ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΕΠΠΑΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ...

ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΣΧΟΛΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ: ΔΙΟΙΚΗΣΗ ΜΟΝΑΔΩΝ ΥΓΕΙΑΣ

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ ΣΤΟΥΣ ΙΔΙΩΤΕΣ ΙΑΤΡΟΥΣ ΤΟΥ ΝΟΜΟΥ ΦΘΙΩΤΙΔΑΣ

ΟΝΟΜΑ ΦΟΙΤΗΤΗ

ΑΝΑΓΝΩΣΤΟΠΟΥΛΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ

ΟΝΟΜΑ ΕΠΙΒΛΕΠΟΝΤΑ ΚΑΘΗΓΗΤΗ

ΜΠΙΛΑΝΑΚΗΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ

ΠΑΤΡΑ 2013

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Πολλοί γιατροί, σύμφωνα με μελέτες, βιώνουν επαγγελματική εξουθένωση, ένα

σύνδρομο που χαρακτηρίζεται από απώλεια του ενθουσιασμού για δουλειά (συναισθηματική

εξάντληση), αισθήματα κυνισμού (αποπροσωποποίηση) και αίσθημα έλλειψης προσωπικών

επιτευγμάτων.

Η επαγγελματική εξουθένωση έχει ανεπιθύμητες συνέπειες τόσο για τους ίδιους τους

γιατρούς, επηρεάζοντας αρνητικά τη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα της ζωής τους, όσο

και για το επίπεδο των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας, υποβαθμίζοντάς το.

Σκοπός της παρούσης μελέτης είναι να μελετηθεί η έκταση του φαινομένου της

επαγγελματικής εξουθένωσης στους ιατρούς, που ασκούν πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, ως

αμιγώς ελεύθεροι επαγγελματίες, να προσδιορισθούν οι παράγοντες που συμβάλλουν στην

εμφάνισή του και να διερευνηθεί η επίδραση του φαινομένου στη σχετιζόμενη με την υγεία

ποιότητα ζωής των ιδιωτών ιατρών.

Για την επίτευξη του σκοπού αυτού χρησιμοποιήθηκαν τα ερωτηματολόγια της

Maslach (M.B.I.) και το SF-36. Επίσης, έγινε συλλογή δημογραφικών και επαγγελματικών

δεδομένων των ιατρών του δείγματος.

Δείγμα της μελέτης αποτέλεσαν 34 ιατροί του νομού Φθιώτιδας, που απασχολούνται

αποκλειστικά στον ιδιωτικό τομέα.

Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η επαγγελματική εξουθένωση, για το σύνολο του

δείγματος, κυμάνθηκε σε μέτρια επίπεδα και για τις τρεις διαστάσεις της. Επίσης,

διαπιστώθηκε ότι η συναισθηματική εξάντληση μπορεί να θεωρηθεί προγνωστικός δείκτης

της κατάστασης της σωματικής και πνευματικής υγείας των ιατρών του δείγματος.

Τέλος, αναφέρονται τρόποι πρόληψης αλλά και αντιμετώπισης της επαγγελματικής

εξουθένωσης μέσα από μια σειρά από παρεμβάσεις, τόσο σε ατομικό, όσο και σε εργασιακό

επίπεδο.

ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: επαγγελματική εξουθένωση, άγχος, εξάντληση, ιδιωτικός τομέας, πρωτοβάθμια περίθαλψη

Σελίδα 2 από 65 Αναγνωστόπουλος Γεώργιος

ABSTRACT

Result of studies suggest that many physicians experience professional burnout, a

syndrome characterized by a loss of enthusiasm for work (emotional exhaustion), feelings of

cynicism (depersonalization), and a low sense of personal accomplishment.

Burnout seems to have adverse personal consequences for physicians, negatively

affecting health-related quality of their life, but also for the quality of health care,

downgrading it.

Aim of this study is to investigate the burnout syndrome in primary care physicians in

private practice, to identify factors that contribute to the appearance of it and to investigate the

effect of this syndrome in health-related quality life of physicians.

For the achievement of this goal were used the questionnaire of Maslach (M.B.I.) and

the SF -36 questionnaire. Data on demographic and professional characteristics of the staff

were gathered as well.

Sample of study constituted 34 primary care physicians in private practice in

prefecture of Fthiotida.

The results have shown that professional burnout was in moderate level for all three

dimensions of it. Also found that emotional exhaustion can be considered a predictor of the

state of physician’s physical and mental health.

Finally, it addresses ways of prevention and treatment of burnout through a series of

interventions, both on individual as well as at working level.

KEY WORDS: professional burnout, stress, exhaustion, private practice, primary care


ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

Περίληψη στα ελληνικά……………..………………………………………………...2

Περίληψη στα αγγλικά ……………………………..…………………………………3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ…………………………………………………………………………….............6

ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ

1. Ορισμός επαγγελματικής εξουθένωσης, διαστάσεις και στάδια του

φαινομένου…………….......................................................................................................8

1α. Ορισμός επαγγελματικής εξουθένωσης...............................................................................8

1β. Διαστάσεις – συνιστώσες της επαγγελματικής εξουθένωσης..............................................9

1γ. Στάδια της επαγγελματικής εξουθένωσης............................................................................9

2. Αίτια και παράγοντες πρόκλησης της επαγγελματικής

εξουθένωσης...............................11

2α. Ατομικοί παράγοντες......................……………………………………………................12

2β. Εργασιακοί παράγοντες...............………………………………………………...............13

3. Συνέπειες της επαγγελματικής εξουθένωσης........................…………………….............14

4. Μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης της επαγγελματικής

εξουθένωσης..........................16

5. Το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης στην πρωτοβάθμια

φροντίδα υγείας.................................................................................................................18

ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ – ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

6. Μεθοδολογία………………………………………………………………………............21

6α. Σκοπός της έρευνας……………………………………………………………................21

6β. Δείγμα της έρευνας ……………………………………………………………................21

6γ. Ερωτηματολόγια………………………………………………………………................21

6δ. Εργαλεία στατιστικής ανάλυσης........................................................................................24

7. Αποτελέσματα…………………………………………………………………….............25

7.1 Δημογραφικά αποτελέσματα………………………………………………….................25

7.2 Ερωτηματολόγιο Maslach…………………………………………………….................32

7.2.1. Επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης..........................................................................32

7.2.2. Σχέση επαγγελματικής εξουθένωσης με δημογραφικά χαρακτηριστικά.......................34

7.3 Παράγοντες επαγγελματικής εξουθένωσης.......................................................................38

7.4 Επισκόπηση Υγείας SF-36.................................................................................................39

7.4.1. Μέσοι όροι δεικτών υγείας ερωτηματολογίου SF-36....................................................39


7.4.2. Σχέση ερωτηματολογίου SF-36 με δημογραφικά χαρακτηριστικά..............................40

7.5 Συσχέτιση των τριών διαστάσεων της κλίμακας Maslach με τους

δείκτες υγείας του SF-36........................................................................................................44

8. Συμπεράσματα-Συζήτηση………………………………………………………..............46

9. Προτάσεις….……………………………………...............................................................50

ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ...………………………………………………………………….....51

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………….....................60


ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης (ΕΕ) άρχισε να απασχολεί την

επιστημονική κοινότητα στα μέσα της δεκαετίας του 1970. Η ΕΕ συγκαταλέγεται ανάμεσα

στα τέσσερα συχνότερα αναφερόμενα προβλήματα, που σχετίζονται με την προσφορά

εργασίας στην Ευρώπη (Παππά και συν, 2008).

Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι η ΕΕ αποτελεί μια μακροχρόνια και

σταδιακή αντίδραση στο επαγγελματικό stress, ενώ κυρίως εμφανίζεται σε άτομα που ασκούν

κοινωνικό λειτούργημα ή εργάζονται σε τομείς με υψηλές απαιτήσεις. Η συναισθηματική και

ψυχολογική επιβάρυνση, που δέχονται αυτά τα άτομα, οδηγεί στη γρήγορη κατανάλωση των

ενεργειακών αποθεμάτων τους, στον επηρεασμό της σωματικής και ψυχικής υγείας τους και

τελικά στην εξάντληση (Διλιντάς, 2010).

Από τις μελέτες, που έχουν διενεργηθεί, έχει γίνει φανερό ότι το ιατρικό και

νοσηλευτικό προσωπικό ανήκει σε εκείνους τους επαγγελματικούς κλάδους που πλήττονται

περισσότερο από την ΕΕ (Jimmieson, 2000). Ο Bruce et al βρήκαν ότι το 28% των γιατρών

παρουσιάζει ΕΕ, ενώ ο Aiken et al ανεβάζουν το ποσοστό στο 45% για το νοσηλευτικό

προσωπικό των νοσοκομείων. Ακόμα και αν τα επίπεδα της ΕΕ, που βρέθηκαν σε

επαγγελματίες υγείας, δεν ήταν τα μεγαλύτερα που έχουν αναφερθεί σε άλλους

επαγγελματικούς χώρους, όπως η πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, οι ένοπλες

δυνάμεις και ο κλήρος, το πρόβλημα της ΕΕ είναι περισσότερο σημαντικό όταν αφορά τον

χώρο της υγείας. Για παράδειγμα, οι επιπτώσεις της κόπωσης ενός επαγγελματία υγείας, που

αντιμετωπίζει καθημερινά περιπτώσεις ζωής και θανάτου, έχουν πολύ μεγαλύτερη βαρύτητα

από τις επιπτώσεις της εξουθένωσης ενός δασκάλου (Παππά και συν, 2008).

H μελέτη του φαινομένου της επαγγελματικής εξουθένωσης παρουσιάζει εξαιρετικό

ενδιαφέρον εξαιτίας των πολλαπλών επιπτώσεών του σε ένα σύστημα υγείας. Οι επιπτώσεις

δεν αφορούν μόνο τους επαγγελματίες υγείας, αλλά παράλληλα έχουν αντίκτυπο και στο

συνολικό επίπεδο υγείας του πληθυσμού. Αυτό συμβαίνει γιατί η ΕΕ του ιατρικού και

νοσηλευτικού προσωπικού επιδρά αρνητικά στην ενδεδειγμένη αντιμετώπιση των

προβλημάτων υγείας των ασθενών, στην ικανοποίηση των ασθενών από την ποιότητα της

παρεχόμενης φροντίδας , αλλά και στην τελική έκβαση της υγείας τους.

Από την ανασκόπηση της βιβλιογραφίας φαίνεται ότι η πλειονότητα των μελετών

ασχολούνται με την ΕΕ στο ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, που εργάζεται σε δομές

δευτεροβάθμιας και τριτοβάθμιας φροντίδας υγείας. Ακόμα, όμως, και οι εργασίες που


μελετούν το φαινόμενο στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, χρησιμοποιούν ως δείγμα

ιατρικό προσωπικό που υπηρετεί το δημόσιο σύστημα υγείας.

Σκοπός της παρούσης μελέτης είναι : α) να μελετηθεί η έκταση του φαινομένου της

ΕΕ στους ιατρούς, που ασκούν πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, ως αμιγώς ελεύθεροι

επαγγελματίες, μη εντασσόμενοι σε κάποιο δημόσιο ή ιδιωτικό φορέα παροχής υπηρεσιών

υγείας, β) να προσδιορισθούν οι παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνισή του και γ) να

διερευνηθεί η επίδραση της ΕΕ στη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής των ιδιωτών

ιατρών.

Η προσέγγιση της παρούσας μελέτης είναι κοινωνιο-ψυχολογική και περιλαμβάνει

γενικό και ειδικό μέρος. Το γενικό μέρος αποτελείται από πέντε κεφάλαια. Στο πρώτο

κεφάλαιο περιγράφεται το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης (ορισμοί φαινομένου,

διαστάσεις και στάδια του φαινομένου). Στο δεύτερο κεφάλαιο περιγράφονται οι παράγοντες

που συμβάλλουν στην εμφάνιση του φαινομένου της επαγγελματικής εξουθένωσης.

(εργασιακό περιβάλλον, ατομικοί παράγοντες, δημογραφικοί παράγοντες). Στο τρίτο

κεφάλαιο περιγράφονται οι επιπτώσεις του φαινομένου της επαγγελματικής εξουθένωσης στη

σωματική και ψυχική υγεία των εργαζομένων, στη στάση και συμπεριφορά υγείας που

υιοθετούν οι εργαζόμενοι καθώς και οι επιπτώσεις του φαινομένου στους οργανισμούς και

την ποιότητα των υπηρεσιών. Το τέταρτο κεφάλαιο περιγράφει τρόπους αντιμετώπισης του

φαινομένου της επαγγελματικής εξουθένωσης. Τέλος, το πέμπτο κεφάλαιο εξετάζει το

φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας. Το ειδικό

μέρος αποτελείται επίσης από τα κεφάλαια έξι, εφτά, οκτώ και εννιά.. Το έκτο κεφάλαιο

περιλαμβάνει το ερευνητικό μέρος όπου περιγράφεται ο σκοπός της μελέτης, η μεθοδολογία

της έρευνας, οι μεταβλητές που διερευνώνται, το πλαίσιο διεξαγωγής της έρευνας , τα

εργαλεία μέτρησης που χρησιμοποιήθηκαν και η μέθοδος ανάλυσης των δεδομένων. Το

έβδομο κεφάλαιο περιλαμβάνει τα αποτελέσματα της παρούσας μελέτης ενώ στο όγδοο

κεφάλαιο γίνεται η συζήτηση των αποτελεσμάτων. Τέλος το ένατο κεφάλαιο περιλαμβάνει

τις προτάσεις για την λήψη μέτρων που θα συμβάλλουν στη μείωση του φαινομένου της

επαγγελματικής εξουθένωσης.


ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ – ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

1. Ορισμός επαγγελματικής εξουθένωσης, διαστάσεις και στάδια του

φαινομένου

1α. Ορισμός επαγγελματικής εξουθένωσης

Ο όρος «επαγγελματική εξουθένωση» (burnout) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το

1974 στις ΗΠΑ από τον ψυχίατρο Freudenberger, εργαζόμενο σε κλινική απεξάρτησης

τοξικομανών, για την περιγραφή των συμπτωμάτων σωματικής και ψυχικής φθοράς σε

επαγγελματίες υπηρεσιών ψυχικής υγείας και, γενικότερα, σε χώρους που δημιουργούνται

στενές σχέσεις μεταξύ επαγγελματιών και ατόμων που έχουν την ανάγκη τους (Freudenberger,

1974).

Παρά το γεγονός ότι η ΕΕ αποτελεί ένα ιδιαίτερα διαδεδομένο αντικείμενο έρευνας,

δεν υπάρχει προς το παρόν ένας ορισμός απολύτα αποδεκτός. Ίσως ο πιο ευρέως

αναφερόμενος ορισμός της ΕΕ είναι αυτός της ψυχολόγου Cristine Maslach (1982)

σύμφωνα με τον οποίο η ΕΕ είναι ένα σύνδρομο σωματικής και συναισθηματικής

εξάντλησης, στο πλαίσιο του οποίου ο εργαζόμενος χάνει το ενδιαφέρον και τα θετικά

συναισθήματα για τους ασθενείς, παύει να είναι ικανοποιημένος από την εργασία και την

απόδοσή του και αναπτύσσει μια αρνητική εικόνα για τον εαυτό του.

Ενώ πολλές μελέτες επιβεβαιώνουν τη σχέση μεταξύ άγχους και εξουθένωσης στον

εργασιακό χώρο, τα όρια μεταξύ τους είναι ασαφή και συχνά επικαλυπτόμενα (Cooper,

Payne, 1988). Η ΕΕ θεωρείται μία μορφή χρόνιου και παρατεταμένου επαγγελματικού stress,

όπου το άτομο μέσα από μια εξελικτική διεργασία προοδευτικά αποδυναμώνεται και

ταυτόχρονα αισθάνεται ότι τα ψυχικά του αποθέματα δεν επαρκούν για να αντιμετωπίσει

τους ιδιαίτερα πιεστικούς παράγοντες της εργασίας του. Αυτή η μακροχρόνια έκθεση και

εμπλοκή σε ιδιαίτερα απαιτητικές καταστάσεις συναισθηματικής συμμετοχής μπορεί να

προκαλέσει φαινόμενα σωματικής, συναισθηματικής και ψυχολογικής κόπωσης, καθώς και

αίσθημα αποτυχίας, κυρίως στα άτομα που έχουν θέσει πολύ υψηλούς και συχνά ουτοπικούς

στόχους στην παροχή υπηρεσιών υγείας. Το αποτέλεσμα είναι να νιώθουν αποτυχημένα και

να αποκτούν χαμηλή αυτοεκτίμηση (Δημητρόπουλος, Φιλίππου, 2008).

Η ΕΕ, όμως, δεν αποτελεί μονάχα μια συναισθηματική αντίδραση του εργαζόμενου

στο χρόνιο συσσωρευμένο stress, που κατακλύζει τον εργασιακό του χώρο, αλλά εμπεριέχει

και ένα μηχανισμό άμυνας, καθώς ο επαγγελματίας στην προσπάθεια του να διατηρήσει τη

δουλειά του χωρίς φαινομενικά να επηρεάζεται από τις σχέσεις, που αναπτύσσει μέσα σ’

αυτή, αποστασιοποιείται από τους πελάτες του (Αναγνωστόπουλος, Παπαδάτου, 1992).


1β. Διαστάσεις – συνιστώσες της επαγγελματικής εξουθένωσης

Σύμφωνα με τις Maslach και Jackson (1986), οι διαστάσεις-συνιστώσες της ΕΕ είναι

τρεις : α) η συναισθηματική εξάντληση, β) η αποπροσωποποίηση και γ) η αίσθηση έλλειψης

προσωπικών επιτευγμάτων.

Η συναισθηματική εξάντληση αποτελεί τον «πυρήνα» της ΕΕ και αναφέρεται στο

πώς νιώθει κάποιος όταν έχει υπερεπενδύσει συναισθηματικά στην επαφή του με τους

άλλους. Καθώς τα συναισθηματικά αποθέματα μειώνονται, αισθάνεται ότι δεν είναι πλέον

ικανός να «επενδύσει ενέργεια» στους άλλους ή να είναι το ίδιο υπεύθυνος απέναντι στους

πελάτες του όπως στο παρελθόν (Αλεξιάς και άλλοι, 2010, Zellars et al, 2000). Ένα κοινό

σύμπτωμα όσων εμφανίζουν συναισθηματική εξάντληση είναι το άτομο να νιώθει δέος στη

σκέψη ότι την επόμενη μέρα πρέπει να πάει ξανά στη δουλειά του. Το άτομο προσπαθεί να

προστατευθεί από τη συναισθηματική εξάντληση με απομόνωση και αρχίζει να επικοινωνεί

με τους άλλους με αρνητικό ή επιθετικό τρόπο.

Η αποπροσωποποίηση αναφέρεται σε μια αρνητική και χωρίς συναίσθημα

προσέγγιση των άλλων, κατά την οποία οι επαγγελματίες υγείας αντιμετωπίζουν τους

ασθενείς τους σαν αντικείμενα. Κλασσικό παράδειγμα είναι η αναφορά στον ασθενή από

τους γιατρούς ή τους νοσηλευτές με την ονομασία της ασθένειάς του. Η αρνητική αυτή

διάθεση μεταφράζεται σε αγένεια, κυνισμό, αδιαφορία, έλλειψη ευαισθησίας ή ακόμα και

ακατάλληλη συμπεριφορά και απόσυρση (Αλεξιάς και συν, 2010, Zellars et al, 2000). Το

άτομο που εμφανίζει αποπροσωποποίηση χαρακτηρίζεται από χαμηλό αυτοσεβασμό.

Τέλος, η αίσθηση έλλειψης προσωπικών επιτευγμάτων αναφέρεται στη μειωμένη

αίσθηση πληρότητας ή επαρκούς επίτευξης των στόχων που έχει κάποιος στην εργασία του

με τους άλλους. Το άτομο με έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων έχει την τάση να κάνει

αρνητική αξιολόγηση του εαυτού του, ιδίως όσον αφορά τους αποδέκτες των υπηρεσιών του,

και διακατέχεται από ένα γενικότερο αίσθημα δυσαρέσκειας και δυστυχίας, όσον αφορά στο

περιεχόμενο και τα αποτελέσματα της εργασίας του. Τα άτομα, που βιώνουν την ΕΕ, μπορεί

να οδηγηθούν, εξαιτίας αυτού του χαρακτηριστικού, σε ακραία συναισθήματα, όπως της

ανεπάρκειας, της αποτυχίας, της απώλειας της αυτοεκτίμησης, ακόμα και σε συμπτώματα

κατάθλιψης (Αλεξιάς και συν, 2010, Zellars et al, 2000).

1γ. Στάδια της επαγγελματικής εξουθένωσης

Όπως αναφέρθηκε και πιο πάνω, για την εμφάνιση της ΕΕ συνήθως δεν ευθύνεται

ένα ξαφνικό γεγονός στην εργασιακή ζωή του ατόμου, αλλά ούτε και εμφανίζεται από τη μία


μέρα στην άλλη. Η εμφάνιση της ΕΕ είναι μία αργά εξελισσόμενη διαδικασία, το κύριο

χαρακτηριστικό της οποίας είναι η ολοένα και μεγαλύτερη συσσώρευση εργασιακού stress.

Επομένως, η ΕΕ είναι μία διαδικασία που αναπτύσσεται σε διάφορα στάδια (Παπαδάτου,

Αναγνωστόπουλος, 1999).

α) Το μοντέλο των Edelwich και Brodsky

Οι Edelwich και Brodsky (1980) περιέγραψαν μία σειρά από τέσσερα στάδια ανάπτυξης της

ΕΕ, και συγκεκριμένα :

Στάδιο ενθουσιασμού

Ο επαγγελματίας υγείας είναι στην αρχή της καριέρας του. Έχει υπερβολικά υψηλούς

στόχους και μη ρεαλιστικές προσδοκίες. Υπερεπενδύει στην εργασία του και στις σχέσεις που

αναπτύσσει με τους ασθενείς, αφιερώνοντας πολύ χρόνο και ενέργεια στο αντικείμενό του.

Στάδιο αμφιβολίας και αδράνειας

Ο επαγγελματίας διαπιστώνει ότι το έργο του δεν ανταποκρίνεται ούτε στις προσδοκίες ούτε

στις ανάγκες του και απογοητεύεται. Αρχικά νομίζει ότι αν δουλέψει πιο εντατικά θα καλύψει

αυτό το κενό και έτσι αφιερώνει ακόμα περισσότερο χρόνο στη δουλειά του. Σταδιακά,

αποϊδανικοποιεί την εργασία του και συνειδητοποιεί ότι αυτή δεν μπορεί να καλύψει τα κενά

ούτε και της προσωπικής του ζωής, χωρίς όμως να έχει ακόμα αναθεωρήσει τις προσδοκίες

του.

Στάδιο απογοήτευσης και ματαίωσης

Ο επαγγελματίας πλέον πιστεύει ότι οτιδήποτε προσφέρει είναι μάταιο, με αποτέλεσμα την

απογοήτευση και την αμφισβήτηση των προσωπικών του ικανοτήτων. Η φάση αυτή είναι

μεταβατική, καθώς ο επαγγελματίας, είτε θα αναθεωρήσει τους μη ρεαλιστικούς στόχους του,

είτε θα φθάσει στο σημείο να απομακρυνθεί προοδευτικά από τους ασθενείς του και γενικά

από το χώρο εργασίας του, προσπαθώντας μ’ αυτό τον τρόπο να αποφύγει καταστάσεις που

του προξενούν άγχος.

Στάδιο απάθειας

Στο τελευταίο αυτό στάδιο, ο επαγγελματίας πλέον επενδύει ελάχιστη ενέργεια στη δουλειά

του και ουσιαστικά διατηρεί τη θέση του για καθαρά βιοποριστικούς λόγους. Δεν

αναλαμβάνει καμία υπευθυνότητα απέναντι στους άλλους και αγνοεί τις ανάγκες των

ασθενών του, με σκοπό να καλύψει την ανεπάρκεια που νιώθει απέναντί τους. Το τελικό

αποτέλεσμα είναι να αυξάνονται οι εντάσεις με τα σημαντικά πρόσωπα της προσωπικού και


κοινωνικού περιβάλλοντος, και ταυτόχρονα να μη βρίσκει υποστηρικτικό πλαίσιο σε μια

τόσο δύσκολη και αδιέξοδη φάση της ζωής του (Δημητρόπουλος, Φιλίππου, 2008).

β) Το μοντέλο του Cherniss

Σύμφωνα με τον C. Cherniss (1980), η ΕΕ ακολουθεί τρεις φάσεις:

Φάση του «εργασιακού στρες»

Στη φάση αυτή υπάρχει μία διατάραξη ανάμεσα στους απαιτούμενους και τους διαθέσιμους

πόρους, η οποία δημιουργείται όταν οι διαθέσιμοι πόροι δεν επαρκούν για να ικανοποιήσουν

με κατάλληλο τρόπο τους προσωπικούς στόχους και τα αιτήματα που προέρχονται από το

εργασιακό περιβάλλον. Το τελικό αποτέλεσμα αυτής της ανισορροπίας είναι το εργασιακό

stress. Αυτή η διατάραξη της ισορροπίας μπορεί να συμβεί σε οποιονδήποτε εργαζόμενο,

χωρίς να οδηγήσει απαραίτητα σε επαγγελματική εξουθένωση (Θεοφίλου, 2009).

Φάση «εξάντλησης»

Πρόκειται για τη συναισθηματική εκδήλωση στη διατάραξη της ισορροπίας της

προηγούμενης φάσης, η οποία εκδηλώνεται με τη μορφή συναισθηματικής εξάντλησης,

στρες, κόπωσης, ανίας, έλλειψης ενδιαφέροντος και απάθειας. Ο εργασιακός χώρος αποτελεί

για τον εργαζόμενο πηγή εξάντλησης. Ασχολείται περισσότερο με τις γραφειοκρατικές

πλευρές της εργασίας του, παρά σε κλινικές παραμέτρους. Ο εργαζόμενος βρίσκεται σε μία

κατάσταση συνεχούς έντασης που, αν δεν καταφέρει να τη διαχειριστεί σωστά, ενδέχεται να

οδηγήσει σε απογοήτευση και παραίτηση (Θεοφίλου, 2009).

Φάση «αμυντικής κατάληξης»

Στο στάδιο αυτό πραγματοποιούνται αλλαγές στη στάση και τη συμπεριφορά του

εργαζομένου, ο οποίος σταδιακά αποεπενδύει συναισθηματικά την εργασία του και

εκδηλώνει κυνισμό και απάθεια για τους άλλους. Οι αλλαγές αυτές συμβάλλουν στη μείωση

των σωματικών και ψυχολογικών συνεπειών που επέρχονται, με την ελπίδα να μπορέσει ο

εργαζόμενος να επιβιώσει επαγγελματικά (Θεοφίλου, 2009).

2. Αίτια και παράγοντες πρόκλησης της επαγγελματικής εξουθένωσης

Πολλές είναι οι πηγές του συνδρόμου της ΕΕ και μπορεί να

προέρχονται από τον ίδιο τον επαγγελματία υγείας, από το περιβάλλον

εργασίας και από την επαφή του επαγγελματία με τον ασθενή και τους

συγγενείς του (Μπελλάλη και συν, 2007). Καμία, όμως, πηγή δεν είναι από

μόνη της αιτία ΕΕ.


Οι περισσότερες θεωρητικές προσεγγίσεις, που προσπαθούν να

ερμηνεύσουν την ΕΕ, αναζητούν τα αίτια στη δυναμική αλληλεπίδραση

του ατόμου με το εργασιακό του περιβάλλον και στους παράγοντες που

οδηγούν σε μεταστροφή του δημιουργικού stress σε προβληματικό στο

χώρο εργασίας. Η Sue Micklevitz (2001) διαχώρισε τους παράγοντες πρόκλησης της ΕΕ

σε δύο μεγάλες κατηγορίες, σε εργασιακούς και ατομικούς.

2α. Ατομικοί παράγοντες

Οι ατομικοί παράγοντες σχετίζονται περισσότερο με τον

επαγγελματία υγείας, ως άτομο και προσωπικότητα.

Όσο αφορά τα ατομικά χαρακτηριστικά, ιδιαίτερα επιρρεπή στην

ανάπτυξη ΕΕ είναι τα άτομα ηλικίας 30-40 ετών, ανύπαντροι άντρες,

άτομα υψηλού μορφωτικού επιπέδου και άτομα με προσωπικότητα τύπου Α

(Salanova et al, 2005). Οι νεώτεροι εργαζόμενοι με τη μικρότερη πείρα εμφανίζουν

υψηλότερα επίπεδα ΕΕ από τους μεγαλύτερους και περισσότερο έμπειρους συναδέλφους

τους (Brewer, Shapard, 2004, Balch et al, 2009, Maslach, 1981). Η διάψευση των

προσδοκιών αποτελεί την κυριότερη αιτία στους νέους. Με την πάροδο του χρόνου, το

άτομο προσαρμόζεται, όσο αφορά τη συναισθηματική εξάντληση και την αίσθηση αποτυχίας.

Δεν έχουν εξαχθεί ασφαλή στατιστικά συμπεράσματα όσον αφορά την εμφάνιση της ΕΕ

μεταξύ των δύο φύλων (Aslan et al, 1998, Robinson, 2004, McMurray et al, 2000), αν και

συστηματικότερα συναντώνται μελέτες που δείχνουν υψηλότερα επίπεδα ΕΕ στις γυναίκες

(Brewer, Shapard, 2004, Aslan et al, 1998, Fothergill et al, 2004).

Όσο αφορά χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, που ευνοούν την ανάπτυξη ΕΕ σ’

ένα άτομο (Lazarus, 1984, Zellars et al, 2000),τέτοια είναι :

i. Η προσωπική στάση στην εργασία και ιδιαίτερα ένα ισχυρά επαγγελματικό

ήθος, που επικεντρώνεται στην προσφορά.

ii. Η έλλειψη ικανότητας του ατόμου να δίνει λύσεις σε προβλήματα

iii. Ο μεγάλος ενθουσιασμός για την εργασία, οι υψηλές ατομικές φιλοδοξίες και

η αδυναμία διατήρησης μιας φυσιολογικής ψυχικής ισορροπίας.

iv. Η έντονη τάση συμπόνιας, η οποία μπορεί να ενισχύσει τη συναισθηματική

πίεση.

Επιπρόσθετα, υπάρχει επίδραση και από διαπροσωπικούς παράγοντες, που αναφέρονται

στη στήριξη από το οικογενειακό και ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, και από


κοινωνικο-οικονομικούς παράγοντες, όπως είναι ο ατομικισμός των σύγχρονων

κοινωνιών, η έλλειψη υποστηρικτικών δικτύων, η αμφισβήτηση της αυθεντίας και του

κύρους και γενικότερα οι πεποιθήσεις σχετικά με το ιατρικό επάγγελμα (Vachon, 1987).

2β. Εργασιακοί παράγοντες

Υπάρχουν μελέτες, σύμφωνα με τις οποίες οι παράγοντες του εργασιακού

περιβάλλοντος σχετίζονται πολύ πιο ισχυρά με τη ΕΕ απ’ ότι η προσωπικότητα και τα

ατομικά χαρακτηριστικά των εργαζομένων(Shanafelt et al, 2012, Burke, 1984).

Οι πιθανότητες εμφάνισης ΕΕ αυξάνονται όταν :

Η εργασία απαιτεί μόνιμη συγκέντρωση, αφοσίωση και ταυτόχρονα ειδική

μεταχείριση σε ανθρώπους, γεγονός το οποίο οδηγεί συχνά σε πνευματική υπερφόρτωση

Υπάρχει αυξημένη πίεση χρόνου, η οποία θέτει όρια στην παροχή υπηρεσίας

και δημιουργεί την εντύπωση ότι ο εργαζόμενος δεν προσπαθεί αρκετά

Η εργασία είναι μονότονη και περιορισμένη και έλλειψη αυτονομίας στη λήψη

αποφάσεων

Οι υπευθυνότητες δεν είναι σαφώς καθορισμένες, υπάρχει έλλειψη

αναγνώρισης και χαμηλές κοινωνικές απολαβές

Υπάρχουν στρεσογόνοι παράγοντες στον εργασιακό χώρο, όπως φυσικοί

παράγοντες (θόρυβος, μολυσμένη ατμόσφαιρα), φυσιολογικοί παράγοντες (εργασία σε

βάρδιες, έλλειψη γευμάτων), ψυχο-κοινωνικοί παράγοντες (μη καθορισμένοι ρόλοι, διαμάχη

ρόλων, υπεραριθμία ή έλλειψη προσωπικού, διαπροσωπικές διαμάχες, υψηλή υπευθυνότητα,

έλλειψη χρόνου) και δομικοί-οργανωτικοί παράγοντες (αυταρχική διοίκηση).

Τα άτομα, όμως, αντιδρούν με διαφορετικό τρόπο κάτω από τις ίδιες

συνθήκες του εργασιακού περιβάλλοντος. Η ανθεκτικότητα που

εμφανίζουν μερικοί επαγγελματίες υγείας στο άγχος, η αυξημένη αίσθηση

ελέγχου και αυτοεκτίμησης και η ύπαρξη εμπειρίας στη διαχείριση του

εργασιακού stress αποτελούν προστατευτικούς παράγοντες για την

εμφάνιση ΕΕ. Απεναντίας, οι φόβοι των επαγγελματιών υγείας, που

αναδύονται μέσα από την ίδια την ιατρική πράξη (φόβος θεραπευτικής

αποτυχίας, φόβος κατηγορίας λόγω ιατρικού λάθους) ή που λειτουργούν

σε ένα λιγότερο συνειδητό επίπεδο (φόβος θανάτου, αγνώστου, έκφρασης

των συναισθημάτων), σε συνδυασμό με την έλλειψη εκπαίδευσης των


επαγγελματιών υγείας σε θέματα επικοινωνίας, ευνοούν την ανάπτυξη

της ΕΕ (Δημητρόπουλος, Φιλίππου, 2008).

Στη βιβλιογραφία, έχουν προταθεί διάφορα μοντέλα, που

προσπαθούν να καταγράψουν τους παράγοντες που ευθύνονται για την

ανάπτυξη της ΕΕ. Ένα πιο πρόσφατο μοντέλο είναι το «μοντέλο των

επαγγελματικών απαιτήσεων και εργασιακών πόρων» (job demands-

resources model) (Bakker, Demerouti, 2007).

Το μοντέλο αυτό στηρίζεται στην υπόθεση ότι τα χαρακτηριστικά

ενός επαγγέλματος κινητοποιούν δύο διαφορετικές διεργασίες. Στην

πρώτη, οι υψηλές απαιτήσεις του επαγγέλματος (υπερβολικός φόρτος

εργασίας, συναισθηματικές απαιτήσεις) μπορεί να οδηγήσουν σε

εξάντληση των ενεργειακών αποθεμάτων του εργαζόμενου, ο οποίος

πλέον νιώθει εξουθενωμένος χωρίς την απαραίτητη ενέργεια για να

επενδύσει στη δουλειά του. Στη δεύτερη διεργασία, η πρόσβαση του

εργαζόμενου στους εργασιακούς πόρους (θετικό κλίμα μεταξύ των

συναδέλφων, δίκαιη και υποστηρικτική διοίκηση, ικανοποιητική αμοιβή)

δρα ως κίνητρο και συμβάλλει στην κινητοποίηση του εργαζόμενου

προκειμένου να πετύχει τους επαγγελματικούς του στόχους, ενώ σε

αντίθετη περίπτωση ο εργαζόμενος εμποδίζεται να πετύχει τους στόχους

του και αναπτύσσει ένα αίσθημα αποτυχίας (Peterson et al, 2008).

Το μοντέλο αυτό στηρίζεται και στην υπόθεση ότι οι

επαγγελματικές απαιτήσεις και οι εργασιακοί πόροι αλληλεπιδρούν

μεταξύ τους. Ακόμα και αν οι απαιτήσεις της δουλειάς είναι μεγάλες,

ορισμένοι εργασιακοί πόροι(υποστήριξη από συναδέλφους και διοίκηση,

αναγνώριση και καταξίωση) μπορεί να επιδράσουν θετικά στον

εργαζόμενο και να τον κινητοποιήσουν προκειμένου να φέρει σε πέρας το

έργο του με επιτυχία. Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό, η ΕΕ αναπτύσσεται

όταν οι επαγγελματικές απαιτήσεις είναι μεγάλες και οι εργασιακοί πόροι

περιορισμένοι. Αντίθετα, η επίτευξη των στόχων που έχει θέσει ο

εργαζόμενος είναι πιο πιθανή όταν οι εργασιακοί πόροι είναι αυξημένοι,

ακόμα και σε συνθήκες αυξημένων επαγγελματικών απαιτήσεων

(Αναγνωστόπουλος, 2009).


3. Συνέπειες της επαγγελματικής εξουθένωσης

Είναι προφανές ότι η μεγάλη σημασία της ΕΕ των επαγγελματιών υγείας έγκειται στις

επιπτώσεις της. Οι επιπτώσεις της ΕΕ αφορούν τους ίδιους τους επαγγελματίες υγείας,

γιατρούς και νοσηλευτές, καθώς και στους οργανισμούς, στους οποίους εργάζονται.

Στους ίδιους τους εργαζόμενους η ΕΕ μπορεί να εκδηλωθεί με :

α) σωματικές εκδηλώσεις (κόπωση, μυϊκή υπερένταση, ημικρανίες, γαστρεντερικές

διαταραχές, διαταραχές του ύπνου, καρδιαγγειακές διαταραχές, σεξουαλική δυσλειτουργία),

β) συναισθηματικές διαταραχές (μελαγχολία, μειωμένη αυτοεκτίμηση, έλλειψη

ενδιαφέροντος, απάθεια, ανασφάλεια, κατάθλιψη, ευερεθιστότητα, θυμός, επιθετικότητα),

γ) διαταραχές σε γνωστικό επίπεδο (χαμηλό ηθικό, διαταραχές αυτοσυγκέντρωσης, σκέψεις

αποτυχίας και ματαιότητας, αδυναμία λήψης αποφάσεων, ονειροπόληση, αποτελμάτωση)

δ) διαταραχές της συμπεριφοράς (έλλειψη ενθουσιασμού για την εργασία, χαμηλή εργασιακή

απόδοση, επιθετικές διαπροσωπικές σχέσεις με συναδέλφους και ασθενείς, απουσίες από την

εργασία, υψηλά επίπεδα παραίτησης, αυξημένες οικογενειακές συγκρούσεις, επιρρέπεια σε

ατυχήματα, συμπεριφορές εξάρτησης από οινόπνευμα και ηρεμιστικά) (Πετρόπουλος, 2009).

Μία από τις πιο σοβαρές συνέπειες της ΕΕ είναι η κατάχρηση εξαρτησιογόνων

ουσιών. Σύμφωνα με το Gundersen(2001) 8-12% των επαγγελματιών υγείας αναπτύσσουν

μία πάθηση σχετιζόμενη με εξαρτησιογόνες ουσίες. Οι άντρες γιατροί έχουν δύο φορές και οι

γυναίκες γιατροί τρεις φορές μεγαλύτερη πιθανότητα να επιχειρήσουν αυτοκτονία από τον

μέσο όρο στις ΗΠΑ.

Φαίνεται, λοιπόν, ότι η ΕΕ επηρεάζει αρνητικά τη-σχετιζόμενη με την υγεία-ποιότητα

ζωής του επαγγελματία υγείας. Η ποιότητα ζωής προσδιορίζεται από ένα σύμπλεγμα

παραγόντων, που αλληλεπιδρούν, και αφορούν τη σωματική, ψυχική και κοινωνική ευεξία

του ατόμου (Fallowfield, 1990, Μπελλάλη και συν, 2008). Διάφορες μέθοδοι έχουν

δημιουργηθεί για τη μέτρηση της σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής. Η Επισκόπηση

Υγείας SF-36 είναι μια τέτοια μέθοδος, η οποία, μέσα από ένα ερωτηματολόγιο 36 συνολικά

ερωτήσεων, καταγράφει την αυτοεκτίμηση της σχετιζόμενης με τη υγεία ποιότητας ζωής.

Οι επιπτώσεις, όμως, της ΕΕ δεν περιορίζονται μόνο στους εργαζόμενους και τον

κοινωνικό τους περίγυρο, αλλά, όπως έχει αποδειχθεί με πληθώρα μελετών η ΕΕ επηρεάζει

αρνητικά τα συστήματα υγείας και τη φροντίδα των ασθενών (Παππά και συν, 2008,


Shanafelt et al, 2002, 2005, Firth-Cozens, 1997, Williams, 2003, Fahrenkopf et al, 2003,

Landrigan et al, 2004, Lockley et al, 2004, West et al, 2006). Συγκεκριμένα, για τους

οργανισμούς παροχής υπηρεσιών υγείας, η ΕΕ μπορεί να προκαλέσει :

α) αύξηση των δαπανών, λόγω της μειωμένης απόδοσης των εργαζομένων, των απουσιών

τους, της παραίτησης από την εργασία και του υψηλού κόστους για την αντικατάστασή τους.

β) υποβάθμιση της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών υγείας, λόγω της έλλειψης

προσωπικού, η οποία σχετίζεται με αυξημένη θνητότητα των ασθενών, της κακής

συμπεριφοράς των εργαζομένων προς τους ασθενείς και των αυξημένων ιατρικών λαθών.

4. Μέτρα πρόληψης και αντιμετώπισης της επαγγελματικής

εξουθένωσης

Η λύση του προβλήματος της ΕΕ πρέπει να συνδυάζει τόσο προληπτικά μέτρα όσο και

μέτρα για την αντιμετώπισή της σε όσους τη βιώνουν ήδη ή βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο

για να την εμφανίσουν (De Valk, Oostrom, 2007).

Η καλύτερη δυνατή πρόληψη της ΕΕ μπορεί να επιτευχθεί μέσω της προαγωγής της

προσωπικής και επαγγελματικής ευεξίας των γιατρών σε όλα τα επίπεδα : σωματικό,

συναισθηματικό, ψυχολογικό και διανοητικό. Αυτό, όμως, πρέπει να συμβαίνει σε όλη την

επαγγελματική διαδρομή ενός γιατρού, από την Ιατρική Σχολή μέχρι τη συνταξιοδότησή του.

Είναι πραγματικά μια πρόκληση, όχι μόνο για τον ίδιο το γιατρό, αλλά επίσης και για την

Ιατρική, ως επάγγελμα, και για τους οργανισμούς, στους οποίους εργάζονται οι γιατροί

(Spicard et al, 2002).

Γνωρίζουμε πάρα πολλά για την ΕΕ των γιατρών, αλλά πόσα πραγματικά γνωρίζουμε για

όλα αυτά που τους κάνουν να νιώθουν καλά τόσο στον εργασιακό τους χώρο όσο και στη

προσωπική τους ζωή ; Πολύ λίγα, υποστηρίζουν οι Yamey και Wilkes (2001). Μπορεί αυτό

απλά να αντανακλά την τάση των ερευνών να εστιάζουν σε παθολογικές καταστάσεις, παρ’

όλα αυτά όμως, οι γιατροί μένουν χωρίς τις πληροφορίες εκείνες που θα μπορούσαν να τους

καθοδηγήσουν ώστε να έχουν μια υγιή ζωή.

Ιδιαίτερη έμφαση πρέπει να δοθεί τόσο στη μείωση των πηγών πρόκλησης άγχους όσο

και στην αύξηση της επαγγελματικής ικανοποίησης, ως παραγόντων αντίστασης απέναντι

στην ΕΕ.


Επιπρόσθετα οποιαδήποτε μέτρα λαμβάνονται για την πρόληψη της ΕΕ πρέπει να

αποσκοπούν στην ενίσχυση των χαρακτηριστικών της ανθεκτικότητας του εργαζομένου

απέναντι στην ΕΕ, στα οποία περιλαμβάνονται :

Ο προσωπικός έλεγχος. Η αίσθηση του ατόμου ότι μπορεί να ελέγχει τις

καταστάσεις και να τις επηρεάζει, έτσι ώστε να μην έχει την εντύπωση ότι όλα

ελέγχονται από την τύχη ή τρίτους.

Η ενεργός συμμετοχή. Η τάση των ατόμων να επενδύουν στην εργασία,

να συμμετέχουν στα δρώμενα και να επιδιώκουν την επίλυση προβλημάτων και όχι να

παραμένουν θεατές.

Η ευελιξία και η δεκτικότητα. Η τάση, δηλαδή, των ατόμων να

αντιλαμβάνονται τις δυσκολίες που προκύπτουν στο χώρο της εργασίας περισσότερο ως

προκλήσεις παρά ως απειλές ή εμπόδια.

Η εκπαίδευση των εργαζομένων στη διαχείριση του άγχους.

Παρεμβάσεις μπορεί να γίνουν τόσο σε ατομικό επίπεδο, από τον ίδιο τον επαγγελματία

υγείας, όσο και σε διοικητικό-οργανωτικό επίπεδο, από τη διοίκηση ενός οργανισμού

παροχής υπηρεσιών υγείας.

α. Παρεμβάσεις σε ατομικό επίπεδο

Οι παρεμβάσεις αυτές αφορούν τα μέτρα που μπορεί να λάβει ο ίδιος ο επαγγελματίας

υγείας (Παπαδάτου, Αναγνωστόπουλος, 2012).

Έγκαιρη αναγνώριση των συμπτωμάτων, έτσι ώστε να γίνει η κατάλληλη

παρέμβαση

Επανεκτίμηση των προσωπικών στόχων και προσδοκιών, έτσι ώστε να

συμβαδίζουν με τις δυνατότητες του ατόμου

Αναζήτηση υποστήριξης είτε από φίλους και συναδέλφους είτε από

επαγγελματίες ψυχικής υγείας, έτσι ώστε να μειωθεί το εργασιακό stress

Ενασχόληση με ενδιαφέροντα και δραστηριότητες εκτός εργασίας

Προσωπική επιλογή της θέσης εργασίας

Η μη μεταφορά των εργασιακών προβλημάτων στο σπίτι με σκοπό την

επίτευξη ισορροπίας μεταξύ προσωπικής και επαγγελματικής ζωής

Οι Weiner et al (2001) μελέτησαν τις μεθόδους που χρησιμοποίησαν 130 γιατροί

πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας για να προάγουν τη σωματική και ψυχική τους υγεία. Οι έξι

βασικές πρακτικές που χρησιμοποιήθηκαν από τους γιατρούς ήταν η αφιέρωση χρόνου στην

οικογένεια και τους φίλους, πνευματική δραστηριότητα, φροντίδα του εαυτού τους, η


ανεύρεση σημασίας στη δουλειά, ο προσδιορισμός ορίων στην εργασία, και η υιοθέτηση μιας

υγιούς φιλοσοφικής άποψης, όπως η θετική θεώρηση των πραγμάτων ή η ανάδειξη μιας

επιτυχίας.

β. Παρεμβάσεις σε οργανωτικό-διοικητικό επίπεδο

Οι οργανισμοί παροχής υπηρεσιών υγείας έχουν σημαντικό όφελος αν απασχολούν

γιατρούς με καλή σωματική και ψυχική υγεία. Υπάρχουν ενδείξεις ότι η καλή υγεία των

γιατρών σχετίζεται με την ικανοποίηση των ασθενών (Haas et al, 2000). Το καλό εργασιακό

περιβάλλον όχι μόνο συμβάλλει στη διατήρηση του υπάρχοντος προσωπικού, αλλά

προσελκύει και καινούργιο προσωπικό. Έτσι ένας οργανισμός υγείας εξοικονομεί πολύ

σημαντικά ποσά από την αποχώρηση και την αντικατάσταση των εργαζομένων του(Williams

et al, 2001, Buchbinder et al, 1995, Crouse, 1995, Doan-Wiggins et al, 1995). Επιπλέον, η

καλή υγεία των γιατρών προλαμβάνει την ΕΕ και τις συνέπειές της, όπως ιατρικά λάθη, που

επιβαρύνουν οικονομικά έναν οργανισμό υγείας(Crane, 1998, Shanafelt, 2002, Firth-Cozens

J, Greenhalgh J, 1997).

Οι παρεμβάσεις αυτές αφορούν τα μέτρα που μπορεί να λάβει η διοίκηση μιας

μονάδας παροχής υπηρεσιών υγείας (Παπαδάτου, Αναγνωστόπουλος, 2012).

Ανακατανομή του προσωπικού, έτσι ώστε να αυξηθεί ο αριθμός των

εργαζομένων εκεί που πραγματικά υπάρχουν ανάγκες

Προώθηση των μεθόδων υποκίνησης των εργαζομένων (βελτίωση των

συνθηκών εργασίας, αύξηση των αποδοχών)

Δημιουργία ειδικών ομάδων εργασίας, με σκοπό την εκπαίδευση των

επαγγελματιών στην αναγνώριση των ψυχολογικών προβλημάτων και τη

βελτίωση της επικοινωνίας με τον ασθενή

Οργάνωση σεμιναρίων και παροχή δυνατοτήτων συνεχιζόμενης εκπαίδευσης-

επιμόρφωσης, ειδικά σε θέματα αντιμετώπισης εργασιακού stress

Δημιουργία ομάδων ψυχολογικής υποστήριξης των επαγγελματιών και των

συγγενών τους

Παροχή δυνατοτήτων πολυμορφίας στο εργασιακό περιβάλλον

Παροχή κινήτρων (οικονομικών, ευκαιριών επαγγελματικής εξέλιξης)

Ατομική και ομαδική εποπτεία των εργαζομένων

Ενίσχυση συναντήσεων των μελών του προσωπικού για τη βελτίωση των

διαπροσωπικών σχέσεων και της συνεργασίας τους


5. Το φαινόμενο της επαγγελματικής εξουθένωσης στην πρωτοβάθμια

φροντίδα υγείας

Η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, η ραχοκοκαλιά κάθε συστήματος υγείας, είναι

διαφορετικά δομημένη στις διάφορες χώρες, ανάλογα με το σύστημα υγείας, που διαθέτει

κάθε χώρα. Βασικός πυλώνας της πρωτοβάθμιας υγείας σε πολλές χώρες είναι οι γενικοί-

οικογενειακοί γιατροί, ενώ σε άλλες χώρες το ρόλο αυτό παίζουν οι γιατροί με ειδικότητα

παθολογίας και παιδιατρικής. Σε μερικές χώρες, όπως η Ελλάδα, στην πρωτοβάθμια φροντίδα

υγείας εντάσσονται και οι γιατροί με χειρουργική ειδικότητα, καθώς και οι γιατροί με υπο-

ειδικότητες της παθολογίας και της χειρουργικής.

Στην Ελλάδα, στον ιδιωτικό τομέα δραστηριοποιούνται και παρέχουν πρωτοβάθμιες

υπηρεσίες 25.000 ιδιώτες ιατροί (Θεοδώρου και συν, 2005). Μέχρι το τέλος του 2011, 20.000

είχαν σύμβαση με τον ΟΠΑΔ για την παροχή υπηρεσιών πρωτοβάθμιας περίθαλψης στους

ασφαλισμένους του κατά πράξη και περίπτωση, 5.000 είχαν σύμβαση μερικής απασχόλησης

με το ΙΚΑ, 3.500 είχαν σύμβαση μίσθωσης έργου με τον ΟΑΕΕ (Τούντας, 2008). Από τις

αρχές του 2012, οπότε άρχισε να λειτουργεί ο Ενιαίος Οργανισμός Παροχής Υπηρεσιών

Υγείας (ΕΟΠΥΥ), μόνο 5.000 από τους ιδιώτες ιατρούς συμβλήθηκαν με τον νέο οργανισμό

υγείας. Επομένως, αυτή τη στιγμή τουλάχιστον 20.000 γιατροί ασκούν πρωτοβάθμια

περίθαλψη, αμειβόμενοι απ’ ευθείας από τους ασθενείς τους.

Ακρογωνιαίος λίθος της άσκησης πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας είναι η αμοιβαία σχέση

εμπιστοσύνης , που αναπτύσσεται ανάμεσα στο γιατρό και τον ασθενή. Οι γιατροί, που

ασκούν πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, πρέπει να διαθέτουν ορισμένες δεξιότητες, όπως

ανθρωποκεντρική θεώρηση του ασθενούς, ικανότητα επίλυσης ειδικών προβλημάτων,

προσέγγιση του ασθενή με σεβασμό και κατανόηση του προβλήματός του, επικοινωνιακό

χάρισμα, καθώς και ολιστική αντιμετώπιση του ασθενή (Virtanen et al, 2008).

Ο επιπολασμός της ΕΕ, καθώς και άλλων, σχετιζομένων με το εργασιακό stress,

προβλημάτων έχει αυξηθεί μεταξύ των γενικών γιατρών την τελευταία δεκαετία (Houkes et

al, 2011).

Φαίνεται ότι η εργασία στην πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας είναι λιγότερο ελκυστική για

τους γιατρούς απ’ ότι η εργασία σε νοσοκομείο. Στη Φιλανδία, για παράδειγμα, 15% των

θέσεων γενικών γιατρών σε κέντρα υγείας είναι κενές, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στα

νοσοκομεία είναι 7% (Virtanen et al, 2008). Παρόμοια ευρήματα έχουν καταγραφεί και σε

άλλες χώρες, όπως η Αγγλία (Appleton et al, 1998), η Αυστραλία (Joyce et al, 2006), η

Λιθουανία (Buciuniene et al, 2005) και η Σουηδία (Stahlberg, 2006). Επιπλέον, στις ΗΠΑ,


σύμφωνα με το Αμερικάνικο Κολλέγιο Ιατρών (2006), η πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας

βρίσκεται σε πολύ σοβαρό κίνδυνο κατάρρευσης, λόγω της απροθυμίας των νέων ιατρών να

ακολουθήσουν ειδικότητες της πρώτης γραμμής, όπως η παθολογία.

Οι λόγοι για την μη ικανοποίηση των γενικών γιατρών έχει βρεθεί να σχετίζονται κυρίως

με τις εργασιακές συνθήκες, όπως ο ανεπαρκής χρόνος για κάθε ασθενή, οι πολλές ώρες

εργασίας, οι συναισθηματικές απαιτήσεις του εργασιακού περιβάλλοντος, οι μη

ικανοποιητικές αμοιβές (Cooper et al, 1986, Myerson, 1991, Ham, 2006).

Μία μελέτη, που δημοσιεύθηκε πολύ πρόσφατα, στο περιοδικό The Archives of Internal

Medicine, διαπίστωσε ότι η ΕΕ μεταξύ των γιατρών είναι όχι μόνο σε μεγαλύτερο ποσοστό

σε σχέση με το γενικό εργατικό δυναμικό στις ΗΠΑ, αλλά και ότι είναι πιο συχνή σε ιατρικές

ειδικότητες, που βρίσκονται στην πρώτη γραμμή της ιατρικής περίθαλψης (Shanafelt et al,

2012). Συγκεκριμένα, σχεδόν οι μισοί (45,8%) από 7288 γιατρούς ανέφεραν τουλάχιστον μία

από τις τρεις συνιστώσες της ΕΕ, οι οποίες αφορούν υψηλή συναισθηματική εξάντληση

(37,9%), υψηλό επίπεδο αποπροσωποποίησης (29,4%) και χαμηλή αίσθηση επίτευξης

επιτευγμάτων (12,4%). Οι γιατροί ήταν περισσότερο πιθανό (37,9%) να αναφέρουν

συμπτώματα ΕΕ σε σχέση με άλλους εργαζόμενους (27,8%). Οι ειδικότητες , που είχαν τα

υψηλότερα επίπεδα ΕΕ, ήταν η επείγουσα ιατρική, η γενική παθολογία, η νευρολογία και η

οικογενειακή ιατρική. Αυτές με τα χαμηλότερα επίπεδα ΕΕ ήταν η παθολογοανατομία, η

δερματολογία, η γενική παιδιατρική και η προληπτική ιατρική. Το γεγονός ότι 1 στους 2

Αμερικανούς γιατρούς έχει συμπτώματα ΕΕ υποδεικνύει ότι το πρόβλημα έχει τη ρίζα του

στο εργασιακό περιβάλλον και το ίδιο το σύστημα παροχής υπηρεσιών υγείας απ’ ότι στα

προσωπικά χαρακτηριστικά μερικών «ευάλωτων» γιατρών.

Στον ελληνικό χώρο υπάρχουν αρκετές μελέτες του φαινομένου της ΕΕ, οι οποίες όμως

αφορούν το ιατρικό και νοσηλευτικό προσωπικό, που εργάζεται κατά κύριο λόγο σε δημόσια

νοσοκομεία και κατά δεύτερο λόγο σε ιδιωτικά νοσηλευτήρια. Δεν υπάρχουν δημοσιευμένες

μελέτες, που να αφορούν γιατρούς που παρέχουν πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας στον

ιδιωτικό καθαρά τομέα.


ΕΙΔΙΚΟ ΜΕΡΟΣ – ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ

6. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ

6α. Σκοπός της έρευνας

Σκοπός της παρούσης μελέτης είναι :

α) να μελετηθεί η έκταση του φαινομένου της ΕΕ στους ιατρούς, που ασκούν πρωτοβάθμια

φροντίδα υγείας, ως αμιγώς ελεύθεροι επαγγελματίες, μη εντασσόμενοι σε κάποιο δημόσιο ή

ιδιωτικό φορέα παροχής υπηρεσιών υγείας,

β) να προσδιορισθούν οι παράγοντες που συμβάλλουν στην εμφάνισή του και

γ) να διερευνηθεί η επίδραση της ΕΕ στη σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής των

ιδιωτών ιατρών.

6β. Δείγμα της έρευνας

Στην έρευνα περιελήφθησαν όλοι οι ιατροί του Νομού Φθιώτιδας, οι οποίοι ασκούν αμιγώς

ελεύθερο επάγγελμα στο ιδιωτικό τους ιατρείο, μη συμβαλλόμενοι με κάποιο δημόσιο φορέα

υγείας. Οι ιατροί αυτοί αμείβονται απ’ ευθείας από τους ασθενείς τους.

Οι ιατροί του δείγματος εργάζονται στην συντριπτική τους πλειοψηφία στη Λαμία και

κάποιοι στη Στυλίδα, Μακρακώμη, Σπερχειάδα, Τιθορέα και Αταλάντη.

Αποστάλθηκε ταχυδρομικώς ερωτηματολόγιο σε 120 γιατρούς. Για να αυξηθεί η πιθανότητα

απάντησης, μαζί με το ερωτηματολόγιο στάλθηκε και απαντητικός φάκελος, τα ταχυδρομικά

έξοδα του οποίου αναλάμβανε ο παραλήπτης. Τελικά απάντηση έστειλαν 36 γιατροί.

Η αποστολή των ερωτηματολογίων και η παραλαβή των απαντήσεων πραγματοποιήθηκε

κατά τη διάρκεια των μηνών Φεβρουαρίου-Μαρτίου 2013 και ήταν απολύτως ανώνυμη και

εμπιστευτική.

6γ. Ερωτηματολόγια

Η συμπλήρωση του ερωτηματολογίου έγινε ανώνυμα. Αποτελείται από 4 μέρη.

Το πρώτο μέρος αφορά δημογραφικά στοιχεία του δείγματος και αποτελείται από 8

ερωτήσεις (φύλο, ηλικία, οικογενειακή κατάσταση, χρόνια άσκησης του επαγγέλματος συνολικά

και ως ιδιώτης ιατρός, ειδικότητα, εβδομαδιαίες ώρες εργασίας και μηνιαίες αποδοχές).


Το δεύτερο μέρος του ερωτηματολογίου αποτελείται από το ερωτηματολόγιο

καταγραφής της επαγγελματικής εξουθένωσης των Maslach και Jackson (1986) Μ.Β.Ι. Μaslach

Burnout Inventory, το οποίο τροποποιήθηκε, προσαρμόστηκε και δοκιμάστηκε στα Ελληνικά

από τους Φ.Αναγνωστόπουλο και Δ. Παπαδάτου (1992). Το ερωτηματολόγιο της Maslach είναι

έγκυρο και αξιόπιστιο, αποτυπώνει σε πολύ καλό βαθμό τις τρεις διαστάσεις της ΕΕ, ενώ η πολύ

δημοφιλής χρήση του οπό ερευνητές σ’ όλο τον κόσμο το έχουν καταστήσει χρήσιμο εργαλείο

σύγκρισης.

Περιλαμβάνει 22 ερωτήσεις και μετρά τις τρεις χαρακτηριστικές διαστάσεις της

επαγγελματικής εξουθένωσης: τη συναισθηματική εξάντληση, την αποπροσωποποίηση και το

αίσθημα της έλλειψης των προσωπικών επιτευγμάτων.

Κάθε διάσταση βαθμολογούνταν αθροίζοντας τους βαθμούς των απαντήσεων στις

ερωτήσεις, που περιελάμβανε κάθε διάσταση. Οι απαντήσεις των ερωτήσεων γίνεται μέσω της

κλίμακας του Likert, που εκτίνεται από το 0 («ποτέ»), έως το 6 («κάθε μέρα»). Η πρώτη

διάσταση, της συναισθηματικής εξάντλησης, προέκυψε από το άθροισμα των τιμών των

απαντήσεων στις 9 ερωτήσεις 1,2,3,6,8,13,14,16,20. Η δεύτερη διάσταση της

αποπροσωποποίησης προέκυψε από το άθροισμα των τιμών στις 5 ερωτήσεις 5,10,11,12,15,212.

Η τρίτη διάσταση, των προσωπικών επιτευγμάτων προέκυψε από το άθροισμα των τιμών στις 8

ερωτήσεις 4,7,9,12,17,18,19,21. Ενδείξεις υψηλής ΕΕ θεωρούμε ότι υφίστανται σε υψηλές τιμές

στις διαστάσεις της συναισθηματικής εξάντλησης και της αποπροσωποποίησης και σε χαμηλές

τιμές στη διάσταση των προσωπικών επιτευγμάτων. Ενδιάμεση χαρακτηρίζεται η ΕΕ όταν

καταγράφονται ενδιάμεσες τιμές και στις τρεις διαστάσεις, ενώ χαμηλή, όταν εμφανίζονται

χαμηλές τιμές στις διαστάσεις συναισθηματικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης και

υψηλές τιμές στη διάσταση των προσωπικών επιτευγμάτων.

Σε ολόκληρο το δείγμα, με βάση τις εκατοστιαίες θέσεις της 25ης και της 75ης,

καθορίστηκαν οι υποκλίμακες χαμηλής, ενδιάμεσης και υψηλής συναισθηματικής εξάντλησης,

έλλειψης προσωπικών επιτευγμάτων και αποπροσωποποίησης (χαμηλή ≤25η, ενδιάμεση 25η–

75η και υψηλή ≥75η), ενώ ο έλεγχος της κατανομής του δείγματος μελέτης στις κατηγορίες

αυτές έγινε με τη μέθοδο x2 (chi-square test).

Σύμφωνα με τα παραπάνω, οριακές τιμές που αντιστοιχούσαν σε χαμηλά, ενδιάμεσα και

υψηλά επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης φαίνονται στον πίνακα 1.


Πίνακας 1. Πίνακας τιμών υποκλιμάκων των διαστάσεων της επαγγελματικής

εξουθένωσηςΥποκλίμακα Χαμηλή Ενδιάμεση Υψηλή

Συναισθηματική εξάντληση 10 11-22 23

Προσωπικά επιτεύγματα 45 38-44 37

Αποπροσωποποίηση (ΑΠ) 1 2-5 6

Το τρίτο μέρος του ερωτηματολογίου αφορούσε 8 παράγοντες, που με βάση τη

βιβλιογραφία, είναι οι πιο συχνοί για την εμφάνιση του φαινομένου της επαγγελματικής

εξουθένωσης. Ζητήθηκε η ιεράρχηση αυτών των παραγόντων κατά σειρά σπουδαιότητας, από το

1 ως το 8, με το 1 να αντιστοιχεί στο πιο σπουδαίο και το 8 στο λιγότερο σπουδαίο.

Το τέταρτο μέρος του ερωτηματολογίου περιλαμβάνει το ερωτηματολόγιο επισκόπησης

υγείας SF -36, το οποίο περιέχει 36 ερωτήσεις, μέσω των οποίων κάθε ερωτώμενος εκτιμά

υποκειμενικά το επίπεδο της υγείας του (Ware JE, 1992). Χρησιμοποιήθηκε τοπελληνικό

ερωτηματολόγιο SF-36, του οποίου η εγκυροποίηση και προτυποποίηση στον ελληνικό

πληθυσμό έγινε από τους Παππά, Κοντοδημόπουλο και Νιάκα (2006).

Η επισκόπηση υγείας SF -36 είναι ένα ψυχομετρικό όργανο, που εκφράζει τις γενικές

καταστάσεις υγείας, μη ειδικές κάποιας ασθένειας. Χρησιμοποιείται για την αυτοεκτίμηση της

σχετιζόμενης με την υγεία ποιότητας ζωής και τη σύγκριση του επιπέδου υγείας διαφόρων

πληθυσμιακών ομάδων διαφορετικών κατηγοριών ή μεταξύ διαφορετικών θεραπευτικών

μεθόδων στην ίδια κατηγορία ασθενών (Μπελλάλη και συν, 2007).

Το ερωτηματολόγιο SF -36 μετρά τα επίπεδα τόσο της σωματικής υγείας όσο και της

ψυχικής υγείας. Η σωματική υγεία (ΣΜΥ) εκτιμάται με 4 κλίμακες μέτρησης, οι οποίες είναι :

α) η σωματική λειτουργικότητα (Physical Functioning), β) ο ρόλος-σωματικός (Role Physical)

γ) ο σωματικός πόνος (Bodily Pain) και δ) η γενική υγεία (General Health). Η ψυχική υγεία

(ΨΧΥ) εκτιμάται με 4 επίσης κλίμακες μέτρησης, οι οποίες είναι : α) η ζωτικότητα (Vitality), β)

η κοινωνική λειτουργικότητα (Social Functioning), γ) ο ρόλος-συναισθηματικος (Role

Emotional) και δ) η ψυχική υγεία (Mental Health).


Οι απαντήσεις των ερωτήσεων εκφράστηκαν σε κλίμακες 0-100. Οι τιμές των 8 κλιμάκων

του SF-36 προέκυψαν τις τιμές των απαντήσεων στις ερωτήσεις του ερωτηματολογίου, όπως

φαίνεται παρακάτω :

Σωματική λειτουργικότητα (ΣΛ) : 10 ερωτήσεις (3α – 3ι)

Ρόλος σωματικός (ΡΣ) : 4 ερωτήσεις (4α – 4δ)

Σωματικός πόνος (ΣΠ) : 2 ερωτήσεις (7, 8)

Γενική υγεία (ΓΥ) : 5 ερωτήσεις (1, 11α-11δ)

Ζωτικότητα (ΖΤ) : 4 ερωτήσεις (9α, 9ε, 9ζ, 9θ)

Κοινωνική λειτουργικότητα (ΚΛ) : 2 ερωτήσεις (6, 10)

Ρόλος συναισθηματικός (ΠΣΘ): 3 ερωτήσεις (5α-5γ)

Ψυχική υγεία (ΨΥ) : 5 ερωτήσεις (9β, 9γ, 9δ, 9στ, 9η)

Υπάρχει ακόμα μία ερώτηση, η 2, η οποία αναφέρεται στη μεταβολή της υγείας και δεν

συμπεριλαμβάνεται σε κάποια μεταβλητή.

6δ. Εργαλεία στατιστικής ανάλυσης

Για την ανάλυση των αποτελεσμάτων και την περιγραφή των μεταβλητών (ηλικία,

βαθμολογία ερωτηματολογίων), χρησιμοποιήθηκαν περιγραφικά περιληπτικά μέτρα, όπως ο

μέσος όρος, η τυπική απόκλιση και το εύρος των τιμών.

Κατανομές συχνοτήτων και τα αντίστοιχα ποσοστά παρουσιάστηκαν για τη περιγραφή

κατηγορικών μεταβλητών (ηλικιακές ομάδες, φύλο, οικογενειακή κατάσταση, κτλ).

Oι έλεγχοι συσχετίσεων μεταξύ κατηγορικών μεταβλητών έγιναν με την εφαρμογή του

στατιστικού ελέγχου χ2 .

Για τις συγκρίσεις μεταξύ δύο μέσων τιμών χρησιμοποιήθηκαν το t-test ανεξάρτητων

δειγμάτων (Independent Samples T-test) και ο μη παραμετρικός έλεγχος Mann –Whitney U και

για τις συγκρίσεις μεταξύ τριών ή περισσοτέρων μέσων τιμών έγινε παραμετρική (ANOVA) ή

μη παραμετρική ανάλυση διασποράς (Kruskal-Wallis).

Για να ελεγχθεί η συσχέτιση μεταξύ συνεχών μετρήσεων (κλίμακες Maslach και SF-36)

χρησιμοποιήθηκαν οι συντελεστές συσχέτισης Pearson και Spearman Rho ανάλογα με τα

αποτελέσματα των ελέγχων κανονικότητας


Το επίπεδο σημαντικότητας που επιλέχτηκε ήταν α=0,05 και όλοι οι έλεγχοι ήταν

δίπλευροι.

Η επεξεργασία και η ανάλυση των αποτελεσμάτων έγινε με τη χρήση του στατιστικού

πακέτου για τις κοινωνικές επιστήμες SPSS v. 19.0.

7. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ

7.1 Δημογραφικά αποτελέσματα

Στη παρούσα μελέτη συμμετείχαν συνολικά 36 ιδιώτες ιατροί διαφόρων ειδικοτήτων. Ο

αριθμός των ανδρών που πήραν μέρος στη μελέτη ήταν σχεδόν διπλάσιος (n=22, 61,1%) από

αυτό των γυναικών (n=14, 38,9%). Ο πίνακας 2 και το διάγραμμα 1 παρουσιάζουν το ποσοστό

ανδρών και γυναικών που αποτέλεσαν το δείγμα της μελέτης.

Πίνακας 2. Ποσοστό ανδρών και γυναικών που συμμετείχαν στη μελέτη.

Frequency Percent Valid Percent Cumulative

Percent

Valid

ΑΝΔΡΑΣ 22 61,1 61,1 61,1

ΓΥΝΑΙΚΑ 14 38,9 38,9 100,0

Total 36 100,0 100,0


Διάγραμμα 1. Ποσοστό ανδρών και γυναικών, που συμμετείχαν στη μελέτη

Ο πίνακας 3 και το διάγραμμα 2 παρουσιάζουν τον αριθμό των γιατρών σε κάθε ηλικιακή

ομάδα. Όπως είναι φανερό πάνω από τα 2/5 (41,7%) των ιατρών είναι μεταξύ 36 και 45 ετών,

ενώ η πλειοψηφία του δείγματος (72,2%) βρίσκεται ανάμεσα στην ηλικία των 36 έως 55 ετών.

Πίνακας 3. Ποσοστό ιατρών ανά ηλικιακή ομάδα


Percent

Valid

36-45 15 41,7 41,7 41,7

46-55 11 30,6 30,6 72,2

>56 10 27,8 27,8 100,0

Total 36 100,0 100,0


Διάγραμμα 2. Ποσοστό ιατρών ανά ηλικιακή ομάδα

Το μεγαλύτερο ποσοστό των ιατρών της μελέτης ήταν έγγαμοι (88.9%). Το υπόλοιπο

11.1% ήταν άγαμοι ή διαζευγμένοι. Τα αποτελέσματα παρουσιάζονται αναλυτικά στον πίνακα 4

και το διάγραμμα 3.

Πίνακας 4. Οικογενειακή κατάσταση ιατρών μελέτης


Percent

Valid

ΕΓΓΑΜΟΣ 32 88,9 88,9 88,9

ΑΓΑΜΟΣ 3 8,3 8,3 97,2

ΔΙΑΖΕΥΓΜΕΝΟΣ 1 2,8 2,8 100,0

Total 36 100,0 100,0


Διάγραμμα 3. Οικογενειακή κατάσταση ιατρών μελέτης

Το 1/4 (25%) των ερωτηθέντων ιατρών δεν είχαν καθόλου παιδιά, ενώ μεγαλύτερο

ποσοστό αποτελούσαν εκείνοι με 2 τέκνα 55.6%). Ένα ποσοστό της τάξεως 16.7% είχε 3 παιδιά

(Εικόνα 5 και Διάγραμμα 4).

Πίνακας 5. Αριθμός παιδιών ιατρών μελέτης


Percent

Valid

,00 9 25,0 25,0 25,0

1,00 1 2,8 2,8 27,8

2,00 20 55,6 55,6 83,3

3,00 6 16,7 16,7 100,0

Total 36 100,0 100,0


Διάγραμμα 4. Ποσοστό αριθμού παιδιών των ιατρών της μελέτης

Ο πίνακας 6 και το διάγραμμα 5 δείχνουν το ποσοστό των ιατρών ανάλογα με τα χρόνια

άσκησης της ειδικότητάς τους ως ιδιώτες ιατροί. Με την ίδια περίπου συχνότητα εμφανίζονται οι

ιατροί που εργάζονται 6-10 έτη (25%), 11-15 έτη (22.2%) και 20 έτη (25%). Οι μισοί περίπου

ιατροί της μελέτης (47.2%) εργάζονται 6-15 έτη. Το μικρότερο ποσοστό (11.1%) εργάζονται 16-

10 έτη.

Πίνακας 6. Κατανομή των ιατρών ανάλογα με τα χρόνια εργασίας στην παρούσα θέση


Percent

Valid

0-5 6 16,7 16,7 16,7

6-10 9 25,0 25,0 41,7

11-15 8 22,2 22,2 63,9

16-20 4 11,1 11,1 75,0

>20 9 25,0 25,0 100,0

Total 36 100,0 100,0


Διάγραμμα 5. Κατανομή των ιατρών ανάλογα με τα χρόνια εργασίας στην παρούσα θέση

Κατά μέσο όρο οι ώρες που εργάζονται την εβδομάδα ήταν 42 ± 13.5 (Πίνακας 7).

Πίνακας 7.Μέση τιμή εβδομαδιαίου ωραρίου ιατρών μελέτης

N Minimum Maximum Mean Std. Deviation

ΩΡΕΣ ΕΡΓΑΣΙΕΣ 36 9,00 90,00 42,0556 13,51178

Valid N (listwise) 36

Σχεδόν τα 2/3 (36.1%) των ιατρών της μελέτης έχουν μηνιαίες αποδοχές που ξεπερνάει

τις 4000 ευρώ. Το ποσοστό των ιατρών που το μηνιαίο τους εισόδημα είναι μικρότερο από τα

1000 ευρώ είναι μόλις 5.6%. Κανείς από τους ερωτηθέντες γιατρούς δεν είχε εισόδημα κάτω

από 1000 ευρώ το μήνα (Πίνακας 8 και Διάγραμμα 6).


Πίνακας 8. Ποσοστό γιατρών ανάλογα με τις μηνιαίες αποδοχές.


Percent

Valid

<1000 2 5,6 5,6 5,6

1001-2000 6 16,7 16,7 22,2

2001-3000 8 22,2 22,2 44,4

3001-4000 7 19,4 19,4 63,9

>4000 13 36,1 36,1 100,0

Total 36 100,0 100,0

Διάγραμμα 6. Ποσοστό γιατρών ανάλογα με τις μηνιαίες αποδοχές.


7.2 Ερωτηματολόγιο Maslach

7.2.1. Επίπεδα επαγγελματικής εξουθένωσης

Ο πίνακας 9 παρουσιάζει το μέσο όρο των υποκατηγοριών της κλίμακας Maslach για το

σύνολο των ιατρών που συμμετείχαν στη παρούσα μελέτη. Ο μέσος όρος της βαθμολογίας για

την υποκλίμακα της συναισθηματικής εξάντλησης ήταν 17,3 ± 9,4 (είναι μεταξύ 11-22),

δηλώνοντας ενδιάμεσα επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης. Ομοίως, η βαθμολογία που

αφορούσε στα προσωπικά επιτεύγματα και στην αποπροσωποποίηση είχαν μέσο όρο 40,2 ±

5,3(μεταξύ 38-44) και 3,7 ± 2,9 (μεταξύ 2-5), αντίστοιχα, δηλώνοντας ενδιάμεσα επίπεδα και

των δύο αυτών συνιστωσών ΕΕ .

Πίνακας 9. Περιληπτικά περιγραφικά μέσα των κατηγοριών της κλίμακας Maslach για το σύνολο του δείγματος.

N Ελάχιστο ΜέγιστοΜέση

τιμή

Τυπική

απόκλιση

Συναισθηματική εξάντληση 36 1,00 41,00 17,3333 9,43550

Έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων 36 28,00 48,00 40,1944 5,32820

Αποπροσωποποίηση 36 0,00 9,00 3,7500 2,90197

Στον πίνακα 10 και το διάγραμμα 7 φαίνονται τα ποσοστά των ιατρών του δείγματος για

καθεμία υποκλίμακα (χαμηλή, ενδιάμεση, υψηλή) των τριών διαστάσεων ΕΕ. Οι περισσότεροι

γιατροί του δείγματος εμφανίζουν ενδιάμεσα επίπεδα και για τις τρεις διαστάσεις της ΕΕ.

Παρατηρούμε, επίσης, ότι ένας στους τέσσερις γιατρούς (24,9%) παρουσιάζει υψηλή

συναισθηματική εξάντληση, ενώ σχεδόν ένας στους τρεις παρουσιάζει υψηλή έλλειψη

προσωπικών επιτευγμάτων (33,3%) και υψηλή αποπροσωποποίηση (30,6%).


Πίνακας 10. Μέσοι όροι των υποκλιμάκων της Maslach

Υποκλίμακες Χαμηλή Ενδιάμεση Υψηλή n

Συναισθηματική εξάντληση 10 (27,8%) 17 (47,3%) 9 (24,9%) 36 (100%)

Έλλειψη προσωπικών

επιτευγμάτων10 (27,8%) 14 (38,9%) 12 (33,3%) 36 (100%)

Αποπροσωποποίηση 9 (25%) 16 (44,4%) 11 (30,6%) 36 (100%)

0,00

5,00

10,00

15,00

20,00

25,00

30,00

35,00

40,00

45,00

50,00

Χαμηλή Ενδιάμεση Υψηλή

πο

σο

στό

(%)

Συναισθηματική εξάντληση

Προσωπικά Επιτεύγματα (ΠΕ)

Αποπροσωποποίηση (ΑΠ)

Διάγραμμα 7. Μέσοι όροι των υποκλιμάκων της Maslach

Στον πίνακα 11 φαίνεται ότι το 8,3% των ιατρών του δείγματος εμφανίζει ταυτόχρονα υψηλή

συναισθηματική εξάντληση και μεγάλη έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων, το 16,7% εμφανίζει

ταυτόχρονα υψηλή συναισθηματική εξάντληση και υψηλή αποπροσωποποίηση και το 8,3%


υψηλή αποπροσωποποίηση και μεγάλη έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων. Όλοι οι παραπάνω

συνδυασμοί των διαστάσεων της ΕΕ αντιστοιχούν σε υψηλά επίπεδα επαγγελματικής

εξουθένωσης.

Πίνακας 11. Ποσοστό ιατρών με ταυτόχρονη εμφάνιση υψηλών τιμών ΕΕ

Συσχετίσεις p Ποσοστό ιατρών με ταυτόχρονη εμφάνιση υψηλών τιμών ΕΕ

ΣΕ*ΠΕ 0,9 8,3%

ΣΕ*ΑΠ 0,2 16,7%

ΠΕ*ΑΠ 0,3 8,3%

ΣΕ: Συναισθηματική Εξάντληση, ΠΕ: Προσωπικά Επιτεύγματα, ΑΠ: Αποπροσωποποίηση

7.2.2. Σχέση επαγγελματικής εξουθένωσης με δημογραφικά χαρακτηριστικά

Φύλο. Δεν προέκυψε στατιστικώς σημαντική σχέση (p>0,05) ανάμεσα στην επαγγελματική

εξουθένωση και το φύλο, διαπίστωση που ισχύει και για τις τρεις διαστάσεις της επαγγελματικής

εξουθένωσης (συναισθηματική εξάντληση, αποπροσωποποίηση και έλλειψη επιτευγμάτων). Οι

γυναίκες, εντούτοις, παρουσίαζαν υψηλότερες τιμές συναισθηματικής εξάντλησης (μέση τιμή

[ΜΤ]=19,1) σε σχέση με τους άνδρες (ΜΤ=16,2), ενώ οι άνδρες εργαζόμενοι εμφάνιζαν

υψηλότερες τιμές αισθήματος έλλειψης προσωπικών επιτευγμάτων (ΜΤ=40,5 έναντι 39,7 των

γυναικών) και υψηλότερες τιμές αποπροσωποποίησης (ΜΤ=4,2 έναντι 2,9 των γυναικών

συναδέλφων τους) (πίνακες 12 και 13).

Ηλικία. Η ηλικία σχετίζονταν θετικά με τη συναισθηματική εξάντληση, την έλλειψη

προσωπικών επιτευγμάτων και την αποπροσωποποίηση (Spearman=0.1, 0.2 και 0.2 αντίστοιχα).

Εντούτοις, δεν προέκυψε στατιστικώς σημαντική σχέση (p>0,05) ανάμεσα στην επαγγελματική

εξουθένωση και την ηλικία, διαπίστωση που ισχύει και για τις τρεις διαστάσεις της

επαγγελματικής εξουθένωσης (πίνακες 12 και 13).

Οικογενειακή κατάσταση. Δεν προέκυψε στατιστικώς σημαντική σχέση (p>0,05) ανάμεσα στην

επαγγελματική εξουθένωση και την οικογενειακή κατάσταση, διαπίστωση που ισχύει και για τις


τρεις διαστάσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης (συναισθηματική εξάντληση,

αποπροσωποποίηση και έλλειψη επιτευγμάτων). Οι έγγαμοι εμφανίζουν τη μεγαλύτερη

συναισθηματική εξάντληση, καθώς την υψηλότερη έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων(πίνακες

12 και 13).

Έτη προϋπηρεσίας. Η προϋπηρεσία σχετιζόταν θετικά με τη συναισθηματική εξάντληση

(Spearman=0,2) και με την αποπροσωποποίηση (Spearman=0,3) και αρνητικά την έλλειψη

επιτευγμάτων (Spearman= -0,02). Ωστόσο, δεν προέκυπτε στατιστικώς σημαντική σχέση, αφού

και για τις τρεις διαστάσεις της εξουθένωσης ίσχυε p>0,05. Οι εργαζόμενοι με προϋπηρεσία 0–5

έτη εμφάνιζαν τη μικρότερη συναισθηματική εξάντληση (ΜΤ=12,5), σε αντίθεση με τους

έχοντες προϋπηρεσία 16–20 έτη, οι οποίοι παρουσίαζαν την υψηλότερη τιμή για τον παράγοντα

αυτόν (ΜΤ=21,5). Όσον αφορά στην έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων, εμφανίζονταν

παρόμοιες μέσες τιμές σε όλες τις κατηγορίες προϋπηρεσίας, με τους εργαζόμενους για 0-5 έτη

να έχουν την υψηλότερη έλλειψη επιτευγμάτων, με ΜΤ=42,3. Τη μεγαλύτερη

αποπροσωποποίηση παρουσίαζαν οι έχοντες προϋπηρεσία 16–20 έτη (ΜΤ=5,5), σε αντίθεση με

αυτούς που εργάζονταν <5 έτη, οι οποίοι είχαν τη χαμηλότερη τιμή (ΜΤ=1,2) (πίνακες 12 και

13).

Ώρες εργασίας. Οι ώρες εργασίας σχετίζονταν θετικά με τη συναισθηματική εξάντληση

(Spearman=0,1) και αρνητικά τόσο με την έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων (Spearman=-

0,3), όσο και με την αποπροσωποποίηση (Spearman= -0,002). Ωστόσο, δεν προέκυπτε

στατιστικώς σημαντική σχέση, αφού και για τις τρεις διαστάσεις της εξουθένωσης ίσχυε p>0,05.

Όσοι ιατροί εργάζονταν λιγότερο από 30 ώρες εμφάνιζαν τη μικρότερη συναισθηματική

εξάντληση (ΜΤ=14,1), σε αντίθεση με όσους εργάζονταν 41-50 ώρες , οι οποίοι παρουσίαζαν

την υψηλότερη τιμή για τον παράγοντα αυτόν (ΜΤ=18,6). Όσον αφορά στην έλλειψη

προσωπικών επιτευγμάτων, όσοι εργάζονταν λιγότερες από 30 ώρες είχαν την υψηλότερη

έλλειψη επιτευγμάτων, με ΜΤ=43,3. Τη μεγαλύτερη αποπροσωποποίηση παρουσίαζαν όσοι

εργάζονταν 31-40 ώρες (ΜΤ=4,1) (πίνακες 12 και 13).


Μηνιαίο εισόδημα. Το μηνιαίο εισόδημα σχετιζόταν θετικά με τη συναισθηματική εξάντληση

(Spearman=0,2) και με την αποπροσωποποίηση (Spearman=0,1) και αρνητικά την έλλειψη

επιτευγμάτων (Spearman= -0,1). Ωστόσο, δεν προέκυπτε στατιστικώς σημαντική σχέση, αφού

και για τις τρεις διαστάσεις της εξουθένωσης ίσχυε p>0,05 (πίνακες 12 και 13).

Πίνακας 12. Μέσες βαθμολογίες κλιμάκων συνιστωσών MBI ως προς δημογραφικά χαρακτηριστικά

n (%) ΣΕ ΠΕ ΑΠΡ

Φύλο

Άνδρες 22 (61,1) 16,22 40,50 4,27

Γυναίκες 14 (38,9) 19,07 39,71 2,93

Ηλικία

36-45 15 (41,7) 15,60 39,33 2,86 46-55 11 (30,6) 19,36 39,18 4,54

≥56 10 (27,8) 17,70 42,60 4,20

Οικογενειακή κατάσταση

Άγαμοι 3 (8,3) 19,00 41,00 3,33

Έγγαμοι 32 (88,9) 17,31 40,06 3,62

Έτη προϋπηρεσίας

1–5 6 (16,7) 12,50 42,33 1,16

6–10 9 (25,0) 17,66 38,00 3,22

11–15 8 (22,2) 15,75 42,25 4,62

16-20 4 (11,1) 21,50 36.50 5,50

>20 9 (25,0) 19,78 40,78 4,44

Ώρες εργασίας

<30 6 (16,7) 14,1 43,3 3,5

31-40 12 (33,3) 17,9 41,1 4,1

41-50 15 (41,6) 18,6 38,6 3,8

>50 3 (8,3) 14,6 37,6 2,3

Μηνιαίο εισόδημα

<1000 ευρώ 2 (5,6) 9,00 47,50 3,00

1001-2000 ευρώ 6 (16,7) 17,33 38,83 3,67

2001-3000 ευρώ 7 (22,2) 16,87 39,25 3,12

3001-4000 ευρώ 8 (19,4) 11,14 42,57 4,57

4000 ευρώ 13 (36,1) 22,23 39,00 3,85

ΣΕ: Συναισθηματική εξάντληση, ΠΕ: Προσωπικά επιτεύγματα, ΑΠΡ: Αποπροσωποποίηση


Πίνακας 13. Τιμές p συνιστωσών επαγγελματικής εξουθένωσης σε σχέση με δημογραφικά χαρακτηριστικά

Συνιστώσα ΕΕ Δημογραφικό χαρακτηριστικό p

Συναισθηματική εξάντληση

Φύλο 0,4

Ηλικία 0,6

Οικογενειακή κατάσταση 0,8

Χρόνια εργασίας 0,5

Ώρες εργασίας 0,7

Μηνιαίο εισόδημα 0,07

Έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων

Φύλο 0,7

Ηλικία 0,3





Αποπροσωποποίηση

Φύλο 0,2

Ηλικία 0,2





7.3 Παράγοντες επαγγελματικής εξουθένωσης


Οι χαμηλές αμοιβές αποτελούν για το 41,7% των ιατρών της μελέτης το σημαντικότερο

παράγοντα δημιουργία αρνητικού κλίματος στην εργασία τους, ενώ οι εργασιακές συνθήκες

καταλαμβάνουν τη δεύτερη θέση με 33,4% (πίνακας 14).

Πίνακας 14. Συχνότητα παραγόντων επαγγελματικής εξουθένωσης

1 Οι χαμηλές αμοιβές 41,7 %

2 Η ένταση (φόρτος) εργασίας 16,7 %

3 Το ωράριο εργασίας 16,7 %

4 Η έλλειψη επικοινωνίας και συνεργασίας με τους συναδέλφους 11,1 %

5 Ο ανεπαρκής χρόνος μελέτης 8,3 %

6 Η έλλειψη κοινωνικής αναγνώρισης 8,3 %

7 Η έλλειψη κατανόησης από τους ασθενείς και τους συγγενείς τους 5,6 %

8Η έλλειψη υποστήριξης από το άμεσο οικογενειακό-συγγενικό

περιβάλλον

5,6 %

0,00%

5,00%

10,00%

15,00%

20,00%

25,00%

30,00%

35,00%

40,00%

45,00%

1

πο

σο

στό

Οι χαμηλές αμοιβές

Η ένταση (φόρτος) εργασίας

Το ωράριο εργασίας

Η έλλειψη επικοινωνίας καισυνεργασίας με τουςσυναδέλφους

Ο ανεπαρκής χρόνος μελέτης

Η έλλειψη κοινωνικήςαναγνώρισης

Η έλλειψη κατανόησης από τουςασθενείς και τους συγγενείςτους

Η έλλειψη υποστήριξης από τοάμεσο οικογενειακό-συγγενικόπεριβάλλον

Διάγραμμα 8. Συχνότητα παραγόντων επαγγελματικής εξουθένωσης

7.4 Επισκόπηση Υγείας SF-36


7.4.1 Μέσοι όροι δεικτών υγείας ερωτηματολογίου SF-36

Ο πίνακας 15 και το διάγραμμα 9 παρουσιάζει το μέσο όρο των δεικτών υγείας της

επισκόπησης υγείας SF-36 για το σύνολο των ιατρών που συμμετείχαν στη παρούσα μελέτη.

Πίνακας 15. Μέσοι όροι των δεικτών υγείας του SF-36 για το σύνολο του δείγματος.

SF-36

N Μέσος όροςΤυπική

απόκλισηΕλάχιστο Μέγιστο

Σωματική λειτουργικότητα 36 88,2 14,0 50 100

Ρόλος Σωματικός 36 86,1 24,2 ,0 100

Σωματικός Πόνος 36 79,8 23,0 22,5 100

Γενική Υγεία 36 65,28 19,8 15 100

Ζωτικότητα 36 64,6 18,5 25 95

Κοινωνική λειτουργικότητα 36 80,9 19,9 25 100

Ρόλος Συναισθηματικός 36 84,2 30,2 ,0 100

Ψυχική Υγεία 36 70,3 18,2 20 100

Σωματική Υγεία (συνολική) 36 79,8 16,1 25,6 100

Ψυχική υγεία (συνολική) 36 75 17,6 25,8 96,2


88,2 86,179,8

65,28 64,6

80,984,2

70,3

0

10

20

30

40

50

60

70

80

90

100

Σωματική

λειτο

υργικ

ότητ

α

Ρόλος Σ

ωματικ

ός

Σωματικό

ς Πόν

ος

Γενικ

ή Υγε

ία

Ζωτικότ

ητα

Κοινωνικ

ή λειτο

υργικ

ότητ

α

Ρόλος Σ

υναισ

θηματ

ικός

Ψυχ

ική Υ

γεία

Μέσ

ος

όρ

ος

Διάγραμμα 9. Μέσοι όροι των δεικτών υγείας του ερωτηματολογίου SF-36 για το σύνολο του δείγματος.

7.4.2. Σχέση ερωτηματολογίου SF-36 με δημογραφικά χαρακτηριστικά

Φύλο. Δεν προέκυψε στατιστικά σημαντική σχέση (p>0,05) ανάμεσα στο φύλο και τους δείκτες

υγείας SF-36. Οι γυναίκες εμφάνισαν καλύτερη γενική υγεία και επιτέλεση συναισθηματικών

ρόλων, ενώ οι άντρες υπερτερούσαν σε όλους τους υπόλοιπους δείκτες (πίνακες 16 και 17).

Ηλικία. Η ηλικία δεν φάνηκε να επηρεάζει κάποια από τις κλίμακες του SF-36 σε βαθμό

στατιστικά σημαντικό. Τα άτομα ηλικίας 36-45 εμφάνισαν την καλύτερη σωματική υγεία, ενώ

αυτά 56 ετών εμφάνισαν την καλύτερη ψυχική υγεία (πίνακες 16 και 17).

Οικογενειακή κατάσταση. Δεν προέκυψε στατιστικά σημαντική σχέση (p>0,05) ανάμεσα στην

οικογενειακή κατάσταση και τους δείκτες υγείας SF-36. Οι άγαμοι είχαν καλύτερη σωματική

υγεία, ενώ η ψυχική υγεία ήταν στα ίδια επίπεδα τόσο στους έγγαμους όσο και στους άγαμους

(πίνακες 16 και 17).


Έτη προϋπηρεσίας. Δεν προέκυψε στατιστικά σημαντική σχέση (p>0,05) ανάμεσα στα έτη

προϋπηρεσίας και τους δείκτες υγείας SF-36. Οι γιατροί με 1-5 χρόνια επαγγελματικής εμπειρίας

εμφάνισαν καλύτερη σωματική και ψυχική υγεία (πίνακες 16 και 17).

Ώρες εργασίας. Δεν προέκυψε στατιστικά σημαντική σχέση (p>0,05) ανάμεσα στις ώρες

εργασίας και τους δείκτες υγείας SF-36. Οι γιατροί που εργάζονταν περισσότερο από 5ω ώρες

εβδομαδιαίως εμφάνισαν τη χειρότερη σωματική και ψυχική υγεία (πίνακες 16 και 17).

Μηνιαίο εισόδημα. Δεν προέκυψε στατιστικά σημαντική σχέση (p>0,05) ανάμεσα στο μηνιαίο

εισόδημα και τους δείκτες υγείας SF-36. Οι γιατροί με οικονομικές απολαβές 3000-4000 ευρώ

είχαν την καλύτερη σωματική και ψυχική υγεία (πίνακες 16 και 17).


Πίνακας 16 . Μέσες βαθμολογίες κλιμάκων SF-36 ως προς δημογραφικά χαρακτηριστικά.

n (%) ΣΛ ΡΣ ΣΠ ΓΥ ΖΤ ΚΛ ΡΣΘ ΨΥ ΣΜΥ ΨΧΥ

Φύλο

Άνδρες 22 (61,1) 89,3 89,7 83,4 64,5 66,1 83,5 81,8 71,4 81,7 75,7

Γυναίκες 14 (38,9) 86,4 80,3 74,1 66,4 62,1 76,8 88,1 68,5 76,8 73,8

Ηλικία

36-45 15 (41,7) 86,3 88,3 82 70,3 65,6 79,1 86,6 72,8 81,7 76,1

46-55 11 (30,6) 95,4 86,3 76,8 63,6 63,1 79,5 72,7 64,7 80,5 70,04

≥56 10 (27,8) 83 82,5 79,7 59,5 64,5 85 93,3 72,8 76,1 78,9

Οικογενειακή κατάσταση

Άγαμοι 3 (8,3) 98,3 91,6 85 71,6 73,3 83,3 66,7 77,3 86,6 75,1

Έγγαμοι 32 (88,9) 87,6 85,9 78,6 64,8 64,2 81,6 86,4 70,0 79,2 75,5

Έτη προϋπηρεσίας

1–5 6 (16,7) 87,5 95,8 83,7 71,6 72,5 83,3 88,8 78,0 84,6 80,6

6–10 9 (25,0) 81,6 80,5 79,4 68,3 64,4 76,3 85,1 67,5 77,5 80,6

11–15 8 (22,2) 93,7 90,6 81,2 66,2 66,2 79,6 87,5 69,5 82,9 75,7

16-20 4 (11,1) 97,5 87,5 73,1 65,0 61,2 78,1 50,0 68,0 80,7 64,3

>20 9 (25,0) 86,1 80,5 79,1 57,2 59,4 86,1 92,5 69,7 75,7 76,9

Ώρες εργασίας

<30 6 (16,7) 85 75 72,1 64,1 58,3 79,1 83,3 71,3 74,1 73

31-40 12 (33,3) 92,1 89,5 84,8 68,3 70,4 87,5 86,1 75,3 83,7 79,8

41-50 15 (41,6) 90 91,6 81,5 67,0 63,6 78,3 84,4 68,5 82,5 73,7

>50 3 (8,3) 70 66,7 66,7 46,6 58,3 70,8 77,7 57,3 62,5 66,1

Μηνιαίο εισόδημα

<1000 ευρώ 2 (5,6) 100 87,5 88,7 77,5 72,5 68,7 66,7 74,0 88,4 70,4

1001-2000 ευρώ 6 (16,7) 90,8 70,8 82,5 74,1 66,7 85,4 72.2 75,3 79,5 74,9

2001-3000 ευρώ 7 (22,2) 88,1 81,2 72,8 61,2 63,7 76,5 79,1 66,5 75,8 71,4

3001-4000 ευρώ 8 (19,4) 92,1 96,4 95,7 72,1 71,4 89,2 95,2 82,8 89,1 84,7

4000 ευρώ 13 (36,1) 83,1 90,3 72,8 58,1 59,2 78,8 89,7 63,1 76,1 72,7

ΣΛ: Σωματική λειτουργικότητα, ΡΣ: Ρόλος σωματικός, ΣΠ: Σωματικός πόνος, ΓΥ: Γενική υγεία, ΖΤ: Ζωτικότητα, ΚΛ: Κοινωνική

λειτουργικότητα, ΡΣΘ: Ρόλος συναισθηματικός,

ΨΥ:Ψυχική Υγεία,, ΣΜΥ:Σωματική υγεία(συνολική), ΨΧΥ:Ψυχική υγεία(συνολική)


Πίνακας 17 . Τιμές p κλιμάκων SF-36

ΣΛ ΡΣ ΣΠ ΓΥ ΖΤ ΚΛ ΡΣΘ ΨΥ ΣΜΥ ΨΧΥ

Φύλο 0,5 0,2 0,2 0,7 0,5 0,3 0,5 0,6 0,3 0,7

Ηλικία 0,09 0,8 0,8 0,3 0,9 0,7 0,2 0,4 0,7 0,5

Οικογενειακή κατάστασ

η

0,2 0,8 0,6 0,8 0,5 0,2 0,4 0,6 0,7 0,5

Έτη προϋπηρεσίας 0,2 0,7 0,9 0,6 0,7 0,8 0,1 0,8 0,8 0,7

Ώρες εργασίας 0,08 0,2 0,5 0,3 0,5 0,5 0,9 0,4 0,1 0,6

Μηνιαίο εισόδημα 0,4 0,3 0,2 0,3 0,6 0,6 0,5 0,1 0,4 0,6

ΣΛ: Σωματική λειτουργικότητα, ΡΣ: Ρόλος σωματικός, ΣΠ: Σωματικός πόνος, ΓΥ: Γενική υγεία, ΖΤ: Ζωτικότητα, ΚΛ: Κοινωνική λειτουργικότητα,

ΡΣΘ: Ρόλος συναισθηματικός, ΨΥ:Ψυχική Υγεία,, ΣΜΥ:Σωματική υγεία(συνολική), ΨΧΥ:Ψυχική υγεία(συνολική)


7.5. Συσχέτιση των τριών διαστάσεων της κλίμακας Maslach με τους δείκτες υγείας

του SF-36.

Από τις τρεις διαστάσεις της ΕΕ, μόνο η συναισθηματική εξάντληση σχετίζεται

σημαντικά με την σωματική υγεία, την ψυχική υγεία, καθώς και με τις 5 από τις 8 κλίμακες

υγείας του ερωτηματολογίου SF-36 (σωματική λειτουργικότητα, σωματικός πόνος, γενική

υγεία, ζωτικότητα , ψυχική υγεία).

Παρατηρείται, μάλιστα, αρνητική συσχέτιση ανάμεσα στην υπό κλίμακα

«συναισθηματική εξάντληση» της Maslach και των συγκεκριμένων δεικτών υγείας του SF-

36. Δηλαδή όσο αυξάνεται το αποτέλεσμα για τη σωματική και ψυχική υγεία τόσο μειώνεται

η υποκλίμακα της «συναισθηματικής εξάντλησης» στους ιδιώτες ιατρούς.

Αρνητική (αντιστρόφως ανάλογη) είναι η συσχέτιση του αισθήματος μειωμένων

προσωπικών επιτευγμάτων με τις κλίμακες SF-36 κοινωνική λειτουργικότητα, περιορισμός

ρόλων λόγω σωματικών και συναισθηματικών προβλημάτων, και σωματικό πόνο και θετική

(ανάλογη) με τη σωματική λειτουργικότητα, γενική υγεία, ζωτικότητα και ψυχική υγεία.

Ωστόσο η συσχέτιση δεν είναι στατιστικά σημαντική.

Η αποπροσωποποίηση φαίνεται να έχει, όπως ήταν αναμενόμενο, αρνητική συσχέτιση με

τις κλίμακες του SF-36, αλλά η συσχέτισή τους δεν είναι στατιστικώς σημαντική.


Συνιστώσες επαγγελματικής εξουθένωσης της Maslach

Κλίμακες SF-36Συναισθηματική

εξάντλησηΠροσωπικά επιτεύγματα

Αποπροσωποποίηση

Σωματική λειτουργικότητα -0,39* 0,09 -0,60Ρόλος σωματικός -0,19 -0,10 -0,002Σωματικός πόνος -0,43** -0,11 -0,16

Γενική υγεία -0,41* 0,17 -0,17Ζωτικότητα -0,56** 0,22 -0,15

Κοινωνική λειτουργικότητα -0,25 -0,17 -0,27Ρόλος συναισθηματικός -0,14 -0,13 -0,21

Ψυχική Υγεία -0,39* 0,04 -0,04Σωματική υγεία

(συνολική)-0,46** 0,03 -0,14

Ψυχική υγεία (συνολική)

-0,45** 0,01 -0,2

Πίνακας 18. Συντελεστές συσχέτισης SF-36 και MBI

*P<0,05, **P<0,01

8. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ - ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Συνολικά σε αυτήν την μελέτη πήραν μέρος 34 ιατροί διαφόρων ειδικοτήτων. Το

ποσοστό των ανδρών που συμμετείχε στην παρούσα έρευνα ήταν μεγαλύτερο (61,0%) σε

σχέση με αυτό των γυναικών. Η πλειοψηφία των γιατρών (41%) ανήκε στην ηλικία 36-45

ετών. Ο μέσος όρος εβδομαδιαίας εργασίας ήταν 42 ώρες.


Η εικόνα της επαγγελματικής εξουθένωσης, για το σύνολο του δείγματος, κυμάνθηκε σε

μέτρια επίπεδα και για τις τρεις διαστάσεις της. Επίσης, είναι σημαντικό να τονιστεί ότι στους

ιδιώτες ιατρούς του Νομού Φθιώτιδας υψηλή επαγγελματική εξουθένωση παρουσίαζε

περίπου ο ένας στους 4 (ποσοστό 24,9%) όσον αφορά την συναισθηματική εξάντληση και ο

ένας στους 3 όσον αφορά την έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων (ποσοστό 33,3%) και την

αποπροσωποποίηση (ποσοστό 30,6%).

Ως κυριότεροι παράγοντες πρόκλησης επαγγελματικής εξουθένωσης αναδεικνύονται οι

χαμηλές αμοιβές (ποσοστό 41,7%) και οι κακές συνθήκες εργασίας (33,4%).

Όσον αφορά στον παράγοντα φύλο, οι γυναίκες ιατροί εμφάνιζαν υψηλότερες τιμές

συναισθηματικής εξάντλησης από τους άνδρες συναδέλφους τους, αλλά χαμηλότερες τιμές

αισθήματος προσωπικών επιτευγμάτων και αποπροσωποποίησης από αυτούς. Όμως, οι

διαφορές δεν είναι στατιστικά σημαντικές, ώστε να προκύψει ισχυρή συσχέτιση του φύλου με

κάποια από τις τρεις διαστάσεις της επαγγελματικής εξουθένωσης. Αναφορικά με τη

σχετιζόμενη με την υγεία ποιότητα ζωής, οι άνδρες εμφάνισαν υψηλότερες βαθμολογίες σε

όλες τις κλίμακες του SF-36, εκτός από αυτή της γενικής υγείας και του συναισθηματικού

ρόλου. Και εδώ, όμως, οι διαφορές δεν είναι στατιστικά σημαντικές.

Αναφορικά με την ηλικία, οι μεγαλύτεροι σε ηλικία γιατροί εμφάνισαν υψηλότερες τιμές

στην κλίμακα των προσωπικών επιτευγμάτων. Οι πιο ηλικιωμένοι γιατροί έχουν κατά

κανόνα και περισσότερα χρόνια στο επάγγελμα, όποτε μέσα από την πορεία τους στο χρόνο

κατάφεραν να καταλαβαίνουν καλύτερα πώς νιώθουν οι ασθενείς τους, να κανονίζουν

αποτελεσματικότερα τα προβλήματα των ασθενών τους και γενικότερα να αντιμετωπίζουν με

ηρεμία τα προβλήματα, που προκύπτουν στον εργασιακό τους χώρο. Οι γιατροί της ηλικιακής

ομάδας 46-55 εμφάνισαν τις υψηλότερες τιμές συναισθηματικής εξάντλησης και

αποπροσωποποίησης. Όσον αφορά την επισκόπηση υγείας SF-36, οι πιο ηλικιωμένοι γιατροί

εμφάνισαν την χαμηλότερη τιμή σωματικής υγείας και την υψηλότερη τιμή πνευματικής

υγείας. Όλες οι διαφορές δεν ήταν στατιστικά σημαντικές.

Δεν βρέθηκε στατιστικά σημαντική συσχέτιση της οικογενειακής κατάστασης ούτε με τις

τρεις διαστάσεις της ΕΕ, ούτε με τις κλίμακες του SF-36. Οι έγγαμοι γιατροί βιώνουν

χαμηλότερα επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης, ενώ οι ανύπαντροι εμφανίζουν

υψηλότερα επίπεδα σωματικής υγείας. Αυτό οφείλεται στο ότι οι έγγαμοι επενδύουν

συναισθηματικά και σε άλλους τομείς, εκτός της εργασίας, και στο ότι η οικογένεια μπορεί

να έχει υποστηρικτικό ρόλο.

Όσον αφορά την προϋπηρεσία, οι γιατροί έχοντες 16-20 χρόνια επαγγελματικής εμπειρίας

έχουν τα υψηλότερα επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης και αποπροσωποποίησης (χωρίς,


όμως, στατιστικά σημαντικές διαφορές), ενδεχομένως γιατί η ενασχόληση με το ίδιο

αντικείμενο 15-20 χρόνια προκαλεί συναισθηματική κόπωση και απώλεια ενδιαφέροντος.

Αντίθετα, η πολυετής απασχόληση (> 20 χρόνια) δημιουργεί ένα αίσθημα ασφάλειας, γιατί οι

«βετεράνοι» επαγγελματίες υγείας γνωρίζουν καλά το αντικείμενο της δουλειάς τους και

έχουν την εμπειρία να προφυλάσσονται από στρεσογόνες καταστάσεις. Αξίζει να σημειωθεί

ότι οι γιατροί με τα λιγότερα έτη στο επάγγελμα εμφανίζουν καλύτερη γενική υγεία,

σωματική υγεία και ψυχική υγεία.

Οι γιατροί, που εργάζονταν τις λιγότερες ώρες (<30) είχαν χαμηλότερα επίπεδα

συναισθηματικής εξάντλησης και υψηλότερα επίπεδα προσωπικών επιτευγμάτων. Όσον

αφορά στη σχετιζόμενη με την ποιότητα ζωής υγεία, οι γιατροί, που εργάζονταν

περισσότερες ώρες (>50) είχαν τις χαμηλότερες τιμές για όλες τις κλίμακες του SF-36. όλες

οι διαφορές δεν ήταν στατιστικά σημαντικές.

Τέλος, όσον αφορά το μηνιαίο εισόδημα, οι γιατροί με τις μικρότερες μηνιαίες

οικονομικές απολαβές είχαν τα χαμηλότερα επίπεδα συναισθηματικής εξάντλησης και

αποπροσωποποίησης και τα υψηλότερα των προσωπικώς επιτευγμάτων.

Από τις διμεταβλητές συσχετίσεις, βρέθηκε ότι η συναισθηματική εξάντληση

συσχετίζεται σημαντικά με τις τρεις από τις τέσσερις κλίμακες της σωματικής υγείας

(σωματική λειτουργικότητα, σωματικός πόνος, γενική υγεία) και με τις δύο από τις τέσσερις

κλίμακες της ψυχικής υγείας (ζωτικότητα, ψυχική υγεία). Στατιστικά σημαντική είναι και η

σχέση της συναισθηματικής εξάντλησης με τους δείκτες της σωματικής και ψυχικής υγείας.

Δηλαδή, η μεγαλύτερη συναισθηματική εξάντληση μεταφράζεται ως χειρότερη σωματική και

ψυχική υγεία. Επομένως, η συναισθηματική εξάντληση μπορεί να θεωρηθεί προγνωστικός

δείκτης της κατάστασης της σωματικής και ψυχικής υγείας του ιδιώτη γιατρού. Οι σχέσεις

των άλλων δύο διαστάσεων της ΕΕ (προσωπικά επιτεύγματα, αποπροσωποποίηση) μες τις

κλίμακες υγείας του SF-36 δεν ήταν στατιστικά σημαντικές.

Σύγκριση των αποτελεσμάτων της μελέτης μας με αυτά άλλων μελετών είναι δύσκολο να

γίνει. Στον ελληνικό χώρο δεν υπάρχουν έρευνες που να μελετούν την επαγγελματική

εξουθένωση σε δείγμα ιατρών με τα χαρακτηριστικά του δείγματος της δικής μας έρευνας.

Αυτή τη στιγμή συντελείται στην Ελλάδα μια αλλαγή στον τρόπο παροχής πρωτοβάθμιας

φροντίδας υγείας. Από τις αρχές του 2012 άρχισε να λειτουργεί ο ΕΟΠΥΥ μέσω του οποίου

παρέχονται υπηρεσίες πρωτοβάθμιας περίθαλψης στην συντριπτική πλειοψηφία των

ασφαλισμένων των διαφόρων ασφαλιστικών οργανισμών. Ενώ πριν το 2012 η συντριπτική

πλειοψηφία των Ελλήνων ιδιωτών ιατρών παρείχαν τις υπηρεσίες τους μέσω διαφόρων


μορφών συμβάσεων με τα ασφαλιστικά ταμεία, σήμερα το 80% των ιδιωτών ιατρών δεν

έχουν σύμβαση με κανένα ασφαλιστικό ταμείο, αμειβόμενοι απευθείας από τους ασθενείς.

Είναι, επομένως, φανερό ότι τα χαρακτηριστικά των ιδιωτών ιατρών, όσον αφορά τον

τρόπο παροχής των υπηρεσιών υγείας απ’ αυτούς και κατά συνέπεια των εργασιακών

συνθηκών, έχουν αλλάξει. Οι μη συμβεβλημένοι με τον ΕΟΠΥΥ γιατροί δεν υπόκεινται στις

γραφειοκρατικές διαδικασίες, που απαιτούνται για την είσπραξη της αμοιβής τους,

συμπεριλαμβανομένης και της πολύμηνης καθυστέρησης της είσπραξής της, αφού πλέον

αμείβονται απευθείας από τον ασθενή. Από την άλλη, η απουσία σύμβασης ενδεχομένως να

δρα αποτρεπτικά για τους ασθενείς στο να επισκεφτούν τους συγκεκριμένους γιατρούς, λόγω

της οικονομικής επιβάρυνσης της επίσκεψης, η οποία μάλιστα δεν αποζημιώνεται από τον

ΕΟΠΥΥ. Αυτό οδηγεί σε μείωση του εργασιακού φόρτου των ιδιωτών ιατρών και κατά

συνέπεια στη μείωση των εβδομαδιαίων ωρών εργασίας. Έτσι, ίσως, εξηγείται γιατί οι ιατροί

της μελέτης μας εργάζονται κατά μέσο όρο 42 ώρες εβδομαδιαίως, 11 ώρες λιγότερες από

τους ιδιώτες ιατρούς μίας άλλης μελέτης (Δεσίρης, 2006).

Στη διεθνή βιβλιογραφία υπάρχουν αρκετές μεν μελέτες για την επαγγελματική

εξουθένωση των γιατρών, που ασκούν πρωτοβάθμια φροντίδα υγείας, με αντικρουόμενα

αποτελέσματα δε, λόγω της διαφορετικής δομής και του διαφορετικού τρόπου λειτουργίας

των συστημάτων πρωτοβάθμιας περίθαλψης στις διάφορες χώρες. Η Shackelton και

συνεργάτες (2010) μελέτησαν την επίδραση του εργασιακού stress στους γιατρούς

πρωτοβάθμιας περίθαλψης τριών διαφορετικών συστημάτων υγείας (Γερμανία, Αγγλία,

Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής) και διαπίστωσαν ότι οι Άγγλοι γιατροί βιώνουν λιγότερο

stress και οι Γερμανοί γιατροί το περισσότερο. Οι διαφορές αποδόθηκαν στην διαφορετική

οργάνωση των συστημάτων πρωτοβάθμιας περίθαλψης των τριών χωρών, η οποία επηρέαζε

την επαγγελματική αυτονομία των γιατρών.

Ο Lee και συνεργάτες (2008) μελέτησαν 123 Καναδούς οικογενειακούς γιατρούς και

βρήκαν ότι 48% εμφάνισαν υψηλή συναισθηματική εξάντληση, 46,3% υψηλή

αποπροσωποποίηση και 48% χαμηλή έλλειψη προσωπικών επιτευγμάτων.

Ο Cooke και συνεργάτες (2013) μελέτησαν 128 Αυστραλούς γενικούς γιατρούς και

βρήκαν ότι μόνο το 14% εμφάνιζαν επαγγελματική εξουθένωση και μάλιστα χαμηλή ή

ενδιάμεση.

Η Goehring και συνεργάτες (2005) μελέτησαν 1755 Ελβετούς γιατρούς (γενικοί γιατροί,

παθολόγοι, παιδίατροι) και διαπίστωσαν ότι το 30% βιώνει ενδιάμεση και 4% υψηλή

επαγγελματική εξουθένωση.


Ο Shanafelt και συνεργάτες (2012) μελέτησαν 7288 Αμερικανούς γιατρούς και

διαπίστωσαν ότι το 45,8% εμφάνισε συναισθηματική εξάντληση ή αποπροσωποποίηση σε

υψηλή τιμή. Την πρωτοκαθεδρία στην επαγγελματική εξουθένωση κατείχαν οι ειδικότητες

πρώτης γραμμής, όπως η επείγουσα ιατρική, η παθολογία και η οικογενειακή ιατρική.

Τελειώνοντας, πρέπει να τονισθεί ότι σχεδόν όλα τα αποτελέσματα δεν παρουσίασαν

στατιστικώς σημαντικές διαφορές. Επιπρόσθετα, το δείγμα των ιατρών δεν είναι και πολύ

μεγάλο, λόγω της σχετικά μικρής συμμετοχής (30%). Έτσι, τα συμπεράσματα δεν κρίνονται

ασφαλή και αντιπροσωπευτικά, παρά μόνο ενδεικτικά. Για την εξαγωγή ασφαλών και

τελικών αποτελεσμάτων κρίνεται επιτακτική η ανάγκη της περαιτέρω διερεύνησης του

φαινομένου σε περισσότερο αντιπροσωπευτικά δείγματα και σε ευρύτερες γεωγραφικές

περιοχές της χώρας μας και σε πανελλαδικό επίπεδο, αν αυτό είναι δυνατό.

9. ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα ευρήματα της παρούσας μελέτης οδηγούν στο συμπέρασμα ότι θα πρέπει να δοθεί

έμφαση στην αύξηση των προσωπικών επιτευγμάτων , στην μείωση της συναισθηματικής

εξάντλησης και της αποπροσωποποίησης, στην ενίσχυση της σωματικής λειτουργικότητας,

της γενικής υγείας, της ζωτικότητας και της ψυχικής υγείας, καθώς και στη μείωση του

σωματικού πόνου των ιατρών.


Για να επιτευχθούν τα παραπάνω πρέπει να γίνουν παρεμβάσεις σε προσωπικό-ατομικό,

αλλά και σε περιβαλλοντολογικό-εργασιακό επίπεδο.

Σε ατομικό επίπεδο, οι ιατροί πρέπει να εμπλουτίσουν τις γνώσεις τους σχετικά με το

εργασιακό stress και την επαγγελματική εξουθένωση, τα προβλήματα που προκύπτουν από

αυτές και τους τρόπους αυτοδιάγνωσης. Εδώ σημαντικό ρόλο μπορεί να παίξει το

Πανεπιστήμιο, τόσο κατά τη διάρκεια της φοίτησής τους όσο και κατά τη διάρκεια της

ειδίκευσής τους.

Ο σωστός προγραμματισμός του εργασιακού χρόνου, η ισορροπία και ο διαχωρισμός της

επαγγελματικής και της προσωπικής ζωής, η σωματική άσκηση, η σωστή διατροφή και η

αύξηση των κοινωνικές επαφών αποδεδειγμένα αποτελούν τρόπους καταπολέμησης της

εμφάνισης του συνδρόμου της ΕΕ.

Σε εργασιακό επίπεδο, εργαλεία, που αποτρέπουν την εμφάνιση του συνδρόμου της

επαγγελματικής εξουθένωσης, αποτελούν η καλύτερη διαχείριση των προβλημάτων που

προέρχονται από την ιατρική πράξη, σαφής ενημέρωση των εργασιακών απαιτήσεων από τους

νέους κυρίως εργαζομένους, η απόκτηση δεξιοτήτων για την αποτελεσματικότερη αντιμετώπιση

δύσκολων ασθενών, η άσκηση της αμφίδρομης επικοινωνίας ιατρού-ασθενή, η ύπαρξη

κοινωνικής και ψυχολογικής υποστήριξης από τους συναδέλφους και την οικογένεια. Σημαντικό

ρόλο εδώ μπορεί να διαδραματίσουν οι κατά τόπους Ιατρικοί Σύλλογοι, οι οποίοι μπορεί να

λειτουργήσουν ομάδες ψυχολογικής υποστήριξης και συμβουλευτικής εποπτείας των ιατρών-

μελών τους, να οργανώνουν σε τακτά χρονικά διαστήματα ψυχαγωγικές εκδηλώσεις, σεμινάρια

επιμόρφωσης για ιατρικά θέματα, αλλά και μαθήματα με σκοπό την απόκτηση δεξιοτήτων για

την καλύτερη διαχείριση του εργασιακού stress.


ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ

Α. ΔΗΜΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ

Παρακαλώ σημειώστε με ένα √ μία μόνο απάντηση σε καθεμιά από τις παρακάτω

ερωτήσεις.

1. Φύλο : □ Άνδρας □ Γυναίκα

2. Ηλικία : □ 26-35 □ 36-45 □ 46-55 □ ≥56

3. Οικογενειακή κατάσταση : □ Έγγαμος-η

□ Άγαμος-η

□ Διαζευγμένος-η

□ Χήρος-α

Πόσα παιδιά έχετε ; ……

4. Πόσα χρόνια, συνολικά, ασκείτε το επάγγελμά σας, ως ειδικευμένος γιατρός ;

□ 0-5 □ 6-10 □ 11-15

□ 16-20 □ > 20

5. Πόσα χρόνια υπηρεσίας έχετε συνολικά στην παρούσα εργασία σας ;

□ 0-5 □ 6-10 □ 11-15

□ 16-20 □ > 20

6. Τι ειδικότητα έχετε ; …………………………………………………..

7. Πόσες, κατά μέσο όρο, ώρες εργάζεσθε την εβδομάδα ; ……………...

8. Πόσες είναι οι μηνιαίες αποδοχές σας ;

□ ≤ 1000 ευρώ

□ 1001-2000 ευρώ

□ 2001-3000 ευρώ

□ 3001-4000 ευρώ

□ > 4000 ευρώ


Β. ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΌΓΙΟ ΚΑΤΑΓΡΑΦΉΣ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΚΉΣ ΕΞΟΥΘΈΝΩΣΗΣ ΤΗΣ MASLACH. Οι ερωτήσεις που ακολουθούν αφορούν τον τρόπο που οι επαγγελματίες υγείας αντιλαμβάνονται τη δουλειά τους και τους ασθενείς που φροντίζουν. Επιλέξτε την απάντηση που ταιριάζει, κάθε φορά, στη δική σας περίπτωση, ως εξής:

Συχνότητα Ποτέ δεν μου

συμβαίνει

Λίγες φορές το

χρόνο

Μία φορά το μήνα ή

λιγότερο

Δυο – τρεις

φορές το μήνα

Μία φορά την εβδομάδα

Αρκετές φορές

την εβδομάδα

Κάθε μέρα μου συμβαίνε

ι Απάντηση 0 1 2 3 4 5 6

Πόσο συχνά ….. (βαθμολογήστε την κάθε πρόταση από 0 ως 6)

1Νιώθω ψυχικά εξαντλημένος/η από τη δουλειά μου.

2Νιώθω άδειος/α, σα να μην έχει μείνει τίποτα μέσα μου, την ώρα που σχολάω από τη δουλειά μου.

3Νιώθω κουρασμένος/η όταν ξυπνάω το πρωί και έχω να αντιμετωπίσω ακόμη μία μέρα στη δουλειά.

4Μπορώ εύκολα να καταλάβω πως νιώθουν οι ασθενείς μου για όσα τους συμβαίνουν.

5Νιώθω ότι συμπεριφέρομαι απρόσωπα σε μερικούς ασθενείς, σα να ήταν αντικείμενα.

6Μου είναι πολύ εξαντλητικό να δουλεύω με ασθενείς όλη τη μέρα.

7Κανονίζω πολύ αποτελεσματικά τα προβλήματα των ασθενών μου.

8Νιώθω εξουθενωμένος από τη δουλειά μου.

9Νιώθω ότι επηρεάζω θετικά τη ζωή των ασθενών μέσα από τη δουλειά μου.

10Νιώθω λιγότερο ευαίσθητος/η προς ανθρώπους από τότε που άρχισα αυτή τη δουλειά.

11Με προβληματίζει ότι σιγά – σιγά αυτή η δουλειά με κάνει συναισθηματικά πιο σκληρό/η.

12Με γεμίζει δύναμη και ενεργητικότητα η δουλειά μου με τους ασθενείς.

13Νιώθω απογοητευμένος/η από τη δουλειά μου.

14Πιστεύω ότι εργάζομαι πολύ σκληρά στη δουλειά μου.

15Στην ουσία, δεν με απασχολεί τι συμβαίνει σε μερικούς ασθενείς μου.

16Μου φέρνει μεγάλη ένταση το να βρίσκομαι σε άμεση επαφή με ασθενείς.


17Μπορώ να δημιουργώ μια άνετη ατμόσφαιρα με τους ασθενείς μου.

18Στο τέλος της ημέρας, έχω καλή διάθεση που δούλεψα στενά με τους ασθενείς μου.

19Νιώθω ότι έχω καταφέρει πολλά αξιόλογα πράγματα σ’ αυτή τη δουλειά.

20Νιώθω ότι δεν αντέχω άλλο πια … νιώθω πως ο κόμπος έφτασε στο χτένι.

21Αντιμετωπίζω πολύ ήρεμα τα προβλήματα που προκύπτουν στη δουλειά μου.

22Νομίζω ότι οι ασθενείς με κατηγορούν ότι δεν νοιάζομαι για μερικά από τα προβλήματά τους.

Γ. Ιεραρχήστε τα παρακάτω προβλήματα, που συμβάλλουν στη δυσαρέσκεια από την

εργασία σας και δημιουργούν αρνητικό κλίμα. Γράψτε 1, δίπλα από το σημαντικότερο για

εσάς πρόβλημα, 2 για το αμέσως επόμενα και ούτω καθεξής.

1 Οι χαμηλές αμοιβές

2 Η ένταση (φόρτος) εργασίας

3 Το ωράριο εργασίας

4 Η έλλειψη κοινωνικής αναγνώρισης

5 Η έλλειψη επικοινωνίας και συνεργασίας με τους συναδέλφους

6 Η έλλειψη κατανόησης από τους ασθενείς και τους συγγενείς τους

7Η έλλειψη υποστήριξης από το άμεσο οικογενειακό-συγγενικό

περιβάλλον

8 Ο ανεπαρκής χρόνος μελέτης

Δ. SF36 ΕΡΕΥΝΑ ΥΓΕΙΑΣ


ΟΔΗΓΙΕΣ: Το ερωτηματολόγιο αυτό ζητά τις δικές σας απόψεις για την υγεία σας. Οι

πληροφορίες σας θα μας βοηθήσουν να εξακριβώσουμε πώς αισθάνεστε από πλευράς υγείας και

πόσο καλά μπορείτε να ασχοληθείτε με τις συνηθισμένες δραστηριότητές σας.

Απαντήστε στις ερωτήσεις, βαθμολογώντας κάθε απάντηση με τον τρόπο που σας δείχνουμε. Αν

δεν είστε απόλυτα βέβαιος/βέβαιη για την απάντησή σας, παρακαλούμε να δώσετε την απάντηση

που νομίζετε ότι ταιριάζει καλύτερα στην περίπτωσή σας.

1. Γενικά, θα λέγατε ότι η υγεία σας είναι:

(βάλτε μέσα σε

κύκλο)

` Άριστη…………………………………1

Πολύ καλή……………………………..2

Καλή…………………………………...3

Μέτρια…………………………………4

Κακή…………………………………...5

2. Σε σύγκριση με ένα χρόνο πριν, γενικά πώς θα αξιολογούσατε την υγεία σας τώρα;

(βάλτε μέσα σε κύκλο)

Πολύ καλύτερη τώρα απ’ ότι ένα χρόνο πριν

…………1

Κάπως καλύτερη τώρα απ’ ότι ένα χρόνο πριν.………..2

Περίπου η ίδια όπως ένα χρόνο πριν…………………...3

Κάπως χειρότερη τώρα απ’ ότι ένα χρόνο πριν...………4

Πολύ χειρότερη τώρα απ’ ότι ένα χρόνο πριν...

………...5

3. Οι παρακάτω προτάσεις περιέχουν δραστηριότητες που πιθανώς να κάνετε κατά τη διάρκεια

μιας συνηθισμένης ημέρας. Η τωρινή κατάσταση της υγείας σας, σας περιορίζει σε αυτές τις

δραστηριότητες; Εάν ναι, πόσο;

(βάλε μέσα σε κύκλο έναν αριθμό σε κάθε σειρά)


ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ Ναι, με

περιορίζει

Πολύ

Ναι, με

περιορίζει Λίγο

Όχι, δεν με

περιορίζει

Καθόλου

α. Σε κουραστικές

δραστηριότητες, όπως είναι το

τρέξιμο, το σήκωμα βαριών

αντικειμένων, ή η συμμετοχή σε

δυναμικά σπορ.

1 3 3

β. Σε μέτριας έντασης

δραστηριότητες, όπως η

μετακίνηση ενός τραπεζιού, το

σπρώξιμο μιας ηλεκτρικής σκούπας,

ο περίπατος στην εξοχή ή όταν

παίζετε ρακέτες στην παραλία.

1 2 3

γ. Όταν σηκώνετε ή μεταφέρετε

ψώνια από την αγορά

1 2 3

δ. Όταν ανεβαίνετε μερικές σκάλες. 1 2 3

ε. Όταν ανεβαίνετε μία σκάλα. 1 2 3

στ. Στο λύγισμα του σώματος, στο

γονάτισμα ή στο σκύψιμο.

1 2 3

ζ. Όταν περπατάτε πάνω από ένα

χιλιόμετρο.

1 2 3

η. Όταν περπατάτε μερικές

εκατοντάδες μέτρα.

1 2 3

θ. Όταν περπατάτε περίπου εκατό

μέτρα.

1 2 3

ι. Όταν κάνετε μπάνιο ή όταν

ντύνεστε.

1 2 3

4. Τις τελευταίες 4 εβδομάδες, σας παρουσιάστηκαν είτε στη δουλειά σας – είτε σε κάποια άλλη

συνηθισμένη καθημερινή σας δραστηριότητα – κάποια από τα παρακάτω προβλήματα, εξαιτίας

της κατάστασης της σωματικής σας υγείας;

(βάλτε μέσα σε κύκλο έναν αριθμό σε κάθε

σειρά)


ΝΑΙ ΟΧΙ

α. Μειώσατε το χρόνο που συνήθως αφιερώνετε στη δουλειά ή σε

άλλες δραστηριότητες.

1 2

β. Επιτελέσατε λιγότερα από όσα θα θέλατε. 1 2

γ. Περιορίσατε το είδος δουλειάς ή άλλων δραστηριοτήτων σας. 1 2

δ. Δυσκολευτήκατε να εκτελέσετε τη δουλειά ή άλλες

δραστηριότητές σας (για παράδειγμα, κατεβάλατε μεγαλύτερη

προσπάθεια)

1 2

5. Τις τελευταίες 4 εβδομάδες, σας παρουσιάστηκαν είτε στη δουλειά σας – είτε σε κάποια άλλη

συνηθισμένη καθημερινή σας δραστηριότητα – κάποια από τα παρακάτω προβλήματα, εξαιτίας

οποιουδήποτε συναισθηματικού προβλήματος (λ.χ. επειδή νιώσατε μελαγχολία ή άγχος);

(βάλτε μέσα σε κύκλο έναν αριθμό σε κάθε σειρά)

ΝΑΙ ΟΧΙ

α. Μειώσατε το χρόνο που συνήθως

αφιερώνετε στη δουλειά ή σε άλλες

δραστηριότητες.

1 2

β. Επιτελέσατε λιγότερα από όσα θα

θέλατε.

1 2

γ. Κάνατε τη δουλειά ή και άλλες

δραστηριότητες λιγότερο

προσεκτικά απ’ ότι συνήθως.

1 2

6. Τις τελευταίες 4 εβδομάδες, σε ποιο βαθμό επηρέασε η κατάσταση της σωματικής σας υγείας ή

κάποια συναισθηματικά προβλήματα τις συνηθισμένες κοινωνικές σας δραστηριότητες με την

οικογένεια, τους φίλους, τους γείτονές σας ή με άλλες κοινωνικές ομάδες:


Καθόλου.………………………………1


Ελάχιστα...……………………………..2

Μέτρια.………………………………...3

Αρκετά…………………………………4

Πάρα πολύ...…………………………...5

7. Πόσο σωματικό πόνο νιώσατε τις τελευταίες 4 εβδομάδες;


Καθόλου.………………………………1

Πολύ ήπια.……………………………..2

Ήπιο…..…..…………………………...3

Μέτριο…………………………………4

Έντονο….……………………………...5

Πολύ

έντονο……………………………6

8. Τις τελευταίες 4 εβδομάδες, πόσο επηρέασε ο πόνος τη συνηθισμένη εργασίας σας (τόσο την

εργασία έξω από το σπίτι όσο και μέσα σε αυτό);


Καθόλου.………………………………1

Λίγο……...……………………………..2

Μέτρια.………………………………...3

Αρκετά…………………………………4

Πάρα πολύ...…………………………...5

9. Οι παρακάτω ερωτήσεις αναφέρονται στο πώς αισθανόσαστε και στο πώς ήταν γενικά η

διάθεσή σας τις τελευταίες 4 εβδομάδες. Για κάθε ερώτηση, παρακαλείστε να δώσετε εκείνη την

απάντηση που πλησιάζει περισσότερο σε ότι αισθανθήκατε. Τις τελευταίες 4 εβδομάδες, για πόσο

χρονικό διάστημα;

(βάλτε μέσα σε κύκλο ένα αριθμό σε κάθε σειρά)

Συν

Το

μεγαλύτερ

Σημαντικ

ό

Μερικέ

ς φορές

Μικρό

διάστημ

Καθόλο

υ


εχώςο

διάστημαδιάστημα α

α. Αισθανόσαστε γεμάτος

/γεμάτη ζωντάνια;

1 2 3 4 5 6

β. Είχατε πολύ

εκνευρισμό;

1 2 3 4 5 6

γ. Αισθανόσαστε τόσο

πολύ πεσμένος/πεσμένη

ψυχολογικά, που τίποτε

δεν μπορούσε να σας

φτιάξει το κέφι;

1 2 3 4 5 6

δ. Αισθανόσαστε ηρεμία

και γαλήνη;

1 2 3 4 5 6

ε. Είχατε πολλή

ενεργητικότητα;

1 2 3 4 5 6

στ. Αισθανόσαστε

απελπισία και

μελαγχολία;

1 2 3 4 5 6

ζ. Αισθανόσαστε

εξάντληση;

1 2 3 4 5 6

η. Ήσαστε

ευτυχισμένος/ευτυχισμένη

;

1 2 3 4 5 6

θ. Αισθανόσαστε

κούραση;

1 2 3 4 5 6

10. Τις τελευταίες 4 εβδομάδες, για πόσο χρονικό διάστημα επηρέασαν τις κοινωνικές σας

δραστηριότητες (π.χ. επισκέψεις σε φίλους, συγγενείς κλπ.) η κατάσταση της σωματικής σας

υγείας ή κάποια συναισθηματικά προβλήματα;


Συνεχώς…………………………………1

Το μεγαλύτερο διάστημα.......…………..2

Μερικές φορές..………………………...3

Μικρό διάστημα..………………………4

Καθόλου.......…………………………...5


11. Πόσο ΑΛΗΘΙΝΕΣ ή ΨΕΥΔΕΙΣ είναι οι παρακάτω προτάσεις στη δική σας περίπτωση;

(βάλτε μέσα σε κύκλο ένα αριθμό σε κάθε

σειρά)

Εντελώς αλήθεια

Μάλλον

ΑλήθειαΔεν ξέρω

Μάλλον

Ψέμα

Εντελώς

Ψέμα

α. Μου φαίνεται ότι

αρρωσταίνω λίγο

ευκολότερα από

άλλους ανθρώπους.

1 2 3 4 5

β. Είμαι τόσο υγιής

όσο όλοι οι γνωστοί

μου.

1 2 3 4 5

γ. Περιμένω ότι η

υγεία μου θα

χειροτερεύσει.

1 2 3 4 5

δ. Η υγεία μου είναι

άριστη.

1 2 3 4 5


ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

American College of Physicians. The impending collapse of primary care medicine

and its implications for the state of the nation’s health care. January 30, 2006. (Accessed April

24, 2013,

Appleton K, House A, Dowell A. A survey of job satisfaction, sources of stress and

psychological symptoms among general practitioners in Leeds. Br J Gen Pract. 1998

March; 48(428): 1059–1063.

Aslan SH, Alparslan ZN, Aslan RO, Kesepara C, Unal M. Gender related factors to

burnout among Turkish health professionals. Ann Med Sci 1998, 7:101–106

Bakker AB, Demerouti E. The job demands- resources model: state of the art. J

Manag Psychol 2007; 22:309-328.

Balch C, Freischlag J, Shanafeldt T. Stress and burnout among surgeons. Arch Surg

2009;144(4):371-376

Brewer E, Shapard L. Employee burnout: A meta-analysis of the relationship between

burnout age or years of experience. Human Resources Development Review 2004, 3:102–123

Buchbinder SB, Wilson M, Melick CF, Powe NR. Estimates of costs of primary care

physician turnover. Am J Manag Care. 1999;5:1431-1438.

Buciuniene I, Blazeviciene A, Bliudziute E. Health care reform and job

satisfaction of primary health care physicians in Lithuania. BMC Fam Pract 2005;6:10.

Burke RJ, Shearer J, Deszca G. Burnout among men and women in police work : an

examination of Cherniss model. J Health Res Adm 1984a, 7:162-188.

Cherniss, C. (1980). Professional burnout in human service organizations. New

York:Preager Publisher.

Cooke G, Doust JA, Steele MC. A survey of resilience, burnout, and

tolerance of uncertainty in Australian general practice registrars. BMC Medical Education

2013, 13:2.

Cooper c, Payne R. Causes, coping and consequences of stress at work. St

Eddmundsbury Press, Great Britain, 1988

Cooper L, Rout U, Faragher B: Mental health, job satisfaction and job stress among

general practitioners. Brit Med J 1989, 298:366-370. Crouse BJ. Recruitment and retention of family physicians. Minn Med. 1995;78:29-

32.


De Valk M., Oostrom C. (2007) Burnout in the medical profession. Occupational

Health at work 2007;3(6):1-5.

Doan-Wiggins L, Zun L, Cooper MA, et al. Practice satisfaction, occupational stress,

and attrition of emergency physicians. Acad Emerg Med.1995;2:556-563.

Edelwich, J., & Brodsky, A. (1980). Burn-out: Stages of disillusionment in the helping

professions. New York: Human Services Press.

Fahrenkopf AM, Sectish TC, Barger LK, et al. Rates of medication errors among

depressed and burnt out residents: prospective cohort study. BMJ 2008; 336: 488–91.

Fallowfield L. Quality of life: The missing measurement in health care. Human

Horizon Series-Souvenir Press, London, 1990

Firth-Cozens J, Greenhalgh J. Doctors’ perceptions of the links between stress and

lowered clinical care. Soc Sci Med 1997;44: 1017–22.

Fothergill A, Edwards D, Burnard P. Stress, burnout, coping and stress management in

psychiatrists: Findings from a systematic review. Int J Soc Psychiatry 2004, 50:54–65.

Freundenberger H. Staff burnout. J Soc Issues 1974; 30:159-65.

Goehring C., Gallacch MB, Kiinzi B., Bovier P. Psychosocial and

professional characteristics of burnout in Swiss primary care practitioners: a cross-sectional

survey. Swiss Med Wkly 2 0 0 5 ; 1 3 5 : 1 0 1 – 1 0 8.

Gundersen L. Physician burnout. Annuals of Internal Medicine 2001;135:145-148.

Houkes I, Winants Y, Twellar M, Verdonk P. Development of burnout over time and

the causal order of the three dimensions of burnout among male and female GPs. A three-

wave panel study. BMC Public Health 2011, 11:240.

http://www.acponline.org/advocacy/events/state of healthcare/statehc06 1.pdf )

Joyce C, McNeil J, Stoelwinder J. More doctors, but not enough: Australian medical

workforce supply 2001–2012. Med J Aust 2006; 184 (9): 441-446.

Landrigan CP, Rothschild JM, Cronin JW, et al. Effect of reducing interns’ work

hours on serious medical errors in intensive care units. N Engl J Med 2004; 351: 1838–48.

Lazarus RS, Folkman S. Stress, appraisal and coping. New York, Springer, 1984.

Lee FJ, Stewart M, Brown JB. Stress, burnout, and strategies for

reducing them. What’s the situation among Canadian family physicians? Can Fam Physician

2008;54:234-5.


http://www.acponline.org/advocacy/events/state%20of%20healthcare/statehc06%201.pdf

Lockley SW, Cronin JW, Evans EE, et al, for the Harvard Work Hours, Health and

Safety Group. Effect of reducing interns’ weekly work hours on sleep and attentional failures.

N Engl J Med 2004; 351: 1829–37.

Maslach C, Jackson SE. The measurement of experienced burnout. J Occup Behav

1981;2:99-113.

Maslach C., Jackson S.E., MBI: Maslach Burnout Inventory. Manual Research

Edition. Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press, 1986.

Maslach, C. (1982). Burnout: the cost of caring. Prentice Hall Inc., New Jersey.

McMurray JE, Linzer M, Konrad TR, Douglas J, Shugerman R, Nelson K. The work

lives of woman physicians results from the physician work life study. The SGIM career

satisfaction study group. J Gen Intern Med 2000, 15:372–380.

Micklevitz S. Professional burnout in the park and recreation profession. Illinois:

Illinois Periodicals online, 2001.

Myerson S: Doctors' methods of dealing with "on going" stress in general practice.

Med Sci Res 1991, 19:267-269. Peterson U., Demerouti E., Bergstrom G., Samuelsson M., Asberg M. & Nygren A.

(2008) Burnout and physical and mental health among Swedish healthcare workers. Journal

of Advanced Nursing 62(1), 84-95.

Robinson GE. Career satisfaction in female physicians. JAMA 2004, 291:635.

Salanova M, Llorens S, Garcia-Renedo M, Burriel R, Breso E, Schaufeli W. Towards

a four-dimensional model of burnout: A multigroup factor-analytic study including

depersonalization and cynicism. Educ Psychol Meas 2005, 65:807–819.

Shackelton R., Siegrist J., Link C.,Marceau L., Knesebeck O., and

McKinlay J. Work stress of primary care physicians in the US, UK and German health care

systems. Soc Sci Med. 2010 July; 71(2): 298–304.

Shanafelt TD, Bradley KA, Wipf JW, Back AL. Burnout and self reported patient care

in an internal medicine residency program. Ann Intern Med 2002; 136: 358–67.

Shanafelt TD, West C, Zhao X, et al. Relationship between increased personal well-

being and enhanced empathy among internal medicine residents. J Gen Intern Med 2005; 20:

559–64.

Shanafelt TD, Boone S, Tan L, et al. Burnout and satisfaction with work-life balance

among US physicians relative to the general US population. Arch Intern Med. Published

online August 20, 2012.


http://www.biomedcentral.com/sfx_links?ui=1471-2458-11-240&bibl=B11

Spicard A., Gabble S., Christensen J. Mid-Carrer burnout in generalist and specialist

phycisians. JAMA, 2002;288(12):1447-1450.

Stahlberg B. General practitioners wanted! Lakartidningen 2006;103:1167.

Vachon MLS. Occupational stress in the care of the critically ill, the dying and the

berevead. New York, Hemisphere Publ, 1987.

Van Ham I, Verhoeven A, Groenier K, et al. Job satisfaction among general

practitioners: a systematic literature review. Eur J Gen Pract 2006;12:174–80.

Virtanen P, Oksanen T, Kivimaki M et al. Work stress and health in primary health

care physicians and hospital physicians. Ocuup Environ Med 2008;65:364-366.

Ware J.T., SF– 36, Healthe Survey Update, http:// www.sf-36.org

Ware JE, Sherbourne CD. The MOS 36-item short-form health survey

(SF-36) I. Conceptual framework and item selection. Med Care 1992, 30:473–483

Weiner EL, Swain GR, Wolf B, Gottlieb M. A qualitative study on phycisian’s own

wellness promotion practices. West J Med. 2001;174:19-23.

West CP, Huschka MM, Novotny PJ, et al. Association of perceived medical errors

with resident distress and empathy: a prospective longitudinal study. JAMA 2006; 296: 1071–

78.

Williams ES, Konrad TR, Scheckler DP. Understanding physicians’ intentions to

withdraw from practice: the role of job satisfaction, job stress, mental and physical health.

Health Care Manag Rev. 2001;26:7-19.

Williams ES, Skinner AC. Outcomes of physician job satisfaction: a narrative review,

implications and directions for future research. Health Care Manage Rev 2003; 28: 119–40.

Yamey G, Wilkes M. Promoting wellbeing among doctors. West J Med. 2001;174:37-

41.

Zellars, K.L., Perrewe, P.L, & Hochwarter,W.A. (2000) Burnout in health care: The

role of the five factors of personality. Journal of Applied Social Psychology, 2000, 30, 8, pp.

1570-1 598.

Αλεξιάς, Γ., Αναγνωστόπουλος, Φ. και Πιλάτης, Ι.(2010) Επαγγελματική

εξουθένωση και ικανοποίηση από την εργασία του ιατρικού προσωπικού δημόσιου

Νοσοκομείου των Αθηνών. Επιθεώρηση Κοινωνικών Ερευνών, 131 A′, 2010, 109-136

Αναγνωστόπουλος Φ, Παπαδάτου Δ. (1992) Παραγοντική σύνθεση και εσωτερική

συνοχή του Ερωτηματολογίου Καταγραφής Επαγγελματικής Εξουθένωσης σε δείγμα

νοσηλευτριών. Ψυχολογικά Θέματα 5(3), 183-201.


http://www.sf-36.org/

Δεσίρης Π. Επαγγελματική εξουθένωση: Σύγκριση των ιατρών του δημόσιου και

ιδιωτικού τομέα του νομού Καβάλας. Διπλωματική εργασία. ΕΑΠ, 2006.

Δημητρόπουλος, Χ. και Φιλίππου, Ν. (2008) Η επαγγελματική εξουθένωση στο χώρο

της υγείας. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 25(5):642-647

Θεοδώρου Μ., Σίσκου Ο., Καϊτελίδου Δ. και συν. (2005). Η οργάνωση και διοίκηση

των υπηρεσιών Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας στην Ελλάδα. Στο: Τσάμης Ν., Θεωρία και

Πρακτική της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας. Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής

Αλληλεγγύης. Τρίτο Περιφερειακό Σύστημα Υγείας Πρόνοιας Αττικής. Νέα Διαφημιστική -

NEAdv, Αθήνα.

Θεοφίλου Παρασκευή. Το σύνδρομο της επαγγελματικής εξουθένωσης στο χώρο της

υγείας. E-Περιδικό Επιστήμης & Τεχνολογίας.

http://e-jst.teiath.gr/issue_13_2009/Theofilou_13.pdf (πρόσβαση στις 10/05/2013).

Μπελλάλη, Θ., Κοντοδημόπουλος, Ν., Καλαφάτη, Μ., Νιάκας, Δ. (2007)

Διερευνώντας την επίδραση της επαγγελματικής εξουθένωσης στη σχετιζόμενη με την υγεία

ποιότητα ζωής των Ελλήνων νοσηλευτών. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 24(Συμπλ 1):76-85

Παπαδάτου Δ, Αναγνωστόπουλος Φ. Η ψυχολογία στο χώρο της υγείας. Εκδόσεις

Παπαζήση. Αθήνα, 2012

Παππά Ε.Α., Αναγνωστόπουλος Φ., Νιάκας Δ. (2008) Επαγγελματική εξουθένωση

ιατρικού και νοσηλευτικού προσωπικού και οι επιπτώσεις της στο επίπεδο των παρεχομένων

υπηρεσιών υγείας. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 25(1):94-101

Παππά Ε., Κοντοδημόπουλος Ν., Νιάκας Δ. (2006) Εγκυροποίηση και

προτυποποίηση της επισκόπησης υγείας SF-36 σε αντιπροσωπευτικό δείγμα του ελληνικού

αστικού πληθυσμού. Αρχεία Ελληνικής Ιατρικής 2006, 23(2):159-166.

Πετρόπουλος Κ. Σύνδρομο επαγγελματικής εξουθένωσης στο ιατρικό και

νοσηλευτικό προσωπικό του Γεν. Νοσοκομείου Λαμίας και στο ιατρικό προσωπικό του ΙΚΑ

Λαμίας (συγκριτική μελέτη). Διπλωματική εργασία. ΕΑΠ, 2009

Τούντας Γιάννης. Οι υπηρεσίες υγείας στην Ελλάδα (1996-2006). Κέντρο μελετών

υγείας Εργαστηρίου Υγιεινής και Επιδημιολογίας Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Αθηνών.

Αθήνα, Μάϊος 2008.


http://e-jst.teiath.gr/issue_13_2009/Theofilou_13.pdf

ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΕΠΠΑΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ...

Documents

Transcript of ΜΕΛΕΤΗ ΤΟΥ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΤΗΣ ΕΠΠΑΓΕΛΜΑΤΙΚΗΣ ΕΞΟΥΘΕΝΩΣΗΣ...