Νοητική αναπηρία:Αξιολόγηση και παιδαγωγική αντιμετώπιση

Κιπριτσή Ειρήνη Σχολική Ψυχολόγος, MSc

Εκπαιδευτικός Π.Ε.Υποψ. Διδάκτορας Π.Τ.Δ.Ε., Δ.Π.Θ.

Νοητική υστέρηση: ορισμός

• Γενική νοητική λειτουργία κάτω από το μέσο όρο

• Ανεπάρκεια προσαρμοστικής συμπεριφοράς• Εκδήλωση κατά την περίοδο της ανάπτυξης

• Συχνότητα Ν.Υ.: 2 – 3 % του γενικού πληθυσμού

• Ασάφεια στη νοηματική απόδοση του όρου• Σύμπτωμα και όχι αρρώστια

Νοητική υστέρηση: ορισμός (2)

•Ετερογένεια ως προς τα χαρακτηριστικά τους

•Κοινό χαρακτηριστικό: μειωμένη ικανότητα για μάθηση

Γενική δυσκολία σε όλες τις περιοχές της γνωστικής λειτουργίας

Βραδύτερος ρυθμός ανάπτυξης Προφίλ ανάπτυξης παιδιού με μέτρια και

σοβαρή υστέρηση

Είδη και χαρακτηριστικά της Ν.Υ.

•Με βάσει το DSM – IV, υπάρχουν τέσσερις τύποι νοητικής υστέρησης:

Ήπια (ελαφριά) νοητική υστέρηση (Δ.Ν. 55-69)

Μέτρια (μέση) νοητική υστέρηση (Δ.Ν. 40-55)

Σοβαρή νοητική υστέρηση (Δ.Ν. 25-39) Βαριά νοητική υστέρηση (Δ.Ν. ≤ 29)

Διαγνωστική κατηγοριοποίηση (ΑΑMR)

•Διακοπτόμενη – μη συνεχής υποστήριξη•Περιορισμένη υποστήριξη•Εκτεταμένη υποστήριξη•Σταθερά εκτεταμένη και διάχυτη (σε όλους

τους τομείς) υποστήριξης

Επικέντρωση στις ικανότητες των παιδιών, παρά στις αδυναμίες τους

Χαρακτηριστικά της ανάπτυξης των παιδιών με

νοητική υστέρηση •Παιδιά με ελαφριά νοητική

υστέρηση (85% του πληθυσμού των παιδιών με Ν.Υ.)

Ικανοποιητική ανάπτυξη στους βασικούς τομείς της ανάπτυξης και της συμπεριφοράς

Κατανόηση των μαθημάτων του ΔΣ Κοινωνική προσαρμογή Επαγγελματική εκπαίδευση

Χαρακτηριστικά της ανάπτυξης των παιδιών με νοητική υστέρηση (2)

• Παιδιά με μέτρια νοητική υστέρηση (7-10% του πληθυσμού των παιδιών με Ν.Υ.)

Διαφορετικά χαρακτηριστικά λόγω σοβαρών πολλαπλών διαταραχών

Σοβαρή καθυστέρηση σε αναπτυξιακά επιτεύγματα

Τροποποιήσεις και προσαρμογές στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα

Εκπαίδευση στις κοινωνικές δεξιότητες

Χαρακτηριστικά της ανάπτυξης των παιδιών με

νοητική υστέρηση (3)•Παιδιά με μέτρια νοητική υστέρηση

(7-10% του πληθυσμού των παιδιών με Ν.Υ.)

Δεξιότητες αυτοεξυπηρέτησης και στοιχειώδη κοινωνική υπευθυνότητα

Στοιχειώδεις σχολικές δεξιότητες Βασικές επαγγελματικές δεξιότητες σε ένα

ημιπροστατευμένο περιβάλλον

Χαρακτηριστικά της ανάπτυξης των παιδιών με

νοητική υστέρηση (4)

•Παιδιά με σοβαρή νοητική υστέρηση (3-5% του πληθυσμού των παιδιών με Ν.Υ.)

Πολλαπλές αναπηρίες

Εντατική εκπαίδευση σε θέματα κοινωνικής επάρκειας και αυτοεξυπηρέτησης

Χαρακτηριστικά της ανάπτυξης των παιδιών με

νοητική υστέρηση (5)

•Παιδιά με βαριά νοητική υστέρηση (1% του πληθυσμού των παιδιών με Ν.Υ.)

Ειδική βοήθεια σε ειδικό περιβάλλον

Αξιοποίηση χαμηλού δυναμικού

Συναισθηματικά χαρακτηριστικά και προβλήματα συμπεριφοράς

• Υψηλή επικινδυνότητα σχετικά με την εμφάνιση ψυχικών διαταραχών

• Δυσκολίες προσαρμογής στο περιβάλλον• Εκδήλωση άγχους, παρορμητικότητας,

ευερεθι-στότητας, χαμηλής αυτοεκτίμησης και χαμηλής ανεκτικότητας στη ματαίωση

• Αδυναμία σωστής αντίληψης και ερμηνείας των εξωτερικών ερεθισμάτων

Έλλειψη ενδιαφέροντος για μάθηση

•Απροθυμία για μεγάλη προσπάθεια στη μαθησιακή διαδικασία

•Ιστορικό επανειλημμένων αποτυχιών•Κίνητρο αποφυγής της αποτυχίας•Χαμηλό κίνητρο μάθησης•Παθητική αντίδραση και αμυντική στάση•Χαμηλή αυτορρύθμιση•Εξέλιξη της νοητικής ανάπτυξης

εξαρτώμενη από παράγοντες

Αιτιολογικοί παράγοντες νοητικής υστέρησης

•Βιοιατρικοί (γενετικοί – βιολογικοί)

•Περιβαλλοντικοί

•Κοινωνικοί – οικογενειακοί

•Συμπεριφορικοί

•Εκπαιδευτικοί

Διαστάσεις ολοκληρωμένης αξιολόγησης

1. Διανοητική λειτουργία & προσαρμοστικές ικανότητες

2. Ψυχολογική & συναισθηματική κατάσταση

3. Φυσική κατάσταση

4. Περιβαλλοντικοί παράγοντες

Αξιολόγηση νοητικής υστέρησης

•Εκτίμηση νοημοσύνης/νοητικού επιπέδου (κλίμακες μέτρησης της νοημοσύνης)

•Προσαρμοστική συμπεριφορά (ικανότητες γλωσσικής ανάπτυξης, υπευθυνότητα, αυτονομία, επιθετικότητα, απόσυρση κ.α.)

•Αξιολόγηση από τον εκπαιδευτικό και το διδακτικό και υποστηρικτικό προσωπικό

Αξιολόγηση της νοητικής υστέρησης (2)

• Στόχος ο έλεγχος της αποτελεσματικότητας του εξατομικευμένου προγράμματος

• Σε συνάφεια με τους στόχους• Καταγραφή των επιδόσεων του μαθητή σε σχέση

με τις προηγούμενες επιδόσεις του στο ίδιο πεδίο• Αξιοποίηση του δυναμικού του μαθητή στο

μέγιστο βαθμό• Αποτελεί μέρος παρακολούθησης της σχολικής

ενσωμάτωσης του μαθητή• Αξιολόγηση προσαρμογής και συναισθηματικών

χαρακτηριστικών• Αξιολόγηση αποτελέσματος και διαδικασίας

επίτευξης

Τύποι αξιολόγησης

•Διαγνωστική

•Διαμορφωτική

•Περιγραφική

•Σπειροειδής

Αξιολόγηση παιδιού με Ν.Υ. από τον εκπαιδευτικό

• Σχεδιασμός Εξατομικευμένων Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων (ΕΕΠ)

• Σχεδιασμός αναλυτικού προγράμματος με βάση μια πλήρη ανάλυση ικανοτήτων, ανεπαρκειών και προσωπικότητας του μαθητή

• Πληροφορίες για: προηγούμενες σχολικές εμπειρίες ακριβές επίπεδο γνώσεων και ικανοτήτων ενδιαφέροντα και προτιμήσεις στάση απέναντι στο σχολείο και τη μάθηση

Αξιολόγηση παιδιού με Ν.Υ. από τον εκπαιδευτικό (2)

• Unesco (1993) Οικογενειακό και ιατρικό ιστορικό του παιδιού Σχόλια & παρατηρήσεις των γονέων Δυσκολίες, γνώσεις, δεξιότητες Σχόλια εκπαιδευτικών του παιδιού Σχόλια & προτάσεις του ίδιο του παιδιού Σχολική επίδοση σύμφωνα με τα αρχεία του

σχολείου Δείγματα εργασίας Αποτελέσματα τεστ ανάγνωσης και μαθηματικών Συστηματική παρατήρηση του παιδιού μέσα στην

τάξη

Αξιολόγηση παιδιού με Ν.Υ. από τον εκπαιδευτικό (3)

•Κλίμακες αξιολόγησης της συμπεριφοράς

Καταγραφή παρατηρήσεων, κρίσεων και εντυπώσεων για τη συμπεριφορά του μαθητή με μετρήσιμο τρόπο

Ποσότητα πληροφοριών Αξιοπιστία

Αξιολόγηση παιδιού με Ν.Υ. από τον εκπαιδευτικό (4)

Αξιολόγηση παιδιού με Ν.Υ. από τον εκπαιδευτικό (5)

• Κατάλογοι ελέγχου δεξιοτήτων και συμπεριφοράς

Μια σειρά ερωτήσεων που εκφράζουν διάφορα είδη ικανοτήτων ή προβλημάτων συμπεριφοράς

Απαντώνται με ΝΑΙ ή ΟΧΙ

Αξιολόγηση παιδιού με Ν.Υ. από τον εκπαιδευτικό (6)

Ανεπίσημα κριτήρια

•Κατασκευή από τον εκπαιδευτικό για την αναγνώριση και την αξιολόγηση της προβληματικής συμπεριφοράς και των δυσκολιών μάθησης

•Αξιολόγηση: συνεχής διαδικασία

•Μεταβολές στη διαδικασία και τα κριτήρια αξιολόγησης

Προσαρμογές κατά την αξιολόγηση;

• Να μεταβάλει τις απαιτήσεις μιας εργασίας• Να αντικαταστήσει κάποια δραστηριότητα με

παρόμοια αλλά ευκολότερη• Να επιτρέψει την εκτέλεση λιγότερων εργασιών• Να δώσει περισσότερο χρόνο για επεξηγήσεις

και συμπλήρωση εργασιών• Να θεσπίσει μικρά διαλείμματα κατά την

προσπάθεια• Να αλλάξει τη διαμόρφωση ερωτήσεων και

δοκιμασιών• Να εφαρμόσει εναλλακτικούς τρόπους αξιολό-

γησης

Εξατομικευμένο Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα (Ε.Ε.Π.)

• Περιλαμβάνει: Παρούσα κατάσταση του παιδιού Μακροπρόθεσμους και βραχυπρόθεσμους

στόχους Είδος ειδικής εκπαιδευτικής βοήθειας

και υποστήριξης Διάρκεια παροχής υποστηρικτικών

υπηρεσιών Τρόπους και μεθόδους αξιολόγησης της

προόδου του μαθητή Πρόσωπα που θα συμμετέχουν στο

πρόγραμμα

Βασικοί άξονες ανάπτυξης ΑΠΣ για μαθητές με ελαφριά και

μέτρια Ν.Υ. • Σύγχρονες τάσεις Ικανοποίηση εκπαιδευτικών αναγκών

κάθε μαθητή Ενδυνάμωση της αρχής της ένταξης Υποστήριξη των εκπαιδευτικών Διαφοροποίηση και εξατομίκευση του

αναλυτικού προγράμματος Λειτουργική διαγνωστική διαδικασία με

στόχο την εξατομικευμένη εκπαιδευτική υποστήριξη

Βασικοί άξονες ανάπτυξης ΑΠΣ για μαθητές με ελαφριά και

μέτρια Ν.Υ.

• Τομείς προτεραιοτήτων Κοινωνική ολοκλήρωση Κοινωνικότητα Συνεργασία Συναισθηματική οργάνωση Βασικές ακαδημαϊκές και κοινωνικές

δεξιότητες Δημιουργική έκφραση Εξοικείωση με την τεχνολογία και τους Η/Υ Προ-επαγγελματική εκπαίδευση

Δυσκολίες μάθησης μαθητών με ελαφριά και μέτρια Ν.Υ.

• Αδυναμία γενίκευσης και μεταφοράς της συγκεκριμένης γνώσης

• Αδυναμία αντιστρεψιμότητας της σκέψης• Περιορισμένη επεξεργασία των πληροφοριών και

αδύναμη μακροπρόθεσμη μνήμη• Ελλιπής και βραχύχρονη συγκέντρωση προσοχής• Δυσκολίες στην εφαρμογή γνωστικών και

μεταγνωστικών στρατηγικών στις διαδικασίες επίλυσης προβλημάτων

• Ανάγκη για συστηματική παρότρυνση

Παιδαγωγική αντιμετώπιση

• Ποικιλία μαθησιακών εμπειριών

• Ευκαιρίες συνεργασίας

• Συστηματική παρατήρηση και καταγραφή της προόδου των μαθητών

• Έλεγχο μη λεκτικής συμπεριφοράς και επικοινωνίας εκπαιδευτικών

• Καλή οργάνωση της τάξης

Στρατηγικές κινητοποίησης και νοημα-τοδότησης της εκπαιδευτικής πράξης

• Σχεδιασμός καινούριων δραστηριοτήτων που κτίζονται πάνω στην προηγούμενη γνώση του παιδιού

• Αξιοποίηση καθημερινών εμπειριών του παιδιού

• Πρακτική εφαρμογή εννοιών στην καθημερινή ζωή

• Αύξηση του ενδιαφέροντος για το περιεχόμενο του μαθήματος με τη χρησιμοποίηση ιστοριών

• Συσχετισμός καινούριων εννοιών και δραστηριο-τήτων με άλλα μαθήματα

• Εκδρομές και projects• Χρήση τεχνολογικών μέσων

Διδακτική μεθοδολογία

• Ανάγκη συστηματικής παιδαγωγικής παρέμβασης

• Συνεχής καθοδήγηση και ανατροφοδότηση

• Κατανομή του σχολικού χρόνου

Διδακτικοί στόχοι και μέθοδοι διδασκαλίας για παιδιά με Ν.Υ.

• Απαραίτητοι στη διδασκαλία• Επιστημονικά διατυπωμένοι διδακτικοί

στόχοι• Παράδειγμα: Ο Γιάννης είναι ένα πολύ

δύσκολο παιδί (τι εννοεί;) τριγυρίζει συνέχεια μέσα στην αίθουσα; δεν ξέρει να διαβάζει; δεν έχει μάθει ακόμα την αφαίρεση; δεν συνεργάζεται στο μάθημα; δεν μπορεί να συγκεντρωθεί στο

μάθημα;

Διδακτικοί στόχοι και μέθοδοι διδασκαλίας για παιδιά με Ν.Υ.

(2)• Επαναδιατύπωση συγκεκριμένου στόχου

με όρους σαφείς που να επιτρέπουν τη μέτρηση και την εκτίμηση της συμπεριφοράς

• Αρχική διατύπωση (ασάφεια): να συγκεντρώ-νεται ο Γιάννης στο μάθημα

• Επαναδιατύπωση (σαφήνεια): να μπορεί ο Γιάννης να κάθεται στο θρανίο του για δέκα λεπτά και να λύνει ασκήσεις αριθμητικής χωρίς την εποπτεία του εκπαιδευτικού.

Διδακτικοί στόχοι και μέθοδοι διδασκαλίας για παιδιά με Ν.Υ.

(3)• Ο διδακτικός στόχος πρέπει: να δηλώνει με σαφήνεια τι πρέπει να κάνει

ο μαθητής μετά το τέλος της διδασκαλίας να περιλαμβάνει πληροφορίες για:(α) το είδος της συμπεριφοράς που

ζητείται να εκδηλώσει ο μαθητής(β) τις συνθήκες κάτω από τις οποίες

λαμβάνει χώρα η συγκεκριμένη συμπεριφορά

(γ) τα κριτήρια επιτυχίας

Διδακτικοί στόχοι και μέθοδοι διδασκαλίας για παιδιά με Ν.Υ.

(4)• Παραδείγματα

Γράφει (συμπεριφορά) ορθογραφημένα δέκα λέξεις, καθ’ υπαγόρευση (συνθήκη) και 7/10 να είναι σωστές (κριτήριο)

Λένε με τη σειρά τους αριθμούς από το 0-10 στο τέλος της εβδομάδας και να μην κάνουν λάθος.

Διδακτικοί στόχοι και μέθοδοι διδασκαλίας για παιδιά με Ν.Υ.

(5)• Περιγραφικός προσδιορισμός των

διδακτικών στόχων βοηθάει τον διδάσκοντα:

Να διατυπώσει διδακτικούς στόχους με όρους μετρήσιμης συμπεριφοράς

Να αναλύσει τους μακροπρόθεσμους στόχους σε βραχυπρόθεσμους χρησιμοποιώντας τις τεχνικές ανάλυσης έργου (task analysis)

Διδακτικοί στόχοι και μέθοδοι διδασκαλίας για παιδιά με Ν.Υ.

(6)• Τεχνικές ανάλυσης έργου Ο τελικός στόχος (συμπεριφορά)

αναλύεται σε απλά βήματα, τα οποία το παιδί θα επιδιώξει να κατακτήσει σταδιακά

Κατάτμηση βημάτων/σταδίων και θετική ενθάρρυνση σε κάθε κατάκτηση

Διδακτικό πρόγραμμα: το σύνολο των βημάτων που απαρτίζουν μία συγκεκριμένη συμπεριφορά κατά σειρά δυσκολίας

Διδακτικοί στόχοι και μέθοδοι διδασκαλίας για παιδιά με Ν.Υ.

(7)•Αρχή της ομαδικής συνεργασίας και

συμβίωσης

•Ανάπτυξη εμπειρίας συμβίωσης

•Ομαδικός τρόπος διδασκαλίας

•Οργανωμένες και δομημένες δραστηριότητες

•Σχεδιασμός ρεαλιστικού και λειτουργικού αναλυτικού προγράμματος

Επικοινωνιακά και συμπεριφορικά χαρακτηριστικά της αλληλεπίδρασης

εκπαιδευτικών - μαθητών

•Τόνος φωνής•Μη λεκτική διάσταση της φωνής•Χρόνος λεκτικής παρέμβασης•Ενίσχυση της λεκτικής έκφρασης του

παιδιού μέσω της ενεργητικής ακρόασης•Μη λεκτικοί τρόποι για την ενίσχυση της

επικοινωνιακής έκφρασης του παιδιού

Διδακτικές στρατηγικές

•Από κοινού διδασκαλία (team teaching)•Συνεργατική διδασκαλία (co-teaching)•Ένας δάσκαλος – ένας βοηθός•Παράλληλη διδασκαλία (parallel

teaching)•Κυκλική διδασκαλία (station teaching)•Εναλλακτική διδασκαλία (alternative

teaching)•Διδασκαλία μεταξύ των συνομηλίκων

(peer tutoring)

Αντί επιλόγου…

Ήταν κάποτε ένας παππούς που περπατούσε στην παραλία με τον εγγονό του. Το αγόρι μάζευε κάθε αστερία που έβρισκε μπροστά του και τον πετούσε και πλάι στον ωκεανό. «Αν τους άφηνα εδώ θα ξεραίνονταν και θα πέθαιναν», είπε το αγόρι, «έτσι τους σώζω τη ζωή». Τότε είπε ο παππούς: «Αυτή η παραλία εκτείνεται για μίλια και έχει εκατομμύρια αστερίες. Αυτό που κάνεις δεν μπορεί να αλλάξει την κατάσταση». Το αγόρι κοίταξε τον αστερία που κρατούσε στο χέρι του, τον πέταξε στο νερό και απάντησε: «Για αυτόν τον αστερία την αλλάζει».