Γηάλλεο Καζθακαλίδεο

Το χωριό Τσιλαχανά του Καρς

Αθιερώνεηαι ζηη μνήμη ηου δάζκαλου Γιάννη Καλαϊηζίδη

(Σζιλαχανά 1893 – Σαζκένδη 1963)

1. ΟΝΟΜΑΙΑ ΣΟΤ ΥΩΡΙΟΤ

Σν πιήξεο όλνκα ηνπ ρσξηνύ ζην νπνίν αλαθέξεηαη ε εξγαζία απηή, όπσο πξνέθπςε από ηηο

ζπλεληεύμεηο πνπ έγηλαλ ζηα πιαίζηα ηεο εξγαζίαο απηήο, είλαη Σζηιαραλά. ηε βηβιηνγξαθία ην

ρσξηό αλαγξάθεηαη θαη κε άιια νλόκαηα, όπσο ηξαραλά ή Σζηζιαραλά.

2. ΓΔΩΓΡΑΦΙΑ – ΣΟΠΟΓΡΑΦΙΑ

Ήηαλ ρσξηό ηεο επαξρίαο Καγθηζκάλ θαη απείρε από ην Καξο 45 ρηιηόκεηξα. Η πεξηνρή ζηελ

νπνία ήηαλ ρηηζκέλν ην ρσξηό Σζηιαραλά είρε πςόκεηξν ρακειόηεξν απ’ όηη νη άιιεο δηνηθήζεηο

ηνπ Κπβεξλείνπ Καξο. Ο πξνζαλαηνιηζκόο ηνπ ρσξηνύ ήηαλ αλαηνιηθόο θαη γη’ απηό ραξαθηήξηδαλ

ην ρσξηό σο ειηαθόλ. Άιισζηε απηή ήηαλ – θαη είλαη – ε ηαθηηθή όισλ ησλ νηθηζηώλ, πνπ

θξόληηδαλ πάληα ηα ζπίηηα ηνπο λα ‘βιέπνπλ’ πξνο ηελ αλαηνιή, πξνθεηκέλνπ λα εμαζθαιίδνπλ

πεξηζζόηεξε δέζηε, ιόγσ ησλ πνιύ ςπρξώλ ρεηκώλσλ. Σν ρσξηό βξηζθόηαλ ζε κηα πεδηλή έθηαζε

πεξηηξηγπξηζκέλν από ηα βνπλά Γαδίγνξαλ, Σξνκπνύηζηξα, αξάδ. Σν βνπλό Σξνκπνύηζηξα ήηαλ

όιν βξάρηα θαη πέηξεο, ελώ από ην Γαδίγνξαλ – όηαλ βέβαηα ην επέηξεπαλ θαη νη θαηξηθέο ζπλζήθεο

– θαηλόηαλ ην βηβιηθό όξνο Αξαξάη.

Η θνξπθή ηνπ Αξαξάη ήηαλ ζθεπαζκέλε από ρηόληα όιν ην ρξόλν. Έμσ από ηελ Σζηιαραλά

πεξλνύζε ν πνηακόο Άξαμνο (Άξαμ ή Άξαο), πνπ θαηέιεγε θαη ρπλόηαλ ζηελ Καζπία ζάιαζζα.

Απηό είρε ζαλ απνηέιεζκα ε γε λα είλαη πνιύ εύθνξε. Σα πνιιά θαη κεγάια ςάξηα ηνπ πνηακνύ ηα

έιεγαλ αιάπαινπρ (πέζηξνθεο) θαη νη Σνύξθνη δελ ηα έηξσγαλ γηαηί είραλ ζην θεθάιη ηνπο ζηαπξό.

Σν Αιάη Νηαγνύ (ην βνπλό ηνπ αιαηηνύ) απείρε από ηε Σζηιαραλά πεξίπνπ 30 ρηιηόκεηξα θαη

δελ ρξεηαδόηαλ λα δηαζρίζεη θαλείο ην πνηάκη, πξνθεηκέλνπ λα πάεη ζην βνπλό απηό, γηαηί ην ρσξηό

θαη ην βνπλό βξηζθόηαλ ζηελ ίδηα πιεπξά ηνπ πνηακνύ.

Γύξσ από ηελ Σζηιαραλά ππήξραλ ηα εμήο ρσξηά:

Α) Διιεληθά: Οξηάθηντ, Μνιά Μνπζηαθά, Όινπριε, Γηαιαγνύδηζακ, Απάλ’ θη Αθθά Σζαπίθ,

Αιήζνθε,

Β) Σνπξθηθά: Παζιί, Κέλκεξη, Σνπξνύη, Σζακαζιί.1

ην Άλζελ Σζαπίθ ιεηηνπξγνύζε δηζέζην εθθιεζηαζηηθό ειιεληθό ζρνιείν κε δηεπζπληή ηνλ ηεξέα

Κσλζηαληίλν Μπαγαλά. Σν 1901 ην ζρνιείν είρε 97 καζεηέο (95 αγόξηα θαη 2 θνξίηζηα) θαη

δίδαζθε ν Γηάλλεο Ισαλλίδεο.2

ην Καγθηζκάλ (Γαβνπζκάλ3) πήγαηλαλ νη θάηνηθνη ηνπ ρσξηνύ ζε κηα κέξα κε ηα θάξα, όρη

κέζσ ηνπ θεληξηθνύ επαξρηαθνύ δξόκνπ, αιιά ελόο ζπληνκόηεξνπ δξόκνπ πνπ πεξλνύζε από ην

1 Κάπνηα από ηα ρσξηά πνπ αλαθέξνληαη εδώ σο ηνπξθηθά, ελδερνκέλσο λα είραλ θνπξδηθό

πιεζπζκό. 2 Φξαγθίδεο Βαγγέιεο, Παηξίδεο Καξο Καπθάζνπ (Σζαπίθ, Κηαζζάξ, Παληδαξόη, θ.η.ι. 1878-1920)

– Μειηζζνπξγηό Κηιθίο (1920-1988) - (Ιζηνξηθή, ιανγξαθηθή θαη πνιηηηζηηθή επηζθόπεζε ηεο δωήο

ηωλ θαηνίθωλ 1878-1988), εθδ. πιιόγνπ Μειηζζνπξγησηώλ Θεζ/λίθεο, Θεζ/λίθε 1988, ζ. 22. 3 ηελ πνληηαθή δηάιεθην ησλ Διιήλσλ ηνπ Καξο ην θ ζπρλά ηξεπόηαλ ζε γ. Έηζη ην Καγθηζκάλ

γίλεηαη Γαβνπζκάλ, ην Καξο – Γαξο, θ.ν.θ.

ηνπξθηθό ρσξηό Σζεηέλ.

3. ΚΛΙΜΑ

Η Σζηιαραλά βξηζθόηαλ ζε πςόκεηξν ρακειόηεξν από ηηο άιιεο πεξηνρέο ηνπ Καξο. Έηζη αλ

θαη ην θιίκα ήηαλ επεηξσηηθό, δελ είρε ηνπο βαξείο ρεηκώλεο θαη ηηο πνιύ ρακειέο ζεξκνθξαζίεο

ησλ άιισλ πεξηνρώλ ηνπ Καξο. Ήηαλ ήπην επεηξσηηθό θαη έκνηαδε κε ην θιίκα ηνπ ρσξηνύ ζην

νπνίν εγθαηαζηάζεθαλ όηαλ ήξζαλ ζηελ Διιάδα, δειαδή ζηηο Κάησ Κιεηλέο Φιώξηλαο.

Οη ηέζζεξηο επνρέο ελαιιάζζνληαλ κεηαμύ ηνπο, είραλ ρεηκώλεο κε πνιιά ρηόληα, δξνζεξά

θαινθαίξηα, ελώ ηελ άλνημε θαη ην θζηλόπσξν έπεθηαλ πνιιέο βξνρέο. Ο λνηηάο (Γαπ – αέξ) ζε

αληίζεζε κε ην βνξηά ήηαλ ν αέξαο πνπ θαηάθεξλε λα ιηώλεη ηα ρηόληα, θαη γη’ απηό θαη νη θάηνηθνη

ηνπ ρσξηνύ ηνλ νλόκαδαλ «ρηνλνθάγν».

4. ΓΙΟΙΚΗΗ

Γηνηθεηηθά ην ρσξηό αλήθε ζην Κπβεξλείν Καξο (Κάξζθνγηε Όκπιαζη) κε έδξα ηελ πόιε ηνπ

Καξο, πνπ από ην 1878 αλήθε ζηε ξσζηθή επηθξάηεηα, ζηε Γηνίθεζε Καγθηζκάλ κε έδξα ηελ πόιε

Καγθηζκάλ θαη ζηελ Τπνδηνίθεζε Καγθηζκάλ. Αλήθε επίζεο θαη ζην επαξρηαθό γξαθείν ηνπ

ειιεληθνύ ρσξηνύ Όινπριε. ην επαξρηαθό γξαθείν αλήθαλ θαη ηα παξαθάησ ρσξηά: Μνιά

Μνπζηαθά ζε απόζηαζε 23 ρηιηνκέηξσλ από ην Καξο κε 700 θαηνίθνπο, ην Καγθηζκάλ ζε

απόζηαζε 60 ρηιηνκέηξσλ κε 250 θαηνίθνπο, ην Γαξά Κηιζά 18 ρηιηόκεηξα θαη 800 θαηνίθνπο, ην

Γηαιαγνύδ Σζακ 35 ρηιηόκεηξα θαη 800 θαηνίθνπο, Απάλ’ θη Αθθά Σζαπίθ 33 ρηιηόκεηξα θαη 600

θαηνίθνπο, Κεηζεβάλ 40 ρηιηόκεηξα θαη 400 θαηνίθνπο, Αηθόδ 50 ρηιηόκεηξα θαη 400 θαηνίθνπο,

Όινπριε 35 ρηιηόκεηξα θαη 600 θαηνίθνπο, Οξηάθηντ 40 ρηιηόκεηξα θαη 500 θαηνίθνπο θαη ε

Σζηιαραλά 45 ρηιηόκεηξα από ην Καξο κε 600 θαηνίθνπο.4

Σν θάζε ρσξηό εθπξνζσπνύληαλ ζην επαξρηαθό γξαθείν από ην Γηνύδκπαζε (πξόεδξν), ν

νπνίνο εθιεγόηαλ δηα βνήο ζηηο ζπλειεύζεηο (ζρνη) ησλ θαηνίθσλ ηνπ ρσξηνύ. Οη αξκνδηόηεηέο ηνπ

ήηαλ νη εμήο: είζπξαμε θόξσλ (καρηάδσλ), εθηέιεζε θνηλσθειώλ έξγσλ αιιά θαη αγγαξεηώλ

(πεθηάξηα), πιεξσκή ηνπ ειιελνδαζθάινπ θαζώο θαη ε επίιπζε κηθξνδηαθνξώλ κεηαμύ ησλ

θαηνίθσλ. πάληα νη δηαθνξέο απηέο έθηαλαλ ζηα δηθαζηήξηα ηνπ Καξο, αθνύ νη θάηνηθνη

θξόληηδαλ λα ηηο επηιύνπλ κεηαμύ ηνπο θάλνληαο ακνηβαίνπο ζπκβηβαζκνύο θαη ππνρσξήζεηο.5

Μεηά ην 1910 πξόεδξνο ηνπ επαξρηαθνύ θνηλνηηθνύ γξαθείνπ ήηαλ ν π. Λεβεληίδεο ηνπ

Ισάλλε θαη γξακκαηέαο ν Αλαζηάζηνο Δπζπκηάδεο.6

5. ΙΣΟΡΙΑ ΣΟΤ ΥΩΡΙΟΤ

Μεηά ην Ρσζνηνπξθηθό πόιεκν ηνπ 1876-77, ηε ζπλζήθε ηνπ Αγίνπ ηεθάλνπ θαη ην

πλέδξην ηνπ Βεξνιίλνπ ην 1878, ε πεξηνρή ηνπ Καξο απνζπάηαη από ηελ νζσκαληθή επηθξάηεηα

θαη πξνζαξηάηαη ζηελ αληίζηνηρε ξσζηθή. ’ απηή ηελ πεξηνρή ζα κεηαλαζηεύζνπλ θαη ζα

εγθαηαζηαζνύλ ρηιηάδεο Έιιελεο ηνπ Πόληνπ, ηδηαίηεξα από ηελ πεξηνρή Υαιδίαο, θαηνηθώληαο ζε

75 ακηγή ειιεληθά ρσξηά. Σα ρσξηά απηά εμαθνινπζνύλ λα ππάξρνπλ θαη ζήκεξα, ηα πεξηζζόηεξα

κε ηα ίδηα νλόκαηα πνπ είραλ θαη ηόηε, αλήθνπλ όκσο, από ην 1920 ζηελ ηνπξθηθή επηθξάηεηα.

Γύν είλαη νη θπξηόηεξνη ιόγνη πνπ νδήγεζαλ ηνπ Έιιελεο λα εγθαηαιείςνπλ ηηο εζηίεο ηνπο

ζηνλ Πόλην θαη λα εγθαηαζηαζνύλ ζην Κπβεξλείν ηνπ Καξο:

1. Δκπηζηεύνληαn ηνπο Ρώζνπο επεηδή ήηαλ νκόζξεζθνη,

2. Τπάξραλ άθζνλα εδάθε γηα θαιιηέξγεηα θαη βνζθέο θνπαδηώλ, αθνύ ηα είραλ ήδε εγθαηαιείςεη

νη κνπζνπικάλνη πνπ θηλήζεθαλ πξνο ηα νζσκαληθά εδάθε.

4 Γξεγνξηάδεο Γεώξγηνο, Οη Πόληηνη ηνπ Καπθάζνπ, Θεζ/λίθε 1957

5 ό.π. ζ. 33-34.

6 Μαπξνγέλεο ηπιηάλνο, Σν Κπβεξλείνλ Καξο Αληηθαπθάζνπ θαη ην ελ απηώ ειιεληθόλ ζηνηρείνλ

θαηά ηελ πεξίνδνλ 1878 – 1920, εθδ. Δύμεηλνο Λέζρε Θεζ/λίθεο, Θεζ/λίθε 1963, ζ. 185.

ηελ Σζηιαραλά ζα εγθαηαζηαζνύλ Έιιελεο πξνεξρόκελνη από ηελ πεξηνρή ηεο

Σξαπεδνύληαο θαη ηεο Αξγπξνύπνιεο.

Οη Ρσκαληδαίνη πξηλ ηελ εγθαηάζηαζή ηνπο ζηα εδάθε ηνπ Καξο, νλνκάδνληαλ Παπαδαληέη’

γηαηί πξνέξρνληαλ από ην ρσξηό Παπαδάλησλ ηεο Αξγπξνύπνιεο.

Άιιεο νηθνγέλεηεο πνπ ζα επνηθίζνπλ ηελ Σζηιαραλά είλαη νη ηδεξνπνπιαίνη, νη

ηκεραληδαίνη, νη Υαξαιακπηδαίνη θαη νη Σειθεξηδαίνη από ην ρσξηό ίρηνξκη.

ηε δηάξθεηα ηεο εγθαηάζηαζήο ηνπ νη θάηνηθνη δελ είραλ θακία αξσγή από ην ξσζηθό

θξάηνο, έθηηαμαλ ηα ζπίηηα ηνπο κόλνη, θνπβαιώληαο πέηξεο θαη θνξκνύο δέληξσλ από ηα θνληηλά

δάζε.7

6. ΠΛΗΘΤΜΙΑΚΑ ΣΟΙΥΔΙΑ

Ο αξηζκόο ησλ νηθνγελεηώλ ηεο Σζηιαραλάο, ζύκθσλα κε ηελ καξηπξία ηνπ Ρσκαλίδε

Ρσκαλνύ ήηαλ 35.

Καηά ην έηνο 1913 ν αξηζκόο ησλ νηθνγελεηώλ αλεξρόηαλ ζηηο 27, ελώ νη θάηνηθνη ήηαλ 224.

Σν ζύλνιν ησλ αλδξώλ ήηαλ 120 θαη ησλ γπλαηθώλ 104.

Πάλησο κε πξνγελέζηεξα ζηνηρεία (1907) ν αξηζκόο ησλ νηθνγελεηώλ θαη θαηνίθσλ ήηαλ

κηθξόηεξνο. Τπήξραλ 22 νηθνγέλεηεο, κε 104 άλδξεο θαη 115 γπλαίθεο, ζύλνιν 219 θάηνηθνη.

Σέινο ην 1918 – ιίγν πξηλ θύγνπλ – ν αξηζκόο ησλ θαηνίθσλ απμάλεηαη θαη θηάλεη ηνπο 300.8

7. ΔΚΚΛΗΙΔ – ΔΞΩΚΛΗΙΑ

Οη Σζηιαραλέη’ ήηαλ όινη Έιιελεο Υξηζηηαλνί Οξζόδνμνη. Η εθθιεζία ηεο Αλαιήςεσο ήηαλ

ρηηζκέλε ζην ςειόηεξν ζεκείν ηνπ ρσξηνύ θαη αλήθε ζηελ Μεηξόπνιε ηεο Σηθιίδαο.

Σα ηειεπηαία ρξόληα ηεξέαο ηνπ ρσξηνύ ήηαλ ν Ρσκαλίδεο (ζείνο ηνπ Ρσκαλνύ Ρσκαλίδε) θη

έλαο αθόκε ηεξέαο, ν Ιζαάθ Αξρνληίδεο (παπα - Ιζάθ’ο), πνπ εξρόηαλ από ην δηπιαλό ρσξηό

Οξηάθηντ.

ηελ κηα πιεπξά ηνπ βνπλνύ, ζην δξόκν γηα ην Σνπξνύη, ππήξρε έλαο ζηαπξόο πνπ

ζεσξνύληαλ ηεξόο θαη νη θάηνηθνη πήγαηλαλ θαη ηνλ πξνζθπλνύζαλ. Απηό πξνθάιεζε ηελ νξγή ησλ

Σνύξθσλ πνπ αγαλαθηηζκέλνη πξνζπάζεζαλ δεύνληαο δπν βόδηα λα ηνλ βγάινπλ, ρσξίο ηειηθά λα

ηα θαηαθέξνπλ.

ηελ άιιε πιεπξά ηνπ βνπλνύ ππήξρε κηα εηθόλα ηεο Παλαγίαο δσγξαθηζκέλε πάλσ ζηα

βξάρηα.

8. ΥΟΛΔΙΟ

Σα ζρνιεία ηνπ Κπβεξλείνπ Καξο αλήθαλ ζε δπν θαηεγνξίεο:

1. Σα θπβεξλεηηθά, ππό ηελ επνπηεία ηνπ ξσζηθνύ ππνπξγείνπ παηδείαο.

2. Σα εθθιεζηαζηηθά, ππό ηελ επνπηεία ηεο Ιεξάο πλόδνπ ηεο Σηθιίδαο.

Σν δεκνηηθό ζρνιείν ηνπ ρσξηνύ αλήθε ζηα εθθιεζηαζηηθά ζρνιεία. Γηεπζπληήο ηα ηειεπηαία

ρξόληα ήηαλ ν ηεξέαο Ιζαάθ Αξρνληίδεο θαη δάζθαινο Αιέμαλδξνο Δπζπκηάδεο.9

Σν κνλνηάμην ζρνιείν βξηζθόηαλ ζε απόζηαζε 150 πεξίπνπ κέηξσλ από ηελ εθθιεζία, πνπ

ήηαλ ρηηζκέλε ζην ςειόηεξν ζεκείν ηνπ ρσξηνύ, ελώ ην ζρνιείν βξηζθόηαλ ρακειόηεξα απ’ απηήλ.

Αξρηθά, γύξσ ζηα ηέιε ηνπ 19νπ αηώλα νη ξσζηθέο αξρέο απαγόξεπαλ ηε ρξήζε ηεο

ειιεληθήο γιώζζαο ζην ζρνιείν. Μεηά ηε παξέκβαζε ηεο βαζίιηζζαο Όιγαο, θόξεο ηνπ

Κσλζηαληίλνπ κεγάινπ δνύθα ηεο Ρσζίαο, νη Έιιελεο ήηαλ ειεύζεξνη λα ρξεζηκνπνηνύλ ηε

κεηξηθή ηνπο γιώζζα, ηελ πνληηαθή δηάιεθην.

7 Οη θξάζεηο πνπ είλαη κέζα ζε εηζαγσγηθά αλήθνπλ ζην Ρσκαλό Ρσκαλίδε (γελ. 1906), ε ζπκβνιή

ηνπ νπνίνπ ζηελ πξαγκαηνπνίεζε ηεο παξνύζαο εξγαζίαο ήηαλ ζεκαληηθή. 8 Μαπξνγέλεο, ό.π.

9 Ιζαάθ Λαπξεληίδεο, Αξρείνλ Πόληνπ, η. 31νο, ζ. 446.

ηελ Σζηιαραλά ν αξηζκόο ησλ καζεηώλ ήηαλ πεξίπνπ 40, θαη πξνζέξρνληαλ γηα κάζεκα

θαζεκεξηλά κέρξη θαη ην ηέινο Μαξηίνπ, νπόηε ζηακαηνύζαλ γηα λα βνεζήζνπλ ηνπο γνλείο ηνπο

ζηα ρσξάθηα. Μάζαηλαλ ειιεληθά θαη ξσζηθά. Βηβιία είρε κόλνλ ν δάζθαινο, πνπ καδί κε ηνλ

πίλαθα θαη ηηο θηκσιίεο απνηεινύζαλ ηα επνπηηθά ηνπ κέζα. Οη καζεηέο θνπβαινύζαλ καδί ηνπο

κηα πιάθα πνπ ήηαλ ην αιθαβεηάξη ηνπο θαη έλα θνπζθνύξ (θνκκάηη μεξήο θνπξηάο ζε κέγεζνο

πιηζηνύ) γηα λα θαίλε ζηε ζόκπα.

Καηά ηα ηειεπηαία ρξόληα (κέρξη ην 1918 νπόηε θαη έθπγαλ από ην ρσξηό) δάζθαινο ήηαλ ν

Γηάλλεο Καιατηδίδεο κε ηε γπλαίθα ηνπ Νίλα θαη θάπνηνο (αο ζε Γατζθνπξάληαο) από ην θνληηλό

ρσξηό Σζαπίθ.

Ο Γηάλλεο Καιατηδίδεο γελλεκέλνο ζηελ Σζηιαραλά ηνπ Καξο ην 1893 από θησρή αγξνηηθή

νηθνγέλεηα, αθνύ ηειείσζε ην δεκνηηθό ζρνιείν ηνπ ρσξηνύ, εγθαηαζηάζεθε γηα ζπνπδέο ζηελ

πόιε Κνπηαΐδα ηεο Γεσξγίαο. Δθεί ιεηηνπξγνύζε ην ξσζηθό ζεκηλάξην δαζθάισλ, ζρνιή

αληίζηνηρε κε ηα ειιεληθά δηδαζθαιεία ηεο επνρήο.

Γηα ηηο πςειέο ηνπ επηδόζεηο ζην ζεκηλάξην ε ξσζηθή θπβέξλεζε ηνπ απνλέκεη ππνηξνθία.

Με ηελ νινθιήξσζε ησλ ζπνπδώλ ηνπ επηζηξέθεη ζην ρσξηό ηνπ, όπνπ θαη δηδάζθεη γηα ηέζζεξα

ρξόληα έσο ην 1918. Σε ρξνληά απηή ε πεξηθέξεηα ηνπ Καξο δνθηκάδεηαη από ηηο ζπλέπεηεο ησλ

ξσζνηνπξθηθώλ ζπγθξνύζεσλ θαη ηελ θαηάζηαζε πνπ είρε δεκηνπξγεζεί κεηά ηελ Οθησβξηαλή

Δπαλάζηαζε ηνπ 1917. Ο Γηάλλεο Καιατηδίδεο αλαγθάδεηαη, όπσο θαη όιν ην ειιεληθό ζηνηρείν

ηνπ Κπβεξλείνπ, λα θύγεη πξόζθπγαο πξνο ηε Γεσξγία θαη ηειηθά λα κεηαλαζηεύζεη ζηελ Διιάδα.

Σν 1925 ν Καιατηδίδεο εγθαζίζηαηαη ζην ρσξηό Κάησ Κιεηλέο ηεο Φιώξηλαο, όπνπ θαη

δηνξίδεηαη δάζθαινο. Με πξνζσπηθέο ηνπ ελέξγεηεο αιιά θαη αηνκηθή ρεηξσλαθηηθή εξγαζία

απνπεξαηώλεηαη ε αλνηθνδόκεζε ηνπ ζρνιηθνύ θηηξίνπ κέζα ζε έλα ρξόλν.

Αξγόηεξα (1928 – 1929) δηδάζθεη ζην Πξόηππν Γεκνηηθό ρνιείν ηνπ Γηδαζθαιείνπ

Φιώξηλαο, όπνπ κε ηνλ ππνδηεπζπληή Θεόδσξν Κάζηαλν (πξσηεξγάηεο ηνπ εθζπγρξνληζκνύ ηεο

εθπαίδεπζεο, κε παηδαγσγηθέο ζπνπδέο ζηε Γεξκαλία), εθαξκόδνπλ ηηο αξρέο ηνπ ρνιείνπ

Δξγαζίαο. Έξρεηαη έηζη ζε αληίζεζε κε ηε ζπληεξεηηθή παξάηαμε ηεο Φιώξηλαο θαη απνιύεηαη ην

1931 κε ηελ θαηεγνξία όηη είλαη θνκκνπληζηήο.

Δπαλαπξνζιακβάλεηαη θαη κεηά από δπζκελείο κεηαζέζεηο, αληηζηαζηαθή δξάζε, θπιαθίζεηο,

εμνξία, δεηάεη θαη ηειηθά πεγαίλεη ζηελ Σαζθέλδε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο, εθεί όπνπ βξίζθεηαη ε

νηθνγέλεηά ηνπ. Πέζαλε αθξηβώο πέληε εκέξεο κεηά ηελ άθημή ηνπ εθεί.

9. ΚΣΙΜΑΣΑ – ΟΙΚΟΓΟΜΙΚΗ ΣΔΥΝΙΚΗ

ηελ Σζηιαραλά ππήξραλ δπν καραιάδεο. Πιαηεία ην ρσξηό δελ είρε, είρε όκσο έλα θεληξηθό

ζεκείν θάξδνπο πεξίπνπ 40 κέηξσλ όπνπ καδεύνληαλ ηα δώα ηνπ ρσξηνύ γηα λα κεηαβνύλ ζηηο

βνζθέο. Οη δξόκνη ηνπ ήηαλ ρσκάηηλνη θαη είραλ θάξδνο 4 πεξίπνπ κέηξα.

Σα ζπίηηα απιά θαη θηηαγκέλα γηα λα εμππεξεηνύλ ηηο αζρνιίεο ησλ θαηνίθσλ (γεσξγνί θαηά

θύξην ιόγν θαη θηελνηξόθνη), αιιά θαη λα ηνπο πξνζηαηεύνπλ ηόζν από ηηο θαηξηθέο ζπλζήθεο, όζν

θαη από ηνπο επίδνμνπο ιεζηέο.

Η δηαδηθαζία γηα ην ρηίζηκν ηνπ ζπηηηνύ μεθηλνύζε, όπσο θαη ζήκεξα, κε ζθάςηκν ηεο γεο γηα

ηα ζεκέιηα. ’ απηά ηνπνζεηνύζαλ έλα κπνπθάιη κε αγηαζκό. Σηο πέηξεο κε ηηο νπνίεο έθηηαρλαλ ηα

ζπίηηα ηνπο, ηηο θνπβαινύζαλ ζηηο πιάηεο θαη ρξεζηκνπνηνύζαλ ραξκάλη απνηεινύκελν από ρώκα

θαη αζβέζηε.

Σα παξάζπξα ήηαλ ιίγα θαη κηθξά γηα λα κελ κπαίλνπλ θιέθηεο, ελώ ππήξρε θη έλαο θεγγίηεο

(ξδαλίλ) ζηε ζθεπή.

Οη ζηέγεο, πνπ νλνκαδόηαλ ξδαλία (από ην όλνκα ηνπ θεγγίηε), θηηάρλνληαλ από θνξκνύο

δέληξσλ, ηνπο νπνίνπο επηθάιππηαλ κε ιάζπε θαη από πάλσ έξηρλαλ ρώκα. Έπεηηα έβαδαλ ηα δώα

λα ην παηάλε. Υξεζηκνπνηνύζαλ δειαδή ην ρώκα γηα κόλσζε.

Ο θαζαξηζκόο ηεο ζηέγεο, θαηά ηνπο ρεηκεξηλνύο κήλεο, από ηα ρηόληα γηλόηαλ κε μύιηλα

θηπάξηα. Νεξό θνπβαινύζαλ από έλα πεγάδη πνπ ππήξρε ζην ρσξηό.

ην θπξίσο θηίζκα ηνπ ζπηηηνύ πεξηιακβάλνληαλ θαη ν ζηάβινο. Η εμώπνξηα ηνπ ζπηηηνύ

ήηαλ θνηλή γηα αλζξώπνπο θαη δώα, ελώ ν δηάδξνκνο (αγηάη) νδεγνύζε ζηα δσκάηηα (νηάδαο).

Σν δσκάηην όπνπ καδεύνληαλ ηα βξάδηα γηα λπρηέξη (παξαθάζ’) ιεγόηαλ κηζαθίξ’ νηαζί θαη

ζεξκαηλόηαλ κε ηε ζόκπα (πέζθνλ). Δθεί καδεύνληαλ ην ρεηκώλα ελώ ην θαινθαίξη

ρξεζηκνπνηνύζαλ πεξηζζόηεξν ην αγηάη’. Μεξηθά ζπίηηα δηέζεηαλ θιίβαλν (θιηβηάλ) ζηνλ νπνίν

έςελαλ ηα ιαβάζα θαη ηα έβγαδαλ κε ην ηζαγθάι’. Απνζθεπή ή θειάξ’ έιεγαλ ηελ απνζήθε.

«Απηή είλαη ε πόξηα. Γεμηά είρακε ηνπο ζηάβινπο, ζηελ άθξε. Από ’θεη κπαίλαλε θη από ην

δηάδξνκν βγαίλαλ έμσ [ηα δώα]. Πεξλνύζαλ ηελ νηά, ηελ απνζήθε. Σξία ζηάβινπο είρακε. Γπν

ζηάβινπο είρακε κεγάια δώα θαη έλα ζηάβιν ηα πξόβαηα. Όια από ’θεη ζα βγαίλαλε [ε θεληξηθή

πόξηα ήηαλε γηα αλζξώπνπο θαη δώα]. Πόξηεο δελ αλνίγακε πνιιά, γηαηί νη Σνύξθνη καο ιήζηεπαλ.

Μηα βξαδηά ράιαζαλ ηνλ ηνίρν ηνπ ζηάβινπ γηα λά ’βγαδαλ ηα δώα. Απηνπλνύ ηνπ Αιέμαλδξνπ ν

παηέξαο, αθνύεη απηά ηα ζθπιηά πνπ γαβγίδαλε έμσ, ηη πξάγκα είλαη; Ξύπλεζε, θνηηάδεη, νύη ηελ

πίζηεο! Σειεηώλνπλ ζα βγάινπλ ηα δώα. Πήξε ην ξαβδί θαη ηνπο θπλήγεζε. Ήηαλ άληξαο εθείλνο,

δέθα άληξεο δελ ηνπο ινγάξηαδε.»

Σα αγόξηα κεηά ην γάκν ηνπο έκελαλ κε ηνπο γνλείο ηνπο. Γηα ηα ληόπαληξα δεπγάξηα

έθηηαρλαλ εηδηθό παηάξη ςειά κέζα ζην ζηάβιν θαη έβαδαλ θξεβάηη (θαξαβάη’) γηα λα θνηκνύληαη.

Αιιηώο ε ηεθλνπνίεζε ησλ δεπγαξηώλ ζα ήηαλ αδύλαηε αλ θνηκόληαλ καδί κε ηελ ππόινηπε

νηθνγέλεηα ζε θνηλό θνηηώλα.

Αρπξώλεο δελ είραλ θαη κάδεπαλ ηα ρόξηα ζηελ απιή ζε ζεκσληέο (ηεάδαο). «Έλα ρξόλν καο

ηά ’θαςαλ νη Σνύξθνη. Έλαο Σνύξθνο, Υαβάηο ηνλ ιέγαλε, άιινο νπξιήο από ην Σνπξνύη

(ηνπξθηθό ρσξηό). Ήξζε ην θαινθαίξη, δελ έρνπκε λα ηαΐζνπκε ηα δα, ζα νξγώζνπκε, ηη ζα

θάλνπκε; Από ’δσ θαη από ’θεη η’ αθήζακε.»

Γηα ηηο θόηεο δελ ππήξρε θνηέηζη. Κνηκόληνπζαλ θαζηζκέλεο πάλσ ζε μύιηλα ξαβδηά (ηε

θνζάξαο ην ηαζ) πνπ ήηαλ θξεκαζκέλα από ην ξδαλίλ (ρσκαηνζθεπή) ηνπ ζηάβινπ. ην θέληξν ηεο

νξνθήο ηνπο ζηάβινπ ππήξρε έλαο θεγγίηεο κέζσ ηνπ νπνίνπ νη θόηεο, πεηώληαο έβγαηλαλ έμσ.

10. ΔΠΑΓΓΔΛΜΑΣΑ – ΑΥΟΛΙΔ

Οη θάηνηθνη ηνπ ρσξηνύ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο ήηαλ γεσξγνί θαη θηελνηξόθνη.

Όπσο είπακε παξαπάλσ, ν πνηακόο Άξαμνο πεξλνύζε έμσ από ην ρσξηό. Σν λεξό

εθκεηαιιεύνληαλ νη Σζηιαραλέη’ ζηνπο κύινπο.

Οη κύινη απηνί ήηαλ ηδηνθηεζία ελόο Μαιαθάλνπ.10

Αξγόηεξα ηνπο δηεθδίθεζε έλαο Σνύξθνο

θαη δηθαηώζεθε από ην δηθαζηήξην, κεηά από πέληε ρξόληα δηθαζηηθώλ αγώλσλ.

Σξεηο ήηαλ νη λεξόκπινη (ρακαηιέηε) ζην ρσξηό θαη νη δπν απ’ απηνύο έθηηαρλαλ αιεύξη. Ο

ηξίηνο απνηεινύκελνο από κηα κόλν πέηξα ρξεζίκεπε γηα λα θηηάρλνπλ ην πιηγνύξη.

Κάζε νηθνγέλεηα είρε αξθεηά δώα, αγειάδεο, βόδηα, πξόβαηα. Η νηθνγέλεηα ηνπ Ρσκαλνύ

Ρσκαλίδε είρε πεξίπνπ 20 κεγάια δώα.

Η θνξνινγία ήηαλ αλάινγε κε ηα άηνκα θάζε νηθνγέλεηαο θαη όρη αλάινγε κε ηνλ αξηζκό ησλ

δώσλ πνπ είρε ε θάζε νηθνγέλεηα ή ηα ζηξέκκαηα ρσξαθηώλ πνπ θαιιηεξγνύζε. Έηζη θάζε άηνκν

ήηαλ ππνρξεσκέλν λα πιεξώλεη θόξν έλα ξνύβιη ην ρξόλν.

Γηα ηε βνζθή ησλ δώσλ εθηόο από ηα ιηβάδηα πνπ βξίζθνληαλ κπξνζηά ζην ρσξηό, λνίθηαδαλ

γε από έλα θνπξδηθό ρσξηό, ην Παζηάκ.

Οη θάηνηθνη ην θαινθαίξη γηα λα ζεξίζνπλ ηα ρόξηα από ηα ιηβάδηα, αιιά θαη γηα ηηο άιιεο

αγξνηηθέο δνπιεηέο ηνπο, πξνζιάκβαλαλ βνεζνύο (παξαγηάδεο). Οη βνεζνί απηνί ήηαλ αιιόθπινη,

Σνύξθνη, Κνύξδνη θαη νη ζρέζεηο ηνπο κε ηνπο Έιιελεο ήηαλ θαιέο γηαηί θαη απηνί πήγαηλαλ θαη

βνεζνύζαλ ζηα δηθά ηνπο ρσξάθηα.

Σα πξόβαηα πνπ εμέηξεθαλ ήηαλ κεγαιόζσκα κε κεγάιεο θαη θαξδηέο νπξέο (γνπτξνύρα),

όιν ιίπνο, πνπ δύγηδαλ 10 – 15 νθάδεο. Όηαλ έζθαδαλ ηα πξόβαηα ην ιίπνο ηεο νπξάο ην

ηνπνζεηνύζαλ ζε πηζάξηα (θνβιάθηα). Με ην ππθλό καιιί ηνπο έθηηαρλαλ ην ζηξώκα (ηεζάθ), ην

10

Οη Μαιαθάλνη (Μαιαθάλ’) είραλ ξσζηθή θαηαγσγή, ήηαλ όκσο αηξεηηθνί, ηύπνπ Δπαγγειηζηώλ,

θαη είραλ εμνξηζηεί από ηνλ ηζάξν ζηηο πεξηνρέο ηνπ Καπθάζνπ.

πάπισκα (γεξγάλ), ην καμηιάξη (καμηιάξ’). Σν γάια πνπ κάδεπαλ από ηα πξόβαηα θαη ηηο αγειάδεο,

κηα θνξά ηελ εβδνκάδα ην έθαλαλ βνύηπξν.

Σν βνύηπξν αιιά θαη ην ειηέιαην (θηληζίη γηαγνύλ) ην ρξεζηκνπνηνύζαλ ζηε καγεηξηθή ηνπο,

ελώ ην ειαηόιαδν πνπ αγόξαδαλ ην ρξεζηκνπνηνύζαλ γηα ηελ θαληήια ηνπ ζπηηηνύ.

Όηαλ ήζειαλ λα θάλνπλ ηπξί, δαλείδνληαλ γάια από ηνπο γείηνλεο θαη ην έθηηαρλαλ ζηηο

απνζήθεο κέζα ζε ζθάθεο, αθνύ ηηο θαζάξηδαλ πνιύ θαιά κε κεγάιεο ζθνύπεο απνηεινύκελεο από

βέξγεο. Δάλ ήζειαλ λα θάλνπλ ειαθξύ ηπξί αθαηξνύζαλ ην αλζόγαια.

Σα ρσξάθηα ηνπο ηα έζπεξλαλ κε ζηηάξη, θξηζάξη, βξίδα. Η ζπνξά δηαξθνύζε κέρξη ηελ

άλνημε (Κσλζηαληίλνπ θαη Διέλεο). Όζα ρσξάθηα είραλ ρνξηάξη ηα όξγσλαλ, αθνύ ηα ζέξηδαλ,

πξνο ην ηέινο Ινπιίνπ. Σν όξγσκα γηλόηαλ ζηαπξσηά γηα λα είλαη πεξηζζόηεξν απνηειεζκαηηθό θαη

κε μύιηλα αιέηξηα. Μάιηζηα όξγσλαλ ηα κηζά ρσξάθηα ηε κηα ρξνληά γηα λα ηα ζπείξνπλ ηελ

επόκελε θαη έζπεξλαλ ηα άιια κηζά πνπ είραλ νξγσζεί ηελ πξνεγνύκελε ρξνληά. Δθάξκνδαλ

δειαδή γηα ηα κηζά ρσξάθηα ηελ αγξαλάπαπζε. Όξγσλαλ ην ίδην ρσξάθη δπν θνξέο θη κηα αθόκε

ηελ επόκελε ρξνληά, ιίγν πξηλ ην ζπείξνπλ, γηα λα κε ζαπίζνπλ ηα ζπαξηά ιόγσ ησλ πνιιώλ

ρηνληώλ.

Η Σζηιαραλά θεκίδνληαλ γηα ηα άθζνλα θαη εμαηξεηηθήο πνηόηεηαο νπσξνθεπεπηηθά ηεο,

ιόγσ ηνπ πνηακνύ Άξαμνπ ηνπ νπνίνπ ην λεξό ρξεζηκνπνηνύζαλ γηα λα απμήζνπλ ηελ παξαγσγή.11

Σα θπηώξηά ηνπο απνηεινύκελα από κειηέο θαη βεξηθνθηέο, δελ είραλ πάληα ηθαλνπνηεηηθή

παξαγσγή γηαηί ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο ζάπηδαλ επεηδή δελ ηα ξάληηδαλ θαη άιιεο θνξέο από ηηο

άζρεκεο θαηξηθέο ζπλζήθεο (ραιάδη).

Σα βεξίθνθα ηα άπισλαλ ζηνλ ήιην πάλσ ζηε ρσκαηνζθεπή γηα λα μεξαζνύλ (ηζίξηα) θαη κ’

απηά έθηηαρλαλ θνκπόζηα (ρνζάθ).

ην ρσξηό ππήξρε κόλν έλα εκπνξηθό καγαδί, απηό ηνπ Υαξάιακπνπ Υαξαιακπίδε, πνπ

πέζαλε ζην Βιαληηθαπθάο, από ην νπνίν αγόξαδαλ ζαπνύλη, πεηξέιαην, δάραξε, ζηξαγάιηα, ζπόξηα

(ζίκηζθαο).

Υάληα ζην ρσξηό δελ ππήξραλ θαη ην θνληηλόηεξν απείρε δύν ρηιηόκεηξα.

Η κειηζζνθνκηθή ήηαλ ειάρηζηα αλεπηπγκέλε επί Σνπξθνθξαηίαο, όκσο, αλαπηύρζεθε

αξθεηά κεηά ηελ ξσζηθή θπξηαξρία ζηελ πεξηνρή. ην ρσξηό ηα κειίζζηα πνπ ππήξραλ, αλήθαλ ζ’

έλαλ Μαιαθάλν γεσπόλν πνπ είρε έξζεη από ηελ Σηθιίδα. «Σα κειίζζηα πνπ είρε δεμηά θαη

αξηζηεξά ηνπ απιαθηνύ έκπαηλαλ ζηα γέληα ηνπ.»

Οη Μαιαθάλνη έθαλαλ αγώγηα. Πήγαηλαλ ζην αιαησξπρείν (Αιάη Νηαγνύ) θαη γύξηδαλ ζηα

ρσξηά γηα λα πνπιήζνπλ αιάηη. Οη θηελνηξόθνη έβαδαλ ζηα παρληά ησλ δώσλ θνκκάηηα αιαηηνύ γηα

λα κελ αδπλαηίδνπλ ηα δώα ην ρεηκώλα. Οη πεξηζζόηεξνη εξγάηεο ηνπ αιαησξπρείνπ ήηαλ Αξκέληνη.

Μαιαθάληθα ρσξηά θνληά ζηελ Σζηιαραλά δελ ππήξραλ. Απηά ήηαλ θνληά ζην Καξο, όπσο ην

ρσξηό Σηθκηάδεο θαη ην Σζαθκάθ.

11. ΠΑΡΥΑΡΙΑ (ΓΙΑΪΛΑΓΔ)

«ηε γηατιάλ (παξράξ’) πήγακε κόλν δπν ρξνληέο. Σε κηα ρξνληά πήγακε ζηε γηατιάλ πνπ

ήηαλ θνληά ζην Αιάη Νηαγνύ θαη ζ’ έλα ρσξηό Παζηάκ. Η γηατιάλ αλήθε ζηνπο θαηνίθνπο ηνπ

ρσξηνύ απηνύ θαη ην λνίθηαδαλ γηα λα έρνπλ δηθαίσκα βνζθήο. Σελ άιιε ρξνληά πήγαλ ζε άιιε

γηατιά ζηελ ηνπνζεζία Κηκίζηεπε θνληά ζην ειιεληθό ρσξηό Σζαπίθ.»

ηε γηατιά αλέβαηλαλ νη θηελνηξόθνη από ην Μάην σο ηηο 15 επηεκβξίνπ πεξίπνπ. Σα βόδηα

ηα έδεπαλ, δελ ηα αλέβαδαλ ζηε γηατιά, γηαηί έπξεπε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ θαινθαηξηνύ λα γίλνπλ νη

γεσξγηθέο εξγαζίεο.

ηε γηατιά έπαηξλαλ ηηο αγειάδεο, ηα πξόβαηα θαη ηα ζηείξα δώα. Δθεί ππήξραλ πέηξηλεο

θαιύβεο εκηππόγεηεο ζθεπαζκέλεο κε έλα κίγκα ιάζπεο θαη ρόξησλ (ηζηκ). Οη θαιύβεο

εμαζθάιηδαλ ηελ απαξαίηεηε δξνζηά γηα ηε δηαηήξεζε ησλ γαιαθηνθνκηθώλ πξντόλησλ πνπ

παξήγαγαλ. «Δθόιηδαλ ην γάιαλ, επνίλαλ μύγαιαλ, δνπξβάληδαλ θαη εβγάιλαλ ην βνύηνξνλ. Με η’

11

Λαπξεληίδεο Ιζαάθ, ό.π., ζ. 446.

αηό εγόκσλαλ ηα θνβιάθηα γηα ηνλ χεηκσγθόλ.»

12. ΠΑΝΗΓΤΡΙΑ – ΓΙΑΚΔΓΑΔΙ

ηελ Σζηιαραλά δελ ππήξρε θαλέλα θαθελείν. Ο κόλνο ρώξνο γηα λα ζπγθεληξώλνληαη θαη λα

αληαιιάζζνπλ θνπβέληεο ήηαλ ηα ζπίηηα ηνπο. ην δσκάηην ηνπ ζπηηηνύ (κηζαθίξ’ νηαζί) πνπ είρε

ζόκπα ππνδέρνληαλ ηνπο επηζθέπηεο.

ηα ζπίηηα καδεύνληαλ πνιιέο νηθνγέλεηεο, αθνύ ηειείσλαλ κε ηηο δνπιεηέο ηνπο, θαη

θάζνληαλ σο αξγά ην βξάδπ θαη «επνίλαλ παξαθάζ’».

Δπθαηξία γηα δηαζθέδαζε απνηεινύζαλ νη γάκνη πνπ γίλνληαλ ζηα ζπίηηα αιιά θαη ην

παλεγύξη ηνπ ρσξηνύ, ηελ εκέξα ηεο Αλαιήςεσο. Η ιύξα ζπλόδεπε ηνπο ρνξνύο θαη ηα ηξαγνύδηα

ηνπο.

ην παλεγύξη ηεο Παλαγίαο ηεο Λάινγιεο ηνλ Γεθαπεληαύγνπζην πήγαηλαλ νη Σζηιαραλέη’

από ηελ πξνεγνύκελε εκέξα, όπσο θαη όινη νη Έιιελεο ηνπ Κπβεξλείνπ αιιά θαη άιισλ πεξηνρώλ

ηνπ Αληηθαπθάζνπ.

Η Παλαγία ηε Λάινγιεο ήηαλ γηα ην λόηην Καύθαζν όηη θαη ε Παλαγία νπκειά γηα ηνλ

Πόλην. Μεηά ηνλ μεξηδσκό έθεξαλ ηελ εηθόλα ηεο Παλαγίαο ζηελ Διιάδα, ζην ρσξηό Μεζνλήζη

ηεο Φιώξηλαο.

13. ΠΑΡΑΓΟΔΙ

ηα λπρηέξηα ε λύθε ήηαλ ππνρξεσκέλε λα ζηέθεηαη όξζηα πίζσ από ηελ πόξηα θαη λα κελ

κπαίλεη ζην δσκάηην πνπ ππνδέρνληαλ ηνπο μέλνπο. Έπξεπε λα πιέλεη θάζε βξάδπ ηα πόδηα ηνπ

πεζεξνύ ηεο αιιά θαη ησλ επηζθεπηώλ. Γηα λα δείμεη ζεβαζκό ζηα πεζεξηθά ηεο αιιά θαη ζηνπο

κεγαιύηεξνπο θνπληάδνπο ηεο δελ ηνπο κηινύζε (εθξάη’λελ καζ).

Η ζησπή απηή, ην καζ, κπνξνύζε λα θξαηήζεη κέρξη θαη πέληε ρξόληα. Όζν κεγαιύηεξε ήηαλ

ε δηάξθεηα, ηόζν κεγαιύηεξνο θαη ν ζεβαζκόο πνπ έδεηρλε ζην ζόη ηνπ άληξα ηεο.

Η λύθε εμάιινπ ζηε δηάξθεηα ηνπ θαγεηνύ έπξεπε λα θάζεηαη όξζηα θαη λα πεξηκέλεη λα

θάλε όινη. Όηαλ ηειείσλαλ θαη πεξίζζεπε θαγεηό, θαζόηαλ λα θάεη.

Σνλ παηέξα θώλαδαλ ηεηέ θαη παζά, ηελ κεηέξα κάλα, ηνλ παππνύ πάππν, ηε γηαγηά

θαινκάλα, ην ζείν ζείν θαη ηεηέ ή ηαή (θαη από ηελ πιεπξά ηνπ παηέξα θαη από ηελ πιεπξά ηεο

κεηέξαο).

Θεσξνύπληαλ ληξνπή λα αγθαιηάδνπλ νη γνλείο ηα παηδηά ηνπο κπξνζηά ζηνλ παππνύ ησλ

παηδηώλ. Όηαλ γηλόηαλ θάηη ηέηνην, νη γνλείο εηζέπξαηηαλ ην εηξσληθό ζρόιην: «Αξ, εμέξνπκε λην

έλ’ η’ εζόλ ην παηδίλ. Άιιν λην θηιείο αηό εκπξνζηά ’κνπλ;»

Δίλαη ραξαθηεξηζηηθό όηη ηηο παξαπάλσ ζπλήζεηεο εμαθνινύζεζαλ λα δηαηεξνύλ θαη κεηά ηελ

εγθαηάζηαζή ηνπο ζηελ Διιάδα.

14. ΓΔΓΟΝΟΣΑ ΔΙ ΒΑΡΟ ΣΩΝ ΑΡΜΔΝΙΩΝ

«Γύξσ ζην 1915 όηαλ ήκνπλ 9 ρξνλώλ πήγαηλα ηα βόδηα γηα βνζθή. Πίζσ από ην ζρνιείν

ππήξρε θόζκνο ζηνηβαγκέλνη θαη επεηδή ήηαλ κεζεκέξη λόκηδα όηη θνηκνύληαη. Σα βόδηα πεδνύζαλ

από πάλσ ηνπο. Οη Αξκέληνη είραλ ζθάμεη 1000 Σνπξθκέλνπο θαη ζθόησζαλ θη έλα αγόξη κηθξό

ηξία ρξνλώλ ζα ήηαλ . Δγώ θνβήζεθα θαη κνπ είπαλ κε θνβάζαη εζύ, δε ζε ζθνηώλνπκε. Σα

πηώκαηα ηα παξάρσζαλ ζε κηθξέο ιίκλεο (ηζόιηα) ζαλ βάιηνπο.»

15. Η ΠΟΡΔΙΑ: ΤΓΚΔΝΣΡΩΗ ΠΡΟΦΤΓΩΝ

ην Καξο θαη ζηε γύξσ πεξηνρή, ζπγθεληξώζεθαλ ηελ άλνημε ηνπ 1918 (ύζηεξα από ηελ

ζπλζήθε ηνπ Μπξεζη – Ληηόθζθ) θαη έσο ην θζηλόπσξν ηνπ 1919 νη Έιιελεο ησλ εμήο πεξηνρώλ:12

12

Καδηαξίδεο Ισάλλεο, Η «Έμνδνο» ηωλ Ειιήλωλ ηνπ Καξο ηεο Αξκελίαο, εθδ. Κπξηαθίδε,

Θεζ/ληθε 1996

Α) Μεξηθά ρσξηά ηεο Τπνδηνίθεζεο Υνξνζάλ, δειαδή ην Καξάνπξγθαλ, ην Ακπνπιβάξη, ην

Γελίθηντ, ην Κηόξνγινπ, ην νπξκπαζάλ θαη νη κηζνί ζρεδόλ θάηνηθνη ηνπ Μεηδηθέξη. Έλα κέξνο

απ’ απηνύο δε ζηακάηεζε ζην Καξο, αιιά ζπλέρηζε ηελ πνξεία ηνπ πξνο ηα ελδόηεξα ηεο Ρσζίαο

θαη εγθαηαζηάζεθε πξνζσξηλά ζηα λόηηα ηεο Ρσζίαο, θπξίσο ζηελ πεξηνρή ηνπ Κνπκπάλ. Η

κεηαθίλεζή ηνπο έγηλε ηνλ Απξίιην ηνπ 1918 θαη ζηνπο θαηνπηλνύο κήλεο ηνπ ίδηνπ ρξόλνπ.

Β) Σα ρσξηά ηεο Τπνδηνίθεζεο Καγθηζκάλ (Γηαιαλγνύδ Σζακ, Κεηζηβάλ, Όινπριε,

Οξηάθηντ, Σζηιαραλά, Άλσ θαη Κάησ Σζαπίθ) πνπ είραλ ζπγθεληξσζεί ζηηο 25 Μαξηίνπ 1918 ζην

Καξάθιεζε, θαηέθπγαλ πξνο ην Καξο. Μεηά ηε ζύγθξνπζή ηνπο όκσο κε ηνπο Αξκέληνπο έλα

κέξνο απ’ απηνύο επέζηξεςε ζηηο εζηίεο ηνπο, ελώ ην κεγαιύηεξν κέξνο ζπλέρηζε ην αξρηθό

δξνκνιόγην δειαδή ηελ πνξεία πξνο ην Καξο.

Οη θάηνηθνη ηεο Σζηιαραλά ζηα ηέιε Φεβξνπαξίνπ 1918 θαη θηάλνπλ κέζσ Γηαιαλγνύδ Σζακ

ζην ειιεληθό ρσξηό Αιήζνθε. Δθεί ζα κείλνπλ έλα κήλα πεξίπνπ. Από ην Αιήζνθη πεγαίλνπλ ζην

ρσξηό Καξάθιεζε, όπνπ ζπλαληηνύληαη κε ηνπο άιινπο Έιιελεο ησλ άιισλ ρσξηώλ ηνπ

Καγθηζκάλ θαη αξρίδεη ε θνηλή πνξεία πξνο ην Καξο.

Σν κεγαιύηεξν θύκα θπγήο πξαγκαηνπνηείηαη ζηηο αξρέο ηνπ 1918. Έρεη πξνεγεζεί ε

Οθησβξηαλή Δπαλάζηαζε ηνλ Οθηώβξε ηνπ 1917 θαη ηα ξσζηθά ζηξαηεύκαηα απνρσξνύλ.

Με ηε ζπλζήθε ηνπ Μπξεζηη – Ληηόθζθ (Μάξηηνο 1918) ην Κπβεξλείν ηνπ Καξο

επηδηθάδεηαη ζηελ Σνπξθία. Υαξαθηεξηζηηθό ηεο πεξηόδνπ απηήο κέρξη ηελ ζπλζήθε ηεο Λνδάλλεο

ην 1923, νπόηε θαη νινθιεξώλεηαη ε ‘Έμνδνο’ ησλ ειιεληθώλ πιεζπζκώλ είλαη ε έληαζε κεηαμύ

ησλ εζλνηήησλ. Σειηθά, ην Μάην ηνπ 1919 κε ηε κεζνιάβεζε ηεο Αγγιίαο, ην Κπβεξλείν ηνπ Καξο

παξαρσξείηαη ζηε Γεκνθξαηία ηεο Αξκελίαο, εθηόο από εθηά ρσξηά ηεο πεξηνρήο ηνπ Αξηαράλ πνπ

παξαρσξήζεθαλ ζηε Γεσξγία. Παξάιιεια ζηηο 19 Μαΐνπ 1919 ν Μνπζηαθά Κεκάι, κε δεμί ηνπ

ρέξη ηνλ Σνπάι Οζκάλ θαη κε ην πξόζρεκα ηεο πξνζηαζίαο ησλ Διιήλσλ ηνπ Πόληνπ από

επηζέζεηο Σνύξθσλ άηαθησλ ζηξαηησηώλ, αξρίδεη ηε δεύηεξε θαη νδπλεξόηεξε θάζε ηεο

Γελνθηνλίαο.

Μηα άιιε πεξίπησζε έληαζεο κεηαμύ ησλ εζλνηήησλ απνηειεί θαη ε ζύγθξνπζε αλάκεζα

ζηνπο Έιιελεο θαη ηνπο Αξκέληνπο ζην ρσξηό Καξάθιεζε (Γαξάθιεζε). Οη Έιιελεο ησλ ρσξηώλ

Γηαιαλγνύδ Σζακ, Κεηζηβάλ, Όινπριε, Οξηάθηντ, Σζηιαραλά θαη Απάλ’ θη Αθθά Σζαπίθ,

ζπγθεληξώλνληαη ζην Καξάθιεζε ζηηο αξρέο Μαξηίνπ ηνπ 1918, πξνθεηκέλνπ λα ζπδεηήζνπλ ηελ

ηξαγηθή θαηάζηαζε πνπ είρε δεκηνπξγεζεί θαη λα απνθαζίζνπλ γηα ηελ Έμνδό ηνπο από ην

Κπβεξλείν. Δλησκεηαμύ νη Ρώζνη ππνρσξνύλ από ηα εδάθε ηνπ Κπβεξλείνπ θαη ηα θαηαιακβάλνπλ

νη επεξρόκελνη Σνύξθνη. Φνβνύκελνη νη Έιιελεο ησλ παξαπάλσ ρσξηώλ, όπσο θαη απηνί ηνπ

Καξάθιεζε, απνθαζίδνπλ λα εγθαηαιείςνπλ ην Καξάθιεζε. Οξίδνπλ σο εκεξνκελία αλαρώξεζεο

ηελ 25ε Μαξηίνπ 1918.

Σε δύζθνιε ζέζε, ζηελ νπνία επξόθεηην λα βξεζνύλ νη Έιιελεο γλώξηδε ν Καιιίληθνο

Γαβξηειίδεο (Κόιηαο) πνπ ήηαλ ηαγκαηάξρεο ηνπ ηζαξηθνύ ζηξαηνύ. Γελλεκέλνο ζην Αθθά

Σζαπίθ, είρε ζπνπδάζεη λνκηθά ζηε Μόζρα. ηελ επηζηξάηεπζε ηνπ 1914, επηζηξαηεύηεθε θαη

ηνπνζεηήζεθε ζην Καξο.13

Αξρηθά νη ζπγρσξηαλνί ηνπ δελ άθνπζαλ ηηο ζπκβνπιέο ηνπ λα κεηαθηλεζνύλ ζηα ελδόηεξα

ηεο Ρσζίαο, αιιά όηαλ ηα πξάγκαηα αγξίεςαλ αλαγθάζηεθαλ λα εγθαηαιείςνπλ ην Καξάθιεζε. ’

όιε ηε δηαδξνκή ν Γαβξηειίδεο έθηππνο έιεγρε ηελ αηέιεησηε θάιαγγα ησλ πξνζθύγσλ από ηελ

αξρή κέρξη ην ηέινο, από ην Καξο σο ηελ Σηθιίδα. Όζνη επέδεζαλ από ηηο θαθνπρίεο, κηινύλ κε ηα

θαιύηεξα ιόγηα γη’ απηόλ.

Όπσο πξναλαθέξζεθε, ζηηο 25 Μαξηίνπ ηνπ 1918 ζπγθεληξώζεθαλ ζηελ πιαηεία ηνπ

Καξάθιεζε, νη θάηνηθνη ησλ επηά ρσξηώλ, καδί κε ηνπο θαηνίθνπο ηνπ Καξάθιεζε, εθηόο από ηνπο

Όινπριεδεο θαη Μνιακνπζηαθαιήδεο πνπ έθπγαλ ρσξίο λα πεξηκέλνπλ.

Αθνύ εθθιεζηάζηεθαλ ζηελ εθθιεζία ηνπ Αγίνπ Γεσξγίνπ ηνπ ρσξηνύ Καξάθιεζε, ήηαλ

έηνηκνη λα μεθηλήζνπλ. Μάιηζηα ζαλ θαινί ρξηζηηαλνί κεηάιαβαλ θαη δήηεζαλ ηε βνήζεηα ηνπ

13

αββίδεο Δπζηάζηνο (ηάθαο), αλεςηόο ηνπ Καιιίληθνπ Γαβξηειίδε.

Θενύ.

Πξηλ μεθηλήζνπλ, ζηελ πιαηεία έθηαζαλ δώδεθα Αξκέληνη ηππείο καδί κε ηνλ ίιαξρό ηνπο, νη

νπνίνη δήηεζαλ από ηνπο Έιιελεο λα ηνπο παξαρσξήζνπλ ζαξάληα άινγα. Η άξλεζε ησλ Διιήλσλ

λα δώζνπλ άινγα, αθνύ γηα ηνπο ίδηνπο ήηαλ ε ζαλίδα ζσηεξίαο ζην καθξύ ηαμίδη ηεο θπγήο,

πξνθάιεζε ηνλ εθλεπξηζκό ηνπ αμησκαηηθνύ ησλ Αξκελίσλ θαη άξρηζε ηηο βξηζηέο θαη ηηο απεηιέο:

«Αξπαιάξ πηηζηίθ πνγηά θαιηί»14

(ζεξίζακε ηα θξηζάξηα έκεηλαλ ηα ζηηάξηα). Με θξηζάξηα

παξνκνίαδε ηνπο Σνύξθνπο, ησλ νπνίσλ ε ζθαγή είρε πξνεγεζεί, ελώ ηα ζηηάξηα ήηαλ νη Ρσκηνί.

Ο πξόεδξνο ηεο θνηλόηεηαο Καξάθιεζε, Δπζηάζηνο Καθνπιίδεο, έθαλε λεύκα ζηνπο Έιιελεο

λα κελ αληηκηιήζνπλ. Ο ίιαξρνο λόκηζε όηη έδηλε ζύλζεκα επίζεζεο ελαληίνλ ηνπ θαη ηνλ ζθόησζε

κε κηα ζθαίξα ζην κέησπν. Αθνινύζεζε ζπκπινθή θαη νη Έιιελεο εμαγξησκέλνη ζθόησζαλ ηνπο

Αξκέληνπο, εθηόο από έλαλ ν νπνίνο έθπγε ζην γεηηνληθό αξκέληθν ρσξηό Πέξληα, όπνπ έδξεπε

ζηξαηησηηθή αξκεληθή δύλακε.

Ήξζε ν αξκέληθνο ζηξαηόο θαη άξρηζε κηα πξαγκαηηθή δηήκεξε κάρε. Οη ζπγθεληξσκέλνη ζην

Καξάθιεζε Έιιελεο κε ηνπο έθεδξνπο αμησκαηηθνύο ηνπ ξσζηθνύ ζηξαηνύ: α) Βαζίιεην Γ.

Μπζηαθίδε, β) Θεόδσξν γ. Μσπζείδε, γ) Θεόδσξν Γ. Καιαληαξίδε θαηάθεξαλ λα αληηκεησπίζνπλ

ηνπο Αξκέληνπο.

Όηαλ όκσο νη Αξκέληνη έθεξαλ ηα θαλόληα, νη Έιιελεο αλαγθάζηεθαλ λα νπηζζνρσξήζνπλ

άιινη πξνο ην Σζαπίθ θαη άιινη πξνο ην Γηαιαλγνύδ Σζακ.15

ην Γηαιαλγνύδ Σζακ ζπλαληήζεθαλ

κε ηνλ ηνπξθηθό ζηξαηό ηνπ νπνίνπ δηνηθεηήο ήηαλ ν Απηνύξ Αρκάλ Μπέε. Σνπο ππνδέρζεθε κε

εγθαξδηόηεηα. Σνπο πξόηεηλε κάιηζηα λα ζπλεξγαζζνύλ ελαληίνλ ησλ Αξκελίσλ θαη απηνί

αξλήζεθαλ. Δπηδίσμαλ ζπλζεθνιόγεζε κε ηνπο Αξκελίνπο αιιά ε πξνζπάζεηα απέηπρε. Οη

Έιιελεο θαηαγγείιαλε ην βνκβαξδηζκό ηνπ Καξάθιεζε ζηελ θπβέξλεζε ηνπ Αληηθαπθάζνπ.

Φηάλνληαο ζην Καξο βγάδνπλ βίδα θαη κε ηα πόδηα θαη ηα θάξα πεγαίλνπλ πξνο ηα ζύλνξα

ηεο Γεσξγίαο θαη θηάλνπλ ζην Αγνπξηζειέθ. «Πεξάζακε έλα βνπλό πνπ ην έιεγαλ Σζάθν.

Φεύγνληαο από εθεί νη Σνύξθνη ηδαληαξκάδεο έπηαζαλ δπν θνξίηζηα. Δθείλε ηελ ώξα θαηέβεθαλ

πάλσ από ην βνπλό δπν ζηξαηηώηεο Σνύξθνη θαη αθνύ ηνπο ρηύπεζαλ, επέζηξεςαλ ηα θνξίηζηα ζηηο

νηθνγέλεηέο ηνπο.»

ηε ζπλέρεηα κπήθαλ ζηε Γεσξγία. ηα ζύλνξα ηνπο είπαλ λα θαηαζθελώζνπλ ζηε κηα

πιεπξά ηεο ζηδεξνδξνκηθήο γξακκήο, γηαηί ζηελ άιιε απαγνξεύνληαλ.

ηελ Σηθιίδα έκεηλαλ αξθεηό θαηξό. Από εθεί ζα ζθνξπίζνπλ ζε δηάθνξεο θαηεπζύλζεηο. Μηα

νκάδα πήγε ζην Βιαληηθαπθάο κε ηα πόδηα θαη κε ηα θάξα. Δθεί έκεηλαλ έλα πεξίπνπ ρξόλν, ζε

ζηξαηώλεο. Μάιηζηα κεηέθεξαλ θαη πνπινύζαλ μπιεία. Άιιε νκάδα θαηεπζύλζεθε πξνο ην ιηκάλη

Πόηη. «Η αδεξθή κνπ πέζαλε εθεί.»

Όηαλ ηα αγγιηθά ζηξαηεύκαηα κπήθαλ ζηα εδάθε ηνπ Κπβεξλείνπ Καξο, κεξηθνί από ην

Βιαληηθαπθάο επέζηξεςαλ ζην ρσξηό ηνπο. Έκεηλαλ εθεί ελάκηζη πεξίπνπ ρξόλν, έζπεηξαλ

θαιακπόθη, θερξί, αιώληζαλ θαη έθπγαλ γηα ην Καξο ην θζηλόπσξν ηνπ 1919. Δπηβηβάζηεθαλ γηα

πξώηε ηνπο θνξά ζε ηξέλα.

Μεηά πήγαλ ζην Βαηνύκ, κέζσ Σηθιίδαο, όπνπ έκεηλαλ αξθεηό θαηξό. «Δθεί θαιά καο

θνηηνύζαλε. Σόηε ήηαλε ν Βεληδέινο. Σν κεζεκέξη καο έδηλαλ έλα ηέληδεξε θαΐ θη έλα κεγάιν

ςσκί. Πεξλνύζακε κηα ραξά. Απ’ εθεί καο δήηεζε ε Ακεξηθή. Όπνηνη ζέιεηε ειάηε λα ζαο πάξνπκε

ζηελ Ακεξηθή. Όρη! Δκείο ζα πάκε ζηελ παηξίδα. Κη έηζη αλεβήθακε ζην πινίν. Πεληαθόζηα δώα

θαη ρίιηα πεληαθόζηα άηνκα. Σν πινίν ην έιεγαλ Παξηηάλ. Όηαλ θύγακε κάδεπαλ θαιακπόθηα,

θζηλόπσξνο ήηαλε. Μεηά ήξζακε ζην Καξάπνπξνπλ.»

Σν Πάξζηαλ ήηαλ έλα από ηα αηκόπινηα πνπ κεηέθεξαλ ηνλ ειιεληθό πιεζπζκό ηνπ Καξο. Σν

ζπγθεθξηκέλν δξνκνιόγην από Βαηνύκ γηα Θεζζαινλίθε έγηλε ζηηο 13 Ννεκβξηνπ 1920 κε 1550

επηβάηεο θαη 500 δώα. Δθηόο από ηα δώα νη πξόζθπγεο έθεξαλ καδί ηνπο πξνζσπηθά είδε, είδε

νηθνζθεπήο θαη όηη ήηαλ δπλαηόλ λα κεηαθεξζεί.

14

Λαπξεληίδεο Ιζαάθ ζ. 423. 15

Καδηαξίδεο, ό.π.

Φζάλνπλ έηζη ζην Καξακπνπξλάθη Καιακαξηάο. Πνιινί από ηνπο πξόζθπγεο, εμνπζελσκέλνη

από ηελ καθξά πνξεία θαη ην θιίκα πνπ επηθξαηνύζε ζην Καξακπνπξλάθη πέζαλαλ.

Σ’ έξεκνλ ην Καξάπνπξνλ, ηξηγύι’ ηξηγύι’ ηαθία

Αλνίμηελ θαη ηεξέζη’ αηά, όιηα Καξζιί παηδία

Οη γηαηξνί έδηλαλ ζε όινπο θηλίλν ζε πγξή κνξθή κε ην θνπηάιη. Έκεηλαλ εθεί έλα κήλα

πεξίπνπ, αιιά ζηε ζπλέρεηα αλαδήηεζαλ κηα πεξηνρή πνπ λα ηαηξηάδεη, θιηκαηνινγηθά, ζηνπο

νξεζίβηνπο Καξζιήδεο. ηε ζπλέρεηα θεύγνπλ θαη εγθαζίζηαληαη ζηηο αξάληα Δθθιεζηέο ηεο

Αλαηνιηθήο Θξάθεο, πνπ ελησκεηαμύ είρε θαηαιεθζεί από ηνλ ειιεληθό ζηξαηό, ζ’ έλα ρσξηό πνπ

είρε ηξία νλόκαηα: Κνΐλκπακπα, Κνΐλγηαινπ, Ραρόλ. Δθεί ζα παξακείλνπλ κέρξη ηε Μηθξαζηαηηθή

Καηαζηξνθή (Αύγνπζηνο – επηέκβξηνο 1920). ην ρσξηό έκεηλαλ δπν θαινθαίξηα θαη έλα

ρεηκώλα. Σν ρσξηό είρε δπν εθθιεζίεο, κηα βνπιγάξηθε θαη κηα ειιεληθή πνπ ήηαλ πνιύ παιηά.

Έθπγαλ κε ηελ νπηζζνρώξεζε ηνπ ειιεληθνύ ζηξαηνύ, αθνύ αιώληζαλ ην ζηηάξη θαη ηε βξίδα. Σα

θαιακπόθηα δελ πξόιαβαλ λα ηα αισλίζνπλ. ην ρσξηό απηό πξέπεη λα πήγαλ ηελ άλνημε ηνπ 1921.

Από εθεί κέζσ Καξαγάηο ήξζαλ ζην νπθιί, όπνπ έκεηλαλ έλα κήλα πεξίπνπ θαη ζηε

ζπλέρεηα ζε έλα ρσξηό Σάκηα ηεο Αιεμαλδξνύπνιεο. ην ρσξηό απηό θαηνηθνύζαλ Θξαθηώηεο.

Ήξζαλ Βνύιγαξνη θαη ηνπο δήηεζαλ όπια θαη αθνύ δελ ηνπο ηα έδσζαλ πήξαλ εθηά δεπγάξηα

βόδηα θαη έλα παηδί ησλ Θξαθησηώλ θαη έθπγαλ.

Οη πξόζθπγεο θνβνύκελνη ηνπο Βνύιγαξνπο θνκηηαηδήδεο έθπγαλ θαη ήξζαλ ζηε θύδξα κε

ην ηξέλν.

«Δθεί [ζηε θύδξα] έλαλ γεξό άλζξσπν δελ έβιεπεο. Όινη θίηξηλνη. Βξε, απηνί νη άλζξσπνη

γηαηί είλαη έηζη θίηξηλνη; Δ, ηη λα θάλνπκε εινλνζία έρνπκε. Ούη ηελ πίζηεο! Απηνί όινη ζα

πεζάλνπλε. Οη ληόπηνη είραλε εινλνζία, ήηαλ θαη πξόζθπγνη από εκάο κπξνζηά πνπ ήξζαλε. Όιν

βνπβάιηα έβιεπεο, άιια δώα δελ έβιεπεο. Έλα κήλα δελ θάηζακε. ηείιακε ηξία άηνκα λα πάηε λα

ηδείηε όπνπ είλαη θαιό θιίκα, εθεί ζα πάκε. Ο έλαο ήηαλ ν δηθόο καο ν Γηάλλεο [ν κεγαιύηεξνο

αδεξθόο ηνπ Ρσκαλνύ], άιινο ήηαλε από ηνπο Σειθεξηδαίνπο [άββαο Σειθεξίδεο], άιινο ήηαλε

Ακαλάη’ο [ηδεξόπνπινο]. Ήξζαλε εδώ [πεξηνρή Άλσ θαη Κάησ Κιεηλώλ Φιώξηλαο], είδαλ ην

δάζνο. Γάζνο δελ είρε, ηζαιηά είρε ηόηε. Οη Γάιινη ην θαηάζηξεςαλ. Λάραλα ζέιεηο, λεξό ζέιεηο,

πέηξεο ζέιεηο, ό,ηη ζέιεηο ππάξρεη εθεί. Μσξέ, αθνύ έρεη πέηξεο θαη λεξό, κπνξνύκε λα θάλνπκε

ζπίηηα. Όπσο ήηαλε εδώ ήηαλε θαη ζην Καξο. Ήξζακε ην ’23 – ’24, εθεί αλάκεζα. Σν επηέκβξην

ήξζακε.»

Αξρηθά νη πξόζθπγεο εγθαηαζηάζεθαλ ζηηο Άλσ Κιεηλέο Φιώξηλαο θαη δνύζαλ εηξεληθά κε

ηνπο ληόπηνπο. ηηο Κάησ Κιεηλέο είραλ εγθαηαζηαζεί λσξίηεξα νη Θξαθηώηεο.

«Δκείο πξώηα ζηελ Άλσ Κιεηλαί ήξζακε. Καη κεηά εκείο δε ζα κπνξνύκε εδώ λα δήζνπκε.

Κάλακε αληαιιαγή. Από δσ [Κάησ Κιεηλέο] πνπ ήηαλε Θξαθηώηαη πήγαλε ζηελ Άλσ Κιεηλαί θαη

εκείο πνπ ήκαζηαλ εθεί ήξζακε εδώ θάησ. ηνλ Α΄ Παγθόζκην Πόιεκν απηνί (νη Θξαθηώηεο) όινη

ζηε Βνπιγαξία ήηαλε. Πέληε ρξόληα ζηε Βνπιγαξία θάζηζαλ. Η Βνπιγαξία ηνπο πήξε, εμνξία, ζηε

Βνπιγαξία κέζα. Μεηά γύξηζαλ.»

Σνλ πξώην θαηξό ζηηο Κάησ Κιεηλέο νη πξόζθπγεο έκεηλαλ ζε ηνύξθηθα ζπίηηα, θαη ζπίηηα

πνπ θηίζζεθαλ από ηνλ Δπνηθηζκό (Δ.Α.Π.).

«Μεξηθνί [από ηνπο ληόπηνπο] είραλ αγνξάζεη ηνύξθηθα θηήκαηα, αιιά πνιιά ιεθηά έδσζαλ.

Γελ έθαλαλ ηα ραξηηά ηνπο θαιά, δελ πήγαλ ζηελ εθνξία. Μεηά ηνπο έπηαζε ην θξάηνο, όζνη

κπόξεζαλ ηα πιήξσζαλ, όζνη δελ κπόξεζαλ ιεπθά [ππάρζεθαλ ζηα αληαιιάμηκα θηήκαηα], ηα

βάιαλε ζηε δηαλνκή.»

Από ηνπο ζπγγελείο ηνπ Καιιίληθνπ Γαβξηειίδε (Κόιηαο) άιινη ήξζαλ από ην Καξο ζηελ

Διιάδα θαη εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ Καιακαξηά (1920 – 1921). Σα αδέξθηα ηνπ πήγαλ ζην

Κξαζλνληάξ όπνπ παξέκεηλαλ θαη αθόκα θαη ζήκεξα νη απόγνλνί ηνπο δνπλ εθεί. Άιιεο ζπγγεληθέο

ηνπ νηθνγέλεηεο θεύγνπλ θαη πεγαίλνπλ ζηελ Κξηκαία. Θα εγθαηαζηαζνύλ ζην ρσξηό Αξαηνύθ ηεο

Κξηκαίαο, θνληά ζηε πκθεξνύπνιε, όπνπ όινη νη θάηνηθνη (100 – 200) άηνκα ήηαλ πξόζθπγεο,

ελώ ν ίδηνο ν Καιιίληθνο Γαβξηειίδεο πεζαίλεη ζηα Οπξάιηα όπνπ εξγαδόηαλ σο δάζθαινο. Από ην

Αξαηνύθ, κεηά ηελ αλάιεςε ηνπ εμνπζίαο από ηνλ ηάιηλ, κε ελέξγεηεο ελόο ζπγγελή από ην

Σζαπίθ, πνπ ήδε βξηζθόηαλ ζηελ Διιάδα (Πνιπρξόλεο Παξαζηαηίδεο), ε νηθνγέλεηα αββίδε

Νηθνιάνπ μεθηλάεη ην ηαμίδη γηα ηελ παηξίδα.

Αξρηθά πεγαίλνπλ ζηε πκθεξνύπνιε, κεηά ζηε εβαζηνύπνιε θαη κε κηθξά βαπόξηα ζηελ

Οδεζζό. Δθεί ηνπο έβαιαλ ζε θαξαληίλα. Έθηαζαλ κε όηη ήηαλ δπλαηό λα κεηαθεξζεί εθηόο από

ρξήκαηα πνπ δελ ηνπο επέηξεπαλ. Πέξα από ηηο πξακάηεηέο ηνπο έθεξαλ έλα κεγάιν ζηδεξέλην

άξνηξν (θνηάλ’) θαη έλα ιαληόλη (ιελέηθα).

Η νηθνγέλεηα Νηθνιάνπ αββίδε θζάλεη ζηε Θεζζαινλίθε θαη θηινμελείηαη από ηελ

νηθνγέλεηα Γαβξηειίδε.

Κάπνηεο άιιεο νηθνγέλεηεο από ην Σζαπίθ ήξζαλ θαηεπζείαλ ζηελ Θεζζαινλίθε θαη αθνύ

παξέκεηλαλ εθεί πξνζσξηλά, κεηαθηλήζεθαλ πξνο ηελ Φιώξηλα Αξρηθά εγθαηαζηάζεθαλ ζηελ πόιε

ηεο Φιώξηλαο θαη κεηά ζηηο Κάησ Κιεηλέο.

16. ΔΓΚΑΣΑΣΑΗ

Σζηαπεθιήδεο είλαη εγθαηεζηεκέλνη εθηόο από ηηο Κάησ Κιεηλέο Φιώξηλαο, ζηελ Κνθθηληά

Κηιθίο, ζην Παιαηόθαζηξν εξξώλ, ζηελ Πνληνθώκε Κνδάλεο, ζην Μειηζζνπξγηό θαη ζηελ

Κνθθηληά Κηιθίο.16

Από ην ρσξηό Σζηιαραλά αξθεηέο νηθνγέλεηεο εγθαηαζηάζεθαλ ζηηο Κάησ Κιεηλέο

(Κιέζηηλα) Φιώξηλαο.

Σζηιαραλέη’ είλαη εγθαηεζηεκέλνη ζηνπο Δπηάκπινπο, Μαπξνζάιαζζα (Παπιηδαίνη),

Λεπθώλα εξξώλ (Αξρνληίδεο, Μειεγγίδεο), θαη ζηελ Πνιίρλε Θεζζαινλίθεο (Υξπζνπιηδαίνη).

ην ρσξηό Κάησ Κιεηλέο νη νηθνγέλεηεο πξνζθύγσλ πνπ εγθαηαζηάζεθαλ, αλάινγα κε ηνλ

ηόπν θαηαγσγήο ηνπο, είλαη νη παξαθάησ:17

Σζιλαχανά Αθκά Σζαπίκ Ορηάκιοϊ Λάλογλη

Ρσκαλίδεο

Σειθεξίδεο

ηκεραλίδεο

Καιατηδίδεο

Υαξαιακπίδεο

Κσλζηαληηλίδεο

Παξαζηαηίδεο

Αζαλαζηάδεο

Δπζπκηάδεο

αββίδεο

Κνβιαθά

Απνζηνιίδεο

νπκειίδεο

ππξηδσλίδεο

Δπγεληάδεο

Μαπξόπνπινο

Όλουχλη Γαράκληζε

ηακπαλίδεο Μνπξαηίδεο

ΔΠΙΛΟΓΟ

Θεσξώ ρξένο κνπ λα αλαθεξζώ ζηελ θαηαγσγή ηεο νηθνγέλεηάο κνπ, αθνύ αλήθσ ζηελ ηξίηε

πξνζθπγηθή γεληά. Ο πξνπάππνο κνπ Αζαλαζηάδεο Ισάλλεο (Γηάλλεο) γελλήζεθε ζην Καζηξίθ ηνπ

Πόληνπ. Μεηά ηνλ Ρσζνηνπξθηθό πόιεκν 1876-1877 ζα κεηνηθήζνπλ ζην Νόηην Καύθαζν.

Δγθαηαζηάζεθαλ ζην Αθθά Σζαπίθ ηνπ Κπβεξλείνπ Καξο ηνπ Αληηθαπθάζνπ. Με ηα

γεγνλόηα ηνπ 1919 αλαγθάδνληαη λα εγθαηαιείςνπλ ηηο εζηίεο ηνπο. Θα κεηαθηλεζνύλ ζηα

ελδόηεξα ηεο Ρσζίαο θαη λα εγθαηαζηαζνύλ ζην Κξαζλνληάξ. Όηαλ αξρίδνπλ νη ζηαιηληθέο δηώμεηο

(1937)18

κε ηηο εθθαζαξίζεηο ησλ εζληθώλ κεηνλνηήησλ, ν παππνύο κνπ κε ηα παηδηά ηνπ αιιά θαη

ηα αλίςηα ηνπ ζα πάξεη ην δξόκν ηεο πξνζθπγηάο θαη πάιη (1939).

Σ’ άιια ηνπ αδέξθηα ζπιιακβάλνληαη θαη εμνξίδνληαη ζηε ηβεξία. ήκεξα νη απόγνλνί ηνπο

δνπλ ζηε Ρσζία.

16

Φξαγθίδεο Βαγγέιεο, ό.π., ζ. 22. 17

Πιεξνθνξίεο ηνπ Ισζήθ (Γηόζθα) Αζαλαζηάδε. 18

Φσηηάδεο Κώζηαο (επη), Οη Έιιελεο ζηηο ρώξεο ηεο πξώελ Ε...Δ, εθδ. Αθνί Κπξηαθίδε,

Θεζζαινλίθε 1994.

Η νηθνγέλεηα Αζαλαζηάδε ζα εγθαηαζηαζεί ηειηθά ζηηο Κάησ Κιεηλέο Φιώξηλαο, όπνπ από

λσξίηεξα έρνπλ θζάζεη θαη άιινη Σζαπηθιήδεο.

Σν παξαηζνύθιη ηεο νηθνγέλεηαο ήηαλ Καζηξηθηαλάλη’ θαη θνηεηλνί (επεηδή ήηαλ θηιήζπρνη

άλζξσπνη).

Δγώ είκαη αο ζν Σζαπίθ θαη αο ζε Καζηξηθηαλάληαο

Υσξίο εκέλ θη ήληαλε ζνπκάδηα θαη ραξάληαο.

ΠΡΟΦΟΡΙΚΔ ΠΗΓΔ

Αζαλαζηάδεο Ισζήθ (Γηόζθαο), θάηνηθνο Κάησ Κιεηλώλ, γελλεζείο ζην Κξαζλνληάξ ην 1934,

θαηαγσγή από ην Σζαπίθ

Ρσκαλίδεο Ρσκαλόο, θάηνηθνο Κάησ Κιεηλώλ, γελλεζείο ζηηο 12 Μαξηίνπ 1906 ζην ρσξηό

Σζηιαραλά ηνπ Καξο

αββίδεο Δπζηάζηνο (ηάθαο), θάηνηθνο Κάησ Κιεηλώλ, γελλεζείο ην 1925 ζην ρσξηό Αξαηνύθ

ηεο Κξηκαίαο, θαηαγσγή από ην Σζαπίθ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Γξεγνξηάδεο Γεώξγηνο, , Ο Πόληνο θαη ην Καξο, Ιζηνξία – Λανγξαθία θαη ν θνξπαθόξηο ν Πέηξνλ,

Αζήλα 1973

Γξεγνξηάδεο Γεώξγηνο, Οη Πόληηνη ηνπ Καπθάζνπ πεξηθέξεηαο Καξο – Αξδαράλ, Ιζηνξία –

Λανγξαθία, Θεζζαινλίθε 1957

Καδηαξίδεο Ισάλλεο, Η «Έμνδνο» ηωλ Ειιήλωλ ηνπ Καξο ηεο Αξκελίαο (1919-1921), Αθνη

Κπξηαθίδε, Θεζζαινλίθε 1996

Λαπξεληίδεο Ιζαάθ, «Η θαηά ην 1895-1907 κεηνηθεζία Διιήλσλ Πνληίσλ ηνπ Καπθάζνπ εηο

Διιάδαλ, πεξ. Αξρείνλ Πόληνπ, ηνκ. 31νο, Αζήλα 1971-1972

Μαπξνγέλεο ηπιηάλνο, Σν Κπβεξλείνλ Καξο (Κάξζθαγηα Όκπιαζη) Αληηθαπθάζνπ θαη ην ελ απηώ

ειιεληθόλ ζηνηρείνλ θαηά ηελ πεξίνδνλ 1878 – 1920, εθδ. Δ.Λ.Θ., Θεζζαινλίθε 1963

Φξαγθίδεο Βαγγέιεο, Παηξίδεο Καξο Καπθάζνπ (Σζαπίθ, Κηαζζάξ, Παληδαξόη, θ.η.ι. 1878-1920) –

Μειηζζνπξγηό Κηιθίο (1920-1988) - (Ιζηνξηθή, ιανγξαθηθή θαη πνιηηηζηηθή επηζθόπεζε

ηεο δωήο ηωλ θαηνίθωλ 1878-1988), εθδ. πιιόγνπ Μειηζζνπξγησηώλ Θεζ/λίθεο,

Θεζ/λίθε 1988

Φσηηάδεο Κώζηαο (επη), Οη Έιιελεο ζηηο ρώξεο ηεο πξώελ Ε...Δ. (Ιζηνξία – Παηδεία), εθδ. Αθνί

Κπξηαθίδε, Θεζζαινλίθε 1995

Υαζηώηεο Ι.Κ. (επη), Οη Έιιελεο ηεο Ρωζίαο θαη ηεο νβηεηηθήο Έλωζεο – Μεηνηθεζίεο θαη

Εθηνπηζκνί, Οξγάλωζε θαη ηδενινγία, University Studio Press, Θεζζαινλίθε 1997