1

ΓΗΑΛΟΓΟ ΜΖΛΗΧΝ ΚΑΗ ΑΘΖΝΑΗΧΝ:

ΔΝΑ ΜΖΝΤΜΑ ΤΓΥΡΟΝΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ ΚΔΦΖ

ΚΑΗ ΠΡΑΞΖ

Ή

ΛΟΓΟ ΑΡΥΑΗΟ

ΓΗΑ ΣΖΝ ΑΛΑΕΟΝΔΗΑ ΣΖ ΓΤΝΑΜΖ

ηνπ Φ. Κ. Βώξνπ

Σνύην ην δνθίκην πεξηιακβάλεη ηξία κέξε, πνπ – κε θάπνηα αλνρή

ηνπ αλαγλώζηε- κπνξνύκε λα ηα νλνκάζνπκε έηζη: Α .́ Σν πεξηζηαηηθό πνπ αθεγείηαη ν Θνπθπδίδεο (Ξπγγξαθή,

βηβιίν πέκπην, θεθ. 84-116).

Β .́ Η αλζξώπηλε θύζε θαη ε δύλακε ησλ ζεζκώλ. Γ .́ Μηα δηεπθξίληζε, πξνζπάζεηα δίθαηεο θξίζεο, γηα ηνλ

Διιεληθό Γηαθσηηζκό (ηε νθηζηηθή).

Α .́ Ο δηάινγνο Μειίσλ θαη Αζελαίσλ, πνπ ηνλ έρεη δηαζώζεη ν

Θνπθπδίδεο θαη πνπ ζα ηνλ ζπκίζνπκε θαη ζα ηνλ ζρνιηάζνπκε εδώ, έρεη

δξακαηηθή επηθαηξόηεηα, όρη κόλν γηα καο αιιά γεληθόηεξα γηα ηελ

αλζξσπόηεηα, πνπ παξαζηέθεηαη κάξηπξαο πνιιώλ ηέηνησλ «δηαιόγσλ» (κε δηάθνξεο παξαιιαγέο) αλάκεζα ζηελ πάλνπιε αιαδνλεία ησλ

ηζρπξώλ θαη ηε ζαξξαιέα αληηπαξάηαμε ησλ κηθξώλ ιαώλ. Σν

παξήγνξν κήλπκα πνπ ζηέιλεη ε ηζηνξία είλαη όηη ε αιαδνλεία ηεο δύλακεο, πνπ πξνθαιεί αδηάληξνπα ηελ παγθόζκηα αγαλάθηεζε, απηή

ηειηθά ζπληξίβεηαη θάησ από ην βάξνο ησλ νιηζζεκάησλ θαη ησλ

ακαξηεκάησλ πξνο ηα νπνία θέξεηαη αθαηάζρεηα.

Σν ηζηνξηθό γεγνλόο πνπ απνηειεί αθεηεξία θαη ζεκείν αλαθνξάο απηώλ εδώ ησλ ζθέςεσλ ην αθεγείηαη πνιύ παξαζηαηηθά, ζαλ επεηζόδην

αξραίαο ηξαγσδίαο, ν Θνπθπδίδεο. Φαίλεηαη ινηπόλ όηη, γηα λα

δηαηεξήζνπκε απηή ηελ παξαζηαηηθόηεηα, ν πην πξόζθνξνο δξόκνο είλαη λα παξαζέζνπκε ην ίδην ην θείκελν ηνπ κεγάινπ ηζηνξηθνύ

κεηαθξαζκέλν από δόθηκν ζύγρξνλν εξκελεπηή. Από ην ίδην ην θείκελν

αλαδύεηαη αλελδνίαζηε θαη απάλζξσπε θαη πξνθιεηηθή ε αιαδνλεία

ηεο δύλακεο θαη ε ξνπή ηεο δύλακεο πξνο ηελ αδηθία θαη ηελ

απηνθαηαζηξνθή (πνπ ζάξζεη αξγόηεξα σο θάζαξζε).

Έλαο ζύληνκνο πξόινγνο είλαη αλαγθαίνο: Σν 416 π.Υ., ελώ αθόκα

δηαξθνύζε ε Νηθίεηνο Δηξήλε πνπ είραλ ππνγξάςεη Αζελαίνη θαη παξηηάηεο, επηρείξεζαλ νη πξώηνη λα εθβηάζνπλ ηνπο Μειίνπο λα κπνπλ

ζηελ Αζελατθή πκκαρία, κνινλόηη νη Μήιηνη είραλ δσξηθή θαηαγσγή

2

(άξα ζπγγέλεπαλ κε ηνπο παξηηάηεο) θαη είραλ σο ηόηε κείλεη νπδέηεξνη

ζηε κεγάιε ζύγθξνπζε, πνπ είλαη γλσζηή σο Πεινπνλλεζηαθόο

Πόιεκνο (431-404 π.Υ.).

Δκθαλίζηεθαλ ινηπόλ νη Αζελαίνη ην Μάξηε κήλα ηνπ 416 π.Υ.,

κε λαπηηθή θαη πεδηθή δύλακε πνιιαπιάζηα από εθείλε πνπ κπνξνύζαλ

λα αληηπαξαηάμνπλ νη Μήιηνη θαη κε ηελ απεηιή ηεο βίαο δεηνύζαλ λα δηαπξαγκαηεπηνύλ «εθνύζηα» πξνζρώξεζε ηεο Μήινπ ζηελ αζελατθή

«ζπκκαρία».

Σηο «δηαπξαγκαηεύζεηο» πνπ αθνινύζεζαλ, κάιινλ κηα ζπγθεθξηκέλε θάζε ηνπο, έρεη αθεγεζεί ν Θνπθπδίδεο θαη ην ζρεηηθό

ηκήκα ηεο Ξπγγξαθήο (βηβιίν 5ν θεθ. 84-116) είλαη γλσζηό σο δηάινγνο

Μειίσλ θαη Αζελαίσλ. Οη ιόγνη ησλ Αζελαίσλ ζηελ πεξίνδν απηή

έρνπλ απνηειέζεη θιαζηθό δείγκα πνιηηηθνύ θπληζκνύ ζε επίπεδν δηεζλώλ ζρέζεσλ. Δίλαη πεξίπησζε όπνπ ε δύλακε (Αζελαίνη) πνδνπαηεί

ηελ έλλνηα ηεο δηθαηνζύλεο πνπ ηελ επηθαιείηαη ε αδύλακε πιεπξά (νη

Μήιηνη). ηαλ νη «δηαπξαγκαηεύζεηο» απέηπραλ, γηαηί νη Μήιηνη επέκελαλ λα κείλνπλ αλεμάξηεηνη θαη νπδέηεξνη ζην κηθξό λεζί ηνπο, νη

Αζελαίνη ηνπο πνιηόξθεζαλ, ηνπο λίθεζαλ θαη γηα ηηκσξία: όινπο ηνπο

άξξελεο ηνπο έζθαμαλ, όια ηα γπλαηθόπαηδα ηα πνύιεζαλ σο δνύινπο

θαη ζηελ έξεκε πηα Μήιν εγθαηέζηεζαλ 500 αζελαίνπο θιεξνύρνπο! Πόζε αμηνπηζηία έρεη ε αθήγεζε ηνπ Θνπθπδίδε γηα θείλα ηα

δξακαηηθά γεγνλόηα δελ είλαη δήηεκα πνπ ζα ζέιακε λα ην ζρνιηάζνπκε

εκείο εδώ. Αλάγεηαη ζηε γεληθόηεξε επηκνλή ηνπ ηζηνξηθνύ γηα ηε

βάζαλν ησλ πιεξνθνξηώλ ηνπ ζηελ αλαδήηεζε ηεο αιήζεηαο. Μόλν γηα ην πώο ζα κπνξνύζε λα δηαζσζεί ην θείκελν θαη ην πεξηερόκελν ηνπ

δηαιόγνπ Μειίσλ-Αζελαίσλ είλαη αλάγθε λα δηαηππώζνπκε θάπνηεο

ππνζέζεηο: (1) Πηζαλόηαηα από Αζελαίνπο πνπ ήηαλ απηόπηεο κάξηπξεο ην 416 ζηε Μήιν, πνπ ίζσο κάιηζηα ζρνιίαδαλ εθείλα ηα γεγνλόηα, είηε

θακαξώλνληαο γηα ηε δηαιεθηηθή ηνπο δεηλόηεηα είηε απνινγνύκελνη

κπξνζηά ζε κηα «νξγηζκέλε» Κνηλή Γλώκε γηα ηελ απάλζξσπε πξάμε.

(2) Πηζαλό από παξηηάηεο πξνο ηνπο νπνίνπο νη Μήιηνη ζα θνηλνιόγεζαλ ην πεξηερόκελν ησλ «δηαπξαγκαηεύζεσλ» δεηώληαο

βνήζεηα θαη ζσηεξία. Σέινο, είλαη πνιύ πηζαλό όηη ν Θνπθπδίδεο,

ζύκθσλα κε ηελ νκνινγεκέλε αξρή ηνπ (Α.22) ρξσκάηηζε ηηο –πξνθνξηθέο βέβαηα- πιεξνθνξίεο ηνπ θαη ηηο νξγάλσζε ζε εληαίν

δηαινγηθό θείκελν, έηζη όπσο κπνξνύζε λα έρεη εηπσζεί κέζα ζην

πνιεκηθό – πνιηηηθό θιίκα ηεο επνρήο, κέλνληαο πάληα πηζηόο ζην

πεξηερόκελν ηνπ δηαιόγνπ. Πάλησο δελ έρνπκε ακθηβνιίεο γηα ηελ αμηνπηζηία ηνπ ηζηνξηθνύ, ηελ αθξίβεηα ησλ πιεξνθνξηώλ ηνπ θαη ην δηθό

ηνπ πάζνο γηα ηελ αιήζεηα.

3

Σν θείκελν ηνπ Θνπθπδίδε, ζε κεηάθξαζε Α. Γεσξγνπαπαδάθνπ1,

παξνπζηάδεη ην δξακαηηθό δηάινγν Αζελαίσλ – Μειίσλ κε ηα παξαθάησ:

Θνπθπδίδνπ Ξπγγξαθή, βηβιίν Δ ,́ θεθάιαηα 84-116:

84.Σν επόκελν θαινθαίξη ν Αιθηβηάδεο έθηαζε ζην Άξγνο κε

είθνζη θαξάβηα θη έπηαζε όζνπο Αξγείνπο ζεσξνύληαλ αθόκε ύπνπηνη

θαη άλζξσπνη ησλ Λαθεδαηκνλίσλ, ηξηαθόζηνπο άλδξεο, θαη νη Aζελαίνη ηνπο απόζεζαλ γηα αζθάιεηα ζηα θνληηλά λεζηά, ζε όζα εμνπζίαδαλ.

Δθζηξαηεύζαλε επίζεο νη Αζελαίνη ελαληίνλ ηεο Μήινπ κε ηξηάληα δηθά

ηνπο θαξάβηα, έμη Υηώηηθα θαη δύν Λεζβηαθά, θαη κε ρίιηνπο δηαθόζηνπο

νπιίηεο, ηξηαθόζηνπο ηνμόηεο θαη είθνζη ηππνηνμόηεο Αζελαίνπο, θαη πεξίπνπ ρίιηνπο πεληαθόζηνπο νπιίηεο ζύκκαρνπο λεζηώηεο. Οη Μήιηνη

είλαη άπνηθνη ησλ Λαθεδαηκνλίσλ θαη δελ ήζειαλ λα γίλνπλ ππήθννη ησλ

Αζελαίσλ, όπσο νη άιινη λεζηώηεο. ηελ αξρή θξάηεζαλ νπδεηεξόηεηα θαη έκεηλαλ ήζπρνη. Έπεηηα, όηαλ νη Αζελαίνη κεηαρεηξίδνληαλ βία

ελαληίνλ ηνπο θαηαζηξέθνληαο ηε γε ηνπο, έθηαζαλ ζε αλνηρηό πόιεκν.

ηαλ ινηπόλ ζηξαηνπέδεπζαλ ζηε γε ηνπο κε ηε ζηξαηησηηθή απηή

εηνηκαζία νη ζηξαηεγνί Κιενκήδεο ηνπ Λπθνκήδε θαη Σεηζίαο ηνπ Σεηζηκάρνπ, θαη πξηλ αξρίζνπλ λα ηελ θαηαζηξέθνπλ, έζηεηιαλ πξέζβεηο

γηα λα θάλνπλ πξώηα δηαπξαγκαηεύζεηο. Σνπο πξέζβεηο απηνύο νη Μήιηνη

δελ ηνπο παξνπζίαζαλ ζηε ζπλέιεπζε ηνπ ιανύ, αιιά ηνπο θάιεζαλ λα

πνπλ απηά γηα ηα νπνία είραλ έξζεη ζηνπο άξρνληεο θαη ηνπο πξνθξίηνπο. Οη Αζελαίνη πξέζβεηο είπαλ ζηελ νπζία ηα εμήο:

85. «Δπεηδή νη πξνηάζεηο καο δε ζα γίλνπλ πξνο ην ιαό, γηα λα

κελ εμαπαηεζεί ην πιήζνο αθνύνληάο καο λα εθζέηνπκε, ζε κηα ζπλερή αγόξεπζε, επηρεηξήκαηα ειθπζηηθά θαη αλεμέιεγθηα (γηαηί

θαηαιαβαίλνπκε πσο απηό ην λόεκα έρεη ην όηη καο θέξαηε κπξνζηά

ζηνπο ιίγνπο), ζεηο νη ζπγθεληξσκέλνη εδώ θάκεηε θάηη αθόκε πην

ζίγνπξν. Με καο απαληάηε θαη ζεηο κ’ έλα ζπλερή ιόγν αιιά ζε θάζε

ζεκείν πνπ λνκίδεηε πσο δε κηιάκε όπσο είλαη ην ζπκθέξνλ ζαο, λα

καο ζηακαηάηε θαη λα ιέηε ηε γλώκε ζαο. Καη πξώηα πξώηα πείηε καο

αλ ζπκθσλείηε κε όζα πξνηείλνπκε». 86. Οη αληηπξόζσπνη ησλ Μειίσλ απνθξίζεθαλ: «Σελ θαιή ζαο

ηδέα λα δώζνπκε κεηαμύ καο κε εζπρία εμεγήζεηο δελ ηελ θαηαθξίλνπκε,

νη πνιεκηθέο όκσο εηνηκαζίεο πνπ δελ είλαη κειινληηθέο, αιιά παξνύζεο

ήδε, βξίζθνληαη ζε θαλεξή αληίζεζε κε ηελ πξόηαζή ζαο απηή. Γηαηί βιέπνπκε όηη έρεηε ξζεη ζεηο νη ίδηνη δηθαζηέο γηα όζα πξόθεηηαη λα

εηπσζνύλ θαη όηη ην ηέινο ηεο ζπδήηεζεο, ζύκθσλα κε θάζε

1 Α. Γεσξγνπαπαδάθνπ, Δθιεθηά κέξε από ηνλ Θνπθπδίδε. Θεζζαινλίθε 1974,

ζει. 326-51. Η γξακκαηηθή πξνζαξκνγή ηνπ θεηκέλνπ νθείιεηαη ζε κέλα

4

πηζαλόηεηα, ζα θέξεη ζε καο πόιεκν, αλ ππεξηζρύζνπκε εμαηηίαο ηνπ

δίθηνπ καο θαη γη’ απηό αξλεζνύκε λα ππνρσξήζνπκε, δνπιεία αλ

πεηζηνύκε».

87. ΑΘ. Αλ ήξζαηε ζ’ απηή ηε ζπλεδξίαζε γηα λα θάκεηε εηθαζίεο

γηα ηα κειινύκελα ή γηα ηίπνηε άιιν, θη όρη, απ’ ηελ ησξηλή θαηάζηαζε

θη από όζα βιέπεηε λα ζθεθηείηε γηα ηε ζσηεξία ηεο πνιηηείαο ζαο, κπνξνύκε λα ζηακαηήζνπκε, αλ όκσο ήξζαηε γη’ απηό, κπνξνύκε λα

ζπλερίζνπκε.

88. ΜΗΛ. Δίλαη θπζηθό θαη ζπγρσξείηαη, ζηε ζέζε πνπ βξηζθόκαζηε, λα πεγαίλεη ν λνπο καο ζε πνιιά, θη επηρεηξήκαηα θαη

ζθέςεηο. Αλαγλσξίδνπκε όηη ε ζεκεξηλή ζπλάληεζε γίλεηαη βέβαηα γηα ηε

ζσηεξία καο, θη ε ζπδήηεζε, αλ λνκίδεηε ζσζηό, αο γίλεη κε ηνλ ηξόπν

πνπ πξνηείλεηε. 89. ΑΘ. Κη εκείο ινηπόλ δε ζα πνύκε κε σξαίεο θξάζεηο καθξνύο

ιόγνπο, πνπ δελ πξόθεηηαη λα ζαο πείζνπλ, ή όηη δίθαηα έρνπκε ηελ

εγεκνλία καο, επεηδή ληθήζακε ηνπο Πέξζεο, ή όηη ηώξα εθζηξαηεύνπκε ελαληίνλ ζαο, επεηδή αδηθνύκαζηε, θη από ζαο δεηνύκε λα κε λνκίζεηε

πσο ζα καο πείζεηε ιέγνληαο ή όηη, ελώ είζηε άπνηθνη ησλ

Λαθεδαηκόλησλ, δελ πήξαηε κέξνο ζηνλ πόιεκν ζην πιεπξό ηνπο ή δε

καο θάκαηε θαλέλα θαθό. Έρνπκε ηελ απαίηεζε λα επηδηώμνπκε πην

πνιύ λα επηηύρνπκε ηα δπλαηά από όζα θη νη δπν καο αιεζηλά έρνπκε

ζην λνπ καο, αθνύ μέξεηε θαη μέξνπκε όηη θαηά ηελ θξίζε ησλ

αλζξώπσλ ην δίθαην ινγαξηάδεηαη όηαλ ππάξρεη ίζε δύλακε γηα ηελ

επηβνιή ηνπ θη όηη, όηαλ απηό δε ζπκβαίλεη, νη δπλαηνί θάλνπλ ό,ηη

ηνπο επηηξέπεη ε δύλακή ηνπο θη νη αδύλακνη ππνρσξνύλ θη

απνδέρνληαη.

90. ΜΗΛ. πσο εκείο ηνπιάρηζην λνκίδνπκε, είλαη ρξήζηκν (αλάγθε λα κηιάκε γη’ απηό, επεηδή εζείο ηέηνηα βάζε βάιαηε ζηε

ζπδήηεζή καο, λα αθήζνπκε θαηά κέξνο ην δίθαην θαη λα κηιάκε γηα

ην ζπκθέξνλ) λα κελ θαηαξγήζεηε ζεηο απηό ην θνηλό θαιό, αιιά λα

ππάξρνπλ, γη’ απηόλ πνπ θάζε θνξά βξίζθεηαη ζε θίλδπλν, ηα εύινγα θαη ηα δίθαηα θαη λα σθειείηαη θάπσο αλ πείζεη, έζησ θη αλ ηα επηρεηξήκαηά

ηνπ δε βξίζθνληαη κέζα ζηα πιαίζηα ηνπ απζηεξνύ δηθαίνπ. Κη απηό δελ

είλαη ζε ζαο ιηγόηεξν ζπκθέξνλ από ό,ηη ζε καο, γηαηί, αλ ληθεζείηε,

ζα κπνξνύζαηε λα γελείηε παξάδεηγκα ζηνπο άιινπο γηα λα ζαο

επηβάινπλ ηελ πην κεγάιε ηηκσξία.

91. ΑΘ. Δκείο γηα ην ηέινο ηεο εγεκνλίαο καο, αλ απηή ζα

θαηαιπζεί θάπνηε, δελ αλεζπρνύκε, γηαηί δελ είλαη επηθίλδπλνη ζηνπο ληθεκέλνπο όζνη, όπσο νη Λαθεδαηκόληνη, αζθνύλ εγεκνλία πάλσ ζε

άιινπο (άιισζηε ε αληηδηθία καο δελ είλαη κε ηνπο Λαθεδαηκνλίνπο)

αιιά επηθίλδπλνη είλαη νη ππήθννη, αλ ηπρόλ απηνί μεζεθσζνύλ θαη ληθήζνπλ εθείλνπο πνπ ηνπο εμνπζίαδαλ. ζν γη απηό, αο κείλεη ζε καο ε

θξνληίδα λα αληηκεησπίζνπκε ηνλ θίλδπλν. Δθείλν όκσο πνπ ζέινπκε

5

ηώξα λα θάλνπκε θαλεξό ζε ζαο είλαη όηη βξηζθόκαζηε εδώ γηα ην

ζπκθέξνλ ηεο εγεκνλίαο καο θαη όζα ζα πνύκε ηώξα ζθνπό έρνπλ ηε

ζσηεξία ηεο πνιηηείαο ζαο, επεηδή ζέινπκε θαη ρσξίο θόπν λα ζαο

εμνπζηάζνπκε θαη γηα ην ζπκθέξνλ θαη ησλ δπν καο λα ζσζείηε.

92. ΜΗΛ. Καη πώο κπνξεί λα ζπκβεί λα είλαη ίδηα ζπκθέξνλ ζε

καο λα γίλνπκε δνύινη , όπσο ζε ζαο λα γίλεηε θύξηνί καο; 93. ΑΘ. Δπεηδή ζεηο ζα έρεηε ηε δπλαηόηεηα λα ππνηαρζείηε πξηλ

λα πάζεηε ηηο πην κεγάιεο ζπκθνξέο, θη εκείο, αλ δε ζαο θαηαζηξέςνπκε,

ζα έρνπκε θέξδνο. 94. ΜΗΛ. ζηε δε ζα δερζείηε, κέλνληαο εκείο ήζπρνη, λα

είκαζηε θίινη αληί ερζξνί, ζύκκαρνη όκσο θαλελόο από ηνπο δπν ζαο;

95.ΑΘ. ρη, γηαηί δε καο βιάθηεη ηόζν ή έρζξα ζαο όζν ε θηιία

ζαο. Ζ θηιία ζαο, ζηα κάηηα ησλ ππεθόσλ καο, ζα ήηαλ απόδεημε

αδπλακίαο καο, ελώ ην κίζνο ζαο απόδεημε ηεο δύλακήο καο.

96. ΜΗΛ. Έηζη ζθέθηνληαη νη ππήθννί ζαο γηα ην ζσζηό, ώζηε λα

βάδνπλ ζηελ ίδηα κνίξα εθείλνπο πνπ δελ έρνπλ θακηά θπιεηηθή ζρέζε καδί ζαο θη εθείλνπο πνπ νη πεξηζζόηεξνί ηνπο είλαη άπνηθνί ζαο, κεξηθνί

κάιηζηα απ’ απηνύο απνζηάηεζαλ θη ππνηάρηεθαλ;

97. ΑΘ. Ναη, γηαηί λνκίδνπλ όηη ιόγηα πνπ λα ζηεξίδνληαη ζην

δίθαην δε ιείπνπλ από θαλέλα, πηζηεύνπλ όκσο πσο όζνη δηαηεξνύλ ηελ ειεπζεξία ηνπο ην ρξσζηνύλ ζηε δύλακή ηνπο θη όηη εκείο δελ

εθζηξαηεύνπκε ελαληίνλ ηνπο από θόβν. Ώζηε ην λα ζαο ππνηάμνπκε

εθηόο πνπ ζα αύμαηλε ηνπο ππεθόνπο καο ζα καο πξόζθεξε θαη

αζθάιεηα, θαη κάιηζηα αλ ζεηο, λεζηώηεο θαη πην αδύλακνη από

άιινπο δελ ππεξηζρύζεηε απέλαληί καο πνπ είκαζηε θπξίαξρνη ζηε

ζάιαζζα.

98. ΜΗΛ. Καη δε λνκίδεηε όηη ππάξρεη αζθάιεηα ζηελ πξόηαζή καο εθείλε; Γηαηί θη εδώ πάιη είλαη αλάγθε, όπσο εζείο καο ππνρξεώζαηε

λα αθήζνπκε ηνπο δίθαηνπο ιόγνπο θαη δεηάηε λα καο πείζεηε λα

ππνρσξήζνπκε κπξνζηά ζην δηθό ζαο ζπκθέξνλ, έηζη θη εκείο λα ζαο

εμεγήζνπκε ην δηθό καο ζπκθέξνλ, αλ απηό ηπραίλεη λα είλαη καδί θαη δηθό ζαο, θαη λα πξνζπαζήζνπκε λα ζαο πείζνπκε. Γηαηί πώο είλαη

δπλαηό λα κελ θάκεηε ερζξνύο ζαο όζνπο ηώξα είλαη νπδέηεξνη,

όηαλ απηνί, βιέπνληαο ηα όζα έγηλαλ εδώ, πηζηέςνπλ πσο θάπνηε ζεηο

ζα επηηεζείηε θη ελαληίνλ ηνπο; Καη κ’ απηό ηη άιιν ζα πεηύρεηε παξά

λα εληζρύζεηε απηνύο πνπ είλαη ηώξα ερζξνί ζαο, θη εθείλνπο πνπ πνηέ

δε ζθέθηεθαλ λα γίλνπλ, παξά ηε ζέιεζή ηνπο, λα ηνπο ζηξέςεηε

ελαληίνλ ζαο; 99.ΑΘ. Καζόινπ, γηαηί δε λνκίδνπκε όηη είλαη πην επηθίλδπλνη γηα

καο απηνί πνπ, θαηνηθώληαο θάπνπ ζηε ζηεξηά, εμαηηίαο ηεο ειεπζεξίαο

ηνπο, ζ’ αξγήζνπλ πνιύ λα πάξνπλ πξνθπιαθηηθά κέηξα ελαληίνλ καο, αιιά νη λεζηώηεο, όζνη, όπσο ζεηο, βξίζθνληαη θάπνπ αλεμάξηεηνη, θη

όζνη είλαη θηόιαο εξεζηζκέλνη από ηηο αλαγθαίεο πηέζεηο ηεο εγεκνλίαο

6

καο. Απηνί ινηπόλ, κε ην λα ζηεξηρηνύλ πνιύ ζηελ απεξηζθεςία,

κπνξνύλ λα θέξνπλ, θαη ηνλ εαπηό ηνπο θη εκάο, ζε θαλεξνύο

θηλδύλνπο.

100.ΜΗΛ. Αλ ζεηο γηα λα κε ράζεηε ηελ εγεκνλία ζαο, θη νη

ππήθννί ζαο γηα λα απαιιαγνύλ από απηήλ αςεθάηε ηόζνπο θηλδύλνπο,

θαλεξό πσο εκείο, πνπ είκαζηε αθόκε ειεύζεξνη, ζα δείρλακε κεγάιε

επηέιεηα θαη δεηιία, αλ δελ θάλακε ην παλ πξνηνύ γίλνπκε δνύινη.

101.ΑΘ. ρη , αλ απνθαζίζεηε ζπλεηά. Γηαηί δελ αγσλίδεζηε κε

ίζνπο όξνπο γηα λα δείμεηε ηελ αλδξεία ζαο, δειαδή γηα λα κελ ληξνπηαζηείηε. Πην πνιύ πξόθεηηαη λα απνθαζίζεηε γηα ηε ζσηεξία ζαο,

δειαδή γηα ην λα κελ αληηζηέθεζηε ζηνπο πνιύ πην δπλαηνύο ζαο.

102. ΜΗΛ. Ξέξνπκε όκσο πσο θακηά θνξά νη ηύρεο ηνπ πνιέκνπ

θξίλνληαη πην δίθαηα, θη όρη αλάινγα κε ηε δηαθνξά ζε πιήζνο αλάκεζα ζηνπο δπν αληηπάινπο. Καη ζε καο ε άκεζε ππνρώξεζε δε δίλεη θακηά

ειπίδα, ελώ κε ην λα αγσληζηνύκε ππάξρεη αθόκε ειπίδα λα κείλνπκε

όξζηνη.

103. ΑΘ. Ζ ειπίδα, παξεγνξηά ηελ ώξα ηνπ θηλδύλνπ, όζνπο

ηελ έρνπλ από πεξίζζηα δύλακε θη αλ ηνπο βιάςεη δελ ηνπο θαηαζηξέθεη.

ζνη όκσο, ζηεξηγκέλνη πάλσ ηεο, ηα παίδνπλ όια γηα όια, (γηαηί απ’ ηε

θύζε ηεο είλαη ζπάηαιε), κνλάρα όηαλ απνηύρνπλ ηε γλσξίδνπλ, όηαλ πηα, γηα θείλνλ πνπ έθακε ηε γλσξηκία ηεο, δελ έρεη ηίπνηε γηα λα ην

πξνθπιάμεη απ’ απηήλ. Απηό ζεηο, αδύλακνη θαη πνπ ε ηύρε ζαο θξίλεηαη

από κηα κνλάρα θιίζε ηεο δπγαξηάο , κε ζειήζεηε λα ην πάζεηε νύηε λα

κνηάζεηε ηνπο πνιινύο πνπ, ελώ κπνξνύλ αθόκε λα ζσζνύλ κε αλζξώπηλα κέζα, όηαλ ηνπο βξνπλ νη ζπκθνξέο θαη ηνπο εγθαηαιείςνπλ

νη βέβαηεο ειπίδεο, θαηαθεύγνπλ ζηηο αβέβαηεο ειπίδεο, ηε καληηθή θαη

ηνπο ρξεζκνύο θαη όζα άιια ηέηνηα, κε ηηο ειπίδεο πνπ δίλνπλ θέξλνπλ

ζηελ θαηαζηξνθή.

104. ΜΗΛ. Κη εκείο ην μέξεηε θαιά, ζεσξνύκε πσο είλαη δύζθνιν

λα αγσληζηνύκε ελάληηα ζηε δύλακή ζαο, καδί θη ελάληηα ζηελ ηύρε, αλ

απηή δε ζηαζεί ακεξόιεπηε. Όζν γηα ηελ ηύρε όκσο πηζηεύνπκε, όηη

δε ζα αμησζνύκε από ηνπο ζενύο ρεηξόηεξε ηύρε, γηαηί

ζενθνβνύκελνη εκείο αληηκεησπίδνπκε άδηθνπο. ζν γηα ηε δύλακε

πνπ δελ έρνπκε, ηηο ειιείςεηο καο ζα ηηο ζπκπιεξώζεη ε ζπκκαρία ησλ Λαθεδαηκνλίσλ, πνπ είλαη αλαγθαζκέλνη λα καο βνεζήζνπλ, αλ όρη γη’

άιιν ιόγν, ηνπιάρηζηνλ από θπιεηηθή ζπγγέλεηα θη από ληξνπή. Γελ

έρνπκε ινηπόλ θαζόινπ παξάινγα ηόζν ζάξξνο.

105. ΑΘ. Αιιά θη εκείο λνκίδνπκε όηη δε ζα καο ιείςεη ε εύλνηα ησλ ζεώλ, γηαηί δε δεηνύκε θαη δελ θάλνπκε ηίπνηε πνπ λα βξίζθεηαη έμσ

από ό,ηη πηζηεύνπλ νη άλζξσπνη γηα ηνπο ζενύο ή ζέινπλ ζηηο αλακεηαμύ

ηνπο ζρέζεηο. Έρνπκε ηε γλώκε γηα ηνπο ζενύο θαη ηε βεβαηόηεηα γηα ηνπο αλζξώπνπο, όηη, αλαγθαζκέλνη από έλα θπζηθό λόκν επηβάιινπλ

πάληα ηελ εμνπζία ηνπο όπνπ είλαη πην δπλαηνί . Σν λόκν απηό νύηε

7

εκείο ηνλ ζεζπίζακε νύηε ζεζπηζκέλν πξώηνη εκείο ηνλ εθαξκόζακε ,

αιιά ηνλ βξήθακε λα ππάξρεη θαη ζα ηνλ αθήζνπκε λα ππάξρεη παληνηηλά, θαη ηνλ εθαξκόδνπκε μέξνληαο όηη θη εζείο θαη άιινη, αλ

απνθηνύζαηε ηελ ίδηα δύλακε κε καο, ζα θάλαηε ηα ίδηα. ζν ινηπόλ γηα

ηελ εύλνηα ησλ ζεώλ, έρνπκε θάζε ιόγν λα κε θνβόκαζηε όηη ζα

βξεζνύκε ζε κεηνλεθηηθή ζέζε. ζν γηα ηελ ηδέα ζαο γηα ηνπο Λαθεδαηκόληνπο, ζηελ νπνία ζηεξίδεηε ηελ πεπνίζεζε όηη από ληξνπή ζα

ζαο βνεζήζνπλ, ελώ καθαξίδνπκε ηελ αζσόηεηά ζαο δε δειεύνπκε

ηελ αθξνζύλε ζαο. Πξαγκαηηθά νη Λαθεδαηκόληνη ζηηο κεηαμύ ηνπο ζρέζεηο θαη ζηηο ζπλήζεηεο ηνπ ηόπνπ ηνπο δείρλνληαη πνιύ ελάξεηνη. Γηα

ηε ζπκπεξηθνξά ηνπο όκσο απέλαληη ζ ηνπο άιινπο,

κόιν πνπ ζα ’ρε θαλείο πνιιά λα πεη γηα ην πώο θέξνληαη, ζα κπνξνύζε

πνιύ θαιά λα ηα ζπλνςίζεη αλ έιεγε όηη, από όινπο ηνπο αλζξώπνπο πνπ μέξνπκε, απηνί δείρλνπλ νινθάλεξα όηη ζεσξνύλ ηα επράξηζηα έληηκα

θαη ηα ζπκθέξνληα δίθαηα. Καη αιήζεηα, ε ηέηνηα λννηξνπία ηνπο δελ

είλαη θαζόινπ επλντθή πξνο ηηο ησξηλέο παξάινγεο ειπίδεο ζαο γηα ζσηεξία.

106.ΜΗΛ. Αιιά εκείο γη’ απηόλ αθξηβώο ην ιόγν έρνπκε απηή ηε

ζηηγκή πην πνιύ ηελ πεπνίζεζε όηη νη Λαθεδαηκόληνη, γηα ην ζπκθέξνλ ην

δηθό ηνπο, δε ζα ζειήζνπλ λα πξνδώζνπλ ηνπο Μήιηνπο, πνπ είλαη άπνηθνί ηνπο, θαη λα θηάζνπλ λα γίλνπλ αλαμηόπηζηνη ζνπο θίινπο ηνπο

Έιιελεο θη σθέιηκνη ζηνπο ερζξνύο ηνπο.

107. ΑΘ. Καη δε λνκίδεηε όηη ην ζπκθέξνλ βξίζθεηαη ζηελ

αζθάιεηα, ελώ ην δίθαην θαη ην έληηκν θαηνξζώλνληαη κε θηλδύλνπο ηνπο νπνίνπο νη Λαθεδαηκόληνη, ηηο πεξηζζόηεξεο θνξέο, ειάρηζηα

απνηνικνύλ;

108. ΜΗΛ. Αιιά λνκίδνπκε όηη θαη ηνπο θηλδύλνπο γηα ράξε καο ζα αλαιάβνπλ απηνί πην πξόζπκα, θη όηη ζα ζεσξήζνπλ πσο είλαη πην

ζίγνπξνη αλ γηα καο θη όρη γηα ηνπο άιινπο ηνπο αλαιάβαηλαλ, ηόζν γηαηί

γηα ηηο πνιεκηθέο επηρεηξήζεηο βξηζθόκαζηε θνληά ζηελ Πεινπόλλεζν

όζν θαη γηαηί ζηα θξνλήκαηα, εμαηηίαο ηεο θπιεηηθήο ζπγγέλεηαο, είκαζηε πην αμηόπηζηνη από άιινπο.

109. ΑΘ. Δγγύεζε γη’ απηνύο πνπ ζα ζπκπνιεκήζνπλ δελ είλαη ε

θηιηθή δηάζεζε απηώλ πνπ ηνπο θαινύλ, αιιά αλ ππεξέρνπλ ζε πξαγκαηηθή δύλακε. Κη απηό ην ινγαξηάδνπλ νη Λαθεδαηκόληνη

πεξηζζόηεξν από θάζε άιινλ (από έιιεηςε άιισζηε εκπηζηνζύλεο ζηε

δηθή ηνπο εηνηκαζία, κνλάρα κε πνιινύο ζπκκάρνπο εθζηξαηεύνπλ

ελαληίνλ ησλ γεηηόλσλ ηνπο), ώζηε δε θαίλεηαη πηζαλό όηη απηνί ζα ζηείινπλ ζηξαηό ζ’ έλα λεζί ηελ ώξα πνπ είκαζηε εκείο

ζαιαζζνθξάηνξεο.

110. ΜΗΛ. Αιιά ζα κπνξνύζαλ λα ζηείινπλ θη άιινπο. Κη αθόκε ην Κξεηηθό πέιαγνο είλαη πιαηύ θαη κέζα ζ’ απηό είλαη πην δύζθνιν νη

ζαιαζζνθξάηνξεο λα ζπιιάβνπλ παξά λα ζσζνύλ απηνί πνπ ζέινπλ λα

8

μεθύγνπλ. Κη αλ όκσο απνηύραηλαλ ζ’ απηό, ζα κπνξνύζαλ λα ζηξαθνύλ

ελαληίνλ ηεο γεο ζαο θη ελαληίνλ ησλ ππόινηπσλ ζπκκάρσλ ζαο, ζε όζνπο δελ έθηαζε ν Βξαζίδαο. Καη ηόηε ζα έρεηε λα αγσληζζείηε όρη

κόλν γηα κηα ρώξα πνπ δε ζαο αλήθε πνηέ, αιιά γηα πξάγκαηα πην δηθά

ζαο, ηε ζπκκαρία ζαο θαη ηε γε ζαο.

111. ΑΘ. Ξέξεηε από ηελ πείξα ζαο πσο απ’ απηό θάηη κπνξεί λα ζπκβεί, αιιά δελ αγλνείηε επίζεο όηη νη Αζελαίνη πνηέ σο ζήκεξα δελ

απνηξαβήρηεθαλ από θακηά πνιηνξθία, επεηδή θνβήζεθαλ άιινπο.

Παξαηεξνύκε όκσο όηη ελώ είπαηε όηη ζα ζθεθηείηε γηα ηε ζσηεξία

ζαο, ζηελ πην πιαηηά ζπδήηεζε δελ έρεηε πεη ηίπνηε ζην νπνίν

βαζηζκέλνη ινγηθνί άλζξσπνη ζα πίζηεπαλ όηη κπνξνύλ λα ζσζνύλ ,

αιιά ηα πην δπλαηά ζαο ζηεξίγκαηα είλαη κειινληηθέο ειπίδεο, ελώ

ηα κέζα πνπ έρεηε είλαη πνιύ κηθξά γηα λα ππεξηζρύζεηε, αλ ζπγθξηζνύλ κε εθείλα πνπ απηή ηε ζηηγκή βξίζθνληαη παξαηαγκέλα ελαληίνλ ζαο.

Καη δείρλεηε κεγάιε απεξηζθεςία αλ, αθνύ δεηήζεηε λα απνζπξζνύκε,

δελ απνθαζίζεηε όζν αθόκε είλαη θαηξόο θάηη άιιν πην θξόληκν απ’ απηά. Να κελ πάεη ν λνπο ζαο ζηε ληξνπή πνπ ηόζν ζπρλά θαηαζηξέθεη

ηνπο αλζξώπνπο, όηαλ αληηκεησπίδνπλ θηλδύλνπο θαλεξνύο θαη

ηαπεηλσηηθνύο. Γηαηί πνιινύο, ελώ ήηαλ αθόκε ζε ζέζε λα ηδνύλ θαζαξά

ζε πνηνπο θηλδύλνπο νδεγνύληαλ, ηνπο παξέζπξε ε δύλακε κηαο ειθπζηηθήο ιέμεο, ηεο ιεγόκελεο ληξνπήο, θαη, ληθεκέλνη απ’ ηε ιέμε,

ζηελ πξάμε έπεζαλ ζειεκαηηθά ζε αγηάηξεπηεο ζπθνξέο θη αθόκε

απόρηεζαλ ληξνπή πην ηαπεηλσηηθή, αθνύ απηή ήηαλ απνηέιεζκα

αλνεζίαο παξά ηύρεο. Απηό ζεηο, αλ ζθεθηείηε θξόληκα, ζα ην απνθύγεηε θαη δε ζα λνκίζηε άπξεπν λα ππνρσξήζεηε ζηελ πνιηηεία ηελ πην δπλαηή

πνπ ζαο πξνηείλεη όξνπο ινγηθνύο, λα γίλεηε δειαδή ζύκκαρνί ηεο

πιεξώλνληαο θόξν, δηαηεξώληαο ηε ρώξα ζαο, θαη, ελώ ζαο δίλεηαη ε εθινγή αλάκεζα ζηνλ πόιεκν θαη ζηελ αζθάιεηα, εζείο λα δηαιέμεηε ηα

ρεηξόηεξα επηδεηώληαο λα θαλείηε αλώηεξνη. Γηαηί όζνη ζηνπο ίζνπο

δελ ππνρσξνύλ, ζηνπο δπλαηόηεξνπο θέξλνληαη θξόληκα θαη ζηνπο

θαηώηεξνπο δείρλνληαη κεηξηνπαζείο, απηνί πην πνιύ πξνθόβνπλ.

θεθηείηε, ινηπόλ, όηαλ εκείο απνζπξζνύκε, θαη ζπιινγηζηείηε πνιιέο

θνξέο όηη απνθαζίδεηε γηα ηελ παηξίδα, γηα ηε κηα θαη κόλε παηξίδα ζαο,

θη όηη απ’ ηε κηαλ απηή απόθαζή ζαο ζα εμαξηεζεί ην λα επηπρήζεη ηνύηε ή λα δπζηπρήζεη.

112. Οη Αζελαίνη απνρώξεζαλ από ηε ζπδήηεζε θαη νη Μήιηνη ,

όηαλ κείλαλε κόλνη ηνπο, επεηδή απνθάζηζαλ παξαπιήζηα κε εθείλα πνπ

έιεγαλ πξσηύηεξα, απνθξίζεθαλ ηα εμήο: «Ούηε γλώκε δηαθνξεηηθή από ηελ πξνεγνύκελε έρνπκε, Αζελαίνη, νύηε κέζα ζε ιίγεο ζηηγκέο ζα

ζηεξήζνπκε κηα πόιε, πνπ ππάξρεη εδώ θαη εθηαθόζηα ρξόληα, από ηελ

ειεπζεξία ηεο, αιιά έρνληαο εκπηζηνζύλε ζηελ ηύρε, πνπ ράξε ζηελ εύλνηα ησλ ζεώλ ηελ πξνζηαηεύεη σο ηώξα, θαη ζηε βνήζεηα ησλ

αλζξώπσλ, ηδηαίηεξα ησλ Λαθεδαηκνλίσλ, ζα πξνζπαζήζνπκε λα ηε

9

ζώζνπκε. αο πξνηείλνπκε όκσο λα είκαζηε θίινη ζαο, ερζξνί κε θαλέλα

από ηνπο δπν ζαο, θαη λα θύγεηε από ηε γε καο, αθνύ θάλνπκε ζπλζήθε πνπ ζα ηελ θξίλνπκε σθέιηκε θαη ζηνπο δπν καο».

113.Οη Μήιηνη ινηπόλ ηόζα κνλάρα απνθξίζεθαλ. Οη Αζελαίνη

απνρσξώληαο πηα νξηζηηθά από ηηο δηαπξαγκαηεύζεηο είπαλ:

«Πξαγκαηηθά, όπσο λνκίδνπκε ύζηεξα από ηελ απόθαζή ζαο απηή, είζηε νη κόλνη πνπ θξίλεηε ηα κειινληηθά πην θαζαξά από απηά πνπ βιέπεηε

κπξνζηά ζηα κάηηα ζαο, θαη ηα άγλσζηα, επεηδή ηα ζέιεηε, ηα ζεσξείηε

ζαλ λα γίλνληαη ζηελ πξαγκαηηθόηεηα. Σα έρεηε παίμεη όια θαη - ζηεξηγκέλνη νιόηεια ζηνπο Λαθεδαηκόληνπο, ηελ ηύρε θαη ηηο ειπίδεο -

ζα ηα ράζεηε όια».

114. Οη Αζελαίνη πξέζβεηο γύξηζαλ ζην ζηξαηόπεδν θαη νη

ζηξαηεγνί, αθνύ νη Μήιηνη δελ ππνρσξνύζαλ ζε ηίπνηε, άξρηζαλ ακέζσο ηηο ερζξνπξαμίεο, θη αθνύ κνίξαζαλ ηε δνπιεηά ζηα ζηξαηησηηθά

ηκήκαηα ηεο θάζε πόιεο, έδσζαλ θπθιηθά κε ηείρνο ηνπο Μήιηνπο.

Όζηεξα νη Αζελαίνη άθεζαλ θξνπξά από δηθνύο ηνπο ζηξαηηώηεο θαη ζπκκάρνπο, ζηε ζηεξηά θαη ηε ζάιαζζα, θη έθπγαλ κε ην κεγαιύηεξν

κέξνο ηνπ ζηξαηνύ. Οη ππόινηπνη έκεηλαλ θαη πνιηνξθνύζαλ ηνλ ηόπν.

116…Σελ ίδηα επνρή νη Μήιηνη πάιη ζε άιιν ζεκείν θπξίεςαλ έλα

κέξνο από ην ηείρνο ησλ Αζελαίσλ πνπ ηνπο έδσλε, όπνπ νη θξνπξνί δελ ήηαλ πνιινί. Όζηεξα από ην γεγνλόο απηό ήξζε θη άιινο ζηξαηόο από

ηελ Αζήλα, κε αξρεγό ην Φηινθξάηε ηνπ Γεκέα. Καη νη Μήιηνη, επεηδή

πνιηνξθνύληαλ πηα πνιύ ζηελά, έγηλε κάιηζηα θαη θάπνηα πξνδνζία από

αλάκεζά ηνπο, ζπλζεθνιόγεζαλ κε ηνπο Αζελαίνπο κε ηνλ όξν λα απνθαζίζνπλ εθείλνη γηα ηελ ηύρε ηνπο. Κη απηνί ζθόησζαλ όζνπο

Μήιηνπο ελήιηθνπο έπηαζαλ, θη έθακαλ δνύινπο ηα παηδηά θαη ηηο

γπλαίθεο. Σν λεζί ην απνηθίζαλε νη ίδηνη ζηέιλνληαο αξγόηεξα πεληαθόζηνπο απνίθνπο (Θνπθπδίδε, Δ 84-116).

Β .́ ιεο νη ππνγξακκίζεηο ζην θείκελν κπήθαλ από ην ζπληάθηε

ηνπ άξζξνπ ηνύηνπ. κσο νιόθιεξνο ν δηάινγνο απνηειεί θνξπθαία έθθξαζε ηεο ζθιεξόηεηαο ελόο πνιέκνπ, πνπ ν Θνπθπδίδεο θαη ζε

άιιε πεξίζηαζε βξήθε ηελ επθαηξία λα ηελ αθεγεζεί θαη λα ηελ

αλαιύζεη κε ζειίδεο πνπ επίζεο δηαηεξνύλ νδπλεξή επηθαηξόηεηα γηα ηνλ θόζκν καο. [Πξόθεηηαη γηα ηα θεθάιαηα Γ΄82-83, πνπ νη εξκελεπηέο

ηα επηγξάθνπλ : Παζνινγία ηνπ πνιέκνπ] .

Δίλαη όκσο ηζηνξηθά θξόληκν θαη θνηλσληθά ελδηαθέξνλ λα

αλαξσηεζνύκε: είλαη ν πόιεκνο πνπ έρεη εμαγξηώζεη ηα ήζε ησλ αλζξώπσλ, ώζηε κε ηόζε ηηακόηεηα νη Αζελαίνη (ζην πεξηζηαηηθό πνπ

καο απαζρνιεί) λα δεηνύλ ηελ ππνηαγή κηαο κηθξήο νπδέηεξεο πόιεο θαη

ζηελ άξλεζε ησλ θαηνίθσλ ηεο λα απαληνύλ κε θνληθό καραίξη; Ή έρνπλ ίζσο ζπληειέζεη ζηαδηαθά θαη αδηόξαηα θαη άιινη παξάγνληεο; Ίζσο

είλαη ζθόπηκν – πξηλ δηαηππώζνπκε εηπκεγνξία- λα παξαθνινπζήζνπκε

10

θάπνηνπο άιινπο ζεζκνύο ηεο αζελατθήο θνηλσλίαο, πνπ νδήγεζαλ

βέβαηα ζην κεγαιείν ηεο Αζήλαο, ίζσο όκσο θαη λα θαιιηέξγεζαλ ζηγά ζηγά θαη βαζκηαία ηε ιαηξεία ηεο δύλακεο, ηα άδηθα ζπκθέξνληα, ηελ

πνιηηηθή κπσπία, κηα πνιηηηθή ζπκπεξηθνξά ρσξίο αλαθνξά ζηε

δηθαηνζύλε αιιά κόλν ζην ζπκθέξνλ, ζηηο εζσηεξηθέο θαη ζηηο

εμσηεξηθέο ζρέζεηο. 1. Μειεηώληαο έλα κόλν ζεζκό θαη ηηο επηπηώζεηο ηνπ ζηε

ζπκπεξηθνξά ησλ Αζελαίσλ2 είλαη πηζαλό όηη ζα βξνύκε όρη κόλν

εξκελεία γηα ηα όζα είπαλ θαη έπξαμαλ νη Αζελαίνη ζηε δηάξθεηα ηνπ πνιέκνπ αιιά θαη αθνξκή γηα λα αμηνινγήζνπκε γεληθόηεξα πόζν νη

ζεζκνί κηαο θνηλσλίαο επεξεάδνπλ ηνλ ηξόπν ζθέςεο θαη δξάζεο ησλ

αλζξώπσλ. Έηζη, ε έξεπλά καο δε ζα είλαη κόλν ή θπξίσο ηζηνξηθή

αιιά θαη θνηλσληνινγηθή3, ζην βαζκό βέβαηα πνπ επηηξέπεη ε

πεξηνξηζκέλε θνηλσληνινγηθή παηδεία ηνπ γξάθνληνο.

Παξαθνινπζνύκε ινηπόλ ηηο εμειίμεηο ή κάιινλ ηηο ζεκειηαθέο

αιιαγέο πνπ ζπληειέζηεθαλ ζηελ αζελατθή θνηλσλία ύζηεξα από ην 478 π.Υ. , πνπ ε Αζήλα είρε ηελ αξρεγία ηεο ζπκκαρίαο. Η ζπκκαρία είρε

ραξαθηήξα ακπληηθό θαη επηζεηηθό, ελάληηα ζε νπνηνλδήπνηε πνπ ζα

απεηινύζε ηελ αλεμαξηεζία ησλ κειώλ ηεο, πνπ έθηαζαλ λα είλαη 400

πόιεηο. Έδξα ηεο ζπκκαρίαο νξίζηεθε ε Γήινο. Δθεί ζπλεδξίαδαλ νη αληηπξόζσπνη ησλ πόιεσλ – κειώλ θαη είραλ όινη ίζε ςήθν. ια ηα

κέιε ηεο είραλ ππνρξέσζε λα ζπκβάιινπλ κε πνιεκηθά πινία ή λα

θαηαβάιινπλ εηήζην θόξν ζην ζπκκαρηθό ηακείν (πνπ θπιαζζόηαλ ζην

ηεξό ηνπ Απόιισλα ζηε Γήιν). Ο αξηζκόο ησλ πινίσλ ή ην ύςνο ηνπ θόξνπ θαζνξηδόηαλ κε δηκεξή ζπκθσλία αλάκεζα ζηελ Αζήλα θαη ζε

θάζε πόιε – κέινο ρσξηζηά, θάζε 4 ρξόληα. Έηζη, ε Αζήλα είρε ζέζε

εγεκνληθή κέζα ζηε ζπκκαρία από ηελ αξρή ηεο ζπγθξόηεζήο ηεο, αλ ιάβνπκε ππόςε θαη ηα παξαθάησ: νη δέθα ειιελνηακίεο (κεγαιόζηνκε

νλνκαζία πνπ έδεηρλε επεθηαηηθή δηάζεζε), πνπ δηαρεηξίδνληαλ ηα

ρξήκαηα ηεο ζπκκαρίαο, ήηαλ όινη Αζελαίνη θαη ηηο απνθάζεηο ηεο

ζπκκαρίαο ηηο εθηεινύζε απνθιεηζηηθά ε Αζήλα4, πνπ δηαηεξνύζε -κε

ηα πινία θαη ηα ρξήκαηα ησλ ζπκκάρσλ- εηνηκνθίλεην ζηόιν.

Με ηα ρξήκαηα ηεο πκκαρίαο (460 ηάιαληα αξρηθά, δηπιάζηα

αξγόηεξα θαη ζρεδόλ ηξηπιάζηα ζηα ρξόληα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνύ

2Σν ζέκα απηό ην έρσ πξαγκαηεπηεί, από ηζηνξηθή ζθνπηά, κε έλα άιιν δνθίκην:

Αλαδήηεζε ησλ θηλήηξσλ ηεο αλζξώπηλεο δξάζεο, δεκνζηεπκέλν ζην βηβιίν:

Γηδαζθαιία ηεο Αξραίαο Γξακκαηείαο, Αζήλα 1981 3 Ίζσο δηθαηνινγείηαη ν εξκελεπηηθόο απηόο πξνζαλαηνιηζκόο θαη γηα ην ιόγν όηη

ηώξα κπαίλεη ζηα ζρνιηθά πξνγξάκκαηα ην κάζεκα ηεο Κνηλσληνινγίαο, πνπ έλα

βαζηθό θεθάιαηό ηνπ ζα είλαη βέβαηα ε ιεηηνπξγία ησλ ζεζκώλ (πνιηηηθώλ,

νηθνλνκηθώλ, θνηλσληθώλ θαη άιισλ). 4 Β. Κξεκκπδά –νθ. Μαξθηαλνύ, Ο Αξραίνο Κόζκνο, Αζήλα 1982, ζει. 224.

11

Πνιέκνπ, 431-404) νη Αζελαίνη λαππεγνύζαλ πινία (ζε δηθά ηνπο

λαππεγεία), πιήξσλαλ λαύηεο (Αζελαίνπο), έθηηαρλαλ εμαξηήκαηα θαη νπιηζκό (ζε αζελατθά εξγαζηήξηα). Έηζη, ε νηθνλνκηθή δσή ηεο Αζήλαο

πξνζαλαηνιίζηεθε σο έλα βαζκό θαη εμαξηήζεθε από ηα ζπκκαρηθά

ηάιαληα. Δπηπιένλ, κε ηελ παξνπζία ηνπ ζηόινπ άλνηγαλ εκπνξηθνί

δξόκνη θαη αγνξέο γηα ηα γεσξγηθά θαη βηνηερληθά πξντόληα ησλ Αζελαίσλ ή γηα ηελ πξνκήζεηα ηεο Αζήλαο κε ηα πξντόληα (ζηηάξη ι.ρ.)

άιισλ πεξηνρώλ.

ηαλ πέξαζαλ 10-15 ρξόληα θαη ν πεξζηθόο θίλδπλνο απνκαθξπλόηαλ νινέλα από ηηο ειιεληθέο ζάιαζζεο θαη από ηηο

ζπλεηδήζεηο ησλ Διιήλσλ, άξρηζαλ νη «ζύκκαρνη» λα δπζθνξνύλ, πνπ

απηνί πιήξσλαλ «θόξν» ζηελ Αζήλα, θαη λα δπζηξνπνύλ. Σόηε όκσο

απηνί ήηαλ αδύλακνη απέλαληη ζε κηα παλίζρπξε θαη πινύζηα Αζήλα, πνπ κε ηηο αθνύζηεο πιένλ εηζθνξέο ησλ «ζπκκάρσλ» γηλόηαλ δηαξθώο

πην δπλαηή, πην πινύζηα θαη γη’ απηό πην επηθίλδπλε. Καη θάηη άιιν: είρε

ζην κεηαμύ αιιάμεη ν ηξόπνο ζθέςεο θαη δξάζεο ησλ Αζελαίσλ: απηνί πνπ ήηαλ θάπνηε ειεπζεξσηέο ηεο Διιάδαο θαη θακάξσλαλ γη’ απηό

(είλαη γλσζηό πόζν θαπρηόληαλ ιέγνληαο γηα ηα ελ Μαξαζώλη θαη

αιακίλη έξγα ησλ παηέξσλ ηνπο), άξρηζαλ ηώξα λα αληηδξνύλ βίαηα ζην

αίηεκα απειεπζέξσζεο ησλ «ζπκκάρσλ» θαη λα πεξηνξίδνπλ ηελ απηνλνκία ησλ ζπκκάρσλ θαη λα επηβάιινπλ δπλακηθά πηα ηελ εγεκνλία

ηεο Αζήλαο. Σε λέα απηή αληίιεςε ησλ Αζελαίσλ γηα ηε ζέζε ησλ

ζπκκάρσλ ηνπο ηε δνθίκαζαλ πξώηνη νη Νάμηνη (468 π.Υ.) θαη ιίγν

αξγόηεξα (465-63) νη Θάζηνη. Σόηε ν «ζπκκαρηθόο» ζηόινο, πνπ γηα ηε ζπληήξεζή ηνπ πιήξσλαλ νη «ζύκκαρνη», ρξεζηκνπνηήζεθε ελάληηα

ζηνπο «ζπκκάρνπο», πξώηα γηα δπλακηθή επίδεημε θαη ζηε ζπλέρεηα γηα

πνιηνξθία ησλ «ζπκκάρσλ»! Καη ππνρξεώλνληαλ νη ηειεπηαίνη: λα γθξεκίδνπλ ηα ηείρε ηνπο, λα παξαδίλνπλ ηα πινία ηνπο θαη λα

απνδέρνληαη θαη κεγαιύηεξε εηζθνξά ζηε «πκκαρία», πνπ ήηαλ ηώξα

γη’ απηνύο δύλακε Σπξαλλίαο, λα δέρνληαη Αζελαίνπο «θιεξνύρνπο»

πνπ έπαηξλα κεξίδα από ηε γε ησλ «ζπκκάρσλ» θαη θπζηθά αζθνύζαλ θαη θαζήθνληα αζηπλόκεπζεο ζε βάξνο ησλ λέσλ ζπκπνιηηώλ ηνπο.

Δπηπιένλ, νη ηαπεηλσκέλνη «ζύκκαρνη» αλαγθάδνληαλ λα ππνρσξνύλ ζε

άιιεο αμηώζεηο ησλ Αζελαίσλ. Οη Θάζηνη ι.ρ. απνκαθξύλζεθαλ από ηηο πινύζηεο απνηθίεο ηνπο ζηελ απέλαληη ζξαθηθή αθηή. Δθεί ήηαλ ηα

νξπρεία ηνπ Παγγαίνπ θαη εύινγα ελδηαθέξζεθε γη’ απηά ε Αζήλα.5

5 Αλ όια απηά ζαο ζπκίδνπλ θάηη από ζύγρξνλε γεύζε ζρέζεσλ «ζπκκαρηθώλ» θαη

ζύγρξνλε «πξνζηαζία», ζηνραζηείηε κήπσο ηέηνηεο παξελέξγεηεο ζπκβαίλνπλ ζηελ

ηζηνξία. Οη «ζύκκαρνη» θαη νη «πξνζηάηεο» καο «ελδηαθέξνληαη γηα ην θαιό» καο

θαη θπζηθά γηα ην θαιό ηεο ζπκκαρίαο. Πάλησο ηνλ όξν Αιαδνλεία ηεο Γύλακεο

ηνλ έπιαζε ν ακεξηθαλόο πνιηηηθόο J.W. Fullbright κε ην νκόηηηιν βηβιίν ηνπ, γηα λα

ραξαθηεξίζεη ηε ζπκπεξηθνξά ηεο παηξίδαο ηνπ, όηαλ είρε αξρίζεη λα εκπιέθεηαη ζην

βηεηλακηθό πόιεκν, γηα λα ζώζεη ηνπο βηεηλακέδνπο από γεηηνληθέο «θαθνπνηέο»

12

Αξγόηεξα νη Αζελαίνη ζα πάξνπλ θαη ζθιεξόηεξα κέηξα. Καηά ηελ

απνζηαζία ι.ρ. ησλ Δξπζξώλ νη Αζελαίνη επεκβαίλνπλ (453/2) λα απνθαηαζηήζνπλ ηελ εππξέπεηα θαη ηε δεκνθξαηηθή ηάμε ζηηο Δξπζξέο

θαη επηβάιινπλ ζηνπο βνπιεπηέο ηεο ζπκκαρηθήο πόιεο από δσ θαη πέξα

λα νξθίδνληαη όηη ζα ππεξεηνύλ ην ιαό ηεο πόιεο ηνπο θαη ηεο Αζήλαο.

Αλάινγν κάζεκα ζα πάξνπλ νη Κνινθώληνη (447/6), νη Υαιθηδαίνη (446/5), νη άκηνη (439/8)

6.

Έηζη νηθνδνκείηαη ην κεγαιείν θαη ππνλνκεύεηαη ην κέιινλ ηεο

Αζήλαο. Αξγόηεξα βέβαηα όια απηά ζα ηηκσξεζνύλ, ηόηε όκσο ζα έρεη γθξεκηζηεί θαη ην κεγαιείν ηεο Αζήλαο θαη ε ελόηεηα ηνπ Διιεληζκνύ

θαη ζα μαλαγπξίζεη ν βάξβαξνο γηα λα επηβάιεη θάπνηα εηξήλε ζηνπο

Έιιελεο σο δηαηηεηήο (επηθπξίαξρνο) απηόο! Ο λνπο πεγαίλεη βέβαηα

ζηελ Αληαιθίδεηα Δηξήλε (386 π.Υ.). Θα μαλαγπξίζνπκε ζην δήηεκα ηεο ηαπείλσζεο ηεο αιαδνλείαο ησλ Αζελαίσλ. Δπηζηξέθνπκε ζηελ

αθήγεζε: πώο ν ζεζκόο ηεο ζπκκαρίαο θαη ε ιάκςε ηνπ ρξπζνύ ηνπ

ζπκκαρηθνύ ηακείνπ θαιιηέξγεζαλ ζπιινγηθά ηελ πιενλεμία θαη παξέζπξαλ ζε πξάμεηο αδηθίαο θαη πξόθιεζεο, πνπ κηα κόλν έθθξαζή

ηεο πεξηέρεη ν δηάινγνο Μειίσλ – Αζελαίσλ.

Με ηελ πξόθαζε όηη ην ηακείν ηεο Γήινπ κπνξνύζε αηθληδηαζηηθά

λα απεηιεζεί από ηνπο Πέξζεο, ην κεηέθεξαλ νη Αζελαίνη ζηε δηθή ηνπο Αθξόπνιε ππό ηελ άγξππλε πξνζηαζία ηεο Αζελάο (454 π.Υ.).

Παξάιιεια κε απηέο ηηο πξάμεηο δπλακηθήο απζαηξεζίαο βάδηδε ε

νηθνλνκηθή δηείζδπζε θη επηβνιή ησλ Αζελαίσλ. Κνξύθσζε ηεο

ηαθηηθήο απηήο απνηειεί ε απόθαζή ηνπο λα επηβάινπλ ην δηθό ηνπο

λόκηζκα θαη κεηξηθό ζύζηεκα ζηηο ζπκκαρηθέο πόιεηο (450-446 π.Υ.).

Σν ζρεηηθό ςήθηζκα είλαη κλεκείν ακάρεην7. Απηό ζήκαηλε όηη νη

Αζελαίνη ξύζκηδαλ ηνλ ηξόπν ησλ ζπλαιιαγώλ, αθνύ απηνί κόλνη έθνβαλ λόκηζκα θαη όξηδαλ ηελ αγνξαζηηθή ηνπ δύλακε. Μπνξνύζαλ

έηζη λα θακαξώλνπλ όηη θέξλνπλ ζηελ πόιε ηνπο όια ηα αγαζά ηεο γεο

δπλάκεηο. Ο ίδηνο όξνο, Αιαδνλεία ηεο Γύλακεο, ραξαθηεξίδεη κε ζαθήλεηα ηώξα ηελ

ακεξηθαληθή πνιηηηθή. Να ππνζέζνπκε όηη είλαη ε αξρή νιέζξησλ νιηζζεκάησλ;…. 6 Β. Κξεκκπδά –νθ. Μαξθηαλνύ, Ο Αξραίνο Κόζκνο, Αζήλα 1982, ζει. 230

7 Αληηγξάθσ από ην παξαπάλσ βηβιίν, ζει. 231: ΜΑΡΣΤΡΙΑ: θαη από δσ θαη κπξνο

ν γξακκαηέαο ηεο Βνπιήο λα πξνζζέζεη ζην βνπιεπηηθό όξθν ηα εμήο: αλ θαλείο

θόβεη λόκηζκα από αζήκη θαη δε ρξεζηκνπνηεί ηα αζελατθά λνκίζκαηα ή ζηαζκά ή

κέηξα αιιά μέλα λνκίζκαηα θαη κέηξα θαη ζηαζκά, ζα ηνλ ηηκσξήζσ θαη ζα ηνπ

επηβάισ πξόζηηκν ζύκθσλα κε ην παξαπάλσ ςήθηζκα, πνπ πξόηεηλε ν Κιέαξρνο.

Δπηηξέπεηαη επίζεο ζε νπνηνλδήπνηε λα επηζηξέθεη ηα μέλα ρξήκαηα πνπ ηπρόλ έρεη

θαη λα ηα αληαιιάζζεη ζύκθσλα κε ηνπο παξαπάλσ όξνπο, όηαλ ζέιεη. Καη ε πόιε

αληί γηα ηα ρξήκαηα απηά ζα ηνπ δώζεη αζελατθά λνκίζκαηα θαη ν θαζέλαο λα θέξλεη

ζηελ Αζήλα ηα ρξήκαηά ηνπ θαη λα ηα θαηαζέηεη ζην αξγπξνθνπείν…

ην ςήθηζκα ησλ Αζελαίσλ γηα ηελ επηβνιή ηνπ αζελατθνύ λνκίζκαηνο ζηηο

πόιεηο ηεο πκκαρίαο πεξηιακβάλεηαη θη απηόο ν όξθνο (450-446 π.Υ.)

13

(εθ πάζεο γεο ηα πάληα). Οηθνλνκηθόο –λνκηζκαηηθόο επεθηαηηζκόο ζε

όιν ηνπ ην κεγαιείν. Λίγν ύζηεξα από ην 454 έρεη νπζηαζηηθά νινθιεξσζεί ε

δηαδηθαζία ππνδνύισζεο ησλ «ζπκκάρσλ». Οη Αζελαίνη ηεξκαηίδνπλ ηηο

ερζξνπξαμίεο πξνο ηνπο Πέξζεο (449 π.Υ.), ζπγθαινύλ Παλειιήλην

πλέδξην ζηελ Αζήλα, αξρίδνπλ ηα κεγάια έξγα ζηελ Αθξόπνιε (είραλ πξνζγξάςεη ζηελ Αζελά θαη ην 10% από ην ζπκκαρηθό θόξν, «ην

επηδέθαηνλ ηεο ζενύ είλαη» έιεγε ην ζρεηηθό ςήθηζκα). Κιείλνπλ εηξήλε

κε ηε πάξηε (445 π.Υ.) θη έηζη ξπζκίδνπλ πην άλεηα ηα εζσηεξηθά ηεο πκκαρίαο. Έρεη ηώξα αιιάμεη ηόζν πνιύ ε ζπκπεξηθνξά ησλ Αζελαίσλ

απέλαληη ζηνπο πξώελ ζπκκάρνπο. Σν 439 π.Υ. ν Πεξηθιήο επηβάιιεη

ζηνπο άκηνπο, πνπ είραλ απνζηαηήζεη, όρη κόλν λα θαηεδαθίζνπλ ηα

ηείρε θαη λα παξαδώζνπλ ην ζηόιν αιιά θαη λα πιεξώζνπλ –κε δόζεηο- ηα έμνδα ηεο εθζηξαηείαο πνπ έγηλε γηα ηελ ππνδνύισζή ηνπο.

Τπνινγίζηεθαλ ζε 1276 ηάιαληα! Πνζό κεγαιύηεξν από όζα ήηαλ ζηελ

πην ιεζηξηθή ώξα ηεο ε εηήζηα θαλνληθή είζπξαμε από όιεο ηηο πόιεηο καδί ηεο πκκαρίαο (ηεηξαθόζηεο πεξίπνπ)

8.

2.Ση είρε ζπκβεί ζηελ Αζήλα θαηά ηελ πεξίνδν ηεο Υξπζήο

πεληεθνληαεηίαο (478 π.Υ. ίδξπζε ηεο πκκαρίαο –431 π.Υ. έλαξμε ηνπ Πεινπνλλεζηαθνύ Πνιέκνπ); Δίρε αιιάμεη νκαδηθά ν ραξαθηήξαο

ησλ αλζξώπσλ εμαηηίαο ησλ νηθνλνκηθώλ θαη πνιηηηθώλ ζεζκώλ, πνπ

επηθξάηεζαλ ηόηε, πνπ είραλ άκεζεο επηδηώμεηο –επηπηώζεηο θαη έκκεζεο

παξελέξγεηεο. πγθεθξηκέλα: - Οη Αζελαίνη δηαρεηξίδνληαλ απζαίξεηα ηα ρξήκαηα ηνπ ηεξνύ

ηακείνπ.

- Έρηηδαλ ιακπξέο ζηελ πόιε ηνπο νηθνδνκέο (πξόθεηηαη γηα έθθξαζε θπληθνύ κεγαιείνπ).

- Οη Αζελαίνη βηνηέρλεο πξνσζνύζαλ άλεηα ηα πξντόληα ηνπο

πξνο ηηο εμαξηεκέλεο πηα ζπκκαρηθέο αγνξέο. Οη ίδηνη

πξνκήζεπαλ όπια θαη εμαξηήκαηα γηα ηα πινία. Οη γεσξγνί θαη νη έκπνξνη πξνσζνύζαλ ηα πξντόληα ηνπο . Οη έκπνξνη έθεξλαλ

όια ηα μέλα αγαζά ζηελ Αζήλα.

- Οη Αζελαίνη πνιίηεο επάλδξσλαλ ηα πινία, έπαηξλαλ κηζζνύο, θπβεξλνύζαλ ιανύο. Οη εξγάηεο θαη νη ηερλίηεο εξγάδνληαλ γηα

ηα δεκόζηα έξγα πνπ θόζκεζαλ ηελ Αζήλα ηόηε γηα λα

θακαξώλνπλ νη Αζελαίνη θαη λα ζαπκάδνπλ νη αηώλεο.

8 Ση πνζό ρξεκαηηθό αληηπξνζσπεύνπλ απηά ηα 1276 ηάιαληα κπνξεί θαλείο λα ην

θαληαζηεί, αλ ιάβεη ππόςε ηνπ ηα εμήο:

α΄. θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνύ Πνιέκνπ ν κηζζόο πξνζέιθπζεο

κηζζνθόξσλ από ην αληίπαιν ζηξαηόπεδν, άξα πςειόο κηζζόο ζε εκπόιεκε πεξίνδν

έθζαζε κηα δξαρκή ηε κέξα.

β΄. Σν ηάιαλην ήηαλ 6.000 δξαρκέο, άξα 6.000 πνιεκηθά εκεξνκίζζηα.

14

- Οη Αζελαίνη θιεξνύρνη έπαηξλαλ θιήξν γεο από ηνπο

«ζπκκάρνπο» θαη ηαπηόρξνλα ηνπο επόπηεπαλ. - Οη Αζελαίνη πνιίηεο σο βνπιεπηέο, δηθαζηέο ή εθθιεζηαζηέο

(όηαλ δειαδή κεηείραλ ζηηο ζπλεδξηάζεηο ηεο Δθθιεζίαο ηνπ

Γήκνπ) εηζέπξαηηαλ εκεξνκίζζην από ηα ρξήκαηα ηεο

ζπκκαρίαο (θάηη πνπ έθζεηξε ζπλεηδήζεηο θαηά ηελ θξίζε ηνπ σθξάηε).

Γελ είλαη πεξίεξγν ινηπόλ αλ έγηλε γη’ απηνύο ε δηαηήξεζε ηεο

ζπκκαρίαο ππόζεζε ηεξή, πνπ όθεηιαλ γη’ απηή λα ρξεζηκνπνηνύλ

θάζε κέζν, ρσξίο εζηθνύο θξαγκνύο, κε βία απξνθάιππηε, αλ ην

έθεξλε ε αλάγθε.

Καζόινπ πεξίεξγν αθόκε αλ θαιιηέξγεζαλ ηε ζθέςε όηη ζώδνπλ

ηελ Διιάδα θη επεξγεηνύλ ηνπο «ζπκκάρνπο» κε ην λα ηνπο εθκεηαιιεύνληαη. Με ηηο θνηλσληνινγηθέο απνθαιύςεηο ηεο δηθήο καο

επνρήο ζα κπνξνύζακε λα πνύκε όηη: νη ζεζκνί σο πιαίζηα δσήο θαη

έθθξαζεο ζπκθεξόλησλ δηακνξθώλνπλ ησλ αλζξώπσλ ηε ζπλείδεζε

θαη άξα ηνλ ηξόπν πνπ νη άλζξσπνη αληηιακβάλνληαη ηνπο άιινπο

ζπλαλζξώπνπο θαη δηακνξθώλνπλ ηνλ θώδηθα ηεο ζπκπεξηθνξάο

ηνπο.

Παξάιιεια κε ηηο «ζπκκαρηθέο ζρέζεηο» εμειίζζνληαλ ε εζσηεξηθή πνιηηηθή δσή ζηελ Αζήλα. Ο ιαόο κέζα ζε κηα 20εηία απ’ ηελ

ίδξπζε ηεο ζπκκαρίαο απνςίισζε ηνλ Άξεην Πάγν, ζεζκό

αξηζηνθξαηηθό, από όιεο ζρεδόλ ηηο νπζηαζηηθέο αξκνδηόηεηέο ηνπ. Σνλ

δηαηήξεζε κάιινλ σο δηαθνζκεηηθό παξαδνζηαθό ζώκα. Καη νινθιήξσζε ηηο δεκνθξαηηθέο επηδηώμεηο: άκεζε ζπκκεηνρή όισλ ησλ

ειεύζεξσλ Αζελαίσλ πνιηηώλ ζηα θνηλά, νπζηαζηηθή εμνπζία ηνπ

Γήκνπ, λνκνζεηηθή, εθηειεζηηθή, δηθαζηηθή. Γελ πξνρώξεζε όκσο ν ιαόο ηεο Αζήλαο ζε ξηδηθόηεξεο θνηλσληθέο αλαθαηαηάμεηο. Οη

αξηζηνθξαηηθνί, πνπ ππνινγίδεηαη όηη απνηεινύζαλ πεξίπνπ ην 3% ηνπ

λόκηκνπ πιεζπζκνύ ηεο Αζήλαο, δηαηεξνύλ αλελόριεηα ηα αγαζά ηνπο

θαη επεξεάδνπλ ηελ πνιηηηθή θαη –αξγόηεξα- ζα ππνλνκεύζνπλ ην δεκνθξαηηθό πνιίηεπκα. Γελ είλαη ην θαηλόκελν δπζεμήγεην: ν ιαόο θαη

εηδηθόηεξα νη εκπνξνλαπηηθνί θαη βηνηερληθνί θύθινη ηεο Αζήλαο (ε

αζηηθή ηάμε ηεο επνρήο) ελδηαθέξνληαη πεξηζζόηεξν γηα ηε

δηαηήξεζε θαη επέθηαζε ηεο ζπκκαρίαο, αθνύ έρνπλ πηα εμαζθαιίζεη

ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ εμνπζία. Η ζπκκαρία δίλεη πινύην, δύλακε,

κεγαιείν, πξνλόκηα. Ζ Αζήλα είλαη δεκνθξαηία ζην εζσηεξηθό (γηα

ηνπο ειεύζεξνπο πνιίηεο κόλν) εγεκνλία ηπξαλληθή ζην εμσηεξηθό

(γηα ηηο «ζύκκαρεο» ειιεληθέο πόιεηο). Καη ε δηάθξηζε ησλ πνιηηώλ ζε

ειεύζεξνπο, δνύινπο, κέηνηθνπο δηαηεξείηαη θαη εληζρύεηαη.

Μέζα ζε απηό ην θιίκα εζσηεξηθήο θα εμσηεξηθήο πνιηηηθήο, όπνπ ν «Αζελαίνο πνιίηεο» είλαη θπξίαξρνο θαη πξνλνκηνύρνο, δελ είλαη

παξάμελν πνπ νη Αζελαίνη ςήθηζαλ ην 451/50 πξόηαζε ηνπ Πεξηθιή

15

πνπ πεξηόξηδε ην δηθαίσκα ηνπ Αζελαίνπ πνιίηε κόλν ζε όζνπο

γελληνύληαλ από παηέξα θαη κάλα ειεύζεξνπο πνιίηεο ηεο Αζήλαο (εμ ακθνίλ Αζελαίνηλ). Απηνί ήηαλ νη πξνλνκηνύρνη ηεο αζελατθήο

θνηλσλίαο, άξα θαη ηεο αζελατθήο ζπκκαρίαο, απηνί ήηαλ πνπ λέκνληαλ

«εθ πάζεο γεο ηα πάληα», όπσο ζα θαπρεζεί αξγόηεξα ν Πεξηθιήο

κηιώληαο ζηελ αξρή ηεο δύζεο ηεο Αζήλαο (Δπηηάθηνο γηα ηνπο πξώηνπο λεθξνύο ηνπ Πεινπνλλεζηαθνύ Πνιέκνπ, 429 π.Υ.).

Οη κέηνηθνη θαη νη δνύινη, πνπ απνηεινύζαλ, ζύκθσλα κε όινπο

ηνπο ππνινγηζκνύο ην κηζό πιεζπζκό ηεο Αζήλαο –Αηηηθήο, θαη πνπ απηνί θπξίσο αζθνύζαλ έξγα παξαγσγηθά, απηνί είραλ κόλν δεζκεύζεηο

θαη ππνρξεώζεηο. Καη πνιύ δύζθνια κπνξνύζαλ λα πξναρζνύλ

θνηλσληθά, εθόζνλ ζα είραλ πξνζθέξεη ζπνπδαίεο ππεξεζίεο ζηελ

Αζήλα. Μόλν ζηηο δύζθνιεο κέξεο ηνπ κεγάινπ πνιέκνπ, πξνο ην ηέινο ηνπ 5

νπ αηώλα, όηαλ πηα ή Αζήλα έπαζρε από ιεηςαλδξία θαη ε ηδηόηεηα

ηνπ Αζελαίνπ πνιίηε άξρηζε λα είλαη ιηγόηεξν πξνλόκην θαη

πεξηζζόηεξν επζύλε θαη βαξηά πξνζδνθία, ηόηε κόλν νη Αζελαίνη απνθάζηζαλ λα δηεπθνιύλνπλ ηελ θνηλσληθή άλνδν ησλ κεηνίθσλ θαη

ησλ δνύισλ9.

Αλ ζπλνςίζνπκε ηηο εμειίμεηο πνπ ζεκεηώζακε σο εδώ ζηελ

εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή πνιηηηθή ηεο Αζήλαο θαη πξνζζέζνπκε ηελ θαρππνςία θαη ηε ζθιεξόηεηα θαη ηελ απξνθάιππηε απνραιίλσζε ηεο

βίαο, πνπ θέξλεη ή κάιινλ πνπ δηθαηνινγεί ν πόιεκνο, ηόηε δε ζα είλαη

δύζθνιν λα ελλνήζνπκε θαη λα εληάμνπκε κέζα ζηηο ηζηνξηθέο εμειίμεηο

ηεο επνρήο ηελ θνξύθσζε πνιηηηθνύ θπληζκνύ θαη ηξαγηθόηεηαο, πνπ ζεκεηώζεθε ζηε Μήιν ηελ άλνημε ηνπ 416 π.Υ.. Σελ έθθξαζε

πνιηηηθνύ θπληζκνύ πξνζγξάθνπκε βέβαηα ζηνπο Αζελαίνπο γηα ηνλ

αιαδνληθό ηξόπν πνπ εθκεηαιιεύνληαη ηε δύλακή ηνπο θαη πεξηθξνλνύλ θάζε έλλνηα δηθαίνπ. Η ηξαγηθόηεηα αλαθέξεηαη ζηνπο Μήιηνπο πνπ

δνπλ εηξεληθά θαη αλελόριεηα θαη –όληαο αδύλακνη κπξνζηά ζε

δπλαηνύο- επηθαιέζηεθαλ ηε δηθαηνζύλε θαη δηαπίζησζαλ κε ηξόπν

νδπλεξό πόζν «δίθην έρεη ν δπλαηόο» άκεζα, αλεμάξηεηα από ην όηη ηνλ πεξηκέλεη ε ζπληξηβή ιίγν παξαθάησ, αλεμάξηεηα από ην όηη ν δπλαηόο

ζα ζπληξηβεί άθιαπηνο θαη θάησ από ηα ρεηξνθξνηήκαηα όισλ ησλ

αδηθεκέλσλ ή ησλ απεηινύκελσλ κε λέεο αδηθίεο. Καη είλαη ε ηξαγηθόηεηα αθόκα πην κεγάιε, αλ ζπγθξηζεί κε ην κεγαιείν ηεο

9 Αμίδεη λα ζεκεηώζνπκε έλα παξαιιειηζκό. Αλάινγεο εμειίμεηο ζεκεηώζεθαλ

αξγόηεξα ζηε Ρώκε. Σν δηθαίσκα ηνπ Ρσκαίνπ πνιίηε, πνπ ην δηεθδίθεζαλ κε

αηκαηεξέο πξνζπάζεηεο νη θάηνηθνη ηεο Ιηαιίαο από ηνπο πξνλνκηνύρνπο θαηνίθνπο

ηεο Ρώκεο, παξαρσξήζεθε ηειηθά ζε όινπο ηνπο θαηνίθνπο ηεο απηνθξαηνξίαο,

πνπ ηόηε πεξηιάκβαλε όιεο ηηο ρώξεο γύξσ από ηε κεζνγεηαθή ιεθάλε (ην δηθαίσκα

ηνπ ξσκαίνπ πνιίηε) παξαρσξήζεθε ην 212 κ.Υ. , όηαλ πηα ε Ρώκε βάδηδε πξνο ηελ

εζσηεξηθή αλαξρία θαη απνζύλζεζε.

16

ζαξξαιέαο απάληεζεο ησλ Μειίσλ ζηελ αζελατθή πξόθιεζε (βηβιίν

5, θεθ. 112), απάληεζε πνπ ζύκηδε θη άιιεο κεγάιεο ώξεο ηζηνξίαο. Δξκελεύνπκε ινηπόλ ηε ζπκπεξηθνξά ησλ Αζελαίσλ πξνο ηνπο

Μήιηνπο ην 416 π.Υ. σο ζπλέπεηα νξηζκέλσλ παξαγόλησλ – ζεζκώλ:

νηθνλνκηθώλ, πνιηηηθώλ, θνηλσληθώλ, παηδεπηηθώλ, πνπ δηακόξθσζαλ

ηε ζπλείδεζε ηνπ αζελαίνπ πνιίηε έηζη πνπ θίλεηξα δξάζεο θαη θξηηήξηα απόθαζεο λα είλαη : ε δηαηήξεζε θαη αύμεζε ηεο εμνπζίαο, ε

ιαηξεία ηεο δύλακεο, ε απξνζρεκάηηζηε θαη αδίζηαθηε ρξεζηκνπνίεζε

ηεο βίαο, ε αιαδνλεία ηεο δύλακεο, όπσο επηγξακκαηηθά ραξαθηήξηζε ην ζύγρξνλν επεθηαηηζκό ν ακεξηθαλόο πνιηηηθόο J.W.Fullbright ( βιέπε

ζεκείσζε 6).

Ζ αλζξώπηλε ζπλείδεζε έρεη ηζηνξηθόηεηα, πιάζεηαη κέζα ζηηο

ηζηνξηθέο πεξηζηάζεηο, δηακνξθώλεηαη από ηνπο ζεζκνύο θαη ηηο πεξηζηάζεηο θαη πξνβάιιεη θάζε θνξά ε αλζξώπηλε ζπλείδεζε ηηο

επηινγέο ηεο σο αλάγθεο ηεο ηζηνξηθήο ζηηγκήο, σο αμίεο δσήο.

3. Δπηζηξέθνπκε ινηπόλ ζε κηα απαξίζκεζε ησλ ζεζκώλ πνπ

δηακόξθσζαλ ηνλ Αζελαίν δηαπξαγκαηεπηή πνπ κεηείρε ζην δηάινγν

Μειίσλ – Αζελαίσλ ηελ άλνημε ηνπ 416 π.Υ.

α΄. Ζ επεθηαηηθόηεηα θαη επηζεηηθόηεηα πνπ δηαπηζηώζακε ζηελ ηζηνξία ηεο Αζήλαο από ην 478 π.Υ σο ην 416 π.Υ. δελ έρεη ζρέζε

κε έκθπηα γλσξίζκαηα ησλ αλζξώπσλ. Απνξξέεη από ηνπο

νηθνλνκηθνύο, θνηλσληθνύο θαη πνιηηηθνύο ζεζκνύο ηνπ. Απηνί νη

ζεζκνί δηακνξθώλνπλ ηε βνύιεζε θαη δξάζε ησλ αλζξώπσλ, αηνκηθή θαη ζπιινγηθή. πγθεθξηκέλα, γηα ηνπο Αζελαίνπο: αθόηνπ ε γεσξγηθή

– θιεηζηή νηθνλνκία ηνπο εμειίρηεθε ζε εκπνξεπκαηηθή –

θεθαιαηνθξαηηθή (ζεζκνί νηθνλνκηθνί) από ηελ επνρή ηνπ Θεκηζηνθιή θαη λσξίηεξα, ε αλαδήηεζε αγνξώλ γηα ηελ πξνώζεζε ησλ δηθώλ

ηνπο πξντόλησλ (γεσξγηθώλ θαη βηνηερληθώλ) ήηαλ ζπλέπεηα

«θπζηνινγηθή». Καη, όηαλ ηδξύζεθε ε «ζπκκαρία» (478 π.Υ., ζεζκόο

πνιηηηθόο) ην λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηε λέα δύλακε γηα εμππεξέηεζε ηεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο ηνπο ήηαλ επίζεο πνξεία «ινγηθή». ηαλ ηα

ζπκθέξνληα ηνπ θάζε πνιίηε (ηνπ παξαγσγνύ εμαγώγηκσλ γεσξγηθώλ

πξντόλησλ, ηνπ βηνηέρλε, ηνπ λαύηε, ηνπ πνιηηηθνύ, ηνπ δηθαζηή, ηνπ βνπιεπηή, ηνπ εθθιεζηαζηή) ζπλδέζεθαλ άκεζα κε ηε «δπλακηθή»

αμηνπνίεζε ηεο «ζπκκαρίαο», ηόηε πηα ν θάζε πνιίηεο «θξόληκν» ήηαλ

λα ζθέπηεηαη θαη λα απνθαζίδεη γηα ηε ρξεζηκνπνίεζε ησλ «ζπκκάρσλ»

γηα ηα ζπκθέξνληα ηα δηθά ηνπ, πνπ ζα κπνξνύζε θαηά πεξίπησζε λα ηα ζεσξεί ζπιινγηθά ζπκθέξνληα ηνπ Γήκνπ ηεο Αζήλαο λα ηα πςώλεη ζε

θξαηηθή ηδενινγία, όπσο ζα έιεγε ε ζύγρξνλε νξνινγία. Σα επηκέξνπο

ζπκθέξνληα δηακόξθσλαλ ζηελ Δθθιεζία ηνπ Γήκνπ ηε ζπιινγηθή βνύιεζε. Η ζπιινγηθή βνύιεζε θαη απόθαζε δπλάκσλε κε ηε ζεηξά ηεο

ηνλ ηξόπν ζθέςεο ησλ αηόκσλ. Έηζη δηακνξθσλόηαλ ε πνιηηηθή εζηθή

17

πνπ επεξέαδε ηελ πνιηηηθή δσή, εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή. Ο

επεθηαηηζκόο ηεο Αζήλαο θαη ε πνιηηηθή ζπκπεξηθνξά ηεο απέλαληη ζε ερζξνύο, νπδέηεξνπο θαη ζπκκάρνπο αθόκε, ήηαλ «θπζηνινγηθό»

απνθύεκα ζεζκώλ πνπ θπθινθόξεζαλ «λόκηκα» ηα 50-60 ρξόληα πνπ

είραλ κεζνιαβήζεη από ην 478 σο ην 416 π.Υ. Σεο θπνθνξίαο εθείλεο

ηέθλν ήηαλ ν αζελατθόο ηκπεξηαιηζκόο, κε όιεο ηηο νηθνλνκηθέο, πνιηηηθέο, εζηθέο θαηεγνξίεο πνπ πεξηθιείεη ν όξνο απηόο (αλαρξνληζηηθά

ρξεζηκνπνηεκέλνο, όρη όκσο άζηνρα)10

. Καη ηνπ ηκπεξηαιηζκνύ απηνύ

ηέθλα ήηαλ νη Αζελαίνη πνπ «δηαπξαγκαηεύηεθαλ» κε ηνπο Μήιηνπο θαη νη ππόινηπνη πνπ ςήθηζαλ έλα ρξόλν αξγόηεξα ηε ζηθειηθή

εθζηξαηεία11

. Αμίδεη λα δηαβάζεη θαλείο ην θεθάιαην 6, 24 ηνπ

Θνπθπδίδε θαη λα πξνζέμεη όηη ν ηζηνξηθόο θαηαηάζζεη όινπο πνπ

εγθξίλαλε ηελ ηπρνδησθηηθή εθείλε πεξηπέηεηα ζε ηξεηο θαηεγνξίεο: εθείλνπο πνπ είραλ κεγαιώζεη κε όια ηα αγαζά ηεο γεο ρσξίο λα

ηδξώλνπλ γη’ απηά, εθείλνπο πνπ είραλ ηπθισζεί από ηελ αιαδνλεία ηεο

δύλακεο θαη δε θαληάδνληαλ ηελ πεξίπησζε απνηπρίαο, εθείλνπο ηέινο (ηνπο πην πνιινύο) πνπ πεξίκελαλ από ηελ εθζηξαηεία κηζζνύο,

ιεειαζία, θόξνπο…

ια απηά –κελ αλεζπρήζεηε- δελ θαηαξγνύλ ηελ αλζξώπηλε

ειεπζεξία, πνπ κε ηόζε πεξηπάζεηα ζπρλά ηελ αλαθέξνπκε, ρσξίο λα ζηνραδόκαζηε πόζν αθξηβή θαη εππαζήο ππόζεζε είλαη. Μεηαζέηνπλ ην

πξόβιεκα ηεο ειεπζεξίαο θαη ηεο αλζξώπηλεο επζύλεο ζε επίπεδν πην

πςειό θαη ζεβαζηό, πνπ εδώ δελ είλαη εύθνιν λα ην αλαιύζνπκε

ηθαλνπνηεηηθά. ην επίπεδν όπνπ νη άλζξσπνη ζρεδηάδνπλ ζεζκνύο θαη νθείινπλ λα κειεηνύλ ηε ιεηηνπξγία θαη ηηο παξελέξγεηέο ηνπο έγθαηξα,

γηαηί νη ζεζκνί κε ηε ζεηξά ηνπο δηακνξθώλνπλ ή ηνπιάρηζηνλ

επεξεάδνπλ – βαζκηαία αδηόξαηα θαη νπζηαζηηθά – ηνλ ηξόπν ζθέςεο θαη δξάζεο ησλ αλζξώπσλ.

β΄. Ο πόιεκνο βίαηνο δηδάζθαινο ή ε θαθνδαηκνλία ηνπ πνιέκνπ.

10

Γελ είλαη ηπραίν πνπ έηζη ραξαθηεξίδνπλ ηελ αζελατθή πνιηηηθή ζνβαξνί κειεηεηέο

ζήκεξα θη έηζη επηγξάθνπλ ηεο ζρεηηθέο κειέηεο ηνπο. Πεξηνξηδόκαζηε εδώ λα

κλεκνλεύζνπκε ηηο εξγαζίεο ησλ: Jacqueline de Romilly θαη Georges Meautis, πνπ

ρξεζηκνπνίεζαλ ηνλ ίδην αθξηβώο ηίηιν κειέηεο: Thucydide et l’ impériasisme

Athénien (ην 1947 θαη ην1964 αληίζηνηρα). Σελ εξγαζία ηνπ δεύηεξνπ έρεη

κεηαθξάζεη ε θ. Ξέλε Οηθνλνκνπνύινπ. Σν έξγν θαη ησλ δπν, από ηε ζθνπηά πνπ

εκείο εδώ ζπδεηάκε, ην έρεη εύζηνρα αλαιύζεη ν Ηιίαο Ηιηνύ ζην βηβιίν ηνπ: Σν

Μήλπκα ηνπ Θνπθπδίδε, Αζήλα 1980, ζει. 138 θαη πέξα. 11

Αλ έρεηε ππνκνλή κπνξείηε λα βξείηε ζθέςεηο ζπλαθείο ζην βηβιίν: Φ.Κ.Βώξνπ,

Γνθίκηα Δηζαγσγήο ζηε Νεόηεξε θαη ύγρξνλε Ηζηνξία, Αζήλα 1982 (ηππώζεθε

γηα ινγαξηαζκό ηνπ πεξηνδηθνύ Νέα Παηδεία θαη δηαλεκήζεθε δσξεάλ ζηνπο

ζπλδξνκεηέο ηνπ).

18

Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ Πεινπνλλεζηαθνύ Πνιέκνπ νη παξηηάηεο

εκθαλίδνληαλ ειεπζεξσηέο ησλ Διιήλσλ από ηελ εγεκνλία – δπγό ησλ Αζελαίσλ, νπόηε νη Αζελαίνη αληηκεηώπηδαλ κόληκα θαη ηνπο

αληηπάινπο θαη ηηο «απνζηαζίεο» ησλ ζπκκάρσλ. Καη γίλνληαλ νινέλα

πην ζθιεξνί ζηελ αληηκεηώπηζε ηέηνησλ θηλήζεσλ. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθή

ε ζπκπεξηθνξά ηνπο ζηελ πεξίπησζε «απνζηαζίαο» ησλ Μπηηιελαίσλ. Σόηε ν δήκνο ηεο Αζήλαο απνθάζηζε ζηα γξήγνξα ζθαγή όινπ ηνπ

αξζεληθνύ πιεζπζκνύ. Σελ επόκελε κέξα κεηξίαζε ηε θνβεξή απόθαζε

πεξηνξίδνληαο ηελ πνηλή κόλν ζηνπο πξσηαίηηνπο. Δίλαη όκσο ραξαθηεξηζηηθό όηη βξήθαλ πάξα πνιινύο πξσηαίηηνπο (1000) θαη ηνπο

έζθαμαλ!

Σέηνηεο θαη παξαπιήζηεο αγξηόηεηεο έγηλαλ θη άιιεο ζηε δηάξθεηα

ηνπ πνιέκνπ, θη από ηη ο δπν πιεπξέο. Θπκόκαζηε πξόρεηξα: -Οη Πιαηαηείο έζθαμαλ ηνπο αηρκαιώηνπο Θεβαίνπο (δξάζηεο

βέβαηα απξόθιεηεο επίζεζεο).

-Έπεηηα νη Θεβαίνη θαη νη παξηηάηεο, ληθεηέο ησλ Πιαηαηέσλ, ηεξώληαο ηα πξνζρήκαηα κηαο «δίθεο» έζθαμαλ ηνπο Πιαηαηείο.

-Οη πξαθνύζηνη αθνινύζεζαλ ηελ πην βαζαληζηηθή θαη

απάλζξσπε κεζνδνινγία γηα ηελ εμόλησζε ησλ ληθεκέλσλ Αζελαίσλ,

κέζα ζηνλ αθάιππην ρώξν ησλ ιαηνκείσλ ηεο πεξηνρήο, όπνπ ε πείλα, ε δίςα, ε αθαζαξζία θαη νη κεηαιιαγέο ζεξκνθξαζίαο επηηέιεζαλ ην

βαζαληζηηθό έξγν ηνπ αξγνύ ζαλάηνπ.

-Σελ ηδηαίηεξε αγξηόηεηα ησλ εκθύιησλ ζηάζεσλ ηε δσγξάθηζε ν

Θνπθπδίδεο κε ελάξγεηα ζηα Κεξθπξατθά. Αλέιπζε γεληθόηεξα ηελ θαθνδαηκνλία ηνπ πνιέκνπ

12 θαη δηαηύπσζε επηγξακκαηηθά ηελ

εηπκεγνξία ηνπ: βίαηνο δηδάζθαινο πόιεκνο.

κσο, από όζα αθεγεζήθακε πην πάλσ, πξνθύπηεη όηη ν πόιεκνο είλαη απνηέιεζκα ζεζκώλ ηεο εηξήλεο: νηθνλνκηθώλ, θνηλσληθώλ,

πνιηηηθώλ. ηελ πεξίπησζε πνπ κειεηάκε ε Αζελατθή πκκαρία σο

ζεζκόο θαη’ αξρήλ ακπληηθόο, κε όιεο ηηο παξεθθιίζεηο θαη παξελέξγεηεο

πνπ ζεκεηώζακε θαη κε ηε ζπλελέξγεηα ησλ νηθνλνκηθώλ, θνηλσληθώλ, πνιηηηθώλ ζεζκώλ ηεο Αζήλαο ηνλ θαηξό ηεο εηξήλεο, γέλλεζε

ζηαδηαθά:

-δπζθνξία δηθαηνινγεκέλε ησλ ζπκκάρσλ -επεθηαηηζκό αζηακάηεην ησλ Αζελαίσλ

-απνζηαζίεο ησλ ζπκκάρσλ

-αιαδνλεία ηεο αζελατθήο δύλακεο θαη κεηακόξθσζε ηνπ

ραξαθηήξα ησλ αλζξώπσλ (αλαηξνπή ησλ αμηώλ θαη ησλ θξηηεξίσλ δξάζεο, λέα εζηθή – πνιηηηθή ζπλείδεζε ρσξίο ελδνηαζκνύο)

12

Θνπθπδίδε 3, 82-83. Βιέπε: Α. Γεσξγνπαπαδάθνπ, Δθιεθηά κέξε από ην

Θνπθπδίδε, θεθάιαην:Παζνινγία ηνπ πνιέκνπ. ει. 266-275.

19

-δηαξθή θίλδπλν γηα ηηο άιιεο πόιεηο, πνπ παξαθνινπζνύζαλ

έληξνκεο ηνλ αζελατθό επεθηαηηζκό θαη ηε λέα εζηθή ηάμε – πνξεία ηεο Αζήλαο πξνο ηελ απηνθαηαζηξνθή: πόιεκνο πξνο όινπο: ερζξνύο,

νπδέηεξνπο (π.ρ. Μήιηνπο) θαη ππεθόνπο. Καη ν πόιεκνο κε ηε ζεηξά ηνπ

έγηλε βίαηνο δηδάζθαινο.

γ΄. Ζ ινγηθή ηνπ αλζξώπνπ ζηελ ππεξεζία ηεο βνύιεζήο ηνπ γηα

δηθαίσζε ησλ πξάμεώλ ηνπ.

ηαλ ινηπόλ ε βνύιεζε, αηνκηθή ή ζπιινγηθή, είλαη

πξνζαλαηνιηζκέλε πξνο ηελ άδηθε πξάμε, κε ρξήζε ηεο βίαο θαη

εθκεηάιιεπζε όισλ ησλ πεξηζηάζεσλ, γηαηί έηζη δηακνξθώζεθε ε βνύιεζε κέζα ζε νξηζκέλνπο ζεζκνύο θαη πεξηζηάζεηο, ηόηε πηα ν

αλζξώπηλνο ιόγνο επηζηξαηεύεηαη γηα λα δηθαηνινγήζεη ηελ

αδηθνπξαγία θαη ηα αλνκήκαηα, πνπ ηα έρεη πξνεγνύκελα επσάζεη ε βνύιεζε θαη ηα έρεη απνδερηεί ε δηακνξθσκέλε από ηνπο ζεζκνύο

ζπλείδεζε.

Απηή αθξηβώο ε εζσηεξηθή, ζπλεηδεζηαθή δηεξγαζία κπνξνύκε λα

πνύκε όηη πξνεγήζεθε, από ην 478 σο ην 416 π. Υ., θαη εθθξάζηεθε κε ην δηάινγν Αζελαίσλ – Μειίσλ. Η ινγηθή ησλ Αζελαίσλ, ινγηθή ηεο

δύλακεο, ηνπ θπληζκνύ, ηεο αιαδνλείαο, εληζρπκέλε θαη από ηελ

«θαθνδαηκνλία ηνπ πνιέκνπ» βξίζθεη επηρεηξεκαηνινγία γηα

θαηαπάηεζε ηεο δηθαηνζύλεο, θέξεηαη αλελδνίαζηα θαη απξνζρεκάηηζηα πξνο απηνδηθαίσζε θαη …απηνθαηαζηξνθή.

Απηή είλαη ε αλαγθαηόηεηα ηεο δύλακεο: θέξεηαη πξνο ηελ

αιαδνλεία, ηελ αδηθία, ηελ θαηαζηξνθή. Απηή είλαη ε αλαγθαηόηεηα ησλ πξαγκάησλ: επεθηαηηζκόο αζηακάηεηνο, αδεθαγία ρσξίο εζηθνύο

θξαγκνύο, απνζέσζε ηνπ θπληζκνύ, ώζπνπ θηάλεη κπξνζηά ζε θάπνην

γθξεκό (όπσο ζηε Μήιν ή ηε ηθειία).

δ΄. Δμηιαζκόο. Η Μήινο ήηαλ κηα ζηηγκή κόλν δνθηκαζίαο ηνπ

αζελατθνύ θπληθνύ επεθηαηηζκνύ. Σν επόκελν βήκα ήηαλ ε «ζηθειηθή

εθζηξαηεία», όπνπ ν άδηθνο ιόγνο βξήθε ηνλ ηηκσξό ηνπ. Δίλαη γλσζηή ε θαηαζηξνθή θαη ε ηειηθή πηώζε ηνπ αζελατθνύ επεθηαηηζκνύ. Η

ηειεπηαία πξάμε παίρηεθε ζηελ Αζήλα, ύζηεξα από ηελ ηειεπηαία ήηηα

ηνπ αζελατθνύ ζηόινπ ζηελ πεξηνρή ησλ ηελώλ (Αηγόο Πνηακνύο, 404

π.Υ.). ην ζιηβεξό άγγεικα ηεο κεγάιεο ήηηαο ην έθεξε ην ηεξό πινίν Πάξαινο. Γελ έκελαλ πηα ειπίδεο ζσηεξίαο. Οη Αζελαίνη πεξίκελαλ

ηώξα ην ληθεηή λα ηνπο ηηκσξήζεη γηα όια ηα ακαξηήκαηά ηνπο. Ο

Ξελνθώληαο ζεκεηώλεη ζηα Διιεληθά ηνπ: «Δλ δε ηαηο Αζήλαηο ηεο Παξάινπ αθηθνκέλεο λπθηόο ειέγεην ε ζπκθνξά θαη νηκσγή εθ ηνπ

Πεηξαηώο εηο ην άζηπ δηήθε (απισλόηαλ ν ζξήλνο από ηνλ Πεηξαηά πξνο

20

ηελ Αζήλα) δηα ησλ ηεηρώλ, ν έηεξνο ησ εηέξσ παξαγγέιισλ (θαζώο ν

έλαο έιεγε ζηνλ άιιν ην ζιηβεξό καληάην). ζηε εθείλεο ηεο λπθηόο

νπδείο εθνηκήζε, νπ κόλνλ ηνπο απνισιόηαο πελζνύληεο αιιά πνιιώ

κάιινλ απηνί εαπηνύο, λνκίδνληεο πείζεζζαη νία απηνί επνίεζαλ

Μειίνπο….θαη άιινπο πνιινύο κηθξνπνιίηαο (γηαηί πεξίκελαλ λα

πάζνπλ όπνηα θαη όζα είραλ θάλεη θαη απηνί αδηθήκαηα ζηνπο Μειίνπο…. θαη πνιινύο άιινπο θαηνίθνπο κηθξώλ πόιεσλ ησλ

Διιήλσλ).

Σν όλνκα ηεο Μήινπ δε ζπκίδεη κόλν ηελ αιαδνλεία ηεο

δύλακεο. Πέξαζε ζηελ ηζηνξία σο ζύκβνιν ηεο αλακελόκελεο

δίθαηεο ηηκσξίαο ησλ ηζρπξώλ γηα όζα αδηθήκαηα έρνπλ δηαπξάμεη.

Ζ ώξα ηεο θξίζεο έξρεηαη άθεπθηα. Σα γεγνλόηα ηνπ 416 νδεγνύλ

κνηξαία ζηε ζξελσδία ηνπ 404 π.Υ.

***

Γ΄. Δπίκεηξν. Απόδνζε δηθαηνζύλεο ζε έλα ζπθνθαληεκέλν

πλεπκαηηθό θίλεκα ηεο ίδηαο επνρήο: ηε νθηζηηθή.

α΄. ην πξώην αληίθξηζκα δε θαίλεηαη λα έρεη ζρέζε ηνύηε ε

πξνζζήθε κε όζα ηζηνξήζακε παξαπάλσ. Διπίδσ όκσο όηη ζα θαλεί ακέζσο παξαθάησ όηη ζρεηίδεηαη πνιύ κε όζα αλαιύζακε.

πγθεθξηκέλα : από ηα παιηά ρξόληα θαη σο ηηο κέξεο καο κηα βαξηά

θαηεγνξία βαξύλεη ηε νθηζηηθή, όηη θαιιηέξγεζε ην ζρεηηθηζκό, ηελ

ακθηβνιία, ην ζθεπηηθηζκό, όηη θαιιηέξγεζε κηα ξεηνξηθή ηνπ ιόγνπ ρσξίο εζηθή ζεκειίσζε, όηη πξόζθεξε θαθνπαηδεία θαη δεκηνύξγεζε

αλζξώπνπο ηθαλνύο γηα θάζε είδνπο άδηθν ιόγν θαη άδηθε πξάμε. ηη

ηειηθά ε νθηζηηθή είλαη ππεύζπλε γηα εζηθή θαηάπησζε θαη καξαζκό, γηα άθξαην αηνκηθηζκό, γηα ζπκπηώκαηα όπσο: ηπρνδηώθηεο πνιηηηθνί

ηύπνπ Αιθηβηάδε θαη θπληθνί δηαπξαγκαηεπηέο, όπσο απηνί πνπ είδακε

ζηε Μήιν λα πνδνπαηνύλ θάζε έλλνηα δηθαηνζύλεο.

Δηδηθόηεξα έρεη ππνζηεξηρηεί όηη ν δηάινγνο Μειίσλ –

Αζελαίσλ είλαη ζνθηζηηθόο ζηε δνκή θαη ζην πεξηερόκελν ηνπ.

Η κνκθή θαηά ησλ νθηζηώλ άξρηζε από ηα ρξόληα ηνπ Πιάησλα.

Δθείλνο ππήξμε ν πξώηνο αξρηηέθηνλαο κηαο ιίγν πνιύ ζπλεηδεηήο

δηαβνιήο. Θα δώζνπκε ακέζσο έλα δείγκα:

ην α ́βηβιίν ηεο πιαησληθήο Πνιηηείαο έλαο ζνθηζηήο ηεο επνρήο, ν Θξαζύκαρνο, εκθαλίδεηαη λα δηαηππώλεη ηε γλώκε όηη θαηά ηηο

δηαπηζηώζεηο ηνπο από ηελ ηόηε θνηλσλία δηθαηνζύλε είλαη ην ζπκθέξνλ

ηνπ ηζρπξνύ. Μηα ηέηνηα άπνςε απνθξνύεηαη βέβαηα από ηελ θνηλή αληίιεςε. Ούηε όκσο θαη ν Θξαζύκαρνο ηελ παξνπζίαδε σο παξαδεθηή,

αιιά ηελ πεξηγξάθεη σο ππαξθηή. Έηζη ζπκβαίλεη ζηελ πξάμε, όζν θη αλ

21

είλαη νδπλεξή δηαπίζησζε. Δηζάγνληαο ινηπόλ ν Πιάησλαο ζηε

ζπδήηεζε ηνλ «ζξαζύ» απηό λέν, ην Θξαζύκαρν, ηνλ πξνζσπνγξαθεί κε ηνύηα πεξίπνπ: «Δλώ εκείο θνπβεληηάδακε, αθεγείηαη ν σθξάηεο,

πνιιέο θνξέο εθείλνο κε δηέθνπηε γηα λα κπεη ζηε ζπδήηεζε. Έπεηηα

όξκεζε θαηά πάλσ καο…εκείο ηξνκάμακε θαη δαξώζακε…». Απηή είλαη

ε πιαησληθή πξνζσπνγξάθεζε ηνπ νθηζηή Θξαζύκαρνπ. Σελ ίδηα εηθόλα επαλαιακβάλνπλ ζπλερηζηέο ηνπ πιαησληθνύ ζηνραζκνύ, πνπ

ηδηαίηεξα επηβαξύλνληαη κε ηε δηαθήξπμε όηη είλαη πηζηνί ζην ζείν

Πιάησλα θαη ππεξεηνύλ ηελ αιήζεηα. Αιιά ην πξώην ζσδόκελν απζεληηθό απόζπαζκα ηνπ Θξαζύκαρνπ

παξνπζηάδεη ην νθηζηή λα ιέεη: «ζα επηζπκνύζα λα είρα δήζεη ηόηε

πνπ νη λένη κπνξνύζαλ λα αξθεζηνύλ λα κε κηινύλ, ηόηε πνπ ε

θαηάζηαζε δελ ηνπο αλάγθαδε λα δεηνύλ ην ιόγν, ηόηε πνπ ε ώξηκε

γεληά δηαρεηξηδόηαλ ζσζηά ηα πξνβιήκαηα ηεο πόιεο. Δπεηδή όκσο

ηα ’θεξε έηζη ε κνίξα, άιινη λα θπβεξλνύλ θη εκείο λα πιεξώλνπκε

ηηο ζπκθνξέο…αλαγθάδνκαη ηώξα λα πάξσ θη εγώ ην ιόγν….»

Δίλαη δίθαην θαη ινγηθό λα αλαξσηεζνύκε: πηα πξνζσπνγξαθία

είλαη πιεζηέζηεξε ζηελ ηζηνξηθή αιήζεηα, ε πιαησληθή ή απηή πνπ

πξνθύπηεη από ην θείκελν ηνπ ζνθηζηή; Μήπσο δελ έρνπκε λα θάλνπκε

κε έλα ζξαζύ θα ηηακό άηνκν, αιιά κε θάπνηνλ δίθαηα δηακαξηπξόκελν άλζξσπν; Καη κήπσο ε δηθαηνινγεκέλε εμέγεξζε ησλ αλήζπρσλ ή

αδηθεκέλσλ θνηλσληθώλ νκάδσλ ήηαλ πνπ ζνξύβεζε ηνπο ζπληεξεηηθνύο

θύθινπο θαη γη’ απηό νη ηειεπηαίνη βάιζεθαλ λα δηαβάινπλ θάζε

πξννδεπηηθή θίλεζε θαη ηνπο δαζθάινπο ηεο, ηνπο νθηζηέο; αλ δελ κπνξνύκε λα απνθαλζνύκε κε έλα κόλν παξάδεηγκα, έρνπκε πάλησο

ππνρξέσζε πξνζεθηηθά λα δνύκε όζεο ππάξρνπλ πιεξνθνξίεο γηα ηε

νθηζηηθή θαη ηειηθά λα θξίλνπκε «ακεξόιεπηα»13

αλ επζηαζεί ε βαξηά κνκθή πνπ έρεη εμπθαλζεί από ηνπο ρξόλνπο ηνπ Πιάησλα εηο βάξνο ησλ

νθηζηώλ.

β .́ Η ζύγρξνλε έξεπλα ηείλεη λα δηθαηώζεη ηνπο νθηζηέο θαη λα

ηνπο αλαγλσξίζεη αληίζηξνθα, όηη πξαγκαηνπνίεζαλ γηα ηελ επνρή ηνπο έλα δηαθσηηζκό. Καη πνιινί εξεπλεηέο –κε βάζε ηα απνζπάζκαηα πνπ

ζώδνληαη από ηα θείκελα ησλ νθηζηώλ θαη άιισλ πξνζσθξαηηθώλ

ζηνραζηώλ- κηινύλ γηα Διιεληθό Γηαθσηηζκό,14

πνπ θύξηνη εθθξαζηέο

13

πλνπηηθή γηα ην ζέκα απηό εξγαζία είλαη Φ. Κ. Βώξνπ, Ο Διιεληθόο

Γηαθσηηζκόο (νθηζηηθή) ζην βηβιίν Γηδαζθαιία ηεο Αξραίαο Διιεληθήο

Γξακκαηείαο, Αζήλα 1981, ζει. 191-221. 14

Βιέπε π.ρ. Αγεζίιανπ Νηόθα, Ο Διιεληθόο Γηαθσηηζκόο, Αζήλα 1961. Δπίζεο Β.

Μπξαθαηζνύια, Ο Γηαθσηηζκόο ζηελ Αξραία Αζήλα, Αζήλα, 1976. Σνλ ίδην ηίηιν,

Διιεληθόο Γηαθσηηζκόο, ρξεζηκνπνηεί ν A. Lesky ζε εθηελέο θεθάιαην ηνπ βηβιίνπ

ηνπ Ηζηνξία ηεο Αξραίαο Διιεληθήο Λνγνηερλίαο (κε, Α. Σζνπαλάθε). Δπίζεο,

λεόηεξε ζπγγξαθή ηνπ Β. Μπξαθαηζνύια, νθηζηέο, ε δηθή καο Αιήζεηα, Αζήλα

22

ηνπ ππήξμαλ απηνί νη ζπθνθαληεκέλνη νθηζηέο. Απηνί πξάγκαηη έθξηλαλ

θαη θαηέθξηλαλ πξνιήςεηο θαη δεηζηδαηκνλίεο θαη παξαδόζεηο, πνπ σο ηόηε ζηήξηδαλ νξηζκέλα πξνλόκηα, δειαδή ηελ αδηθία. Τπνζηήξημαλ

θνηλσληθή δηθαηνζύλε θα ηζόηεηα ησλ αλζξώπσλ. Έλα κόλν δείγκα

ζνθηζηηθνύ ζηνραζκνύ ζα παξαζέζνπκε εδώ: έλα απόζπαζκα ηνπ

Αιθηδάκα είλαη ηνύην: «ειεπζέξνπο αθήθε πάληαο ζεόο, νπδέλα δνύινλ

ε θύζηο πεπνίεθε». Απηόο είλαη ν αλαηξνπέαο ηεο θνηλσλίαο θαη ησλ

αμηώλ ηεο;

Η ακεξόιεπηε επηζηεκνληθή έξεπλα έρεη απαιιάμεη ηνπο νθηζηέο (Πξσηαγόξα, Γνξγία, Ιππία, Πξόδηθν θαη άιινπο) από ηε βαξηά κνκθή

πνπ ηνπο θόιιεζε ν Πιάησλαο, κε βάζε ηηο ζσδόκελεο ζήκεξα πεγέο.

Δκείο ζα πξνζζέζνπκε δπν αθόκα ιόγνπο πνπ πξνθύπηνπλ από όζα

γξάςακε πην πάλσ γηα ηηο εμειίμεηο ζηελ εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή πνιηηηθή ηεο Αζήλαο από ην 478 π.Υ. σο ην ηέινο ηνπ ε ́αηώλα π.Υ.

(1) Η αλαηξνπή ησλ αμηώλ, ε απόξξηςε εζηθώλ θξηηεξίσλ, ε

δηακόξθσζε λέαο αιαδνληθήο θαη αδίζηαθηεο πνιηηηθήο ζπλείδεζεο ήηαλ απνηέιεζκα εθείλσλ ησλ ηζηνξηθώλ εμειίμεσλ πνπ έθαλαλ ηα άηνκα

θαη ηελ θνηλσλία ηεο Αζήλαο λα ηαπηίδνπλ ηελ ύπαξμή ηνπο, ηα

ζπκθέξνληά ηνπο κε ηε βία θαη αδηθία. Οη ζεζκνί: θνηλσληθνί,

νηθνλνκηθνί, πνιηηηθνί, νδήγεζαλ ζην θπληθό αμίσκα όηη δηθαηνζύλε

είλαη ην ζπκθέξνλ ηνπ ηζρπξνύ. Σν αμίσκα απηό δελ είλαη

ηεξαηνύξγεκα ηνπ αλζξσπηζηηθνύ ζνθηζηηθνύ ιόγνπ, είλαη έθθξαζε ηεο

πνιηηηθήο πξαθηηθήο πνπ δηακνξθώζεθε ζηελ Αζήλα σο ζπλέπεηα ησλ

ζεζκώλ ηεο: νηθνλνκηθώλ, θνηλσληθώλ, πνιηηηθώλ. (2) Οη ρξνλνινγίεο δηαςεύδνπλ ηνπο θαηήγνξνπο ηεο νθηζηηθήο

πνιύ εύγισηηα:

-Οη εμειίμεηο πνπ παξαθνινπζήζακε ζηελ Αζήλα θαη πνπ νδήγεζαλ ζηελ πνιηηηθή ηεο αδηθίαο θαη ηεο βίαο εθδειώζεθαλ από ην

468 θπξίσο (πεξηζηαηηθό ηεο Νάμνπ) θαη είραλ νινθιεξσζεί ην 445 π.Υ.

(454 ε απζαίξεηε κεηαθνξά ηνπ Σακείνπ ηεο Γήινπ ζηελ Αζήλα, 450-46

ην ςήθηζκα γηα ηελ επηβνιή ηνπ αζελατθνύ λνκίζκαηνο θιπ.). -Ο πξώηνο ζνθηζηήο εκθαλίδεηαη ζηελ Αζήλα ιίγν ύζηεξα από ην

450 π.Υ. θαη νπζηαζηηθά θαίλεηαη όηη έγηλε γλσζηόο γύξσ ζηα 445.

Πξόθεηηαη γηα ηνλ Πξσηαγόξα, πνπ νη αληηιήςεηο ηνπ γηα ηε δηθαηνζύλε θαη ηελ θνηλσλία θάζε άιιν παξά αλαηξεπηηθέο είλαη, όπσο ηηο

παξνπζηάδεη ν θύξηνο θαηήγνξόο ηνπ, ν Πιάησλαο, ζηνπο δηαιόγνπο

Πξσηαγόξαο, Θεαίηεηνο.15

19972

. θαη Βαζίιε Κύξθνπ, Αξραίνο Γηαθσηηζκόο θαη νθηζηηθή, «Παπαδήκαο»

1986. 15

Πεξηζζόηεξεο πιεξνθνξίεο γηα ηνλ Πξσηαγόξα, ηνλ θνξπθαίν από ηνπο νθηζηέο,

ζηηο εξγαζίεο πνπ πξναλαγξάςακε, ζηηο ζεκ. 14, 15.

23

Ο πην δηαπξεπήο γηα ηε ξεηνξηθή ηνπ δύλακε ζνθηζηήο, ν Γνξγίαο,

εκθαλίζηεθε πξώηε θνξά ζηελ αζελατθή θνηλσλία ην 427 σο πξεζβεπηήο ηεο παηξίδαο ηνπ (από ηνπο Λενληίλνπο ηεο ηθειίαο).

γ .́ Λνηπόλ, πνηα ζρέζε έρνπλ νη νθηζηέο κε ηνλ πνιηηηθό θπληζκό

πνπ επηθξάηεζε ζηελ Αζήλα; Καλέλα ζήκεξα επηρείξεκα δελ έκεηλε

ζηνπο θαηεγόξνπο. Γελ ηνπο βνεζνύλ νύηε νη ρξνλνινγίεο, νύηε ηα θείκελα, νύηε ε αλάιπζε ησλ ζεζκώλ, πνπ επηρεηξήζακε ζην πξώην θαη

θύξην κέξνο απηήο ηεο κειέηεο. Σπρόλ εκκνλή ζηελ θαηεγνξία είλαη

άγλνηα ή ζπθνθαληία. ήκεξα είλαη θαηεγνξνύκελνη νη δηώθηεο ησλ νθηζηώλ, παιαηνί θαη λένη θα ζεκεξηλνί. Καη είλαη ύπνπηα ηα θίλεηξα

ηεο αληηζνθηζηηθήο (αληηδηαθσηηζηηθήο) γξακκήο ηνπο. Η εηπκεγνξία ηεο

επηζηήκεο δηθαίσζε ηνπο νθηζηέο. Απηνί αληηπξνζσπεύνπλ ηνλ

Διιεληθό Αλζξσπηζκό16

. Διπίδσ ηώξα όηη ν αλαγλώζηεο ζα δηθαηώζεη ηελ πξνζζήθε γηα

ηνπο νθηζηέο: δελ είλαη απηνί νη θαθνί δάζθαινη πνπ δίδαμαλ ζηνπο

Αζελαίνπο ηελ πεξηθξόλεζε πξνο ηε δηθαηνζύλε θαη ηελ ειεπζεξία

ησλ άιισλ, όπσο ηνπο είδακε λα ζπκπεξηθέξνληαη ζηελ πεξίπησζε

ηεο Μήινπ. Η επζύλε βαξαίλεη ηνπο ζεζκνύο ηεο Αζήλαο17

.

Copyright © 2001 F. K. Voros

url: www.voros.gr e-mail: info@voros.gr

Σερληθή/Γηαθεκηζηηθή Τπνζηήξημε: www.fora.gr

16

ύγρξνλνη θνηλσληνιόγνη, νινέλα θαη πην ζπρλά , αλαγλσξίδνπλ ηνπο νθηζηέο σο

πξνδξόκνπο ηεο Κνηλσληνινγίαο.

[ρεηηθά κε ην δηάινγν Μειίσλ – Αζελαίσλ δπν ζύληνκεο αιιά εηδηθέο εξγαζίεο

κνπ έθαλε γλσζηέο ν ζπλάδειθνο θαη θίινο νθνθιήο Μαξθηαλόο. Σνλ επραξηζηώ.

Καη ηηο ζεκεηώλσ γηα όζνπο ελδηαθέξνληαη εηδηθά:

W. Liebeschuetz, The Structure and Function of the Melian Dialogue ζην Journal of

Hellenic Studies, 88 (1968), 73-77.

C. W. McLeod, Form and Meaning in the Melian Dialogue, Historia, 23 (1974)

385-400]. 17

Δηδηθή κειέηε γηα ην πεξηζηαηηθό ηεο πνιηνξθίαο ηεο Μήινπ έρεη γξάθεη ν Γ. Α.

Κακαθάξεο, ηίηινο ηεο εξγαζίαο: Ζξσηθή Μήινο: Ιζηνξηθή κειέηε, Αζήλα 1960,

ζει 122. Η κειέηε απηή, πέξα από ηηο άιιεο αξεηέο ηεο αλαιύεη εηδηθόηεξα ηα

ζέκαηα: γλεζηόηεηα ηνπ δηαιόγνπ, εζηθό κεγαιείν ησλ Μειώλ θαη αληηδξάζεηο ηεο

εηξελόθηιεο κεξίδαο ηεο αζελατθήο Κνηλσλίαο.

Σηο ζέζεηο καο γηα ηελ εζσηεξηθή ιεηηνπξγία ηεο αζελατθήο ζπκκαρίαο –

εγεκνλίαο επηβεβαηώλνπλ νη ζειίδεο 64-67 ηνπ βηβιίνπ ηεο Claude Μossé, Αζήλα:

Ηζηνξία ηεο Γεκνθξαηίαο, πνπ θπθινθόξεζε ζε ειιεληθή κεηάθξαζε ηεο

Γήκεηξαο Αγγειίδνπ.

24