Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών....

25
Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών Πρόταση διαθεματικής διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος (Βιβλίο Β΄ Λυκείου, Δ.Ε. 11) __________________ Γεωργίου Παπαδάκη, Καθηγητή στο Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο του Πανεπιστημίου Αθηνών 1. Εισαγωγικά Η πρόταση της εισαγωγής του έργου τέχνης ή της εικόνας στη διδακτική πράξη προέρχεται από την παράδοση του ίδιου του χριστιανισμού. Αποτελεί κοινό τόπο η διαπίστωση ότι από πολύ νωρίς η χριστιανική θρησκεία επιδίωξε την αναπαραστατική τέχνη με σκοπό τη διαπαιδαγώγηση των πιστών και ιδιαίτερα των απαίδευτων, φθάνοντας προοδευτικά μέχρι την ολοκλήρωση του εικονογραφικού προγράμματος των ναών, οι οποίοι αφηγούνταν και συμβόλιζαν την ενότητα της ουράνιας και της εγκόσμιας Ιερουσαλήμ, χωρίς φοβική απόσυρση του ανθρώπινου ή θείου προσώπου. Η κεντρική μορφή που κλήθηκε να απεικονίσει τη συναίρεση του αόρατου και του ορατού, είναι αυτή του Χριστού. Το προνόμιο τούτο της χριστιανικής προσωπογραφίας, σε αντίθεση με την ανεικονική ένσταση του ισλαμισμού και του ιουδαϊσμού, συνιστά ένα θησαυρό λατρευτικό, καλλιτεχνικό και πολιτισμικό, ο οποίος μπορεί να διευκολύνει την πρόσληψη των διδακτικών ενοτήτων από τους μαθητές, αφού τεθούν ορισμένες προϋποθέσεις για την οριοθέτηση της παιδαγωγικής σήμανσης του έργου τέχνης στην τάξη. Ο όρος “έργο τέχνης” χρειάζεται κατ΄ αρχήν να διευκρινιστεί περαιτέρω, όταν πρόκειται να ενταχθεί στη θρησκευτική γνωστικότητα. Όλες οι θρησκευτικές παραστάσεις ανατολικής και δυτικής έκφρασης δεν δημιουργήθηκαν ως έργα τέχνης εξ αρχής. Η τυπολογία του Βυζαντίου κατακτήθηκε για να σημάνει μια λατρευτική και διδακτική ανάγκη, με υποχώρηση της σημασίας του έργου τέχνης ως τέτοιου. Το ίδιο συνέβη αρχικά και στη Δύση όπου, ωστόσο, η εικονογραφία, ιδιαίτερα μετά την έξοδο από τους σκοτεινούς χρόνους, συνδυάζει τη διακοσμητική τέχνη με την παιδαγωγική πρόθεση και αποκτά έναν εκκοσμικευμένο χαρακτήρα. Οι μεγάλοι γοτθικοί ναοί δεν έχουν εικονογραφικό πρόγραμμα και ο Τζιόττο είναι ίσως ο πρώτος που ολοκληρώνει στην Ιταλία την αφηγηματική ζωγραφική μιας κατάγραφης εκκλησίας. Αξίζει να επιμείνουμε στη σημαντική στροφή που σημείωσε η δυτική τέχνη με τη δουλειά του Giotto. Ήταν αυτός που οριοθέτησε το τέλος της μεσαιωνικής εικονογραφίας προσθέτοντας την καλλιτεχνική πρόθεση στην ανάπλαση των βιβλικών διηγήσεων, χωρίς να πάψει ποτέ να ανήκει ο ίδιος στον μεσαίωνα. Ωστόσο, η ιδιαιτερότητά του έγκειται στο ότι πρότεινε καινούριους πλαστικούς τρόπους ανάδειξης του σώματος και από την άποψη αυτή εγκαταλείπει την ισχύουσα στην Ιταλία μέχρι τον 12 ο αιώνα βυζαντινή διατύπωση της τέχνης. Η μεταβατική τόλμη του αποκτά ανατρεπτικό χαρακτήρα γιατί, κυρίως, δημιουργεί ιδιαίτερα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά στις μορφές του ξεπερνώντας τη σχηματικότητα της βυζαντινής οπτικής και δουλεύοντας περισσότερο με το φως. Μετά απ’αυτόν η τέχνη δεν θα σταματήσει να αναζητά καινούριες τεχνικές για τη

description

Η Ιστορία της Τέχνης μπορεί να προσφέρει απεριόριστες δυνατότητες στη διδασκαλία του μαθήματος των Θρησκευτικών, με τον όρο τα έργα τέχνης που προβάλλονται να μην έχουν περιφερειακή χρήση εποπτικού στοιχείου, αλλά ουσιώδη και δομική λειτουργία. Εδώ προτείνεται μια τέτοια χρήση του έργου τέχνης στη διδακτική προσέγγιση του Προπατορικού αμαρτήματος, με επιλεγμένη στήριξη στην εικονογραφία της ανατολικής και της δυτικής υφολογίας. Καταδεικνύεται ότι η διδακτική ενσωμάτωση της Ιστορίας της Τέχνης σε ένα μάθημα δεν λειτουργεί ως εποπτικό μέσο ή ιστορική πηγή, αλλά ως βασικό εργαλείο με γνωστική και παιδαγωγική ένταση.

Transcript of Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών....

Page 1: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών Πρόταση διαθεματικής διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

(Βιβλίο Β΄ Λυκείου ΔΕ 11) __________________

Γεωργίου Παπαδάκη Καθηγητή στο Πρότυπο Πειραματικό Σχολείο του

Πανεπιστημίου Αθηνών

1 Εισαγωγικά

Η πρόταση της εισαγωγής του έργου τέχνης ή της εικόνας στη διδακτική πράξη προέρχεται από την παράδοση του ίδιου του χριστιανισμού Αποτελεί κοινό τόπο η διαπίστωση ότι από πολύ νωρίς η χριστιανική θρησκεία επιδίωξε την αναπαραστατική τέχνη με σκοπό τη διαπαιδαγώγηση των πιστών και ιδιαίτερα των απαίδευτων φθάνοντας προοδευτικά μέχρι την ολοκλήρωση του εικονογραφικού προγράμματος των ναών οι οποίοι αφηγούνταν και συμβόλιζαν την ενότητα της ουράνιας και της εγκόσμιας Ιερουσαλήμ χωρίς φοβική απόσυρση του ανθρώπινου ή θείου προσώπου Η κεντρική μορφή που κλήθηκε να απεικονίσει τη συναίρεση του αόρατου και του ορατού είναι αυτή του Χριστού Το προνόμιο τούτο της χριστιανικής προσωπογραφίας σε αντίθεση με την ανεικονική ένσταση του ισλαμισμού και του ιουδαϊσμού συνιστά ένα θησαυρό λατρευτικό καλλιτεχνικό και πολιτισμικό ο οποίος μπορεί να διευκολύνει την πρόσληψη των διδακτικών ενοτήτων από τους μαθητές αφού τεθούν ορισμένες προϋποθέσεις για την οριοθέτηση της παιδαγωγικής σήμανσης του έργου τέχνης στην τάξη

Ο όρος ldquoέργο τέχνηςrdquo χρειάζεται κατ΄ αρχήν να διευκρινιστεί περαιτέρω όταν πρόκειται να ενταχθεί στη θρησκευτική γνωστικότητα Όλες οι θρησκευτικές παραστάσεις ανατολικής και δυτικής έκφρασης δεν δημιουργήθηκαν ως έργα τέχνης εξ αρχής Η τυπολογία του Βυζαντίου κατακτήθηκε για να σημάνει μια λατρευτική και διδακτική ανάγκη με υποχώρηση της σημασίας του έργου τέχνης ως τέτοιου Το ίδιο συνέβη αρχικά και στη Δύση όπου ωστόσο η εικονογραφία ιδιαίτερα μετά την έξοδο από τους σκοτεινούς χρόνους συνδυάζει τη διακοσμητική τέχνη με την παιδαγωγική πρόθεση και αποκτά έναν εκκοσμικευμένο χαρακτήρα Οι μεγάλοι γοτθικοί ναοί δεν έχουν εικονογραφικό πρόγραμμα και ο Τζιόττο είναι ίσως ο πρώτος που ολοκληρώνει στην Ιταλία την αφηγηματική ζωγραφική μιας κατάγραφης εκκλησίας

Αξίζει να επιμείνουμε στη σημαντική στροφή που σημείωσε η δυτική τέχνη με τη δουλειά του Giotto Ήταν αυτός που οριοθέτησε το τέλος της μεσαιωνικής εικονογραφίας προσθέτοντας την καλλιτεχνική πρόθεση στην ανάπλαση των βιβλικών διηγήσεων χωρίς να πάψει ποτέ να ανήκει ο ίδιος στον μεσαίωνα Ωστόσο η ιδιαιτερότητά του έγκειται στο ότι πρότεινε καινούριους πλαστικούς τρόπους ανάδειξης του σώματος και από την άποψη αυτή εγκαταλείπει την ισχύουσα στην Ιταλία μέχρι τον 12ο αιώνα βυζαντινή διατύπωση της τέχνης Η μεταβατική τόλμη του αποκτά ανατρεπτικό χαρακτήρα γιατί κυρίως δημιουργεί ιδιαίτερα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά στις μορφές του ξεπερνώντας τη σχηματικότητα της βυζαντινής οπτικής και δουλεύοντας περισσότερο με το φως Μετά απrsquoαυτόν η τέχνη δεν θα σταματήσει να αναζητά καινούριες τεχνικές για τη

μορφοποίηση του ορατού απομακρυνόμενη όλο και περισσότερο από τη μητρική φόρμα της βασιλεύουσας αρχικά στη Φλωρεντία με την πρώτη Αναγέννηση κατόπιν στη Ρώμη με την ώριμη φάση της Αναγέννησης για να καταλήξει στο ρεαλισμό και στο μπαρόκ

Από την άλλη μεριά η ανατολική τέχνη παρέμεινε στη δισδιάστατη επιλογή χωρίς ουσιαστική μετακίνηση Τούτη η επιλογή του Βυζαντίου έχει κυρίως δύο βασικές συνιστώσες η πρώτη είναι η απουσία τονικότητας του φωτός και η δεύτερη είναι η μετωπική απεικόνιση των προσώπων Το φως ξέρει να διατυπώνει εκ των έσω την κατάργηση του κοσμικού χώρου και χρόνου Η άκτιστη ενέργεια του φωτός καταργεί τις σκιές που υπογραμμίζουν την ύλη και επιτρέπει την προ-θεωρία του επερχόμενου κόσμου Η εικόνα συντάσσει την αφαιρετική ευκρίνεια του φωτός ανάλογα με τον Λόγο Δημιουργό και όχι ανάλογα με τον έκπτωτο ατομικό λόγο Η αφαίρεση της εικόνας θα πει ο Ουσπένσκι είναι η σταύρωση του σαρκικού μας βλέμματος1

Το βυζαντινό φως που δεν έχει πηγή ερμηνεύει την παρουσία2 Οι μορφές δηλώνονται παρούσες με την ανυπαρξία φωτοσκιάσεων Το φως ολόκληρο αντέχει να σηκώσει την παρουσία Μια ελάχιστη τονικότητα του φωτός θα μετρίαζε την αξίωση των μορφών να είναι ολοκληρωμένες παρουσίες Γιατί οι μορφές της βυζαντινής εικονογραφίας έχουν μια οντολογική εξάρτηση από κείνο το φως που δεν μπορεί να αιχμαλωτισθεί Δεν είναι καθόλου το φως της πτωτικής ύλης αλλά αυτό της ανακαινισμένης κτίσης της αγγιγμένης από τη Θεότητα για να αναλάμπει όπως ήταν πριν από την αυτονόμηση του ανθρώπου από τον Δημιουργό Η ουράνια Ιερουσαλήμ λέει ο Ιωάννης της Αποκάλυψης laquoδεν έχει ανάγκη από τον ήλιο ούτε από τη σελήνη για να τη φωτίζουν διότι η δόξα του Θεού είναι το φως τηςraquo3

Αυτή η εξάρτηση των όντων από το άκτιστο φως συνδέεται με την προτίμηση της Ανατολής να εικονογραφεί τα πρόσωπα μετωπικά Η ασκίαστη φωτεινότητα εξασφαλίζει στα πρόσωπα την επικοινωνία με το βλέμμα του πιστού Η μετωπική συνάντηση με το βλέμμα διασώζει τη βεβαιότητα της παρουσίας την υπόσχεση της προσευχής τη μεσιτεία των αγίων προς τον Θεό την αναγωγή στη σφαίρα των αληθινών όντων Μονάχα οι μορφές που δεν έχουν φθάσει στην αγιότητα απεικονίζονται πλάγιες όπως οι Μάγοι ή οι ποιμένες

Αυτές οι εισαγωγικές παρατηρήσεις αποτελούν τις προϋποθέσεις του γνωστικού πλαισίου που επιτρέπει τη χρήση της Ιστορίας της Τέχνης στη διδακτική πράξη του μαθήματος των Θρησκευτικών Συνάγεται από τα προηγούμενα ότι ο αποκλεισμός της δυτικότροπης τέχνης δεν έχει παιδαγωγική ισχύ γιατί και οι δύο αυτοί κόσμοι της Ανατολής και της Δύσης παρά την τεχνοτροπική τους απόσταση έχουν σημαντικό μέρισμα στη γνωστική και αισθητική οικοδομή των μαθητών χωρίς προκατάληψη ή μεροληπτική προτίμηση αρκεί να δίνεται η ευκαιρία στους μαθητές να καταλάβουν την εικονογραφική διαφορετικότητα των δύο κορμών της χριστιανοσύνης Εξάλλου η τήρηση του πλουραλιστικού κανόνα μόνο καλό μπορεί να επιφέρει στη σφαιρική συγκρότηση των νέων Ένας άλλος κανόνας για μια διαφοροποιημένη ή ενδιαφέρουσα διδασκαλία είναι ότι η χρήση των έργων τέχνης σε αυτήν δεν πρέπει να έχει περιθωριοποιημένο ρόλο ούτε να θεωρείται ως

1 Λεωνίδας Ουσπένσκυ Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 2 Γιώργος Παπαδάκης Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 σ44 3 Αποκ 2123

επεξεργασία πηγών Μια εικόνα ή ένα έργο τέχνης μπορεί να στηρίξει με αυτόνομο τρόπο τον κύριο άξονα μιας διδασκαλίας Οι εικόνες μιλούν Έχουν συντακτικό έχουν ύφος και ολοκληρωμένο λεξιλόγιο Στον διδάσκοντα επαφίεται η επιλογή της τεχνικής για την αξιοποίηση της τέχνης και για τη μετάδοση της γλώσσας που την έχει δημιουργήσει

2 Η φωνή της τέχνης στο μάθημα Γύρω στο 1425 ένας γνωστός ζωγράφος ο Masolino da Panicale καλείται να ζωγραφίσει τους τοίχους του παρεκκλησίου Brancacci της εκκλησίας Santa Maria del Carmine στη Φλωρεντία Και επέλεξε στο τόξο της εισόδου του παρεκκλησίου να φιλοτεχνήσει Το Προπατορικό Αμάρτημα με τον τρόπο που μέχρι τότε ακόμα ήταν διαδεδομένος στα εργαστήρια ζωγραφικής της Ιταλίας διατηρώντας την παλιά γοτθική τεχνοτροπία με πολλά στοιχεία εξιδανίκευσης

Εικόνα 1 Masolino da Panicale Το προπατορικό Αμάρτημα 1425 παρεκκλήσιο Brancacci

εκκλησία Santa Maria del Carmine Φλωρεντία

Το μόνο ύφος που θα μπορούσε τότε να αποδώσει την ήρεμη ατμόσφαιρα του παραδείσου ήταν το γοτθικό Τα σώματα ψιλόλιγνα φωτισμένα αποπνέουν τη θεία προέλευσή τους Η επεξεργασία του χρώματος και του φωτός έχει ωραίο πλαστικό αποτέλεσμα και μάλιστα το φως καταφέρνει να κάνει τη σάρκα σχεδόν διάφανη Καταλαβαίνουμε ότι η άκτιστη θεϊκή ενέργεια φωτίζει ακόμα αυτά τα σώματα τα οποία μάλιστα έχουν μια μετωπική στάση που είναι κατάλοιπο της παράδοσης Αν τώρα τα βλέπουμε να προβάλλονται σε σκούρο φόντο και είναι έτσι

πιο αισθητή η αντίθεση του φωτός με τη σκιά αυτό δεν συνέβαινε εξ αρχής γιατί είναι πολύ πιθανό το φόντο να είχε την πράσινη απόχρωση του Κήπου της Εδέμ Συνέβησαν όμως πολλά ατυχήματα στο παρεκκλήσιο αυτό στη διάρκεια των αιώνων κυρίως πυρκαγιές με αποτέλεσμα τώρα να μην είναι ορατή η αρχική πολυχρωμία Η τελειότητα των σωμάτων δεν διαταράσσεται ούτε στην έκφραση των προσώπων που διατηρούν τη γλυκύτητα και την αθωότητα του αρχικού μεγαλείου που τους δόθηκε από τον Δημιουργό μέσα στην αδιασάλευτη ειρήνη του παραδείσου Οι πρωτόπλαστοι έχουν τη σχέση με τη δημιουργική αρχή που τους εποίησε Ο ζωγράφος έχει καταβάλει κάθε προσπάθεια για να δείξει ότι η πηγή της ζωής τους δεν προέρχεται από τους ίδιους αλλά από τη δύναμη της αιωνιότητας και της αφθαρσίας του Δημιουργού Πρόκειται ωστόσο για τη στιγμή ακριβώς που δημιουργείται ο χρόνος για την καμπή της επιλογής του ανθρώπου να απομακρυνθεί από την αιωνιότητα Φαίνεται ότι ο ζωγράφος έχει απεικονίσει εκείνη την καμπή που συνέβη στη συνείδηση του ανθρώπου δηλαδή την επιλογή της αυτονόμησής του από το αίτιο της ύπαρξής του τον Θεό Δεν υπάρχει ακόμα οδύνη δεν υπάρχει συναίσθηση της ευθύνης δεν υπάρχει καμιά ένδειξη της φθαρτής φύσης Ο άνθρωπος είναι όπως δημιουργήθηκε στην άχρονη σφαίρα Και όμως πολλά στοιχεία δείχνουν ότι η αθωότητα θα τελειώσει με την επινόηση του χρόνου από τον ίδιο τον άνθρωπο με την απόφαση της χειραφέτησής του από την οντολογική του αναφορά Η σημειολογία του έργου είναι εύγλωττη Πρώτα ο διασκελισμός της Εύας Η Εύα βαδίζει προς τον Αδάμ ο οποίος εντούτοις παραμένει ακίνητος και μάλλον απορημένος Στο χέρι της γυναίκας υπάρχει ένας καρπός Ο Αδάμ φαίνεται ότι ζητάει να έχει επίσης την ίδια ευκαιρία Η παρόρμηση αυτή προέρχεται από μια εξωτερική πλάνη από τη φωνή του αντίπαλου της ζωής από το φίδι που έχει την καλυμμένη αλαζονεία μιας αντιθεϊκής ενέργειας για να παρασύρει προς την πτώση ολόκληρη τη δημιουργία Λέει το κείμενο της Γένεσης laquoΚαι είπεν ο όφις τη γυναικί Ου θανάτω αποθανείσθεmiddot ήδει γαρ ο θεός ότι εν η αν ημέρα φάγητε απrsquoαυτού διανοιχθήσονται υμών οι οφθαλμοί και έσεσθε ως θεοί γινώσκοντες καλόν και πονηρόνmiddot και είδεν η γυνή ότι καλόν το ξύλο εις βρώσιν και ότι αρεστόν τοις οφθαλμοίς ιδείν και ωραίον εστιν του κατανοήσαι και λαβούσα του καρπού αυτού έφαγενmiddot και έδωκεν και τω ανδρί αυτής μετrsquoαυτής και έφαγονraquo4 Η πλανημένη ωραιότητα του πονηρού έχει αποδοθεί στο έργο με τη μίμηση της κεφαλής της Εύας στη μορφή του φιδιού Πράγματι οι δύο μορφές μολονότι του φιδιού είναι σε μικρογραφία μοιάζουν πολύ Η προσομοίωση αυτή υπαινίσσεται ότι το πονηρό μεταμορφώνεται καλυπτόμενο κάτω από την τελειότητα της θείας δημιουργίας Γι αυτό δανείζεται από την Εύα την ιδεατή της όψη Αυτή ωστόσο η εκδοχή δεν έχει βιβλική βάση και οφείλεται περισσότερο στην καλλιτεχνική άδεια του ζωγράφου Η εικονογραφική του στίξη όμως δεν είναι μακριά από τη Γένεση Επανερχόμενοι στον διασκελισμό της Εύας καταλαβαίνουμε ότι εικονογραφείται η πρωτοβουλία της να αλλοτριωθεί πρώτη από την παρεμβολή του πονηρού και μάλιστα υπάρχει άλλο ένα σημείο στη νωπογραφία που αποκαλύπτει την ευθύνη της Εύας την υποχωρητική της βούληση μπροστά στη δελεαστική πλάνη αγκαλιάζει συγχρόνως τον κορμό του δέντρου της γνώσης και το σώμα του φιδιού Βρίσκεται σε μια ματαιόδοξη συνενοχή μαζί του Δεν γνωρίζει

4 Γέν 3 4-5

ακόμα ούτε η ίδια ούτε ο Αδάμ τι είναι θάνατος γιατί ο χρόνος δεν έχει εισβάλει στην ύπαρξή τους Η τέχνη του ζωγράφου έχει κατορθώσει να παραδώσει στο βλέμμα μας το τέλος της αθωότητας της πρώτης ανθρωπότητας χωρίς ούτε ένα ίχνος από την απώλεια της θνητότητας Τα σώματα δεν ακουμπούν στο έδαφος αλλά σχεδόν αιωρούνται πάνω από τη χλόη έχουν τη γλυκύτητα του κάλλους που φωτίζεται από την απεριόριστη συγκατάβαση του Θεού ενώ την ίδια στιγμή καταλαβαίνουμε ότι ο φιλόξενος παράδεισος θα γίνει ξένος στα πρόσωπα για τα οποία δημιουργήθηκε και η άκτιστη πηγή του φωτός θα αποσύρει την εύνοιά της Δεν είναι σίγουρο ότι οι ίδιοι οι πρωτόπλαστοι ξέρουν τι κάνουν τη στιγμή που αποφασίζουν να ενδώσουν στη φωνή ενός δημιουργήματος αντί να παραμείνουν κάτω από τη σκέπη του Δημιουργού Είναι πιθανό ότι δεν έχουν πλήρη συνείδηση της επικείμενης ένταξής τους στην έγχρονη μοίρα Τα βλέμματα που ανταλλάσσουν προδίδουν ότι αναμένουν να ανυψωθούν σε μια αλλιώτικη φύση και ότι η ελευθερία τους θα τους ανταμείψει με την απόκτηση μιας ισχύος χωρίς όρια όπως συμβαίνει στη συνείδηση κάθε ανθρώπου σε όλους τους αιώνες όταν αποφασίζει να υποκύψει στη γλυκιά υπόσχεση του ψεύδους

Εικόνα 2 Masolino da Panicale Αδάμ (λεπτομέρεια)

Και όμως ο νους τους είναι εσκοτισμένος5 καθώς επιλέγουν να διαβούν το κατώφλι της αυτεξουσιότητας καταστρέφοντας αμέσως το δώρο που περιείχε μέσα τους η εικόνα του Θεού Κανένας ζωγράφος δεν μπορεί να αποδώσει τον σκοτεινό νου Εδώ πάντως εκείνο το αποφασιστικό βλέμμα της Εύας μπορεί ίσως να σημαίνει τις δολιχοδρομίες του μυαλού σε αντίθεση με το αθώο και αφελές πρόσωπο του Αδάμ Και πάλι ο ζωγράφος με τα σημεία αυτά παραμένει πιστός στις δοξασίες του μεσαίωνα που δεν έχει τελειώσει ολοκληρωτικά Αναπαράγει με την τέχνη του όλες τις κοινωνικές φυλετικές και δογματικές εμμονές ως προς την ευθύνη της γυναίκας στην πτώση του ανθρώπου αλλά μπορούμε να αναγνωρίσουμε εύκολα ότι ο μεσαίωνας κληροδότησε χωρίς κόπο αυτές τις δοξασίες τόσο στην επελαύνουσα Αναγέννηση όσο και στους νέους χρόνους χωρίς πειστική τεκμηρίωση από τα βιβλικά κείμενα 5 Ιωάννης Σ Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992

Εικόνα 3 Masolino da Panicale Εύα (λεπτομέρεια)

Εξαντλώντας την ανάλυση του έργου του Masolino da Panicale τόσο εμβληματικού και τόσο αντιπροσωπευτικού μιας ολόκληρης εποχής μπορούμε να πούμε ότι εικονογραφεί αριστουργηματικά την ίδια την πράξη της ψευδούς κρίσης6 ενώ αυτή συμβαίνει Με άλλα λόγια ζωγραφίζει το γεγονός χωρίς να δείχνει ότι το φως στα σώματα πρόκειται να αποσυρθεί σε λίγο αφού οι άνθρωποι επέλεξαν να απομακρυνθούν από την άκτιστη συνοχή των πάντων Δεν τον ενδιαφέρει να φανερώσει την τρεπτότητα του ανθρώπου για την οποία θα μιλήσουμε εκτενώς παρακάτω Η φανέρωση της τρεπτής φύσης του ανθρώπου θα βρεθεί στον πυρήνα της μεγάλης τέχνης που θα αρχίσει να αναζητά τον εαυτό της στα αμέσως επόμενα στάδια του 15ου αιώνα γιατί δείχνοντας η τέχνη τον άνθρωπο καθrsquoεαυτόν μέσα στο χρόνο και μέσα στο γήινο φως θα μπορέσει να αναμετρηθεί με τη μίμηση της πραγματικότητας Σχηματοποιώντας λίγο τα πράγματα η μετάβαση από την εξιδανίκευση του γοτθικού ύφους με τη γλυκερή του ωραιοποίηση προς την αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος του κυνηγημένου από το χρόνο ορίζει την ολοκλήρωση του μεσαίωνα και την αρχή της αναγεννησιακής ρήξης με την αφαιρετικότητα Ο αυτουργός αυτής της ρήξης δεν είναι άλλος από τον νεαρό ndash και ωστόσο άτυχο ndash Masaccio Πέθανε στα 27 του χρόνια (1428) και μολοντούτο έσπασε τα στεγανά του παλιού κόσμου άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο έβλεπε η τέχνη το ανθρώπινο σώμα και τη σχέση του με τον χώρο Και το έκανε βίαια απότομα σα να ήξερε ότι δεν είχε πολύ χρόνο μπροστά του ακόμα Κλήθηκε από το φίλο και δάσκαλό του Masolino να δουλέψει μαζί του στο παρεκκλήσιο Brancacci αλλά ύστερα από λίγο ο δάσκαλος έφυγε για την ουγγρική Αυλή προκειμένου να ζωγραφίσει εκεί Η συνεργασία τους συνεχίστηκε όταν επέστρεψε για να διακοπεί ξανά από ένα ταξίδι στη Ρώμη με πρόσκληση του Πάπα Εκεί μυστηριωδώς θα πεθάνει ο Masaccio ο πιο ανατρεπτικός και ταλαντούχος ζωγράφος του αιώνα του ίσως και όλης της Αναγέννησης αφήνοντας ημιτελή τον εικονογραφικό κύκλο του παρεκκλησίου

6 Philip Sherrard Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 σ136

Με την ορμή της νιότης του τόλμησε να ζωγραφίσει στην ίδια αψίδα της εισόδου του παρεκκλησίου αλλά από την απέναντι πλευρά τη συνέχεια του θέματος που είχε ολοκληρώσει ο Masolino Την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Τα δύο έργα λοιπόν είναι αντικριστά και η σύγκριση ήταν (και είναι) το πιο αυτονόητο πράγμα για οποιοδήποτε βλέμμα

Εικόνα 4 Masaccio Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1424-28 παρεκκλήσιο

Brancacci εκκλησία Santa Maria del Carmine Φλωρεντία

Η τεχνοτροπική έκρηξη που φανερώνεται στο έργο αυτό ndash καθώς και στις άλλες τοιχογραφίες του Masaccio στο ίδιο παρεκκλήσιο ndash δημιούργησε αμέσως αίσθηση και επιτάχυνε την εξέλιξη της αναπαραστατικής τέχνης προς την Αναγέννηση Ξέρουμε από τον ιστορικό της τέχνης Vasari ότι αργότερα επισκέπτονταν το παρεκκλήσιο όλοι οι μεγάλοι ζωγράφοι νεαροί ακόμα για να αντλήσουν μαθήματα από την πρωτοπορία του αδιανόητου καλλιτέχνη Ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος πέρασε ώρες μπροστά στα έργα αυτής της πρωτοφανέρωτης μαεστρίας ρουφώντας τα μυστικά του σκιοφωτισμού και την απίστευτη πλαστικότητα των σωμάτων που θυμίζουν αγάλματα Έτσι δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το παρεκκλήσιο Brancacci είναι το φυτώριο της Αναγέννησης ενώ η Καπέλα Σιξτίνα ο ανθισμένος κήπος της

Χωρίς περιγράμματα ο Masaccio δημιουργεί τα σώματα μόνο με φως και χρώμα Τα σώματα βρίσκονται σε βηματισμό και μάλιστα έχουν ξεφύγει ελαφρώς από τον άξονά τους σε αντίθεση με την ευθυτενή στάση που έδωσε στους πρωτόπλαστους ο Masolino Έχουν μόλις εκδιωχθεί από τον παράδεισο του οποίου η στενή πύλη διακρίνεται αριστερά με τις ακτίνες (αρχικά χρυσές) να συμβολίζουν τη δυσαρέσκεια του Θεού Και κάτι εντελώς καινούριο υπάρχει τώρα στην άγονη γη Είναι οι σκιές που ρίχνουν τα σώματα όταν το κτιστό φως τα προβάλλει στο χώρο Το δεξί πόδι του Αδάμ βρίσκεται ακόμα μερικώς στο κατώφλι της πόρτας και η σκιά του δεν έχει αποκτήσει την προβολή ολόκληρου του σώματος

Αυτό δεν σημαίνει ότι η μισή σκιά βρίσκεται στον παράδεισο και η άλλη στη γη γιατί στον κήπο της Εδέμ το άκτιστο φως laquoλούζειraquo εξ ολοκλήρου τα όντα με τη θεία χάρη και δεν ακολουθεί τους φυσικούς νόμους της οπτικής Μόλις λίγα εκατοστά έξω από τον παράδεισο και τα σώματα είναι αναγκασμένα να πατήσουν εντελώς το χώμα να αποκτήσουν επαφή μαζί του Δεν αιωρούνται πια δεν ακροπατούν με την άκρη των δακτύλων όπως είδαμε στην άλλη σκηνή του Masolino με τη γοτθική της σύνταξη Εδώ όλα συναινούν στην κατάφαση του ρεαλισμού

Ο Masaccio ήταν ο πρώτος που κατάφερε να αποδώσει την ανθρώπινη διάσταση στο ανθρώπινο σώμα Και το κάνει τολμώντας να παραμορφώσει την κίνηση δείχνοντας ακόμα και τον μορφασμό Ο Αδάμ αν και κρύβει το πρόσωπό του από ντροπή αφήνει να δούμε μόνο με σκιά και λίγο φως το μορφασμό που παραμορφώνει τη συνοχή του προσώπου Η οδύνη που τον συγκλονίζει παίρνει τη μορφή σπασμού στο στήθος Δεν υπάρχει προηγούμενο στη ζωγραφική με τέτοια ανάγλυφη σχεδόν αναταραχή της ύλης ενός σώματος που νομίζουμε ότι ξαφνικά θα διαρρήξει τον τοίχο και θrsquo ακουστεί ο λυγμός Αυτό το κατόρθωμα του νεαρού καλλιτέχνη αλλάζει τους όρους και τα όρια της ζωγραφικής κατορθώνοντας με πολύ απλά μέσα να αγγίξει την κορύφωση μιας ψυχολογικής φόρτισης αδιαφορώντας για τους ακαδημαϊκούς κανόνες της τέχνης Η περιφρόνηση των κανόνων του κάλλους που ίσχυαν μέχρι τότε γίνεται φανερή περισσότερο στη διατύπωση του σώματος της Εύας Ο ζωγράφος είχε επηρεαστεί πιθανότατα από ένα άγαλμα της Αφροδίτης που ανήκε στη συλλογή των Μεδίκων σήμερα στο Μουσείο Ουφφίτσι το οποίο αναπαράγει τον τύπο της Κνιδίας Αφροδίτης ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου αι μΧ ενός πρωτοτύπου που προήρχετο μάλλον από το εργαστήριο του Πραξιτέλη Αν και ο ζωγράφος δανείζεται από το άγαλμα την κινησιολογία δεν επιλέγει να διαμορφώσει ούτε την ομορφιά ούτε τη χάρη

Ενσυνείδητα ο Masaccio δεν θέλει να προσθέσει την ομορφιά στη δραματική έκφραση7 Αφήνει την Εύα να κραυγάζει δύσμορφα και η κραυγή αυτή ακούγεται σαν να διαπερνά τους τοίχους Το πρόσωπο δεν έχει βλέμμα Το σώμα της χωρίς μέση χωρίς μυϊκή τονικότητα βαρύ μεταφέρει τη βεβαιότητα ότι η Εύα έχει μόλις καταλάβει ότι είναι από σάρκα και ότι αυτή η σάρκα υπόκειται πλέον σε όρους που δεν τους ελέγχει Η αισθητική κίνηση του αγάλματος της Αφροδίτης με το δεξί χέρι στο στήθος εδώ μεταβάλλεται σε αδεξιότητα σε σπασμωδική παρόρμηση γιατί βλέπουμε ότι το χέρι της Εύας συνθλίβει τους μαστούς της Δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί το σώμα της δεν μπορεί να ελέγξει την ύλη που έχει

7 Louis Hautecoeur Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 σ223

Εικόνα 5 Αφροδίτη των Μεδίκων μάρμαρο 1ος αι μΧ Ουφφίτσι Φλωρεντία

Εικόνα 6 Masaccio Αδάμ και Εύα (λεπτομέρεια)

Η παρουσία του Θεού σrsquo αυτή την ουσιώδη σκηνή είναι έντονη αλλά έμμεση Πρώτα οι ακτίνες που βγαίνουν από τη στενή πύλη του παραδείσου η οποία αναπαράγει μια μάλλον κοινή πόρτα καθημερινού σπιτιού Ύστερα στον ίδιο τον άγγελο που ίπταται και με τη ρομφαία του εκδιώκει βίαια τους δύο ανθρώπους εκτελώντας την εντολή που του δόθηκε να στείλει τους πρώτους ανθρώπους στη μοναξιά Το τοπίο που ανοίγεται μπροστά τους είναι εντελώς ερημικό χωρίς ίχνος βλάστησης χωρίς ένα σημάδι ζωής Ούτε εδώ δεν εξιδανικεύει τίποτα ο ζωγράφος Δείχνει με την πειθώ του χρωστήρα του ότι η γη που τους περιμένει θα είναι στο εξής αδιαχώριστα δεμένη μαζί τους και ότι οι ίδιοι προέρχονται από το χώμα και επιστρέφουν στο χώμα Έτσι ο θάνατος είναι νοούμενος μέσα στην απόλυτη απουσία διαμορφωμένου χώρου αλλά φαίνεται ότι αρχίζει να γίνεται αισθητός από την υλικότητα των σωμάτων Οι πρωτόπλαστοι προσπαθούν να καταλάβουν ότι έχουν περιπέσει σε μια ύλη που δεν γνώριζαν πριν οι ίδιοι είναι από ύλη που τείνει συνεχώς προς το μηδέν προς την ανυπαρξία

Η τάση της κτίσης προς το μηδέν είναι μια εξεχόντως πατερική θέση8 Οι Έλληνες Πατέρες ομοφώνως συμφωνούν ότι μόνον ο Θεός είναι άκτιστος άτρεπτος και αθάνατος ενώ ο κόσμος είναι κτιστός και τρεπτός ο οποίος ήλθε στο είναι laquoεξ ουκ όντωνraquo με τις ενέργειες του Θεού9 Το γεγονός και μόνο ότι ήλθε στην ύπαρξη από την ανυπαρξία αποτελεί τροπή και αλλοίωση με ανοιχτή πάντοτε την τάση να επιστρέψει στο μηδέν από το οποίο προήλθε10 Έτσι προκειμένου να παραμείνει στην οντολογική σφαίρα είναι απαραίτητο να συνδέεται με τη συνεκτική ενέργεια του Θεού

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η αμαρτία στην ορθόδοξη παράδοση δεν κρίνεται τόσο ως προσβολή της θείας δικαιοσύνης και άρα άξια να επισύρει την τιμωρία αλλά θεωρείται ως υπαρξιακό γεγονός που διαταράσσει την οντολογική σχέση με τον Θεό και οδηγεί αναπόφευκτα τον άνθρωπο στη φθορά στην αρρώστια στο θάνατο11 Ο κτιστός κόσμος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την κατrsquo ενέργειαν σχέση του με τον Θεό Η ενεργητική αυτή σχέση οδηγεί στην αθανασία ενώ η αυτονόμηση καταφάσκει στο θάνατο12 Για το λόγο αυτό όταν διακοπεί η αναφορά προς την πηγή των όντων laquoόλα τα πράγματα του κόσμου χάνονται και περνούν σαν όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό και σίγουρο Ο ήλιος και τα άστρα και ο ουρανός και η γη και καθετί περνάει και απ΄ όλα αυτά μόνον ο άνθρωπος μένει Τι λοιπόν απ΄ όλα αυτά τα πράγματα θα μας χρησίμευε την ώρα του θανάτου όταν από την παρούσα ζωή περάσουμε στην αιώνια ανάπαυση και αφήσουμε όλα αυτά τα πράγματα εδώ που προορίζονται να φθαρούν και να χαθούν Κι αν ακόμα συμβεί να μη χαθούν αυτά τα ορατά πράγματα σε τι θα μας χρησίμευαν εφόσον αναχωρούμε απ΄ αυτά και αφήνουμε εδώ μόνο το νεκρό και χωρίς αισθήσεις σώμα μας και η ψυχή μας αδυνατεί να δει πλέον μέσω του σώματός μας ή να ιδωθεί από τους άλλουςraquo13

Η θλίψη και η οδύνη που είδαμε στη νωπογραφία του Masaccio μπορούν να εξηγηθούν όταν κατανοήσουμε ότι ο σκοτεινός νους των πρωτοπλάστων γεμάτος υπεροψία προσλαμβάνει πια τη διαταραχή της κτιστής φύσης ως απελπιστική εχθρότητα των στοιχείων που επιδρούν πάνω του με βιαιότητα Ο άνθρωπος λέει ο Άγιος Συμεών παύει πια να είναι κύριος του εαυτού του αλλά γίνεται θύμα των

8 Ιωάννης Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα όππ σ 39 κε Επίσης Νικόλαος Α Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄(Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 σ 202 κε 9 Ιωάννης Δαμασκηνός Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 792 C ndash 797 A Επίσης Γεώργιος Δ Μαρτζέλος ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 15 εξ 91 κε 10 Γρηγόριος Νύσσης Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 184 CD Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 28 D Ιωάννης Δαμασκηνός όπ παρ 3 PG 94 796 Α 11 Αθανάσιος Β Βλέτσης Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 σ 256 laquoΗ έννοια της παράβασης δεν έχει στον άγ Μάξιμο νομικό χαρακτήρα δεν πρόκειται για καταστρατήγηση κάποιων νόμων στους οποίους ο άνθρωπος όφειλε τυφλή υπακοή Η σχολαστική αντίληψη του σχήματος παράβαση-τιμωρία είναι ξένη στη σκέψη και στην εποχή του αγ Μαξίμου που έχει ως βάση οντολογικές και ανθρωπολογικές κατηγορίες σκέψης και όχι αφηρημένες απρόσωπες νομικέςraquo 12Νικόλαος Α Ματσούκας Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 σ 36 κε 113 κε 13 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 σ 110-111

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 2: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

μορφοποίηση του ορατού απομακρυνόμενη όλο και περισσότερο από τη μητρική φόρμα της βασιλεύουσας αρχικά στη Φλωρεντία με την πρώτη Αναγέννηση κατόπιν στη Ρώμη με την ώριμη φάση της Αναγέννησης για να καταλήξει στο ρεαλισμό και στο μπαρόκ

Από την άλλη μεριά η ανατολική τέχνη παρέμεινε στη δισδιάστατη επιλογή χωρίς ουσιαστική μετακίνηση Τούτη η επιλογή του Βυζαντίου έχει κυρίως δύο βασικές συνιστώσες η πρώτη είναι η απουσία τονικότητας του φωτός και η δεύτερη είναι η μετωπική απεικόνιση των προσώπων Το φως ξέρει να διατυπώνει εκ των έσω την κατάργηση του κοσμικού χώρου και χρόνου Η άκτιστη ενέργεια του φωτός καταργεί τις σκιές που υπογραμμίζουν την ύλη και επιτρέπει την προ-θεωρία του επερχόμενου κόσμου Η εικόνα συντάσσει την αφαιρετική ευκρίνεια του φωτός ανάλογα με τον Λόγο Δημιουργό και όχι ανάλογα με τον έκπτωτο ατομικό λόγο Η αφαίρεση της εικόνας θα πει ο Ουσπένσκι είναι η σταύρωση του σαρκικού μας βλέμματος1

Το βυζαντινό φως που δεν έχει πηγή ερμηνεύει την παρουσία2 Οι μορφές δηλώνονται παρούσες με την ανυπαρξία φωτοσκιάσεων Το φως ολόκληρο αντέχει να σηκώσει την παρουσία Μια ελάχιστη τονικότητα του φωτός θα μετρίαζε την αξίωση των μορφών να είναι ολοκληρωμένες παρουσίες Γιατί οι μορφές της βυζαντινής εικονογραφίας έχουν μια οντολογική εξάρτηση από κείνο το φως που δεν μπορεί να αιχμαλωτισθεί Δεν είναι καθόλου το φως της πτωτικής ύλης αλλά αυτό της ανακαινισμένης κτίσης της αγγιγμένης από τη Θεότητα για να αναλάμπει όπως ήταν πριν από την αυτονόμηση του ανθρώπου από τον Δημιουργό Η ουράνια Ιερουσαλήμ λέει ο Ιωάννης της Αποκάλυψης laquoδεν έχει ανάγκη από τον ήλιο ούτε από τη σελήνη για να τη φωτίζουν διότι η δόξα του Θεού είναι το φως τηςraquo3

Αυτή η εξάρτηση των όντων από το άκτιστο φως συνδέεται με την προτίμηση της Ανατολής να εικονογραφεί τα πρόσωπα μετωπικά Η ασκίαστη φωτεινότητα εξασφαλίζει στα πρόσωπα την επικοινωνία με το βλέμμα του πιστού Η μετωπική συνάντηση με το βλέμμα διασώζει τη βεβαιότητα της παρουσίας την υπόσχεση της προσευχής τη μεσιτεία των αγίων προς τον Θεό την αναγωγή στη σφαίρα των αληθινών όντων Μονάχα οι μορφές που δεν έχουν φθάσει στην αγιότητα απεικονίζονται πλάγιες όπως οι Μάγοι ή οι ποιμένες

Αυτές οι εισαγωγικές παρατηρήσεις αποτελούν τις προϋποθέσεις του γνωστικού πλαισίου που επιτρέπει τη χρήση της Ιστορίας της Τέχνης στη διδακτική πράξη του μαθήματος των Θρησκευτικών Συνάγεται από τα προηγούμενα ότι ο αποκλεισμός της δυτικότροπης τέχνης δεν έχει παιδαγωγική ισχύ γιατί και οι δύο αυτοί κόσμοι της Ανατολής και της Δύσης παρά την τεχνοτροπική τους απόσταση έχουν σημαντικό μέρισμα στη γνωστική και αισθητική οικοδομή των μαθητών χωρίς προκατάληψη ή μεροληπτική προτίμηση αρκεί να δίνεται η ευκαιρία στους μαθητές να καταλάβουν την εικονογραφική διαφορετικότητα των δύο κορμών της χριστιανοσύνης Εξάλλου η τήρηση του πλουραλιστικού κανόνα μόνο καλό μπορεί να επιφέρει στη σφαιρική συγκρότηση των νέων Ένας άλλος κανόνας για μια διαφοροποιημένη ή ενδιαφέρουσα διδασκαλία είναι ότι η χρήση των έργων τέχνης σε αυτήν δεν πρέπει να έχει περιθωριοποιημένο ρόλο ούτε να θεωρείται ως

1 Λεωνίδας Ουσπένσκυ Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 2 Γιώργος Παπαδάκης Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 σ44 3 Αποκ 2123

επεξεργασία πηγών Μια εικόνα ή ένα έργο τέχνης μπορεί να στηρίξει με αυτόνομο τρόπο τον κύριο άξονα μιας διδασκαλίας Οι εικόνες μιλούν Έχουν συντακτικό έχουν ύφος και ολοκληρωμένο λεξιλόγιο Στον διδάσκοντα επαφίεται η επιλογή της τεχνικής για την αξιοποίηση της τέχνης και για τη μετάδοση της γλώσσας που την έχει δημιουργήσει

2 Η φωνή της τέχνης στο μάθημα Γύρω στο 1425 ένας γνωστός ζωγράφος ο Masolino da Panicale καλείται να ζωγραφίσει τους τοίχους του παρεκκλησίου Brancacci της εκκλησίας Santa Maria del Carmine στη Φλωρεντία Και επέλεξε στο τόξο της εισόδου του παρεκκλησίου να φιλοτεχνήσει Το Προπατορικό Αμάρτημα με τον τρόπο που μέχρι τότε ακόμα ήταν διαδεδομένος στα εργαστήρια ζωγραφικής της Ιταλίας διατηρώντας την παλιά γοτθική τεχνοτροπία με πολλά στοιχεία εξιδανίκευσης

Εικόνα 1 Masolino da Panicale Το προπατορικό Αμάρτημα 1425 παρεκκλήσιο Brancacci

εκκλησία Santa Maria del Carmine Φλωρεντία

Το μόνο ύφος που θα μπορούσε τότε να αποδώσει την ήρεμη ατμόσφαιρα του παραδείσου ήταν το γοτθικό Τα σώματα ψιλόλιγνα φωτισμένα αποπνέουν τη θεία προέλευσή τους Η επεξεργασία του χρώματος και του φωτός έχει ωραίο πλαστικό αποτέλεσμα και μάλιστα το φως καταφέρνει να κάνει τη σάρκα σχεδόν διάφανη Καταλαβαίνουμε ότι η άκτιστη θεϊκή ενέργεια φωτίζει ακόμα αυτά τα σώματα τα οποία μάλιστα έχουν μια μετωπική στάση που είναι κατάλοιπο της παράδοσης Αν τώρα τα βλέπουμε να προβάλλονται σε σκούρο φόντο και είναι έτσι

πιο αισθητή η αντίθεση του φωτός με τη σκιά αυτό δεν συνέβαινε εξ αρχής γιατί είναι πολύ πιθανό το φόντο να είχε την πράσινη απόχρωση του Κήπου της Εδέμ Συνέβησαν όμως πολλά ατυχήματα στο παρεκκλήσιο αυτό στη διάρκεια των αιώνων κυρίως πυρκαγιές με αποτέλεσμα τώρα να μην είναι ορατή η αρχική πολυχρωμία Η τελειότητα των σωμάτων δεν διαταράσσεται ούτε στην έκφραση των προσώπων που διατηρούν τη γλυκύτητα και την αθωότητα του αρχικού μεγαλείου που τους δόθηκε από τον Δημιουργό μέσα στην αδιασάλευτη ειρήνη του παραδείσου Οι πρωτόπλαστοι έχουν τη σχέση με τη δημιουργική αρχή που τους εποίησε Ο ζωγράφος έχει καταβάλει κάθε προσπάθεια για να δείξει ότι η πηγή της ζωής τους δεν προέρχεται από τους ίδιους αλλά από τη δύναμη της αιωνιότητας και της αφθαρσίας του Δημιουργού Πρόκειται ωστόσο για τη στιγμή ακριβώς που δημιουργείται ο χρόνος για την καμπή της επιλογής του ανθρώπου να απομακρυνθεί από την αιωνιότητα Φαίνεται ότι ο ζωγράφος έχει απεικονίσει εκείνη την καμπή που συνέβη στη συνείδηση του ανθρώπου δηλαδή την επιλογή της αυτονόμησής του από το αίτιο της ύπαρξής του τον Θεό Δεν υπάρχει ακόμα οδύνη δεν υπάρχει συναίσθηση της ευθύνης δεν υπάρχει καμιά ένδειξη της φθαρτής φύσης Ο άνθρωπος είναι όπως δημιουργήθηκε στην άχρονη σφαίρα Και όμως πολλά στοιχεία δείχνουν ότι η αθωότητα θα τελειώσει με την επινόηση του χρόνου από τον ίδιο τον άνθρωπο με την απόφαση της χειραφέτησής του από την οντολογική του αναφορά Η σημειολογία του έργου είναι εύγλωττη Πρώτα ο διασκελισμός της Εύας Η Εύα βαδίζει προς τον Αδάμ ο οποίος εντούτοις παραμένει ακίνητος και μάλλον απορημένος Στο χέρι της γυναίκας υπάρχει ένας καρπός Ο Αδάμ φαίνεται ότι ζητάει να έχει επίσης την ίδια ευκαιρία Η παρόρμηση αυτή προέρχεται από μια εξωτερική πλάνη από τη φωνή του αντίπαλου της ζωής από το φίδι που έχει την καλυμμένη αλαζονεία μιας αντιθεϊκής ενέργειας για να παρασύρει προς την πτώση ολόκληρη τη δημιουργία Λέει το κείμενο της Γένεσης laquoΚαι είπεν ο όφις τη γυναικί Ου θανάτω αποθανείσθεmiddot ήδει γαρ ο θεός ότι εν η αν ημέρα φάγητε απrsquoαυτού διανοιχθήσονται υμών οι οφθαλμοί και έσεσθε ως θεοί γινώσκοντες καλόν και πονηρόνmiddot και είδεν η γυνή ότι καλόν το ξύλο εις βρώσιν και ότι αρεστόν τοις οφθαλμοίς ιδείν και ωραίον εστιν του κατανοήσαι και λαβούσα του καρπού αυτού έφαγενmiddot και έδωκεν και τω ανδρί αυτής μετrsquoαυτής και έφαγονraquo4 Η πλανημένη ωραιότητα του πονηρού έχει αποδοθεί στο έργο με τη μίμηση της κεφαλής της Εύας στη μορφή του φιδιού Πράγματι οι δύο μορφές μολονότι του φιδιού είναι σε μικρογραφία μοιάζουν πολύ Η προσομοίωση αυτή υπαινίσσεται ότι το πονηρό μεταμορφώνεται καλυπτόμενο κάτω από την τελειότητα της θείας δημιουργίας Γι αυτό δανείζεται από την Εύα την ιδεατή της όψη Αυτή ωστόσο η εκδοχή δεν έχει βιβλική βάση και οφείλεται περισσότερο στην καλλιτεχνική άδεια του ζωγράφου Η εικονογραφική του στίξη όμως δεν είναι μακριά από τη Γένεση Επανερχόμενοι στον διασκελισμό της Εύας καταλαβαίνουμε ότι εικονογραφείται η πρωτοβουλία της να αλλοτριωθεί πρώτη από την παρεμβολή του πονηρού και μάλιστα υπάρχει άλλο ένα σημείο στη νωπογραφία που αποκαλύπτει την ευθύνη της Εύας την υποχωρητική της βούληση μπροστά στη δελεαστική πλάνη αγκαλιάζει συγχρόνως τον κορμό του δέντρου της γνώσης και το σώμα του φιδιού Βρίσκεται σε μια ματαιόδοξη συνενοχή μαζί του Δεν γνωρίζει

4 Γέν 3 4-5

ακόμα ούτε η ίδια ούτε ο Αδάμ τι είναι θάνατος γιατί ο χρόνος δεν έχει εισβάλει στην ύπαρξή τους Η τέχνη του ζωγράφου έχει κατορθώσει να παραδώσει στο βλέμμα μας το τέλος της αθωότητας της πρώτης ανθρωπότητας χωρίς ούτε ένα ίχνος από την απώλεια της θνητότητας Τα σώματα δεν ακουμπούν στο έδαφος αλλά σχεδόν αιωρούνται πάνω από τη χλόη έχουν τη γλυκύτητα του κάλλους που φωτίζεται από την απεριόριστη συγκατάβαση του Θεού ενώ την ίδια στιγμή καταλαβαίνουμε ότι ο φιλόξενος παράδεισος θα γίνει ξένος στα πρόσωπα για τα οποία δημιουργήθηκε και η άκτιστη πηγή του φωτός θα αποσύρει την εύνοιά της Δεν είναι σίγουρο ότι οι ίδιοι οι πρωτόπλαστοι ξέρουν τι κάνουν τη στιγμή που αποφασίζουν να ενδώσουν στη φωνή ενός δημιουργήματος αντί να παραμείνουν κάτω από τη σκέπη του Δημιουργού Είναι πιθανό ότι δεν έχουν πλήρη συνείδηση της επικείμενης ένταξής τους στην έγχρονη μοίρα Τα βλέμματα που ανταλλάσσουν προδίδουν ότι αναμένουν να ανυψωθούν σε μια αλλιώτικη φύση και ότι η ελευθερία τους θα τους ανταμείψει με την απόκτηση μιας ισχύος χωρίς όρια όπως συμβαίνει στη συνείδηση κάθε ανθρώπου σε όλους τους αιώνες όταν αποφασίζει να υποκύψει στη γλυκιά υπόσχεση του ψεύδους

Εικόνα 2 Masolino da Panicale Αδάμ (λεπτομέρεια)

Και όμως ο νους τους είναι εσκοτισμένος5 καθώς επιλέγουν να διαβούν το κατώφλι της αυτεξουσιότητας καταστρέφοντας αμέσως το δώρο που περιείχε μέσα τους η εικόνα του Θεού Κανένας ζωγράφος δεν μπορεί να αποδώσει τον σκοτεινό νου Εδώ πάντως εκείνο το αποφασιστικό βλέμμα της Εύας μπορεί ίσως να σημαίνει τις δολιχοδρομίες του μυαλού σε αντίθεση με το αθώο και αφελές πρόσωπο του Αδάμ Και πάλι ο ζωγράφος με τα σημεία αυτά παραμένει πιστός στις δοξασίες του μεσαίωνα που δεν έχει τελειώσει ολοκληρωτικά Αναπαράγει με την τέχνη του όλες τις κοινωνικές φυλετικές και δογματικές εμμονές ως προς την ευθύνη της γυναίκας στην πτώση του ανθρώπου αλλά μπορούμε να αναγνωρίσουμε εύκολα ότι ο μεσαίωνας κληροδότησε χωρίς κόπο αυτές τις δοξασίες τόσο στην επελαύνουσα Αναγέννηση όσο και στους νέους χρόνους χωρίς πειστική τεκμηρίωση από τα βιβλικά κείμενα 5 Ιωάννης Σ Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992

Εικόνα 3 Masolino da Panicale Εύα (λεπτομέρεια)

Εξαντλώντας την ανάλυση του έργου του Masolino da Panicale τόσο εμβληματικού και τόσο αντιπροσωπευτικού μιας ολόκληρης εποχής μπορούμε να πούμε ότι εικονογραφεί αριστουργηματικά την ίδια την πράξη της ψευδούς κρίσης6 ενώ αυτή συμβαίνει Με άλλα λόγια ζωγραφίζει το γεγονός χωρίς να δείχνει ότι το φως στα σώματα πρόκειται να αποσυρθεί σε λίγο αφού οι άνθρωποι επέλεξαν να απομακρυνθούν από την άκτιστη συνοχή των πάντων Δεν τον ενδιαφέρει να φανερώσει την τρεπτότητα του ανθρώπου για την οποία θα μιλήσουμε εκτενώς παρακάτω Η φανέρωση της τρεπτής φύσης του ανθρώπου θα βρεθεί στον πυρήνα της μεγάλης τέχνης που θα αρχίσει να αναζητά τον εαυτό της στα αμέσως επόμενα στάδια του 15ου αιώνα γιατί δείχνοντας η τέχνη τον άνθρωπο καθrsquoεαυτόν μέσα στο χρόνο και μέσα στο γήινο φως θα μπορέσει να αναμετρηθεί με τη μίμηση της πραγματικότητας Σχηματοποιώντας λίγο τα πράγματα η μετάβαση από την εξιδανίκευση του γοτθικού ύφους με τη γλυκερή του ωραιοποίηση προς την αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος του κυνηγημένου από το χρόνο ορίζει την ολοκλήρωση του μεσαίωνα και την αρχή της αναγεννησιακής ρήξης με την αφαιρετικότητα Ο αυτουργός αυτής της ρήξης δεν είναι άλλος από τον νεαρό ndash και ωστόσο άτυχο ndash Masaccio Πέθανε στα 27 του χρόνια (1428) και μολοντούτο έσπασε τα στεγανά του παλιού κόσμου άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο έβλεπε η τέχνη το ανθρώπινο σώμα και τη σχέση του με τον χώρο Και το έκανε βίαια απότομα σα να ήξερε ότι δεν είχε πολύ χρόνο μπροστά του ακόμα Κλήθηκε από το φίλο και δάσκαλό του Masolino να δουλέψει μαζί του στο παρεκκλήσιο Brancacci αλλά ύστερα από λίγο ο δάσκαλος έφυγε για την ουγγρική Αυλή προκειμένου να ζωγραφίσει εκεί Η συνεργασία τους συνεχίστηκε όταν επέστρεψε για να διακοπεί ξανά από ένα ταξίδι στη Ρώμη με πρόσκληση του Πάπα Εκεί μυστηριωδώς θα πεθάνει ο Masaccio ο πιο ανατρεπτικός και ταλαντούχος ζωγράφος του αιώνα του ίσως και όλης της Αναγέννησης αφήνοντας ημιτελή τον εικονογραφικό κύκλο του παρεκκλησίου

6 Philip Sherrard Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 σ136

Με την ορμή της νιότης του τόλμησε να ζωγραφίσει στην ίδια αψίδα της εισόδου του παρεκκλησίου αλλά από την απέναντι πλευρά τη συνέχεια του θέματος που είχε ολοκληρώσει ο Masolino Την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Τα δύο έργα λοιπόν είναι αντικριστά και η σύγκριση ήταν (και είναι) το πιο αυτονόητο πράγμα για οποιοδήποτε βλέμμα

Εικόνα 4 Masaccio Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1424-28 παρεκκλήσιο

Brancacci εκκλησία Santa Maria del Carmine Φλωρεντία

Η τεχνοτροπική έκρηξη που φανερώνεται στο έργο αυτό ndash καθώς και στις άλλες τοιχογραφίες του Masaccio στο ίδιο παρεκκλήσιο ndash δημιούργησε αμέσως αίσθηση και επιτάχυνε την εξέλιξη της αναπαραστατικής τέχνης προς την Αναγέννηση Ξέρουμε από τον ιστορικό της τέχνης Vasari ότι αργότερα επισκέπτονταν το παρεκκλήσιο όλοι οι μεγάλοι ζωγράφοι νεαροί ακόμα για να αντλήσουν μαθήματα από την πρωτοπορία του αδιανόητου καλλιτέχνη Ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος πέρασε ώρες μπροστά στα έργα αυτής της πρωτοφανέρωτης μαεστρίας ρουφώντας τα μυστικά του σκιοφωτισμού και την απίστευτη πλαστικότητα των σωμάτων που θυμίζουν αγάλματα Έτσι δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το παρεκκλήσιο Brancacci είναι το φυτώριο της Αναγέννησης ενώ η Καπέλα Σιξτίνα ο ανθισμένος κήπος της

Χωρίς περιγράμματα ο Masaccio δημιουργεί τα σώματα μόνο με φως και χρώμα Τα σώματα βρίσκονται σε βηματισμό και μάλιστα έχουν ξεφύγει ελαφρώς από τον άξονά τους σε αντίθεση με την ευθυτενή στάση που έδωσε στους πρωτόπλαστους ο Masolino Έχουν μόλις εκδιωχθεί από τον παράδεισο του οποίου η στενή πύλη διακρίνεται αριστερά με τις ακτίνες (αρχικά χρυσές) να συμβολίζουν τη δυσαρέσκεια του Θεού Και κάτι εντελώς καινούριο υπάρχει τώρα στην άγονη γη Είναι οι σκιές που ρίχνουν τα σώματα όταν το κτιστό φως τα προβάλλει στο χώρο Το δεξί πόδι του Αδάμ βρίσκεται ακόμα μερικώς στο κατώφλι της πόρτας και η σκιά του δεν έχει αποκτήσει την προβολή ολόκληρου του σώματος

Αυτό δεν σημαίνει ότι η μισή σκιά βρίσκεται στον παράδεισο και η άλλη στη γη γιατί στον κήπο της Εδέμ το άκτιστο φως laquoλούζειraquo εξ ολοκλήρου τα όντα με τη θεία χάρη και δεν ακολουθεί τους φυσικούς νόμους της οπτικής Μόλις λίγα εκατοστά έξω από τον παράδεισο και τα σώματα είναι αναγκασμένα να πατήσουν εντελώς το χώμα να αποκτήσουν επαφή μαζί του Δεν αιωρούνται πια δεν ακροπατούν με την άκρη των δακτύλων όπως είδαμε στην άλλη σκηνή του Masolino με τη γοτθική της σύνταξη Εδώ όλα συναινούν στην κατάφαση του ρεαλισμού

Ο Masaccio ήταν ο πρώτος που κατάφερε να αποδώσει την ανθρώπινη διάσταση στο ανθρώπινο σώμα Και το κάνει τολμώντας να παραμορφώσει την κίνηση δείχνοντας ακόμα και τον μορφασμό Ο Αδάμ αν και κρύβει το πρόσωπό του από ντροπή αφήνει να δούμε μόνο με σκιά και λίγο φως το μορφασμό που παραμορφώνει τη συνοχή του προσώπου Η οδύνη που τον συγκλονίζει παίρνει τη μορφή σπασμού στο στήθος Δεν υπάρχει προηγούμενο στη ζωγραφική με τέτοια ανάγλυφη σχεδόν αναταραχή της ύλης ενός σώματος που νομίζουμε ότι ξαφνικά θα διαρρήξει τον τοίχο και θrsquo ακουστεί ο λυγμός Αυτό το κατόρθωμα του νεαρού καλλιτέχνη αλλάζει τους όρους και τα όρια της ζωγραφικής κατορθώνοντας με πολύ απλά μέσα να αγγίξει την κορύφωση μιας ψυχολογικής φόρτισης αδιαφορώντας για τους ακαδημαϊκούς κανόνες της τέχνης Η περιφρόνηση των κανόνων του κάλλους που ίσχυαν μέχρι τότε γίνεται φανερή περισσότερο στη διατύπωση του σώματος της Εύας Ο ζωγράφος είχε επηρεαστεί πιθανότατα από ένα άγαλμα της Αφροδίτης που ανήκε στη συλλογή των Μεδίκων σήμερα στο Μουσείο Ουφφίτσι το οποίο αναπαράγει τον τύπο της Κνιδίας Αφροδίτης ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου αι μΧ ενός πρωτοτύπου που προήρχετο μάλλον από το εργαστήριο του Πραξιτέλη Αν και ο ζωγράφος δανείζεται από το άγαλμα την κινησιολογία δεν επιλέγει να διαμορφώσει ούτε την ομορφιά ούτε τη χάρη

Ενσυνείδητα ο Masaccio δεν θέλει να προσθέσει την ομορφιά στη δραματική έκφραση7 Αφήνει την Εύα να κραυγάζει δύσμορφα και η κραυγή αυτή ακούγεται σαν να διαπερνά τους τοίχους Το πρόσωπο δεν έχει βλέμμα Το σώμα της χωρίς μέση χωρίς μυϊκή τονικότητα βαρύ μεταφέρει τη βεβαιότητα ότι η Εύα έχει μόλις καταλάβει ότι είναι από σάρκα και ότι αυτή η σάρκα υπόκειται πλέον σε όρους που δεν τους ελέγχει Η αισθητική κίνηση του αγάλματος της Αφροδίτης με το δεξί χέρι στο στήθος εδώ μεταβάλλεται σε αδεξιότητα σε σπασμωδική παρόρμηση γιατί βλέπουμε ότι το χέρι της Εύας συνθλίβει τους μαστούς της Δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί το σώμα της δεν μπορεί να ελέγξει την ύλη που έχει

7 Louis Hautecoeur Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 σ223

Εικόνα 5 Αφροδίτη των Μεδίκων μάρμαρο 1ος αι μΧ Ουφφίτσι Φλωρεντία

Εικόνα 6 Masaccio Αδάμ και Εύα (λεπτομέρεια)

Η παρουσία του Θεού σrsquo αυτή την ουσιώδη σκηνή είναι έντονη αλλά έμμεση Πρώτα οι ακτίνες που βγαίνουν από τη στενή πύλη του παραδείσου η οποία αναπαράγει μια μάλλον κοινή πόρτα καθημερινού σπιτιού Ύστερα στον ίδιο τον άγγελο που ίπταται και με τη ρομφαία του εκδιώκει βίαια τους δύο ανθρώπους εκτελώντας την εντολή που του δόθηκε να στείλει τους πρώτους ανθρώπους στη μοναξιά Το τοπίο που ανοίγεται μπροστά τους είναι εντελώς ερημικό χωρίς ίχνος βλάστησης χωρίς ένα σημάδι ζωής Ούτε εδώ δεν εξιδανικεύει τίποτα ο ζωγράφος Δείχνει με την πειθώ του χρωστήρα του ότι η γη που τους περιμένει θα είναι στο εξής αδιαχώριστα δεμένη μαζί τους και ότι οι ίδιοι προέρχονται από το χώμα και επιστρέφουν στο χώμα Έτσι ο θάνατος είναι νοούμενος μέσα στην απόλυτη απουσία διαμορφωμένου χώρου αλλά φαίνεται ότι αρχίζει να γίνεται αισθητός από την υλικότητα των σωμάτων Οι πρωτόπλαστοι προσπαθούν να καταλάβουν ότι έχουν περιπέσει σε μια ύλη που δεν γνώριζαν πριν οι ίδιοι είναι από ύλη που τείνει συνεχώς προς το μηδέν προς την ανυπαρξία

Η τάση της κτίσης προς το μηδέν είναι μια εξεχόντως πατερική θέση8 Οι Έλληνες Πατέρες ομοφώνως συμφωνούν ότι μόνον ο Θεός είναι άκτιστος άτρεπτος και αθάνατος ενώ ο κόσμος είναι κτιστός και τρεπτός ο οποίος ήλθε στο είναι laquoεξ ουκ όντωνraquo με τις ενέργειες του Θεού9 Το γεγονός και μόνο ότι ήλθε στην ύπαρξη από την ανυπαρξία αποτελεί τροπή και αλλοίωση με ανοιχτή πάντοτε την τάση να επιστρέψει στο μηδέν από το οποίο προήλθε10 Έτσι προκειμένου να παραμείνει στην οντολογική σφαίρα είναι απαραίτητο να συνδέεται με τη συνεκτική ενέργεια του Θεού

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η αμαρτία στην ορθόδοξη παράδοση δεν κρίνεται τόσο ως προσβολή της θείας δικαιοσύνης και άρα άξια να επισύρει την τιμωρία αλλά θεωρείται ως υπαρξιακό γεγονός που διαταράσσει την οντολογική σχέση με τον Θεό και οδηγεί αναπόφευκτα τον άνθρωπο στη φθορά στην αρρώστια στο θάνατο11 Ο κτιστός κόσμος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την κατrsquo ενέργειαν σχέση του με τον Θεό Η ενεργητική αυτή σχέση οδηγεί στην αθανασία ενώ η αυτονόμηση καταφάσκει στο θάνατο12 Για το λόγο αυτό όταν διακοπεί η αναφορά προς την πηγή των όντων laquoόλα τα πράγματα του κόσμου χάνονται και περνούν σαν όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό και σίγουρο Ο ήλιος και τα άστρα και ο ουρανός και η γη και καθετί περνάει και απ΄ όλα αυτά μόνον ο άνθρωπος μένει Τι λοιπόν απ΄ όλα αυτά τα πράγματα θα μας χρησίμευε την ώρα του θανάτου όταν από την παρούσα ζωή περάσουμε στην αιώνια ανάπαυση και αφήσουμε όλα αυτά τα πράγματα εδώ που προορίζονται να φθαρούν και να χαθούν Κι αν ακόμα συμβεί να μη χαθούν αυτά τα ορατά πράγματα σε τι θα μας χρησίμευαν εφόσον αναχωρούμε απ΄ αυτά και αφήνουμε εδώ μόνο το νεκρό και χωρίς αισθήσεις σώμα μας και η ψυχή μας αδυνατεί να δει πλέον μέσω του σώματός μας ή να ιδωθεί από τους άλλουςraquo13

Η θλίψη και η οδύνη που είδαμε στη νωπογραφία του Masaccio μπορούν να εξηγηθούν όταν κατανοήσουμε ότι ο σκοτεινός νους των πρωτοπλάστων γεμάτος υπεροψία προσλαμβάνει πια τη διαταραχή της κτιστής φύσης ως απελπιστική εχθρότητα των στοιχείων που επιδρούν πάνω του με βιαιότητα Ο άνθρωπος λέει ο Άγιος Συμεών παύει πια να είναι κύριος του εαυτού του αλλά γίνεται θύμα των

8 Ιωάννης Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα όππ σ 39 κε Επίσης Νικόλαος Α Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄(Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 σ 202 κε 9 Ιωάννης Δαμασκηνός Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 792 C ndash 797 A Επίσης Γεώργιος Δ Μαρτζέλος ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 15 εξ 91 κε 10 Γρηγόριος Νύσσης Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 184 CD Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 28 D Ιωάννης Δαμασκηνός όπ παρ 3 PG 94 796 Α 11 Αθανάσιος Β Βλέτσης Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 σ 256 laquoΗ έννοια της παράβασης δεν έχει στον άγ Μάξιμο νομικό χαρακτήρα δεν πρόκειται για καταστρατήγηση κάποιων νόμων στους οποίους ο άνθρωπος όφειλε τυφλή υπακοή Η σχολαστική αντίληψη του σχήματος παράβαση-τιμωρία είναι ξένη στη σκέψη και στην εποχή του αγ Μαξίμου που έχει ως βάση οντολογικές και ανθρωπολογικές κατηγορίες σκέψης και όχι αφηρημένες απρόσωπες νομικέςraquo 12Νικόλαος Α Ματσούκας Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 σ 36 κε 113 κε 13 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 σ 110-111

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 3: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

επεξεργασία πηγών Μια εικόνα ή ένα έργο τέχνης μπορεί να στηρίξει με αυτόνομο τρόπο τον κύριο άξονα μιας διδασκαλίας Οι εικόνες μιλούν Έχουν συντακτικό έχουν ύφος και ολοκληρωμένο λεξιλόγιο Στον διδάσκοντα επαφίεται η επιλογή της τεχνικής για την αξιοποίηση της τέχνης και για τη μετάδοση της γλώσσας που την έχει δημιουργήσει

2 Η φωνή της τέχνης στο μάθημα Γύρω στο 1425 ένας γνωστός ζωγράφος ο Masolino da Panicale καλείται να ζωγραφίσει τους τοίχους του παρεκκλησίου Brancacci της εκκλησίας Santa Maria del Carmine στη Φλωρεντία Και επέλεξε στο τόξο της εισόδου του παρεκκλησίου να φιλοτεχνήσει Το Προπατορικό Αμάρτημα με τον τρόπο που μέχρι τότε ακόμα ήταν διαδεδομένος στα εργαστήρια ζωγραφικής της Ιταλίας διατηρώντας την παλιά γοτθική τεχνοτροπία με πολλά στοιχεία εξιδανίκευσης

Εικόνα 1 Masolino da Panicale Το προπατορικό Αμάρτημα 1425 παρεκκλήσιο Brancacci

εκκλησία Santa Maria del Carmine Φλωρεντία

Το μόνο ύφος που θα μπορούσε τότε να αποδώσει την ήρεμη ατμόσφαιρα του παραδείσου ήταν το γοτθικό Τα σώματα ψιλόλιγνα φωτισμένα αποπνέουν τη θεία προέλευσή τους Η επεξεργασία του χρώματος και του φωτός έχει ωραίο πλαστικό αποτέλεσμα και μάλιστα το φως καταφέρνει να κάνει τη σάρκα σχεδόν διάφανη Καταλαβαίνουμε ότι η άκτιστη θεϊκή ενέργεια φωτίζει ακόμα αυτά τα σώματα τα οποία μάλιστα έχουν μια μετωπική στάση που είναι κατάλοιπο της παράδοσης Αν τώρα τα βλέπουμε να προβάλλονται σε σκούρο φόντο και είναι έτσι

πιο αισθητή η αντίθεση του φωτός με τη σκιά αυτό δεν συνέβαινε εξ αρχής γιατί είναι πολύ πιθανό το φόντο να είχε την πράσινη απόχρωση του Κήπου της Εδέμ Συνέβησαν όμως πολλά ατυχήματα στο παρεκκλήσιο αυτό στη διάρκεια των αιώνων κυρίως πυρκαγιές με αποτέλεσμα τώρα να μην είναι ορατή η αρχική πολυχρωμία Η τελειότητα των σωμάτων δεν διαταράσσεται ούτε στην έκφραση των προσώπων που διατηρούν τη γλυκύτητα και την αθωότητα του αρχικού μεγαλείου που τους δόθηκε από τον Δημιουργό μέσα στην αδιασάλευτη ειρήνη του παραδείσου Οι πρωτόπλαστοι έχουν τη σχέση με τη δημιουργική αρχή που τους εποίησε Ο ζωγράφος έχει καταβάλει κάθε προσπάθεια για να δείξει ότι η πηγή της ζωής τους δεν προέρχεται από τους ίδιους αλλά από τη δύναμη της αιωνιότητας και της αφθαρσίας του Δημιουργού Πρόκειται ωστόσο για τη στιγμή ακριβώς που δημιουργείται ο χρόνος για την καμπή της επιλογής του ανθρώπου να απομακρυνθεί από την αιωνιότητα Φαίνεται ότι ο ζωγράφος έχει απεικονίσει εκείνη την καμπή που συνέβη στη συνείδηση του ανθρώπου δηλαδή την επιλογή της αυτονόμησής του από το αίτιο της ύπαρξής του τον Θεό Δεν υπάρχει ακόμα οδύνη δεν υπάρχει συναίσθηση της ευθύνης δεν υπάρχει καμιά ένδειξη της φθαρτής φύσης Ο άνθρωπος είναι όπως δημιουργήθηκε στην άχρονη σφαίρα Και όμως πολλά στοιχεία δείχνουν ότι η αθωότητα θα τελειώσει με την επινόηση του χρόνου από τον ίδιο τον άνθρωπο με την απόφαση της χειραφέτησής του από την οντολογική του αναφορά Η σημειολογία του έργου είναι εύγλωττη Πρώτα ο διασκελισμός της Εύας Η Εύα βαδίζει προς τον Αδάμ ο οποίος εντούτοις παραμένει ακίνητος και μάλλον απορημένος Στο χέρι της γυναίκας υπάρχει ένας καρπός Ο Αδάμ φαίνεται ότι ζητάει να έχει επίσης την ίδια ευκαιρία Η παρόρμηση αυτή προέρχεται από μια εξωτερική πλάνη από τη φωνή του αντίπαλου της ζωής από το φίδι που έχει την καλυμμένη αλαζονεία μιας αντιθεϊκής ενέργειας για να παρασύρει προς την πτώση ολόκληρη τη δημιουργία Λέει το κείμενο της Γένεσης laquoΚαι είπεν ο όφις τη γυναικί Ου θανάτω αποθανείσθεmiddot ήδει γαρ ο θεός ότι εν η αν ημέρα φάγητε απrsquoαυτού διανοιχθήσονται υμών οι οφθαλμοί και έσεσθε ως θεοί γινώσκοντες καλόν και πονηρόνmiddot και είδεν η γυνή ότι καλόν το ξύλο εις βρώσιν και ότι αρεστόν τοις οφθαλμοίς ιδείν και ωραίον εστιν του κατανοήσαι και λαβούσα του καρπού αυτού έφαγενmiddot και έδωκεν και τω ανδρί αυτής μετrsquoαυτής και έφαγονraquo4 Η πλανημένη ωραιότητα του πονηρού έχει αποδοθεί στο έργο με τη μίμηση της κεφαλής της Εύας στη μορφή του φιδιού Πράγματι οι δύο μορφές μολονότι του φιδιού είναι σε μικρογραφία μοιάζουν πολύ Η προσομοίωση αυτή υπαινίσσεται ότι το πονηρό μεταμορφώνεται καλυπτόμενο κάτω από την τελειότητα της θείας δημιουργίας Γι αυτό δανείζεται από την Εύα την ιδεατή της όψη Αυτή ωστόσο η εκδοχή δεν έχει βιβλική βάση και οφείλεται περισσότερο στην καλλιτεχνική άδεια του ζωγράφου Η εικονογραφική του στίξη όμως δεν είναι μακριά από τη Γένεση Επανερχόμενοι στον διασκελισμό της Εύας καταλαβαίνουμε ότι εικονογραφείται η πρωτοβουλία της να αλλοτριωθεί πρώτη από την παρεμβολή του πονηρού και μάλιστα υπάρχει άλλο ένα σημείο στη νωπογραφία που αποκαλύπτει την ευθύνη της Εύας την υποχωρητική της βούληση μπροστά στη δελεαστική πλάνη αγκαλιάζει συγχρόνως τον κορμό του δέντρου της γνώσης και το σώμα του φιδιού Βρίσκεται σε μια ματαιόδοξη συνενοχή μαζί του Δεν γνωρίζει

4 Γέν 3 4-5

ακόμα ούτε η ίδια ούτε ο Αδάμ τι είναι θάνατος γιατί ο χρόνος δεν έχει εισβάλει στην ύπαρξή τους Η τέχνη του ζωγράφου έχει κατορθώσει να παραδώσει στο βλέμμα μας το τέλος της αθωότητας της πρώτης ανθρωπότητας χωρίς ούτε ένα ίχνος από την απώλεια της θνητότητας Τα σώματα δεν ακουμπούν στο έδαφος αλλά σχεδόν αιωρούνται πάνω από τη χλόη έχουν τη γλυκύτητα του κάλλους που φωτίζεται από την απεριόριστη συγκατάβαση του Θεού ενώ την ίδια στιγμή καταλαβαίνουμε ότι ο φιλόξενος παράδεισος θα γίνει ξένος στα πρόσωπα για τα οποία δημιουργήθηκε και η άκτιστη πηγή του φωτός θα αποσύρει την εύνοιά της Δεν είναι σίγουρο ότι οι ίδιοι οι πρωτόπλαστοι ξέρουν τι κάνουν τη στιγμή που αποφασίζουν να ενδώσουν στη φωνή ενός δημιουργήματος αντί να παραμείνουν κάτω από τη σκέπη του Δημιουργού Είναι πιθανό ότι δεν έχουν πλήρη συνείδηση της επικείμενης ένταξής τους στην έγχρονη μοίρα Τα βλέμματα που ανταλλάσσουν προδίδουν ότι αναμένουν να ανυψωθούν σε μια αλλιώτικη φύση και ότι η ελευθερία τους θα τους ανταμείψει με την απόκτηση μιας ισχύος χωρίς όρια όπως συμβαίνει στη συνείδηση κάθε ανθρώπου σε όλους τους αιώνες όταν αποφασίζει να υποκύψει στη γλυκιά υπόσχεση του ψεύδους

Εικόνα 2 Masolino da Panicale Αδάμ (λεπτομέρεια)

Και όμως ο νους τους είναι εσκοτισμένος5 καθώς επιλέγουν να διαβούν το κατώφλι της αυτεξουσιότητας καταστρέφοντας αμέσως το δώρο που περιείχε μέσα τους η εικόνα του Θεού Κανένας ζωγράφος δεν μπορεί να αποδώσει τον σκοτεινό νου Εδώ πάντως εκείνο το αποφασιστικό βλέμμα της Εύας μπορεί ίσως να σημαίνει τις δολιχοδρομίες του μυαλού σε αντίθεση με το αθώο και αφελές πρόσωπο του Αδάμ Και πάλι ο ζωγράφος με τα σημεία αυτά παραμένει πιστός στις δοξασίες του μεσαίωνα που δεν έχει τελειώσει ολοκληρωτικά Αναπαράγει με την τέχνη του όλες τις κοινωνικές φυλετικές και δογματικές εμμονές ως προς την ευθύνη της γυναίκας στην πτώση του ανθρώπου αλλά μπορούμε να αναγνωρίσουμε εύκολα ότι ο μεσαίωνας κληροδότησε χωρίς κόπο αυτές τις δοξασίες τόσο στην επελαύνουσα Αναγέννηση όσο και στους νέους χρόνους χωρίς πειστική τεκμηρίωση από τα βιβλικά κείμενα 5 Ιωάννης Σ Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992

Εικόνα 3 Masolino da Panicale Εύα (λεπτομέρεια)

Εξαντλώντας την ανάλυση του έργου του Masolino da Panicale τόσο εμβληματικού και τόσο αντιπροσωπευτικού μιας ολόκληρης εποχής μπορούμε να πούμε ότι εικονογραφεί αριστουργηματικά την ίδια την πράξη της ψευδούς κρίσης6 ενώ αυτή συμβαίνει Με άλλα λόγια ζωγραφίζει το γεγονός χωρίς να δείχνει ότι το φως στα σώματα πρόκειται να αποσυρθεί σε λίγο αφού οι άνθρωποι επέλεξαν να απομακρυνθούν από την άκτιστη συνοχή των πάντων Δεν τον ενδιαφέρει να φανερώσει την τρεπτότητα του ανθρώπου για την οποία θα μιλήσουμε εκτενώς παρακάτω Η φανέρωση της τρεπτής φύσης του ανθρώπου θα βρεθεί στον πυρήνα της μεγάλης τέχνης που θα αρχίσει να αναζητά τον εαυτό της στα αμέσως επόμενα στάδια του 15ου αιώνα γιατί δείχνοντας η τέχνη τον άνθρωπο καθrsquoεαυτόν μέσα στο χρόνο και μέσα στο γήινο φως θα μπορέσει να αναμετρηθεί με τη μίμηση της πραγματικότητας Σχηματοποιώντας λίγο τα πράγματα η μετάβαση από την εξιδανίκευση του γοτθικού ύφους με τη γλυκερή του ωραιοποίηση προς την αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος του κυνηγημένου από το χρόνο ορίζει την ολοκλήρωση του μεσαίωνα και την αρχή της αναγεννησιακής ρήξης με την αφαιρετικότητα Ο αυτουργός αυτής της ρήξης δεν είναι άλλος από τον νεαρό ndash και ωστόσο άτυχο ndash Masaccio Πέθανε στα 27 του χρόνια (1428) και μολοντούτο έσπασε τα στεγανά του παλιού κόσμου άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο έβλεπε η τέχνη το ανθρώπινο σώμα και τη σχέση του με τον χώρο Και το έκανε βίαια απότομα σα να ήξερε ότι δεν είχε πολύ χρόνο μπροστά του ακόμα Κλήθηκε από το φίλο και δάσκαλό του Masolino να δουλέψει μαζί του στο παρεκκλήσιο Brancacci αλλά ύστερα από λίγο ο δάσκαλος έφυγε για την ουγγρική Αυλή προκειμένου να ζωγραφίσει εκεί Η συνεργασία τους συνεχίστηκε όταν επέστρεψε για να διακοπεί ξανά από ένα ταξίδι στη Ρώμη με πρόσκληση του Πάπα Εκεί μυστηριωδώς θα πεθάνει ο Masaccio ο πιο ανατρεπτικός και ταλαντούχος ζωγράφος του αιώνα του ίσως και όλης της Αναγέννησης αφήνοντας ημιτελή τον εικονογραφικό κύκλο του παρεκκλησίου

6 Philip Sherrard Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 σ136

Με την ορμή της νιότης του τόλμησε να ζωγραφίσει στην ίδια αψίδα της εισόδου του παρεκκλησίου αλλά από την απέναντι πλευρά τη συνέχεια του θέματος που είχε ολοκληρώσει ο Masolino Την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Τα δύο έργα λοιπόν είναι αντικριστά και η σύγκριση ήταν (και είναι) το πιο αυτονόητο πράγμα για οποιοδήποτε βλέμμα

Εικόνα 4 Masaccio Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1424-28 παρεκκλήσιο

Brancacci εκκλησία Santa Maria del Carmine Φλωρεντία

Η τεχνοτροπική έκρηξη που φανερώνεται στο έργο αυτό ndash καθώς και στις άλλες τοιχογραφίες του Masaccio στο ίδιο παρεκκλήσιο ndash δημιούργησε αμέσως αίσθηση και επιτάχυνε την εξέλιξη της αναπαραστατικής τέχνης προς την Αναγέννηση Ξέρουμε από τον ιστορικό της τέχνης Vasari ότι αργότερα επισκέπτονταν το παρεκκλήσιο όλοι οι μεγάλοι ζωγράφοι νεαροί ακόμα για να αντλήσουν μαθήματα από την πρωτοπορία του αδιανόητου καλλιτέχνη Ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος πέρασε ώρες μπροστά στα έργα αυτής της πρωτοφανέρωτης μαεστρίας ρουφώντας τα μυστικά του σκιοφωτισμού και την απίστευτη πλαστικότητα των σωμάτων που θυμίζουν αγάλματα Έτσι δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το παρεκκλήσιο Brancacci είναι το φυτώριο της Αναγέννησης ενώ η Καπέλα Σιξτίνα ο ανθισμένος κήπος της

Χωρίς περιγράμματα ο Masaccio δημιουργεί τα σώματα μόνο με φως και χρώμα Τα σώματα βρίσκονται σε βηματισμό και μάλιστα έχουν ξεφύγει ελαφρώς από τον άξονά τους σε αντίθεση με την ευθυτενή στάση που έδωσε στους πρωτόπλαστους ο Masolino Έχουν μόλις εκδιωχθεί από τον παράδεισο του οποίου η στενή πύλη διακρίνεται αριστερά με τις ακτίνες (αρχικά χρυσές) να συμβολίζουν τη δυσαρέσκεια του Θεού Και κάτι εντελώς καινούριο υπάρχει τώρα στην άγονη γη Είναι οι σκιές που ρίχνουν τα σώματα όταν το κτιστό φως τα προβάλλει στο χώρο Το δεξί πόδι του Αδάμ βρίσκεται ακόμα μερικώς στο κατώφλι της πόρτας και η σκιά του δεν έχει αποκτήσει την προβολή ολόκληρου του σώματος

Αυτό δεν σημαίνει ότι η μισή σκιά βρίσκεται στον παράδεισο και η άλλη στη γη γιατί στον κήπο της Εδέμ το άκτιστο φως laquoλούζειraquo εξ ολοκλήρου τα όντα με τη θεία χάρη και δεν ακολουθεί τους φυσικούς νόμους της οπτικής Μόλις λίγα εκατοστά έξω από τον παράδεισο και τα σώματα είναι αναγκασμένα να πατήσουν εντελώς το χώμα να αποκτήσουν επαφή μαζί του Δεν αιωρούνται πια δεν ακροπατούν με την άκρη των δακτύλων όπως είδαμε στην άλλη σκηνή του Masolino με τη γοτθική της σύνταξη Εδώ όλα συναινούν στην κατάφαση του ρεαλισμού

Ο Masaccio ήταν ο πρώτος που κατάφερε να αποδώσει την ανθρώπινη διάσταση στο ανθρώπινο σώμα Και το κάνει τολμώντας να παραμορφώσει την κίνηση δείχνοντας ακόμα και τον μορφασμό Ο Αδάμ αν και κρύβει το πρόσωπό του από ντροπή αφήνει να δούμε μόνο με σκιά και λίγο φως το μορφασμό που παραμορφώνει τη συνοχή του προσώπου Η οδύνη που τον συγκλονίζει παίρνει τη μορφή σπασμού στο στήθος Δεν υπάρχει προηγούμενο στη ζωγραφική με τέτοια ανάγλυφη σχεδόν αναταραχή της ύλης ενός σώματος που νομίζουμε ότι ξαφνικά θα διαρρήξει τον τοίχο και θrsquo ακουστεί ο λυγμός Αυτό το κατόρθωμα του νεαρού καλλιτέχνη αλλάζει τους όρους και τα όρια της ζωγραφικής κατορθώνοντας με πολύ απλά μέσα να αγγίξει την κορύφωση μιας ψυχολογικής φόρτισης αδιαφορώντας για τους ακαδημαϊκούς κανόνες της τέχνης Η περιφρόνηση των κανόνων του κάλλους που ίσχυαν μέχρι τότε γίνεται φανερή περισσότερο στη διατύπωση του σώματος της Εύας Ο ζωγράφος είχε επηρεαστεί πιθανότατα από ένα άγαλμα της Αφροδίτης που ανήκε στη συλλογή των Μεδίκων σήμερα στο Μουσείο Ουφφίτσι το οποίο αναπαράγει τον τύπο της Κνιδίας Αφροδίτης ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου αι μΧ ενός πρωτοτύπου που προήρχετο μάλλον από το εργαστήριο του Πραξιτέλη Αν και ο ζωγράφος δανείζεται από το άγαλμα την κινησιολογία δεν επιλέγει να διαμορφώσει ούτε την ομορφιά ούτε τη χάρη

Ενσυνείδητα ο Masaccio δεν θέλει να προσθέσει την ομορφιά στη δραματική έκφραση7 Αφήνει την Εύα να κραυγάζει δύσμορφα και η κραυγή αυτή ακούγεται σαν να διαπερνά τους τοίχους Το πρόσωπο δεν έχει βλέμμα Το σώμα της χωρίς μέση χωρίς μυϊκή τονικότητα βαρύ μεταφέρει τη βεβαιότητα ότι η Εύα έχει μόλις καταλάβει ότι είναι από σάρκα και ότι αυτή η σάρκα υπόκειται πλέον σε όρους που δεν τους ελέγχει Η αισθητική κίνηση του αγάλματος της Αφροδίτης με το δεξί χέρι στο στήθος εδώ μεταβάλλεται σε αδεξιότητα σε σπασμωδική παρόρμηση γιατί βλέπουμε ότι το χέρι της Εύας συνθλίβει τους μαστούς της Δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί το σώμα της δεν μπορεί να ελέγξει την ύλη που έχει

7 Louis Hautecoeur Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 σ223

Εικόνα 5 Αφροδίτη των Μεδίκων μάρμαρο 1ος αι μΧ Ουφφίτσι Φλωρεντία

Εικόνα 6 Masaccio Αδάμ και Εύα (λεπτομέρεια)

Η παρουσία του Θεού σrsquo αυτή την ουσιώδη σκηνή είναι έντονη αλλά έμμεση Πρώτα οι ακτίνες που βγαίνουν από τη στενή πύλη του παραδείσου η οποία αναπαράγει μια μάλλον κοινή πόρτα καθημερινού σπιτιού Ύστερα στον ίδιο τον άγγελο που ίπταται και με τη ρομφαία του εκδιώκει βίαια τους δύο ανθρώπους εκτελώντας την εντολή που του δόθηκε να στείλει τους πρώτους ανθρώπους στη μοναξιά Το τοπίο που ανοίγεται μπροστά τους είναι εντελώς ερημικό χωρίς ίχνος βλάστησης χωρίς ένα σημάδι ζωής Ούτε εδώ δεν εξιδανικεύει τίποτα ο ζωγράφος Δείχνει με την πειθώ του χρωστήρα του ότι η γη που τους περιμένει θα είναι στο εξής αδιαχώριστα δεμένη μαζί τους και ότι οι ίδιοι προέρχονται από το χώμα και επιστρέφουν στο χώμα Έτσι ο θάνατος είναι νοούμενος μέσα στην απόλυτη απουσία διαμορφωμένου χώρου αλλά φαίνεται ότι αρχίζει να γίνεται αισθητός από την υλικότητα των σωμάτων Οι πρωτόπλαστοι προσπαθούν να καταλάβουν ότι έχουν περιπέσει σε μια ύλη που δεν γνώριζαν πριν οι ίδιοι είναι από ύλη που τείνει συνεχώς προς το μηδέν προς την ανυπαρξία

Η τάση της κτίσης προς το μηδέν είναι μια εξεχόντως πατερική θέση8 Οι Έλληνες Πατέρες ομοφώνως συμφωνούν ότι μόνον ο Θεός είναι άκτιστος άτρεπτος και αθάνατος ενώ ο κόσμος είναι κτιστός και τρεπτός ο οποίος ήλθε στο είναι laquoεξ ουκ όντωνraquo με τις ενέργειες του Θεού9 Το γεγονός και μόνο ότι ήλθε στην ύπαρξη από την ανυπαρξία αποτελεί τροπή και αλλοίωση με ανοιχτή πάντοτε την τάση να επιστρέψει στο μηδέν από το οποίο προήλθε10 Έτσι προκειμένου να παραμείνει στην οντολογική σφαίρα είναι απαραίτητο να συνδέεται με τη συνεκτική ενέργεια του Θεού

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η αμαρτία στην ορθόδοξη παράδοση δεν κρίνεται τόσο ως προσβολή της θείας δικαιοσύνης και άρα άξια να επισύρει την τιμωρία αλλά θεωρείται ως υπαρξιακό γεγονός που διαταράσσει την οντολογική σχέση με τον Θεό και οδηγεί αναπόφευκτα τον άνθρωπο στη φθορά στην αρρώστια στο θάνατο11 Ο κτιστός κόσμος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την κατrsquo ενέργειαν σχέση του με τον Θεό Η ενεργητική αυτή σχέση οδηγεί στην αθανασία ενώ η αυτονόμηση καταφάσκει στο θάνατο12 Για το λόγο αυτό όταν διακοπεί η αναφορά προς την πηγή των όντων laquoόλα τα πράγματα του κόσμου χάνονται και περνούν σαν όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό και σίγουρο Ο ήλιος και τα άστρα και ο ουρανός και η γη και καθετί περνάει και απ΄ όλα αυτά μόνον ο άνθρωπος μένει Τι λοιπόν απ΄ όλα αυτά τα πράγματα θα μας χρησίμευε την ώρα του θανάτου όταν από την παρούσα ζωή περάσουμε στην αιώνια ανάπαυση και αφήσουμε όλα αυτά τα πράγματα εδώ που προορίζονται να φθαρούν και να χαθούν Κι αν ακόμα συμβεί να μη χαθούν αυτά τα ορατά πράγματα σε τι θα μας χρησίμευαν εφόσον αναχωρούμε απ΄ αυτά και αφήνουμε εδώ μόνο το νεκρό και χωρίς αισθήσεις σώμα μας και η ψυχή μας αδυνατεί να δει πλέον μέσω του σώματός μας ή να ιδωθεί από τους άλλουςraquo13

Η θλίψη και η οδύνη που είδαμε στη νωπογραφία του Masaccio μπορούν να εξηγηθούν όταν κατανοήσουμε ότι ο σκοτεινός νους των πρωτοπλάστων γεμάτος υπεροψία προσλαμβάνει πια τη διαταραχή της κτιστής φύσης ως απελπιστική εχθρότητα των στοιχείων που επιδρούν πάνω του με βιαιότητα Ο άνθρωπος λέει ο Άγιος Συμεών παύει πια να είναι κύριος του εαυτού του αλλά γίνεται θύμα των

8 Ιωάννης Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα όππ σ 39 κε Επίσης Νικόλαος Α Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄(Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 σ 202 κε 9 Ιωάννης Δαμασκηνός Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 792 C ndash 797 A Επίσης Γεώργιος Δ Μαρτζέλος ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 15 εξ 91 κε 10 Γρηγόριος Νύσσης Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 184 CD Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 28 D Ιωάννης Δαμασκηνός όπ παρ 3 PG 94 796 Α 11 Αθανάσιος Β Βλέτσης Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 σ 256 laquoΗ έννοια της παράβασης δεν έχει στον άγ Μάξιμο νομικό χαρακτήρα δεν πρόκειται για καταστρατήγηση κάποιων νόμων στους οποίους ο άνθρωπος όφειλε τυφλή υπακοή Η σχολαστική αντίληψη του σχήματος παράβαση-τιμωρία είναι ξένη στη σκέψη και στην εποχή του αγ Μαξίμου που έχει ως βάση οντολογικές και ανθρωπολογικές κατηγορίες σκέψης και όχι αφηρημένες απρόσωπες νομικέςraquo 12Νικόλαος Α Ματσούκας Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 σ 36 κε 113 κε 13 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 σ 110-111

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 4: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

πιο αισθητή η αντίθεση του φωτός με τη σκιά αυτό δεν συνέβαινε εξ αρχής γιατί είναι πολύ πιθανό το φόντο να είχε την πράσινη απόχρωση του Κήπου της Εδέμ Συνέβησαν όμως πολλά ατυχήματα στο παρεκκλήσιο αυτό στη διάρκεια των αιώνων κυρίως πυρκαγιές με αποτέλεσμα τώρα να μην είναι ορατή η αρχική πολυχρωμία Η τελειότητα των σωμάτων δεν διαταράσσεται ούτε στην έκφραση των προσώπων που διατηρούν τη γλυκύτητα και την αθωότητα του αρχικού μεγαλείου που τους δόθηκε από τον Δημιουργό μέσα στην αδιασάλευτη ειρήνη του παραδείσου Οι πρωτόπλαστοι έχουν τη σχέση με τη δημιουργική αρχή που τους εποίησε Ο ζωγράφος έχει καταβάλει κάθε προσπάθεια για να δείξει ότι η πηγή της ζωής τους δεν προέρχεται από τους ίδιους αλλά από τη δύναμη της αιωνιότητας και της αφθαρσίας του Δημιουργού Πρόκειται ωστόσο για τη στιγμή ακριβώς που δημιουργείται ο χρόνος για την καμπή της επιλογής του ανθρώπου να απομακρυνθεί από την αιωνιότητα Φαίνεται ότι ο ζωγράφος έχει απεικονίσει εκείνη την καμπή που συνέβη στη συνείδηση του ανθρώπου δηλαδή την επιλογή της αυτονόμησής του από το αίτιο της ύπαρξής του τον Θεό Δεν υπάρχει ακόμα οδύνη δεν υπάρχει συναίσθηση της ευθύνης δεν υπάρχει καμιά ένδειξη της φθαρτής φύσης Ο άνθρωπος είναι όπως δημιουργήθηκε στην άχρονη σφαίρα Και όμως πολλά στοιχεία δείχνουν ότι η αθωότητα θα τελειώσει με την επινόηση του χρόνου από τον ίδιο τον άνθρωπο με την απόφαση της χειραφέτησής του από την οντολογική του αναφορά Η σημειολογία του έργου είναι εύγλωττη Πρώτα ο διασκελισμός της Εύας Η Εύα βαδίζει προς τον Αδάμ ο οποίος εντούτοις παραμένει ακίνητος και μάλλον απορημένος Στο χέρι της γυναίκας υπάρχει ένας καρπός Ο Αδάμ φαίνεται ότι ζητάει να έχει επίσης την ίδια ευκαιρία Η παρόρμηση αυτή προέρχεται από μια εξωτερική πλάνη από τη φωνή του αντίπαλου της ζωής από το φίδι που έχει την καλυμμένη αλαζονεία μιας αντιθεϊκής ενέργειας για να παρασύρει προς την πτώση ολόκληρη τη δημιουργία Λέει το κείμενο της Γένεσης laquoΚαι είπεν ο όφις τη γυναικί Ου θανάτω αποθανείσθεmiddot ήδει γαρ ο θεός ότι εν η αν ημέρα φάγητε απrsquoαυτού διανοιχθήσονται υμών οι οφθαλμοί και έσεσθε ως θεοί γινώσκοντες καλόν και πονηρόνmiddot και είδεν η γυνή ότι καλόν το ξύλο εις βρώσιν και ότι αρεστόν τοις οφθαλμοίς ιδείν και ωραίον εστιν του κατανοήσαι και λαβούσα του καρπού αυτού έφαγενmiddot και έδωκεν και τω ανδρί αυτής μετrsquoαυτής και έφαγονraquo4 Η πλανημένη ωραιότητα του πονηρού έχει αποδοθεί στο έργο με τη μίμηση της κεφαλής της Εύας στη μορφή του φιδιού Πράγματι οι δύο μορφές μολονότι του φιδιού είναι σε μικρογραφία μοιάζουν πολύ Η προσομοίωση αυτή υπαινίσσεται ότι το πονηρό μεταμορφώνεται καλυπτόμενο κάτω από την τελειότητα της θείας δημιουργίας Γι αυτό δανείζεται από την Εύα την ιδεατή της όψη Αυτή ωστόσο η εκδοχή δεν έχει βιβλική βάση και οφείλεται περισσότερο στην καλλιτεχνική άδεια του ζωγράφου Η εικονογραφική του στίξη όμως δεν είναι μακριά από τη Γένεση Επανερχόμενοι στον διασκελισμό της Εύας καταλαβαίνουμε ότι εικονογραφείται η πρωτοβουλία της να αλλοτριωθεί πρώτη από την παρεμβολή του πονηρού και μάλιστα υπάρχει άλλο ένα σημείο στη νωπογραφία που αποκαλύπτει την ευθύνη της Εύας την υποχωρητική της βούληση μπροστά στη δελεαστική πλάνη αγκαλιάζει συγχρόνως τον κορμό του δέντρου της γνώσης και το σώμα του φιδιού Βρίσκεται σε μια ματαιόδοξη συνενοχή μαζί του Δεν γνωρίζει

4 Γέν 3 4-5

ακόμα ούτε η ίδια ούτε ο Αδάμ τι είναι θάνατος γιατί ο χρόνος δεν έχει εισβάλει στην ύπαρξή τους Η τέχνη του ζωγράφου έχει κατορθώσει να παραδώσει στο βλέμμα μας το τέλος της αθωότητας της πρώτης ανθρωπότητας χωρίς ούτε ένα ίχνος από την απώλεια της θνητότητας Τα σώματα δεν ακουμπούν στο έδαφος αλλά σχεδόν αιωρούνται πάνω από τη χλόη έχουν τη γλυκύτητα του κάλλους που φωτίζεται από την απεριόριστη συγκατάβαση του Θεού ενώ την ίδια στιγμή καταλαβαίνουμε ότι ο φιλόξενος παράδεισος θα γίνει ξένος στα πρόσωπα για τα οποία δημιουργήθηκε και η άκτιστη πηγή του φωτός θα αποσύρει την εύνοιά της Δεν είναι σίγουρο ότι οι ίδιοι οι πρωτόπλαστοι ξέρουν τι κάνουν τη στιγμή που αποφασίζουν να ενδώσουν στη φωνή ενός δημιουργήματος αντί να παραμείνουν κάτω από τη σκέπη του Δημιουργού Είναι πιθανό ότι δεν έχουν πλήρη συνείδηση της επικείμενης ένταξής τους στην έγχρονη μοίρα Τα βλέμματα που ανταλλάσσουν προδίδουν ότι αναμένουν να ανυψωθούν σε μια αλλιώτικη φύση και ότι η ελευθερία τους θα τους ανταμείψει με την απόκτηση μιας ισχύος χωρίς όρια όπως συμβαίνει στη συνείδηση κάθε ανθρώπου σε όλους τους αιώνες όταν αποφασίζει να υποκύψει στη γλυκιά υπόσχεση του ψεύδους

Εικόνα 2 Masolino da Panicale Αδάμ (λεπτομέρεια)

Και όμως ο νους τους είναι εσκοτισμένος5 καθώς επιλέγουν να διαβούν το κατώφλι της αυτεξουσιότητας καταστρέφοντας αμέσως το δώρο που περιείχε μέσα τους η εικόνα του Θεού Κανένας ζωγράφος δεν μπορεί να αποδώσει τον σκοτεινό νου Εδώ πάντως εκείνο το αποφασιστικό βλέμμα της Εύας μπορεί ίσως να σημαίνει τις δολιχοδρομίες του μυαλού σε αντίθεση με το αθώο και αφελές πρόσωπο του Αδάμ Και πάλι ο ζωγράφος με τα σημεία αυτά παραμένει πιστός στις δοξασίες του μεσαίωνα που δεν έχει τελειώσει ολοκληρωτικά Αναπαράγει με την τέχνη του όλες τις κοινωνικές φυλετικές και δογματικές εμμονές ως προς την ευθύνη της γυναίκας στην πτώση του ανθρώπου αλλά μπορούμε να αναγνωρίσουμε εύκολα ότι ο μεσαίωνας κληροδότησε χωρίς κόπο αυτές τις δοξασίες τόσο στην επελαύνουσα Αναγέννηση όσο και στους νέους χρόνους χωρίς πειστική τεκμηρίωση από τα βιβλικά κείμενα 5 Ιωάννης Σ Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992

Εικόνα 3 Masolino da Panicale Εύα (λεπτομέρεια)

Εξαντλώντας την ανάλυση του έργου του Masolino da Panicale τόσο εμβληματικού και τόσο αντιπροσωπευτικού μιας ολόκληρης εποχής μπορούμε να πούμε ότι εικονογραφεί αριστουργηματικά την ίδια την πράξη της ψευδούς κρίσης6 ενώ αυτή συμβαίνει Με άλλα λόγια ζωγραφίζει το γεγονός χωρίς να δείχνει ότι το φως στα σώματα πρόκειται να αποσυρθεί σε λίγο αφού οι άνθρωποι επέλεξαν να απομακρυνθούν από την άκτιστη συνοχή των πάντων Δεν τον ενδιαφέρει να φανερώσει την τρεπτότητα του ανθρώπου για την οποία θα μιλήσουμε εκτενώς παρακάτω Η φανέρωση της τρεπτής φύσης του ανθρώπου θα βρεθεί στον πυρήνα της μεγάλης τέχνης που θα αρχίσει να αναζητά τον εαυτό της στα αμέσως επόμενα στάδια του 15ου αιώνα γιατί δείχνοντας η τέχνη τον άνθρωπο καθrsquoεαυτόν μέσα στο χρόνο και μέσα στο γήινο φως θα μπορέσει να αναμετρηθεί με τη μίμηση της πραγματικότητας Σχηματοποιώντας λίγο τα πράγματα η μετάβαση από την εξιδανίκευση του γοτθικού ύφους με τη γλυκερή του ωραιοποίηση προς την αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος του κυνηγημένου από το χρόνο ορίζει την ολοκλήρωση του μεσαίωνα και την αρχή της αναγεννησιακής ρήξης με την αφαιρετικότητα Ο αυτουργός αυτής της ρήξης δεν είναι άλλος από τον νεαρό ndash και ωστόσο άτυχο ndash Masaccio Πέθανε στα 27 του χρόνια (1428) και μολοντούτο έσπασε τα στεγανά του παλιού κόσμου άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο έβλεπε η τέχνη το ανθρώπινο σώμα και τη σχέση του με τον χώρο Και το έκανε βίαια απότομα σα να ήξερε ότι δεν είχε πολύ χρόνο μπροστά του ακόμα Κλήθηκε από το φίλο και δάσκαλό του Masolino να δουλέψει μαζί του στο παρεκκλήσιο Brancacci αλλά ύστερα από λίγο ο δάσκαλος έφυγε για την ουγγρική Αυλή προκειμένου να ζωγραφίσει εκεί Η συνεργασία τους συνεχίστηκε όταν επέστρεψε για να διακοπεί ξανά από ένα ταξίδι στη Ρώμη με πρόσκληση του Πάπα Εκεί μυστηριωδώς θα πεθάνει ο Masaccio ο πιο ανατρεπτικός και ταλαντούχος ζωγράφος του αιώνα του ίσως και όλης της Αναγέννησης αφήνοντας ημιτελή τον εικονογραφικό κύκλο του παρεκκλησίου

6 Philip Sherrard Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 σ136

Με την ορμή της νιότης του τόλμησε να ζωγραφίσει στην ίδια αψίδα της εισόδου του παρεκκλησίου αλλά από την απέναντι πλευρά τη συνέχεια του θέματος που είχε ολοκληρώσει ο Masolino Την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Τα δύο έργα λοιπόν είναι αντικριστά και η σύγκριση ήταν (και είναι) το πιο αυτονόητο πράγμα για οποιοδήποτε βλέμμα

Εικόνα 4 Masaccio Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1424-28 παρεκκλήσιο

Brancacci εκκλησία Santa Maria del Carmine Φλωρεντία

Η τεχνοτροπική έκρηξη που φανερώνεται στο έργο αυτό ndash καθώς και στις άλλες τοιχογραφίες του Masaccio στο ίδιο παρεκκλήσιο ndash δημιούργησε αμέσως αίσθηση και επιτάχυνε την εξέλιξη της αναπαραστατικής τέχνης προς την Αναγέννηση Ξέρουμε από τον ιστορικό της τέχνης Vasari ότι αργότερα επισκέπτονταν το παρεκκλήσιο όλοι οι μεγάλοι ζωγράφοι νεαροί ακόμα για να αντλήσουν μαθήματα από την πρωτοπορία του αδιανόητου καλλιτέχνη Ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος πέρασε ώρες μπροστά στα έργα αυτής της πρωτοφανέρωτης μαεστρίας ρουφώντας τα μυστικά του σκιοφωτισμού και την απίστευτη πλαστικότητα των σωμάτων που θυμίζουν αγάλματα Έτσι δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το παρεκκλήσιο Brancacci είναι το φυτώριο της Αναγέννησης ενώ η Καπέλα Σιξτίνα ο ανθισμένος κήπος της

Χωρίς περιγράμματα ο Masaccio δημιουργεί τα σώματα μόνο με φως και χρώμα Τα σώματα βρίσκονται σε βηματισμό και μάλιστα έχουν ξεφύγει ελαφρώς από τον άξονά τους σε αντίθεση με την ευθυτενή στάση που έδωσε στους πρωτόπλαστους ο Masolino Έχουν μόλις εκδιωχθεί από τον παράδεισο του οποίου η στενή πύλη διακρίνεται αριστερά με τις ακτίνες (αρχικά χρυσές) να συμβολίζουν τη δυσαρέσκεια του Θεού Και κάτι εντελώς καινούριο υπάρχει τώρα στην άγονη γη Είναι οι σκιές που ρίχνουν τα σώματα όταν το κτιστό φως τα προβάλλει στο χώρο Το δεξί πόδι του Αδάμ βρίσκεται ακόμα μερικώς στο κατώφλι της πόρτας και η σκιά του δεν έχει αποκτήσει την προβολή ολόκληρου του σώματος

Αυτό δεν σημαίνει ότι η μισή σκιά βρίσκεται στον παράδεισο και η άλλη στη γη γιατί στον κήπο της Εδέμ το άκτιστο φως laquoλούζειraquo εξ ολοκλήρου τα όντα με τη θεία χάρη και δεν ακολουθεί τους φυσικούς νόμους της οπτικής Μόλις λίγα εκατοστά έξω από τον παράδεισο και τα σώματα είναι αναγκασμένα να πατήσουν εντελώς το χώμα να αποκτήσουν επαφή μαζί του Δεν αιωρούνται πια δεν ακροπατούν με την άκρη των δακτύλων όπως είδαμε στην άλλη σκηνή του Masolino με τη γοτθική της σύνταξη Εδώ όλα συναινούν στην κατάφαση του ρεαλισμού

Ο Masaccio ήταν ο πρώτος που κατάφερε να αποδώσει την ανθρώπινη διάσταση στο ανθρώπινο σώμα Και το κάνει τολμώντας να παραμορφώσει την κίνηση δείχνοντας ακόμα και τον μορφασμό Ο Αδάμ αν και κρύβει το πρόσωπό του από ντροπή αφήνει να δούμε μόνο με σκιά και λίγο φως το μορφασμό που παραμορφώνει τη συνοχή του προσώπου Η οδύνη που τον συγκλονίζει παίρνει τη μορφή σπασμού στο στήθος Δεν υπάρχει προηγούμενο στη ζωγραφική με τέτοια ανάγλυφη σχεδόν αναταραχή της ύλης ενός σώματος που νομίζουμε ότι ξαφνικά θα διαρρήξει τον τοίχο και θrsquo ακουστεί ο λυγμός Αυτό το κατόρθωμα του νεαρού καλλιτέχνη αλλάζει τους όρους και τα όρια της ζωγραφικής κατορθώνοντας με πολύ απλά μέσα να αγγίξει την κορύφωση μιας ψυχολογικής φόρτισης αδιαφορώντας για τους ακαδημαϊκούς κανόνες της τέχνης Η περιφρόνηση των κανόνων του κάλλους που ίσχυαν μέχρι τότε γίνεται φανερή περισσότερο στη διατύπωση του σώματος της Εύας Ο ζωγράφος είχε επηρεαστεί πιθανότατα από ένα άγαλμα της Αφροδίτης που ανήκε στη συλλογή των Μεδίκων σήμερα στο Μουσείο Ουφφίτσι το οποίο αναπαράγει τον τύπο της Κνιδίας Αφροδίτης ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου αι μΧ ενός πρωτοτύπου που προήρχετο μάλλον από το εργαστήριο του Πραξιτέλη Αν και ο ζωγράφος δανείζεται από το άγαλμα την κινησιολογία δεν επιλέγει να διαμορφώσει ούτε την ομορφιά ούτε τη χάρη

Ενσυνείδητα ο Masaccio δεν θέλει να προσθέσει την ομορφιά στη δραματική έκφραση7 Αφήνει την Εύα να κραυγάζει δύσμορφα και η κραυγή αυτή ακούγεται σαν να διαπερνά τους τοίχους Το πρόσωπο δεν έχει βλέμμα Το σώμα της χωρίς μέση χωρίς μυϊκή τονικότητα βαρύ μεταφέρει τη βεβαιότητα ότι η Εύα έχει μόλις καταλάβει ότι είναι από σάρκα και ότι αυτή η σάρκα υπόκειται πλέον σε όρους που δεν τους ελέγχει Η αισθητική κίνηση του αγάλματος της Αφροδίτης με το δεξί χέρι στο στήθος εδώ μεταβάλλεται σε αδεξιότητα σε σπασμωδική παρόρμηση γιατί βλέπουμε ότι το χέρι της Εύας συνθλίβει τους μαστούς της Δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί το σώμα της δεν μπορεί να ελέγξει την ύλη που έχει

7 Louis Hautecoeur Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 σ223

Εικόνα 5 Αφροδίτη των Μεδίκων μάρμαρο 1ος αι μΧ Ουφφίτσι Φλωρεντία

Εικόνα 6 Masaccio Αδάμ και Εύα (λεπτομέρεια)

Η παρουσία του Θεού σrsquo αυτή την ουσιώδη σκηνή είναι έντονη αλλά έμμεση Πρώτα οι ακτίνες που βγαίνουν από τη στενή πύλη του παραδείσου η οποία αναπαράγει μια μάλλον κοινή πόρτα καθημερινού σπιτιού Ύστερα στον ίδιο τον άγγελο που ίπταται και με τη ρομφαία του εκδιώκει βίαια τους δύο ανθρώπους εκτελώντας την εντολή που του δόθηκε να στείλει τους πρώτους ανθρώπους στη μοναξιά Το τοπίο που ανοίγεται μπροστά τους είναι εντελώς ερημικό χωρίς ίχνος βλάστησης χωρίς ένα σημάδι ζωής Ούτε εδώ δεν εξιδανικεύει τίποτα ο ζωγράφος Δείχνει με την πειθώ του χρωστήρα του ότι η γη που τους περιμένει θα είναι στο εξής αδιαχώριστα δεμένη μαζί τους και ότι οι ίδιοι προέρχονται από το χώμα και επιστρέφουν στο χώμα Έτσι ο θάνατος είναι νοούμενος μέσα στην απόλυτη απουσία διαμορφωμένου χώρου αλλά φαίνεται ότι αρχίζει να γίνεται αισθητός από την υλικότητα των σωμάτων Οι πρωτόπλαστοι προσπαθούν να καταλάβουν ότι έχουν περιπέσει σε μια ύλη που δεν γνώριζαν πριν οι ίδιοι είναι από ύλη που τείνει συνεχώς προς το μηδέν προς την ανυπαρξία

Η τάση της κτίσης προς το μηδέν είναι μια εξεχόντως πατερική θέση8 Οι Έλληνες Πατέρες ομοφώνως συμφωνούν ότι μόνον ο Θεός είναι άκτιστος άτρεπτος και αθάνατος ενώ ο κόσμος είναι κτιστός και τρεπτός ο οποίος ήλθε στο είναι laquoεξ ουκ όντωνraquo με τις ενέργειες του Θεού9 Το γεγονός και μόνο ότι ήλθε στην ύπαρξη από την ανυπαρξία αποτελεί τροπή και αλλοίωση με ανοιχτή πάντοτε την τάση να επιστρέψει στο μηδέν από το οποίο προήλθε10 Έτσι προκειμένου να παραμείνει στην οντολογική σφαίρα είναι απαραίτητο να συνδέεται με τη συνεκτική ενέργεια του Θεού

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η αμαρτία στην ορθόδοξη παράδοση δεν κρίνεται τόσο ως προσβολή της θείας δικαιοσύνης και άρα άξια να επισύρει την τιμωρία αλλά θεωρείται ως υπαρξιακό γεγονός που διαταράσσει την οντολογική σχέση με τον Θεό και οδηγεί αναπόφευκτα τον άνθρωπο στη φθορά στην αρρώστια στο θάνατο11 Ο κτιστός κόσμος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την κατrsquo ενέργειαν σχέση του με τον Θεό Η ενεργητική αυτή σχέση οδηγεί στην αθανασία ενώ η αυτονόμηση καταφάσκει στο θάνατο12 Για το λόγο αυτό όταν διακοπεί η αναφορά προς την πηγή των όντων laquoόλα τα πράγματα του κόσμου χάνονται και περνούν σαν όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό και σίγουρο Ο ήλιος και τα άστρα και ο ουρανός και η γη και καθετί περνάει και απ΄ όλα αυτά μόνον ο άνθρωπος μένει Τι λοιπόν απ΄ όλα αυτά τα πράγματα θα μας χρησίμευε την ώρα του θανάτου όταν από την παρούσα ζωή περάσουμε στην αιώνια ανάπαυση και αφήσουμε όλα αυτά τα πράγματα εδώ που προορίζονται να φθαρούν και να χαθούν Κι αν ακόμα συμβεί να μη χαθούν αυτά τα ορατά πράγματα σε τι θα μας χρησίμευαν εφόσον αναχωρούμε απ΄ αυτά και αφήνουμε εδώ μόνο το νεκρό και χωρίς αισθήσεις σώμα μας και η ψυχή μας αδυνατεί να δει πλέον μέσω του σώματός μας ή να ιδωθεί από τους άλλουςraquo13

Η θλίψη και η οδύνη που είδαμε στη νωπογραφία του Masaccio μπορούν να εξηγηθούν όταν κατανοήσουμε ότι ο σκοτεινός νους των πρωτοπλάστων γεμάτος υπεροψία προσλαμβάνει πια τη διαταραχή της κτιστής φύσης ως απελπιστική εχθρότητα των στοιχείων που επιδρούν πάνω του με βιαιότητα Ο άνθρωπος λέει ο Άγιος Συμεών παύει πια να είναι κύριος του εαυτού του αλλά γίνεται θύμα των

8 Ιωάννης Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα όππ σ 39 κε Επίσης Νικόλαος Α Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄(Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 σ 202 κε 9 Ιωάννης Δαμασκηνός Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 792 C ndash 797 A Επίσης Γεώργιος Δ Μαρτζέλος ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 15 εξ 91 κε 10 Γρηγόριος Νύσσης Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 184 CD Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 28 D Ιωάννης Δαμασκηνός όπ παρ 3 PG 94 796 Α 11 Αθανάσιος Β Βλέτσης Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 σ 256 laquoΗ έννοια της παράβασης δεν έχει στον άγ Μάξιμο νομικό χαρακτήρα δεν πρόκειται για καταστρατήγηση κάποιων νόμων στους οποίους ο άνθρωπος όφειλε τυφλή υπακοή Η σχολαστική αντίληψη του σχήματος παράβαση-τιμωρία είναι ξένη στη σκέψη και στην εποχή του αγ Μαξίμου που έχει ως βάση οντολογικές και ανθρωπολογικές κατηγορίες σκέψης και όχι αφηρημένες απρόσωπες νομικέςraquo 12Νικόλαος Α Ματσούκας Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 σ 36 κε 113 κε 13 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 σ 110-111

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 5: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

ακόμα ούτε η ίδια ούτε ο Αδάμ τι είναι θάνατος γιατί ο χρόνος δεν έχει εισβάλει στην ύπαρξή τους Η τέχνη του ζωγράφου έχει κατορθώσει να παραδώσει στο βλέμμα μας το τέλος της αθωότητας της πρώτης ανθρωπότητας χωρίς ούτε ένα ίχνος από την απώλεια της θνητότητας Τα σώματα δεν ακουμπούν στο έδαφος αλλά σχεδόν αιωρούνται πάνω από τη χλόη έχουν τη γλυκύτητα του κάλλους που φωτίζεται από την απεριόριστη συγκατάβαση του Θεού ενώ την ίδια στιγμή καταλαβαίνουμε ότι ο φιλόξενος παράδεισος θα γίνει ξένος στα πρόσωπα για τα οποία δημιουργήθηκε και η άκτιστη πηγή του φωτός θα αποσύρει την εύνοιά της Δεν είναι σίγουρο ότι οι ίδιοι οι πρωτόπλαστοι ξέρουν τι κάνουν τη στιγμή που αποφασίζουν να ενδώσουν στη φωνή ενός δημιουργήματος αντί να παραμείνουν κάτω από τη σκέπη του Δημιουργού Είναι πιθανό ότι δεν έχουν πλήρη συνείδηση της επικείμενης ένταξής τους στην έγχρονη μοίρα Τα βλέμματα που ανταλλάσσουν προδίδουν ότι αναμένουν να ανυψωθούν σε μια αλλιώτικη φύση και ότι η ελευθερία τους θα τους ανταμείψει με την απόκτηση μιας ισχύος χωρίς όρια όπως συμβαίνει στη συνείδηση κάθε ανθρώπου σε όλους τους αιώνες όταν αποφασίζει να υποκύψει στη γλυκιά υπόσχεση του ψεύδους

Εικόνα 2 Masolino da Panicale Αδάμ (λεπτομέρεια)

Και όμως ο νους τους είναι εσκοτισμένος5 καθώς επιλέγουν να διαβούν το κατώφλι της αυτεξουσιότητας καταστρέφοντας αμέσως το δώρο που περιείχε μέσα τους η εικόνα του Θεού Κανένας ζωγράφος δεν μπορεί να αποδώσει τον σκοτεινό νου Εδώ πάντως εκείνο το αποφασιστικό βλέμμα της Εύας μπορεί ίσως να σημαίνει τις δολιχοδρομίες του μυαλού σε αντίθεση με το αθώο και αφελές πρόσωπο του Αδάμ Και πάλι ο ζωγράφος με τα σημεία αυτά παραμένει πιστός στις δοξασίες του μεσαίωνα που δεν έχει τελειώσει ολοκληρωτικά Αναπαράγει με την τέχνη του όλες τις κοινωνικές φυλετικές και δογματικές εμμονές ως προς την ευθύνη της γυναίκας στην πτώση του ανθρώπου αλλά μπορούμε να αναγνωρίσουμε εύκολα ότι ο μεσαίωνας κληροδότησε χωρίς κόπο αυτές τις δοξασίες τόσο στην επελαύνουσα Αναγέννηση όσο και στους νέους χρόνους χωρίς πειστική τεκμηρίωση από τα βιβλικά κείμενα 5 Ιωάννης Σ Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992

Εικόνα 3 Masolino da Panicale Εύα (λεπτομέρεια)

Εξαντλώντας την ανάλυση του έργου του Masolino da Panicale τόσο εμβληματικού και τόσο αντιπροσωπευτικού μιας ολόκληρης εποχής μπορούμε να πούμε ότι εικονογραφεί αριστουργηματικά την ίδια την πράξη της ψευδούς κρίσης6 ενώ αυτή συμβαίνει Με άλλα λόγια ζωγραφίζει το γεγονός χωρίς να δείχνει ότι το φως στα σώματα πρόκειται να αποσυρθεί σε λίγο αφού οι άνθρωποι επέλεξαν να απομακρυνθούν από την άκτιστη συνοχή των πάντων Δεν τον ενδιαφέρει να φανερώσει την τρεπτότητα του ανθρώπου για την οποία θα μιλήσουμε εκτενώς παρακάτω Η φανέρωση της τρεπτής φύσης του ανθρώπου θα βρεθεί στον πυρήνα της μεγάλης τέχνης που θα αρχίσει να αναζητά τον εαυτό της στα αμέσως επόμενα στάδια του 15ου αιώνα γιατί δείχνοντας η τέχνη τον άνθρωπο καθrsquoεαυτόν μέσα στο χρόνο και μέσα στο γήινο φως θα μπορέσει να αναμετρηθεί με τη μίμηση της πραγματικότητας Σχηματοποιώντας λίγο τα πράγματα η μετάβαση από την εξιδανίκευση του γοτθικού ύφους με τη γλυκερή του ωραιοποίηση προς την αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος του κυνηγημένου από το χρόνο ορίζει την ολοκλήρωση του μεσαίωνα και την αρχή της αναγεννησιακής ρήξης με την αφαιρετικότητα Ο αυτουργός αυτής της ρήξης δεν είναι άλλος από τον νεαρό ndash και ωστόσο άτυχο ndash Masaccio Πέθανε στα 27 του χρόνια (1428) και μολοντούτο έσπασε τα στεγανά του παλιού κόσμου άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο έβλεπε η τέχνη το ανθρώπινο σώμα και τη σχέση του με τον χώρο Και το έκανε βίαια απότομα σα να ήξερε ότι δεν είχε πολύ χρόνο μπροστά του ακόμα Κλήθηκε από το φίλο και δάσκαλό του Masolino να δουλέψει μαζί του στο παρεκκλήσιο Brancacci αλλά ύστερα από λίγο ο δάσκαλος έφυγε για την ουγγρική Αυλή προκειμένου να ζωγραφίσει εκεί Η συνεργασία τους συνεχίστηκε όταν επέστρεψε για να διακοπεί ξανά από ένα ταξίδι στη Ρώμη με πρόσκληση του Πάπα Εκεί μυστηριωδώς θα πεθάνει ο Masaccio ο πιο ανατρεπτικός και ταλαντούχος ζωγράφος του αιώνα του ίσως και όλης της Αναγέννησης αφήνοντας ημιτελή τον εικονογραφικό κύκλο του παρεκκλησίου

6 Philip Sherrard Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 σ136

Με την ορμή της νιότης του τόλμησε να ζωγραφίσει στην ίδια αψίδα της εισόδου του παρεκκλησίου αλλά από την απέναντι πλευρά τη συνέχεια του θέματος που είχε ολοκληρώσει ο Masolino Την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Τα δύο έργα λοιπόν είναι αντικριστά και η σύγκριση ήταν (και είναι) το πιο αυτονόητο πράγμα για οποιοδήποτε βλέμμα

Εικόνα 4 Masaccio Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1424-28 παρεκκλήσιο

Brancacci εκκλησία Santa Maria del Carmine Φλωρεντία

Η τεχνοτροπική έκρηξη που φανερώνεται στο έργο αυτό ndash καθώς και στις άλλες τοιχογραφίες του Masaccio στο ίδιο παρεκκλήσιο ndash δημιούργησε αμέσως αίσθηση και επιτάχυνε την εξέλιξη της αναπαραστατικής τέχνης προς την Αναγέννηση Ξέρουμε από τον ιστορικό της τέχνης Vasari ότι αργότερα επισκέπτονταν το παρεκκλήσιο όλοι οι μεγάλοι ζωγράφοι νεαροί ακόμα για να αντλήσουν μαθήματα από την πρωτοπορία του αδιανόητου καλλιτέχνη Ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος πέρασε ώρες μπροστά στα έργα αυτής της πρωτοφανέρωτης μαεστρίας ρουφώντας τα μυστικά του σκιοφωτισμού και την απίστευτη πλαστικότητα των σωμάτων που θυμίζουν αγάλματα Έτσι δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το παρεκκλήσιο Brancacci είναι το φυτώριο της Αναγέννησης ενώ η Καπέλα Σιξτίνα ο ανθισμένος κήπος της

Χωρίς περιγράμματα ο Masaccio δημιουργεί τα σώματα μόνο με φως και χρώμα Τα σώματα βρίσκονται σε βηματισμό και μάλιστα έχουν ξεφύγει ελαφρώς από τον άξονά τους σε αντίθεση με την ευθυτενή στάση που έδωσε στους πρωτόπλαστους ο Masolino Έχουν μόλις εκδιωχθεί από τον παράδεισο του οποίου η στενή πύλη διακρίνεται αριστερά με τις ακτίνες (αρχικά χρυσές) να συμβολίζουν τη δυσαρέσκεια του Θεού Και κάτι εντελώς καινούριο υπάρχει τώρα στην άγονη γη Είναι οι σκιές που ρίχνουν τα σώματα όταν το κτιστό φως τα προβάλλει στο χώρο Το δεξί πόδι του Αδάμ βρίσκεται ακόμα μερικώς στο κατώφλι της πόρτας και η σκιά του δεν έχει αποκτήσει την προβολή ολόκληρου του σώματος

Αυτό δεν σημαίνει ότι η μισή σκιά βρίσκεται στον παράδεισο και η άλλη στη γη γιατί στον κήπο της Εδέμ το άκτιστο φως laquoλούζειraquo εξ ολοκλήρου τα όντα με τη θεία χάρη και δεν ακολουθεί τους φυσικούς νόμους της οπτικής Μόλις λίγα εκατοστά έξω από τον παράδεισο και τα σώματα είναι αναγκασμένα να πατήσουν εντελώς το χώμα να αποκτήσουν επαφή μαζί του Δεν αιωρούνται πια δεν ακροπατούν με την άκρη των δακτύλων όπως είδαμε στην άλλη σκηνή του Masolino με τη γοτθική της σύνταξη Εδώ όλα συναινούν στην κατάφαση του ρεαλισμού

Ο Masaccio ήταν ο πρώτος που κατάφερε να αποδώσει την ανθρώπινη διάσταση στο ανθρώπινο σώμα Και το κάνει τολμώντας να παραμορφώσει την κίνηση δείχνοντας ακόμα και τον μορφασμό Ο Αδάμ αν και κρύβει το πρόσωπό του από ντροπή αφήνει να δούμε μόνο με σκιά και λίγο φως το μορφασμό που παραμορφώνει τη συνοχή του προσώπου Η οδύνη που τον συγκλονίζει παίρνει τη μορφή σπασμού στο στήθος Δεν υπάρχει προηγούμενο στη ζωγραφική με τέτοια ανάγλυφη σχεδόν αναταραχή της ύλης ενός σώματος που νομίζουμε ότι ξαφνικά θα διαρρήξει τον τοίχο και θrsquo ακουστεί ο λυγμός Αυτό το κατόρθωμα του νεαρού καλλιτέχνη αλλάζει τους όρους και τα όρια της ζωγραφικής κατορθώνοντας με πολύ απλά μέσα να αγγίξει την κορύφωση μιας ψυχολογικής φόρτισης αδιαφορώντας για τους ακαδημαϊκούς κανόνες της τέχνης Η περιφρόνηση των κανόνων του κάλλους που ίσχυαν μέχρι τότε γίνεται φανερή περισσότερο στη διατύπωση του σώματος της Εύας Ο ζωγράφος είχε επηρεαστεί πιθανότατα από ένα άγαλμα της Αφροδίτης που ανήκε στη συλλογή των Μεδίκων σήμερα στο Μουσείο Ουφφίτσι το οποίο αναπαράγει τον τύπο της Κνιδίας Αφροδίτης ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου αι μΧ ενός πρωτοτύπου που προήρχετο μάλλον από το εργαστήριο του Πραξιτέλη Αν και ο ζωγράφος δανείζεται από το άγαλμα την κινησιολογία δεν επιλέγει να διαμορφώσει ούτε την ομορφιά ούτε τη χάρη

Ενσυνείδητα ο Masaccio δεν θέλει να προσθέσει την ομορφιά στη δραματική έκφραση7 Αφήνει την Εύα να κραυγάζει δύσμορφα και η κραυγή αυτή ακούγεται σαν να διαπερνά τους τοίχους Το πρόσωπο δεν έχει βλέμμα Το σώμα της χωρίς μέση χωρίς μυϊκή τονικότητα βαρύ μεταφέρει τη βεβαιότητα ότι η Εύα έχει μόλις καταλάβει ότι είναι από σάρκα και ότι αυτή η σάρκα υπόκειται πλέον σε όρους που δεν τους ελέγχει Η αισθητική κίνηση του αγάλματος της Αφροδίτης με το δεξί χέρι στο στήθος εδώ μεταβάλλεται σε αδεξιότητα σε σπασμωδική παρόρμηση γιατί βλέπουμε ότι το χέρι της Εύας συνθλίβει τους μαστούς της Δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί το σώμα της δεν μπορεί να ελέγξει την ύλη που έχει

7 Louis Hautecoeur Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 σ223

Εικόνα 5 Αφροδίτη των Μεδίκων μάρμαρο 1ος αι μΧ Ουφφίτσι Φλωρεντία

Εικόνα 6 Masaccio Αδάμ και Εύα (λεπτομέρεια)

Η παρουσία του Θεού σrsquo αυτή την ουσιώδη σκηνή είναι έντονη αλλά έμμεση Πρώτα οι ακτίνες που βγαίνουν από τη στενή πύλη του παραδείσου η οποία αναπαράγει μια μάλλον κοινή πόρτα καθημερινού σπιτιού Ύστερα στον ίδιο τον άγγελο που ίπταται και με τη ρομφαία του εκδιώκει βίαια τους δύο ανθρώπους εκτελώντας την εντολή που του δόθηκε να στείλει τους πρώτους ανθρώπους στη μοναξιά Το τοπίο που ανοίγεται μπροστά τους είναι εντελώς ερημικό χωρίς ίχνος βλάστησης χωρίς ένα σημάδι ζωής Ούτε εδώ δεν εξιδανικεύει τίποτα ο ζωγράφος Δείχνει με την πειθώ του χρωστήρα του ότι η γη που τους περιμένει θα είναι στο εξής αδιαχώριστα δεμένη μαζί τους και ότι οι ίδιοι προέρχονται από το χώμα και επιστρέφουν στο χώμα Έτσι ο θάνατος είναι νοούμενος μέσα στην απόλυτη απουσία διαμορφωμένου χώρου αλλά φαίνεται ότι αρχίζει να γίνεται αισθητός από την υλικότητα των σωμάτων Οι πρωτόπλαστοι προσπαθούν να καταλάβουν ότι έχουν περιπέσει σε μια ύλη που δεν γνώριζαν πριν οι ίδιοι είναι από ύλη που τείνει συνεχώς προς το μηδέν προς την ανυπαρξία

Η τάση της κτίσης προς το μηδέν είναι μια εξεχόντως πατερική θέση8 Οι Έλληνες Πατέρες ομοφώνως συμφωνούν ότι μόνον ο Θεός είναι άκτιστος άτρεπτος και αθάνατος ενώ ο κόσμος είναι κτιστός και τρεπτός ο οποίος ήλθε στο είναι laquoεξ ουκ όντωνraquo με τις ενέργειες του Θεού9 Το γεγονός και μόνο ότι ήλθε στην ύπαρξη από την ανυπαρξία αποτελεί τροπή και αλλοίωση με ανοιχτή πάντοτε την τάση να επιστρέψει στο μηδέν από το οποίο προήλθε10 Έτσι προκειμένου να παραμείνει στην οντολογική σφαίρα είναι απαραίτητο να συνδέεται με τη συνεκτική ενέργεια του Θεού

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η αμαρτία στην ορθόδοξη παράδοση δεν κρίνεται τόσο ως προσβολή της θείας δικαιοσύνης και άρα άξια να επισύρει την τιμωρία αλλά θεωρείται ως υπαρξιακό γεγονός που διαταράσσει την οντολογική σχέση με τον Θεό και οδηγεί αναπόφευκτα τον άνθρωπο στη φθορά στην αρρώστια στο θάνατο11 Ο κτιστός κόσμος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την κατrsquo ενέργειαν σχέση του με τον Θεό Η ενεργητική αυτή σχέση οδηγεί στην αθανασία ενώ η αυτονόμηση καταφάσκει στο θάνατο12 Για το λόγο αυτό όταν διακοπεί η αναφορά προς την πηγή των όντων laquoόλα τα πράγματα του κόσμου χάνονται και περνούν σαν όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό και σίγουρο Ο ήλιος και τα άστρα και ο ουρανός και η γη και καθετί περνάει και απ΄ όλα αυτά μόνον ο άνθρωπος μένει Τι λοιπόν απ΄ όλα αυτά τα πράγματα θα μας χρησίμευε την ώρα του θανάτου όταν από την παρούσα ζωή περάσουμε στην αιώνια ανάπαυση και αφήσουμε όλα αυτά τα πράγματα εδώ που προορίζονται να φθαρούν και να χαθούν Κι αν ακόμα συμβεί να μη χαθούν αυτά τα ορατά πράγματα σε τι θα μας χρησίμευαν εφόσον αναχωρούμε απ΄ αυτά και αφήνουμε εδώ μόνο το νεκρό και χωρίς αισθήσεις σώμα μας και η ψυχή μας αδυνατεί να δει πλέον μέσω του σώματός μας ή να ιδωθεί από τους άλλουςraquo13

Η θλίψη και η οδύνη που είδαμε στη νωπογραφία του Masaccio μπορούν να εξηγηθούν όταν κατανοήσουμε ότι ο σκοτεινός νους των πρωτοπλάστων γεμάτος υπεροψία προσλαμβάνει πια τη διαταραχή της κτιστής φύσης ως απελπιστική εχθρότητα των στοιχείων που επιδρούν πάνω του με βιαιότητα Ο άνθρωπος λέει ο Άγιος Συμεών παύει πια να είναι κύριος του εαυτού του αλλά γίνεται θύμα των

8 Ιωάννης Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα όππ σ 39 κε Επίσης Νικόλαος Α Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄(Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 σ 202 κε 9 Ιωάννης Δαμασκηνός Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 792 C ndash 797 A Επίσης Γεώργιος Δ Μαρτζέλος ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 15 εξ 91 κε 10 Γρηγόριος Νύσσης Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 184 CD Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 28 D Ιωάννης Δαμασκηνός όπ παρ 3 PG 94 796 Α 11 Αθανάσιος Β Βλέτσης Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 σ 256 laquoΗ έννοια της παράβασης δεν έχει στον άγ Μάξιμο νομικό χαρακτήρα δεν πρόκειται για καταστρατήγηση κάποιων νόμων στους οποίους ο άνθρωπος όφειλε τυφλή υπακοή Η σχολαστική αντίληψη του σχήματος παράβαση-τιμωρία είναι ξένη στη σκέψη και στην εποχή του αγ Μαξίμου που έχει ως βάση οντολογικές και ανθρωπολογικές κατηγορίες σκέψης και όχι αφηρημένες απρόσωπες νομικέςraquo 12Νικόλαος Α Ματσούκας Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 σ 36 κε 113 κε 13 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 σ 110-111

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 6: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Εικόνα 3 Masolino da Panicale Εύα (λεπτομέρεια)

Εξαντλώντας την ανάλυση του έργου του Masolino da Panicale τόσο εμβληματικού και τόσο αντιπροσωπευτικού μιας ολόκληρης εποχής μπορούμε να πούμε ότι εικονογραφεί αριστουργηματικά την ίδια την πράξη της ψευδούς κρίσης6 ενώ αυτή συμβαίνει Με άλλα λόγια ζωγραφίζει το γεγονός χωρίς να δείχνει ότι το φως στα σώματα πρόκειται να αποσυρθεί σε λίγο αφού οι άνθρωποι επέλεξαν να απομακρυνθούν από την άκτιστη συνοχή των πάντων Δεν τον ενδιαφέρει να φανερώσει την τρεπτότητα του ανθρώπου για την οποία θα μιλήσουμε εκτενώς παρακάτω Η φανέρωση της τρεπτής φύσης του ανθρώπου θα βρεθεί στον πυρήνα της μεγάλης τέχνης που θα αρχίσει να αναζητά τον εαυτό της στα αμέσως επόμενα στάδια του 15ου αιώνα γιατί δείχνοντας η τέχνη τον άνθρωπο καθrsquoεαυτόν μέσα στο χρόνο και μέσα στο γήινο φως θα μπορέσει να αναμετρηθεί με τη μίμηση της πραγματικότητας Σχηματοποιώντας λίγο τα πράγματα η μετάβαση από την εξιδανίκευση του γοτθικού ύφους με τη γλυκερή του ωραιοποίηση προς την αναπαράσταση του ανθρώπινου σώματος του κυνηγημένου από το χρόνο ορίζει την ολοκλήρωση του μεσαίωνα και την αρχή της αναγεννησιακής ρήξης με την αφαιρετικότητα Ο αυτουργός αυτής της ρήξης δεν είναι άλλος από τον νεαρό ndash και ωστόσο άτυχο ndash Masaccio Πέθανε στα 27 του χρόνια (1428) και μολοντούτο έσπασε τα στεγανά του παλιού κόσμου άλλαξε τον τρόπο με τον οποίο έβλεπε η τέχνη το ανθρώπινο σώμα και τη σχέση του με τον χώρο Και το έκανε βίαια απότομα σα να ήξερε ότι δεν είχε πολύ χρόνο μπροστά του ακόμα Κλήθηκε από το φίλο και δάσκαλό του Masolino να δουλέψει μαζί του στο παρεκκλήσιο Brancacci αλλά ύστερα από λίγο ο δάσκαλος έφυγε για την ουγγρική Αυλή προκειμένου να ζωγραφίσει εκεί Η συνεργασία τους συνεχίστηκε όταν επέστρεψε για να διακοπεί ξανά από ένα ταξίδι στη Ρώμη με πρόσκληση του Πάπα Εκεί μυστηριωδώς θα πεθάνει ο Masaccio ο πιο ανατρεπτικός και ταλαντούχος ζωγράφος του αιώνα του ίσως και όλης της Αναγέννησης αφήνοντας ημιτελή τον εικονογραφικό κύκλο του παρεκκλησίου

6 Philip Sherrard Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 σ136

Με την ορμή της νιότης του τόλμησε να ζωγραφίσει στην ίδια αψίδα της εισόδου του παρεκκλησίου αλλά από την απέναντι πλευρά τη συνέχεια του θέματος που είχε ολοκληρώσει ο Masolino Την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Τα δύο έργα λοιπόν είναι αντικριστά και η σύγκριση ήταν (και είναι) το πιο αυτονόητο πράγμα για οποιοδήποτε βλέμμα

Εικόνα 4 Masaccio Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1424-28 παρεκκλήσιο

Brancacci εκκλησία Santa Maria del Carmine Φλωρεντία

Η τεχνοτροπική έκρηξη που φανερώνεται στο έργο αυτό ndash καθώς και στις άλλες τοιχογραφίες του Masaccio στο ίδιο παρεκκλήσιο ndash δημιούργησε αμέσως αίσθηση και επιτάχυνε την εξέλιξη της αναπαραστατικής τέχνης προς την Αναγέννηση Ξέρουμε από τον ιστορικό της τέχνης Vasari ότι αργότερα επισκέπτονταν το παρεκκλήσιο όλοι οι μεγάλοι ζωγράφοι νεαροί ακόμα για να αντλήσουν μαθήματα από την πρωτοπορία του αδιανόητου καλλιτέχνη Ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος πέρασε ώρες μπροστά στα έργα αυτής της πρωτοφανέρωτης μαεστρίας ρουφώντας τα μυστικά του σκιοφωτισμού και την απίστευτη πλαστικότητα των σωμάτων που θυμίζουν αγάλματα Έτσι δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το παρεκκλήσιο Brancacci είναι το φυτώριο της Αναγέννησης ενώ η Καπέλα Σιξτίνα ο ανθισμένος κήπος της

Χωρίς περιγράμματα ο Masaccio δημιουργεί τα σώματα μόνο με φως και χρώμα Τα σώματα βρίσκονται σε βηματισμό και μάλιστα έχουν ξεφύγει ελαφρώς από τον άξονά τους σε αντίθεση με την ευθυτενή στάση που έδωσε στους πρωτόπλαστους ο Masolino Έχουν μόλις εκδιωχθεί από τον παράδεισο του οποίου η στενή πύλη διακρίνεται αριστερά με τις ακτίνες (αρχικά χρυσές) να συμβολίζουν τη δυσαρέσκεια του Θεού Και κάτι εντελώς καινούριο υπάρχει τώρα στην άγονη γη Είναι οι σκιές που ρίχνουν τα σώματα όταν το κτιστό φως τα προβάλλει στο χώρο Το δεξί πόδι του Αδάμ βρίσκεται ακόμα μερικώς στο κατώφλι της πόρτας και η σκιά του δεν έχει αποκτήσει την προβολή ολόκληρου του σώματος

Αυτό δεν σημαίνει ότι η μισή σκιά βρίσκεται στον παράδεισο και η άλλη στη γη γιατί στον κήπο της Εδέμ το άκτιστο φως laquoλούζειraquo εξ ολοκλήρου τα όντα με τη θεία χάρη και δεν ακολουθεί τους φυσικούς νόμους της οπτικής Μόλις λίγα εκατοστά έξω από τον παράδεισο και τα σώματα είναι αναγκασμένα να πατήσουν εντελώς το χώμα να αποκτήσουν επαφή μαζί του Δεν αιωρούνται πια δεν ακροπατούν με την άκρη των δακτύλων όπως είδαμε στην άλλη σκηνή του Masolino με τη γοτθική της σύνταξη Εδώ όλα συναινούν στην κατάφαση του ρεαλισμού

Ο Masaccio ήταν ο πρώτος που κατάφερε να αποδώσει την ανθρώπινη διάσταση στο ανθρώπινο σώμα Και το κάνει τολμώντας να παραμορφώσει την κίνηση δείχνοντας ακόμα και τον μορφασμό Ο Αδάμ αν και κρύβει το πρόσωπό του από ντροπή αφήνει να δούμε μόνο με σκιά και λίγο φως το μορφασμό που παραμορφώνει τη συνοχή του προσώπου Η οδύνη που τον συγκλονίζει παίρνει τη μορφή σπασμού στο στήθος Δεν υπάρχει προηγούμενο στη ζωγραφική με τέτοια ανάγλυφη σχεδόν αναταραχή της ύλης ενός σώματος που νομίζουμε ότι ξαφνικά θα διαρρήξει τον τοίχο και θrsquo ακουστεί ο λυγμός Αυτό το κατόρθωμα του νεαρού καλλιτέχνη αλλάζει τους όρους και τα όρια της ζωγραφικής κατορθώνοντας με πολύ απλά μέσα να αγγίξει την κορύφωση μιας ψυχολογικής φόρτισης αδιαφορώντας για τους ακαδημαϊκούς κανόνες της τέχνης Η περιφρόνηση των κανόνων του κάλλους που ίσχυαν μέχρι τότε γίνεται φανερή περισσότερο στη διατύπωση του σώματος της Εύας Ο ζωγράφος είχε επηρεαστεί πιθανότατα από ένα άγαλμα της Αφροδίτης που ανήκε στη συλλογή των Μεδίκων σήμερα στο Μουσείο Ουφφίτσι το οποίο αναπαράγει τον τύπο της Κνιδίας Αφροδίτης ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου αι μΧ ενός πρωτοτύπου που προήρχετο μάλλον από το εργαστήριο του Πραξιτέλη Αν και ο ζωγράφος δανείζεται από το άγαλμα την κινησιολογία δεν επιλέγει να διαμορφώσει ούτε την ομορφιά ούτε τη χάρη

Ενσυνείδητα ο Masaccio δεν θέλει να προσθέσει την ομορφιά στη δραματική έκφραση7 Αφήνει την Εύα να κραυγάζει δύσμορφα και η κραυγή αυτή ακούγεται σαν να διαπερνά τους τοίχους Το πρόσωπο δεν έχει βλέμμα Το σώμα της χωρίς μέση χωρίς μυϊκή τονικότητα βαρύ μεταφέρει τη βεβαιότητα ότι η Εύα έχει μόλις καταλάβει ότι είναι από σάρκα και ότι αυτή η σάρκα υπόκειται πλέον σε όρους που δεν τους ελέγχει Η αισθητική κίνηση του αγάλματος της Αφροδίτης με το δεξί χέρι στο στήθος εδώ μεταβάλλεται σε αδεξιότητα σε σπασμωδική παρόρμηση γιατί βλέπουμε ότι το χέρι της Εύας συνθλίβει τους μαστούς της Δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί το σώμα της δεν μπορεί να ελέγξει την ύλη που έχει

7 Louis Hautecoeur Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 σ223

Εικόνα 5 Αφροδίτη των Μεδίκων μάρμαρο 1ος αι μΧ Ουφφίτσι Φλωρεντία

Εικόνα 6 Masaccio Αδάμ και Εύα (λεπτομέρεια)

Η παρουσία του Θεού σrsquo αυτή την ουσιώδη σκηνή είναι έντονη αλλά έμμεση Πρώτα οι ακτίνες που βγαίνουν από τη στενή πύλη του παραδείσου η οποία αναπαράγει μια μάλλον κοινή πόρτα καθημερινού σπιτιού Ύστερα στον ίδιο τον άγγελο που ίπταται και με τη ρομφαία του εκδιώκει βίαια τους δύο ανθρώπους εκτελώντας την εντολή που του δόθηκε να στείλει τους πρώτους ανθρώπους στη μοναξιά Το τοπίο που ανοίγεται μπροστά τους είναι εντελώς ερημικό χωρίς ίχνος βλάστησης χωρίς ένα σημάδι ζωής Ούτε εδώ δεν εξιδανικεύει τίποτα ο ζωγράφος Δείχνει με την πειθώ του χρωστήρα του ότι η γη που τους περιμένει θα είναι στο εξής αδιαχώριστα δεμένη μαζί τους και ότι οι ίδιοι προέρχονται από το χώμα και επιστρέφουν στο χώμα Έτσι ο θάνατος είναι νοούμενος μέσα στην απόλυτη απουσία διαμορφωμένου χώρου αλλά φαίνεται ότι αρχίζει να γίνεται αισθητός από την υλικότητα των σωμάτων Οι πρωτόπλαστοι προσπαθούν να καταλάβουν ότι έχουν περιπέσει σε μια ύλη που δεν γνώριζαν πριν οι ίδιοι είναι από ύλη που τείνει συνεχώς προς το μηδέν προς την ανυπαρξία

Η τάση της κτίσης προς το μηδέν είναι μια εξεχόντως πατερική θέση8 Οι Έλληνες Πατέρες ομοφώνως συμφωνούν ότι μόνον ο Θεός είναι άκτιστος άτρεπτος και αθάνατος ενώ ο κόσμος είναι κτιστός και τρεπτός ο οποίος ήλθε στο είναι laquoεξ ουκ όντωνraquo με τις ενέργειες του Θεού9 Το γεγονός και μόνο ότι ήλθε στην ύπαρξη από την ανυπαρξία αποτελεί τροπή και αλλοίωση με ανοιχτή πάντοτε την τάση να επιστρέψει στο μηδέν από το οποίο προήλθε10 Έτσι προκειμένου να παραμείνει στην οντολογική σφαίρα είναι απαραίτητο να συνδέεται με τη συνεκτική ενέργεια του Θεού

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η αμαρτία στην ορθόδοξη παράδοση δεν κρίνεται τόσο ως προσβολή της θείας δικαιοσύνης και άρα άξια να επισύρει την τιμωρία αλλά θεωρείται ως υπαρξιακό γεγονός που διαταράσσει την οντολογική σχέση με τον Θεό και οδηγεί αναπόφευκτα τον άνθρωπο στη φθορά στην αρρώστια στο θάνατο11 Ο κτιστός κόσμος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την κατrsquo ενέργειαν σχέση του με τον Θεό Η ενεργητική αυτή σχέση οδηγεί στην αθανασία ενώ η αυτονόμηση καταφάσκει στο θάνατο12 Για το λόγο αυτό όταν διακοπεί η αναφορά προς την πηγή των όντων laquoόλα τα πράγματα του κόσμου χάνονται και περνούν σαν όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό και σίγουρο Ο ήλιος και τα άστρα και ο ουρανός και η γη και καθετί περνάει και απ΄ όλα αυτά μόνον ο άνθρωπος μένει Τι λοιπόν απ΄ όλα αυτά τα πράγματα θα μας χρησίμευε την ώρα του θανάτου όταν από την παρούσα ζωή περάσουμε στην αιώνια ανάπαυση και αφήσουμε όλα αυτά τα πράγματα εδώ που προορίζονται να φθαρούν και να χαθούν Κι αν ακόμα συμβεί να μη χαθούν αυτά τα ορατά πράγματα σε τι θα μας χρησίμευαν εφόσον αναχωρούμε απ΄ αυτά και αφήνουμε εδώ μόνο το νεκρό και χωρίς αισθήσεις σώμα μας και η ψυχή μας αδυνατεί να δει πλέον μέσω του σώματός μας ή να ιδωθεί από τους άλλουςraquo13

Η θλίψη και η οδύνη που είδαμε στη νωπογραφία του Masaccio μπορούν να εξηγηθούν όταν κατανοήσουμε ότι ο σκοτεινός νους των πρωτοπλάστων γεμάτος υπεροψία προσλαμβάνει πια τη διαταραχή της κτιστής φύσης ως απελπιστική εχθρότητα των στοιχείων που επιδρούν πάνω του με βιαιότητα Ο άνθρωπος λέει ο Άγιος Συμεών παύει πια να είναι κύριος του εαυτού του αλλά γίνεται θύμα των

8 Ιωάννης Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα όππ σ 39 κε Επίσης Νικόλαος Α Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄(Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 σ 202 κε 9 Ιωάννης Δαμασκηνός Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 792 C ndash 797 A Επίσης Γεώργιος Δ Μαρτζέλος ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 15 εξ 91 κε 10 Γρηγόριος Νύσσης Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 184 CD Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 28 D Ιωάννης Δαμασκηνός όπ παρ 3 PG 94 796 Α 11 Αθανάσιος Β Βλέτσης Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 σ 256 laquoΗ έννοια της παράβασης δεν έχει στον άγ Μάξιμο νομικό χαρακτήρα δεν πρόκειται για καταστρατήγηση κάποιων νόμων στους οποίους ο άνθρωπος όφειλε τυφλή υπακοή Η σχολαστική αντίληψη του σχήματος παράβαση-τιμωρία είναι ξένη στη σκέψη και στην εποχή του αγ Μαξίμου που έχει ως βάση οντολογικές και ανθρωπολογικές κατηγορίες σκέψης και όχι αφηρημένες απρόσωπες νομικέςraquo 12Νικόλαος Α Ματσούκας Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 σ 36 κε 113 κε 13 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 σ 110-111

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 7: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Με την ορμή της νιότης του τόλμησε να ζωγραφίσει στην ίδια αψίδα της εισόδου του παρεκκλησίου αλλά από την απέναντι πλευρά τη συνέχεια του θέματος που είχε ολοκληρώσει ο Masolino Την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Τα δύο έργα λοιπόν είναι αντικριστά και η σύγκριση ήταν (και είναι) το πιο αυτονόητο πράγμα για οποιοδήποτε βλέμμα

Εικόνα 4 Masaccio Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1424-28 παρεκκλήσιο

Brancacci εκκλησία Santa Maria del Carmine Φλωρεντία

Η τεχνοτροπική έκρηξη που φανερώνεται στο έργο αυτό ndash καθώς και στις άλλες τοιχογραφίες του Masaccio στο ίδιο παρεκκλήσιο ndash δημιούργησε αμέσως αίσθηση και επιτάχυνε την εξέλιξη της αναπαραστατικής τέχνης προς την Αναγέννηση Ξέρουμε από τον ιστορικό της τέχνης Vasari ότι αργότερα επισκέπτονταν το παρεκκλήσιο όλοι οι μεγάλοι ζωγράφοι νεαροί ακόμα για να αντλήσουν μαθήματα από την πρωτοπορία του αδιανόητου καλλιτέχνη Ο ίδιος ο Μιχαήλ Άγγελος πέρασε ώρες μπροστά στα έργα αυτής της πρωτοφανέρωτης μαεστρίας ρουφώντας τα μυστικά του σκιοφωτισμού και την απίστευτη πλαστικότητα των σωμάτων που θυμίζουν αγάλματα Έτσι δεν θα ήταν υπερβολή αν λέγαμε ότι το παρεκκλήσιο Brancacci είναι το φυτώριο της Αναγέννησης ενώ η Καπέλα Σιξτίνα ο ανθισμένος κήπος της

Χωρίς περιγράμματα ο Masaccio δημιουργεί τα σώματα μόνο με φως και χρώμα Τα σώματα βρίσκονται σε βηματισμό και μάλιστα έχουν ξεφύγει ελαφρώς από τον άξονά τους σε αντίθεση με την ευθυτενή στάση που έδωσε στους πρωτόπλαστους ο Masolino Έχουν μόλις εκδιωχθεί από τον παράδεισο του οποίου η στενή πύλη διακρίνεται αριστερά με τις ακτίνες (αρχικά χρυσές) να συμβολίζουν τη δυσαρέσκεια του Θεού Και κάτι εντελώς καινούριο υπάρχει τώρα στην άγονη γη Είναι οι σκιές που ρίχνουν τα σώματα όταν το κτιστό φως τα προβάλλει στο χώρο Το δεξί πόδι του Αδάμ βρίσκεται ακόμα μερικώς στο κατώφλι της πόρτας και η σκιά του δεν έχει αποκτήσει την προβολή ολόκληρου του σώματος

Αυτό δεν σημαίνει ότι η μισή σκιά βρίσκεται στον παράδεισο και η άλλη στη γη γιατί στον κήπο της Εδέμ το άκτιστο φως laquoλούζειraquo εξ ολοκλήρου τα όντα με τη θεία χάρη και δεν ακολουθεί τους φυσικούς νόμους της οπτικής Μόλις λίγα εκατοστά έξω από τον παράδεισο και τα σώματα είναι αναγκασμένα να πατήσουν εντελώς το χώμα να αποκτήσουν επαφή μαζί του Δεν αιωρούνται πια δεν ακροπατούν με την άκρη των δακτύλων όπως είδαμε στην άλλη σκηνή του Masolino με τη γοτθική της σύνταξη Εδώ όλα συναινούν στην κατάφαση του ρεαλισμού

Ο Masaccio ήταν ο πρώτος που κατάφερε να αποδώσει την ανθρώπινη διάσταση στο ανθρώπινο σώμα Και το κάνει τολμώντας να παραμορφώσει την κίνηση δείχνοντας ακόμα και τον μορφασμό Ο Αδάμ αν και κρύβει το πρόσωπό του από ντροπή αφήνει να δούμε μόνο με σκιά και λίγο φως το μορφασμό που παραμορφώνει τη συνοχή του προσώπου Η οδύνη που τον συγκλονίζει παίρνει τη μορφή σπασμού στο στήθος Δεν υπάρχει προηγούμενο στη ζωγραφική με τέτοια ανάγλυφη σχεδόν αναταραχή της ύλης ενός σώματος που νομίζουμε ότι ξαφνικά θα διαρρήξει τον τοίχο και θrsquo ακουστεί ο λυγμός Αυτό το κατόρθωμα του νεαρού καλλιτέχνη αλλάζει τους όρους και τα όρια της ζωγραφικής κατορθώνοντας με πολύ απλά μέσα να αγγίξει την κορύφωση μιας ψυχολογικής φόρτισης αδιαφορώντας για τους ακαδημαϊκούς κανόνες της τέχνης Η περιφρόνηση των κανόνων του κάλλους που ίσχυαν μέχρι τότε γίνεται φανερή περισσότερο στη διατύπωση του σώματος της Εύας Ο ζωγράφος είχε επηρεαστεί πιθανότατα από ένα άγαλμα της Αφροδίτης που ανήκε στη συλλογή των Μεδίκων σήμερα στο Μουσείο Ουφφίτσι το οποίο αναπαράγει τον τύπο της Κνιδίας Αφροδίτης ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου αι μΧ ενός πρωτοτύπου που προήρχετο μάλλον από το εργαστήριο του Πραξιτέλη Αν και ο ζωγράφος δανείζεται από το άγαλμα την κινησιολογία δεν επιλέγει να διαμορφώσει ούτε την ομορφιά ούτε τη χάρη

Ενσυνείδητα ο Masaccio δεν θέλει να προσθέσει την ομορφιά στη δραματική έκφραση7 Αφήνει την Εύα να κραυγάζει δύσμορφα και η κραυγή αυτή ακούγεται σαν να διαπερνά τους τοίχους Το πρόσωπο δεν έχει βλέμμα Το σώμα της χωρίς μέση χωρίς μυϊκή τονικότητα βαρύ μεταφέρει τη βεβαιότητα ότι η Εύα έχει μόλις καταλάβει ότι είναι από σάρκα και ότι αυτή η σάρκα υπόκειται πλέον σε όρους που δεν τους ελέγχει Η αισθητική κίνηση του αγάλματος της Αφροδίτης με το δεξί χέρι στο στήθος εδώ μεταβάλλεται σε αδεξιότητα σε σπασμωδική παρόρμηση γιατί βλέπουμε ότι το χέρι της Εύας συνθλίβει τους μαστούς της Δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί το σώμα της δεν μπορεί να ελέγξει την ύλη που έχει

7 Louis Hautecoeur Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 σ223

Εικόνα 5 Αφροδίτη των Μεδίκων μάρμαρο 1ος αι μΧ Ουφφίτσι Φλωρεντία

Εικόνα 6 Masaccio Αδάμ και Εύα (λεπτομέρεια)

Η παρουσία του Θεού σrsquo αυτή την ουσιώδη σκηνή είναι έντονη αλλά έμμεση Πρώτα οι ακτίνες που βγαίνουν από τη στενή πύλη του παραδείσου η οποία αναπαράγει μια μάλλον κοινή πόρτα καθημερινού σπιτιού Ύστερα στον ίδιο τον άγγελο που ίπταται και με τη ρομφαία του εκδιώκει βίαια τους δύο ανθρώπους εκτελώντας την εντολή που του δόθηκε να στείλει τους πρώτους ανθρώπους στη μοναξιά Το τοπίο που ανοίγεται μπροστά τους είναι εντελώς ερημικό χωρίς ίχνος βλάστησης χωρίς ένα σημάδι ζωής Ούτε εδώ δεν εξιδανικεύει τίποτα ο ζωγράφος Δείχνει με την πειθώ του χρωστήρα του ότι η γη που τους περιμένει θα είναι στο εξής αδιαχώριστα δεμένη μαζί τους και ότι οι ίδιοι προέρχονται από το χώμα και επιστρέφουν στο χώμα Έτσι ο θάνατος είναι νοούμενος μέσα στην απόλυτη απουσία διαμορφωμένου χώρου αλλά φαίνεται ότι αρχίζει να γίνεται αισθητός από την υλικότητα των σωμάτων Οι πρωτόπλαστοι προσπαθούν να καταλάβουν ότι έχουν περιπέσει σε μια ύλη που δεν γνώριζαν πριν οι ίδιοι είναι από ύλη που τείνει συνεχώς προς το μηδέν προς την ανυπαρξία

Η τάση της κτίσης προς το μηδέν είναι μια εξεχόντως πατερική θέση8 Οι Έλληνες Πατέρες ομοφώνως συμφωνούν ότι μόνον ο Θεός είναι άκτιστος άτρεπτος και αθάνατος ενώ ο κόσμος είναι κτιστός και τρεπτός ο οποίος ήλθε στο είναι laquoεξ ουκ όντωνraquo με τις ενέργειες του Θεού9 Το γεγονός και μόνο ότι ήλθε στην ύπαρξη από την ανυπαρξία αποτελεί τροπή και αλλοίωση με ανοιχτή πάντοτε την τάση να επιστρέψει στο μηδέν από το οποίο προήλθε10 Έτσι προκειμένου να παραμείνει στην οντολογική σφαίρα είναι απαραίτητο να συνδέεται με τη συνεκτική ενέργεια του Θεού

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η αμαρτία στην ορθόδοξη παράδοση δεν κρίνεται τόσο ως προσβολή της θείας δικαιοσύνης και άρα άξια να επισύρει την τιμωρία αλλά θεωρείται ως υπαρξιακό γεγονός που διαταράσσει την οντολογική σχέση με τον Θεό και οδηγεί αναπόφευκτα τον άνθρωπο στη φθορά στην αρρώστια στο θάνατο11 Ο κτιστός κόσμος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την κατrsquo ενέργειαν σχέση του με τον Θεό Η ενεργητική αυτή σχέση οδηγεί στην αθανασία ενώ η αυτονόμηση καταφάσκει στο θάνατο12 Για το λόγο αυτό όταν διακοπεί η αναφορά προς την πηγή των όντων laquoόλα τα πράγματα του κόσμου χάνονται και περνούν σαν όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό και σίγουρο Ο ήλιος και τα άστρα και ο ουρανός και η γη και καθετί περνάει και απ΄ όλα αυτά μόνον ο άνθρωπος μένει Τι λοιπόν απ΄ όλα αυτά τα πράγματα θα μας χρησίμευε την ώρα του θανάτου όταν από την παρούσα ζωή περάσουμε στην αιώνια ανάπαυση και αφήσουμε όλα αυτά τα πράγματα εδώ που προορίζονται να φθαρούν και να χαθούν Κι αν ακόμα συμβεί να μη χαθούν αυτά τα ορατά πράγματα σε τι θα μας χρησίμευαν εφόσον αναχωρούμε απ΄ αυτά και αφήνουμε εδώ μόνο το νεκρό και χωρίς αισθήσεις σώμα μας και η ψυχή μας αδυνατεί να δει πλέον μέσω του σώματός μας ή να ιδωθεί από τους άλλουςraquo13

Η θλίψη και η οδύνη που είδαμε στη νωπογραφία του Masaccio μπορούν να εξηγηθούν όταν κατανοήσουμε ότι ο σκοτεινός νους των πρωτοπλάστων γεμάτος υπεροψία προσλαμβάνει πια τη διαταραχή της κτιστής φύσης ως απελπιστική εχθρότητα των στοιχείων που επιδρούν πάνω του με βιαιότητα Ο άνθρωπος λέει ο Άγιος Συμεών παύει πια να είναι κύριος του εαυτού του αλλά γίνεται θύμα των

8 Ιωάννης Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα όππ σ 39 κε Επίσης Νικόλαος Α Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄(Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 σ 202 κε 9 Ιωάννης Δαμασκηνός Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 792 C ndash 797 A Επίσης Γεώργιος Δ Μαρτζέλος ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 15 εξ 91 κε 10 Γρηγόριος Νύσσης Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 184 CD Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 28 D Ιωάννης Δαμασκηνός όπ παρ 3 PG 94 796 Α 11 Αθανάσιος Β Βλέτσης Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 σ 256 laquoΗ έννοια της παράβασης δεν έχει στον άγ Μάξιμο νομικό χαρακτήρα δεν πρόκειται για καταστρατήγηση κάποιων νόμων στους οποίους ο άνθρωπος όφειλε τυφλή υπακοή Η σχολαστική αντίληψη του σχήματος παράβαση-τιμωρία είναι ξένη στη σκέψη και στην εποχή του αγ Μαξίμου που έχει ως βάση οντολογικές και ανθρωπολογικές κατηγορίες σκέψης και όχι αφηρημένες απρόσωπες νομικέςraquo 12Νικόλαος Α Ματσούκας Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 σ 36 κε 113 κε 13 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 σ 110-111

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 8: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Χωρίς περιγράμματα ο Masaccio δημιουργεί τα σώματα μόνο με φως και χρώμα Τα σώματα βρίσκονται σε βηματισμό και μάλιστα έχουν ξεφύγει ελαφρώς από τον άξονά τους σε αντίθεση με την ευθυτενή στάση που έδωσε στους πρωτόπλαστους ο Masolino Έχουν μόλις εκδιωχθεί από τον παράδεισο του οποίου η στενή πύλη διακρίνεται αριστερά με τις ακτίνες (αρχικά χρυσές) να συμβολίζουν τη δυσαρέσκεια του Θεού Και κάτι εντελώς καινούριο υπάρχει τώρα στην άγονη γη Είναι οι σκιές που ρίχνουν τα σώματα όταν το κτιστό φως τα προβάλλει στο χώρο Το δεξί πόδι του Αδάμ βρίσκεται ακόμα μερικώς στο κατώφλι της πόρτας και η σκιά του δεν έχει αποκτήσει την προβολή ολόκληρου του σώματος

Αυτό δεν σημαίνει ότι η μισή σκιά βρίσκεται στον παράδεισο και η άλλη στη γη γιατί στον κήπο της Εδέμ το άκτιστο φως laquoλούζειraquo εξ ολοκλήρου τα όντα με τη θεία χάρη και δεν ακολουθεί τους φυσικούς νόμους της οπτικής Μόλις λίγα εκατοστά έξω από τον παράδεισο και τα σώματα είναι αναγκασμένα να πατήσουν εντελώς το χώμα να αποκτήσουν επαφή μαζί του Δεν αιωρούνται πια δεν ακροπατούν με την άκρη των δακτύλων όπως είδαμε στην άλλη σκηνή του Masolino με τη γοτθική της σύνταξη Εδώ όλα συναινούν στην κατάφαση του ρεαλισμού

Ο Masaccio ήταν ο πρώτος που κατάφερε να αποδώσει την ανθρώπινη διάσταση στο ανθρώπινο σώμα Και το κάνει τολμώντας να παραμορφώσει την κίνηση δείχνοντας ακόμα και τον μορφασμό Ο Αδάμ αν και κρύβει το πρόσωπό του από ντροπή αφήνει να δούμε μόνο με σκιά και λίγο φως το μορφασμό που παραμορφώνει τη συνοχή του προσώπου Η οδύνη που τον συγκλονίζει παίρνει τη μορφή σπασμού στο στήθος Δεν υπάρχει προηγούμενο στη ζωγραφική με τέτοια ανάγλυφη σχεδόν αναταραχή της ύλης ενός σώματος που νομίζουμε ότι ξαφνικά θα διαρρήξει τον τοίχο και θrsquo ακουστεί ο λυγμός Αυτό το κατόρθωμα του νεαρού καλλιτέχνη αλλάζει τους όρους και τα όρια της ζωγραφικής κατορθώνοντας με πολύ απλά μέσα να αγγίξει την κορύφωση μιας ψυχολογικής φόρτισης αδιαφορώντας για τους ακαδημαϊκούς κανόνες της τέχνης Η περιφρόνηση των κανόνων του κάλλους που ίσχυαν μέχρι τότε γίνεται φανερή περισσότερο στη διατύπωση του σώματος της Εύας Ο ζωγράφος είχε επηρεαστεί πιθανότατα από ένα άγαλμα της Αφροδίτης που ανήκε στη συλλογή των Μεδίκων σήμερα στο Μουσείο Ουφφίτσι το οποίο αναπαράγει τον τύπο της Κνιδίας Αφροδίτης ρωμαϊκό αντίγραφο του 1ου αι μΧ ενός πρωτοτύπου που προήρχετο μάλλον από το εργαστήριο του Πραξιτέλη Αν και ο ζωγράφος δανείζεται από το άγαλμα την κινησιολογία δεν επιλέγει να διαμορφώσει ούτε την ομορφιά ούτε τη χάρη

Ενσυνείδητα ο Masaccio δεν θέλει να προσθέσει την ομορφιά στη δραματική έκφραση7 Αφήνει την Εύα να κραυγάζει δύσμορφα και η κραυγή αυτή ακούγεται σαν να διαπερνά τους τοίχους Το πρόσωπο δεν έχει βλέμμα Το σώμα της χωρίς μέση χωρίς μυϊκή τονικότητα βαρύ μεταφέρει τη βεβαιότητα ότι η Εύα έχει μόλις καταλάβει ότι είναι από σάρκα και ότι αυτή η σάρκα υπόκειται πλέον σε όρους που δεν τους ελέγχει Η αισθητική κίνηση του αγάλματος της Αφροδίτης με το δεξί χέρι στο στήθος εδώ μεταβάλλεται σε αδεξιότητα σε σπασμωδική παρόρμηση γιατί βλέπουμε ότι το χέρι της Εύας συνθλίβει τους μαστούς της Δεν ξέρει πώς να διαχειριστεί το σώμα της δεν μπορεί να ελέγξει την ύλη που έχει

7 Louis Hautecoeur Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 σ223

Εικόνα 5 Αφροδίτη των Μεδίκων μάρμαρο 1ος αι μΧ Ουφφίτσι Φλωρεντία

Εικόνα 6 Masaccio Αδάμ και Εύα (λεπτομέρεια)

Η παρουσία του Θεού σrsquo αυτή την ουσιώδη σκηνή είναι έντονη αλλά έμμεση Πρώτα οι ακτίνες που βγαίνουν από τη στενή πύλη του παραδείσου η οποία αναπαράγει μια μάλλον κοινή πόρτα καθημερινού σπιτιού Ύστερα στον ίδιο τον άγγελο που ίπταται και με τη ρομφαία του εκδιώκει βίαια τους δύο ανθρώπους εκτελώντας την εντολή που του δόθηκε να στείλει τους πρώτους ανθρώπους στη μοναξιά Το τοπίο που ανοίγεται μπροστά τους είναι εντελώς ερημικό χωρίς ίχνος βλάστησης χωρίς ένα σημάδι ζωής Ούτε εδώ δεν εξιδανικεύει τίποτα ο ζωγράφος Δείχνει με την πειθώ του χρωστήρα του ότι η γη που τους περιμένει θα είναι στο εξής αδιαχώριστα δεμένη μαζί τους και ότι οι ίδιοι προέρχονται από το χώμα και επιστρέφουν στο χώμα Έτσι ο θάνατος είναι νοούμενος μέσα στην απόλυτη απουσία διαμορφωμένου χώρου αλλά φαίνεται ότι αρχίζει να γίνεται αισθητός από την υλικότητα των σωμάτων Οι πρωτόπλαστοι προσπαθούν να καταλάβουν ότι έχουν περιπέσει σε μια ύλη που δεν γνώριζαν πριν οι ίδιοι είναι από ύλη που τείνει συνεχώς προς το μηδέν προς την ανυπαρξία

Η τάση της κτίσης προς το μηδέν είναι μια εξεχόντως πατερική θέση8 Οι Έλληνες Πατέρες ομοφώνως συμφωνούν ότι μόνον ο Θεός είναι άκτιστος άτρεπτος και αθάνατος ενώ ο κόσμος είναι κτιστός και τρεπτός ο οποίος ήλθε στο είναι laquoεξ ουκ όντωνraquo με τις ενέργειες του Θεού9 Το γεγονός και μόνο ότι ήλθε στην ύπαρξη από την ανυπαρξία αποτελεί τροπή και αλλοίωση με ανοιχτή πάντοτε την τάση να επιστρέψει στο μηδέν από το οποίο προήλθε10 Έτσι προκειμένου να παραμείνει στην οντολογική σφαίρα είναι απαραίτητο να συνδέεται με τη συνεκτική ενέργεια του Θεού

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η αμαρτία στην ορθόδοξη παράδοση δεν κρίνεται τόσο ως προσβολή της θείας δικαιοσύνης και άρα άξια να επισύρει την τιμωρία αλλά θεωρείται ως υπαρξιακό γεγονός που διαταράσσει την οντολογική σχέση με τον Θεό και οδηγεί αναπόφευκτα τον άνθρωπο στη φθορά στην αρρώστια στο θάνατο11 Ο κτιστός κόσμος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την κατrsquo ενέργειαν σχέση του με τον Θεό Η ενεργητική αυτή σχέση οδηγεί στην αθανασία ενώ η αυτονόμηση καταφάσκει στο θάνατο12 Για το λόγο αυτό όταν διακοπεί η αναφορά προς την πηγή των όντων laquoόλα τα πράγματα του κόσμου χάνονται και περνούν σαν όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό και σίγουρο Ο ήλιος και τα άστρα και ο ουρανός και η γη και καθετί περνάει και απ΄ όλα αυτά μόνον ο άνθρωπος μένει Τι λοιπόν απ΄ όλα αυτά τα πράγματα θα μας χρησίμευε την ώρα του θανάτου όταν από την παρούσα ζωή περάσουμε στην αιώνια ανάπαυση και αφήσουμε όλα αυτά τα πράγματα εδώ που προορίζονται να φθαρούν και να χαθούν Κι αν ακόμα συμβεί να μη χαθούν αυτά τα ορατά πράγματα σε τι θα μας χρησίμευαν εφόσον αναχωρούμε απ΄ αυτά και αφήνουμε εδώ μόνο το νεκρό και χωρίς αισθήσεις σώμα μας και η ψυχή μας αδυνατεί να δει πλέον μέσω του σώματός μας ή να ιδωθεί από τους άλλουςraquo13

Η θλίψη και η οδύνη που είδαμε στη νωπογραφία του Masaccio μπορούν να εξηγηθούν όταν κατανοήσουμε ότι ο σκοτεινός νους των πρωτοπλάστων γεμάτος υπεροψία προσλαμβάνει πια τη διαταραχή της κτιστής φύσης ως απελπιστική εχθρότητα των στοιχείων που επιδρούν πάνω του με βιαιότητα Ο άνθρωπος λέει ο Άγιος Συμεών παύει πια να είναι κύριος του εαυτού του αλλά γίνεται θύμα των

8 Ιωάννης Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα όππ σ 39 κε Επίσης Νικόλαος Α Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄(Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 σ 202 κε 9 Ιωάννης Δαμασκηνός Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 792 C ndash 797 A Επίσης Γεώργιος Δ Μαρτζέλος ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 15 εξ 91 κε 10 Γρηγόριος Νύσσης Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 184 CD Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 28 D Ιωάννης Δαμασκηνός όπ παρ 3 PG 94 796 Α 11 Αθανάσιος Β Βλέτσης Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 σ 256 laquoΗ έννοια της παράβασης δεν έχει στον άγ Μάξιμο νομικό χαρακτήρα δεν πρόκειται για καταστρατήγηση κάποιων νόμων στους οποίους ο άνθρωπος όφειλε τυφλή υπακοή Η σχολαστική αντίληψη του σχήματος παράβαση-τιμωρία είναι ξένη στη σκέψη και στην εποχή του αγ Μαξίμου που έχει ως βάση οντολογικές και ανθρωπολογικές κατηγορίες σκέψης και όχι αφηρημένες απρόσωπες νομικέςraquo 12Νικόλαος Α Ματσούκας Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 σ 36 κε 113 κε 13 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 σ 110-111

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 9: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Εικόνα 5 Αφροδίτη των Μεδίκων μάρμαρο 1ος αι μΧ Ουφφίτσι Φλωρεντία

Εικόνα 6 Masaccio Αδάμ και Εύα (λεπτομέρεια)

Η παρουσία του Θεού σrsquo αυτή την ουσιώδη σκηνή είναι έντονη αλλά έμμεση Πρώτα οι ακτίνες που βγαίνουν από τη στενή πύλη του παραδείσου η οποία αναπαράγει μια μάλλον κοινή πόρτα καθημερινού σπιτιού Ύστερα στον ίδιο τον άγγελο που ίπταται και με τη ρομφαία του εκδιώκει βίαια τους δύο ανθρώπους εκτελώντας την εντολή που του δόθηκε να στείλει τους πρώτους ανθρώπους στη μοναξιά Το τοπίο που ανοίγεται μπροστά τους είναι εντελώς ερημικό χωρίς ίχνος βλάστησης χωρίς ένα σημάδι ζωής Ούτε εδώ δεν εξιδανικεύει τίποτα ο ζωγράφος Δείχνει με την πειθώ του χρωστήρα του ότι η γη που τους περιμένει θα είναι στο εξής αδιαχώριστα δεμένη μαζί τους και ότι οι ίδιοι προέρχονται από το χώμα και επιστρέφουν στο χώμα Έτσι ο θάνατος είναι νοούμενος μέσα στην απόλυτη απουσία διαμορφωμένου χώρου αλλά φαίνεται ότι αρχίζει να γίνεται αισθητός από την υλικότητα των σωμάτων Οι πρωτόπλαστοι προσπαθούν να καταλάβουν ότι έχουν περιπέσει σε μια ύλη που δεν γνώριζαν πριν οι ίδιοι είναι από ύλη που τείνει συνεχώς προς το μηδέν προς την ανυπαρξία

Η τάση της κτίσης προς το μηδέν είναι μια εξεχόντως πατερική θέση8 Οι Έλληνες Πατέρες ομοφώνως συμφωνούν ότι μόνον ο Θεός είναι άκτιστος άτρεπτος και αθάνατος ενώ ο κόσμος είναι κτιστός και τρεπτός ο οποίος ήλθε στο είναι laquoεξ ουκ όντωνraquo με τις ενέργειες του Θεού9 Το γεγονός και μόνο ότι ήλθε στην ύπαρξη από την ανυπαρξία αποτελεί τροπή και αλλοίωση με ανοιχτή πάντοτε την τάση να επιστρέψει στο μηδέν από το οποίο προήλθε10 Έτσι προκειμένου να παραμείνει στην οντολογική σφαίρα είναι απαραίτητο να συνδέεται με τη συνεκτική ενέργεια του Θεού

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η αμαρτία στην ορθόδοξη παράδοση δεν κρίνεται τόσο ως προσβολή της θείας δικαιοσύνης και άρα άξια να επισύρει την τιμωρία αλλά θεωρείται ως υπαρξιακό γεγονός που διαταράσσει την οντολογική σχέση με τον Θεό και οδηγεί αναπόφευκτα τον άνθρωπο στη φθορά στην αρρώστια στο θάνατο11 Ο κτιστός κόσμος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την κατrsquo ενέργειαν σχέση του με τον Θεό Η ενεργητική αυτή σχέση οδηγεί στην αθανασία ενώ η αυτονόμηση καταφάσκει στο θάνατο12 Για το λόγο αυτό όταν διακοπεί η αναφορά προς την πηγή των όντων laquoόλα τα πράγματα του κόσμου χάνονται και περνούν σαν όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό και σίγουρο Ο ήλιος και τα άστρα και ο ουρανός και η γη και καθετί περνάει και απ΄ όλα αυτά μόνον ο άνθρωπος μένει Τι λοιπόν απ΄ όλα αυτά τα πράγματα θα μας χρησίμευε την ώρα του θανάτου όταν από την παρούσα ζωή περάσουμε στην αιώνια ανάπαυση και αφήσουμε όλα αυτά τα πράγματα εδώ που προορίζονται να φθαρούν και να χαθούν Κι αν ακόμα συμβεί να μη χαθούν αυτά τα ορατά πράγματα σε τι θα μας χρησίμευαν εφόσον αναχωρούμε απ΄ αυτά και αφήνουμε εδώ μόνο το νεκρό και χωρίς αισθήσεις σώμα μας και η ψυχή μας αδυνατεί να δει πλέον μέσω του σώματός μας ή να ιδωθεί από τους άλλουςraquo13

Η θλίψη και η οδύνη που είδαμε στη νωπογραφία του Masaccio μπορούν να εξηγηθούν όταν κατανοήσουμε ότι ο σκοτεινός νους των πρωτοπλάστων γεμάτος υπεροψία προσλαμβάνει πια τη διαταραχή της κτιστής φύσης ως απελπιστική εχθρότητα των στοιχείων που επιδρούν πάνω του με βιαιότητα Ο άνθρωπος λέει ο Άγιος Συμεών παύει πια να είναι κύριος του εαυτού του αλλά γίνεται θύμα των

8 Ιωάννης Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα όππ σ 39 κε Επίσης Νικόλαος Α Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄(Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 σ 202 κε 9 Ιωάννης Δαμασκηνός Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 792 C ndash 797 A Επίσης Γεώργιος Δ Μαρτζέλος ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 15 εξ 91 κε 10 Γρηγόριος Νύσσης Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 184 CD Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 28 D Ιωάννης Δαμασκηνός όπ παρ 3 PG 94 796 Α 11 Αθανάσιος Β Βλέτσης Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 σ 256 laquoΗ έννοια της παράβασης δεν έχει στον άγ Μάξιμο νομικό χαρακτήρα δεν πρόκειται για καταστρατήγηση κάποιων νόμων στους οποίους ο άνθρωπος όφειλε τυφλή υπακοή Η σχολαστική αντίληψη του σχήματος παράβαση-τιμωρία είναι ξένη στη σκέψη και στην εποχή του αγ Μαξίμου που έχει ως βάση οντολογικές και ανθρωπολογικές κατηγορίες σκέψης και όχι αφηρημένες απρόσωπες νομικέςraquo 12Νικόλαος Α Ματσούκας Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 σ 36 κε 113 κε 13 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 σ 110-111

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 10: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Η τάση της κτίσης προς το μηδέν είναι μια εξεχόντως πατερική θέση8 Οι Έλληνες Πατέρες ομοφώνως συμφωνούν ότι μόνον ο Θεός είναι άκτιστος άτρεπτος και αθάνατος ενώ ο κόσμος είναι κτιστός και τρεπτός ο οποίος ήλθε στο είναι laquoεξ ουκ όντωνraquo με τις ενέργειες του Θεού9 Το γεγονός και μόνο ότι ήλθε στην ύπαρξη από την ανυπαρξία αποτελεί τροπή και αλλοίωση με ανοιχτή πάντοτε την τάση να επιστρέψει στο μηδέν από το οποίο προήλθε10 Έτσι προκειμένου να παραμείνει στην οντολογική σφαίρα είναι απαραίτητο να συνδέεται με τη συνεκτική ενέργεια του Θεού

Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι η αμαρτία στην ορθόδοξη παράδοση δεν κρίνεται τόσο ως προσβολή της θείας δικαιοσύνης και άρα άξια να επισύρει την τιμωρία αλλά θεωρείται ως υπαρξιακό γεγονός που διαταράσσει την οντολογική σχέση με τον Θεό και οδηγεί αναπόφευκτα τον άνθρωπο στη φθορά στην αρρώστια στο θάνατο11 Ο κτιστός κόσμος δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την κατrsquo ενέργειαν σχέση του με τον Θεό Η ενεργητική αυτή σχέση οδηγεί στην αθανασία ενώ η αυτονόμηση καταφάσκει στο θάνατο12 Για το λόγο αυτό όταν διακοπεί η αναφορά προς την πηγή των όντων laquoόλα τα πράγματα του κόσμου χάνονται και περνούν σαν όνειρο και δεν υπάρχει τίποτα το σταθερό και σίγουρο Ο ήλιος και τα άστρα και ο ουρανός και η γη και καθετί περνάει και απ΄ όλα αυτά μόνον ο άνθρωπος μένει Τι λοιπόν απ΄ όλα αυτά τα πράγματα θα μας χρησίμευε την ώρα του θανάτου όταν από την παρούσα ζωή περάσουμε στην αιώνια ανάπαυση και αφήσουμε όλα αυτά τα πράγματα εδώ που προορίζονται να φθαρούν και να χαθούν Κι αν ακόμα συμβεί να μη χαθούν αυτά τα ορατά πράγματα σε τι θα μας χρησίμευαν εφόσον αναχωρούμε απ΄ αυτά και αφήνουμε εδώ μόνο το νεκρό και χωρίς αισθήσεις σώμα μας και η ψυχή μας αδυνατεί να δει πλέον μέσω του σώματός μας ή να ιδωθεί από τους άλλουςraquo13

Η θλίψη και η οδύνη που είδαμε στη νωπογραφία του Masaccio μπορούν να εξηγηθούν όταν κατανοήσουμε ότι ο σκοτεινός νους των πρωτοπλάστων γεμάτος υπεροψία προσλαμβάνει πια τη διαταραχή της κτιστής φύσης ως απελπιστική εχθρότητα των στοιχείων που επιδρούν πάνω του με βιαιότητα Ο άνθρωπος λέει ο Άγιος Συμεών παύει πια να είναι κύριος του εαυτού του αλλά γίνεται θύμα των

8 Ιωάννης Ρωμανίδης Το προπατορικόν αμάρτημα όππ σ 39 κε Επίσης Νικόλαος Α Ματσούκας Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄(Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 σ 202 κε 9 Ιωάννης Δαμασκηνός Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 792 C ndash 797 A Επίσης Γεώργιος Δ Μαρτζέλος ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 σ 15 εξ 91 κε 10 Γρηγόριος Νύσσης Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 184 CD Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 28 D Ιωάννης Δαμασκηνός όπ παρ 3 PG 94 796 Α 11 Αθανάσιος Β Βλέτσης Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 σ 256 laquoΗ έννοια της παράβασης δεν έχει στον άγ Μάξιμο νομικό χαρακτήρα δεν πρόκειται για καταστρατήγηση κάποιων νόμων στους οποίους ο άνθρωπος όφειλε τυφλή υπακοή Η σχολαστική αντίληψη του σχήματος παράβαση-τιμωρία είναι ξένη στη σκέψη και στην εποχή του αγ Μαξίμου που έχει ως βάση οντολογικές και ανθρωπολογικές κατηγορίες σκέψης και όχι αφηρημένες απρόσωπες νομικέςraquo 12Νικόλαος Α Ματσούκας Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 σ 36 κε 113 κε 13 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 σ 110-111

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 11: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

αναγκών του Χάνει την αυτεξουσιότητα Αυτό είναι το πρώτο σημάδι της πτώσης του14

Η αυτεξουσιότητα συνδέεται στην πατερική σκέψη με τη λογική σύσταση του ανθρώπου και αυτή με την κατrsquo εικόνα δημιουργία του που τον διαφοροποιεί από τα άλλα δημιουργήματα Αν όμως ο άνθρωπος ήταν εξ αρχής αθάνατος τότε θα είχε διαταραχθεί η ελευθερία της βουλήσεως που αποτελεί θεμελιώδες δώρο του Θεού προκειμένου να επιτευχθεί η ομοίωσή του με τον Δημιουργό Μεταξύ του κατrsquo εικόνα και του καθrsquo ομοίωσιν συνέβη η παρέκκλιση της αυτονόμησης του ανθρώπου και διακόπηκε η πορεία προς την τελείωση Και ενώ στον προπτωτικό βίο του ο άνθρωπος ήταν γνώστης των θείων αληθειών με αμέριμνο και απαθή τρόπο όταν αποφάσισε με την ελεύθερη βούλησή του να αυτονομηθεί αντιλήφθηκε ότι η φύση του δεν μπορούσε πια να προοδεύσει πνευματικά αλλά βυθιζόταν στην απελπισία της μοναξιάς και του θανάτου Η πορεία προς τη θέωση είχε αδρανήσει επειδή με την ελεύθερη βούλησή του επιδίωξε την ισοθεΐα χωρίς να εκμεταλλευθεί το αυτεξούσιο με τον τρόπο που η ζωοποιός ενέργεια του Θεού θα του εξασφάλιζε τη συνεχή πνευματική ωρίμανση ώστε να μην εκπέσει στο θάνατο ndash για τον οποίον εξάλλου ο Θεός είχε προειδοποιήσει τους πρωτοπλάστους

Στο σημείο αυτό οι Έλληνες Πατέρες συμφωνούν επίσης ότι η προπατορική αμαρτία δεν ήταν μια πράξη αναγκαιότητας λόγω της τρεπτής φύσης του ανθρώπου αλλά μια πράξη ελευθερίας15 που δεν αρκέστηκε μόνο στο επίπεδο της βούλησης αλλά προχώρησε στην οντολογική σύσταση της βούλησης που είναι η φύση16 Η αναγωγή της αμαρτίας στο οντολογικό επίπεδο συνιστά την τροπή προς τον θάνατο και είναι αυτή η τρώση της ανθρώπινης φύσης από τον θάνατο που κληρονομείται όχι η ενοχή της προπατορικής αμαρτίας Ο ιερός Χρυσόστομος τονίζει μάλιστα ότι αν οι απόγονοι του Αδάμ θεωρούνται αμαρτωλοί είναι γιατί έχουν υποταχθεί στο θάνατο όπως και ο προπάτορας17 Και ο θάνατος θεωρείται στην ορθόδοξη παράδοση ως η αιτία αλλά και το αποτέλεσμα της αμαρτίας ndash η οποία έχει πάντοτε ως αίτιο την κακή χρήση της ελευθερίας της προαίρεσης του αυτεξούσιου18 Ξαναγυρνώντας στον Masaccio ξέρουμε τώρα ότι η οδύνη που σπαράζει τα σώματα των πρωτοπλάστων σημαίνει τη γνώση της ελεύθερης επιλογής τους η οποία άνοιξε γι αυτούς το δρόμο προς την ιστορία19 Ο βίαιος διασκελισμός οδηγεί στην αρχή της ιστορίας της ανθρωπότητας και αυτή η αρχή έγινε με ένα λυγμό που θα συνοδεύει για πάντα τον άνθρωπο μέσα στους αιώνες Αλλά ο λυγμός ίσως φανερώνει την τύψη Και η τύψη σημαίνει ότι υπήρχε και άλλος δρόμος για να βαδίσουν ndash μια άλλη επιλογή Η τύψη είναι σημάδι ελευθερίας Η μόνη

14 Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος όππ Ομιλία 5 σ 48 15 Ενδεικτικά Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 9 BC 7 PG 25 16 AB Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 40 AB Γρηγόριος Θεολόγος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 892 AB Ιωάννης Χρυσόστομος Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 132 16 Ιωάννης Χρυσόστομος Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60 474 2-3 PG 60 477 17 Όππ 3 PG 60 477 18 Αθανάσιος Β Βλέτσης όππ σ 257 και υποσημ laquoκαι γαρ αυτεξούσιος ήν τω κολληθήναι τω Κυρίω και εν πνεύμα γενέσθαιraquo [Άγ Μάξιμος Ομολογητής Περί διαφόρων αποριών PG 90 1092D] 19 Daniel Arasse Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 σ 116

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 12: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

αντικανονική ίσως σήμανση στο έργο είναι η γυμνότητα που έχουν τα σώματα γιατί είναι γνωστό ότι οι πρωτόπλαστοι μόλις αντιλήφθηκαν την ενοχή τους σύμφωνα με το κείμενο της Γένεσης κάλυψαν τη γύμνια τους Ο ζωγράφος θέλησε να δημιουργήσει τα σώματα γυμνά για να δείξει πιο πολύ ακόμα την ανθρώπινη κατάστασή τους20 την αδεξιότητα με την οποία αρχίζουν να αντιλαμβάνονται το σώμα τους την διάταση των μυών τη σύσπαση του στέρνου του Αδάμ την απρόσεκτη πίεση που ασκεί το χέρι της Εύας στο μαστό της καθώς και όλη τη δραματικά σκιοφωτισμένη επεξεργασία της ανθρώπινης σάρκας Είπαμε ο Masaccio μεγαλούργησε χωρίς πολλά μέσα με την απόλυτη απλότητα της ουσίας Ανάμεσα στους πολλούς νεαρούς καλλιτέχνες που επισκέφθηκαν το παρεκκλήσιο Brancacci ήταν και ο Μιχαήλ Άγγελος Εκεί μελετούσε για ώρες την τέχνη του Masaccio το καινούριο ύφος που εισήγαγε στη διάπλαση των όγκων και στην ανθρώπινη εκφραστικότητα Και όταν προς το τέλος της πρώτης δεκαετίας του 16ου αιώνα κλήθηκε από τον Πάπα στο Βατικανό να διακοσμήσει την οροφή της Καπέλα Σιξτίνα θυμήθηκε τον πρωτοπόρο ζωγράφο του προηγούμενου αιώνα και χρησιμοποίησε πολλά στοιχεία από όσα ειχε δει Το δικό του Προπατορικό Αμάρτημα είναι σε συνεχή αφηγηματική ροή με την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον Παράδεισο στην οποία και θα επιμείνουμε απομονώνοντάς την από το συνολικό θέμα γιατί η σκηνοθετική πρόθεση του Μιχαήλ Άγγελου στο τμήμα αυτό της νωπογραφίας παρουσιάζει πολλαπλό ενδιαφέρον

Εικόνα 7 Μιχαήλ Άγγελος Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1509-10 Βατικανό

Πράγματι το στήσιμο του θέματος προέρχεται από τον Masaccio Τρία πρόσωπα ndash τα δύο σε πρώτο πλάνο ndash συγκροτούν την αφήγηση Το εύρημα του ιπτάμενου αγγέλου που είδαμε στον Masaccio επαναλαμβάνεται εδώ με την προσθήκη ισχυρής προοπτικής βράχυνσης Δεν υπάρχει θύρα του παραδείσου αλλά είναι 20 Edouard Dor Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 σ 33

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 13: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

φανερό ότι οι πρωταγωνιστές βρίσκονται σε άγονο τοπίο χωρίς ίχνος ζωής Το πλάσιμο των σωμάτων έχει την ίδια τεχνική του προτύπου της Φλωρεντίας με φως και χρώμα αλλά οι διαστάσεις ακολουθούν την εύσαρκη και μυώδη σύνταξη που έχουν οι πρωταγωνιστές των βιβλικών ιστοριών του Μιχαήλ Άγγελου στην Καπέλα Σιξτίνα Αξιοσημείωτο είναι ότι η ευρωστία της Εύας συναγωνίζεται με εκείνη του Αδάμ Αν η αρχιτεκτονική της σύνθεσης ακολουθεί την επινόηση του Masaccio δεν συμβαίνει το ίδιο με την εκφραστική σημειολογία Στο πρότυπο παρόλο που τα βλέμματα δεν έχουν αποδοθεί υπάρχει με ευφυή και μοναδικό τρόπο αυτό που ονομάζει ο Λόρκα laquoσκοτεινή ρίζα της κραυγήςraquo Εκείνη η κραυγή είπαμε δονεί τους τοίχους Εδώ ο Μιχαήλ Άγγελος επιλέγει να μείνει πιστός στη Γένεση και περικλείει τους πρωταγωνιστές του σε συμβολικά όρια μολονότι είναι ορατή η επιθυμία του να δημιουργήσει συνηθισμένους ανθρώπους21 Ωστόσο η συμβολική επιλογή αφαιρεί από τους πρωτοπλάστους μια ανθρωπινότερη διατύπωση Ο Αδάμ προσπαθεί να αποφύγει την οργή του θεϊκού απεσταλμένου με την έκταση του δεξιού χεριού και μια φοβική κίνηση του αριστερού Η έκφρασή του όμως δείχνει ότι δεν καταλαβαίνει αυτό που του συμβαίνει ότι δεν είναι δίκαιο να υφίσταται τις τρομερές συνέπειες μιας πράξης για την οποία δεν ευθύνεται Θέλει να διατηρήσει την ανεύθυνη αθωότητά του την ίδια στιγμή που η Εύα κρύβεται πίσω από τη σκιά του προσπαθώντας να μπει σε τέτοια θέση πίσω από το σώμα του ώστε να μη βλέπει τον άγγελο Ο διασκελισμός της είναι διστακτικός στηρίζει με το ένα χέρι το κεφάλι της το οποίο μοιάζει σα να μην ακολουθεί την κίνηση του σώματος γιατί επιμένει να κοιτάζει προς τα πίσω και μάλιστα το βλέμμα της προδίδει τη σκέψη της είναι σα να ετοιμάζει την εκδίκησή της22

Η αθωότητα του άνδρα και η εκδίκηση της γυναίκας είναι δύο στοιχεία που διατρέχουν τη μυθολογία όλων των αιώνων Καταλαβαίνουμε όμως ότι η μεσαιωνική υπερβολή στηριγμένη σε μια σκοταδιστική ανάγνωση της Βίβλου δεν έχει υποχωρήσει ούτε μέσα στην Αναγέννηση Όταν ο Θεός εμφανίστηκε στον παράδεισο κατά το δειλινό και αναζήτησε τους πρωτοπλάστους εκείνοι άκουσαν τα βήματά Του και κρύφτηκαν Στη στιχομυθία που ακολούθησε αποκαλύφθηκε η ενοχή του ανθρώπου γιατί κατάλαβε ότι πρόδωσε τον δημιουργό του Η απόκρυψη του σώματος από τη δημιουργική του αιτία εισάγει για πρώτη φορά την ντροπή στην ιστορία του κόσμου και αυτή η ντροπή εγκαινιάζει εξαιτίας της ενοχής μια συμπλεγματική αντιμετώπιση της κτιστότητας του ανθρώπου με όλη την ψυχολογική παθολογία που ανέδειξε η ψυχανάλυση Το σώμα έγινε ανήμπορο να υπάρχει χωρίς πάθη Και το βλέμμα έχασε τη δυνατότητα να αντικρίζει την πηγή του φωτός από την οποία προήλθε Επειδή έσφαλε έπρεπε να παραμείνει στη σκιά

Και ενώ θα περίμενε κανείς από τον πρώτο εκείνο άνθρωπο χωρίς τις ιστορικές αλλοιώσεις της συνείδησης που ακολούθησαν να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων με μια αληθινή ανάληψη της ευθύνης του πουθενά στη Γένεση δεν υπάρχει αυτό Στις ερωτήσεις του Θεού για τον υπεύθυνο της πράξης ο Αδάμ έδειξε την Εύα εκείνη έδειξε τον όφι και κανείς απrsquo τους δυό δεν έδειξε τον εαυτό του Αυτό σημαίνει ότι η αλήθεια είχε κιόλας βολευτεί στη λησμονιά και ότι η άμυαλη χρήση της ελευθερίας καθιστούσε υπεύθυνο τον συνολικό άνθρωπο χωρίς ανά φύλο επιμερισμό της ευθύνης Όχι μόνο δεν υπήρξε ανάληψη ευθύνης αλλά ούτε 21 Edouard Dor όππ σ 52 22 Edouard Dor όππ σ 51

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 14: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

μετάνοια Εάν είχε υπάρξει η ιστορία θα είχε άλλη ροή Η τύψη την οποία φαίνεται να βάζει ο Masaccio στο λυγμό των πρωτοπλάστων δεν έχει τελικά βιβλική στήριξη Η ακαμψία της συνείδησης με την είσοδο του εγωισμού στην ανθρωπότητα διαστρέβλωσε ακόμα και την έννοια της αθωότητας Έκτοτε η ενοχή θα δανείζεται από την αθωότητα τη μορφή της για κάλυψη Ο πρώτος άνθρωπος λοιπόν δεν μετανόησε Αυτό επισημαίνει ο Μιχαήλ Άγγελος παραμένοντας με τη συμβολική θωράκιση των προσώπων του πιο κοντά στην Παλαιά Διαθήκη ενώ ο Masaccio έχοντας την παθιασμένη ελευθερία του δραματουργού επινόησε την οδύνη Ο Μιχαήλ Άγγελος όντας κάτω από τον έλεγχο του Πάπα έπρεπε να προσέχει Φρόντισε όμως να δείξει τον χρόνο που έχει ρυτιδώσει τα πρόσωπα των πρωτοπλάστων ενώ τα σώματα παραμένουν ακόμα καινούρια όπως φτιάχτηκαν απrsquo τον Δημιουργό

Η σκηνή ακριβώς της μετάθεσης των ευθυνών έχει αποδοθεί σε πολλές ιστορημένες Βίβλους του τέλους του μεσαίωνα και γνωρίζουμε ότι τα εικονογραφημένα χειρόγραφα έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διάδοση των ιστοριών της Βίβλου κατά την περίοδο αυτή Βλέπουμε (εικ 8) ότι ο εικονογράφος δεν έχει καλλιτεχνική αξίωση Ήταν κανόνας στον μεσαίωνα να υποχωρεί η τεχνοτροπική αναζήτηση η ανατομική ορθότητα προς όφελος του ηθικού διδάγματος της εικόνας23 Το σχέδιο άτεχνο αλλά με πολύ καθαρές γραμμές μεταφέρει ευκρινώς αυτό που θέλει να διδάξει Ο Θεός με τα χαρακτηριστικά του μόνου προσώπου της Αγίας Τριάδας που ενσαρκώθηκε του Χριστού αναζητά με έντονη χειρονομία εξηγήσεις από τους πρωτοπλάστους για την πράξη τους Αυτοί κρύβουν τη γύμνια τους και η κινησιολογία τους εικονογραφεί με σαφήνεια την επιμονή τους στην ψευδή κρίση ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη υποκρίνεται ότι αγνοεί τα πάντα δείχνοντας προφανώς τον όφι που δεν έχει συμπεριληφθεί στο κάδρο Με πολύ απλά μέσα διασώζεται η πληροφορία που ενδιαφέρει τον μεσαιωνικό άνθρωπο δηλαδή η αλλοτρίωση στις συνείδησης η διακοπή της μετοχής του ανθρώπου στις ενέργειες του Θεού η ανευθυνότητα του ψεύδους ndash πράγματα που καταφανώς δεν πείθουν τον Θεό

Εικόνα 8 Ο Θεός επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους ιστορημένη Βίβλος 1220-1230

23 Ernst Kitzinger Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μετάφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007 σ 22

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 15: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Ένας άλλος πολύ μεγάλος ζωγράφος της Αναγέννησης σύχναζε επίσης στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας για να μυηθεί στην τεχνική του ζωγραφικού του διακόσμου Είναι ο Ραφαήλ Στο Βατικανό σώζεται μια δική του οροφογραφία ευθέως εμπνευσμένη από το έργο του Masaccio Η δική του εκδοχή της Εκδίωξης των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο παρουσιάζει ωστόσο κάποιες διαφορές σε σχέση με τη δραματικότητα και την ένταση του προτύπου

Εικόνα 9 Ραφαήλ Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Βατικανό

Οι δύο πρωταγωνιστές επαναλαμβάνουν σχεδόν την ίδια κινησιολογία που είδαμε στον Masaccio Ο Αδάμ κρύβει το πρόσωπο με τα χέρια του Η Εύα καλύπτει το στήθος της με το αριστερό χέρι ενώ με το δεξί κρύβει το φύλο της Η κίνησή της έχει χάρη και ελαφρότητα σύμφωνα με τις επιταγές της εποχής Αυτός που θρηνεί είναι μόνο ο άνδρας Η γυναίκα κοιτάζει τον ουρανό και μοιάζει να αναρωτιέται τι έκανε για να αξίζει αυτή την αντιμετώπισηhellip Το πρόσωπό της έχει γλυκύτητα και ομορφιά αλλά μαντεύουμε ότι διατηρεί την κενοδοξία της ανωριμότητας την ανεύθυνη οίηση ακόμα και αυτή την έσχατη στιγμή που όλα έχουν κριθεί Δεν μπορεί να συναντηθεί με τον εαυτό της δεν είναι ικανή να αναλύσει την πράξη της Τα βήματά της την οδηγούν προς την έξοδο αλλά όχι προς την κατανόηση Η έξοδος έχει άλλη αναπαράσταση εδώ Δεν υπάρχει πια η στενή πύλη αλλά μια σκάλα στο πλατύσκαλο της οποίας ορθώνεται ο άγγελος Η κίνηση του αγγέλου που καλύπτει τη μισή σχεδόν επιφάνεια της νωπογραφίας δεν έχει διατηρήσει καμία ένδειξη επιθετικής σκληρότητας και μάλλον φαίνεται να συνοδεύει απλώς το ζευγάρι προς τα έξω ακουμπώντας μάλιστα φιλικά το χέρι του στον ώμο του άνδρα Εξαιρετική είναι η διατύπωση της πτυχολογίας του και οι ανταύγειες του άκτιστου φωτός που λούζουν τον χιτώνα του τονίζουν την πνευματική του προέλευση τη συνεχιζόμενη σχέση του με τη θεία βούληση Αυτή η τελευταία δεν εκφράζεται με οξείες ακτίνες αλλά με γλώσσες πυρός που έρχονται

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 16: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

από πάνω Σε πολλά σημεία της σκάλας λάμπει το θείο φως διάφανο άχραντο και ορίζει την επικράτεια του Θεού την οποία μόλις έχασαν οι άνθρωποι

Εντύπωση προκαλεί η βλάστηση που διακρίνεται στο βάθος της γης Ο τόπος της εξορίας των ανθρώπων είναι πράσινος και καταλαβαίνουμε ότι ο Ραφαήλ θέλει να δείξει τη μακροθυμία του Θεού που άφησε έτοιμη τη γη να καρποφορήσει και να στεγάσει τα παιδιά του υπό την προϋπόθεση ότι αυτά θα αναλάβουν στο εξής την καλλιέργειά της διατηρώντας με τον ιδρώτα τους την ισορροπία της δημιουργίας Αυτός ο όρος εξυπακούεται στην ετυμηγορία του Θεού κατά τη Γένεση και δεν σήμαινε μόνο την οικολογική διάσταση της κτίσης αλλά και την αναγκαιότητα βιοπορισμού του ανθρώπου Το πρώτο και βασικό ένστικτο για τη διατήρηση της ζωής θα ήταν αυτό της αυτοσυντήρησης Ένας ζωγράφος φλωρεντινός που δούλεψε κυρίως στην Πάντοβα ο Giusto de Menabuoi έχει εφοδιάσει σε μια νωπογραφία του τον Αδάμ και την Εύα με τα σύνεργα της δουλειάς που τους περιμένει στη γη Αν και κατατάσσεται στην πρώτη Αναγέννηση μαθητής του Giotto και ενήμερος για τις νέες εξελίξεις της τέχνης η ζωγραφική του κλίμακα είναι ακόμα αρχαϊκή διατηρώντας από τον φθίνοντα μεσαίωνα την αφελή και διδακτική του διάσταση

Εικόνα 10 Giusto de Menabuoi Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο 1376-78

Βαπτιστήριο της Πάντοβα

Όλα τα στοιχεία της σύνθεσης μαρτυρούν την παλιά γοτθική της καταγωγή Οι μορφές είναι δύσκαμπτες και μετωπικές προβαλλόμενες σε σκούρο φόντο πρισματικών βράχων Βλέπουμε ότι η πύλη του παραδείσου από την οποία μόλις έχουν εξέλθει έχει περίτεχνη διακόσμηση και από το άνοιγμα διακρίνεται η ανθοφορία της βλάστησης που επικρατεί στον κήπο της Εδέμ σε αντίθεση με την φαιά αυστηρότητα του γήινου τοπίου Η αξίνα για τον άνδρα η ρόκα για τη γυναίκα συμπυκνώνουν τις βασικές ανάγκες που θα έχουν στην αφιλόξενη γη τη διατροφή και την προστασία από τις καιρικές συνθήκες Αξιοπρόσεκτο είναι ότι ο άγγελος φέρει εξαρτήματα στρατιωτικής πανοπλίας και ότι οι πρωτόπλαστοι είναι ντυμένοι

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 17: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Δύο σχεδόν αιώνες νωρίτερα στον καθεδρικό του Μονρεάλε της Σικελίας συναντούμε εικονογραφημένους τους πρωτοπλάστους σε ψηφιδωτό με τα ίδια σύνεργα του Βαπτιστηρίου της Πάντοβα αλλά σε ώρα εργασίας Με τη βυζαντινή σχηματικότητα διατυπώθηκε τούτο το στιγμιότυπο από την καθημερινή ζωή των εξόριστων ανθρώπων στη γη Η Εύα ξαποσταίνει σκεφτική και αναλογίζεται πιθανώς τι έχασε εγκαταλείποντας τον παράδεισο την ώρα που βλέπει τον σύντροφό της να ξεχερσώνει τη γη

Εικόνα 11 Αδάμ και Εύα ψηφιδωτό Καθεδρικός Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Από τον ίδιο ναό προέρχεται και το ακόλουθο ψηφιδωτό με πιο ξεκάθαρη βυζαντινή τυπολογία όπου η αφηγηματική ανάπτυξη συνδέει δύο επεισόδια στο ίδιο θεματικό πλαίσιο

Εικόνα 12 Προπατορικό αμάρτημα εκδίωξη από τον παράδεισο ψηφιδωτό Καθεδρικός

Μονρεάλε Σικελία 1176-1189

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 18: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Κάποιες παρατηρήσεις επιβάλλονται Η αναπαράσταση του Θεού με τη μορφή του Χριστού βλέπουμε ότι έχει βυζαντινή προέλευση ακολουθημένη από τη Δύση κατά γράμμα όπως διαπιστώσαμε στο ιστορημένο χειρόγραφο του 13ου αιώνα (εικ 8) Αυτή η ταύτιση του Θεού-Πατέρα με τον Χριστό ως προς την εικονογραφική μορφοποίηση στηρίζεται σε αποφάσεις οικουμενικών συνόδων αλλά δεν μπορούμε να επεκταθούμε περισσότερο επrsquo αυτού γιατί υπερβαίνει τη θεματολογία του παρόντος κειμένου Ο Θεός αριστερά επισκέπτεται τους πρωτοπλάστους και τους θέτει ερωτήσεις Αυτοί αποτυπώνουν όσα η Γένεση αναφέρει Ο Αδάμ δείχνει την Εύα εκείνη δείχνει το φίδι Η όψη τους προδίδει συντριβή όχι όμως και μετάνοια Κρύβουν τη γυμνότητά τους Το δέντρο της γνώσης του καλού και του κακού παρεμβάλλεται μεταξύ του Θεού και των ανθρώπων Η μεσαιωνική εικονογραφία τόσο της Ανατολής όσο και της Δύσης διαμορφώνει αυτό που θα λέγαμε σήμερα κινούμενα σχέδια με λεπτομερή αποτύπωση των συμβόλων που υπάρχουν στις βιβλικές διηγήσεις για να διδάσκονται οι πιστοί Αποτέλεσμα της εμμονής των πρωτοπλάστων στην ανευθυνότητά τους είναι το πέρασμα από την πύλη του παραδείσου προς την άγονη γη Ο άγγελος εντυπωσιακά εκτελεσμένος δεν κρατά ρομφαία και δεν διώχνει βίαια τους ανθρώπους απλώς τους οδηγεί ήρεμα προς τον τόπο της εξορίας τους σεβόμενος την εικόνα του Θεού που δεν μπορεί να εκπέσει από την καταβολή της ύπαρξής τους Εξάλλου μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο καλλιτέχνης δεν παρακινήθηκε από σύμπτωση για να σχεδιάσει την ομοιότητα που εμφανώς συνδέει τις μορφές του Θεού αριστερά και του Αδάμ δεξιά Εδώ φαίνεται καθαρά ότι η βυζαντινή καλλιτεχνία επηρεασμένη από το πνεύμα των Ελλήνων Πατέρων αντιμετωπίζει την προπατορική αστοχία ως ένα επεισόδιο της ιστορίας της ανθρωπότητας χωρίς νύξη δικαιϊκής επιβολής και χωρίς την έξαρση της τιμωρητικής παραστατικότητας που υπάρχει στη Δύση Ο άνθρωπος παραμένει υιός του Θεού ακόμα και μετά την αποστασία γιατί το θεϊκό στίγμα της πνοής που ζωντάνεψε τον πηλό του ανθρώπου δεν μπορεί να χαθεί Σrsquo αυτή την παραδοχή στηρίζεται ολόκληρη η ιστορία της σωτηρίας Η άκτιστη ενέργεια της δημιουργίας δεν εξαλείφεται από το πρόσωπο του ανθρώπου Ίσως εδώ να κρύβεται η αιτία για την οποία ο ελληνικός μεσαίωνας δεν παρουσίασε τις αγριότητες που ιστορούνται στον δυτικό Το μπαρόκ ndash για να τελειώσουμε με αυτό την εικαστική περιήγηση στο προπατορικό αμάρτημα ndash αύξησε ακόμα περισσότερο τη βιαιότητα της κίνησης σύμφωνα και με τις επιταγές της Αντιμεταρρύθμισης η οποία ζητούσε από την τέχνη να επιβάλλεται με τη συγκίνηση και το πάθος Ο πίνακας του φλωρεντινού Ottavio Vannini με θέμα την Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο εντάσσεται πλήρως στην επείγουσα ανάγκη που είχε η καθολική εκκλησία τον 17ο αιώνα για να πείσει περί της αλήθειας που αυτή διεκδικούσε και όχι η προτεσταντική αμφισβήτηση Η κίνηση η ένταση η συγκίνηση η μέθεξη το χρώμα το συναίσθημα είναι στοιχεία που μεταδίδονται αμέσως από τούτο το έργο όπου όλα τα σώματα έχουν ξεφύγει εντελώς από τον άξονά τους ακόμα και ο ίδιος ο άγγελος ndash κυρίως αυτός Η ήρεμη νοησιαρχία της Αναγέννησης έχει τελειώσει Οι καλλιτέχνες του νέου ρεύματος τολμούν να παραβούν ακόμα και τους κανόνες των αναλογιών προκειμένου να προσεγγίσουν περισσότερο την πραγματικότητα και να συγκινήσουν όπως συνέβη εδώ στις αναλογίες της Εύας εμφανώς χωρίς ανατομική ευστοχία Η χρωματική παλέτα

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 19: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

ενδυναμώνει στο βάθος την οργή του Θεού και ακολουθεί την ίδια πλάγια κλίση των σωμάτων καταδιώκει σα φωτιά τους τιμωρημένους Δεν υπάρχει έλεος Και είναι τέτοια η βιασύνη της κίνησης ώστε δεν σκέφτηκαν οι άνθρωποι ούτε να σκεπάσουν τα κρυφά τους μέρη ούτε καν να αποκτήσουν έκφραση Φαίνεται ότι έχουν αιφνιδιαστεί τόσο πολύ που δεν πρόλαβαν να θρηνήσουν Η εποχή δεν στέκεται σε τέτοιες λεπτομέρειες Το ουσιώδες είναι να καταδειχθεί η διάσταση της ποινής η αμεσότητα της πράξης Στο εικονολογικό επίπεδο είναι δύσκολο να μην παραδεχθεί κανείς την ποιότητα του φωτός που αναδεικνύει τα σώματα τη σοφή εναλλαγή σκιάς-φωτός και την ωραία αναζήτηση των χρωμάτων

Εικόνα 13 Ottavio Vannini Εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο λάδι 17ος αι

Μουσείο Καλών Τεχνών Νίκαιας Γαλλία

3 Η εις Άδου κάθοδος Οι διαφορές που είδαμε στην εικαστική σύνταξη του προπατορικού αμαρτήματος της δυτικής και της ανατολικής τεχνοτροπίας δικαιολογούνται από την αντίστοιχη θεολογική άποψη των δύο εκκλησιών Η οντολογική διάβρωση της ανθρώπινης φύσης από την αμαρτία επέφερε τον θάνατο Η ίδια οντολογική κατανόηση του θανάτου ως ελεύθερης αποκοπής από την πηγή των όντων χαρακτηρίζει και την άρση των συνεπειών της προπατορικής αστοχίας στην ορθόδοξη σκέψη Μόνον ο ίδιος ο Θεός απαλλαγμένος από την τρεπτότητα της φύσης και της ουσίας Του θα μπορούσε να επαναφέρει την τάξη που είχε ορίσει μέσα στη δημιουργία Η ενανθρώπηση του Υιού και Λόγου του Θεού είναι η κορυφαία εκδήλωση της Θείας Οικονομίας Ο Χριστός ως νέος Αδάμ εισερχόμενος στην ιστορία ακολουθεί όλα τα στάδια της ανθρώπινης μοίρας ndash και τον θάνατο Αλλά ο θάνατός Του συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Και η πρόσληψη της Ανάστασης στη δυτική και βυζαντινή τέχνη παρουσιάζει θεμελιωδέστερες διαφορές από αυτήν του προπατορικού

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 20: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

αμαρτήματος Τίποτα το κοινό δεν συνδέει τις δύο θεολογικές προσεγγίσεις και φυσικά τις αντίστοιχες τεχνοτροπικές συνδηλώσεις Η απόδοση του Χριστού σε κάθετη ανάπτυξη με ανοδική φορά πάνω από τον τάφο εκφράζει στη δυτική τέχνη μόνο τη δοξαστική νίκη του Θεού επί του θανάτου και άρα την ηθική ανάπλαση του ανθρώπου Η καθοδική φορά του Χριστού προς το βασίλειο του θανάτου εκφράζει στη βυζαντινή τέχνη την οντολογική ανασύσταση του ανθρώπου την παλιγγενεσία Είναι η εις Άδου κάθοδος Η απόδοση αυτή βρίσκεται μακριά από την κατανόηση της προπατορικής αμαρτίας ως εξαγοράς δια της θυσίας του Χριστού24 Κατά τον ίδιο τρόπο η μετάβαση του Χριστού στον Άδη αποκτά με την ανατολική σήμανση τον σωτηριώδη χαρακτήρα της μεταμόρφωσης του ανθρώπου που εγκαινιάζει μια καινούρια ζωή Η γνωστότερη απεικόνιση της Ανάστασης είναι εκείνη της Μονής της Χώρας στην Κωνσταντινούπολη Αλλά δεν πρέπει να αγνοηθεί η εξαίρετη ψηφιδωτή παράσταση της Μονής Δαφνίου του Οσίου Λουκά στη Λειβαδιά της νέας Μονής Χίου κλπ

Εικόνα 14 Η εις Άδου κάθοδος τοιχογραφία Μονή της Χώρας Κωνσταντινούπολη π 1320

Μια τέτοια απεικόνιση του θανάτου δεν εξιστορεί αλλά θεολογεί25 Έργο της παλαιολόγειας αναγέννησης διακρίνεται για την φυσιοκρατική απόδοση των σωμάτων τα ψιλόλιγνα αναστήματα την κίνηση στα ιμάτια το χρώμα Σε μαύρο φόντο που συμβολίζει το θάνατο προβάλλεται ο Χριστός περιβαλλόμενος από

24 Βασιλεία Γερουκάκη Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 σ95 25 Όππ σ95

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 21: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

ωοειδή θεία δόξα laquoκεντημένηraquo με χρυσά αστέρια Είναι ο κύριος του σύμπαντος ο δημιουργός της κτίσης Βίαιη κίνηση προδίδει ο διασκελισμός Του ακολουθούμενη από τον κυματισμό των ενδυμάτων Του Μαντεύουμε τη δύναμη της καθόδου Του τον σεισμό που ακολούθησε το θάνατό Του ndash το μόνο εξάλλου περιγραφικό στοιχείο που υπάρχει στα ευαγγελικά κείμενα σχετικά με τη στιγμή του θανάτου Αρπάζει από τον καρπό των χεριών τους τον Αδάμ και την Εύα οι οποίοι βγαίνουν από αντικριστές σαρκοφάγους Η ασίγαστη δύναμη με την οποία έχει αποτυπωθεί αυτή η έγερση των πρωτοπλάστων σημαίνει ότι μόνοι τους δεν είχαν τη δυνατότητα να αναστηθούν αλλά περίμεναν την ζωοποιό ενέργεια του Θεού προσευχόμενοι μέσα στους αιώνες πράγμα που φαίνεται από το ελεύθερο χέρι τους σε ικεσία Γράφει ο Φώτης Κόντογλου laquoΟ Αδάμ παρίσταται ως γέρων βαθύγερος με μαλλιά οπού κλώθουν εις τους ώμους του με πρόσωπον αγριωπόν και σκληρόν η δε Εύα ως γραία ασπρόμαλλη τυλιγμένη εις το φόρεμά της και οι δύο δε εγείρουν τας χείρας των εις στάσιν παρακλητικήνraquo26 Η περιγραφή του Κόντογλου αφορά σε άλλες παραστάσεις του θέματος με την παραλλαγή της έγερσης μόνο του Αδάμ ενώ η Εύα δέεται ή με τη δέηση και των δύο πρωτοπλάστων Η συντριβή του θανάτου ο οποίος εμφανίζεται συνήθως ως γέρος αλυσσοδεμένος έχει την αστραπιαία δόνηση της θεϊκής δύναμης με κατάσπαρτα στο έδαφος τα κλειδιά του Άδη σπασμένες τις πόρτες και συντρίμμια Αριστερά στέκονται οι προφητάνακτες της Π Διαθήκης και ο Άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος Δεξιά ο Άβελ νέος αγένειος κρατώντας ποιμενική ράβδο ο Μωυσής και άλλα πρόσωπα της ιερής ιστορίας Μια σπάνια αναπαράσταση της Ανάστασης με την κάθοδο του Χριστού στον Άδη υπάρχει σε ιστορημένο χειρόγραφο του 11ου αιώνα στη Δύση και μάλιστα φιλοτεχνημένο στο σπουδαίο μοναστήρι του Μοντεκασσίνο στην Ιταλία

Εικόνα 15 Η εις Άδου κάθοδος μικρογραφική παράσταση κώδικας λειτουργικών πασχαλινών

ασμάτων (Exultet) Barberini (codBarbLat 592) Montecassino 1087 Biblioteca Apostolica Vaticana Βατικανό

26 Φώτης Κόντογλου Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 σ 179

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 22: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Η παράσταση εντάσσεται στο πρόγραμμα πολιτιστικής αναμόρφωσης του Μοντεκασσίνο από τον ηγούμενό του Desiderius κατοπινό Πάπα Βίκτορα Γ΄ ο οποίος είχε ορισθεί παπικός λεγάτος στην Κωνσταντινούπολη πριν εκλεγεί Πάπας και εξ αυτού του λόγου γνώρισε από κοντά τον πολιτισμό της βασιλεύουσας μετακάλεσε μάλιστα καλλιτέχνες από την Κωνσταντινούπολη για να ενδυναμώσουν την πνευματική ακτινοβολία του μοναστηριού του Το ρωμανικό ύφος στη μικρογραφία αυτή έχει συναντήσει τη βυζαντινή θεματογραφία Παρατηρούμε ότι ο διασκελισμός του δεσπόζοντος Χριστού στο κέντρο έχει κρατήσει τον χαρακτήρα της βίαιης κίνησης που είδαμε στη Μονή της Χώρας με τις άκρες των ιματίων Του να ίπτανται και τη γραμμική πτυχολογία διαταραγμένη Η ένταση του αναστάσιμου γεγονότος έχει κομματιάσει τις πύλες του Άδη Ο θάνατος βρίσκεται υποταγμένος κάτω από τα πόδια του Χριστού Ο Αδάμ ανασύρεται από τον καρπό δίπλα του η Εύα τείνει το χέρι και ακολουθεί το πλήθος των άλλων νεκρών που αναμένουν την ανάσταση σχεδιασμένο σε άψογη ισοκεφαλία κατάλοιπο και αυτό του βυζαντινού τρόπου απόδοσης του πλήθους

Από την άλλη μεριά αποδίδονται ημίσωμοι οι προφητάνακτες οι προφήτες οι άγιοι επίσης με ισοκεφαλία Ο μεσαιωνικός καλλιτέχνης δείχνει ότι έχει κατανοήσει το οντολογικό στίγμα του θέματος που ερχόταν από την Ανατολή διδαγμένο ίσως από τους ομοτέχνους του της Κωνσταντινούπολης αποδίδοντας όμως με φορμαλιστικό τρόπο την παλιγγενεσία της ανθρώπινης φύσης την επαναφορά του ανθρώπου στην πορεία προς τη θέωση την οποία είχε διακόψει η προπατορική αστοχία Η κεντρική μορφή του Χριστού με σταυρό θυμίζει πολύ εκείνη της Νέας Μονής Χίου η οποία είναι σχεδόν σύγχρονη με τη μικρογραφία του Μοντεκασσίνο Στην Ανατολή είναι η εποχή της κομνήνειας τέχνης που ακολουθεί την άνθηση της μακεδονικής λάμψης αλλά όσο προχωρούμε προς τον 12ο αιώνα τόσο η αποτύπωση των συναισθημάτων και του πάθους θα γίνεται εντονότερη με την ανάδειξη της κίνησης τις κυματιστές απολήξεις των ενδυμάτων και άλλα στοιχεία σχεδόν μανιεριστικά Η τέχνη φαίνεται ότι laquoέπιασεraquo το γενικότερο αίσθημα που επικράτησε στα ταραγμένα χρόνια μετά το Ματζικέρτ27

4 Σύνθεση

Η πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος στηρίχθηκε στην αρχή της αξιοποίησης της ιστορίας της τέχνης ως κύριου διδακτικού άξονα και όχι ως βοηθητικού εποπτικού μέσου Χρησιμοποιήθηκαν επιλεγμένα έργα τέχνης που εντάχθηκαν στη λογική ακολουθία της αφηγηματικής ροής την οποία εξυπηρέτησαν ως βασικά αναλυτικά εργαλεία Πιστεύω ότι ο κανόνας για μια άλλου είδους διδασκαλία των Θρησκευτικών είναι η άμεση γνωστική διαθεσιμότητα της εικόνας τέχνης προς τους διδασκόμενους από και προς την οποία είναι δυνατό να εκκινεί και να καταλήγει ένα μάθημα Η επιτυχία μιας τέτοιου είδους διδακτικής πράξης εξαρτάται όχι μόνο από τη σχολαστική επιλογή των έργων τέχνης αλλά και από τη δυνατότητα του διδάσκοντα να κάνει αυτά τα έργα να μιλήσουν δηλαδή να πάρουν τον πρώτο λόγο στη συνείδηση των μαθητών Έτσι ένα μάθημα τεκμηριώνεται οπτικά και αποβάλλει την αυθαίρετη θεωρητική του σύσταση μειώνοντας ως ένα σημείο τον βερμπαλισμό που κουράζει 27 Ναυσικά Πανσέληνου Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 σσ 189-191

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 23: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Η εικόνα έχει το πλεονέκτημα ότι δημιουργεί ένα σύμπαν με τη δική της αναπόδραστη γραφή στο χώρο αρκεί να υπάρχει η δυνατότητα αποκωδικοποίησης των σημείων που συγγενεύουν με τον διδακτικό σκοπό Δεν πρέπει να αγνοούμε ότι όλα τα έργα τέχνης και οι λατρευτικές παραστάσεις σε Ανατολή και Δύση έγιναν για να εκπαιδεύσουν να παιδαγωγήσουν να παρακάμψουν τον κειμενικό σκόπελο λόγω της αντικειμενικής δυσκολίας που είχε το πλήθος των πιστών να χρησιμοποιήσει τη γραφή και την ανάγνωση Αυτό προϋποθέτει δύο βασικές δεξιότητες του διδάσκοντα 1 Να μπορεί να κοινωνήσει στο ακροατήριο την πρόθεση του δημιουργού του έργου τέχνης και 2 Να γνωρίζει τα βασικά τεχνοτροπικά ρεύματα και το έργο των πρωτοπόρων εικαστικών δημιουργών καθώς και το βυζαντινότροπο συντακτικό της εικόνας Η εικονολογική εξέταση των έργων που παρουσιάσθηκαν αρχίζοντας από τον Masolino da Panicale και καταλήγοντας στον Ottavio Vannini περνώντας από τον εμβληματικό Masaccio τον Μιχαήλ Άγγελο τον Ραφαήλ τον Giusto de Menabuoi καθώς και από τα ψηφιδωτά του Μονρεάλε της Σικελίας ή από μικρογραφικές παραστάσεις του μεσαίωνα έδωσε τη δυνατότητα να αναλυθεί η διαφορετική προσέγγιση του θέματος του προπατορικού αμαρτήματος από Ανατολή και Δύση Μέσα από τα ίδια τα έργα πράγματι προσεγγίσαμε την οντολογική διάσταση κατανόησης από τους Έλληνες Πατέρες της πρώτης αυτονόμησης του ανθρώπου από τον Δημιουργό και την τιμωρητική αντίληψη της Δύσης με την πρόταξη του ζεύγους αμαρτία-ποινή

Είναι εύλογο ότι η θεολογική διαφοροποίηση της Δύσης στο σημείο αυτό εστιάζει περισσότερο στην ορθολογική μέθοδο ερμηνείας ενώ η ορθόδοξη επιμένει στη διάσωση της εικόνας του Θεού στο ανθρώπινο πρόσωπο ακόμα και μετά την προπατορική αστοχία Έτσι η ανατολική τέχνη παρήγαγε μια εικονογραφία που δεν επιβαρύνει το ανθρώπινο σώμα με την οργή και την εξουσία του Θεού αλλά καταγράφει την πατρική στοργή ακόμα και την ύστατη στιγμή της έξωσης από τον παράδεισο χωρίς ακρότητες Μπορούμε να συμπεράνουμε ότι το σχέδιο της Θείας Οικονομίας αρχίζει ακριβώς από εκείνη τη στιγμή της στέρησης του παραδείσου για να κορυφωθεί στην εκρηκτική διατύπωση του Χριστού που κατεβαίνει στον Άδη για να συμπαρασύρει στην ανοδική πορεία προς την ανάσταση όχι μόνο τους πρωτοπλάστους αλλά και όλα τα πλήθη των νεκρών Αυτοί οι τελευταίοι όπως και οι πρωταίτιοι της οντολογικής διαταραχής είχαν αποξενωθεί από το άκτιστο φως Η παράσταση της εις Άδου καθόδου του Χριστού υπομνηματίζει με τον καλύτερο τρόπο τη συνέγερση της ανθρώπινης φύσης που αγγίζεται από την αναστάσιμη έκλαμψη και δεν μένει μόνο στη δοξαστική μοναχική έγερση του Χριστού από τον τάφο

Ο Χριστός εισήλθε μέσα στο χρόνο ο αιώνιος χώρεσε στην ιστορία για να διασώσει τον άνθρωπο από την ανυπαρξία Μπορούμε να πούμε ότι άνθρωπος και ανυπαρξία είναι δύο αντινομικές έννοιες αφού ο άνθρωπος έχει μέσα του ως δημιουργική αρχή την εικόνα του Θεού την άκτιστη πνοή και την τάση προς την τελείωση προς τη θέωση Αυτή την τάση και την τάξη αποκατέστησε η Ενσάρκωση που συνέβη για να υπάρξει η Ανάσταση Η συνηθισμένη πατερική φράση που εκφράζει αυτή την οικονομία της σωτηρίας είναι ότι laquoο Θεός έγινε άνθρωπος ώστε να μπορεί και ο άνθρωπος να γίνει Θεόςraquo28 Τούτη η βεβαιότητα της αθανασίας

28 Philip Sherrard όππ σ 106

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 24: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

αποτελεί τομή ανάμεσα στην αρχαία ελληνική σκέψη και στον χριστιανισμό γιατί η αρχαία σκέψη δεν μπόρεσε ποτέ να αποκτήσει την ελπίδα της υπέρβασης της ύλης ούτε να νικήσει το θάνατο29

Είναι νομίζω περιττή η επανάληψη της άποψης ότι η διαφορά Ανατολής και Δύσης στην επεξεργασία των μεγάλων ζητημάτων που θέτει η Γένεση δεν αφαιρεί τίποτα από τα σημαντικά κατορθώματα που αμοιβαίως κατέθεσαν στο εικονογραφικό πεδίο Δεν είναι μάλιστα καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι η Αναγέννηση αρχίζει σύμφωνα με τους ιστορικούς της τέχνης από την τοιχογραφία του Masaccio στο παρεκκλήσιο Brancacci της Φλωρεντίας όπου αποτύπωσε με εντελώς καινούριο τρόπο την εκδίωξη των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο Οι πρώτοι εκείνοι άνθρωποι απέκτησαν τις σκιές τους μπαίνοντας στην ύλη και η τέχνη έμαθε απrsquo αυτές τις σκιές να πλάθει την ύλη του κόσμου προσθέτοντας την τρίτη διάσταση την προοπτική

Βασική βιβλιογραφία Αγ Συμεών ο Νέος Θεολόγος Τα Άπαντα (Θεσσαλονίκη 1969) Ομιλία 19 Ομιλία 5 Arasse Daniel Lrsquohomme en perspective ndash Les primitifs drsquoItalie Hazan 2008 Baldini Umberto Masaccio Gallimard Paris 2001 Baldini Umberto Casazza Ornella La chapelle Brancacci Gallimard 1991 Baldinotti Andrea Cecchi Alessandro Ferinella Vincenzo Masaccio et Masolino Cinq Continents 2002 Βλέτσης Αθανάσιος Β Το Προπατορικό αμάρτημα στη Θεολογία Μαξίμου του Ομολογητού ndash Έρευνα στις απαρχές μιας οντολογίας των κτιστών εκδ Τέρτιος Κατερίνη 1998 Chastel Andreacute LItalie et Byzance eacuteditions de Fallois 1999 Γερουκάκη Βασιλεία Η συνάφεια φωτός και προσώπου στην χριστιανική ορθόδοξη αγιογραφία Έσοπτρον Αθήνα 2014 Δαμασκηνός Ιωάννης Έκθεσις ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως 2-3 PG 94 Dor Edouard Les couilles drsquoAdam-sur une fresque de Masaccio SensampTonka Paris 2010 Θεολόγος Γρηγόριος Λόγος 14 Περί φιλοπτωχείας PG 35 Hauser Arnold Κοινωνική ιστορία της τέχνης τ1 μφρ Παναγιώτης Κονδύλης εκδ Κάλβος 1984 Hautecoeur Louis Les primitifs Italiens Paris Henri Laurens 1931 Ουσπένσκυ Λεωνίδας Η θεολογία της εικόνας στην ορθόδοξη εκκλησία εκδ Αρμός 1993 Kitzinger Ernst Η Βυζαντινή τέχνη εν τω γενέσθαι τα κύρια τεχνοτροπικά ρεύματα στην περιοχή της Μεσογείου 3ος-7ος αιώνας μφρ Στέλλα Παπαδάκη-Oumlkland Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης 2007

29 Για τη σχέση της αρχαίας ελληνικής και της βυζαντινής τέχνης με το θάνατο βλ Στέλιος Ράμφος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 σσ 29-43

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60

Page 25: Η Ιστορία της Τέχνης στο μάθημα των Θρησκευτικών. Πρόταση διδασκαλίας του προπατορικού αμαρτήματος

Μαρτζέλος Γεώργιος Δ Ουσία και ενέργειαι του Θεού κατά τον Μέγαν Βασίλειον Συμβολή εις την ιστορικοδογματικήν διερεύνησιν της περί ουσίας και ενεργειών του Θεού διδασκαλίας της Ορθοδόξου Εκκλησίας εκδ Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1993 Ματσούκας Νικόλαος Α Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄ (Έκθεση της ορθόδοξης πίστης) εκδ Πουρναρά θεσσαλονίκη 1985 Ματσούκας Νικόλαος Α Το πρόβλημα του κακού Δοκίμιο πατερικής θεολογίας εκδ Π Πουρναρά Θεσσαλονίκη 1986 Μ Αθανάσιος Κατά Ελλήνων 4 PG 25 Μ Βασίλειος Εις την Εξαήμερον 2 5 PG 29 Νύσσης Γρηγόριος Περί κατασκευής ανθρώπου 16 PG 44 Νύσσης Γρηγόριος Λόγος Κατηχητικός ο Μέγας 6 PG 45 Ντυμπύ Ζώρζ Τέχνη και κοινωνία τον μεσαίωνα μφρ Ελευθ Ζέη εκδ Ολκός 2009 Πανσέληνου Ναυσικά Βυζαντινή ζωγραφική η βυζαντινή κοινωνία και οι εικόνες της Καστανιώτης Αθήνα 2010 Παπαδάκης Γιώργος Μικρή ιστορία του φωτός στη θρησκευτική τέχνη του Βυζαντίου και της Δύσης Το φως και το σώμα Αθήνα 2012 Ράμφος Στέλιος laquoΑνέσπεροι εν τάφωraquo στο Από τα Πορτραίτα του Φαγιούμ στις Απαρχές της Τέχνης των Βυζαντινών Εικόνων (μια συμβολή για μιαν άλλη προσέγγιση) εισαγωγικά επιλογή κειμένων σχόλια Ευφροσύνη Κ Δοξιάδη Βικελαία Βιβλιοθήκη Δήμου Ηρακλείου 1998 Ρωμανίδης Ιωάννης Σ Το προπατορικόν αμάρτημα εκδ Δόμος 1992 Stern Henri Lrsquoart byzantin Presses Universitaires de France 1966 Sherrard Philip Το ιερό στη ζωή και στην τέχνη εκδ Ακρίτας Αθήνα 1994 Κόντογλου Φώτης Έκφρασις της ορθοδόξου εικονογραφίας τ Α΄ Αστήρ 1960 Tablot-Rice David Βυζαντινή τέχνη μτφ Ανδρέας Παππάς Υποδομή 1994 Χρυσόστομος Ιωάννης Εις την Γένεσιν 16 5 PG 53 Χρυσόστομος Ιωάννης Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν 101 PG 60