνεται ο θόρυβος τούτων με την κοσμιότητα

4

τελείοις ἀνδράσιν ἄλλο τοῖς ὑπὲρ τὰστρατεύσιμα ἔτη γεγονόσι νόμῳ δrsquo εἰς τὰς ἑαυτῶν χώραςἕκαστοι τούτων πάρεισιν οἱ μὲν παῖδες ἅμα τῇ ἡμέρᾳ καὶοἱ τέλειοι ἄνδρες οἱ δὲ γεραίτεροι ἡνίκrsquo ἂν ἑκάστῳ προχωρῇ πλὴν ἐν ταῖς τεταγμέναις ἡμέραις ἐν αἷς αὐτοὺς δεῖπαρεῖναι οἱ δὲ ἔφηβοι καὶ κοιμῶνται περὶ τὰ ἀρχεῖα σὺντοῖς γυμνητικοῖς ὅπλοις πλὴν τῶν γεγαμηκότωνmiddot οὗτοι δὲοὔτε ἐπιζητοῦνται ἢν μὴ προρρηθῇ παρεῖναι οὔτε πολλάκις ἀπεῖναι καλόν [125] ἄρχοντες δrsquo ἐφrsquo ἑκάστῳ τούτων τῶν μερῶνεἰσι δώδεκαmiddot δώδεκα γὰρ καὶ Περσῶν φυλαὶ διῄρηνται καὶἐπὶ μὲν τοῖς παισὶν ἐκ τῶν γεραιτέρων ᾑρημένοι εἰσὶν οἳἂν δοκῶσι τοὺς παῖδας βελτίστους ἀποδεικνύναιmiddot ἐπὶ δὲτοῖς ἐφήβοις ἐκ τῶν τελείων ἀνδρῶν οἳ ἂν αὖ τοὺς ἐφήβουςβελτίστους δοκῶσι παρέχεινmiddot ἐπὶ δὲ τοῖς τελείοις ἀνδράσινοἳ ἂν δοκῶσι παρέχειν αὐτοὺς μάλιστα τὰ τεταγμένα ποι-οῦντας καὶ τὰ παραγγελλόμενα ὑπὸ τῆς μεγίστης ἀρχῆςmiddotεἰσὶ δὲ καὶ τῶν γεραιτέρων προστάται ᾑρημένοι οἳ προστα-τεύουσιν ὅπως καὶ οὗτοι τὰ καθήκοντα ἀποτελῶσιν ἃ δὲἑκάστῃ ἡλικίᾳ

των μορφωμένων Η αγορά αυτή έχει διαιρεθή σε τέσσερα μέρη Το ένα έχει προσδιοριστή για τα παιδιά άλλο για τους νέους το τρίτο για τους τέλειους άντρες και το τέταρτο για κείνους που ξεπέρασαν τη στρατεύσιμη ηλικία Έχουν με νόμο υποχρεωθή όσοι ανήκουν σ έκαστη ηλικία να παρευρίσκωνται στον τόπο της αγοράς που έχει οριστή για την ηλικία τους τα παιδιά και οι τέλειοι άντρες μόλις ξημερώση οι γέροντες όταν καθένας μπορή εκτός από τις καθωρισμένες ημέρες που είναι υποχρεωμένοι να παρευρίσκωνται Οι νέοι κοιμούνται γύρω από τις κατοικίες των αρχόντων με ελαφρό οπλισμό εκτός από τους παντρεμένους Αυτοί δεν είναι υποχρεωμένοι να κοιμούνται εκεί εκτός αν διαταχθούν από πρωτύτερα μα δεν θεωρείται καλό να απουσιάζουν συχνά Σε καθένα από τα τέσσερα αυτά μέρη της αγοράς υπάρχουν δώδεκα άρχοντες∙ γιατί δώδεκα είναι και αι φυλαί των Περσών Για τα παιδιά έχουν εκλεγή άρχοντες από τους γέροντες εκείνοι που

5

προστέτακται ποιεῖν διηγησόμεθα ὡς μᾶλλονδῆλον γένηται ᾗ ἐπιμέλονται ὡς ἂν βέλτιστοι εἶεν οἱ πο-λῖται [126] οἱ μὲν δὴ παῖδες εἰς τὰ διδασκαλεῖα φοιτῶντεςδιάγουσι μανθάνοντες δικαιοσύνηνmiddot καὶ λέγουσιν ὅτι ἐπὶτοῦτο ἔρχονται ὥσπερ παρrsquo ἡμῖν ὅτι γράμματα μαθησόμενοιοἱ δrsquo ἄρχοντες αὐτῶν διατελοῦσι τὸ πλεῖστον τῆς ἡμέραςδικάζοντες αὐτοῖς γίγνεται γὰρ δὴ καὶ παισὶ πρὸς ἀλλή-λους ὥσπερ ἀνδράσιν ἐγκλήματα καὶ κλοπῆς καὶ ἁρπαγῆςκαὶ βίας καὶ ἀπάτης καὶ κακολογίας καὶ ἄλλων οἵων δὴ εἰκός[127] οὓς δrsquo ἂν γνῶσι τούτων τι ἀδικοῦντας τιμωροῦνται κολά-ζουσι δὲ καὶ ὃν ἂν ἀδίκως ἐγκαλοῦντα εὑρίσκωσι δικάζουσιδὲ καὶ ἐγκλήματος οὗ ἕνεκα ἄνθρωποι μισοῦσι μὲν ἀλλήλουςμάλιστα δικάζονται δὲ ἥκιστα ἀχαριστίας καὶ ὃν ἂν γνῶσιδυνάμενον μὲν χάριν ἀποδιδόναι μὴ ἀποδιδόντα δέ κολά-ζουσι καὶ τοῦτον ἰσχυρῶς οἴονται γὰρ τοὺς ἀχαρίστουςκαὶ περὶ θεοὺς ἂν μάλιστα ἀμελῶς ἔχειν καὶ περὶ γονέαςκαὶ πατρίδα καὶ φίλους ἕπεσθαι δὲ δοκεῖ μάλιστα τῇἀχαριστίᾳ ἡ ἀναισχυντίαmiddot καὶ γὰρ

θεωρούνται πως μπορούν να κάμουν τα παιδιά άριστους πολίτες∙ για τους νέους έχουν εκλεγή άρχοντες από τους τέλειους άντρες εκείνοι πάλι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν αρίστους∙ για τους τέλειους άντρες έχουν διοριστή άρχοντες εκείνοι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν να εκτελούν άριστα τις διαταγές και τις παραγγελίες της ανωτάτης εξουσίας∙ έχουν διοριστή και για τους γέρους άρχοντες και φροντίζουν να εκτελούν και αυτοί όσα ταιριάζουν στην ηλικία τους Θα διηγηθώ όσα έχουν διαταχθή να κάνουν εκείνοι που ανήκουν σε κάθε μία από τις τέσσερες ηλικίες για να δειχτή καλύτερα πώς φροντίζουν οι Πέρσαι να γίνουν οι πολίτες άριστοι Τα παιδιά λοιπόν πάνε στα σχολεία και αδιαλείπτως εκεί διδάσκονται δικαιοσύνη και λένε πως γι αυτό πάνε στα σχολεία καθώς στην πατρίδα μας τα παιδιά λένε πως πάνε στα σχολεία για να μάθουν γράμματα Οι άρχοντές τους το περισσότερο μέρος της ημέρας το δαπανούν δικάζοντας αυτά γιατί καθώς ξέρομε γίνονται

6

αὕτη μεγίστη δοκεῖ εἶναιἐπὶ πάντα τὰ αἰσχρὰ ἡγεμών [128] διδάσκουσι δὲ τοὺς παῖδαςκαὶ σωφροσύνηνmiddot μέγα δὲ συμβάλλεται εἰς τὸ μανθάνεινσωφρονεῖν αὐτοὺς ὅτι καὶ τοὺς πρεσβυτέρους ὁρῶσιν ἀνὰπᾶσαν ἡμέραν σωφρόνως διάγοντας διδάσκουσι δὲ αὐτοὺςκαὶ πείθεσθαι τοῖς ἄρχουσιmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμ-βάλλεται ὅτι ὁρῶσι τοὺς πρεσβυτέρους πειθομένους τοῖςἄρχουσιν ἰσχυρῶς διδάσκουσι δὲ καὶ ἐγκράτειαν γαστρὸςκαὶ ποτοῦmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμβάλλεται ὅτι ὁρῶσιτοὺς πρεσβυτέρους οὐ πρόσθεν ἀπιόντας γαστρὸς ἕνεκα πρὶνἂν ἀφῶσιν οἱ ἄρχοντες καὶ ὅτι οὐ παρὰ μητρὶ σιτοῦνται οἱπαῖδες ἀλλὰ παρὰ τῷ διδασκάλῳ ὅταν οἱ ἄρχοντες σημή-νωσι φέρονται δὲ οἴκοθεν σῖτον μὲν ἄρτον ὄψον δὲκάρδαμον πιεῖν δέ ἤν τις διψῇ κώθωνα ὡς ἀπὸ τοῦ ποτα-μοῦ ἀρύσασθαι πρὸς δὲ τούτοις μανθάνουσι καὶ τοξεύεινκαὶ ἀκοντίζειν μέχρι μὲν δὴ ἓξ ἢ ἑπτακαίδεκα ἐτῶν ἀπὸγενεᾶς οἱ παῖδες ταῦτα πράττουσιν ἐκ τούτου δὲ εἰς τοὺςἐφήβους ἐξέρχονται

μεταξύ των παιδιών καθώς γίνονται και μεταξύ των αντρών κατεργαριές και για κλοπή και γι αρπαγή και για βιαιοπραγίες και για απάτη και για κακολογίες και γι άλλα όσα φυσικό είναι να συμβαίνουν Εκείνους που ανακαλύψουν πως έκαμαν κανένα απ αυτά τα αδικήματα τους τιμωρούν Τιμωρούν όμως και κείνον που θα ανακαλύψουν πως άδικα κατηγορεί άλλον Δικάζουν και γι αδίκημα που κάνει να μισούνται μεταξύ τους οι άνθρωποι δεν καταφεύγουν όμως γι αυτό στα δικαστήρια εννοώ την αχαριστία και κείνον που καταλάβουν πως μπορεί να αποδώση την ευεργεσία που του έγινε αλλά δεν την αποδίδει τον τιμωρούν αυστηρά Γιατί φρονούν πως οι αχάριστοι και τους θεούς μπορούν να παραμελούν και τους γονείς τους και την πατρίδα τους και τους φίλους τους Νομίζουν πως την αχαριστία την ακολουθεί η αναισχυντία∙ και ορθώς έχουν την ιδέα πως η αναισχυντία οδηγεί τους ανθρώπους σε όλες τις κακές πράξεις Διδάσκουν στα παιδιά και φρονιμάδα∙ πολύ συντελεί

7

στο να μάθουν να είναι φρόνιμα το ότι βλέπουν κάθε μέρα πως και οι γεροντότεροι είναι εγκρατείς Τα διδάσκουν και να υπακούουν στους άρχοντεςmiddot πολύ και σ αυτό συντελεί το ότι βλέπουν τους γεροντότερους να υπακούουν πρόθυμα στους άρχοντες Τα διδάσκουν να είναι εγκρατή στο φαγητό και το πιοτό∙ πολύ και σε τούτο συντελεί το ότι βλέπουν πως οι γεροντότεροι δεν φεύγουν πρωτύτερα για να φάνε προτού τους δώσουν την άδεια οι άρχοντες και το ότι τα παιδιά δεν τρώνε μαζί με τη μητέρα τους αλλά με το δάσκαλό τους όταν οι άρχοντες ειδοποιήσουν πως έφθασε η ώρα του φαγητού Φέρνουν από το σπίτι τους για φαγητό ψωμί και για προσφάγι κάρδαμο για να πίνουν δε αν κανείς διψάση φέρνουν από το σπίτι τους ποτήρι για να παίρνουν με αυτό νερό από το ποτάμι Εκτός απ αυτά μαθαίνουν να μεταχειρίζονται το τόξο και το κοντάρι Και όταν λοιπόν τα παιδιά γίνουν δεκάξη ή δεκαεπτά χρόνων από τη γέννησή τους αυτά κάνουν ύστερα βγαίνουν από την τάξη των παιδιών και μπαίνουν στην τάξη

8

των νέων

9

2 Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων Αργότερα επί της δυναστείας των Σασανιδών παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματαΑπό το 12ο αιώνα μΧ οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία Μετά τη μογγολική εισβολή εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες τηςΣτενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική κεραμική γλυπτική)Η κεραμική που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μΧ Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ στα νοτιοανατολικά της Περσίας Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική ιδιαίτερα πάνω σε βράχους Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα Εκβάτανα Πασαργάδες Περσέπολη) αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την ασσυριακή Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το λιβάν (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο) παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες τους Άραβες τους Μογγόλους κά Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μΧ) Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες

Η ΓΛΩΣΣΑ Η περσική γλώσσα η οποία λέγεται και Φαρσί γνώρισε τις εξής φάσεις 1) αρχαία ιρανική Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 πΧ) και την αρχαία περσική (600 - 300 πΧ) Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή 2) μεσαιωνική ιρανική (300 πΧ - 900 μΧ) και 3) νεότερη ιρανική η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική αφγανική κουρδική και γλώσσα του Παμίρ

10

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

1ΒΗ ΕΚΠΑΊΔΕΥΣΗ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΏΝ ΣΤΗΝ ΠΕΡΣΙΚΉ ΚΟΙΝΩΝΊΑ

Στο έργο ldquoΞΕΝΟΦΩΝ ΚΥΡΟΥ ΠΑΙΔΕΙΑrdquo ο Ξενοφώντας αναφέρεται στην προσωπικότητα και τον βίο του βασιλιά των Περσών Κύρου του Βacute του Μεγάλου γιου του Καμβύση του Αacute τον οποίο θαύμαζε για τη δύναμη και το μεγαλείο του και τον θεωρούσε πρότυπο χρηστού βασιλιά Αφού εξέφρασε αυτόν του τον θαυμασμό στο εισαγωγικό κεφάλαιο ο Ξενοφώντας ανέτρεξε στα πρώτα χρόνια της ζωής του Κύρου Έτσι του δόθηκε η ευκαιρία να περιγράψει το εκπαιδευτικό σύστημα των Περσών

Μτφρ Σ Τζουμελέας χχ Ξενοφών Κύρου Παιδεία Εισαγωγή μετάφραση σχόλια ΙndashIV Αθήνα Ζαχαρόπουλος

[123] οἱ δὲ Περσικοὶ νόμοι προλαβόντες ἐπιμέλονται ὅπως τὴν ἀρχὴνμὴ τοιοῦτοι ἔσονται οἱ πολῖται οἷοι πονηροῦ τινος ἢ αἰσχροῦἔργου ἐφίεσθαι ἐπιμέλονται δὲ ὧδε ἔστιν αὐτοῖς ἐλευθέρα ἀγορὰ καλουμένη ἔνθα τά τε βασίλεια καὶ τἆλλαἀρχεῖα πεποίηται ἐντεῦθεν τὰ μὲν ὤνια καὶ οἱ ἀγοραῖοικαὶ αἱ τούτων φωναὶ καὶ ἀπειροκαλίαι ἀπελήλανται εἰςἄλλον τόπον ὡς μὴ μιγνύηται ἡ τούτων τύρβη τῇ τῶνπεπαιδευμένων εὐκοσμίᾳ [124] διῄρηται δὲ αὕτη ἡ ἀγορὰ [ἡ περὶτὰ ἀρχεῖα] τέτταρα μέρηmiddot τούτων δrsquo ἔστιν ἓν μὲν παισίν ἓνδὲ ἐφήβοις ἄλλο

Οι Περσικοί όμως νόμοι φροντίζουν από πρωτύτερα πώς να μη γίνουν τέτοιοι οι πολίτες ώστε να επιθυμούν να κάνουν κακές πράξεις Και φροντίζουν με αυτό τον τρόπο Υπάρχει η αγορά καθώς λένε η ελευθέρα∙ εκεί βρίσκονται και το βασιλικό παλάτι και οι κατοικίες των άλλων αρχόντων Από την αγορά αυτή έχουν εξοριστή κ έχουν μεταφερθή σ άλλον τόπο τα εμπορεύματα που είναι για πούλημα και όσοι αγοράζουν και πουλούν και οι φωνές τους και οι χυδαιότητες για να μην ανακατώνεται ο θόρυβος τούτων με την κοσμιότητα

4

τελείοις ἀνδράσιν ἄλλο τοῖς ὑπὲρ τὰστρατεύσιμα ἔτη γεγονόσι νόμῳ δrsquo εἰς τὰς ἑαυτῶν χώραςἕκαστοι τούτων πάρεισιν οἱ μὲν παῖδες ἅμα τῇ ἡμέρᾳ καὶοἱ τέλειοι ἄνδρες οἱ δὲ γεραίτεροι ἡνίκrsquo ἂν ἑκάστῳ προχωρῇ πλὴν ἐν ταῖς τεταγμέναις ἡμέραις ἐν αἷς αὐτοὺς δεῖπαρεῖναι οἱ δὲ ἔφηβοι καὶ κοιμῶνται περὶ τὰ ἀρχεῖα σὺντοῖς γυμνητικοῖς ὅπλοις πλὴν τῶν γεγαμηκότωνmiddot οὗτοι δὲοὔτε ἐπιζητοῦνται ἢν μὴ προρρηθῇ παρεῖναι οὔτε πολλάκις ἀπεῖναι καλόν [125] ἄρχοντες δrsquo ἐφrsquo ἑκάστῳ τούτων τῶν μερῶνεἰσι δώδεκαmiddot δώδεκα γὰρ καὶ Περσῶν φυλαὶ διῄρηνται καὶἐπὶ μὲν τοῖς παισὶν ἐκ τῶν γεραιτέρων ᾑρημένοι εἰσὶν οἳἂν δοκῶσι τοὺς παῖδας βελτίστους ἀποδεικνύναιmiddot ἐπὶ δὲτοῖς ἐφήβοις ἐκ τῶν τελείων ἀνδρῶν οἳ ἂν αὖ τοὺς ἐφήβουςβελτίστους δοκῶσι παρέχεινmiddot ἐπὶ δὲ τοῖς τελείοις ἀνδράσινοἳ ἂν δοκῶσι παρέχειν αὐτοὺς μάλιστα τὰ τεταγμένα ποι-οῦντας καὶ τὰ παραγγελλόμενα ὑπὸ τῆς μεγίστης ἀρχῆςmiddotεἰσὶ δὲ καὶ τῶν γεραιτέρων προστάται ᾑρημένοι οἳ προστα-τεύουσιν ὅπως καὶ οὗτοι τὰ καθήκοντα ἀποτελῶσιν ἃ δὲἑκάστῃ ἡλικίᾳ

των μορφωμένων Η αγορά αυτή έχει διαιρεθή σε τέσσερα μέρη Το ένα έχει προσδιοριστή για τα παιδιά άλλο για τους νέους το τρίτο για τους τέλειους άντρες και το τέταρτο για κείνους που ξεπέρασαν τη στρατεύσιμη ηλικία Έχουν με νόμο υποχρεωθή όσοι ανήκουν σ έκαστη ηλικία να παρευρίσκωνται στον τόπο της αγοράς που έχει οριστή για την ηλικία τους τα παιδιά και οι τέλειοι άντρες μόλις ξημερώση οι γέροντες όταν καθένας μπορή εκτός από τις καθωρισμένες ημέρες που είναι υποχρεωμένοι να παρευρίσκωνται Οι νέοι κοιμούνται γύρω από τις κατοικίες των αρχόντων με ελαφρό οπλισμό εκτός από τους παντρεμένους Αυτοί δεν είναι υποχρεωμένοι να κοιμούνται εκεί εκτός αν διαταχθούν από πρωτύτερα μα δεν θεωρείται καλό να απουσιάζουν συχνά Σε καθένα από τα τέσσερα αυτά μέρη της αγοράς υπάρχουν δώδεκα άρχοντες∙ γιατί δώδεκα είναι και αι φυλαί των Περσών Για τα παιδιά έχουν εκλεγή άρχοντες από τους γέροντες εκείνοι που

5

προστέτακται ποιεῖν διηγησόμεθα ὡς μᾶλλονδῆλον γένηται ᾗ ἐπιμέλονται ὡς ἂν βέλτιστοι εἶεν οἱ πο-λῖται [126] οἱ μὲν δὴ παῖδες εἰς τὰ διδασκαλεῖα φοιτῶντεςδιάγουσι μανθάνοντες δικαιοσύνηνmiddot καὶ λέγουσιν ὅτι ἐπὶτοῦτο ἔρχονται ὥσπερ παρrsquo ἡμῖν ὅτι γράμματα μαθησόμενοιοἱ δrsquo ἄρχοντες αὐτῶν διατελοῦσι τὸ πλεῖστον τῆς ἡμέραςδικάζοντες αὐτοῖς γίγνεται γὰρ δὴ καὶ παισὶ πρὸς ἀλλή-λους ὥσπερ ἀνδράσιν ἐγκλήματα καὶ κλοπῆς καὶ ἁρπαγῆςκαὶ βίας καὶ ἀπάτης καὶ κακολογίας καὶ ἄλλων οἵων δὴ εἰκός[127] οὓς δrsquo ἂν γνῶσι τούτων τι ἀδικοῦντας τιμωροῦνται κολά-ζουσι δὲ καὶ ὃν ἂν ἀδίκως ἐγκαλοῦντα εὑρίσκωσι δικάζουσιδὲ καὶ ἐγκλήματος οὗ ἕνεκα ἄνθρωποι μισοῦσι μὲν ἀλλήλουςμάλιστα δικάζονται δὲ ἥκιστα ἀχαριστίας καὶ ὃν ἂν γνῶσιδυνάμενον μὲν χάριν ἀποδιδόναι μὴ ἀποδιδόντα δέ κολά-ζουσι καὶ τοῦτον ἰσχυρῶς οἴονται γὰρ τοὺς ἀχαρίστουςκαὶ περὶ θεοὺς ἂν μάλιστα ἀμελῶς ἔχειν καὶ περὶ γονέαςκαὶ πατρίδα καὶ φίλους ἕπεσθαι δὲ δοκεῖ μάλιστα τῇἀχαριστίᾳ ἡ ἀναισχυντίαmiddot καὶ γὰρ

θεωρούνται πως μπορούν να κάμουν τα παιδιά άριστους πολίτες∙ για τους νέους έχουν εκλεγή άρχοντες από τους τέλειους άντρες εκείνοι πάλι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν αρίστους∙ για τους τέλειους άντρες έχουν διοριστή άρχοντες εκείνοι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν να εκτελούν άριστα τις διαταγές και τις παραγγελίες της ανωτάτης εξουσίας∙ έχουν διοριστή και για τους γέρους άρχοντες και φροντίζουν να εκτελούν και αυτοί όσα ταιριάζουν στην ηλικία τους Θα διηγηθώ όσα έχουν διαταχθή να κάνουν εκείνοι που ανήκουν σε κάθε μία από τις τέσσερες ηλικίες για να δειχτή καλύτερα πώς φροντίζουν οι Πέρσαι να γίνουν οι πολίτες άριστοι Τα παιδιά λοιπόν πάνε στα σχολεία και αδιαλείπτως εκεί διδάσκονται δικαιοσύνη και λένε πως γι αυτό πάνε στα σχολεία καθώς στην πατρίδα μας τα παιδιά λένε πως πάνε στα σχολεία για να μάθουν γράμματα Οι άρχοντές τους το περισσότερο μέρος της ημέρας το δαπανούν δικάζοντας αυτά γιατί καθώς ξέρομε γίνονται

6

αὕτη μεγίστη δοκεῖ εἶναιἐπὶ πάντα τὰ αἰσχρὰ ἡγεμών [128] διδάσκουσι δὲ τοὺς παῖδαςκαὶ σωφροσύνηνmiddot μέγα δὲ συμβάλλεται εἰς τὸ μανθάνεινσωφρονεῖν αὐτοὺς ὅτι καὶ τοὺς πρεσβυτέρους ὁρῶσιν ἀνὰπᾶσαν ἡμέραν σωφρόνως διάγοντας διδάσκουσι δὲ αὐτοὺςκαὶ πείθεσθαι τοῖς ἄρχουσιmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμ-βάλλεται ὅτι ὁρῶσι τοὺς πρεσβυτέρους πειθομένους τοῖςἄρχουσιν ἰσχυρῶς διδάσκουσι δὲ καὶ ἐγκράτειαν γαστρὸςκαὶ ποτοῦmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμβάλλεται ὅτι ὁρῶσιτοὺς πρεσβυτέρους οὐ πρόσθεν ἀπιόντας γαστρὸς ἕνεκα πρὶνἂν ἀφῶσιν οἱ ἄρχοντες καὶ ὅτι οὐ παρὰ μητρὶ σιτοῦνται οἱπαῖδες ἀλλὰ παρὰ τῷ διδασκάλῳ ὅταν οἱ ἄρχοντες σημή-νωσι φέρονται δὲ οἴκοθεν σῖτον μὲν ἄρτον ὄψον δὲκάρδαμον πιεῖν δέ ἤν τις διψῇ κώθωνα ὡς ἀπὸ τοῦ ποτα-μοῦ ἀρύσασθαι πρὸς δὲ τούτοις μανθάνουσι καὶ τοξεύεινκαὶ ἀκοντίζειν μέχρι μὲν δὴ ἓξ ἢ ἑπτακαίδεκα ἐτῶν ἀπὸγενεᾶς οἱ παῖδες ταῦτα πράττουσιν ἐκ τούτου δὲ εἰς τοὺςἐφήβους ἐξέρχονται

μεταξύ των παιδιών καθώς γίνονται και μεταξύ των αντρών κατεργαριές και για κλοπή και γι αρπαγή και για βιαιοπραγίες και για απάτη και για κακολογίες και γι άλλα όσα φυσικό είναι να συμβαίνουν Εκείνους που ανακαλύψουν πως έκαμαν κανένα απ αυτά τα αδικήματα τους τιμωρούν Τιμωρούν όμως και κείνον που θα ανακαλύψουν πως άδικα κατηγορεί άλλον Δικάζουν και γι αδίκημα που κάνει να μισούνται μεταξύ τους οι άνθρωποι δεν καταφεύγουν όμως γι αυτό στα δικαστήρια εννοώ την αχαριστία και κείνον που καταλάβουν πως μπορεί να αποδώση την ευεργεσία που του έγινε αλλά δεν την αποδίδει τον τιμωρούν αυστηρά Γιατί φρονούν πως οι αχάριστοι και τους θεούς μπορούν να παραμελούν και τους γονείς τους και την πατρίδα τους και τους φίλους τους Νομίζουν πως την αχαριστία την ακολουθεί η αναισχυντία∙ και ορθώς έχουν την ιδέα πως η αναισχυντία οδηγεί τους ανθρώπους σε όλες τις κακές πράξεις Διδάσκουν στα παιδιά και φρονιμάδα∙ πολύ συντελεί

7

στο να μάθουν να είναι φρόνιμα το ότι βλέπουν κάθε μέρα πως και οι γεροντότεροι είναι εγκρατείς Τα διδάσκουν και να υπακούουν στους άρχοντεςmiddot πολύ και σ αυτό συντελεί το ότι βλέπουν τους γεροντότερους να υπακούουν πρόθυμα στους άρχοντες Τα διδάσκουν να είναι εγκρατή στο φαγητό και το πιοτό∙ πολύ και σε τούτο συντελεί το ότι βλέπουν πως οι γεροντότεροι δεν φεύγουν πρωτύτερα για να φάνε προτού τους δώσουν την άδεια οι άρχοντες και το ότι τα παιδιά δεν τρώνε μαζί με τη μητέρα τους αλλά με το δάσκαλό τους όταν οι άρχοντες ειδοποιήσουν πως έφθασε η ώρα του φαγητού Φέρνουν από το σπίτι τους για φαγητό ψωμί και για προσφάγι κάρδαμο για να πίνουν δε αν κανείς διψάση φέρνουν από το σπίτι τους ποτήρι για να παίρνουν με αυτό νερό από το ποτάμι Εκτός απ αυτά μαθαίνουν να μεταχειρίζονται το τόξο και το κοντάρι Και όταν λοιπόν τα παιδιά γίνουν δεκάξη ή δεκαεπτά χρόνων από τη γέννησή τους αυτά κάνουν ύστερα βγαίνουν από την τάξη των παιδιών και μπαίνουν στην τάξη

8

των νέων

9

2 Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων Αργότερα επί της δυναστείας των Σασανιδών παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματαΑπό το 12ο αιώνα μΧ οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία Μετά τη μογγολική εισβολή εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες τηςΣτενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική κεραμική γλυπτική)Η κεραμική που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μΧ Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ στα νοτιοανατολικά της Περσίας Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική ιδιαίτερα πάνω σε βράχους Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα Εκβάτανα Πασαργάδες Περσέπολη) αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την ασσυριακή Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το λιβάν (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο) παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες τους Άραβες τους Μογγόλους κά Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μΧ) Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες

Η ΓΛΩΣΣΑ Η περσική γλώσσα η οποία λέγεται και Φαρσί γνώρισε τις εξής φάσεις 1) αρχαία ιρανική Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 πΧ) και την αρχαία περσική (600 - 300 πΧ) Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή 2) μεσαιωνική ιρανική (300 πΧ - 900 μΧ) και 3) νεότερη ιρανική η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική αφγανική κουρδική και γλώσσα του Παμίρ

10

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

τελείοις ἀνδράσιν ἄλλο τοῖς ὑπὲρ τὰστρατεύσιμα ἔτη γεγονόσι νόμῳ δrsquo εἰς τὰς ἑαυτῶν χώραςἕκαστοι τούτων πάρεισιν οἱ μὲν παῖδες ἅμα τῇ ἡμέρᾳ καὶοἱ τέλειοι ἄνδρες οἱ δὲ γεραίτεροι ἡνίκrsquo ἂν ἑκάστῳ προχωρῇ πλὴν ἐν ταῖς τεταγμέναις ἡμέραις ἐν αἷς αὐτοὺς δεῖπαρεῖναι οἱ δὲ ἔφηβοι καὶ κοιμῶνται περὶ τὰ ἀρχεῖα σὺντοῖς γυμνητικοῖς ὅπλοις πλὴν τῶν γεγαμηκότωνmiddot οὗτοι δὲοὔτε ἐπιζητοῦνται ἢν μὴ προρρηθῇ παρεῖναι οὔτε πολλάκις ἀπεῖναι καλόν [125] ἄρχοντες δrsquo ἐφrsquo ἑκάστῳ τούτων τῶν μερῶνεἰσι δώδεκαmiddot δώδεκα γὰρ καὶ Περσῶν φυλαὶ διῄρηνται καὶἐπὶ μὲν τοῖς παισὶν ἐκ τῶν γεραιτέρων ᾑρημένοι εἰσὶν οἳἂν δοκῶσι τοὺς παῖδας βελτίστους ἀποδεικνύναιmiddot ἐπὶ δὲτοῖς ἐφήβοις ἐκ τῶν τελείων ἀνδρῶν οἳ ἂν αὖ τοὺς ἐφήβουςβελτίστους δοκῶσι παρέχεινmiddot ἐπὶ δὲ τοῖς τελείοις ἀνδράσινοἳ ἂν δοκῶσι παρέχειν αὐτοὺς μάλιστα τὰ τεταγμένα ποι-οῦντας καὶ τὰ παραγγελλόμενα ὑπὸ τῆς μεγίστης ἀρχῆςmiddotεἰσὶ δὲ καὶ τῶν γεραιτέρων προστάται ᾑρημένοι οἳ προστα-τεύουσιν ὅπως καὶ οὗτοι τὰ καθήκοντα ἀποτελῶσιν ἃ δὲἑκάστῃ ἡλικίᾳ

των μορφωμένων Η αγορά αυτή έχει διαιρεθή σε τέσσερα μέρη Το ένα έχει προσδιοριστή για τα παιδιά άλλο για τους νέους το τρίτο για τους τέλειους άντρες και το τέταρτο για κείνους που ξεπέρασαν τη στρατεύσιμη ηλικία Έχουν με νόμο υποχρεωθή όσοι ανήκουν σ έκαστη ηλικία να παρευρίσκωνται στον τόπο της αγοράς που έχει οριστή για την ηλικία τους τα παιδιά και οι τέλειοι άντρες μόλις ξημερώση οι γέροντες όταν καθένας μπορή εκτός από τις καθωρισμένες ημέρες που είναι υποχρεωμένοι να παρευρίσκωνται Οι νέοι κοιμούνται γύρω από τις κατοικίες των αρχόντων με ελαφρό οπλισμό εκτός από τους παντρεμένους Αυτοί δεν είναι υποχρεωμένοι να κοιμούνται εκεί εκτός αν διαταχθούν από πρωτύτερα μα δεν θεωρείται καλό να απουσιάζουν συχνά Σε καθένα από τα τέσσερα αυτά μέρη της αγοράς υπάρχουν δώδεκα άρχοντες∙ γιατί δώδεκα είναι και αι φυλαί των Περσών Για τα παιδιά έχουν εκλεγή άρχοντες από τους γέροντες εκείνοι που

5

προστέτακται ποιεῖν διηγησόμεθα ὡς μᾶλλονδῆλον γένηται ᾗ ἐπιμέλονται ὡς ἂν βέλτιστοι εἶεν οἱ πο-λῖται [126] οἱ μὲν δὴ παῖδες εἰς τὰ διδασκαλεῖα φοιτῶντεςδιάγουσι μανθάνοντες δικαιοσύνηνmiddot καὶ λέγουσιν ὅτι ἐπὶτοῦτο ἔρχονται ὥσπερ παρrsquo ἡμῖν ὅτι γράμματα μαθησόμενοιοἱ δrsquo ἄρχοντες αὐτῶν διατελοῦσι τὸ πλεῖστον τῆς ἡμέραςδικάζοντες αὐτοῖς γίγνεται γὰρ δὴ καὶ παισὶ πρὸς ἀλλή-λους ὥσπερ ἀνδράσιν ἐγκλήματα καὶ κλοπῆς καὶ ἁρπαγῆςκαὶ βίας καὶ ἀπάτης καὶ κακολογίας καὶ ἄλλων οἵων δὴ εἰκός[127] οὓς δrsquo ἂν γνῶσι τούτων τι ἀδικοῦντας τιμωροῦνται κολά-ζουσι δὲ καὶ ὃν ἂν ἀδίκως ἐγκαλοῦντα εὑρίσκωσι δικάζουσιδὲ καὶ ἐγκλήματος οὗ ἕνεκα ἄνθρωποι μισοῦσι μὲν ἀλλήλουςμάλιστα δικάζονται δὲ ἥκιστα ἀχαριστίας καὶ ὃν ἂν γνῶσιδυνάμενον μὲν χάριν ἀποδιδόναι μὴ ἀποδιδόντα δέ κολά-ζουσι καὶ τοῦτον ἰσχυρῶς οἴονται γὰρ τοὺς ἀχαρίστουςκαὶ περὶ θεοὺς ἂν μάλιστα ἀμελῶς ἔχειν καὶ περὶ γονέαςκαὶ πατρίδα καὶ φίλους ἕπεσθαι δὲ δοκεῖ μάλιστα τῇἀχαριστίᾳ ἡ ἀναισχυντίαmiddot καὶ γὰρ

θεωρούνται πως μπορούν να κάμουν τα παιδιά άριστους πολίτες∙ για τους νέους έχουν εκλεγή άρχοντες από τους τέλειους άντρες εκείνοι πάλι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν αρίστους∙ για τους τέλειους άντρες έχουν διοριστή άρχοντες εκείνοι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν να εκτελούν άριστα τις διαταγές και τις παραγγελίες της ανωτάτης εξουσίας∙ έχουν διοριστή και για τους γέρους άρχοντες και φροντίζουν να εκτελούν και αυτοί όσα ταιριάζουν στην ηλικία τους Θα διηγηθώ όσα έχουν διαταχθή να κάνουν εκείνοι που ανήκουν σε κάθε μία από τις τέσσερες ηλικίες για να δειχτή καλύτερα πώς φροντίζουν οι Πέρσαι να γίνουν οι πολίτες άριστοι Τα παιδιά λοιπόν πάνε στα σχολεία και αδιαλείπτως εκεί διδάσκονται δικαιοσύνη και λένε πως γι αυτό πάνε στα σχολεία καθώς στην πατρίδα μας τα παιδιά λένε πως πάνε στα σχολεία για να μάθουν γράμματα Οι άρχοντές τους το περισσότερο μέρος της ημέρας το δαπανούν δικάζοντας αυτά γιατί καθώς ξέρομε γίνονται

6

αὕτη μεγίστη δοκεῖ εἶναιἐπὶ πάντα τὰ αἰσχρὰ ἡγεμών [128] διδάσκουσι δὲ τοὺς παῖδαςκαὶ σωφροσύνηνmiddot μέγα δὲ συμβάλλεται εἰς τὸ μανθάνεινσωφρονεῖν αὐτοὺς ὅτι καὶ τοὺς πρεσβυτέρους ὁρῶσιν ἀνὰπᾶσαν ἡμέραν σωφρόνως διάγοντας διδάσκουσι δὲ αὐτοὺςκαὶ πείθεσθαι τοῖς ἄρχουσιmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμ-βάλλεται ὅτι ὁρῶσι τοὺς πρεσβυτέρους πειθομένους τοῖςἄρχουσιν ἰσχυρῶς διδάσκουσι δὲ καὶ ἐγκράτειαν γαστρὸςκαὶ ποτοῦmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμβάλλεται ὅτι ὁρῶσιτοὺς πρεσβυτέρους οὐ πρόσθεν ἀπιόντας γαστρὸς ἕνεκα πρὶνἂν ἀφῶσιν οἱ ἄρχοντες καὶ ὅτι οὐ παρὰ μητρὶ σιτοῦνται οἱπαῖδες ἀλλὰ παρὰ τῷ διδασκάλῳ ὅταν οἱ ἄρχοντες σημή-νωσι φέρονται δὲ οἴκοθεν σῖτον μὲν ἄρτον ὄψον δὲκάρδαμον πιεῖν δέ ἤν τις διψῇ κώθωνα ὡς ἀπὸ τοῦ ποτα-μοῦ ἀρύσασθαι πρὸς δὲ τούτοις μανθάνουσι καὶ τοξεύεινκαὶ ἀκοντίζειν μέχρι μὲν δὴ ἓξ ἢ ἑπτακαίδεκα ἐτῶν ἀπὸγενεᾶς οἱ παῖδες ταῦτα πράττουσιν ἐκ τούτου δὲ εἰς τοὺςἐφήβους ἐξέρχονται

μεταξύ των παιδιών καθώς γίνονται και μεταξύ των αντρών κατεργαριές και για κλοπή και γι αρπαγή και για βιαιοπραγίες και για απάτη και για κακολογίες και γι άλλα όσα φυσικό είναι να συμβαίνουν Εκείνους που ανακαλύψουν πως έκαμαν κανένα απ αυτά τα αδικήματα τους τιμωρούν Τιμωρούν όμως και κείνον που θα ανακαλύψουν πως άδικα κατηγορεί άλλον Δικάζουν και γι αδίκημα που κάνει να μισούνται μεταξύ τους οι άνθρωποι δεν καταφεύγουν όμως γι αυτό στα δικαστήρια εννοώ την αχαριστία και κείνον που καταλάβουν πως μπορεί να αποδώση την ευεργεσία που του έγινε αλλά δεν την αποδίδει τον τιμωρούν αυστηρά Γιατί φρονούν πως οι αχάριστοι και τους θεούς μπορούν να παραμελούν και τους γονείς τους και την πατρίδα τους και τους φίλους τους Νομίζουν πως την αχαριστία την ακολουθεί η αναισχυντία∙ και ορθώς έχουν την ιδέα πως η αναισχυντία οδηγεί τους ανθρώπους σε όλες τις κακές πράξεις Διδάσκουν στα παιδιά και φρονιμάδα∙ πολύ συντελεί

7

στο να μάθουν να είναι φρόνιμα το ότι βλέπουν κάθε μέρα πως και οι γεροντότεροι είναι εγκρατείς Τα διδάσκουν και να υπακούουν στους άρχοντεςmiddot πολύ και σ αυτό συντελεί το ότι βλέπουν τους γεροντότερους να υπακούουν πρόθυμα στους άρχοντες Τα διδάσκουν να είναι εγκρατή στο φαγητό και το πιοτό∙ πολύ και σε τούτο συντελεί το ότι βλέπουν πως οι γεροντότεροι δεν φεύγουν πρωτύτερα για να φάνε προτού τους δώσουν την άδεια οι άρχοντες και το ότι τα παιδιά δεν τρώνε μαζί με τη μητέρα τους αλλά με το δάσκαλό τους όταν οι άρχοντες ειδοποιήσουν πως έφθασε η ώρα του φαγητού Φέρνουν από το σπίτι τους για φαγητό ψωμί και για προσφάγι κάρδαμο για να πίνουν δε αν κανείς διψάση φέρνουν από το σπίτι τους ποτήρι για να παίρνουν με αυτό νερό από το ποτάμι Εκτός απ αυτά μαθαίνουν να μεταχειρίζονται το τόξο και το κοντάρι Και όταν λοιπόν τα παιδιά γίνουν δεκάξη ή δεκαεπτά χρόνων από τη γέννησή τους αυτά κάνουν ύστερα βγαίνουν από την τάξη των παιδιών και μπαίνουν στην τάξη

8

των νέων

9

2 Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων Αργότερα επί της δυναστείας των Σασανιδών παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματαΑπό το 12ο αιώνα μΧ οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία Μετά τη μογγολική εισβολή εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες τηςΣτενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική κεραμική γλυπτική)Η κεραμική που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μΧ Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ στα νοτιοανατολικά της Περσίας Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική ιδιαίτερα πάνω σε βράχους Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα Εκβάτανα Πασαργάδες Περσέπολη) αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την ασσυριακή Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το λιβάν (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο) παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες τους Άραβες τους Μογγόλους κά Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μΧ) Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες

Η ΓΛΩΣΣΑ Η περσική γλώσσα η οποία λέγεται και Φαρσί γνώρισε τις εξής φάσεις 1) αρχαία ιρανική Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 πΧ) και την αρχαία περσική (600 - 300 πΧ) Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή 2) μεσαιωνική ιρανική (300 πΧ - 900 μΧ) και 3) νεότερη ιρανική η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική αφγανική κουρδική και γλώσσα του Παμίρ

10

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

προστέτακται ποιεῖν διηγησόμεθα ὡς μᾶλλονδῆλον γένηται ᾗ ἐπιμέλονται ὡς ἂν βέλτιστοι εἶεν οἱ πο-λῖται [126] οἱ μὲν δὴ παῖδες εἰς τὰ διδασκαλεῖα φοιτῶντεςδιάγουσι μανθάνοντες δικαιοσύνηνmiddot καὶ λέγουσιν ὅτι ἐπὶτοῦτο ἔρχονται ὥσπερ παρrsquo ἡμῖν ὅτι γράμματα μαθησόμενοιοἱ δrsquo ἄρχοντες αὐτῶν διατελοῦσι τὸ πλεῖστον τῆς ἡμέραςδικάζοντες αὐτοῖς γίγνεται γὰρ δὴ καὶ παισὶ πρὸς ἀλλή-λους ὥσπερ ἀνδράσιν ἐγκλήματα καὶ κλοπῆς καὶ ἁρπαγῆςκαὶ βίας καὶ ἀπάτης καὶ κακολογίας καὶ ἄλλων οἵων δὴ εἰκός[127] οὓς δrsquo ἂν γνῶσι τούτων τι ἀδικοῦντας τιμωροῦνται κολά-ζουσι δὲ καὶ ὃν ἂν ἀδίκως ἐγκαλοῦντα εὑρίσκωσι δικάζουσιδὲ καὶ ἐγκλήματος οὗ ἕνεκα ἄνθρωποι μισοῦσι μὲν ἀλλήλουςμάλιστα δικάζονται δὲ ἥκιστα ἀχαριστίας καὶ ὃν ἂν γνῶσιδυνάμενον μὲν χάριν ἀποδιδόναι μὴ ἀποδιδόντα δέ κολά-ζουσι καὶ τοῦτον ἰσχυρῶς οἴονται γὰρ τοὺς ἀχαρίστουςκαὶ περὶ θεοὺς ἂν μάλιστα ἀμελῶς ἔχειν καὶ περὶ γονέαςκαὶ πατρίδα καὶ φίλους ἕπεσθαι δὲ δοκεῖ μάλιστα τῇἀχαριστίᾳ ἡ ἀναισχυντίαmiddot καὶ γὰρ

θεωρούνται πως μπορούν να κάμουν τα παιδιά άριστους πολίτες∙ για τους νέους έχουν εκλεγή άρχοντες από τους τέλειους άντρες εκείνοι πάλι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν αρίστους∙ για τους τέλειους άντρες έχουν διοριστή άρχοντες εκείνοι που θεωρούνται πως μπορούν να τους κάμουν να εκτελούν άριστα τις διαταγές και τις παραγγελίες της ανωτάτης εξουσίας∙ έχουν διοριστή και για τους γέρους άρχοντες και φροντίζουν να εκτελούν και αυτοί όσα ταιριάζουν στην ηλικία τους Θα διηγηθώ όσα έχουν διαταχθή να κάνουν εκείνοι που ανήκουν σε κάθε μία από τις τέσσερες ηλικίες για να δειχτή καλύτερα πώς φροντίζουν οι Πέρσαι να γίνουν οι πολίτες άριστοι Τα παιδιά λοιπόν πάνε στα σχολεία και αδιαλείπτως εκεί διδάσκονται δικαιοσύνη και λένε πως γι αυτό πάνε στα σχολεία καθώς στην πατρίδα μας τα παιδιά λένε πως πάνε στα σχολεία για να μάθουν γράμματα Οι άρχοντές τους το περισσότερο μέρος της ημέρας το δαπανούν δικάζοντας αυτά γιατί καθώς ξέρομε γίνονται

6

αὕτη μεγίστη δοκεῖ εἶναιἐπὶ πάντα τὰ αἰσχρὰ ἡγεμών [128] διδάσκουσι δὲ τοὺς παῖδαςκαὶ σωφροσύνηνmiddot μέγα δὲ συμβάλλεται εἰς τὸ μανθάνεινσωφρονεῖν αὐτοὺς ὅτι καὶ τοὺς πρεσβυτέρους ὁρῶσιν ἀνὰπᾶσαν ἡμέραν σωφρόνως διάγοντας διδάσκουσι δὲ αὐτοὺςκαὶ πείθεσθαι τοῖς ἄρχουσιmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμ-βάλλεται ὅτι ὁρῶσι τοὺς πρεσβυτέρους πειθομένους τοῖςἄρχουσιν ἰσχυρῶς διδάσκουσι δὲ καὶ ἐγκράτειαν γαστρὸςκαὶ ποτοῦmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμβάλλεται ὅτι ὁρῶσιτοὺς πρεσβυτέρους οὐ πρόσθεν ἀπιόντας γαστρὸς ἕνεκα πρὶνἂν ἀφῶσιν οἱ ἄρχοντες καὶ ὅτι οὐ παρὰ μητρὶ σιτοῦνται οἱπαῖδες ἀλλὰ παρὰ τῷ διδασκάλῳ ὅταν οἱ ἄρχοντες σημή-νωσι φέρονται δὲ οἴκοθεν σῖτον μὲν ἄρτον ὄψον δὲκάρδαμον πιεῖν δέ ἤν τις διψῇ κώθωνα ὡς ἀπὸ τοῦ ποτα-μοῦ ἀρύσασθαι πρὸς δὲ τούτοις μανθάνουσι καὶ τοξεύεινκαὶ ἀκοντίζειν μέχρι μὲν δὴ ἓξ ἢ ἑπτακαίδεκα ἐτῶν ἀπὸγενεᾶς οἱ παῖδες ταῦτα πράττουσιν ἐκ τούτου δὲ εἰς τοὺςἐφήβους ἐξέρχονται

μεταξύ των παιδιών καθώς γίνονται και μεταξύ των αντρών κατεργαριές και για κλοπή και γι αρπαγή και για βιαιοπραγίες και για απάτη και για κακολογίες και γι άλλα όσα φυσικό είναι να συμβαίνουν Εκείνους που ανακαλύψουν πως έκαμαν κανένα απ αυτά τα αδικήματα τους τιμωρούν Τιμωρούν όμως και κείνον που θα ανακαλύψουν πως άδικα κατηγορεί άλλον Δικάζουν και γι αδίκημα που κάνει να μισούνται μεταξύ τους οι άνθρωποι δεν καταφεύγουν όμως γι αυτό στα δικαστήρια εννοώ την αχαριστία και κείνον που καταλάβουν πως μπορεί να αποδώση την ευεργεσία που του έγινε αλλά δεν την αποδίδει τον τιμωρούν αυστηρά Γιατί φρονούν πως οι αχάριστοι και τους θεούς μπορούν να παραμελούν και τους γονείς τους και την πατρίδα τους και τους φίλους τους Νομίζουν πως την αχαριστία την ακολουθεί η αναισχυντία∙ και ορθώς έχουν την ιδέα πως η αναισχυντία οδηγεί τους ανθρώπους σε όλες τις κακές πράξεις Διδάσκουν στα παιδιά και φρονιμάδα∙ πολύ συντελεί

7

στο να μάθουν να είναι φρόνιμα το ότι βλέπουν κάθε μέρα πως και οι γεροντότεροι είναι εγκρατείς Τα διδάσκουν και να υπακούουν στους άρχοντεςmiddot πολύ και σ αυτό συντελεί το ότι βλέπουν τους γεροντότερους να υπακούουν πρόθυμα στους άρχοντες Τα διδάσκουν να είναι εγκρατή στο φαγητό και το πιοτό∙ πολύ και σε τούτο συντελεί το ότι βλέπουν πως οι γεροντότεροι δεν φεύγουν πρωτύτερα για να φάνε προτού τους δώσουν την άδεια οι άρχοντες και το ότι τα παιδιά δεν τρώνε μαζί με τη μητέρα τους αλλά με το δάσκαλό τους όταν οι άρχοντες ειδοποιήσουν πως έφθασε η ώρα του φαγητού Φέρνουν από το σπίτι τους για φαγητό ψωμί και για προσφάγι κάρδαμο για να πίνουν δε αν κανείς διψάση φέρνουν από το σπίτι τους ποτήρι για να παίρνουν με αυτό νερό από το ποτάμι Εκτός απ αυτά μαθαίνουν να μεταχειρίζονται το τόξο και το κοντάρι Και όταν λοιπόν τα παιδιά γίνουν δεκάξη ή δεκαεπτά χρόνων από τη γέννησή τους αυτά κάνουν ύστερα βγαίνουν από την τάξη των παιδιών και μπαίνουν στην τάξη

8

των νέων

9

2 Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων Αργότερα επί της δυναστείας των Σασανιδών παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματαΑπό το 12ο αιώνα μΧ οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία Μετά τη μογγολική εισβολή εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες τηςΣτενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική κεραμική γλυπτική)Η κεραμική που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μΧ Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ στα νοτιοανατολικά της Περσίας Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική ιδιαίτερα πάνω σε βράχους Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα Εκβάτανα Πασαργάδες Περσέπολη) αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την ασσυριακή Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το λιβάν (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο) παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες τους Άραβες τους Μογγόλους κά Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μΧ) Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες

Η ΓΛΩΣΣΑ Η περσική γλώσσα η οποία λέγεται και Φαρσί γνώρισε τις εξής φάσεις 1) αρχαία ιρανική Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 πΧ) και την αρχαία περσική (600 - 300 πΧ) Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή 2) μεσαιωνική ιρανική (300 πΧ - 900 μΧ) και 3) νεότερη ιρανική η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική αφγανική κουρδική και γλώσσα του Παμίρ

10

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

αὕτη μεγίστη δοκεῖ εἶναιἐπὶ πάντα τὰ αἰσχρὰ ἡγεμών [128] διδάσκουσι δὲ τοὺς παῖδαςκαὶ σωφροσύνηνmiddot μέγα δὲ συμβάλλεται εἰς τὸ μανθάνεινσωφρονεῖν αὐτοὺς ὅτι καὶ τοὺς πρεσβυτέρους ὁρῶσιν ἀνὰπᾶσαν ἡμέραν σωφρόνως διάγοντας διδάσκουσι δὲ αὐτοὺςκαὶ πείθεσθαι τοῖς ἄρχουσιmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμ-βάλλεται ὅτι ὁρῶσι τοὺς πρεσβυτέρους πειθομένους τοῖςἄρχουσιν ἰσχυρῶς διδάσκουσι δὲ καὶ ἐγκράτειαν γαστρὸςκαὶ ποτοῦmiddot μέγα δὲ καὶ εἰς τοῦτο συμβάλλεται ὅτι ὁρῶσιτοὺς πρεσβυτέρους οὐ πρόσθεν ἀπιόντας γαστρὸς ἕνεκα πρὶνἂν ἀφῶσιν οἱ ἄρχοντες καὶ ὅτι οὐ παρὰ μητρὶ σιτοῦνται οἱπαῖδες ἀλλὰ παρὰ τῷ διδασκάλῳ ὅταν οἱ ἄρχοντες σημή-νωσι φέρονται δὲ οἴκοθεν σῖτον μὲν ἄρτον ὄψον δὲκάρδαμον πιεῖν δέ ἤν τις διψῇ κώθωνα ὡς ἀπὸ τοῦ ποτα-μοῦ ἀρύσασθαι πρὸς δὲ τούτοις μανθάνουσι καὶ τοξεύεινκαὶ ἀκοντίζειν μέχρι μὲν δὴ ἓξ ἢ ἑπτακαίδεκα ἐτῶν ἀπὸγενεᾶς οἱ παῖδες ταῦτα πράττουσιν ἐκ τούτου δὲ εἰς τοὺςἐφήβους ἐξέρχονται

μεταξύ των παιδιών καθώς γίνονται και μεταξύ των αντρών κατεργαριές και για κλοπή και γι αρπαγή και για βιαιοπραγίες και για απάτη και για κακολογίες και γι άλλα όσα φυσικό είναι να συμβαίνουν Εκείνους που ανακαλύψουν πως έκαμαν κανένα απ αυτά τα αδικήματα τους τιμωρούν Τιμωρούν όμως και κείνον που θα ανακαλύψουν πως άδικα κατηγορεί άλλον Δικάζουν και γι αδίκημα που κάνει να μισούνται μεταξύ τους οι άνθρωποι δεν καταφεύγουν όμως γι αυτό στα δικαστήρια εννοώ την αχαριστία και κείνον που καταλάβουν πως μπορεί να αποδώση την ευεργεσία που του έγινε αλλά δεν την αποδίδει τον τιμωρούν αυστηρά Γιατί φρονούν πως οι αχάριστοι και τους θεούς μπορούν να παραμελούν και τους γονείς τους και την πατρίδα τους και τους φίλους τους Νομίζουν πως την αχαριστία την ακολουθεί η αναισχυντία∙ και ορθώς έχουν την ιδέα πως η αναισχυντία οδηγεί τους ανθρώπους σε όλες τις κακές πράξεις Διδάσκουν στα παιδιά και φρονιμάδα∙ πολύ συντελεί

7

στο να μάθουν να είναι φρόνιμα το ότι βλέπουν κάθε μέρα πως και οι γεροντότεροι είναι εγκρατείς Τα διδάσκουν και να υπακούουν στους άρχοντεςmiddot πολύ και σ αυτό συντελεί το ότι βλέπουν τους γεροντότερους να υπακούουν πρόθυμα στους άρχοντες Τα διδάσκουν να είναι εγκρατή στο φαγητό και το πιοτό∙ πολύ και σε τούτο συντελεί το ότι βλέπουν πως οι γεροντότεροι δεν φεύγουν πρωτύτερα για να φάνε προτού τους δώσουν την άδεια οι άρχοντες και το ότι τα παιδιά δεν τρώνε μαζί με τη μητέρα τους αλλά με το δάσκαλό τους όταν οι άρχοντες ειδοποιήσουν πως έφθασε η ώρα του φαγητού Φέρνουν από το σπίτι τους για φαγητό ψωμί και για προσφάγι κάρδαμο για να πίνουν δε αν κανείς διψάση φέρνουν από το σπίτι τους ποτήρι για να παίρνουν με αυτό νερό από το ποτάμι Εκτός απ αυτά μαθαίνουν να μεταχειρίζονται το τόξο και το κοντάρι Και όταν λοιπόν τα παιδιά γίνουν δεκάξη ή δεκαεπτά χρόνων από τη γέννησή τους αυτά κάνουν ύστερα βγαίνουν από την τάξη των παιδιών και μπαίνουν στην τάξη

8

των νέων

9

2 Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων Αργότερα επί της δυναστείας των Σασανιδών παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματαΑπό το 12ο αιώνα μΧ οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία Μετά τη μογγολική εισβολή εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες τηςΣτενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική κεραμική γλυπτική)Η κεραμική που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μΧ Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ στα νοτιοανατολικά της Περσίας Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική ιδιαίτερα πάνω σε βράχους Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα Εκβάτανα Πασαργάδες Περσέπολη) αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την ασσυριακή Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το λιβάν (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο) παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες τους Άραβες τους Μογγόλους κά Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μΧ) Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες

Η ΓΛΩΣΣΑ Η περσική γλώσσα η οποία λέγεται και Φαρσί γνώρισε τις εξής φάσεις 1) αρχαία ιρανική Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 πΧ) και την αρχαία περσική (600 - 300 πΧ) Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή 2) μεσαιωνική ιρανική (300 πΧ - 900 μΧ) και 3) νεότερη ιρανική η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική αφγανική κουρδική και γλώσσα του Παμίρ

10

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

στο να μάθουν να είναι φρόνιμα το ότι βλέπουν κάθε μέρα πως και οι γεροντότεροι είναι εγκρατείς Τα διδάσκουν και να υπακούουν στους άρχοντεςmiddot πολύ και σ αυτό συντελεί το ότι βλέπουν τους γεροντότερους να υπακούουν πρόθυμα στους άρχοντες Τα διδάσκουν να είναι εγκρατή στο φαγητό και το πιοτό∙ πολύ και σε τούτο συντελεί το ότι βλέπουν πως οι γεροντότεροι δεν φεύγουν πρωτύτερα για να φάνε προτού τους δώσουν την άδεια οι άρχοντες και το ότι τα παιδιά δεν τρώνε μαζί με τη μητέρα τους αλλά με το δάσκαλό τους όταν οι άρχοντες ειδοποιήσουν πως έφθασε η ώρα του φαγητού Φέρνουν από το σπίτι τους για φαγητό ψωμί και για προσφάγι κάρδαμο για να πίνουν δε αν κανείς διψάση φέρνουν από το σπίτι τους ποτήρι για να παίρνουν με αυτό νερό από το ποτάμι Εκτός απ αυτά μαθαίνουν να μεταχειρίζονται το τόξο και το κοντάρι Και όταν λοιπόν τα παιδιά γίνουν δεκάξη ή δεκαεπτά χρόνων από τη γέννησή τους αυτά κάνουν ύστερα βγαίνουν από την τάξη των παιδιών και μπαίνουν στην τάξη

8

των νέων

9

2 Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων Αργότερα επί της δυναστείας των Σασανιδών παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματαΑπό το 12ο αιώνα μΧ οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία Μετά τη μογγολική εισβολή εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες τηςΣτενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική κεραμική γλυπτική)Η κεραμική που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μΧ Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ στα νοτιοανατολικά της Περσίας Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική ιδιαίτερα πάνω σε βράχους Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα Εκβάτανα Πασαργάδες Περσέπολη) αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την ασσυριακή Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το λιβάν (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο) παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες τους Άραβες τους Μογγόλους κά Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μΧ) Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες

Η ΓΛΩΣΣΑ Η περσική γλώσσα η οποία λέγεται και Φαρσί γνώρισε τις εξής φάσεις 1) αρχαία ιρανική Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 πΧ) και την αρχαία περσική (600 - 300 πΧ) Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή 2) μεσαιωνική ιρανική (300 πΧ - 900 μΧ) και 3) νεότερη ιρανική η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική αφγανική κουρδική και γλώσσα του Παμίρ

10

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

των νέων

9

2 Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων Αργότερα επί της δυναστείας των Σασανιδών παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματαΑπό το 12ο αιώνα μΧ οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία Μετά τη μογγολική εισβολή εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες τηςΣτενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική κεραμική γλυπτική)Η κεραμική που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μΧ Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ στα νοτιοανατολικά της Περσίας Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική ιδιαίτερα πάνω σε βράχους Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα Εκβάτανα Πασαργάδες Περσέπολη) αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την ασσυριακή Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το λιβάν (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο) παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες τους Άραβες τους Μογγόλους κά Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μΧ) Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες

Η ΓΛΩΣΣΑ Η περσική γλώσσα η οποία λέγεται και Φαρσί γνώρισε τις εξής φάσεις 1) αρχαία ιρανική Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 πΧ) και την αρχαία περσική (600 - 300 πΧ) Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή 2) μεσαιωνική ιρανική (300 πΧ - 900 μΧ) και 3) νεότερη ιρανική η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική αφγανική κουρδική και γλώσσα του Παμίρ

10

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

2 Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΣ

Στην αρχαία Περσία η ζωγραφική γνώρισε ιδιαίτερη ακμή Η μικρογραφία αναπτύχθηκε σημαντικά και έχουν σωθεί αξιόλογα δείγματα μικρογραφικών διακοσμητικών παραστάσεων Αργότερα επί της δυναστείας των Σασανιδών παρουσιάστηκε η τοιχογραφία με την οποία είχαν διακοσμηθεί τα διάφορα οικοδομήματαΑπό το 12ο αιώνα μΧ οι ζωγραφικές διακοσμήσεις στα βιβλία παρουσίασαν θέματα παρμένα από Έλληνες συγγραφείς και από την αραβική μυθολογία Μετά τη μογγολική εισβολή εμπλουτίστηκαν και από κινεζικά παραδοσιακά στοιχεία ενώ από το 15ο αιώνα οι διακοσμήσεις έγιναν πολυπλοκότερες με τη χρήση αραβουργημάτων Το 14ο αιώνα ιδρύθηκε η σχολή της Ταυρίδας που έγινε πασίγνωστη ως το 17ο αιώνα για τις μικρογραφίες τηςΣτενά συνδεμένη με τη ζωγραφική διακόσμηση ήταν η παραγωγή και διακόσμηση μεταξωτών κεντημάτων και χαλιών που έφτασε σε μεγάλη άνθιση το 16ο και 17ο αιώνα Αυτή την άνθιση ακολούθησε και η μεγάλη ανάπτυξη όλων των άλλων τομέων της τέχνης (αρχιτεκτονική κεραμική γλυπτική)Η κεραμική που θεωρείται από τις πρώτες μορφές περσικής τέχνης αναπτύχθηκε από αρχαιότατους χρόνους και άκμασε κυρίως από το 13ο αιώνα μΧ Τα σχέδια στην αρχή ήταν απλά γεωμετρικά σχήματα σιγά σιγά όμως παρουσιάστηκε η πλούσια διακοσμημένη και ποικιλόχρωμη κεραμική ενώ κατασκευάζονταν και πήλινα μικρά αγάλματα Η τέχνη αυτή άνθισε κυρίως στην περιοχή του Ελάμ στα νοτιοανατολικά της Περσίας Την ίδια εποχή παρουσιάστηκε και η γλυπτική ιδιαίτερα πάνω σε βράχους Ιδιαίτερη αναφορά πρέπει να γίνει στην περσική αρχιτεκτονική Τα ανάκτορα των βασιλιάδων σε όλες τις μεγάλες πόλεις της Περσίας (Σούσα Εκβάτανα Πασαργάδες Περσέπολη) αποτελούν δείγματα εξαιρετικής αρχιτεκτονικής επηρεασμένης από την ασσυριακή Βασικό στοιχείο της περσικής αρχιτεκτονικής είναι το λιβάν (αίθουσα με θόλο και τοξωτή είσοδο) παλαιό παραδοσιακό κτίσμα που επανέφεραν οι Σασανίδες Μετά την αραβική κατάκτηση (11ος αιώνας) παρουσιάστηκε στην αρχιτεκτονική ο μεντρεσές που ήταν αυλή τριγυρισμένη από τέσσερα λιβάν Χαρακτηριστικό γνώρισμα της νεότερης περσικής τέχνης είναι η άμεση σύνδεσή της με την αρχαία γεγονός το οποίο οφείλεται στο ότι ο αρχαίος περσικός πολιτισμός ποτέ δεν εξαφανίστηκε παρά το ότι η χώρα κατακτήθηκε για μεγάλα χρονικά διαστήματα από τους Έλληνες τους Άραβες τους Μογγόλους κά Οι διάφορες δυναστείες κράτησαν και διαιώνισαν το αρχαίο περσικό πνεύμα που αναβίωσε ιδιαίτερα με τη δυναστεία των Σαφαβιδών (16ος μΧ) Από το 18ο αιώνα η περσική τέχνη γνώρισε κάμψη εξαιτίας των Τούρκων που διαδέχτηκαν τους Σαφαβίδες

Η ΓΛΩΣΣΑ Η περσική γλώσσα η οποία λέγεται και Φαρσί γνώρισε τις εξής φάσεις 1) αρχαία ιρανική Περιλάμβανε την αβεστική (700 - 600 πΧ) και την αρχαία περσική (600 - 300 πΧ) Η πρώτη ήταν η γλώσσα της περσικής βίβλου ενώ η δεύτερη ήταν η γλώσσα της περσικής αυτοκρατορίας Γραφόταν σε σφηνοειδή γραφή 2) μεσαιωνική ιρανική (300 πΧ - 900 μΧ) και 3) νεότερη ιρανική η οποία χωρίζεται σε νεοπερσική αφγανική κουρδική και γλώσσα του Παμίρ

10

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

3 Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ amp Ο ΠΕΡΣΙΚΟΣ ΣΤΡΑΤΟΣ

3Α Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΠΕΡΣΙΚΟΥ ΣΤΡΑΤΟΥ(Ηρόδοτος Γ67 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙ2) Η Αχαιμενιδική αυτοκρατορία δεν απετέλεσε εξαίρεση στον κανόνα όλων των αυτοκρατοριών όλων των εποχών και η σύνθεση των ενόπλων της δυνάμεων ήταν πολυεθνική ενώ τις ανώτερες βαθμίδες της καταλάμβανε η περσική αριστοκρατία Κάθε σατραπεία ήταν υποχρεωμένη να διατηρεί στη διάθεση της Περσέπολης στρατεύματα συγκροτούμενα κυρίως από τα υποτελή έθνη καθώς και από άλλους σύμμαχους λαούς Αυτό είχε ως φυσικό αποτέλεσμα μία τεράστια ανομοιογένεια στην πανοπλία των αυτοκρατορικών στρατευμάτων και μεγάλες διαφορές στη μαχητική ικανότητα των επιμέρους εθνικών τμημάτων Τα στρατεύματα κάθε σατραπείας είχαν προκαθορισμένες περιόδους εκγύμνασης και επίσης προκαθορισμένα σημεία συγκέντρωσης

Τον πυρήνα του αυτοκρατορικού στρατού αποτελούσαν οι Πέρσες οι Μήδοι (το δεύτερο τη τάξει έθνος της αυτοκρατορίας) οι άλλοι περσικής καταγωγής λαοί (όπως Σαγάρτιοι και Καρμάνιοι) διάφοροι άρειας καταγωγής λαοί των άνω (ανατολικών) σατραπειών (όπως Βάκτριοι και Ινδοί) και τέλος διάφορα σκυθικά έθνη Αυτός ο πυρήνας πλαισιωνόταν από μερικά επίσης αξιόμαχα τμήματα άλλων εθνών

11

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι το υπόλοιπο μισό περσικό στράτευμα ακολουθούσε σαν συρφετός τις παραπάνω επίλεκτες δυνάμεις Τα τμήματα του συρφετού ήταν άχρηστα στη διεξαγωγή της μάχης αλλά πολύ χρήσιμα στον πόλεμο διότι αφενός αύξαναν τον αριθμό της στρατιάς και τον ψυχολογικό πολλαπλασιαστή της ισχύος της και αφετέρου ο Μέγας Βασιλεύς στερούσε τις δυνάμεις αυτές από τα έθνη προέλευσής τους μειώνοντας την πιθανότητα εξέγερσής τους όσο ήταν ανοιχτό το μέτωπο Είναι αυτονόητο ότι αυτά τα τμήματα πολύ εύκολα θα τρέπονταν σε φυγή αν παρουσιαζόταν κάποια δυσκολία στη μάχη Ο φτωχός αγρότης της Ασσυρίας λχ που είχε υποχρεωθεί να υπηρετήσει τον Μεγάλο Βασιλέα ασφαλώς θα υπολόγιζε στην ωφέλεια από τη λεηλασία των ηττημένων χωρών Πολύ περισσότερο όμως θα δυσφορούσε που τον έσερναν να πολεμήσει για τα συμφέροντα του κατακτητή της χώρας του σε μία άλλη χώρα η οποία του ήταν άγνωστη και απείχε πολλές εβδομάδες οδοιπορίας από τον δικό του μικρόκοσμο

Παρά ταύτα η ανομοιογένεια στην εθνική καταγωγή και την πανοπλία του στρατού δεν εμπόδισε τους Πέρσες να επιβληθούν επί διακόσια και πλέον χρόνια σε όλους σχεδόν τους μεγάλους πολιτισμούς του αρχαίου κόσμου και να σχηματίσουν την πρώτη αυτοκρατορία με μέγεθος που λίγες ξεπέρασαν στη συνέχεια Εδώ πρέπει να τονίσουμε ότι η πτώση της Αχαιμενιδικής αυτοκρατορίας οφείλεται αφενός στις εκπληκτικές ικανότητες του Αλεξάνδρου και αφετέρου στην ανεξήγητη ανεπάρκεια του Δαρείου Αντίθετα οι υπόλοιποι Πέρσες ευγενείς και μη δεν έδειξαν καθόλου δειλία ή ανεπάρκεια

Το κατrsquo ἤπειρον περσικό στράτευμα(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII22 Διόδωρος ΙΖ59 Ηρόδοτος Ζ83 41)

3Α1 Το πεζικό στράτευμα των Περσών

Από τον Ηρόδοτο παίρνουμε τον κατάλογο των εθνών που πολέμησαν στα περσικά αυτοκρατορικά στρατεύματα κατά της Ελλάδας και του οπλισμού τους Στην παρουσίασή μας θεωρούμε ότι επί των ημερών του Αλεξάνδρου δηλαδή περίπου ενάμισυ αιώνα μετά την εισβολή των Περσών στην Ελλάδα και περίπου έναν αιώνα από τη συγγραφή του Ηροδότου δεν είχε επέλθει κάποια αξιόλογη αλλαγή στην πανοπλία τους Ο κατάλογος αυτός για τους πεζούς ιππείς και ναύτες των περσικών Ενόπλων Δυνάμεων είναι ο πλέον αναλυτικός και πρακτικά ο μοναδικός στον οποίο μπορούμε να βασισθούμε Μία γενική παρατήρηση που προκύπτει από την ανάγνωση της πανοπλίας των στρατευμένων υπηκόων της περσικής αυτοκρατορίας είναι ότι δεν ήταν διαδεδομένη η χρήση της μεταλλικής θωράκισης

Στην παράταξη μάχης ο Πέρσης βασιλιάς καταλάμβανε το μέσον της για να επικοινωνεί και με τα δύο άκρα εξ ίσου εύκολα και για να έχει την ίδια κάλυψη και από τις δύο πλευρές του Γύρω του έπαιρναν θέση οι υψηλόβαθμοι αριστοκράτες και οι εκλεκτοί των εκλεκτών οι Συγγενείς του Βασιλιά οι Αθάνατοι και οι Μηλοφόροι

Συγγενείς του Βασιλιά ονομάζονταν οι υψηλόβαθμοι και έμπιστοι αξιωματούχοι της αυτοκρατορίας Δεν είχαν υποχρεωτικά συγγενική σχέση με τον Μεγάλο Βασιλέα και ο τίτλος αυτός συμβόλιζε τους στενούς δεσμούς τους με τον θρόνο Στις πολύνεκρες συγκρούσεις με τον Αλέξανδρο ο Δαρείος δεν έχανε απλώς τις μάχες αλλά με το θάνατο των Συγγενών του στερούσε τους ανώτατους ηγέτες από τις επόμενες σατραπείες και συνεπώς τη δυνατότητά τους να αντισταθούν αποτελεσματικά Στη μάχη του Γρανικού σκοτώθηκαν ο σατράπης της Λυδίας και Ιωνίας ο ύπαρχος (υποδιοικητής) της Καππαδοκίας ενώ ο σατράπης της Φρυγίας αυτοκτόνησε λίγο αργότερο μη αντέχοντας το βάρος των ευθυνών του Στη συνέχεια η μεν Λυδία παραδόθηκε αμαχητί οι δε καταλήψεις της Καππαδοκίας και της Φρυγίας περιγράφονται ως απλοί στρατιωτικοί περίπατοι Στη μάχη της Ισσού σκοτώθηκε ο σατράπης της Αιγύπτου η

12

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

οποία στη συνέχεια παραδόθηκε επίσης αμαχητί

Αθάνατοι ήταν 10000 και όσοι έπεφταν στη μάχη αντικαθίσταντο αμέσως ώστε ο αριθμός τους να παραμένει πάντοτε σταθερός Έφεραν την συνήθη περσική πανοπλία στα δόρατά τους αντί για τους σαυρωτήρες των Ελλήνων είχαν χρυσά ή αργυρά ρόδια και όσοι ήταν ταπεινότερης καταγωγής βάδιζαν με τα δόρατα ανεστραμμένα (με την αιχμή προς τα κάτω) Όμως όλοι τους είχαν ειδικό φαγητό που μεταφερόταν με καμήλες ξεχωριστά από του υπολοίπου στρατεύματος Οι υπηρέτες οι γυναίκες τους και η πλήρης οικοσκευή τους μεταφέρονταν σε αρμάμαξες και άστραφταν ολόκληροι από τα χρυσά κοσμήματα που φορούσαν σε απίστευτες για τους Έλληνες ποσότητες

Μηλοφόροι ήταν 1000 απαρτίζονταν από τους πιο επίλεκτους Αθανάτους και στη θέση των σαυρωτήρων είχαν χρυσά μήλα Ακολουθούσαν το βασιλιά ακριβώς από πίσω του και στις μάχες παρατάσσονταν γύρω του

Αποτελεί όνειδος για τον Δαρείο Γ΄ τον Κοδομανό ότι και στις δύο μάχες που αντιπαρατάχθηκε στον Αλέξανδρο και ειδικά στη μάχη των Γαυγαμήλων ο ίδιος ετράπη πρώτος σε φυγή ακολουθούμενος από την γύρω του αφρόκρεμα του περσικού στρατού Οι ευθύνες του ως ηγέτη είναι ακόμη βαρύτερες διότι οι υπόλοιπες δυνάμεις παρά την ταπεινότερη καταγωγή τους και την εθνική τους ανομοιογένεια εγκατέλειψαν τον αγώνα μόνον όταν έμειναν ακέφαλες

Η πανοπλία των πεζών του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ61-69 72-7577 80 amp 83 Αρριανός Ινδική 16)

Πέρσες έφεραν τιάρες φολιδωτό θώρακα γέρρα φαρέτρες κρεμαστές στην πλάτη κοντά δόρατα μεγάλα παλίντονα τόξα καλαμένια βέλη και ακινάκες που κρέμονται από τη ζώνη πάνω από το δεξιό μηρό Οι απεικονίσεις Περσών στρατιωτών επιβεβαιώνουν αυτήν την περιγραφή του Ηροδότου και δεν δείχνουν θωράκιση διότι πάνω από τους θώρακες φορούσαν χιτώνες με μανίκια Από όλα τα έθνη του στρατού οι Πέρσες ήταν οι καλύτεροι και οι καλύτερα οπλισμένοι πολεμιστές

Πέρσης φρουρός ίσως Αθάνατος Παράσταση με επισμαλτωμένες πλίνθους (522-486 πΧ) από το ανάκτορο του Δαρείου Α΄ στα Σούσα (Μουσείο Λούβρου)

Αμύργιοι Σκύθες έφεραν όρθιες κυρβασίες αναξυρίδες επιχώρια τόξα εγχειρίδια και αξίνες (διπλούς πολεμικούς πελέκεις) που στη γλώσσα τους λέγονταν σαγάρειςΆραβες φορούσαν ζειρές (φαρδύ ένδυμα το οποίο φορούσαν πάνω από τον χιτώνα το έδεναν στη μέση και έφτανε ως τα πόδια) και έφεραν στα δεξιά τους τόξα παλίντονα Άριοι έφεραν την πανοπλία των Βακτρίων και μηδικά (παλίντονα) τόξα Αρμένιοι ήταν άποικοι των Φρυγών και οπλισμένοι όπως οι Φρύγες Ασσύριοι ήταν οπλισμένοι με παράξενα χάλκινα κράνη Τα δόρατα τα εγχειρίδια και οι ασπίδες τους έμοιαζαν με τα αντίστοιχα αιγυπτιακά Είχαν ξύλινα ρόπαλα με καρφιά και λινοθώρακες Βάκτριοι φορούσαν καλύμματα κεφαλής παρόμοια με τα περσικά Έφεραν κοντά δόρατα και καλαμένια επιχώρια τόξα Γανδάριοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δάδικες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Δράγγες φορούσαν ζωηρόχρωμα ρούχα πέδιλα ως το γόνατο και έφεραν τόξα και δόρατα μηδικά Ινδοί φορούσαν βαμβακερά ρούχα (πρωτόγνωρα για τους λαούς της Μεσογείου) και έφεραν καλαμένια τόξα και βέλη καλαμένια με σιδερένιες αιχμές Πεζοί και τοξότες Ινδοί έφεραν μία πλατειά microμάχαιραsect μήκους σχεδόν 3 πήχεων (140μ) την οποία χειρίζονταν και με τα δύο χέρια Οι ασπίδες τις οποίες έφεραν πεζοί και τοξότες

13

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

ήταν από ακατέργαστο δέρμα βοδιού στενότερες από το σώμα του στρατιώτη αλλά σχεδόν στο ύψος τουΚάσπιοι φορούσαν δερμάτινα ρούχα και έφεραν καλαμένια

Κίσσιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους αλλά αντί τιάρων έφεραν μίτρες (είδος σαρικιού) Λυδοί είχαν παρόμοια πανοπλία με των ΕλλήνωνΜήδοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πέρσες Για την ακρίβεια οι Πέρσες υιοθέτησαν την πανοπλία των Μήδων Μίλυες είχαν κοντά δόρατα και τα ρούχα τους συγκρατούνταν με πόρπες Μερικοί απrsquo αυτούς είχαν λύκια τόξα και φορούσαν δερμάτινα κράνη Μύκοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Μυσοί έφεραν επιχώρια κράνη μικρές ασπίδες και ξύλινα ακόντια σκληρυμένα στη φωτιά Νησιωτικά έθνη της Ερυθράς Θαλάσσης (Περσικού Κόλπου) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Ούτιοι (Ούξιοι) είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Πάκτυες φορούσαν δερμάτινες χλαίνες και έφεραν τόξα επιχώρια και εγχειρίδια Πάρθοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Παρικάνιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Πάκτυες Παφλαγόνες έφεραν πλεκτά κράνη ασπίδες μικρές μικρά δόρατα ακόντια και εγχειρίδια Σόγδιοι είχαν την ίδια πανοπλία με τους Βάκτριους Σύριοι είχαν παρόμοια πανοπλία με των Παφλαγόνων Υρκανοί είχαν την ίδια πανοπλία με τους Μήδους Φρύγες είχαν σχεδόν ίδια πανοπλία με των Παφλαγόνων

3Α2 Το ιππικό στράτευμα των Περσών (Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑVIII Διόδωρος ΙΖ532 576)

Το ιππικό στράτευμα των Αχαιμενιδών διακρινόταν σε βαρύ και ελαφρύ όπως ακριβώς και το ιππικό των ελληνικών κρατών Το συγκροτούσαν τα διάφορα υποτελή ή συμμαχα έθνη καθώς και μισθοφορικά τμήματα Όπως φαίνεται δε από την παράταξή του στις διάφορες μάχες η βαρύτητα της αποστολής κάθε τμήματος ήταν ανάλογη με την ικανότητά του Πιο κάτω παραθέτουμε την πανοπλία κάθε έθνους που διέθετε ιππείς στον περσικό στρατό

Εκτός από τους ιππείς το περσικό ιππικό διέθετε δρεπανηφόρα άρματα και πολεμικούς ελέφαντες

Δρεπανηφόρα άρματα Αυτά έφεραν μακρυές και καμπύλες λεπίδες τα δρέπανα για τα σημεία προσαρμογής των οποίων έχουμε δύο περιγραφές Η πρώτη είναι του Ξενοφώντα ο οποίος λέει ότι τα δρέπανα προεξείχαν πλαγίως από κάθε άκρο του τροχοφόρου άξονα καθώς και κάθετα προς το έδαφος από την κάτω επιφάνεια του άρματος Η δεύτερη χρονολογικά περιγραφή είναι του Διόδωρου που λέει ότι τα δρεπανηφόρα ήταν τέθριππα άρματα και στους δύο εξωτερικούς ίππους ήταν προσαρμοσμένες λεπίδες μήκους 3 σπιθαμών (περίπου 54 εκ) με την κόψη προς τα εμπρός καθώς και άλλες δύο λεπίδες προσαρμοσμένες στις περόνες που ασφάλιζαν κάθε τροχό Οι τελευταίες ήταν πλατύτερες και στις άκρες τους είχαν δρεπάνια Η αξιοπιστία του Διόδωρου είναι ασύγκριτα μικρότερη από εκείνη του Ξενοφώντα όμως η διαφορά στην περιγραφή ίσως να μην οφείλεται στη διαφορά της αξιοπιστία τους Ίσως να είναι αποτέλεσμα τροποποιήσεων και βελτιώσεων που επήλθαν στα δρεπανηφόρα άρματα στις επτά δεκαετίες που χωρίζουν την ανάβαση του Κύρου από την ανάβαση του Αλεξάνδρου

Τα δρεπανηφόρα άρματα είχαν επινοηθεί για να προξενούν τον τρόμο στις πυκνές τάξεις του αντιπάλου να τις υποχρεώνουν να διασπούν τη συνοχή τους όταν αυτά επέλαυναν εναντίον τους για να ακολουθήσει εν συνεχεία η επίθεση των περσικών δυνάμεων που κατατρόπωναν τον αναστατωμένο αντίπαλό τους Δεν γνωρίζουμε την αξία των δρεπανηφόρων εναντίον ασιατικών δυνάμεων πάντως εναντίον των εμπειροπόλεμων και άριστα συντονιζόμενων ελληνικών φαλαγγών αποδείχθηκαν αναποτελεσματικά σε όλες τις περιπτώσεις Τόσο η φάλαγξ των Μυρίων όσο και η φάλαγξ του Αλεξάνδρου τα απέφυγαν με μεγάλη ευκολία Και στις δύο περιπτώσεις οι ὁπλίτες χτυπώντας δυνατά τα δόρατα στις ασπίδες τους τρόμαξαν

14

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

πολλούς ίππους που οδήγησαν τα δρεπανηφόρα πίσω Όσα συνέχισαν την επέλασή τους αχρηστεύθηκαν εύκολα επειδή οι οπλίτες πύκνωσαν τις γραμμές τους δημιουργώντας κενά μέσα από τα οποία πέρασαν τα άρματα για να ακινητοποιηθούν στα νώτα της φάλαγγας από τους βοηθητικούς Στην εκστρατεία του Αλεξάνδρου εμφανίσθηκαν για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων την τελευταία μεγάλη μάχη της εκστρατείας ίσως επειδή στις προηγούμενες δύο (Γρανικού και Ισσού) το έδαφος δεν ευνοούσε τη χρήση τους

Πολεμικοί ελέφαντες ανήκαν στους Ινδούς συμμάχους των Περσών Ο Αλέξανδρος τους συνάντησε για πρώτη φορά στη μάχη των Γαυγαμήλων αλλά πέρα από την παρουσία τους δεν παραδίδεται τίποτα απολύτως για τη δράση τους καθιστώντας σαφές ότι η μάχη κρίθηκε πριν αυτοί χρησιμοποιηθούν Στην Ινδία καταγράφεται ότι ο Αλέξανδρος επεδίωκε να αποκτήσει όσον το δυνατόν περισσότερους πολεμικούς ελέφαντες μπορούσε Δεν καταγράφεται όμως καμία τακτική χρήση πολεμικών ελεφάντων από τους Ινδούς ούτε στη Γανδαρίτιδα ούτε στη Γανδάρα πριν από τη μάχη με τον Πώρο Οι δυνάμεις του Πώρου έδιναν την εικόνα περιτειχισμένης πόλης με τους πεζούς και ιππείς στη θέση των τειχών και τους ελέφαντες στη θέση των πύργων λέει ο Διόδωρος δίνοντας την ψυχολογική επίδραση των παχυδέρμων στους εχθρούς τους Ο δε Αρριανός συμπληρώνει ότι οι ελέφαντες με την παρουσία τους και μόνο τρομοκρατούσαν τους πολεμικούς ίππους ενώ κατά τη διάρκεια της μάχης σε όποιο σημείο εφορμούσαν οι ελέφαντες διασπούσαν τη συνοχή της φάλαγγας όσο πυκνές κι αν ήταν οι γραμμές της Παρά ταύτα ούτε αυτό το οπλικό σύστημα κατόρθωσε να ανακόψει τη νικηφόρα προέλαση του Αλεξάνδρου

Η πανοπλία των ιππέων του περσικού στρατού(Ηρόδοτος Ζ84-87)

Πάλι από τον κατάλογο του Ηροδότου παίρνουμε τις περισσότερες πληροφορίες για την πανοπλία μερικών εθνών που αντιπαρέταξαν ιππείς στον ΑλέξανδροΠέρσες έφεραν θώρακες παραμηρίδια ελληνικές μάχαιρες και κράνη όπου μερικοί είχαν τοποθετήσει χάλκινα ή σιδερένια εμβλήματαΣαγάρτιοι ήταν περσικό νομαδικό έθνος μιλούσε περσικά και η ενδυμασία τους ήταν μίγμα της Περσικής και της Πακτυϊκής Εκτός από το εγχειρίδιο το μοναδικό όπλο τους ήταν ένα είδος λάσου από δερμάτινες λωρίδες Μήδοι Κίσσιοι Βάκτριοι Κάσπιοι και Παρικάνιοι έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους Άραβες έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους αλλά είχαν καμήλες αντί για ίππους και ανήκαν στην οπισθοφυλακή διότι οι καμήλες προκαλούσαν πανικό στους ίππους Ινδοί έφεραν την ίδια πανοπλία με τους πεζούς τους και ίππευαν γρήγορους ίππους ή επέβαιναν σε άρματα που έσερνα ίπποι ή άγριοι όνοι Έφεραν δύο ακόντια σαν τα σαυνία και μία ασπίδα μικρότερη από εκείνη των πεζών

3 Α3 Το ναυτικό στράτευμα των Περσών (Ηρόδοτος Ζ89 91-93 96 100 110 184)

Η γενέτειρα γη των Περσών η Περσίς απέχει τεράστια απόσταση από τα παράλια της Μεσογείου Εντούτοις οι Πέρσες ασκούσαν ισχυρότατο οικονομικό και στρατηγικό έλεγχο στη Μεσόγειο μέσω των υποτελών τους ναυτικών λαών της περιοχής Οι πολεμικοί στόλοι των τέως ανεξαρτήτων αυτών κρατών αποτελούσαν τα εθνικά τμήματα του αχαιμενιδικού ναυτικού Η υπακοή των πληρωμάτων στις διαταγές της περσικής διοίκησης εξασφαλιζόταν από τους 30 Πέρσες Μήδους και Σκύθες επιβάτες που αποτελούσαν κάτι σαν ιρανική δύναμη ασφαλείας σε κάθε πλοίο

Και πάλι ο κατάλογος του Ηροδότου μας δίνει την περιγραφή της πανοπλίας των ναυτών του περσικού στόλουΑιγύπτιοι έφεραν πλεκτά κράνη κοίλες ασπίδες με φαρδιά ίτυ μακρυά δόρατα κατάλληλα για ναυμαχία πολεμικούς πελέκεις μεγάλες μάχαιρες και οι περισσότεροι ήταν θωρακοφόροι Κάρες είχαν πανοπλία σαν την ελληνική αλλά δρεπάνια και εγχειρίδια

15

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

Κίλικες έφεραν επιχώρια κράνη μάλλινους χιτώνες μικρές κι ελαφριές ασπίδες από ακατέργαστο δέρμα βοδιού δύο ακόντια και ξίφος που έμοιαζε με τις αιγυπτιακές μάχαιρες Λύκιοι έφεραν θώρακες και κνημίδες κρανέϊνα τόξα καλαμένια βέλη χωρίς φτερά δέρματα αιγός στους ώμους και πίλους με φτερά Είχαν ακόμη δρεπάνια και εγχειρίδια Πάμφυλοι έφεραν την ελληνική πανοπλία Σύριοι της Παλαιστίνης φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Φοίνικες φορούσαν δερμάτινα κράνη λινοθώρακες ασπίδες χωρίς ίτυες και ακόντια Τα πλοία τους και ειδικά εκείνα των Σιδωνίων ήταν τα ταχύτερα όλων

16

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

3Β Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΤΡΑΤΩΝ

Την εποχή του Αλεξάνδρου όπως και σε όλη την αρχαία ιστορία οι στρατοί των ελληνικών κρατών είχαν χαρακτηριστικές διαφορές αλλά και εντυπωσιακές ομοιότητες με τους στρατούς των σημερινών κρατών Οι σημαντικότερες διαφορές εντοπίζονται στον τρόπο συγκρότησής τους και στην αμοιβή των στρατιωτών ενώ η οργάνωση και η εξειδίκευσή τους σε επιμέρους τμήματα ελάχιστα διαφέρει από την αντίστοιχη τυποποίηση του ΝΑΤΟ

Τα λαμπρά πατριωτικά ιδανικά των αρχαίων Ελλήνων επιδεικνύονταν σε δύο ειδών πολεμικές επιχειρήσεις Όταν το κράτος δεχόταν επίθεση από ένα βάρβαρο ή μισητό Έλληνα εχθρό οπότε το σύνολο των ικανών να φέρουν όπλα πολιτών πολεμούσε ὑπέρ βωμῶν καί ἑστιῶν και όταν γινόταν μία μικρής διάρκειας επίθεση εναντίον κάποιου Έλληνα εχθρού ή (σπανιότερα) κάποιου βαρβαρου

Στις άλλες περιπτώσεις και ειδικά στις επιθετικές επιχειρήσεις τα πράγματα δεν ήταν τόσο ηρωικά Επειδή δεν απασχολούν το αντικείμενό μας θα αγνοήσουμε τις περιπτώσεις που τα κράτη παραδίδονταν εθελοντικά ή μετά από προδοσία και θα περιοριστούμε να ρίξουμε μία σύντομη ματιά στην περίπτωση που μας απασχολεί δηλαδή τις επιθετικές επιχειρήσεις σε μεγάλη απόσταση και επί μακρό χρονικό διάστημα Σrsquo αυτήν την περίπτωση γίνεται προφανής η διάκριση των αρχαίων Ελλήνων πολεμιστών σε τρεις γενικές κατηγορίες αυτούς που υπηρετούσαν τη στρατιωτική τους θητεία αυτούς που περνούσαν όλη τους τη ζωή ως μισθοφόροι και αυτούς που κατατάσσονταν περιστασιακά ως μισθοφόροι Αυτοί οι τελευταίοι είτε τους ωθούσε η οικονομική ανάγκη είτε ο τυχοδιωκτισμός ήταν πολεμιστές ορισμένου έργου ή ορισμένου χρόνου (κάτι σαν τους σημερινούς Επαγγελματίες Οπλίτες επταετούς υποχρέωσης)

Οι Έφεδροι(Ξενοφών Ιππαρχικός Ι19 23 ΙΧ3 Διόδωρος ΙΗ171)

Με εξαίρεση τη στρατοκρατική Σπάρτη όταν οι νέοι κατατάσσονταν ως νεοσύλλεκτοι η πολιτεία τους προμήθευε μόνο την ασπίδα Μετά την ολοκλήρωση της εκπαίδευσής τους περνούσαν στην εφεδρεία και επιστρατεύονταν τμηματικά και σε τακτά χρονικά διαστήματα για εκπαίδευση Στα πλαίσια της εκπλήρωσης των στρατιωτικών υποχρεώσεων προς την πατρίδα τους αμείβονταν μόνο οι ιππείς Αυτοί εισέπρατταν μισθό και κατά την ειρήνη για να συντηρούν τους πολεμικούς τους ίππους το δε ετήσιο κόστος για τη συντήρηση των 800 Αθηναίων ιππέων ανερχόταν σε 40 περίπου τάλαντα Αν λοιπόν οι εχθροπραξίες διαρκούσαν πολύ οι στρατευμένοι πολίτες θα αντιμετώπιζαν σοβαρότατο πρόβλημα στη συντήρηση των οικογενειών τους Αλλά και η πόλη που θα αποφάσιζε μακρόχρονες επιθετικές επιχειρήσεις θα δέσμευε σημαντικό μέρος του οικονομικά ενεργού πληθυσμού της και συνεπώς θα δυσχέραινε την οικονομική της δραστηριότητα διότι θα δημιουργούσε ένα πρόσθετο κόστος πέρα από το καθαυτό κόστος διεξαγωγής των επιχειρήσεων Γιrsquo αυτό το λόγο οι πολεμικές επιχειρήσεις των αρχαίων Ελλήνων που βασίζονταν στους έφεδρους χαρακτηρίζονταν από μικρή χρονική διάρκεια ασχέτως προς τη συνολική διάρκεια της εμπόλεμης κατάστασης Ο περιορισμός αυτός στις μακροχρόνιες συρράξεις ξεπερνιόταν με την πρόσληψη μισθοφόρων Οι έφεδροι ήταν συνεπώς αδύνατον να χρησιμοποιηθούν σε εκστρατεία τόσο μακρινή και μακροχρόνια όπως του Αλεξάνδρου γιrsquo αυτό και η στρατιά του δεν βασίσθηκε σrsquo αυτούς

Οι Περιστασιακοί Μισθοφόροι(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΣΤIV8 Αρριανός Γ19)

17

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

Όσο πιο μεγάλη προμηνυόταν μία πολεμική σύρραξη τόσο πιο πολλές ευκαιρίες πλουτισμού δημιουργούσε για όσους διέθεταν την απαραίτητη διάθεση περιπέτειας Η δε απόφασή τους να καταταγούν ως μισθοφόροι ήταν ανεξάρτητη από την κοινωνική και οικονομική θέση τους όπως φαίνεται καθαρά στην περίπτωση των Μυρίων Οι laquoπολεμιστές ορισμένου έργουraquo αποτελούσαν τμήματα ομοιογενή ως προς την καταγωγή αντίθετα προς τους κατrsquo επάγγελμα μισθοφόρους που συνήθως τους διέκρινε εθνική ανομοιογένεια Αν λάβουμε υπόψη μας την πολιτική εντολή του Κοινού Συνεδρίου των Ελλήνων τη συνεχή αναφορά των αρχαίων ιστορικών του Αλεξάνδρου αφενός στην εθνικότητα των στρατιωτών και αφετέρου σε μισθοφόρους γενικά την αποστρατεία των εθνικών στρατών των ελληνικών κρατών και τη μεμονωμένη κατάταξη ως μισθοφόρων όσων το ήθελαν προκύπτει ότι τα ελληνικά κράτη είχαν συνεισφέρει πολίτες με τυχοδιωκτικό πνεύμα στρατευμένους για ορισμένο έργο Συγκεκριμένα του έργου για το οποίο είχε εξουσιοδοτηθεί ο Αλέξανδρος από το Κοινό Συνέδριο των Ελλήνων και για το οποίο είχε προσυμφωνηθεί η αμοιβή τους Η αμοιβή τους πρέπει να ήταν μικρότερη από εκείνη των επαγγελματιών μισθοφόρων των οποίων δεν είχαν την εμπειρία

Τοιχογραφία του μακεδονικού τάφου Λύσωνος και Καλλικλέους στα Λευκάδια Από αριστερά προς τα δεξιά εικονίζονται κοπίς μέσα στον κολεό της φρυγικού τύπου κράνος ασπίδα ζεύγος κνημίδων θρακικού τύπου κράνος και ξίφος μέσα στον κολεό του Το επίσημον της ασπίδας είναι το οικόσημο των Αργεαδών και ο μικρός αριθμός ακτίνων του laquoήλιου της Βεργίναςraquo μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο κάτοχός της ανήκε στη βασιλική Αυλή της Μακεδονίας Το θρακικού τύπου κράνος έχει μακρύ λοφίο και εκατέρωθέν του δύο φτερά όπως ακριβώς περιγράφεται το κράνος που έσωσε τη ζωή του Αλεξάνδρου στη μάχη του Γρανικού

Οι Επαγγελματίες Μισθοφόροι (Αρριανός Γ5 Γ11 Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙ9 ΑΙΙΙ1 Πολύαινος Β224 Αινείας ο Τακτικός 13 Διόδωρος ΙΣΤ422 7)

Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαίο να αναφερθούμε αναλυτικότερα στους επαγγελματίες μισθοφόρους ένα από τα αρχαιότερα επαγγέλματα του κόσμου στο οποίο διέπρεψαν οι αρχαίοι Έλληνες επειδή απετέλεσαν τόσο τη βάση της στρατιάς του Αλεξάνδρου όσο και τους πιο φοβερούς αντιπάλους του Οι μισθοφόροι είναι αν όχι το πρώτο οπωσδήποτε το δεύτερο αρχαιότερο επάγγελμα στον κόσμο και η ύπαρξη Ελλήνων μισθοφόρων ανιχνεύεται ήδη στα μυκηναϊκά χρόνια Περί το 1650 πΧ τρεις αιώνες πριν τον Τρωικό Πόλεμο υπάρχουν ενδείξεις ότι πολέμησαν υπέρ των Αιγυπτίων κατά των Υκσώς

Οι μισθοφόροι δεν έλειψαν από καμία σχεδόν αναμέτρηση των αρχαίων ελληνικών κρατών αντίθετα αποτελούσαν βασικό συστατικό των στρατών τους Ειδικά δε στις συγκρούσεις μεταξύ ελληνικών κρατών με δεδομένη την οξύτητα των πολιτικών παθών και την προσήλωση του πολίτη περισσότερο προς την πολιτική του παράταξη παρά προς την πατρίδα του οι μισθοφόροι εμφανίζονταν ως η μόνη αξιόπιστη λύση για να αποφεύγονται πραξικοπήματα πολιτειακές ανατροπές και αυτομολήσεις Υπήρχαν μισθοφόροι όλων των ειδικοτήτων (οπλίτες ιππείς ψιλοί) μάλιστα κάποιες ειδικότητες ήταν γεωγραφικά εξειδικευμένες (όπως Κρήτες τοξότες Ρόδιοι σφενδονήτες Ακαρνάνες ακοντιστές) ωστόσο η μεγάλη πλειοψηφία τους ήταν οπλίτες Ανεξάρτητα από το αν προσλαμβάνονταν μεμονωμένα ή ομαδικά το βέβαιο είναι ότι τον 4ο πΧ αιώνα υπήρχαν σε πολύ μεγάλους αριθμούς και διέθεταν πολύ μεγάλη εμπειρία Χαρακτηριστικό είναι ότι μόνο στη μάχη της Ισσού ο Αλέξανδρος αντιμετώπισε 30000 Έλληνες μισθοφόρους των Περσών ενώ εκείνος διέθετε συνολικά 32000 πεζούς όλων των ειδικοτήτων

Οι Έλληνες μισθοφόροι διακρίνονταν περισσότερο για τον επαγγελματισμό τους παρά για τον πατριωτισμό τους και πρόθυμα εκμίσθωναν τις πολεμικές τους ικανότητες σε όσους ήταν διατεθειμένοι να πληρώσουν Προσλαμβάνονταν ακόμη και από τους Πέρσες οι οποίοι αποκτούσαν σημαντικό πλεονέκτημα έναντι των αντιπάλων τους Περσών ή Ελλήνων Κορυφαίο παράδειγμα της μισθοφορικής δράσης των Ελλήνων αποτελούν οι Μύριοι (που δεν ήταν 10000 αλλά 11000 οπλίτες και 2000 πελταστές) Οι πολιτικές ηγεσίες ελληνικές και

18

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

βαρβαρικές τους αντιμετώπιζαν ως οπλικό σύστημα το οποίο μάλιστα δεν χρειαζόταν να αγοράσουν Όποτε το χρειάζονταν το νοίκιαζαν Όταν δεν το χρειάζονταν το άφηναν να ενοικιαστεί από άλλους ενδιαφερόμενους Έτσι Έλληνες μισθοφόροι την ίδια χρονική περίοδο μπορούσαν στο ένα μέτωπο να πολεμούν εναντίον των Περσών και στο άλλο υπέρ των Περσών ή ακόμη εναντίων άλλων Ελλήνων Τα ελληνικά κράτη που διεκδικούσαν την Ηγεμονία της Ελλάδος δια των φάλαγγά τους ήδη από τους Περσικούς Πολέμους είχαν αποδείξει την υπεροχή τους επί του πλέον αξιόμαχου στρατού του τότε γνωστού κόσμου του περσικού Έτσι οι Μύριοι αρχικά αρνήθηκαν να βαδίσουν κατά του Μεγάλου Βασιλέα όχι από φόβο αλλά επειδή είχαν προσληφθεί για άλλο λόγο και με άλλη αμοιβή Όταν ο Κύρος τους υποσχέθηκε μισθολογική αύξηση έπαψαν να έχουν αντιρρήσεις αναμετρήθηκαν με τα περσικά κυβερνητικά στρατεύματα και νίκησαν Περί τα 70 χρόνια αργότερα ο αυτόμολος Αθηναίος στρατηγός Χαρίδημος πίστευε ότι 100000 άνδρες εκ των οποίων οι 30000 θα ήταν Έλληνες μισθοφόροι (προφανώς οπλίτες) αρκούσαν για να αναχαιτίσουν τους 32000 πεζούς και 5100 ιππείς του Αλεξάνδρου ενώ ο Αρριανός κι ο Κούρτιος τονίζουν ότι από όλες τις δυνάμεις του Πέρση βασιλιά οι Έλληνες μισθοφόροι ήταν οι μόνοι ικανοί να αντιμετωπίσουν τη μακεδονική φάλαγγα Η αποτελεσματικότητά τους αποδεικνύεται επίσης από τις δυσκολίες που δημιούργησαν ως αντίπαλοι στον Αλέξανδρο και το πόσο εκείνος τους υπολόγιζε

Τέλος οι μισθοφόροι σε κάθε στρατό αποτελούσαν ξεχωριστό τμήμα με πλήρη γραφειοκρατική και αυτοτελή οικονομική οργάνωση εκτός από την αυτονόητη στρατιωτική ιεραρχία τους και μrsquo αυτόν τον τρόπο εντάσσονταν στην όλη δομή της εργοδότριας στρατιάς

Η Αμοιβή Των Στρατιωτών(Ξενοφών Κύρου Ανάβασις ΑΙΙΙ14 ΑΙΙΙ21 ΓΙΙ21 ΕΙΙ18 ΣΤVI1 Αρριανός Β13 ΣΤ23 Ζ23 Διόδωρος ΙΣΤ429 533 ΙΖ253 291-2 ΙΗ195 408 Θουκυδίδης Α143 Πολύαινος Γ931 35 105 Πλούταρχος Αλέξανδρος 1911 241-3 Ιουστίνος 1159 61)

Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι οι αρχαίοι ελληνικοί στρατοί ήταν κατά κύριο λόγο μισθοφορικοί Εννοείται ότι έμμισθοι ήταν οι στρατιωτικοί τόσο στο κατrsquo ήπειρον όσο και στο ναυτικό στράτευμα Οι Μακεδόνες άργησαν πολύ να ακολουθήσουν τους άλλους Έλληνες και μόλις την εποχή του Φιλίππου υιοθέτησαν το μισθοφορικό σύστημα Από τη στιγμή που η υπηρεσία στο στρατό έπαυσε πλέον να είναι συνώνυμη της απώλειας εισοδήματος και μετατράπηκε σε πηγή εισοδήματος μπόρεσε κι ο μακεδονικός στρατός να αντλήσει επαρκές προσωπικό Τότε μόνο μπόρεσε να μπει και η Μακεδονία στο γεωπολιτικό παιχνίδι των Νοτίων και να διεκδικήσει επιτυχώς την Ηγεμονία της Ελλάδος

Γνωρίζουμε ότι η μηνιαία αμοιβή των Μυρίων ήταν 1 δαρεικός (=20 δραχμές) τον μήνα και ότι αυξήθηκε σε 15 δαρεικό (30 δραχμές) για να δεχθούν να πολεμήσουν εναντίον του Μεγάλου Βασιλέως Όμως για την αμοιβή των στρατιωτών του Αλεξάνδρου περί τα 70 χρόνια αργότερα γνωρίζουμε μόνο ότι ο διμοιρίτης είχε αμοιβή μεγαλύτερη του δεκαστάτηρου (10 στατήρες = 20 δραχμές) που είχε μεγαλύτερη αμοιβή από τον περιστασιακό μισθοφόρο ο οποίος λογικά είχε μικρότερη αμοιβή από τον επαγγελματία μισθοφόρο Στην αμοιβή των στρατιωτών ποτέ δεν περιλαμβανόταν η σίτιση Η αποστολή της διοικητικής μέριμνας κάθε στρατού τελείωνε στην εξασφάλιση εφοδίων για την αγορά του στρατοπέδου απrsquo όπου ο καθένας αγόραζε ότι ήθελε ή ότι μπορούσε

Πέραν της συμπεφωνημένης μηνιαίας αμοιβής υπήρχαν και άλλες μεγαλύτερες απολαβές Αυτές ήταν οι δωρεές που προκήρυσσαν στις δύσκολες περιστάσεις οι ηγέτες ή οι εργοδότες των στρατιωτών ώστε να εξάψουν το πολεμικό μόνος τους και να τους κάνουν να πολεμήσουν πιο σκληρά Άλλες επιπλέον αμοιβές που επίσης έξαπταν το μένος των στρατιωτών ήταν οι λαφυραγωγήσεις των εχθρικών στρατοπέδων και οι λεηλασίες των εχθρικών περιοχών Ο Αλέξανδρος έκανε δωρεές σε διάφορες πολιορκίες και ειδικά της Σογδιανής Πέτρας κορυφαία δε λαφυραγώγηση ήταν εκείνη της Περσέπολης

19

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

Η αμοιβή των στρατιωτών εξασφάλιζε την αγωνιστικότητά τους και με έναν ακόμη τρόπο Επειδή οι περισσότεροι απrsquo όσους κατατάσσονταν στο στρατό για τα χρήματα δεν ήταν οι καλύτερης ποιότητας άνθρωποι σκορπούσαν τα κέρδη τους αλόγιστα και σύντομα βρίσκονταν χρεωμένοι Αυτό εξυπηρετούσε τους ηγέτες που επιζητούσαν να έχουν οφειλές οι στρατιώτες τους ώστε να διακινδυνεύουν πρόθυμα στις μάχες Ο Αλέξανδρος φυσικά δεν είχε τη δύναμη να απαλλάξει τους στρατιώτες του από την ασωτία και πολύ περισσότερο δεν είχε λόγο να μην εκμεταλλευθεί αυτήν την αδυναμία Όμως κατά τις αποστρατείες τους όλοι οι Έλληνες που πολέμησαν υπό τις διαταγές του πήραν και μία εφάπαξ αμοιβή ενώ ειδικά στους Μακεδόνες εξόφλησε και όλα τα χρέη που είχαν δημιουργήσει

Όλοι οι στρατιωτικοί είτε επαγγελματίες είτε περιστασιακοί μισθοφόροι είχαν την ίδια συμπεριφορά επιζητούσαν τη μάχη και αψηφούσαν τους κινδύνους διότι προσέβλεπαν στη διάκριση κατά τη μάχη και στην αναλογική ανταμοιβή τους από την προσδοκώμενη λεία πολέμου Οι Μακεδόνες λοιπόν βρίσκονταν στην πρώτη γραμμή της αναμέτρησης με τη θέλησή τους και υπέμεναν το μεγαλύτερο μέρος των κινδύνων αλλά εδικαιούντο και το μεγαλύτερο μέρος από τις επιπλέον αμοιβές Αυτή ήταν η κινητήρια δύναμη που έκανε τους στρατιώτες του Αλεξάνδρου να επελαύνουν ασυγκράτητοι μέχρι τα άγνωστα βάθη της Ασίας Παράλληλα η αναλογία με την οποία μοιραζόταν η λεία πολέμου ήταν κι ενδεικτική της ιεράρχησης των διαφόρων ελληνικών κρατών Όσο φιλικότερο ήταν κάθε κράτος προς τον Αλέξανδρο τόσο σοβαρότερες αποστολές αναλάμβαναν οι στρατιώτες του και τόσο καλύτερα αμείβονταν Έτσι οι Θεσσαλοί που ήταν οι δεύτεροι τῇ τάξει ιππείς όχι μόνο λόγω του αριθμού και της ικανότητάς τους αλλά και λόγω της φιλικής διάθεσης του Κοινού των Θεσσαλών προς τον Αλέξανδρο ανελάμβαναν τις δεύτερες σοβαρότερες αποστολές και είχαν τις δεύτερες υψηλότερες απολαβές μετά τους Μακεδόνες

Ο ΟΠΛΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΒΑΡΕΩΣ ΠΕΖΙΚΟΥ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Οπλίτης σημαίνει οπλισμένος πολεμιστής Οι οπλίτες ήταν εξοπλισμένοι με μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα όπλον δόρυ ξίφος θώρακα κράνος περικνημίδες και σπανιότερα περιβραχιόνια περιμηρίδες και περιχειρίδες Από τα προαναφερθέντα όπλα αμυντικά και επιθετικά αυτά που χαρακτηρίζουν τον οπλίτη είναι η μεγάλη στρόγγυλη ασπίδα και το νηκτικό δόρυΗ ασπίδα τύπου όπλον είχε στρόγγυλο σχήμα με εσωτερική κοίλη και εξωτερική κυρτή επιφάνεια ώστε να εξοστρακίζονται τα εχθρικά χτυπήματα Ήταν κατασκευασμένη από κομμάτια επεξεργασμένου ξύλου συνδεδεμένα μεταξύ τους τα οποία επικαλύπτονταν με δέρμα ενώ δεν έλειπαν και οι ενισχύσεις με μέταλλο Η εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας και κατά περιπτώσεις και η εσωτερική διακοσμούνταν με διάφορα εμβλήματα Πολλοί οπλίτες άλειβαν την εξωτερική επιφάνεια της ασπίδας με λάδι ώστε αυτή να γυαλίζει στον ήλιο και να φαίνεται πιο εντυπωσιακή Η ασπίδα ήταν προσδεμένη στο αριστερό χέρι του οπλίτη κατά τέτοιο τρόπο ώστε το βάρος της (7-8 κιλά διάμετρος 90cm-1m) να μοιράζεται σε όλο το μήκος του χεριού Για την πρόσδεση στο αριστερό χέρι υπήρχε ο πόρπαξ ένας ιμάντας στο εσωτερικό της ασπίδας που περνούσε από το κέντρο της ενώνοντας δύο αντιδιαμετρικά σημεία φέροντας στο μέσο του μια υποδοχή για το κούμπωμα του βραχίονα καθώς και η αντιλαβή δηλαδή μια λαβή την οποία έπιανε ο οπλίτης με την παλάμηΤο δόρυ αποτελούνταν από ένα ξύλινο στέλεχος μήκους περίπου 2 μέτρων στο ένα άκρο του οποίου τοποθετούνταν σιδερένια αιχμή μήκους 20 - 40 cm και στην άλλη άκρη ένα σιδερένιο τμήμα γνωστό ως σαυρωτήρας που είχε ανάλογο μήκος και μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως εναλλακτική αιχμή σε περίπτωση που έσπαγε το τμήμα του δόρατος με την κύρια αιχμή Συνήθως στο σημείο όπου ο οπλίτης έπιανε το δόρυ τοποθετούνταν ύφασμα ώστε το δόρυ να μη γλιστρά από τον ιδρώτα της παλάμης του οπλίτη Το δόρυ το χρησιμοποιούσε ο οπλίτης με το δεξί χέρι ανασηκωμένο προς τα πάνω ώστε να πραγματοποιεί κατωφερή πλήγματα στον

20

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

αντίπαλο αλλά και για να μην τραυματίσει με τον σαυρώτηρα τους συμπολεμιστές που βρίσκονταν πίσω από αυτόν σε διάταξη φάλαγγαςΤο κράνος ήταν συνήθως κατασκευασμένο από χαλκό Εσωτερικά έφερε υφασμάτινη επένδυση ώστε να μην ερεθίζεται το δέρμα της κεφαλής του οπλίτη από το μέταλλο αλλά και για την καλύτερη προσαρμογή του σε αυτήν Μάλιστα πολλές φορές οι οπλίτες πριν φορέσουν το κράνος τους τύλιγαν τα μαλλιά τους με υφασμάτινη ταινία για ακόμη καλύτερη σταθεροποίηση του κράνους στο κεφάλι τους Το κράνος ήταν σχετικά φθηνό και μπορούσε να το αποκτήσει σχεδόν κάθε οπλίτης - πολίτης Υπήρχαν διάφοροι τύποι κρανών μεταξύ των οποίων ο πιο ίσως γνωστός είναι το κορινθιακό κράνος Το κορινθιακό κράνος γεννήθηκε από την ανάγκη της πλήρης κάλυψης του προσώπου του οπλίτη κάτι το οποίο ήταν αναγκαίο για μια εκ του σύνεγγυς μάχη Το κορινθιακό κράνος αποτελείται από δύο μεταλλικά τμήματα συγκολλημένα μεταξύ τους Έχει δύο αμυγδαλωτές οπές για την όραση επιρρύνιο για την προστασία της μύτης και μια κάθετη οπή ώστε να είναι δυνατή η αναπνοή του οπλίτη Πολλές φορές το κορινθιακό κράνος όπως και οι υπόλοιποι τύποι έφερε στην κορυφή του υποδοχές για την τοποθέτηση εντυπωσιακών λοφίων που αποτελούνταν ως επί το πλείστον από τρίχες αλόγου οι οποίες ήταν βαμμένες με ζωηρά χρώματα Πέρα από το κορινθιακό υπήρχαν και άλλοι τύποι κρανών όπως το χαλκιδικό κρητικό ιλλυρικό αττικό φρυγικό κράνος και το κράνος τύπου πίλουΟι θώρακες των οπλιτών ήταν συνήθως μεταλλικοί και άνηκαν στον τύπο κωδωνόσχημος θώρακας Ένας τέτοιος μεταλλικός θώρακας είχε πάχος κάτω από μισό εκατοστό προσφέροντας επαρκή προστασία του κορμού του οπλίτη άφηνε όμως εκτεθειμένο το υπογάστριο του Αργότερα εμφανίστηκαν οι λινοθώρακες ή σύνθετοι θώρακες καθώς και οι μυώδεις μεταλλικοί θώρακες Οι λινοθώρακες αποτελούνται από αλλεπάλληλα στρώματα λινού υφάσματος ενωμένα μεταξύ τους ώστε να δημιουργούν ένα αδιαπέραστο στρώμα πάχους περίπου 05 cm O θώρακας προσέφερε και προστασία του υπογαστρίου με διπλή συνήθως σειράν πτερύγων Ο λινοθώρκας κούμπωνε στην αριστερή μεριά του κορμού του οπλίτη Αρκετοί οπλίτες δεν εμπιστεύονταν την προστασία που τους παρείχε ο καθεαυτού λινοθώρακας για αυτό το λόγο τον θωράκιζαν με μεταλλικές φολίδες ή λέπια καθώς και με μεταλλικά ελάσματα Σε αυτές τις περιπτώσεις ο θώρακας ήταν σύνθετος και το βάρος του ήταν παρόμοιο με αυτό ενός κωνωδόσχημου ή μυώδους μεταλλικού θώρακα Ο λινοθώρακας ήταν γενικά ο καταλληλότερος για το θερμό ελληνικό κλίμα (οι επιχειρήσεις λάμβαναν χώρα από τα μέσα άνοιξης έως αρχές του φθινοπώρου) και επίσης προσάρμοζε αρκετά καλά στο σώμα του οπλίτη Πολλές φορές οι λινοθώρακες κατασκευάζονταν και από δέρμα το οποίο ήταν φθηνότερο από το λινό ύφασμα και προσέφερε και αυτό ανάλογη προστασία Ο μυώδης μεταλλικός θώρακας έφερε πάνω του ανάγλυφη αποτύπωση του ανδρικού σώματος Όπως και ο κωνωδόσχημος έτσι και ο μυώδης μεταλλικός θώρακας αποτελούνταν από δύο τμήματα ένα για το μπροστινό τμήμα του κορμού και ένα για το πίσω που κούμπωναν μεταξύ τους στα πλευρά Ο μυώδης θώρακας με μια προς τα κάτω επέκταση προσέφερε επαρκή προστασία της κοιλιάς και τμήματος του υπογαστρίου και συνήθως φοριούνταν πάνω από μια δερμάτινη στολή με πτέρυγες στα άκρα γνωστή ως σπολάδαΤο ξίφος Τα κύρια είδη ξιφών του οπλίτη ήταν δύο το κλασσικό ελληνικό δίκοπο θλαστικό - νηκτικό ξίφος αλλά και η ελληνική κοπίδα Το μήκος και των δύο ήταν περίπου πάνω κάτω μισό μέτρο Μάλιστα η κοπίδα χρησιμοποιούνταν ιδίως από τους ιππείς καθώς ήταν ιδιαίτερα αποτελεσματική στην αποκοπή του κεφαλιού του εχθρού καθώς ο ιππέας εφορμούσε με ταχύτηταΟι περικνημίδες προσέφεραν προστασία του μπροστινού τμήματος του ποδιού περίπου έως το ύψος του γονάτου και ήταν κατασκευασμένες από λεπτό μεταλλικό έλασμα Οι αρχικές περικνημίδες (-8 - 6 αι) ως προς την διακόσμηση ήταν απλές χωρίς ανάγλυφη αποτύπωση μυών και νευρώσεων όπως οι μεταγενέστερες από αρχές -5 αι και μετά Άλλοι τύποι θωράκισης για τα άκρα όπως οι περιμηρείδες και περιχειρίδες ελάχιστα χρησιμοποιούνταν ιδίως οι περιμηρείδεςΑυτός σε γενικές γραμμές ήταν ο οπλισμός ενός οπλίτη Βέβαια υπήρξαν διαφοροποιήσεις από περίοδο σε περίοδο για παράδειγμα κατά τον πελοποννησιακό πόλεμο πολλοί οπλίτες δεν φορούσαν θώρακα αλλά είχαν μόνο ασπίδα και κράνος και ίσως περικνημίδες για να ξαναχρησιμοποιηθούν ευρέως οι θώρακες από το τέλος του -5 αι και μετά όπως φαίνεται σε

21

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

σχετικά αγγεία Επίσης τον οπλισμό του Έλληνα οπλίτη τον υιοθέτησαν ή επηρεάστηκαν από αυτόν και άλλοι λαοί όπως πληθυσμοί της Ιταλίας οι Πέρσες κα Συμπερασματικά οι Έλληνες οπλίτες για αιώνες ήταν οι πιο αποτελεσματικοί πολεμιστές της λεκάνης της Μεσογείου και της Μέσης Ανατολής

22

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

Η μάχη του ΜαραθώναΣεπτέμβριος 490 πΧ

laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo

Η περίοδος της Ελληνικής Ιστορίας μεταξύ 492-479 πΧ είναι γνωστή ως μια φάση των laquoΠερσικών Πολέμωνraquo Πρόκειται για μία περίοδο διαμάχης μεταξύ των πόλεων-κρατών της Ελλάδας και της πανίσχυρης Περσικής Αυτοκρατορίας Η αιτία των Περσικών Πολέμων ήταν η επεκτατική πολιτική των Περσών Τους ήταν αδύνατο να επεκταθούν προς τα Ανατολικά (προς την Ινδία) ή πέρα από την Αίγυπτο (λόγω της Λιβικής Ερήμου) ή προς την αφιλόξενη χώρα των Σκύθων (προς τα βόρια) Έτσι η μόνη επιλογή τους ήταν να προχωρήσουν προς τα δυτικά προς την Ευρωπαϊκή ήπειρο Η Ελλάδα ήταν το κύριο εμπόδιο που έπρεπε να ξεπεράσουν για να επιτύχουν τον αντικειμενικό σκοπό τους και η Αθήνα ήταν ο πιο αποφασιστικός τους αντίπαλος στην Ελλάδα

Οι Πέρσες χρειάζονταν μόνο μια αφορμή και οι Αθηναίοι τους την έδωσαν το 500 πΧ όταν οι Ελληνικές πόλεις-κράτη της Μικράς Ασίας που αποτελούσαν τμήμα της Περσικής Αυτοκρατορίας επαναστάτησαν κατά των Περσών Η Αθήνα για να τις βοηθήσει έστειλε 20 πλοία και η μικρή πόλη Ερέτρια της Ευβοίας 5 πλοία Οι επαναστάτες είχαν μερικές επιτυχίες αρχικά και πυρπόλησαν τις Σάρδεις την πρωτεύουσα του πέρση σατράπη της Ιωνίας Γρήγορα όμως ηττήθηκαν από τους Πέρσες Ο βασιλιάς της Περσίας Δαρείος μαθαίνοντας ότι κάποιες άγνωστες πόλεις-κράτη της Ελλάδας είχαν στείλει βοήθεια στους επαναστάτες ρώτησε να μάθει ποια ήταν η Αθήνα Όταν τον ενημέρωσαν γι αυτούς τους αναιδείς Αθηναίους θύμωσε τόσο πολύ ώστε έριξε με το τόξο του ένα βέλος στον ουρανό και ορκίστηκε να τους τιμωρήσει Τόσος ήταν ο θυμός του ώστε κάθε βράδυ έβαζε έναν από τους υπηρέτες του να του λεει laquoΔέσποτα μέμνησο των ΑθηναίωνraquoΜε τον τρόπο αυτό οι Αθηναίοι έδωσαν στον Μεγάλο Βασιλέα την αφορμή που ήθελε για να εισβάλει στην Ελλάδα και να ανοίξει το δρόμο προς την Ευρώπη Για να εισβάλει στην Ελλάδα ο Δαρείος είχε δυο δρόμους ένα από τη θάλασσα και ένα από την ξηρά Κάθε ένας από αυτούς τους δρόμους είχε πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα Τελικά διάλεξε τον δρόμο από τη θάλασσα και αυτό αποδείχτηκε καταστροφικό Η πρώτη του εκστρατεία το 492 πΧ απέτυχε επειδή μια θύελλα laquoπου έστειλαν οι Θεοί του Ολύμπουraquo κατάστρεψε το στόλο του Δυο χρόνια αργότερα επιχείρησε για δεύτερη φορά να κινηθεί και πάλι από τη θάλασσα αλλά από νοτιότερο θαλάσσιο δρομολόγιο Η εκστρατεία αυτή κατάληξε στη μάχη του Μαραθώνα

Μετά την αποτυχία της εκστρατείας του 492 πΧ ο Δαρείος διέταξε να αρχίσουν νέες προετοιμασίες και σύμφωνα με τις συνήθειες της εποχής έστειλε κήρυκες στους Έλληνες για να ζητήσει laquoγην και ύδωρraquo σαν δείγμα υποταγής Πολλές από τις πόλεις συμμορφώθηκαν άλλες όμως όχι με πρώτες την Αθήνα και τη Σπάρτη Οι Αθηναίοι θεώρησαν τόσο προσβλητική την απαίτηση των Περσών ώστε έριξαν τους κήρυκες στο βάραθρο της Ακρόπολης και καταδίκασαν σε θάνατο τους άτυχους διερμηνείς επειδή laquoλέρωσανraquo την Ελληνική γλώσσα ΟΙ Σπαρτιάτες έριξαν τους κήρυκες στο πιο κοντινό πηγάδι για να βρουν άφθονη laquoγη και ύδωρraquo Μετά από αυτό ο πόλεμος έγινε αναπόφευκτος Την άνοιξη του 490 πΧ ο Περσικός στρατός και στόλος ήταν έτοιμος Επικεφαλής ήταν ο Δάτης ένας Μήδος και ο Αρταφέρνης ανεψιός του Βασιλέα Αποστολή τους ήταν υποχρεώσουν όλες τις Ελληνικές πόλεις που δεν είχαν δώσει

23

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

laquoγην και ύδωρraquo να γίνουν υποτελείς στο Μεγάλο Βασιλέα αλλά επίσης να καταστρέψουν την Ερέτρια και την Αθήνα και laquoνα φέρουν μπροστά του σκλάβους όλους τους κατοίκουςraquoΟ Περσικός στόλος μεταφέροντας μια δύναμη πεζικού και ιππικού και πέρασε στο Αιγαίο και κατά τα τέλη Αυγούστου ή αρχές Σεπτεμβρίου 490 πΧ Τα πιο πολλά νησιά που συνάντησε υποτάχθηκαν Η πολιορκία της Ερέτριας κράτησε έξι ημέρες μέχρι που μερικοί από τους κατοίκους της βοήθησαν τους Πέρσες να περάσουν τα τείχη Η πόλη καταστράφηκε και οι κάτοικοί της που επέζησαν τη σφαγή που ακολούθησε πιάστηκαν αιχμάλωτοι Από την Ερέτρια ο Περσικός στόλος πέρασε στο Μαραθώνα όπου αγκυροβόλησε και αποβίβασε τον στρατό Το σημείο που έγινε η αποβίβαση βρισκόταν 35 χιλιόμετρα περίπου ΒΑ των Αθηνών Η δύναμη του Περσικού στρατού πρέπει να ήταν γύρω στις 48000 άντρες αν και ο αριθμός αυτός διαφέρει ανάλογα με τον ιστορικούς που περιέγραψαν τη μάχη Γιατί όμως οι Πέρσες διάλεξαν το Μαραθώνα για να αποβιβαστούν Υπάρχει μία ιστορία πίσω από αυτή την επιλογή Οι Αθηναίοι την εποχή εκείνη είχαν εξορίσει τον Ιππία γιο του Πεισίστρατου ο οποίος μαζί με τους εναπομείναντες οπαδούς του στην Αθήνα ονειρευόταν να αναλάβει πάλι την εξουσία Ο Ιππίας είχε βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέα και είχε ακολουθήσει τους Πέρσες στην εκστρατεία κατά της Ελλάδας σαν σύμβουλος Αυτός ήταν που είπε στον Δάτη και τον Αρταφέρνη να αποβιβαστούν στο Μαραθώνα Το επιχείρημά του ήταν ότι μπορούσαν να ελπίζουν ότι θα απομάκρυναν τους Αθηναίους από την Αθήνα διευκολύνοντας έτσι την κατάληψη της αρχής από τους οπαδούς του Φαίνεται επίσης ότι ο Ιππίας είχε στο μυαλό του τη μάχη που έδωσε ο πατέρας του Πεισίστρατος με τους πολιτικούς αντιπάλους του στο Μαραθώνα πριν 47 χρόνια Ο Πεισίστρατος είχε νικήσει και έγινε τύραννος των Αθηναίων

Για να επαναλάβουμε όσα γράφει ο Λϊντελ Χαρτ αν αυτή ήταν η πρόθεσή της απόβασης στο Μαραθώνα τότε πέτυχε του σκοπού της γιατί οι Αθηναίοι αποφάσισαν τελικά να σπεύσουν στο Μαραθώνα για να αντιμετωπίσουν τον εισβολέα Ήταν όμως σωστή η απόφαση αυτή Φαίνεται ότι ο Ιππίας δεν γνώριζε καλά τους πατριώτες του γιατί οι Αθηναίοι θα πήγαιναν εκεί ούτως ή άλλως Μόλις πληροφορήθηκαν την αποβίβαση των Περσών έστειλαν αγγελιαφόρο στη Σπάρτη να ζητήσει βοήθεια και ταυτόχρονα μελέτησαν τους παρακάτω πιθανούς τρόπους ενεργείας για να αντιμετωπίσουν την απειλή

bull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στο Μαραθώνα (ο πιο παράτολμος από τους τρεις)bull Να περιμένουν τους Πέρσες στη διάβαση της Παλλήνης (15 χλμ ανατολικά της Αθήναςbull Να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες μέσα από τα τείχη της Αθήνας (ο χειρότερος από τους

τρεις)Τελικά υιοθετήθηκε η πρώτη λύση λόγω επιμονής του Μιλτιάδη ενός από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Ο Μιλτιάδης έπεισε τους Αθηναίους λέγοντάς τους ότι η εμφάνισή τους στο Μαραθώνα θα αιφνιδίαζε πολύ τους Πέρσες Φαίνεται ότι το σύστημα επιτήρησης των Αθηναίων ήταν πολύ αποτελεσματικό γιατί εντόπισε αμέσως την αποβίβαση του εχθρού Θα πρέπει να ληφθεί υπόψη ότι ο στρατός των Αθηναίων μπορούσε να φτάσει στο Μαραθώνα σε 8 ώρες μέσω της διάβασης της Παλλήνης

Ο Αθηναίος αγγελιαφόρος έφτασε στη Σπάρτη μετά από 48 ώρες Οι Σπαρτιάτες ήταν πρόθυμοι να βοηθήσουν αλλά όχι και να παραβιάσουν το νόμο που τους απαγόρευε να φύγουν από τη Σπάρτη πριν τη γέμιση του φεγγαριού Έτσι περίμεναν την πανσέληνο και μετά έστειλαν μια δύναμη για να βοηθήσουν τους Αθηναίους Η δύναμη αυτή έφτασε όταν είχε τελειώσει η μάχη Όμως οι Αθηναίοι είχαν μια ευχάριστη έκπληξη όταν έφτασαν στο Μαραθώνα μια δύναμη 1000 Πλαταιέων ενώθηκαν μαζί τους για να πολεμήσουν κατά των Περσών Η Αθήνα δεν θα ξέχναγε ποτέ τη γενναία αυτή πράξη των Πλαταιέων

Εδώ είναι απαραίτητο να αναλύσουμε την οργάνωση τη διοίκηση το δόγμα και τον τρόπο που πολεμούσαν οι Αθηναίοι και οι Πέρσες

24

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

Ο Περσικός στρατός αποτελούταν από Πεζικό και εξαιρετικό Ιππικό Το δόγμα τους ήταν αμυντικό επειδή το κύριο όπλο τους ήταν το τόξο Η συνήθης τακτική τους ήταν να περιμένουν τον εχθρό να έρθει κοντά και μετά να τον laquoθάψουνraquo κάτω από ένα σύννεφο βελών Το 480 πΧ ο Ξέρξης δεν έκρυψε την πραγματικότητα όταν είπε στο Λεωνίδα στις Θερμοπύλες ότι τα Περσικά βέλη θα έκρυβαν τον ήλιο (για να πάρει την ιστορική απάντηση laquoΚαλύτερα γιατί θα πολεμήσουμε στη σκιάraquo) Ο οπλισμός και η πανοπλία του Περσικού πεζικού το καθιστούσε ακατάλληλο για αγώνα εκ του συστάδην ιδιαίτερα με τους βαριά οπλισμένους Έλληνες οπλίτες Σε ότι αφορά τη διάταξη μάχης οι Πέρσες έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους Πέρσες και Σάκες στο κέντρο της διάταξης μάχης ενώ στις πτέρυγες έβαζαν τμήματα από τους υποτελείς τους Το ιππικό αναπτύσσονταν στα πλευρά έτσι ώστε να μπορεί να τα καλύπτει και να υπερκερά τον αντίπαλο ανάλογα με την περίπτωσηΑπό το άλλο μέρος το δόγμα του Ελληνικού στρατού ήταν επιθετικό Το κύριο όπλο τους το μακρύ δόρυ η βαριά πανοπλία (κράνος θώρακας κνημίδες και ασπίδα) και ο σχηματισμός μάχης η φάλαγγα ευνοούσαν τη μάχη εκ του συστάδην Η φάλαγγα είχε ομοιόμορφη διάταξη με βάθος οκτώ στοίχων Την εποχή εκείνη ο στρατός των Αθηναίων δεν είχε ούτε ιππικό ούτε τόξα Οι Αθηναίοι ήταν χωρισμένοι σε δέκα φυλές Κάθε φυλή έπρεπε να ετοιμάσει για τη μάχη 1000 οπλίτες και να διορίσει ένα στρατηγό ως επικεφαλής τους Έτσι ο στρατός των Αθηναίων αποτελούταν από 10000 οπλίτες διοικούμενος από 10 στρατηγούς Στη δύναμη αυτή πρέπει να προστεθούν οι δούλοι και το ελαφρό πεζικό που ήταν οπλισμένο με ακόντια Όταν ο στρατός κινητοποιούνταν για πόλεμο κάθε ημέρα οριζόταν ένας στρατηγός ως διοικητής όλου του στρατού για την ημέρα εκείνη Επειδή οι αποφάσεις λαμβάνονταν με ψηφοφορία για αποφυγή ισοψηφίας η πόλη διόριζε ένα άλλο στρατηγό που είχε τον τίτλο του Πολέμαρχου και ο οποίος είχε δικαίωμα ψήφου Έτσι επειδή οι ψήφοι ήταν έντεκα δεν υπήρχε περίπτωση ισοψηφίας

Σε ότι αφορά στο πνεύμα των Αθηναίων ο Ηρόδοτος σύγχρονος ιστορικός και θεωρούμενος πατέρας της ιστορίας γράφει σχετικά laquoΕλευθερία και Ισότητα στα κοινά είναι μεγάλα κίνητρα και έτσι εκείνοι που όταν ζούσαν κάτω από το ζυγό του δεσπότη δεν ήταν καλύτεροι πολεμιστές από τους γείτονές τους μόλις ελευθερώθηκαν έγιναν οι πρώτοι από όλους Γιατί ο καθένας ένιωθε ότι πολεμώντας για μια ελεύθερη κοινοπολιτεία πολεμούσε στην πραγματικότητα για τον εαυτό του και ότι αναλάμβανε να κάνει ήταν πρόθυμος να το κάνει ολοκληρωτικάraquo

Ο Μιλτιάδης ένας από τους δέκα στρατηγούς ανήκε σε μία από τις πιο ευγενείς οικογένειες των Αθηνών Ήταν πλούσιος και πριν 28 χρόνια είχε πάει στη Θράκη ως κυβερνήτης της Χερσονήσου (σημερινά Δαρδανέλια) Εκεί έζησε μέχρι το 494 πΧ Όταν η Περσική αυτοκρατορία επεκτάθηκε στην περιοχή εκείνη ο Μιλτιάδης υποτάχθηκε στον Μεγάλο Βασιλέα Δαρείο και παρακολούθησε από κοντά τον Περσικό στρατό στις εκστρατείες του εναντίον των Σκυθών Έτσι είχε μια καλή γνώση της τακτικής που χρησιμοποιούσαν Στη διάρκεια της παραμονής του στην Χερσόνησο ο Μιλτιάδης κατέκτησε και έθεσε υπό την κηδεμονία ων Αθηνών τα νησιά Λήμνο και Ίμβρο Για το λόγο αυτό το γόητρό του στην κοινή γνώμη ήταν υψηλό Έτσι όταν έγινε γνωστό ότι οι Πέρσες ετοίμαζαν εισβολή εκλέχτηκε σαν ένας από τους δέκα Αθηναίους στρατηγούς Από τους δέκα στρατηγούς είναι γνωστά τα ονόματα μόνο των πέντε Δυο από αυτούς θα έπαιζαν σημαντικό ρόλο μετά δέκα χρόνια τα ονόματά τους ήταν Θεμιστοκλής και Αριστείδης Ο πρώτος θα οδηγούσε τους Έλληνες στην νίκη στη ναυμαχία της Σαλαμίνας (480 πΧ) και ο δεύτερος τους Αθηναίους στη μάχη των Πλαταιών (479 πΧ) Είναι επίσης γνωστό ότι πολέμαρχος ήταν ο Καλλίμαχος

Η πεδιάδα του Μαραθώνα έχει σχήμα μισοφέγγαρου με μήκος περίπου 10 χιλιομέτρων και μέγιστο πλάτος τριών χιλιομέτρων στο μέσο της Η πεδιάδα στενεύει στα άκρα της όπου την εποχή εκείνη υπήρχαν έλη τα οποία κατά την περίοδο της μάχης ήταν πλημμυρισμένα και κατά συνέπεια το έδαφος δεν ήταν κατάλληλο για επιχειρήσεις ιππικού Οι Πέρσες είχαν βγάλει τα πλοία τους στην ξηρά και είχαν στρατοπεδεύσει σε ομαλό επίπεδο έδαφος Αιφνιδιάστηκαν όταν είδαν το στρατό των Αθηναίων να φτάνει στον Μαραθώνα και να στρατοπεδεύει στην κοιλάδα του Αυλώνα Η θέση που επέλεξαν ήταν απρόσβλητη από επίθεση και είχε πλήρη θέα

25

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

του Περσικού στρατοπέδου Έγινε σαφές στους Αθηναίους ότι ο εχθρός δεν σκόπευε να κινηθεί από την ξηρά στην Αθήνα επειδή δεν είχε καταλάβει τις διαβάσεις που οδηγούσαν σε αυτή Έτσι ο φόβος της προδοσίας έγινε αποφασιστικός παράγοντας για τη διεξαγωγή της μάχης Στο πολεμικό συμβούλιο που έγινε υπήρξε ισοψηφία πέντε στρατηγοί με πρώτο το Μιλτιάδη προτιμούσαν να επιτεθούν αμέσως ενώ οι άλλοι πέντε ψήφισαν να επιτεθούν μετά την άφιξη της βοήθειας των Σπαρτιατών Τότε ήταν που ο Μιλτιάδης κατά τον Ηρόδοτο απηύθυνε στον πολέμαρχο Καλλίμαχο η ψήφος του οποίου θα ήταν αποφασιστική τα παρακάτω λόγια laquoΑπό εσένα εξαρτάται ω Καλλίμαχε είτε να οδηγήσεις την Αθήνα στην σκλαβιά είτε να εξασφαλίσεις την ελευθερία της και να αφήσεις στις επερχόμενες γενιές μια ανάμνηση κατά πολύ πιο έντονη από την ανάμνηση εκείνων που έκαναν την Αθήνα δημοκρατία Γιατί ποτέ από τότε που οι Αθηναίοι έγιναν λαός δεν αντιμετώπισαν ένα τόσο μεγάλο κίνδυνο όσο σήμεραraquo Μετά από αυτό το λόγο ο Καλλίμαχος ψήφισε υπέρ της άμεσης μάχης

Επί οκτώ ημέρες οι δυο στρατοί αντιμετώπιζαν ο ένας των άλλο ακίνητοι Την ένατη ημέρα οι Πέρσες άρχισαν να επιβιβάζονται στα πλοία Έγινε φανερό ότι μια καλυπτική δύναμη θα κρατούσε τους Αθηναίους στο Μαραθώνα ενώ ο υπόλοιπος στρατός θα έπλεε προς την Αθήνα για να καταλάβει την ανυπεράσπιστη πόλη Η κατάσταση απαιτούσε άμεση ενέργεια και ο Μιλτιάδης που εκείνη την ημέρα είχε έρθει η σειρά του να γίνει αρχιστράτηγος διέταξε το στρατό των 10000 Αθηναίων και των 1000 Πλαταιέων να αναπτυχθεί για μάχηΟ Μιλτιάδης αντιμετώπιζε δυο δύσκολα προβλήματα και για να τα λύσει εφάρμοσε μια νέα τακτική αποκλίνοντας εντελώς από την πατροπαράδοτη τακτική που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες μέχρι τώρα middot

bull Λαμβάνοντας υπόψη ότι ο Περσικός στρατός αναπτύσσονταν σε βάθος 30 ανδρών (όπως περιγράφει και ο Ξενοφών στο έργο του laquoΚύρου Παιδείαraquo) Έτσι οι 48000 άνδρες του Περσικού στρατού θα σχημάτιζαν ένα μέτωπο μήκους 1600 μέτρων Για να εξισώσει αυτό το μέτωπο ο Μιλτιάδης έπρεπε να αναπτύξει τους άντρες του σε πολύ λεπτή γραμμή Αν οι 10000 Αθηναίοι διατάσσονταν σε βάθος 8 ανδρών το μέτωπό τους θα είχε ανάπτυγμα 1250 μέτρων και έτσι τα πλευρά τους θα ήταν επικίνδυνα ακάλυπτα Όμως ο Μιλτιάδης γνώριζε από προηγούμενη εμπειρία τον τρόπο με τον οποίο ανάπτυσσαν οι Πέρσες το στρατό τους για μάχη στο κέντρο έβαζαν τα καλύτερα τμήματά τους (Πέρσες και Σάκες) ενώ στις πτέρυγες το στρατό των υποτακτικών τους (των οποίων κίνητρο ήταν συνήθως το laquoπολέμα γιατί αλλιώςraquo επειδή δεν υπήρχε εθνική αιτία που να τους εμπνέει) Παρατήρησε επίσης ότι το Περσικό ιππικό είχε ήδη επιβιβαστεί πράγμα που του έδινε δυο πλεονεκτήματα πρώτον δεν απειλούσε τα πλευρά του στρατού των Αθηναίων και δεύτερον δεν κάλυπτε τα πλευρά του Περσικού στρατού Αυτές οι παρατηρήσεις τον οδήγησαν να εφαρμόσει μια τελείως νέα τακτική την οποία θα επαναλάμβανε ο Αννίβας μετά τρεις αιώνες στη μάχη των Κανών και οι Γερμανοί στο Τάννεμπεργκ μετά 24 αιώνες Ο Μιλτιάδης εξασθένισε σκόπιμα το κέντρο του σχηματίζοντας μια λεπτή γραμμή από δυο Φυλές τις Φυλές που διοικούνταν από τον Θεμιστοκλή και τον Αριστείδη με βάθος μόνο τεσσάρων ανδρών (επειδή κάθε Φυλή είχε 1000 άντρες το μέτωπο στο σημείο αυτό είχε ανάπτυγμα 500 μέτρων) Σε κάθε μια από τις πτέρυγες είχε αναπτύξει από τέσσερις Φυλές με το συνηθισμένο βάθος των 8 ανδρών σχηματίζοντας έτσι μέτωπο 500 μέτρων σε κάθε πλευρό (Έτσι το συνολικό εύρος του μετώπου ήταν 1500 μέτρα) Τέλος στο αριστερό του αριστερού πλευρού ανάπτυξε τους Πλαταιείς σε βάθος 8 ανδρών με αποτέλεσμα το εύρος του μετώπου να είναι 1625 μέτρα Ο Καλλίμαχος κατέλαβε την τιμητική θέση στη δεξιά πτέρυγα

bull Ο Περσικός στρατός θα προσπαθούσε να εξοντώσει τους Αθηναίους με βέλη Το βεληνεκές των τόξων ήταν περίπου 150-200 μέτρα Κατά συνέπεια η κρίσιμη απόσταση πριν μπορέσουν οι βαριά εξοπλισμένοι Αθηναίοι οπλίτες να εμπλακούν με τους Πέρσες σε αγώνα εκ του συστάδην έπρεπε να καλυφθεί στον συντομότερο δυνατό χρόνο και αυτό μπορούσε να γίνει μόνο αν οι οπλίτες κάλυπταν την απόσταση τρέχοντας Για το λόγο αυτό ο Μιλτιάδης εφάρμοσε την τεχνική της εφόδου Μόλις η φάλαγγα θα έφτανε στο βεληνεκές των βελών των Περσών θα άρχιζαν να τρέχουν για να διασχίσουν την

26

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

επικίνδυνη ζώνη όσο το δυνατόν γρηγορότερα και να πέσουν στους Πέρσες με τη μεγαλύτερη δυνατή ορμή

Έτσι το πρωί της 17ης Σεπτεμβρίου 490 πΧ με τέλειο συγχρονισμό ο Μιλτιάδης έδωσε την διαταγή και οι 11000 Αθηναίοι και Πλαταιείς σχημάτισαν τη φάλαγγα και κινήθηκαν κατά του εχθρού ενώ οι γύρω λόφοι πρέπει να αντηχούσαν από τον ύμνο που ο μεγάλος ποιητής Αισχύλος που πολέμησε στο Μαραθώνα μας διέσωσε στην περίφημη τραγωδία laquoΠέρσεςraquo laquoΊτε παίδες Ελλήνων ελευθερούτε πατρίδα ελευθερούτε δε παίδας γυναίκας θεών τε πατρώων έδη θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων ο αγώνraquoΟ Ηρόδοτος μας λεει ότι laquoΌταν οι Πέρσες είδαν τους Αθηναίους να κατεβαίνουν χωρίς ιππικό ή τοξότες και με μικρή δύναμη πίστεψαν ότι ήταν ένας στρατός τρελών που έτρεχε να συναντήσει την καταστροφή τουraquo Γρήγορα πήραν διάταξη για να αντιμετωπίσουν τους laquoτρελούςraquo Όταν έφτασαν κοντά στην επικίνδυνη ζώνη οι Αθηναίοι εκτόξευσαν την έφοδο Η σύγκρουση εξελίχθηκε ακριβώς όπως το είχε σχεδιάσει ο Μιλτιάδης Στο κέντρο οι Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή υποχώρησαν προς έδαφος που τους έδωσε τη δυνατότητα να αναδιοργανωθούν και να συνεχίσουν τη μάχη Στις πτέρυγες οι Αθηναίοι και οι Πλαταιείς έτρεψαν σε φυγή τους αντιπάλους τους Τότε ο Μιλτιάδης έσωσε την εντολή να αγνοήσουν τον εχθρό που υποχωρούσε και να στραφούν κατά των νώτων των Περσών του κέντρου Έτσι και έγινα και οι Πέρσες περικυκλωμένοι από τους αντιπάλους τους δεν είχαν καμία τύχη απέναντι στα δόρατα των Ελλήνων με τις κοντές λόγχες τα κοντά ξίφη και τις πλεχτές ασπίδες που διάθεταν Πολέμησαν σκληρά αλλά τελικά υπέκυψαν και οι μέχρι τότε αήττητοι Πέρσες γύρισαν τις πλάτες τους και τράπηκαν σε φυγή Οι Αθηναίοι τους ακολούθησαν μέχρι τα πλοία Εκεί έγινα η σκληρότερη μάχη και εκεί υπέστησαν οι Αθηναίοι τις πιο βαριές απώλειες Εκεί έπεσε ο Κυναίγειρος ο αδελφός του Αισχύλου ο ευγενικός και γενναίος πολέμαρχος Καλλίμαχος και πολλοί άλλοι Αθηναίοι Πολεμώντας σκληρά οι Πέρσες κατόρθωσαν να σώσουν όλα τα πλοία τους εκτός από επτά τα οποία κυρίευσαν οι Αθηναίοι Οι απώλειες των Ελλήνων ήταν 192 Αθηναίοι νεκροί και ένας άγνωστος αριθμός Πλαταιέων και δούλων όπως φαίνεται από το γεγονός ότι οι Αθηναίοι έθαψαν τους νεκρούς σε τρεις τύμβους Στον ένα έθαψαν τους Αθηναίους πολίτες στον άλλο τους Πλαταιείς και στον τρίτο τους δούλους Ο τύμβος των Αθηναίων σώζεται μέχρι σήμερα Πιστεύεται ότι ο τύμβος των Πλαταιέων βρίσκεται στους πρόποδες της Πεντέλης Ο τύμβος των δούλων δεν έχει εντοπιστεί ακόμα Ανάμεσά τους ήταν ένα μικρό παιδί που σκοτώθηκε από Περσικό βέλος ενώ έδινε νερό στους μαχητές στη διάρκεια της μάχης Οι Πέρσες έχασαν 6400 άντρες αλλά μέσα σε αυτούς πρέπει να υπήρχαν πολλοί αιχμάλωτοι γιατί ο Ηρόδοτος λεει ότι όταν ο Μιλτιάδης κατάλαβε ότι ο Περσικός στόλος μπορούσε να πλεύσει στην Αθήνα και να επιτεθεί στην ανυπεράσπιστη πόλη άφησε τις Φυλές του Αριστείδη και του Θεμιστοκλή που είχαν δοκιμαστεί σκληρά στο κέντρο της φάλαγγας για να φυλάνε τα λάφυρα και τους αιχμαλώτους και με τον υπόλοιπο στρατό κινήθηκε προς την πόλη Είναι επίσης γνωστό ότι όταν η μάχη πλησίαζε στο τέλος της κάποιος που βρισκόταν στην κορφή της Πεντέλης σήκωσε ψηλά μια ασπίδα και έστειλε ένα οπτικό σήμα Υποτίθεται ότι ήταν σήμα προς τους Πέρσες από κάποιο οπαδό του Ιππία ότι η Πόλη ήταν ανυπεράσπιστη ή πιο πιθανό ότι ήταν κάποιος Αθηναίος ειδικός παρατηρητής που μπορούσε να δει εύκολα από την Πεντέλη την κατεύθυνση του Περσικού στόλου προς την Αθήνα

Οι Πέρσες αρχηγοί πραγματικά έπλευσαν προς την Αθήνα και έφτασαν στον Φαληρικό όρμο Εκεί τους περίμενε μια ακόμα έκπληξη στους μακρινούς λόφους είδαν τις ασπίδες των Αθηναίων να λάμπουν στον ήλιο Έτσι συγκέντρωσαν το στόλο τους και επέστρεψαν στην Περσία Το ίδιο βράδυ έφτασε και η βοήθεια από την Σπάρτη Ζήτησαν την άδεια να επισκεφθούν το πεδίο της μάχης και όταν τους δόθηκε η άδεια εξέφρασαν το θαυμασμό τους για το κατόρθωμα των Αθηναίων

Έτσι τελείωσε η πρώτη μεγάλη σύγκρουση μεταξύ Ελλάδας και Περσίας αλλά ο αγώνας δεν τελείωσε εκεί Μετά δέκα χρόνια ένας τεράστιος Περσικός στρατός υπό τον ίδιο τον Μεγάλο Βασιλέα Ξέρξη θα εισέβαλε στην Ελλάδα για να ηττηθεί και αυτός στη Σαλαμίνα και τις Πλαταιές

27

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

Ήταν η μάχη του Μαραθώνα μία laquoαποφασιστικήraquo μάχη Δυο διακεκριμένη ιστορικοί ο Fuller στο έργο του laquoΣτρατιωτική Ιστορία του Δυτικού Κόσμουraquo και ο Creasy στο έργο του laquoΔεκαπέντε Αποφασιστικές Μάχεςraquo εκφράζουν διαφορετικές γνώμες Σύμφωνα με τον Fuller laquoη μάχη του Μαραθώνα ήταν μια αξιόλογη μάχη τόσο από την άποψη της στρατηγικής των Περσών που ήταν αξιοθαύμαστη όσο και της τακτικής των Ελλήνων που δεν ήταν λιγότερο αξιοθαύμαστηΓια πρώτη φορά στην ιστορία τους οι Έλληνες νίκησαν τους Πέρσες στο δικό τους στοιχείο δηλαδή στην ξηρά και ο Μαραθώνας προίκισε τους νικητές με την πίστη στο πεπρωμένο τους που ήταν να επιζήσουν επί τρεις αιώνες στη διάρκεια των οποίων γεννήθηκε ο δυτικός πολιτισμός Ο Μαραθώνας σηματοδότησε τη γέννηση της Ευρώπηςraquo

Ο Creasy έρχεται πιο κοντά στην γνώμη των Ελλήνων ότι η μάχη του Μαραθώνα ήταν αποφασιστική για την παγκόσμια ιστορία Σύμφωνα με τον Creasy laquoΗ μάχη του Μαραθώνα έσπασε για πάντα το μύθο του αήττητου των Περσών που παρέλυε τη διάνοια των λαών Δημιούργησε στους Έλληνες το πνεύμα που απέκρουσε τον Ξέρξη και μετά οδήγησε τον Ξενοφώντα τον Αγησίλαο και τον Αλέξανδρο σε τρομερά αντίποινα με τις εκστρατείες τους στην Ασία Εξασφάλισε για την ανθρωπότητα τον πολιτιστικό θησαυρό των Αθηνών την ανάπτυξη των ελεύθερων θεσμών τον φιλελεύθερο διαφωτισμό του δυτικού κόσμου και τη σταδιακή άνοδο για πολλούς αιώνες τις μεγάλες αρχές του Ευρωπαϊκού πολιτισμούraquo

Εκείνο που ήταν το πιο σημαντικό από την άποψη των Ελλήνων αναγράφεται στο επίγραμμα που γράφτηκε στον τύμβο των Αθηναίων laquoΕλλήνων προμαχούντες Αθηναίοι Μαραθώνι χρυσοφόρων Μήδων εστόρεσαν δύναμινraquo Οι Αθηναίοι ήταν οι πρώτοι που αντιλήφθηκαν ότι η ΕΝΟΤΗΤΑ όλων των Ελληνικών Πόλεων-Κρατών ήταν απαραίτητη για να αντιμετωπιστεί η απειλή από τους ΠέρσεςΤι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε από την μάχη του Μαραθώνα τη μάχη κατά την οποία το θάρρος επιβλήθηκε στους αριθμούς και ο αγώνας εκ του συστάδην τη βολή με τα τόξα

Το πιο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι η μάχη αυτή υπήρξε ο θρίαμβος των ηθικών δυνάμεων έναντι των αριθμών Οι Αθηναίοι πολίτες που πολεμούσαν στο Μαραθώνα ήξεραν γιατί πολεμούσαν για τα χωράφια τις οικογένειες και τα σπίτια τους Από την άλλη μεριά οι Ασιάτες και Αφρικανοί στρατιώτες εκτός από τους Πέρσες δεν ήξεραν γιατί πολεμούσαν και πολλοί από αυτούς απλά έπρεπε να διαλέξουν ποιοι θα τους σκότωναν οι Αθηναίοι ή οι Πέρσες

Σε ότι αφορά τις αρχές του πολέμου μπορεί να πούμε ότι ο Μιλτιάδης εφάρμοσε για πρώτη φορά στην ιστορία χωρίς να έχει αποφοιτήσει από κάποια στρατιωτική ακαδημία τις εξής

bull Επιθετικότητα Ανέλαβε την πρωτοβουλία και διέταξε την επίθεση κατά των Περσών με μικρότερη αριθμητικά δύναμη στην κατάλληλη στιγμή

bull Οικονομία Δυνάμεων και Συγκέντρωση Ανάπτυξε τα τμήματά του με τέτοιο τρόπο ώστε να χτυπήσει το πιο αδύνατο σημείο της γραμμής των Περσών με το ισχυρότερο σημείο της δικής του διάταξης Με άλλα λόγια εφάρμοσε μεγάλη μαχητική ισχύ στο αποφασιστικό σημείο στον κατάλληλο χρόνο Με τον τρόπο αυτό έκανε εκείνο που λίγοι στρατηγοί έχουν κάνει έσπασε ένα laquoταμπούraquo αλλάζοντας μια τακτική που εφαρμοζόταν επί πολλά χρόνια διακινδυνεύοντας ένα laquoανάθεμαraquo στην περίπτωση που θα αποτύγχανε

bull Ενότητα Διοικήσεως Ο Ηρόδοτος μας λέει ότι οι Αθηναίοι στρατηγοί πρόσφεραν τη σειρά αρχηγίας τους στο Μιλτιάδη αλλά εκείνος επιτέθηκε την ημέρα που είχε έρθει η δική του σειρά Έτσι εξασφάλισε ότι όλες οι Φυλές ήταν κάτω από τις διαταγές ενός υπεύθυνου διοικητή

bull Αιφνιδιασμός Πρώτα έπεισε τους Αθηναίους να πάνε στο Μαραθώνα και μετά επιτέθηκε την κρίσιμη στιγμή στους Πέρσες με νέα τακτική με τέτοιο τρόπο ώστε οι Πέρσες πίστεψαν ότι οι Αθηναίοι είχαν τρελαθεί

bull Ελιγμός Στη μάχη του Μαραθώνα ο Μιλτιάδης εφάρμοσε τον ελιγμό της διπλής

28

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29

υπερκέρασης Δεν έχει σημασία ότι το μέτωπο ήταν μικρό Έτσι διεξάγονταν οι μάχες εκείνες τις ημέρες Εκείνο που έχει σημασία είναι ότι ο θαυμάσιος ελιγμός που επαναλήφθηκε συχνά από άλλους μεγάλους στρατηγούς επινοήθηκε και διευθύνθηκε με επιτυχία για πρώτη φορά από τον Μιλτιάδη που δεν είχε προηγούμενη γνώση ή παράδειγμα

Τελικά η γνώμη για τον Μιλτιάδη ενός διακεκριμένου ιστορικού του Hans Delbruck ο οποίος στο κλασσικό έργο του laquoΙστορία της Τέχνης του Πολέμου Πόλεμος στην Αρχαιότηταraquo γράφει

laquoΗ εικόνα του Μιλτιάδη σαν διοικητή στο πεδίο της μάχης στέκεται γιγάντια στα πρώιμα χρονικά της παγκόσμιας στρατιωτικής ιστορίας Βρίσκουμε εδώ την πιο πλήρη και την πιο σπάνια μορφή ηγεσίας που έχει γεννήσει η πολεμική τέχνη μέχρι σήμερα τον συνδυασμό άμυνας - επίθεσης στις απλές καλλιτεχνικές γραμμές του πρώτου μεγάλου στρατιωτικού γεγονότος Τι διορατικότητα στην επιλογή του πεδίου της μάχης τι αυτοέλεγχος εν αναμονή της εχθρικής επίθεσης τι εξουσία επί των μαζών επί ενός στρατού από υπερήφανους ελεύθερους πολίτες ώστε να μπορέσει να τους συγκρατήσει σταθερά στη θέση που είχε διαλέξει και μετά να τους οδηγήσει σε μια ξέφρενη επίθεση την αποφασιστική στιγμή Όλα ήταν ρυθμισμένα για τη στιγμή αυτή -ούτε ένα λεπτό νωρίτερα οπότε οι Αθηναίοι θα έφταναν στον εχθρό ξέπνοοι και αποδιοργανωμένοι ούτε ένα λεπτό αργότερα οπότε πολλά από τα βέλη του εχθρού θα είχαν βρει το στόχο τους και ο μεγάλος αριθμός των ανδρών που θα έπεφταν και θα δίσταζαν θα έσπαγε την ορμή της εφόδου η οποία θα έπρεπε να πέσει σαν χιονοστιβάδα στις γραμμές του εχθρού αν ήθελε να νικήσει Θα έχουμε ευκαιρία να αναλύσουμε και άλλες παρόμοιες περιπτώσεις αλλά ποτέ μια μεγαλύτερη από αυτήraquo

ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΗΣ ΝΤΙΝΟΠΟΥΛΟΣ

Αrsquo ΛΥΚΕΙΟΥ

29