ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΡΟΛΟΓΟΣ 9

Εισαγωγή15

Οι πηγές 23

Ποσοτική ανάλυση της κατανομής των στηλών 37

Οι τίτλοι των εφημερίδων 67

Ο ελληνικός τύπος για την πολιτική κρίση και μεταρρυθμίσεις 1897-1909 93

Ο τύπος και το στρατιωτικό κίνημα του 1909 191

Η εικόνα του κινήματος μετά το κίνημα 301

Επίλογος αναστοχασμού 307

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 311

laquoΟ τύπος ndashΑν σταθμίσει κανείς πώς ακόμη και τώρα όλα τα μεγάλα πολιτικά γεγονότα υφέρπουν στο προσκήνιο κρυφά και συγκαλυμμένα πώς συγκα-λύπτονται από ασήμαντα συμβάντα και δείχνουν μικρά στο πλησίασμά τους πώς αυτά πολύ καιρό αφού συμβούν δείχνουν τη βαθιά τους επίδραση και προκαλούν εκ των υστέρων δονήσεις ndashποια σημα-σία μπορεί κανείς να αναγνωρίσει στον τύπο έτσι όπως αυτός είναι τώρα με την καθημερινή δαπάνη πνεύμονος για να ουρλιάξει να ξεκουφάνει να ερε-θίσει να τρομάξει ndashείναι τίποτε περισσότερο από τον διαρκή τυφλό θόρυβο ο οποίος παραπλανεί τα αυτιά και τις αισθήσεις προς μια λανθασμένη κατεύ-θυνσηraquo1

1 Nietzsche Friedrich laquoVermischte Meinungen und Spruumlcheraquo 187779 sect321 στο Nietschersquos Werke Taschenausgabe Leipzig 1906 V 158-159

Εισαγωγή

Πριν εμβαθύνουμε στην προβληματική του θέματος πρέπει να παρουσιαστεί το χρονικό πλαίσιο στο οποίο αναφέρε-

ται η παρούσα εργασία και οι πηγές της Ο χρόνος λοιπόν εκτεί-νεται από την ήττα της Ελλάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 έως το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδή το 1909 Είναι η εποχή που προέκυψαν οι προϋποθέσεις για μια διαδικασία εκ-συγχρονισμού ο οποίος θα οδηγούσε σε αναδόμηση την πολι-τική κατάσταση πραγμάτων στην Ελλάδα οι νεοεμφανισθείσες στην πολιτική σκηνή της Ελλάδας φιλελεύθερες πολιτικές δυ-νάμεις ανέλαβαν υπό την ηγεσία του Ε Βενιζέλου την εξουσία (πρακτικά μετά τις εκλογές της 28111910) από την οποία υποχρεώθηκαν να αποχωρήσουν τα παλαιά κόμματα Έτσι τέθη-κε σε κίνηση η διαδικασία εκσυγχρονισμού της Ελλάδας η οποία ξεκίνησε με την αναθεώρηση του συντάγματος Όμως αυτό το χρονικό διάστημα δεν ορίζεται απλώς από τα πολιτικά γεγονότα που σηματοδοτούν την αρχή και το τέλος του ως μια περίοδος της νεοελληνικής ιστορίας Σε αυτό συνηγορούν και επιχειρή-ματα που σχετίζονται με την ιστορία του τύπου Συγκεκριμένα όλες οι ευρείας κυκλοφορίας εφημερίδες εξέφρασαν με αφορμή τον ελληνοτουρκικό πόλεμο την άποψη ότι ήταν αναγκαία μια αλλαγή στα πολιτικά πράγματα στην Ελλάδα Πρώτη η ΑΚΡΟ-ΠΟΛΙΣ του Βλάσση Γαβριηλίδη όρισε ήδη πριν από την ήττα στο

16 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

κύριο άρθρο της 1118972 την ανάγκη μιας δημόσιας συζήτη-σης καθολικής ιδιαίτερα όμως από τις στήλες των εφημερίδων για τα αίτια της διαπιστούμενης πολιτικής (και ως εκ τούτου εθνικής) κρίσης και για τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις τη λεγό-μενη laquoειρηνική επανάστασηraquo η οποία θα οδηγούσε καθώς έλεγε στην υπέρβαση της κρίσης Οι ΚΑΙΡΟΙ εξέφρασαν στο κύριο άρ-θρο της 10518973 την άποψη ότι η ήττα καθιστούσε αναγκαία μια πολιτική μεταρρύθμιση η οποία μόνη θα μπορούσε να σώσει το έθνος Μάλιστα στο κύριο άρθρο της 16518974 υποστήριξε ότι έπρεπε να λάβει χώρα μεταρρύθμιση του πολιτικού συστή-ματος μόλις θα αποχωρούσαν τα τουρκικά στρατεύματα από τη Θεσσαλία Το ΕΜΠΡΟΣ δεν διατύπωσε αρχικά δική του θέση στη συζήτηση για τις μεταρρυθμίσεις που θεωρήθηκαν απαραίτητες λόγω της ήττας παρά σχολίασε απλώς τις απόψεις άλλων εφημε-ρίδων Μόλις στις 9618975 ασχολήθηκε με το θέμα χωρίς όμως να προτείνει συγκεκριμένα μέτρα Η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ υποστήριξε στις 30(11)618976 την εισαγωγή μεταρρυθμίσεων laquoΉλθεν η ώρα δια τολμηράς μεταρρυθμίσειςraquo Η ΕΣΤΙΑ δημοσίευσε στις 361897 τη γνώμη ότι αμέσως μετά την αποκατάσταση της ειρήνης έπρεπε να αρχίσει η εισαγωγή μεταρρυθμίσεων με τις οποίες θα άρχιζε η laquoαναμόρφωσις του έθνουςraquo Στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 όλες οι εφημερίδες έβλεπαν την υλοποίηση των μεταρρυθμιστι-κών τους προτάσεων η οποία θα ολοκληρωνόταν με τις δύο εκλο-γικές αναμετρήσεις του 1910

Αντικείμενο τώρα της παρούσας έρευνας είναι οι συζητήσεις στον τύπο για την πολιτική κρίση και την ανάγκη εισαγωγής με-ταρρυθμίσεων στο επίπεδο των θεσμών και στο επίπεδο αυτού που ονόμαζαν οι εφημερίδες πολιτική πρακτική Το περιεχόμενο των απόψεων που εκφράστηκαν αναλύεται στο κύριο μέρος του βιβλίου Έχει διαπιστωθεί ότι μετά το τέλος του πολέμου ξεκίνη-

2 laquoΑθήνα 31 Δεκεμβρίουraquo σ 33 laquoΟ ζουρλομανδύαςraquo4 laquoΝεκροφάνειαraquo5 Κύριο άρθρο laquoΖητήματα εκσυγχρονισμούraquo6 laquoΕκ της Ελλάδοςraquo σ 2-3

17ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σε όντως μια δημόσια συζήτηση για τα αίτια της ήττας συζήτηση στην οποία οι δημοσιογράφοι διαδραμάτισαν έναν κεντρικό ρόλο Εντόπιζαν τα αίτια στο πολιτικό σύστημα και στα πολιτικά ήθη της Ελλάδας και κυριαρχούσε η άποψη ότι το πολιτικό σύστημα είχε αγγίξει τα όριά του ότι κυριαρχούσε μια κατάσταση πολιτι-κής και εθνικής αποσύνθεσης και ότι έπρεπε να εισαχθούν μεταρ-ρυθμίσεις που θα οδηγούσαν στην υπέρβαση της κρίσης Τέτοιες απόψεις επανέρχονταν κατά καιρούς στο διάστημα 1897-1909 σε διάφορες εκδοχές και σε αυτές αντικαθρεπτίζεται διαρκώς ένα ψυχολογικό πολιτικό και ιδεολογικό αδιέξοδο

Ως κύρια πηγή της μελέτης μας επιλέχθηκαν οι υπερτοπικής εμβέλειας αθηναϊκές ημερήσιες εφημερίδες οι οποίες εκδίδονταν καθrsquo όλο το χρονικό διάστημα 1897-1909 καθώς η παρούσα ερ-γασία αποσκοπεί στη διερεύνηση της εξέλιξης των απόψεων των εφημερίδων σε όλη τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης μεταβατικής περιόδου Κατrsquo αρχήν λοιπόν δεν λαμβάνονται υπόψη εφημερίδες με διαφορετικό τόπο έκδοσης ούτε εφημερίδες που δεν εκδίδο-νταν καθrsquo όλο το προαναφερθέν χρονικό διάστημα Όμως όπως κάθε κανόνας έχει τις εξαιρέσεις του έτσι έγινε κι εδώ Μελετήθη-κε λοιπόν και η αθηναϊκή ημερήσια εφημερίδα ΧΡΟΝΟΣ μολονότι το πρώτο φύλλο της τυπώθηκε μόλις το 1903 καθώς αφενός δη-λωμένος στόχος της ήταν η κριτική αντιπαράθεση με την πολιτική συγκυρία και η απαίτηση εισαγωγής πολιτικών μεταρρυθμίσεων αφετέρου τούτη η εφημερίδα αποτέλεσε τον κύριο υποστηρικτή των ιδεών και των ενεργειών ακόμα και το όργανο του Στρατιω-τικού Συνδέσμου ο οποίος οργάνωσε το κίνημα του 1909 Θα ήταν λοιπόν μεγάλη παράλειψη να μη ληφθεί υπόψη Επίσης μελετήθη-κε η εβδομαδιαία εφημερίδα της Τεργέστης ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ η οποία παρά τον τόπο έκδοσης είχε ως πυρήνα των ενδιαφερόντων της την ελληνική μητρόπολη και τα ζητήματα του αλύτρωτου ελληνι-σμού Υπέρ της συμπερίληψης της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ στην έρευνά μας συνηγορεί και το γεγονός ότι αυτή η εφημερίδα βρισκόταν διαρ-κώς στο επίκεντρο των συζητήσεων των ελληνικών εφημερίδων για τα πολιτικά ζητήματα σε βαθμό που οι αθηναϊκές εφημερίδες

18 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

αντιπαρατίθεντο περισσότερο με άρθρα της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ παρά με άρθρα άλλων αθηναϊκών καθώς μάλιστα παρουσίαζε αντικοι-νοβουλευτικές τάσεις

Όσον αφορά στις υπόλοιπες πηγές πρόκειται για τις εφημερί-δες ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ ΕΜΠΡΟΣ ΕΣΤΙΑ ΚΑΙΡΟΙ και ΣΚΡΙΠ Το μεγαλύτε-ρο μέρος των πηγών βρισκόταν κατά την εποχή της έρευνάς μου (δεκαετία του 1990) σε αθηναϊκές βιβλιοθήκες Η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ με-λετήθηκε στο πρότυπα οργανωμένο αρχείο της ελληνικής κοινό-τητας της Τεργέστης Μόνον ως δώρο της τύχης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το γεγονός ότι κατά τη συγκέντρωση του υλικού κατόρθωσα να αντιγράψω με ποικίλους τρόπους όλα τα χρήσιμα άρθρα καθώς στη συνέχεια μόνον ένας περιορισμένος αριθμός των πηγών ήταν πλέον προσβάσιμος διότι αποσύρθηκαν από τα αναγνωστήρια επrsquo αόριστον προκειμένου να συντηρηθούν και να μικροφωτογραφηθούν Επί τη ευκαιρία πρέπει να σημειωθεί ότι για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης διαβάστηκαν αρκετές χιλιάδες άρθρα πριν επιλεγούν εκείνα τα οποία θα χρησιμοποιού-νταν για τις ανάγκες της συγγραφής

Πριν από μια αναλυτική παρουσίαση των σκοπών της έρευνάς μου ας τοποθετηθεί η παρούσα εργασία στην επιστημονική παρά-δοση του αντικειμένου Υπάρχουν λοιπόν τρεις γενικές κατηγορίες επιστημονικών εργασιών οι οποίες έχουν ως πηγή ή αντικείμενο έρευνας τον τύπο

α Έρευνες οι οποίες μεταχειρίζονται τον τύπο ως λατομείο εξαγωγής πληροφοριών για ένα θέμα χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το σύνολο της πηγής και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της όπως πχ την κειμενικότητά της την τακτική της έκδοση κτλ Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα ήταν Η πολιτική ζωή της Ελλάδας όπως καθρεφτίζεται στον τύπο από το 1897 έως το 1909

β Έρευνες οι οποίες διεξάγονται στο πλαίσιο της μελέτης των ΜΜΕ και μικρή σχέση έχουν με την ιστορία Αυτές ασχολού-νται πολύ συχνά με μικρά θέματα με τη μέθοδο της ανάλυ-σης περιεχομένου (content analysis) και ερευνούν πχ υπό

19ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ποίες συνθήκες μερικές έννοιες προσλαμβάνουν στον τύπο μια συγκεκριμένη συνυποδήλωση ή πώς αντιμετωπίζονται ορισμένα θέματα Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα μπορούσε να είναι η επαλήθευση ή διάψευση της υπόθεσης ότι πριν από τις εκάστοτε εκλογές κατά το χρο-νικό διάστημα 1897-1909 οι απόψεις των εφημερίδων για το πολιτικό σύστημα τα πολιτικά πρόσωπα και τους πολιτι-κούς θεσμούς στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από αρνητικές συνυποδηλώσεις σε σχέση με την επο-χή μετά τις εκλογές

γ Γενικότερες ιστορίες μιας εφημερίδας ή μέρους του τύπου μιας χώρας οι οποίες προσφέρουν μια συνολική παρουσία-ση του αντικειμένου τους στη βάση της συγκριτικής παρου-σίασης γενικότερων τάσεων χωρίς την εμβάθυνση σε επιμέ-ρους θέματα

Η παρούσα εργασία δεν ασπάζεται καμιά από τις προανα-φερθείσες κατηγορίες παρά μια νέα διεπιστημονική ερευνητική μέθοδο του θέματος η οποία -χωρίς να απορρίπτει συνολικά τις προηγούμενες- διαφέρει από αυτές ως προς τα ακόλουθα σημεία

α Αναφορικά με τη συμπερίληψη της συνεξάρτησης των αναλυ-όμενων άρθρων με το υπόλοιπο περιεχόμενο της εφημερίδας

β Αναφορικά με τη χρησιμοποιούμενη μέθοδοΤο πρώτο σημείο αφορά στο πώς μπορεί να αξιοποιήσει κανείς

τον τύπο ως ιστορική πηγή Θεωρούμε λοιπόν ότι ο τύπος δεν πρέ-πει να αντιμετωπίζεται σαν να δημιουργήθηκε αποκλειστικά για να χρησιμοποιηθεί ως πηγή από τους ιστορικούς του μέλλοντος Ο τύπος αποτελεί μόνο σε δεύτερο επίπεδο ιστορική πηγή ενώ κατά την εποχή της έκδοσής του είχε συγκεκριμένες άλλες λειτουργίες οι οποίες δεν χρειάζεται καν να αναφερθούν εδώ Υπrsquo αυτή την έν-νοια πρέπει να έχει κανείς διαρκώς κατά νου τη λειτουργία του τύ-που εν τόπω και χρόνω και ndashσε συγκεκριμένες περιπτώσειςndash την ενσωμάτωση των πολιτικών άρθρων στη γενικότερη ύλη κάθε εφημερίδας Με αυτόν τον τρόπο σταθμίζεται αντικειμενικότερα το ειδικό βάρος της πολιτικής στήλης κάθε εφημερίδας

20 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Όσον αφορά τώρα στη μεθοδολογία θεωρούμε ότι η επεξερ-γασία θεμάτων σαν το παρόν (για τα οποία αναγκάζεται κανείς πολύ συχνά να ακούει την παρατήρηση ότι δεν πρόκειται για ιστο-ρία όμως γνωρίζει πλέον χάρη στην επιστημολογία ότι με τις κρυ-πτοκανονιστικές αξιολογικές κρίσεις δεν πληροφορείται τίποτε κανείς για το κρινόμενο αλλά ποικίλα για τον κρίνοντα) απαιτεί τη διασύνδεση στοιχείων από διαφορετικές επιστήμες και μάλι-στα όχι απλώς μια συμβατική διεπιστημονικότητα δηλαδή την αυτονόητη συνεργασία διαφορετικών επιστημών αλλά μια διεπι-στημονικότητα με την έννοια που της δίνει ο Titzmann7 δηλαδή τη συγκρότηση θεωριών οι οποίες εξ αρχής υπερβαίνουν τα όρια των επιμέρους επιστημών Δεν επιχειρείται λοιπόν απλώς ο δανει-σμός στοιχείων από άλλες θεωρητικές και κοινωνικές επιστήμες παρά μια δημιουργική σύντηξη διαφόρων επιστημών και με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία μιας νεότροπης προσέγγισης ιστορικών φαινομένων Η παρούσα εργασία έπρεπε λοιπόν να προσθέσει στις ιστορικές μεθόδους αντίστοιχες της δημοσιολογίας (καθώς η πηγή της είναι εφημερίδες) της γνωστικής ψυχολογίας (καθώς έχει να κάνει με συστηματικά γραμμένα κείμενα τα οποία έχουν συγκεκριμένους παραλήπτες οι οποίοι προσλαμβάνουν τα άρθρα και τα οργανώνουν ως προσκτηθείσα γνώση) της γλωσσολογί-ας κυρίως της σημασιολογίας και της κειμενολογίας (καθώς πρό-κειται για γλωσσικά δημιουργήματα) της πολιτικής επιστήμης (καθώς πρέπει να διερευνηθεί η πολιτική ιδεολογία των εφημερί-δων) της κοινωνικής ψυχολογίας (καθώς πρέπει να διερευνηθούν τα στερεότυπα των δημοσιογράφων) κτλ Η χρησιμοποιούμενη μεθοδολογία δεν έπρεπε μόνο να είναι διεπιστημονική αλλά στο βαθμό του εφικτού και εμπειρικά ελέγξιμη προκειμένου να απο-φευχθούν οι γενικευτικές ανούσιες ερμηνείες

Οι ανωτέρω μεθοδολογικές αρχές σφραγίζουν και το περιεχό-μενο τούτης της εργασίας Η περιορισμένη έρευνα του ελληνικού τύπου και η σπανιότητα επιστημονικής βιβλιογραφίας γιrsquo αυτό το

7 Titzmann Michael Strukturale Textanalyse Theorie und Praxis der Interpretation Muumlnchen 21989

21ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θέμα κατέστησαν απαραίτητη τη συγγραφή ενός σύντομου κε-φαλαίου στο οποίο παρουσιάζονται γενικά οι πηγές Απαραίτητο κρίθηκε επίσης ένα κεφάλαιο για την ποσοτική κατανομή των δια-φόρων στηλών μέσα σε κάθε εφημερίδα καθώς και μια σχετική συ-γκριτική παρουσίαση όλων των εφημερίδων Αυτές οι ιδιαιτέρως χρονοβόρες και κοπιαστικές έρευνες μολονότι δεν φαίνεται ίσως με την πρώτη ματιά ήταν απαραίτητες για να σταθμίσουμε το εν-διαφέρον των εφημερίδων για την πολιτική Αξίζει να σημειωθεί σχεδόν ανεκδοτολογικά σε αυτό το σημείο ότι η ποσοτική ανάλυση σε ορισμένες περιπτώσεις διόρθωσε σημαντικά τις αρχικές εκτιμή-σεις Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών παρέχουν δύο ειδών πληροφορίες α Για τα θέματα (και τις συναρτώμενες προθέσεις) με τα οποία ασχολείται κάθε εφημερίδα εκείνης της εποχής και για τις γενικές τάσεις στον ελληνικό τύπο της εποχής πράγμα που οδηγεί στη συγκρότηση μιας συνολικής εικόνας του τύπου καθώς μόνο σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να εκτιμήσει καλύτερα την πολιτική στήλη Σε αυτό το σημείο πρέπει επίσης να λεχθεί ρητώς ότι στην παρούσα εργασία μας ενδιέφερε ιδιαίτερα η σύσταση των laquoπηγώνraquo μάλιστα ένα μέρος της έρευνας αφορά ακριβώς σε αυτό β Για το βαθμό ενδιαφέροντος των εφημερίδων όσον αφορά στην πολιτική Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να παραμεριστεί ο κίνδυνος της υπερεκτίμησης της πολιτικής στήλης η ανάλυση της οποίας αποτελεί τον πυρήνα της έρευνάς μας Είναι λοιπόν σημαντικό να θυμόμαστε ότι ποσοτικά υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις εφημερίδες ως προς τη δημοσίευση πολιτικών άρθρων και ότι το ποσοστιαίο μέρος της πολιτικής στήλης κατά μέσον όρο κυμαί-νεται ανάμεσα στο 1061 (ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ) και 3615 (ΧΡΟΝΟΣ)

Ακολουθεί ένα κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύεται με βάση αναξιοποίητη από τους ιστορικούς βιβλιογραφία η σημασία της συμπερίληψης των τίτλων κατά την έρευνα των άρθρων Προτεί-νεται στη συνέχεια ένα μεθοδολογικό σχήμα για τη διερεύνηση των τίτλων των εφημερίδων από ιστορικούς καθώς και η παρου-σίαση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής του στη δική μας πε-ρίπτωση

22 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ένα πρόβλημα που συχνά παρουσιάζεται σε μελέτες που ασχο-λούνται με πολιτικούς όρους του παρελθόντος είναι ότι ανάγονται στο παρελθόν σύγχρονες έννοιες οι οποίες μόνον ως αναλυτικές κατηγορίες θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται με αποτέλεσμα να ει-σάγουν αναγκαστικά το παρελθόν σε σημερινά σχήματα σκέψης Χρησιμοποιούν λοιπόν πολιτικούς όρους με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούν λέξεις όπως πχ laquoμολύβιraquo ή laquoτετράδιοraquo πράγμα ελάχιστα διαφωτιστικό για το ερευνούμενο αντικείμενο Θεωρή-σαμε λοιπόν ιδιαιτέρως σημαντικό να ερευνήσουμε τις πολιτικές έννοιες μέσα στο πλαίσιο των τότε αυτονοήτων ώστε να μπορέ-σουμε να σταθμίσουμε τις θέσεις των δημοσιογράφων καθώς δεν πρόκειται για λέξεις παρά για πολιτικές έννοιες (όπως πχ λαός έθνος λαϊκή κυριαρχία σύνταγμα) οι οποίες δομούν την πολιτική ιδεολογία Μόνο λοιπόν όταν κατανοεί κανείς τις έννοιες στη συγ-χρονία τους μπορεί να κατανοήσει και τη σχετική επιχειρηματολο-γία και τις τοποθετήσεις

Ένα μεγάλο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης αφιερώνεται στην πρόσληψη της κρίσης και στον λόγο του ελληνικού τύπου περί μεταρρυθμίσεων σε μια εποχή στην οποία απουσιάζουν τα laquoμεγάλα γεγονόταraquo μολονότι τέτοια γεγονότα σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της περιόδου με την οποία ασχολούμαστε Ένα κεντρικό σημείο της μελέτης συγκροτεί το ερώτημα πώς ορίζουν οι δημοσιογράφοι την πολιτική κρίση ποια θεωρούν ως αίτιά της ποιες μεταρρυθμίσεις προτείνουν για την υπέρβαση της κρίσης και αν αλλάζουν απόψεις

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρήσαμε απαραί-τητη την πλήρη καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών απόψεων των εφημερίδων μάλιστα η θεματική δεν ήταν πάντα προκαθορι-σμένη αλλά προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε θεματικές συνθέ-σεις μέσα στις ίδιες τις πηγές Ας αναφερθεί εδώ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα το οποίο λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του θα πα-ρουσιαστεί αναλυτικά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο Πρόκειται για την τοποθέτηση των εφημερίδων απέναντι στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 στην οποία είναι αφιερωμένο το προτελευταίο κεφά-

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

laquoΟ τύπος ndashΑν σταθμίσει κανείς πώς ακόμη και τώρα όλα τα μεγάλα πολιτικά γεγονότα υφέρπουν στο προσκήνιο κρυφά και συγκαλυμμένα πώς συγκα-λύπτονται από ασήμαντα συμβάντα και δείχνουν μικρά στο πλησίασμά τους πώς αυτά πολύ καιρό αφού συμβούν δείχνουν τη βαθιά τους επίδραση και προκαλούν εκ των υστέρων δονήσεις ndashποια σημα-σία μπορεί κανείς να αναγνωρίσει στον τύπο έτσι όπως αυτός είναι τώρα με την καθημερινή δαπάνη πνεύμονος για να ουρλιάξει να ξεκουφάνει να ερε-θίσει να τρομάξει ndashείναι τίποτε περισσότερο από τον διαρκή τυφλό θόρυβο ο οποίος παραπλανεί τα αυτιά και τις αισθήσεις προς μια λανθασμένη κατεύ-θυνσηraquo1

1 Nietzsche Friedrich laquoVermischte Meinungen und Spruumlcheraquo 187779 sect321 στο Nietschersquos Werke Taschenausgabe Leipzig 1906 V 158-159

Εισαγωγή

Πριν εμβαθύνουμε στην προβληματική του θέματος πρέπει να παρουσιαστεί το χρονικό πλαίσιο στο οποίο αναφέρε-

ται η παρούσα εργασία και οι πηγές της Ο χρόνος λοιπόν εκτεί-νεται από την ήττα της Ελλάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 έως το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδή το 1909 Είναι η εποχή που προέκυψαν οι προϋποθέσεις για μια διαδικασία εκ-συγχρονισμού ο οποίος θα οδηγούσε σε αναδόμηση την πολι-τική κατάσταση πραγμάτων στην Ελλάδα οι νεοεμφανισθείσες στην πολιτική σκηνή της Ελλάδας φιλελεύθερες πολιτικές δυ-νάμεις ανέλαβαν υπό την ηγεσία του Ε Βενιζέλου την εξουσία (πρακτικά μετά τις εκλογές της 28111910) από την οποία υποχρεώθηκαν να αποχωρήσουν τα παλαιά κόμματα Έτσι τέθη-κε σε κίνηση η διαδικασία εκσυγχρονισμού της Ελλάδας η οποία ξεκίνησε με την αναθεώρηση του συντάγματος Όμως αυτό το χρονικό διάστημα δεν ορίζεται απλώς από τα πολιτικά γεγονότα που σηματοδοτούν την αρχή και το τέλος του ως μια περίοδος της νεοελληνικής ιστορίας Σε αυτό συνηγορούν και επιχειρή-ματα που σχετίζονται με την ιστορία του τύπου Συγκεκριμένα όλες οι ευρείας κυκλοφορίας εφημερίδες εξέφρασαν με αφορμή τον ελληνοτουρκικό πόλεμο την άποψη ότι ήταν αναγκαία μια αλλαγή στα πολιτικά πράγματα στην Ελλάδα Πρώτη η ΑΚΡΟ-ΠΟΛΙΣ του Βλάσση Γαβριηλίδη όρισε ήδη πριν από την ήττα στο

16 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

κύριο άρθρο της 1118972 την ανάγκη μιας δημόσιας συζήτη-σης καθολικής ιδιαίτερα όμως από τις στήλες των εφημερίδων για τα αίτια της διαπιστούμενης πολιτικής (και ως εκ τούτου εθνικής) κρίσης και για τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις τη λεγό-μενη laquoειρηνική επανάστασηraquo η οποία θα οδηγούσε καθώς έλεγε στην υπέρβαση της κρίσης Οι ΚΑΙΡΟΙ εξέφρασαν στο κύριο άρ-θρο της 10518973 την άποψη ότι η ήττα καθιστούσε αναγκαία μια πολιτική μεταρρύθμιση η οποία μόνη θα μπορούσε να σώσει το έθνος Μάλιστα στο κύριο άρθρο της 16518974 υποστήριξε ότι έπρεπε να λάβει χώρα μεταρρύθμιση του πολιτικού συστή-ματος μόλις θα αποχωρούσαν τα τουρκικά στρατεύματα από τη Θεσσαλία Το ΕΜΠΡΟΣ δεν διατύπωσε αρχικά δική του θέση στη συζήτηση για τις μεταρρυθμίσεις που θεωρήθηκαν απαραίτητες λόγω της ήττας παρά σχολίασε απλώς τις απόψεις άλλων εφημε-ρίδων Μόλις στις 9618975 ασχολήθηκε με το θέμα χωρίς όμως να προτείνει συγκεκριμένα μέτρα Η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ υποστήριξε στις 30(11)618976 την εισαγωγή μεταρρυθμίσεων laquoΉλθεν η ώρα δια τολμηράς μεταρρυθμίσειςraquo Η ΕΣΤΙΑ δημοσίευσε στις 361897 τη γνώμη ότι αμέσως μετά την αποκατάσταση της ειρήνης έπρεπε να αρχίσει η εισαγωγή μεταρρυθμίσεων με τις οποίες θα άρχιζε η laquoαναμόρφωσις του έθνουςraquo Στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 όλες οι εφημερίδες έβλεπαν την υλοποίηση των μεταρρυθμιστι-κών τους προτάσεων η οποία θα ολοκληρωνόταν με τις δύο εκλο-γικές αναμετρήσεις του 1910

Αντικείμενο τώρα της παρούσας έρευνας είναι οι συζητήσεις στον τύπο για την πολιτική κρίση και την ανάγκη εισαγωγής με-ταρρυθμίσεων στο επίπεδο των θεσμών και στο επίπεδο αυτού που ονόμαζαν οι εφημερίδες πολιτική πρακτική Το περιεχόμενο των απόψεων που εκφράστηκαν αναλύεται στο κύριο μέρος του βιβλίου Έχει διαπιστωθεί ότι μετά το τέλος του πολέμου ξεκίνη-

2 laquoΑθήνα 31 Δεκεμβρίουraquo σ 33 laquoΟ ζουρλομανδύαςraquo4 laquoΝεκροφάνειαraquo5 Κύριο άρθρο laquoΖητήματα εκσυγχρονισμούraquo6 laquoΕκ της Ελλάδοςraquo σ 2-3

17ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σε όντως μια δημόσια συζήτηση για τα αίτια της ήττας συζήτηση στην οποία οι δημοσιογράφοι διαδραμάτισαν έναν κεντρικό ρόλο Εντόπιζαν τα αίτια στο πολιτικό σύστημα και στα πολιτικά ήθη της Ελλάδας και κυριαρχούσε η άποψη ότι το πολιτικό σύστημα είχε αγγίξει τα όριά του ότι κυριαρχούσε μια κατάσταση πολιτι-κής και εθνικής αποσύνθεσης και ότι έπρεπε να εισαχθούν μεταρ-ρυθμίσεις που θα οδηγούσαν στην υπέρβαση της κρίσης Τέτοιες απόψεις επανέρχονταν κατά καιρούς στο διάστημα 1897-1909 σε διάφορες εκδοχές και σε αυτές αντικαθρεπτίζεται διαρκώς ένα ψυχολογικό πολιτικό και ιδεολογικό αδιέξοδο

Ως κύρια πηγή της μελέτης μας επιλέχθηκαν οι υπερτοπικής εμβέλειας αθηναϊκές ημερήσιες εφημερίδες οι οποίες εκδίδονταν καθrsquo όλο το χρονικό διάστημα 1897-1909 καθώς η παρούσα ερ-γασία αποσκοπεί στη διερεύνηση της εξέλιξης των απόψεων των εφημερίδων σε όλη τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης μεταβατικής περιόδου Κατrsquo αρχήν λοιπόν δεν λαμβάνονται υπόψη εφημερίδες με διαφορετικό τόπο έκδοσης ούτε εφημερίδες που δεν εκδίδο-νταν καθrsquo όλο το προαναφερθέν χρονικό διάστημα Όμως όπως κάθε κανόνας έχει τις εξαιρέσεις του έτσι έγινε κι εδώ Μελετήθη-κε λοιπόν και η αθηναϊκή ημερήσια εφημερίδα ΧΡΟΝΟΣ μολονότι το πρώτο φύλλο της τυπώθηκε μόλις το 1903 καθώς αφενός δη-λωμένος στόχος της ήταν η κριτική αντιπαράθεση με την πολιτική συγκυρία και η απαίτηση εισαγωγής πολιτικών μεταρρυθμίσεων αφετέρου τούτη η εφημερίδα αποτέλεσε τον κύριο υποστηρικτή των ιδεών και των ενεργειών ακόμα και το όργανο του Στρατιω-τικού Συνδέσμου ο οποίος οργάνωσε το κίνημα του 1909 Θα ήταν λοιπόν μεγάλη παράλειψη να μη ληφθεί υπόψη Επίσης μελετήθη-κε η εβδομαδιαία εφημερίδα της Τεργέστης ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ η οποία παρά τον τόπο έκδοσης είχε ως πυρήνα των ενδιαφερόντων της την ελληνική μητρόπολη και τα ζητήματα του αλύτρωτου ελληνι-σμού Υπέρ της συμπερίληψης της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ στην έρευνά μας συνηγορεί και το γεγονός ότι αυτή η εφημερίδα βρισκόταν διαρ-κώς στο επίκεντρο των συζητήσεων των ελληνικών εφημερίδων για τα πολιτικά ζητήματα σε βαθμό που οι αθηναϊκές εφημερίδες

18 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

αντιπαρατίθεντο περισσότερο με άρθρα της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ παρά με άρθρα άλλων αθηναϊκών καθώς μάλιστα παρουσίαζε αντικοι-νοβουλευτικές τάσεις

Όσον αφορά στις υπόλοιπες πηγές πρόκειται για τις εφημερί-δες ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ ΕΜΠΡΟΣ ΕΣΤΙΑ ΚΑΙΡΟΙ και ΣΚΡΙΠ Το μεγαλύτε-ρο μέρος των πηγών βρισκόταν κατά την εποχή της έρευνάς μου (δεκαετία του 1990) σε αθηναϊκές βιβλιοθήκες Η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ με-λετήθηκε στο πρότυπα οργανωμένο αρχείο της ελληνικής κοινό-τητας της Τεργέστης Μόνον ως δώρο της τύχης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το γεγονός ότι κατά τη συγκέντρωση του υλικού κατόρθωσα να αντιγράψω με ποικίλους τρόπους όλα τα χρήσιμα άρθρα καθώς στη συνέχεια μόνον ένας περιορισμένος αριθμός των πηγών ήταν πλέον προσβάσιμος διότι αποσύρθηκαν από τα αναγνωστήρια επrsquo αόριστον προκειμένου να συντηρηθούν και να μικροφωτογραφηθούν Επί τη ευκαιρία πρέπει να σημειωθεί ότι για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης διαβάστηκαν αρκετές χιλιάδες άρθρα πριν επιλεγούν εκείνα τα οποία θα χρησιμοποιού-νταν για τις ανάγκες της συγγραφής

Πριν από μια αναλυτική παρουσίαση των σκοπών της έρευνάς μου ας τοποθετηθεί η παρούσα εργασία στην επιστημονική παρά-δοση του αντικειμένου Υπάρχουν λοιπόν τρεις γενικές κατηγορίες επιστημονικών εργασιών οι οποίες έχουν ως πηγή ή αντικείμενο έρευνας τον τύπο

α Έρευνες οι οποίες μεταχειρίζονται τον τύπο ως λατομείο εξαγωγής πληροφοριών για ένα θέμα χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το σύνολο της πηγής και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της όπως πχ την κειμενικότητά της την τακτική της έκδοση κτλ Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα ήταν Η πολιτική ζωή της Ελλάδας όπως καθρεφτίζεται στον τύπο από το 1897 έως το 1909

β Έρευνες οι οποίες διεξάγονται στο πλαίσιο της μελέτης των ΜΜΕ και μικρή σχέση έχουν με την ιστορία Αυτές ασχολού-νται πολύ συχνά με μικρά θέματα με τη μέθοδο της ανάλυ-σης περιεχομένου (content analysis) και ερευνούν πχ υπό

19ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ποίες συνθήκες μερικές έννοιες προσλαμβάνουν στον τύπο μια συγκεκριμένη συνυποδήλωση ή πώς αντιμετωπίζονται ορισμένα θέματα Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα μπορούσε να είναι η επαλήθευση ή διάψευση της υπόθεσης ότι πριν από τις εκάστοτε εκλογές κατά το χρο-νικό διάστημα 1897-1909 οι απόψεις των εφημερίδων για το πολιτικό σύστημα τα πολιτικά πρόσωπα και τους πολιτι-κούς θεσμούς στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από αρνητικές συνυποδηλώσεις σε σχέση με την επο-χή μετά τις εκλογές

γ Γενικότερες ιστορίες μιας εφημερίδας ή μέρους του τύπου μιας χώρας οι οποίες προσφέρουν μια συνολική παρουσία-ση του αντικειμένου τους στη βάση της συγκριτικής παρου-σίασης γενικότερων τάσεων χωρίς την εμβάθυνση σε επιμέ-ρους θέματα

Η παρούσα εργασία δεν ασπάζεται καμιά από τις προανα-φερθείσες κατηγορίες παρά μια νέα διεπιστημονική ερευνητική μέθοδο του θέματος η οποία -χωρίς να απορρίπτει συνολικά τις προηγούμενες- διαφέρει από αυτές ως προς τα ακόλουθα σημεία

α Αναφορικά με τη συμπερίληψη της συνεξάρτησης των αναλυ-όμενων άρθρων με το υπόλοιπο περιεχόμενο της εφημερίδας

β Αναφορικά με τη χρησιμοποιούμενη μέθοδοΤο πρώτο σημείο αφορά στο πώς μπορεί να αξιοποιήσει κανείς

τον τύπο ως ιστορική πηγή Θεωρούμε λοιπόν ότι ο τύπος δεν πρέ-πει να αντιμετωπίζεται σαν να δημιουργήθηκε αποκλειστικά για να χρησιμοποιηθεί ως πηγή από τους ιστορικούς του μέλλοντος Ο τύπος αποτελεί μόνο σε δεύτερο επίπεδο ιστορική πηγή ενώ κατά την εποχή της έκδοσής του είχε συγκεκριμένες άλλες λειτουργίες οι οποίες δεν χρειάζεται καν να αναφερθούν εδώ Υπrsquo αυτή την έν-νοια πρέπει να έχει κανείς διαρκώς κατά νου τη λειτουργία του τύ-που εν τόπω και χρόνω και ndashσε συγκεκριμένες περιπτώσειςndash την ενσωμάτωση των πολιτικών άρθρων στη γενικότερη ύλη κάθε εφημερίδας Με αυτόν τον τρόπο σταθμίζεται αντικειμενικότερα το ειδικό βάρος της πολιτικής στήλης κάθε εφημερίδας

20 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Όσον αφορά τώρα στη μεθοδολογία θεωρούμε ότι η επεξερ-γασία θεμάτων σαν το παρόν (για τα οποία αναγκάζεται κανείς πολύ συχνά να ακούει την παρατήρηση ότι δεν πρόκειται για ιστο-ρία όμως γνωρίζει πλέον χάρη στην επιστημολογία ότι με τις κρυ-πτοκανονιστικές αξιολογικές κρίσεις δεν πληροφορείται τίποτε κανείς για το κρινόμενο αλλά ποικίλα για τον κρίνοντα) απαιτεί τη διασύνδεση στοιχείων από διαφορετικές επιστήμες και μάλι-στα όχι απλώς μια συμβατική διεπιστημονικότητα δηλαδή την αυτονόητη συνεργασία διαφορετικών επιστημών αλλά μια διεπι-στημονικότητα με την έννοια που της δίνει ο Titzmann7 δηλαδή τη συγκρότηση θεωριών οι οποίες εξ αρχής υπερβαίνουν τα όρια των επιμέρους επιστημών Δεν επιχειρείται λοιπόν απλώς ο δανει-σμός στοιχείων από άλλες θεωρητικές και κοινωνικές επιστήμες παρά μια δημιουργική σύντηξη διαφόρων επιστημών και με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία μιας νεότροπης προσέγγισης ιστορικών φαινομένων Η παρούσα εργασία έπρεπε λοιπόν να προσθέσει στις ιστορικές μεθόδους αντίστοιχες της δημοσιολογίας (καθώς η πηγή της είναι εφημερίδες) της γνωστικής ψυχολογίας (καθώς έχει να κάνει με συστηματικά γραμμένα κείμενα τα οποία έχουν συγκεκριμένους παραλήπτες οι οποίοι προσλαμβάνουν τα άρθρα και τα οργανώνουν ως προσκτηθείσα γνώση) της γλωσσολογί-ας κυρίως της σημασιολογίας και της κειμενολογίας (καθώς πρό-κειται για γλωσσικά δημιουργήματα) της πολιτικής επιστήμης (καθώς πρέπει να διερευνηθεί η πολιτική ιδεολογία των εφημερί-δων) της κοινωνικής ψυχολογίας (καθώς πρέπει να διερευνηθούν τα στερεότυπα των δημοσιογράφων) κτλ Η χρησιμοποιούμενη μεθοδολογία δεν έπρεπε μόνο να είναι διεπιστημονική αλλά στο βαθμό του εφικτού και εμπειρικά ελέγξιμη προκειμένου να απο-φευχθούν οι γενικευτικές ανούσιες ερμηνείες

Οι ανωτέρω μεθοδολογικές αρχές σφραγίζουν και το περιεχό-μενο τούτης της εργασίας Η περιορισμένη έρευνα του ελληνικού τύπου και η σπανιότητα επιστημονικής βιβλιογραφίας γιrsquo αυτό το

7 Titzmann Michael Strukturale Textanalyse Theorie und Praxis der Interpretation Muumlnchen 21989

21ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θέμα κατέστησαν απαραίτητη τη συγγραφή ενός σύντομου κε-φαλαίου στο οποίο παρουσιάζονται γενικά οι πηγές Απαραίτητο κρίθηκε επίσης ένα κεφάλαιο για την ποσοτική κατανομή των δια-φόρων στηλών μέσα σε κάθε εφημερίδα καθώς και μια σχετική συ-γκριτική παρουσίαση όλων των εφημερίδων Αυτές οι ιδιαιτέρως χρονοβόρες και κοπιαστικές έρευνες μολονότι δεν φαίνεται ίσως με την πρώτη ματιά ήταν απαραίτητες για να σταθμίσουμε το εν-διαφέρον των εφημερίδων για την πολιτική Αξίζει να σημειωθεί σχεδόν ανεκδοτολογικά σε αυτό το σημείο ότι η ποσοτική ανάλυση σε ορισμένες περιπτώσεις διόρθωσε σημαντικά τις αρχικές εκτιμή-σεις Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών παρέχουν δύο ειδών πληροφορίες α Για τα θέματα (και τις συναρτώμενες προθέσεις) με τα οποία ασχολείται κάθε εφημερίδα εκείνης της εποχής και για τις γενικές τάσεις στον ελληνικό τύπο της εποχής πράγμα που οδηγεί στη συγκρότηση μιας συνολικής εικόνας του τύπου καθώς μόνο σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να εκτιμήσει καλύτερα την πολιτική στήλη Σε αυτό το σημείο πρέπει επίσης να λεχθεί ρητώς ότι στην παρούσα εργασία μας ενδιέφερε ιδιαίτερα η σύσταση των laquoπηγώνraquo μάλιστα ένα μέρος της έρευνας αφορά ακριβώς σε αυτό β Για το βαθμό ενδιαφέροντος των εφημερίδων όσον αφορά στην πολιτική Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να παραμεριστεί ο κίνδυνος της υπερεκτίμησης της πολιτικής στήλης η ανάλυση της οποίας αποτελεί τον πυρήνα της έρευνάς μας Είναι λοιπόν σημαντικό να θυμόμαστε ότι ποσοτικά υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις εφημερίδες ως προς τη δημοσίευση πολιτικών άρθρων και ότι το ποσοστιαίο μέρος της πολιτικής στήλης κατά μέσον όρο κυμαί-νεται ανάμεσα στο 1061 (ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ) και 3615 (ΧΡΟΝΟΣ)

Ακολουθεί ένα κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύεται με βάση αναξιοποίητη από τους ιστορικούς βιβλιογραφία η σημασία της συμπερίληψης των τίτλων κατά την έρευνα των άρθρων Προτεί-νεται στη συνέχεια ένα μεθοδολογικό σχήμα για τη διερεύνηση των τίτλων των εφημερίδων από ιστορικούς καθώς και η παρου-σίαση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής του στη δική μας πε-ρίπτωση

22 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ένα πρόβλημα που συχνά παρουσιάζεται σε μελέτες που ασχο-λούνται με πολιτικούς όρους του παρελθόντος είναι ότι ανάγονται στο παρελθόν σύγχρονες έννοιες οι οποίες μόνον ως αναλυτικές κατηγορίες θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται με αποτέλεσμα να ει-σάγουν αναγκαστικά το παρελθόν σε σημερινά σχήματα σκέψης Χρησιμοποιούν λοιπόν πολιτικούς όρους με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούν λέξεις όπως πχ laquoμολύβιraquo ή laquoτετράδιοraquo πράγμα ελάχιστα διαφωτιστικό για το ερευνούμενο αντικείμενο Θεωρή-σαμε λοιπόν ιδιαιτέρως σημαντικό να ερευνήσουμε τις πολιτικές έννοιες μέσα στο πλαίσιο των τότε αυτονοήτων ώστε να μπορέ-σουμε να σταθμίσουμε τις θέσεις των δημοσιογράφων καθώς δεν πρόκειται για λέξεις παρά για πολιτικές έννοιες (όπως πχ λαός έθνος λαϊκή κυριαρχία σύνταγμα) οι οποίες δομούν την πολιτική ιδεολογία Μόνο λοιπόν όταν κατανοεί κανείς τις έννοιες στη συγ-χρονία τους μπορεί να κατανοήσει και τη σχετική επιχειρηματολο-γία και τις τοποθετήσεις

Ένα μεγάλο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης αφιερώνεται στην πρόσληψη της κρίσης και στον λόγο του ελληνικού τύπου περί μεταρρυθμίσεων σε μια εποχή στην οποία απουσιάζουν τα laquoμεγάλα γεγονόταraquo μολονότι τέτοια γεγονότα σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της περιόδου με την οποία ασχολούμαστε Ένα κεντρικό σημείο της μελέτης συγκροτεί το ερώτημα πώς ορίζουν οι δημοσιογράφοι την πολιτική κρίση ποια θεωρούν ως αίτιά της ποιες μεταρρυθμίσεις προτείνουν για την υπέρβαση της κρίσης και αν αλλάζουν απόψεις

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρήσαμε απαραί-τητη την πλήρη καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών απόψεων των εφημερίδων μάλιστα η θεματική δεν ήταν πάντα προκαθορι-σμένη αλλά προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε θεματικές συνθέ-σεις μέσα στις ίδιες τις πηγές Ας αναφερθεί εδώ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα το οποίο λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του θα πα-ρουσιαστεί αναλυτικά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο Πρόκειται για την τοποθέτηση των εφημερίδων απέναντι στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 στην οποία είναι αφιερωμένο το προτελευταίο κεφά-

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

Εισαγωγή

Πριν εμβαθύνουμε στην προβληματική του θέματος πρέπει να παρουσιαστεί το χρονικό πλαίσιο στο οποίο αναφέρε-

ται η παρούσα εργασία και οι πηγές της Ο χρόνος λοιπόν εκτεί-νεται από την ήττα της Ελλάδας στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897 έως το στρατιωτικό κίνημα στο Γουδή το 1909 Είναι η εποχή που προέκυψαν οι προϋποθέσεις για μια διαδικασία εκ-συγχρονισμού ο οποίος θα οδηγούσε σε αναδόμηση την πολι-τική κατάσταση πραγμάτων στην Ελλάδα οι νεοεμφανισθείσες στην πολιτική σκηνή της Ελλάδας φιλελεύθερες πολιτικές δυ-νάμεις ανέλαβαν υπό την ηγεσία του Ε Βενιζέλου την εξουσία (πρακτικά μετά τις εκλογές της 28111910) από την οποία υποχρεώθηκαν να αποχωρήσουν τα παλαιά κόμματα Έτσι τέθη-κε σε κίνηση η διαδικασία εκσυγχρονισμού της Ελλάδας η οποία ξεκίνησε με την αναθεώρηση του συντάγματος Όμως αυτό το χρονικό διάστημα δεν ορίζεται απλώς από τα πολιτικά γεγονότα που σηματοδοτούν την αρχή και το τέλος του ως μια περίοδος της νεοελληνικής ιστορίας Σε αυτό συνηγορούν και επιχειρή-ματα που σχετίζονται με την ιστορία του τύπου Συγκεκριμένα όλες οι ευρείας κυκλοφορίας εφημερίδες εξέφρασαν με αφορμή τον ελληνοτουρκικό πόλεμο την άποψη ότι ήταν αναγκαία μια αλλαγή στα πολιτικά πράγματα στην Ελλάδα Πρώτη η ΑΚΡΟ-ΠΟΛΙΣ του Βλάσση Γαβριηλίδη όρισε ήδη πριν από την ήττα στο

16 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

κύριο άρθρο της 1118972 την ανάγκη μιας δημόσιας συζήτη-σης καθολικής ιδιαίτερα όμως από τις στήλες των εφημερίδων για τα αίτια της διαπιστούμενης πολιτικής (και ως εκ τούτου εθνικής) κρίσης και για τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις τη λεγό-μενη laquoειρηνική επανάστασηraquo η οποία θα οδηγούσε καθώς έλεγε στην υπέρβαση της κρίσης Οι ΚΑΙΡΟΙ εξέφρασαν στο κύριο άρ-θρο της 10518973 την άποψη ότι η ήττα καθιστούσε αναγκαία μια πολιτική μεταρρύθμιση η οποία μόνη θα μπορούσε να σώσει το έθνος Μάλιστα στο κύριο άρθρο της 16518974 υποστήριξε ότι έπρεπε να λάβει χώρα μεταρρύθμιση του πολιτικού συστή-ματος μόλις θα αποχωρούσαν τα τουρκικά στρατεύματα από τη Θεσσαλία Το ΕΜΠΡΟΣ δεν διατύπωσε αρχικά δική του θέση στη συζήτηση για τις μεταρρυθμίσεις που θεωρήθηκαν απαραίτητες λόγω της ήττας παρά σχολίασε απλώς τις απόψεις άλλων εφημε-ρίδων Μόλις στις 9618975 ασχολήθηκε με το θέμα χωρίς όμως να προτείνει συγκεκριμένα μέτρα Η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ υποστήριξε στις 30(11)618976 την εισαγωγή μεταρρυθμίσεων laquoΉλθεν η ώρα δια τολμηράς μεταρρυθμίσειςraquo Η ΕΣΤΙΑ δημοσίευσε στις 361897 τη γνώμη ότι αμέσως μετά την αποκατάσταση της ειρήνης έπρεπε να αρχίσει η εισαγωγή μεταρρυθμίσεων με τις οποίες θα άρχιζε η laquoαναμόρφωσις του έθνουςraquo Στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 όλες οι εφημερίδες έβλεπαν την υλοποίηση των μεταρρυθμιστι-κών τους προτάσεων η οποία θα ολοκληρωνόταν με τις δύο εκλο-γικές αναμετρήσεις του 1910

Αντικείμενο τώρα της παρούσας έρευνας είναι οι συζητήσεις στον τύπο για την πολιτική κρίση και την ανάγκη εισαγωγής με-ταρρυθμίσεων στο επίπεδο των θεσμών και στο επίπεδο αυτού που ονόμαζαν οι εφημερίδες πολιτική πρακτική Το περιεχόμενο των απόψεων που εκφράστηκαν αναλύεται στο κύριο μέρος του βιβλίου Έχει διαπιστωθεί ότι μετά το τέλος του πολέμου ξεκίνη-

2 laquoΑθήνα 31 Δεκεμβρίουraquo σ 33 laquoΟ ζουρλομανδύαςraquo4 laquoΝεκροφάνειαraquo5 Κύριο άρθρο laquoΖητήματα εκσυγχρονισμούraquo6 laquoΕκ της Ελλάδοςraquo σ 2-3

17ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σε όντως μια δημόσια συζήτηση για τα αίτια της ήττας συζήτηση στην οποία οι δημοσιογράφοι διαδραμάτισαν έναν κεντρικό ρόλο Εντόπιζαν τα αίτια στο πολιτικό σύστημα και στα πολιτικά ήθη της Ελλάδας και κυριαρχούσε η άποψη ότι το πολιτικό σύστημα είχε αγγίξει τα όριά του ότι κυριαρχούσε μια κατάσταση πολιτι-κής και εθνικής αποσύνθεσης και ότι έπρεπε να εισαχθούν μεταρ-ρυθμίσεις που θα οδηγούσαν στην υπέρβαση της κρίσης Τέτοιες απόψεις επανέρχονταν κατά καιρούς στο διάστημα 1897-1909 σε διάφορες εκδοχές και σε αυτές αντικαθρεπτίζεται διαρκώς ένα ψυχολογικό πολιτικό και ιδεολογικό αδιέξοδο

Ως κύρια πηγή της μελέτης μας επιλέχθηκαν οι υπερτοπικής εμβέλειας αθηναϊκές ημερήσιες εφημερίδες οι οποίες εκδίδονταν καθrsquo όλο το χρονικό διάστημα 1897-1909 καθώς η παρούσα ερ-γασία αποσκοπεί στη διερεύνηση της εξέλιξης των απόψεων των εφημερίδων σε όλη τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης μεταβατικής περιόδου Κατrsquo αρχήν λοιπόν δεν λαμβάνονται υπόψη εφημερίδες με διαφορετικό τόπο έκδοσης ούτε εφημερίδες που δεν εκδίδο-νταν καθrsquo όλο το προαναφερθέν χρονικό διάστημα Όμως όπως κάθε κανόνας έχει τις εξαιρέσεις του έτσι έγινε κι εδώ Μελετήθη-κε λοιπόν και η αθηναϊκή ημερήσια εφημερίδα ΧΡΟΝΟΣ μολονότι το πρώτο φύλλο της τυπώθηκε μόλις το 1903 καθώς αφενός δη-λωμένος στόχος της ήταν η κριτική αντιπαράθεση με την πολιτική συγκυρία και η απαίτηση εισαγωγής πολιτικών μεταρρυθμίσεων αφετέρου τούτη η εφημερίδα αποτέλεσε τον κύριο υποστηρικτή των ιδεών και των ενεργειών ακόμα και το όργανο του Στρατιω-τικού Συνδέσμου ο οποίος οργάνωσε το κίνημα του 1909 Θα ήταν λοιπόν μεγάλη παράλειψη να μη ληφθεί υπόψη Επίσης μελετήθη-κε η εβδομαδιαία εφημερίδα της Τεργέστης ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ η οποία παρά τον τόπο έκδοσης είχε ως πυρήνα των ενδιαφερόντων της την ελληνική μητρόπολη και τα ζητήματα του αλύτρωτου ελληνι-σμού Υπέρ της συμπερίληψης της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ στην έρευνά μας συνηγορεί και το γεγονός ότι αυτή η εφημερίδα βρισκόταν διαρ-κώς στο επίκεντρο των συζητήσεων των ελληνικών εφημερίδων για τα πολιτικά ζητήματα σε βαθμό που οι αθηναϊκές εφημερίδες

18 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

αντιπαρατίθεντο περισσότερο με άρθρα της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ παρά με άρθρα άλλων αθηναϊκών καθώς μάλιστα παρουσίαζε αντικοι-νοβουλευτικές τάσεις

Όσον αφορά στις υπόλοιπες πηγές πρόκειται για τις εφημερί-δες ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ ΕΜΠΡΟΣ ΕΣΤΙΑ ΚΑΙΡΟΙ και ΣΚΡΙΠ Το μεγαλύτε-ρο μέρος των πηγών βρισκόταν κατά την εποχή της έρευνάς μου (δεκαετία του 1990) σε αθηναϊκές βιβλιοθήκες Η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ με-λετήθηκε στο πρότυπα οργανωμένο αρχείο της ελληνικής κοινό-τητας της Τεργέστης Μόνον ως δώρο της τύχης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το γεγονός ότι κατά τη συγκέντρωση του υλικού κατόρθωσα να αντιγράψω με ποικίλους τρόπους όλα τα χρήσιμα άρθρα καθώς στη συνέχεια μόνον ένας περιορισμένος αριθμός των πηγών ήταν πλέον προσβάσιμος διότι αποσύρθηκαν από τα αναγνωστήρια επrsquo αόριστον προκειμένου να συντηρηθούν και να μικροφωτογραφηθούν Επί τη ευκαιρία πρέπει να σημειωθεί ότι για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης διαβάστηκαν αρκετές χιλιάδες άρθρα πριν επιλεγούν εκείνα τα οποία θα χρησιμοποιού-νταν για τις ανάγκες της συγγραφής

Πριν από μια αναλυτική παρουσίαση των σκοπών της έρευνάς μου ας τοποθετηθεί η παρούσα εργασία στην επιστημονική παρά-δοση του αντικειμένου Υπάρχουν λοιπόν τρεις γενικές κατηγορίες επιστημονικών εργασιών οι οποίες έχουν ως πηγή ή αντικείμενο έρευνας τον τύπο

α Έρευνες οι οποίες μεταχειρίζονται τον τύπο ως λατομείο εξαγωγής πληροφοριών για ένα θέμα χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το σύνολο της πηγής και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της όπως πχ την κειμενικότητά της την τακτική της έκδοση κτλ Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα ήταν Η πολιτική ζωή της Ελλάδας όπως καθρεφτίζεται στον τύπο από το 1897 έως το 1909

β Έρευνες οι οποίες διεξάγονται στο πλαίσιο της μελέτης των ΜΜΕ και μικρή σχέση έχουν με την ιστορία Αυτές ασχολού-νται πολύ συχνά με μικρά θέματα με τη μέθοδο της ανάλυ-σης περιεχομένου (content analysis) και ερευνούν πχ υπό

19ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ποίες συνθήκες μερικές έννοιες προσλαμβάνουν στον τύπο μια συγκεκριμένη συνυποδήλωση ή πώς αντιμετωπίζονται ορισμένα θέματα Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα μπορούσε να είναι η επαλήθευση ή διάψευση της υπόθεσης ότι πριν από τις εκάστοτε εκλογές κατά το χρο-νικό διάστημα 1897-1909 οι απόψεις των εφημερίδων για το πολιτικό σύστημα τα πολιτικά πρόσωπα και τους πολιτι-κούς θεσμούς στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από αρνητικές συνυποδηλώσεις σε σχέση με την επο-χή μετά τις εκλογές

γ Γενικότερες ιστορίες μιας εφημερίδας ή μέρους του τύπου μιας χώρας οι οποίες προσφέρουν μια συνολική παρουσία-ση του αντικειμένου τους στη βάση της συγκριτικής παρου-σίασης γενικότερων τάσεων χωρίς την εμβάθυνση σε επιμέ-ρους θέματα

Η παρούσα εργασία δεν ασπάζεται καμιά από τις προανα-φερθείσες κατηγορίες παρά μια νέα διεπιστημονική ερευνητική μέθοδο του θέματος η οποία -χωρίς να απορρίπτει συνολικά τις προηγούμενες- διαφέρει από αυτές ως προς τα ακόλουθα σημεία

α Αναφορικά με τη συμπερίληψη της συνεξάρτησης των αναλυ-όμενων άρθρων με το υπόλοιπο περιεχόμενο της εφημερίδας

β Αναφορικά με τη χρησιμοποιούμενη μέθοδοΤο πρώτο σημείο αφορά στο πώς μπορεί να αξιοποιήσει κανείς

τον τύπο ως ιστορική πηγή Θεωρούμε λοιπόν ότι ο τύπος δεν πρέ-πει να αντιμετωπίζεται σαν να δημιουργήθηκε αποκλειστικά για να χρησιμοποιηθεί ως πηγή από τους ιστορικούς του μέλλοντος Ο τύπος αποτελεί μόνο σε δεύτερο επίπεδο ιστορική πηγή ενώ κατά την εποχή της έκδοσής του είχε συγκεκριμένες άλλες λειτουργίες οι οποίες δεν χρειάζεται καν να αναφερθούν εδώ Υπrsquo αυτή την έν-νοια πρέπει να έχει κανείς διαρκώς κατά νου τη λειτουργία του τύ-που εν τόπω και χρόνω και ndashσε συγκεκριμένες περιπτώσειςndash την ενσωμάτωση των πολιτικών άρθρων στη γενικότερη ύλη κάθε εφημερίδας Με αυτόν τον τρόπο σταθμίζεται αντικειμενικότερα το ειδικό βάρος της πολιτικής στήλης κάθε εφημερίδας

20 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Όσον αφορά τώρα στη μεθοδολογία θεωρούμε ότι η επεξερ-γασία θεμάτων σαν το παρόν (για τα οποία αναγκάζεται κανείς πολύ συχνά να ακούει την παρατήρηση ότι δεν πρόκειται για ιστο-ρία όμως γνωρίζει πλέον χάρη στην επιστημολογία ότι με τις κρυ-πτοκανονιστικές αξιολογικές κρίσεις δεν πληροφορείται τίποτε κανείς για το κρινόμενο αλλά ποικίλα για τον κρίνοντα) απαιτεί τη διασύνδεση στοιχείων από διαφορετικές επιστήμες και μάλι-στα όχι απλώς μια συμβατική διεπιστημονικότητα δηλαδή την αυτονόητη συνεργασία διαφορετικών επιστημών αλλά μια διεπι-στημονικότητα με την έννοια που της δίνει ο Titzmann7 δηλαδή τη συγκρότηση θεωριών οι οποίες εξ αρχής υπερβαίνουν τα όρια των επιμέρους επιστημών Δεν επιχειρείται λοιπόν απλώς ο δανει-σμός στοιχείων από άλλες θεωρητικές και κοινωνικές επιστήμες παρά μια δημιουργική σύντηξη διαφόρων επιστημών και με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία μιας νεότροπης προσέγγισης ιστορικών φαινομένων Η παρούσα εργασία έπρεπε λοιπόν να προσθέσει στις ιστορικές μεθόδους αντίστοιχες της δημοσιολογίας (καθώς η πηγή της είναι εφημερίδες) της γνωστικής ψυχολογίας (καθώς έχει να κάνει με συστηματικά γραμμένα κείμενα τα οποία έχουν συγκεκριμένους παραλήπτες οι οποίοι προσλαμβάνουν τα άρθρα και τα οργανώνουν ως προσκτηθείσα γνώση) της γλωσσολογί-ας κυρίως της σημασιολογίας και της κειμενολογίας (καθώς πρό-κειται για γλωσσικά δημιουργήματα) της πολιτικής επιστήμης (καθώς πρέπει να διερευνηθεί η πολιτική ιδεολογία των εφημερί-δων) της κοινωνικής ψυχολογίας (καθώς πρέπει να διερευνηθούν τα στερεότυπα των δημοσιογράφων) κτλ Η χρησιμοποιούμενη μεθοδολογία δεν έπρεπε μόνο να είναι διεπιστημονική αλλά στο βαθμό του εφικτού και εμπειρικά ελέγξιμη προκειμένου να απο-φευχθούν οι γενικευτικές ανούσιες ερμηνείες

Οι ανωτέρω μεθοδολογικές αρχές σφραγίζουν και το περιεχό-μενο τούτης της εργασίας Η περιορισμένη έρευνα του ελληνικού τύπου και η σπανιότητα επιστημονικής βιβλιογραφίας γιrsquo αυτό το

7 Titzmann Michael Strukturale Textanalyse Theorie und Praxis der Interpretation Muumlnchen 21989

21ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θέμα κατέστησαν απαραίτητη τη συγγραφή ενός σύντομου κε-φαλαίου στο οποίο παρουσιάζονται γενικά οι πηγές Απαραίτητο κρίθηκε επίσης ένα κεφάλαιο για την ποσοτική κατανομή των δια-φόρων στηλών μέσα σε κάθε εφημερίδα καθώς και μια σχετική συ-γκριτική παρουσίαση όλων των εφημερίδων Αυτές οι ιδιαιτέρως χρονοβόρες και κοπιαστικές έρευνες μολονότι δεν φαίνεται ίσως με την πρώτη ματιά ήταν απαραίτητες για να σταθμίσουμε το εν-διαφέρον των εφημερίδων για την πολιτική Αξίζει να σημειωθεί σχεδόν ανεκδοτολογικά σε αυτό το σημείο ότι η ποσοτική ανάλυση σε ορισμένες περιπτώσεις διόρθωσε σημαντικά τις αρχικές εκτιμή-σεις Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών παρέχουν δύο ειδών πληροφορίες α Για τα θέματα (και τις συναρτώμενες προθέσεις) με τα οποία ασχολείται κάθε εφημερίδα εκείνης της εποχής και για τις γενικές τάσεις στον ελληνικό τύπο της εποχής πράγμα που οδηγεί στη συγκρότηση μιας συνολικής εικόνας του τύπου καθώς μόνο σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να εκτιμήσει καλύτερα την πολιτική στήλη Σε αυτό το σημείο πρέπει επίσης να λεχθεί ρητώς ότι στην παρούσα εργασία μας ενδιέφερε ιδιαίτερα η σύσταση των laquoπηγώνraquo μάλιστα ένα μέρος της έρευνας αφορά ακριβώς σε αυτό β Για το βαθμό ενδιαφέροντος των εφημερίδων όσον αφορά στην πολιτική Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να παραμεριστεί ο κίνδυνος της υπερεκτίμησης της πολιτικής στήλης η ανάλυση της οποίας αποτελεί τον πυρήνα της έρευνάς μας Είναι λοιπόν σημαντικό να θυμόμαστε ότι ποσοτικά υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις εφημερίδες ως προς τη δημοσίευση πολιτικών άρθρων και ότι το ποσοστιαίο μέρος της πολιτικής στήλης κατά μέσον όρο κυμαί-νεται ανάμεσα στο 1061 (ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ) και 3615 (ΧΡΟΝΟΣ)

Ακολουθεί ένα κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύεται με βάση αναξιοποίητη από τους ιστορικούς βιβλιογραφία η σημασία της συμπερίληψης των τίτλων κατά την έρευνα των άρθρων Προτεί-νεται στη συνέχεια ένα μεθοδολογικό σχήμα για τη διερεύνηση των τίτλων των εφημερίδων από ιστορικούς καθώς και η παρου-σίαση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής του στη δική μας πε-ρίπτωση

22 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ένα πρόβλημα που συχνά παρουσιάζεται σε μελέτες που ασχο-λούνται με πολιτικούς όρους του παρελθόντος είναι ότι ανάγονται στο παρελθόν σύγχρονες έννοιες οι οποίες μόνον ως αναλυτικές κατηγορίες θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται με αποτέλεσμα να ει-σάγουν αναγκαστικά το παρελθόν σε σημερινά σχήματα σκέψης Χρησιμοποιούν λοιπόν πολιτικούς όρους με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούν λέξεις όπως πχ laquoμολύβιraquo ή laquoτετράδιοraquo πράγμα ελάχιστα διαφωτιστικό για το ερευνούμενο αντικείμενο Θεωρή-σαμε λοιπόν ιδιαιτέρως σημαντικό να ερευνήσουμε τις πολιτικές έννοιες μέσα στο πλαίσιο των τότε αυτονοήτων ώστε να μπορέ-σουμε να σταθμίσουμε τις θέσεις των δημοσιογράφων καθώς δεν πρόκειται για λέξεις παρά για πολιτικές έννοιες (όπως πχ λαός έθνος λαϊκή κυριαρχία σύνταγμα) οι οποίες δομούν την πολιτική ιδεολογία Μόνο λοιπόν όταν κατανοεί κανείς τις έννοιες στη συγ-χρονία τους μπορεί να κατανοήσει και τη σχετική επιχειρηματολο-γία και τις τοποθετήσεις

Ένα μεγάλο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης αφιερώνεται στην πρόσληψη της κρίσης και στον λόγο του ελληνικού τύπου περί μεταρρυθμίσεων σε μια εποχή στην οποία απουσιάζουν τα laquoμεγάλα γεγονόταraquo μολονότι τέτοια γεγονότα σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της περιόδου με την οποία ασχολούμαστε Ένα κεντρικό σημείο της μελέτης συγκροτεί το ερώτημα πώς ορίζουν οι δημοσιογράφοι την πολιτική κρίση ποια θεωρούν ως αίτιά της ποιες μεταρρυθμίσεις προτείνουν για την υπέρβαση της κρίσης και αν αλλάζουν απόψεις

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρήσαμε απαραί-τητη την πλήρη καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών απόψεων των εφημερίδων μάλιστα η θεματική δεν ήταν πάντα προκαθορι-σμένη αλλά προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε θεματικές συνθέ-σεις μέσα στις ίδιες τις πηγές Ας αναφερθεί εδώ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα το οποίο λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του θα πα-ρουσιαστεί αναλυτικά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο Πρόκειται για την τοποθέτηση των εφημερίδων απέναντι στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 στην οποία είναι αφιερωμένο το προτελευταίο κεφά-

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

16 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

κύριο άρθρο της 1118972 την ανάγκη μιας δημόσιας συζήτη-σης καθολικής ιδιαίτερα όμως από τις στήλες των εφημερίδων για τα αίτια της διαπιστούμενης πολιτικής (και ως εκ τούτου εθνικής) κρίσης και για τις αναγκαίες μεταρρυθμίσεις τη λεγό-μενη laquoειρηνική επανάστασηraquo η οποία θα οδηγούσε καθώς έλεγε στην υπέρβαση της κρίσης Οι ΚΑΙΡΟΙ εξέφρασαν στο κύριο άρ-θρο της 10518973 την άποψη ότι η ήττα καθιστούσε αναγκαία μια πολιτική μεταρρύθμιση η οποία μόνη θα μπορούσε να σώσει το έθνος Μάλιστα στο κύριο άρθρο της 16518974 υποστήριξε ότι έπρεπε να λάβει χώρα μεταρρύθμιση του πολιτικού συστή-ματος μόλις θα αποχωρούσαν τα τουρκικά στρατεύματα από τη Θεσσαλία Το ΕΜΠΡΟΣ δεν διατύπωσε αρχικά δική του θέση στη συζήτηση για τις μεταρρυθμίσεις που θεωρήθηκαν απαραίτητες λόγω της ήττας παρά σχολίασε απλώς τις απόψεις άλλων εφημε-ρίδων Μόλις στις 9618975 ασχολήθηκε με το θέμα χωρίς όμως να προτείνει συγκεκριμένα μέτρα Η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ υποστήριξε στις 30(11)618976 την εισαγωγή μεταρρυθμίσεων laquoΉλθεν η ώρα δια τολμηράς μεταρρυθμίσειςraquo Η ΕΣΤΙΑ δημοσίευσε στις 361897 τη γνώμη ότι αμέσως μετά την αποκατάσταση της ειρήνης έπρεπε να αρχίσει η εισαγωγή μεταρρυθμίσεων με τις οποίες θα άρχιζε η laquoαναμόρφωσις του έθνουςraquo Στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 όλες οι εφημερίδες έβλεπαν την υλοποίηση των μεταρρυθμιστι-κών τους προτάσεων η οποία θα ολοκληρωνόταν με τις δύο εκλο-γικές αναμετρήσεις του 1910

Αντικείμενο τώρα της παρούσας έρευνας είναι οι συζητήσεις στον τύπο για την πολιτική κρίση και την ανάγκη εισαγωγής με-ταρρυθμίσεων στο επίπεδο των θεσμών και στο επίπεδο αυτού που ονόμαζαν οι εφημερίδες πολιτική πρακτική Το περιεχόμενο των απόψεων που εκφράστηκαν αναλύεται στο κύριο μέρος του βιβλίου Έχει διαπιστωθεί ότι μετά το τέλος του πολέμου ξεκίνη-

2 laquoΑθήνα 31 Δεκεμβρίουraquo σ 33 laquoΟ ζουρλομανδύαςraquo4 laquoΝεκροφάνειαraquo5 Κύριο άρθρο laquoΖητήματα εκσυγχρονισμούraquo6 laquoΕκ της Ελλάδοςraquo σ 2-3

17ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σε όντως μια δημόσια συζήτηση για τα αίτια της ήττας συζήτηση στην οποία οι δημοσιογράφοι διαδραμάτισαν έναν κεντρικό ρόλο Εντόπιζαν τα αίτια στο πολιτικό σύστημα και στα πολιτικά ήθη της Ελλάδας και κυριαρχούσε η άποψη ότι το πολιτικό σύστημα είχε αγγίξει τα όριά του ότι κυριαρχούσε μια κατάσταση πολιτι-κής και εθνικής αποσύνθεσης και ότι έπρεπε να εισαχθούν μεταρ-ρυθμίσεις που θα οδηγούσαν στην υπέρβαση της κρίσης Τέτοιες απόψεις επανέρχονταν κατά καιρούς στο διάστημα 1897-1909 σε διάφορες εκδοχές και σε αυτές αντικαθρεπτίζεται διαρκώς ένα ψυχολογικό πολιτικό και ιδεολογικό αδιέξοδο

Ως κύρια πηγή της μελέτης μας επιλέχθηκαν οι υπερτοπικής εμβέλειας αθηναϊκές ημερήσιες εφημερίδες οι οποίες εκδίδονταν καθrsquo όλο το χρονικό διάστημα 1897-1909 καθώς η παρούσα ερ-γασία αποσκοπεί στη διερεύνηση της εξέλιξης των απόψεων των εφημερίδων σε όλη τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης μεταβατικής περιόδου Κατrsquo αρχήν λοιπόν δεν λαμβάνονται υπόψη εφημερίδες με διαφορετικό τόπο έκδοσης ούτε εφημερίδες που δεν εκδίδο-νταν καθrsquo όλο το προαναφερθέν χρονικό διάστημα Όμως όπως κάθε κανόνας έχει τις εξαιρέσεις του έτσι έγινε κι εδώ Μελετήθη-κε λοιπόν και η αθηναϊκή ημερήσια εφημερίδα ΧΡΟΝΟΣ μολονότι το πρώτο φύλλο της τυπώθηκε μόλις το 1903 καθώς αφενός δη-λωμένος στόχος της ήταν η κριτική αντιπαράθεση με την πολιτική συγκυρία και η απαίτηση εισαγωγής πολιτικών μεταρρυθμίσεων αφετέρου τούτη η εφημερίδα αποτέλεσε τον κύριο υποστηρικτή των ιδεών και των ενεργειών ακόμα και το όργανο του Στρατιω-τικού Συνδέσμου ο οποίος οργάνωσε το κίνημα του 1909 Θα ήταν λοιπόν μεγάλη παράλειψη να μη ληφθεί υπόψη Επίσης μελετήθη-κε η εβδομαδιαία εφημερίδα της Τεργέστης ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ η οποία παρά τον τόπο έκδοσης είχε ως πυρήνα των ενδιαφερόντων της την ελληνική μητρόπολη και τα ζητήματα του αλύτρωτου ελληνι-σμού Υπέρ της συμπερίληψης της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ στην έρευνά μας συνηγορεί και το γεγονός ότι αυτή η εφημερίδα βρισκόταν διαρ-κώς στο επίκεντρο των συζητήσεων των ελληνικών εφημερίδων για τα πολιτικά ζητήματα σε βαθμό που οι αθηναϊκές εφημερίδες

18 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

αντιπαρατίθεντο περισσότερο με άρθρα της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ παρά με άρθρα άλλων αθηναϊκών καθώς μάλιστα παρουσίαζε αντικοι-νοβουλευτικές τάσεις

Όσον αφορά στις υπόλοιπες πηγές πρόκειται για τις εφημερί-δες ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ ΕΜΠΡΟΣ ΕΣΤΙΑ ΚΑΙΡΟΙ και ΣΚΡΙΠ Το μεγαλύτε-ρο μέρος των πηγών βρισκόταν κατά την εποχή της έρευνάς μου (δεκαετία του 1990) σε αθηναϊκές βιβλιοθήκες Η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ με-λετήθηκε στο πρότυπα οργανωμένο αρχείο της ελληνικής κοινό-τητας της Τεργέστης Μόνον ως δώρο της τύχης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το γεγονός ότι κατά τη συγκέντρωση του υλικού κατόρθωσα να αντιγράψω με ποικίλους τρόπους όλα τα χρήσιμα άρθρα καθώς στη συνέχεια μόνον ένας περιορισμένος αριθμός των πηγών ήταν πλέον προσβάσιμος διότι αποσύρθηκαν από τα αναγνωστήρια επrsquo αόριστον προκειμένου να συντηρηθούν και να μικροφωτογραφηθούν Επί τη ευκαιρία πρέπει να σημειωθεί ότι για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης διαβάστηκαν αρκετές χιλιάδες άρθρα πριν επιλεγούν εκείνα τα οποία θα χρησιμοποιού-νταν για τις ανάγκες της συγγραφής

Πριν από μια αναλυτική παρουσίαση των σκοπών της έρευνάς μου ας τοποθετηθεί η παρούσα εργασία στην επιστημονική παρά-δοση του αντικειμένου Υπάρχουν λοιπόν τρεις γενικές κατηγορίες επιστημονικών εργασιών οι οποίες έχουν ως πηγή ή αντικείμενο έρευνας τον τύπο

α Έρευνες οι οποίες μεταχειρίζονται τον τύπο ως λατομείο εξαγωγής πληροφοριών για ένα θέμα χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το σύνολο της πηγής και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της όπως πχ την κειμενικότητά της την τακτική της έκδοση κτλ Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα ήταν Η πολιτική ζωή της Ελλάδας όπως καθρεφτίζεται στον τύπο από το 1897 έως το 1909

β Έρευνες οι οποίες διεξάγονται στο πλαίσιο της μελέτης των ΜΜΕ και μικρή σχέση έχουν με την ιστορία Αυτές ασχολού-νται πολύ συχνά με μικρά θέματα με τη μέθοδο της ανάλυ-σης περιεχομένου (content analysis) και ερευνούν πχ υπό

19ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ποίες συνθήκες μερικές έννοιες προσλαμβάνουν στον τύπο μια συγκεκριμένη συνυποδήλωση ή πώς αντιμετωπίζονται ορισμένα θέματα Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα μπορούσε να είναι η επαλήθευση ή διάψευση της υπόθεσης ότι πριν από τις εκάστοτε εκλογές κατά το χρο-νικό διάστημα 1897-1909 οι απόψεις των εφημερίδων για το πολιτικό σύστημα τα πολιτικά πρόσωπα και τους πολιτι-κούς θεσμούς στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από αρνητικές συνυποδηλώσεις σε σχέση με την επο-χή μετά τις εκλογές

γ Γενικότερες ιστορίες μιας εφημερίδας ή μέρους του τύπου μιας χώρας οι οποίες προσφέρουν μια συνολική παρουσία-ση του αντικειμένου τους στη βάση της συγκριτικής παρου-σίασης γενικότερων τάσεων χωρίς την εμβάθυνση σε επιμέ-ρους θέματα

Η παρούσα εργασία δεν ασπάζεται καμιά από τις προανα-φερθείσες κατηγορίες παρά μια νέα διεπιστημονική ερευνητική μέθοδο του θέματος η οποία -χωρίς να απορρίπτει συνολικά τις προηγούμενες- διαφέρει από αυτές ως προς τα ακόλουθα σημεία

α Αναφορικά με τη συμπερίληψη της συνεξάρτησης των αναλυ-όμενων άρθρων με το υπόλοιπο περιεχόμενο της εφημερίδας

β Αναφορικά με τη χρησιμοποιούμενη μέθοδοΤο πρώτο σημείο αφορά στο πώς μπορεί να αξιοποιήσει κανείς

τον τύπο ως ιστορική πηγή Θεωρούμε λοιπόν ότι ο τύπος δεν πρέ-πει να αντιμετωπίζεται σαν να δημιουργήθηκε αποκλειστικά για να χρησιμοποιηθεί ως πηγή από τους ιστορικούς του μέλλοντος Ο τύπος αποτελεί μόνο σε δεύτερο επίπεδο ιστορική πηγή ενώ κατά την εποχή της έκδοσής του είχε συγκεκριμένες άλλες λειτουργίες οι οποίες δεν χρειάζεται καν να αναφερθούν εδώ Υπrsquo αυτή την έν-νοια πρέπει να έχει κανείς διαρκώς κατά νου τη λειτουργία του τύ-που εν τόπω και χρόνω και ndashσε συγκεκριμένες περιπτώσειςndash την ενσωμάτωση των πολιτικών άρθρων στη γενικότερη ύλη κάθε εφημερίδας Με αυτόν τον τρόπο σταθμίζεται αντικειμενικότερα το ειδικό βάρος της πολιτικής στήλης κάθε εφημερίδας

20 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Όσον αφορά τώρα στη μεθοδολογία θεωρούμε ότι η επεξερ-γασία θεμάτων σαν το παρόν (για τα οποία αναγκάζεται κανείς πολύ συχνά να ακούει την παρατήρηση ότι δεν πρόκειται για ιστο-ρία όμως γνωρίζει πλέον χάρη στην επιστημολογία ότι με τις κρυ-πτοκανονιστικές αξιολογικές κρίσεις δεν πληροφορείται τίποτε κανείς για το κρινόμενο αλλά ποικίλα για τον κρίνοντα) απαιτεί τη διασύνδεση στοιχείων από διαφορετικές επιστήμες και μάλι-στα όχι απλώς μια συμβατική διεπιστημονικότητα δηλαδή την αυτονόητη συνεργασία διαφορετικών επιστημών αλλά μια διεπι-στημονικότητα με την έννοια που της δίνει ο Titzmann7 δηλαδή τη συγκρότηση θεωριών οι οποίες εξ αρχής υπερβαίνουν τα όρια των επιμέρους επιστημών Δεν επιχειρείται λοιπόν απλώς ο δανει-σμός στοιχείων από άλλες θεωρητικές και κοινωνικές επιστήμες παρά μια δημιουργική σύντηξη διαφόρων επιστημών και με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία μιας νεότροπης προσέγγισης ιστορικών φαινομένων Η παρούσα εργασία έπρεπε λοιπόν να προσθέσει στις ιστορικές μεθόδους αντίστοιχες της δημοσιολογίας (καθώς η πηγή της είναι εφημερίδες) της γνωστικής ψυχολογίας (καθώς έχει να κάνει με συστηματικά γραμμένα κείμενα τα οποία έχουν συγκεκριμένους παραλήπτες οι οποίοι προσλαμβάνουν τα άρθρα και τα οργανώνουν ως προσκτηθείσα γνώση) της γλωσσολογί-ας κυρίως της σημασιολογίας και της κειμενολογίας (καθώς πρό-κειται για γλωσσικά δημιουργήματα) της πολιτικής επιστήμης (καθώς πρέπει να διερευνηθεί η πολιτική ιδεολογία των εφημερί-δων) της κοινωνικής ψυχολογίας (καθώς πρέπει να διερευνηθούν τα στερεότυπα των δημοσιογράφων) κτλ Η χρησιμοποιούμενη μεθοδολογία δεν έπρεπε μόνο να είναι διεπιστημονική αλλά στο βαθμό του εφικτού και εμπειρικά ελέγξιμη προκειμένου να απο-φευχθούν οι γενικευτικές ανούσιες ερμηνείες

Οι ανωτέρω μεθοδολογικές αρχές σφραγίζουν και το περιεχό-μενο τούτης της εργασίας Η περιορισμένη έρευνα του ελληνικού τύπου και η σπανιότητα επιστημονικής βιβλιογραφίας γιrsquo αυτό το

7 Titzmann Michael Strukturale Textanalyse Theorie und Praxis der Interpretation Muumlnchen 21989

21ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θέμα κατέστησαν απαραίτητη τη συγγραφή ενός σύντομου κε-φαλαίου στο οποίο παρουσιάζονται γενικά οι πηγές Απαραίτητο κρίθηκε επίσης ένα κεφάλαιο για την ποσοτική κατανομή των δια-φόρων στηλών μέσα σε κάθε εφημερίδα καθώς και μια σχετική συ-γκριτική παρουσίαση όλων των εφημερίδων Αυτές οι ιδιαιτέρως χρονοβόρες και κοπιαστικές έρευνες μολονότι δεν φαίνεται ίσως με την πρώτη ματιά ήταν απαραίτητες για να σταθμίσουμε το εν-διαφέρον των εφημερίδων για την πολιτική Αξίζει να σημειωθεί σχεδόν ανεκδοτολογικά σε αυτό το σημείο ότι η ποσοτική ανάλυση σε ορισμένες περιπτώσεις διόρθωσε σημαντικά τις αρχικές εκτιμή-σεις Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών παρέχουν δύο ειδών πληροφορίες α Για τα θέματα (και τις συναρτώμενες προθέσεις) με τα οποία ασχολείται κάθε εφημερίδα εκείνης της εποχής και για τις γενικές τάσεις στον ελληνικό τύπο της εποχής πράγμα που οδηγεί στη συγκρότηση μιας συνολικής εικόνας του τύπου καθώς μόνο σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να εκτιμήσει καλύτερα την πολιτική στήλη Σε αυτό το σημείο πρέπει επίσης να λεχθεί ρητώς ότι στην παρούσα εργασία μας ενδιέφερε ιδιαίτερα η σύσταση των laquoπηγώνraquo μάλιστα ένα μέρος της έρευνας αφορά ακριβώς σε αυτό β Για το βαθμό ενδιαφέροντος των εφημερίδων όσον αφορά στην πολιτική Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να παραμεριστεί ο κίνδυνος της υπερεκτίμησης της πολιτικής στήλης η ανάλυση της οποίας αποτελεί τον πυρήνα της έρευνάς μας Είναι λοιπόν σημαντικό να θυμόμαστε ότι ποσοτικά υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις εφημερίδες ως προς τη δημοσίευση πολιτικών άρθρων και ότι το ποσοστιαίο μέρος της πολιτικής στήλης κατά μέσον όρο κυμαί-νεται ανάμεσα στο 1061 (ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ) και 3615 (ΧΡΟΝΟΣ)

Ακολουθεί ένα κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύεται με βάση αναξιοποίητη από τους ιστορικούς βιβλιογραφία η σημασία της συμπερίληψης των τίτλων κατά την έρευνα των άρθρων Προτεί-νεται στη συνέχεια ένα μεθοδολογικό σχήμα για τη διερεύνηση των τίτλων των εφημερίδων από ιστορικούς καθώς και η παρου-σίαση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής του στη δική μας πε-ρίπτωση

22 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ένα πρόβλημα που συχνά παρουσιάζεται σε μελέτες που ασχο-λούνται με πολιτικούς όρους του παρελθόντος είναι ότι ανάγονται στο παρελθόν σύγχρονες έννοιες οι οποίες μόνον ως αναλυτικές κατηγορίες θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται με αποτέλεσμα να ει-σάγουν αναγκαστικά το παρελθόν σε σημερινά σχήματα σκέψης Χρησιμοποιούν λοιπόν πολιτικούς όρους με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούν λέξεις όπως πχ laquoμολύβιraquo ή laquoτετράδιοraquo πράγμα ελάχιστα διαφωτιστικό για το ερευνούμενο αντικείμενο Θεωρή-σαμε λοιπόν ιδιαιτέρως σημαντικό να ερευνήσουμε τις πολιτικές έννοιες μέσα στο πλαίσιο των τότε αυτονοήτων ώστε να μπορέ-σουμε να σταθμίσουμε τις θέσεις των δημοσιογράφων καθώς δεν πρόκειται για λέξεις παρά για πολιτικές έννοιες (όπως πχ λαός έθνος λαϊκή κυριαρχία σύνταγμα) οι οποίες δομούν την πολιτική ιδεολογία Μόνο λοιπόν όταν κατανοεί κανείς τις έννοιες στη συγ-χρονία τους μπορεί να κατανοήσει και τη σχετική επιχειρηματολο-γία και τις τοποθετήσεις

Ένα μεγάλο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης αφιερώνεται στην πρόσληψη της κρίσης και στον λόγο του ελληνικού τύπου περί μεταρρυθμίσεων σε μια εποχή στην οποία απουσιάζουν τα laquoμεγάλα γεγονόταraquo μολονότι τέτοια γεγονότα σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της περιόδου με την οποία ασχολούμαστε Ένα κεντρικό σημείο της μελέτης συγκροτεί το ερώτημα πώς ορίζουν οι δημοσιογράφοι την πολιτική κρίση ποια θεωρούν ως αίτιά της ποιες μεταρρυθμίσεις προτείνουν για την υπέρβαση της κρίσης και αν αλλάζουν απόψεις

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρήσαμε απαραί-τητη την πλήρη καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών απόψεων των εφημερίδων μάλιστα η θεματική δεν ήταν πάντα προκαθορι-σμένη αλλά προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε θεματικές συνθέ-σεις μέσα στις ίδιες τις πηγές Ας αναφερθεί εδώ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα το οποίο λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του θα πα-ρουσιαστεί αναλυτικά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο Πρόκειται για την τοποθέτηση των εφημερίδων απέναντι στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 στην οποία είναι αφιερωμένο το προτελευταίο κεφά-

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

17ΕΙΣΑΓΩΓΗ

σε όντως μια δημόσια συζήτηση για τα αίτια της ήττας συζήτηση στην οποία οι δημοσιογράφοι διαδραμάτισαν έναν κεντρικό ρόλο Εντόπιζαν τα αίτια στο πολιτικό σύστημα και στα πολιτικά ήθη της Ελλάδας και κυριαρχούσε η άποψη ότι το πολιτικό σύστημα είχε αγγίξει τα όριά του ότι κυριαρχούσε μια κατάσταση πολιτι-κής και εθνικής αποσύνθεσης και ότι έπρεπε να εισαχθούν μεταρ-ρυθμίσεις που θα οδηγούσαν στην υπέρβαση της κρίσης Τέτοιες απόψεις επανέρχονταν κατά καιρούς στο διάστημα 1897-1909 σε διάφορες εκδοχές και σε αυτές αντικαθρεπτίζεται διαρκώς ένα ψυχολογικό πολιτικό και ιδεολογικό αδιέξοδο

Ως κύρια πηγή της μελέτης μας επιλέχθηκαν οι υπερτοπικής εμβέλειας αθηναϊκές ημερήσιες εφημερίδες οι οποίες εκδίδονταν καθrsquo όλο το χρονικό διάστημα 1897-1909 καθώς η παρούσα ερ-γασία αποσκοπεί στη διερεύνηση της εξέλιξης των απόψεων των εφημερίδων σε όλη τη διάρκεια αυτής της κρίσιμης μεταβατικής περιόδου Κατrsquo αρχήν λοιπόν δεν λαμβάνονται υπόψη εφημερίδες με διαφορετικό τόπο έκδοσης ούτε εφημερίδες που δεν εκδίδο-νταν καθrsquo όλο το προαναφερθέν χρονικό διάστημα Όμως όπως κάθε κανόνας έχει τις εξαιρέσεις του έτσι έγινε κι εδώ Μελετήθη-κε λοιπόν και η αθηναϊκή ημερήσια εφημερίδα ΧΡΟΝΟΣ μολονότι το πρώτο φύλλο της τυπώθηκε μόλις το 1903 καθώς αφενός δη-λωμένος στόχος της ήταν η κριτική αντιπαράθεση με την πολιτική συγκυρία και η απαίτηση εισαγωγής πολιτικών μεταρρυθμίσεων αφετέρου τούτη η εφημερίδα αποτέλεσε τον κύριο υποστηρικτή των ιδεών και των ενεργειών ακόμα και το όργανο του Στρατιω-τικού Συνδέσμου ο οποίος οργάνωσε το κίνημα του 1909 Θα ήταν λοιπόν μεγάλη παράλειψη να μη ληφθεί υπόψη Επίσης μελετήθη-κε η εβδομαδιαία εφημερίδα της Τεργέστης ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ η οποία παρά τον τόπο έκδοσης είχε ως πυρήνα των ενδιαφερόντων της την ελληνική μητρόπολη και τα ζητήματα του αλύτρωτου ελληνι-σμού Υπέρ της συμπερίληψης της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ στην έρευνά μας συνηγορεί και το γεγονός ότι αυτή η εφημερίδα βρισκόταν διαρ-κώς στο επίκεντρο των συζητήσεων των ελληνικών εφημερίδων για τα πολιτικά ζητήματα σε βαθμό που οι αθηναϊκές εφημερίδες

18 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

αντιπαρατίθεντο περισσότερο με άρθρα της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ παρά με άρθρα άλλων αθηναϊκών καθώς μάλιστα παρουσίαζε αντικοι-νοβουλευτικές τάσεις

Όσον αφορά στις υπόλοιπες πηγές πρόκειται για τις εφημερί-δες ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ ΕΜΠΡΟΣ ΕΣΤΙΑ ΚΑΙΡΟΙ και ΣΚΡΙΠ Το μεγαλύτε-ρο μέρος των πηγών βρισκόταν κατά την εποχή της έρευνάς μου (δεκαετία του 1990) σε αθηναϊκές βιβλιοθήκες Η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ με-λετήθηκε στο πρότυπα οργανωμένο αρχείο της ελληνικής κοινό-τητας της Τεργέστης Μόνον ως δώρο της τύχης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το γεγονός ότι κατά τη συγκέντρωση του υλικού κατόρθωσα να αντιγράψω με ποικίλους τρόπους όλα τα χρήσιμα άρθρα καθώς στη συνέχεια μόνον ένας περιορισμένος αριθμός των πηγών ήταν πλέον προσβάσιμος διότι αποσύρθηκαν από τα αναγνωστήρια επrsquo αόριστον προκειμένου να συντηρηθούν και να μικροφωτογραφηθούν Επί τη ευκαιρία πρέπει να σημειωθεί ότι για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης διαβάστηκαν αρκετές χιλιάδες άρθρα πριν επιλεγούν εκείνα τα οποία θα χρησιμοποιού-νταν για τις ανάγκες της συγγραφής

Πριν από μια αναλυτική παρουσίαση των σκοπών της έρευνάς μου ας τοποθετηθεί η παρούσα εργασία στην επιστημονική παρά-δοση του αντικειμένου Υπάρχουν λοιπόν τρεις γενικές κατηγορίες επιστημονικών εργασιών οι οποίες έχουν ως πηγή ή αντικείμενο έρευνας τον τύπο

α Έρευνες οι οποίες μεταχειρίζονται τον τύπο ως λατομείο εξαγωγής πληροφοριών για ένα θέμα χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το σύνολο της πηγής και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της όπως πχ την κειμενικότητά της την τακτική της έκδοση κτλ Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα ήταν Η πολιτική ζωή της Ελλάδας όπως καθρεφτίζεται στον τύπο από το 1897 έως το 1909

β Έρευνες οι οποίες διεξάγονται στο πλαίσιο της μελέτης των ΜΜΕ και μικρή σχέση έχουν με την ιστορία Αυτές ασχολού-νται πολύ συχνά με μικρά θέματα με τη μέθοδο της ανάλυ-σης περιεχομένου (content analysis) και ερευνούν πχ υπό

19ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ποίες συνθήκες μερικές έννοιες προσλαμβάνουν στον τύπο μια συγκεκριμένη συνυποδήλωση ή πώς αντιμετωπίζονται ορισμένα θέματα Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα μπορούσε να είναι η επαλήθευση ή διάψευση της υπόθεσης ότι πριν από τις εκάστοτε εκλογές κατά το χρο-νικό διάστημα 1897-1909 οι απόψεις των εφημερίδων για το πολιτικό σύστημα τα πολιτικά πρόσωπα και τους πολιτι-κούς θεσμούς στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από αρνητικές συνυποδηλώσεις σε σχέση με την επο-χή μετά τις εκλογές

γ Γενικότερες ιστορίες μιας εφημερίδας ή μέρους του τύπου μιας χώρας οι οποίες προσφέρουν μια συνολική παρουσία-ση του αντικειμένου τους στη βάση της συγκριτικής παρου-σίασης γενικότερων τάσεων χωρίς την εμβάθυνση σε επιμέ-ρους θέματα

Η παρούσα εργασία δεν ασπάζεται καμιά από τις προανα-φερθείσες κατηγορίες παρά μια νέα διεπιστημονική ερευνητική μέθοδο του θέματος η οποία -χωρίς να απορρίπτει συνολικά τις προηγούμενες- διαφέρει από αυτές ως προς τα ακόλουθα σημεία

α Αναφορικά με τη συμπερίληψη της συνεξάρτησης των αναλυ-όμενων άρθρων με το υπόλοιπο περιεχόμενο της εφημερίδας

β Αναφορικά με τη χρησιμοποιούμενη μέθοδοΤο πρώτο σημείο αφορά στο πώς μπορεί να αξιοποιήσει κανείς

τον τύπο ως ιστορική πηγή Θεωρούμε λοιπόν ότι ο τύπος δεν πρέ-πει να αντιμετωπίζεται σαν να δημιουργήθηκε αποκλειστικά για να χρησιμοποιηθεί ως πηγή από τους ιστορικούς του μέλλοντος Ο τύπος αποτελεί μόνο σε δεύτερο επίπεδο ιστορική πηγή ενώ κατά την εποχή της έκδοσής του είχε συγκεκριμένες άλλες λειτουργίες οι οποίες δεν χρειάζεται καν να αναφερθούν εδώ Υπrsquo αυτή την έν-νοια πρέπει να έχει κανείς διαρκώς κατά νου τη λειτουργία του τύ-που εν τόπω και χρόνω και ndashσε συγκεκριμένες περιπτώσειςndash την ενσωμάτωση των πολιτικών άρθρων στη γενικότερη ύλη κάθε εφημερίδας Με αυτόν τον τρόπο σταθμίζεται αντικειμενικότερα το ειδικό βάρος της πολιτικής στήλης κάθε εφημερίδας

20 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Όσον αφορά τώρα στη μεθοδολογία θεωρούμε ότι η επεξερ-γασία θεμάτων σαν το παρόν (για τα οποία αναγκάζεται κανείς πολύ συχνά να ακούει την παρατήρηση ότι δεν πρόκειται για ιστο-ρία όμως γνωρίζει πλέον χάρη στην επιστημολογία ότι με τις κρυ-πτοκανονιστικές αξιολογικές κρίσεις δεν πληροφορείται τίποτε κανείς για το κρινόμενο αλλά ποικίλα για τον κρίνοντα) απαιτεί τη διασύνδεση στοιχείων από διαφορετικές επιστήμες και μάλι-στα όχι απλώς μια συμβατική διεπιστημονικότητα δηλαδή την αυτονόητη συνεργασία διαφορετικών επιστημών αλλά μια διεπι-στημονικότητα με την έννοια που της δίνει ο Titzmann7 δηλαδή τη συγκρότηση θεωριών οι οποίες εξ αρχής υπερβαίνουν τα όρια των επιμέρους επιστημών Δεν επιχειρείται λοιπόν απλώς ο δανει-σμός στοιχείων από άλλες θεωρητικές και κοινωνικές επιστήμες παρά μια δημιουργική σύντηξη διαφόρων επιστημών και με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία μιας νεότροπης προσέγγισης ιστορικών φαινομένων Η παρούσα εργασία έπρεπε λοιπόν να προσθέσει στις ιστορικές μεθόδους αντίστοιχες της δημοσιολογίας (καθώς η πηγή της είναι εφημερίδες) της γνωστικής ψυχολογίας (καθώς έχει να κάνει με συστηματικά γραμμένα κείμενα τα οποία έχουν συγκεκριμένους παραλήπτες οι οποίοι προσλαμβάνουν τα άρθρα και τα οργανώνουν ως προσκτηθείσα γνώση) της γλωσσολογί-ας κυρίως της σημασιολογίας και της κειμενολογίας (καθώς πρό-κειται για γλωσσικά δημιουργήματα) της πολιτικής επιστήμης (καθώς πρέπει να διερευνηθεί η πολιτική ιδεολογία των εφημερί-δων) της κοινωνικής ψυχολογίας (καθώς πρέπει να διερευνηθούν τα στερεότυπα των δημοσιογράφων) κτλ Η χρησιμοποιούμενη μεθοδολογία δεν έπρεπε μόνο να είναι διεπιστημονική αλλά στο βαθμό του εφικτού και εμπειρικά ελέγξιμη προκειμένου να απο-φευχθούν οι γενικευτικές ανούσιες ερμηνείες

Οι ανωτέρω μεθοδολογικές αρχές σφραγίζουν και το περιεχό-μενο τούτης της εργασίας Η περιορισμένη έρευνα του ελληνικού τύπου και η σπανιότητα επιστημονικής βιβλιογραφίας γιrsquo αυτό το

7 Titzmann Michael Strukturale Textanalyse Theorie und Praxis der Interpretation Muumlnchen 21989

21ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θέμα κατέστησαν απαραίτητη τη συγγραφή ενός σύντομου κε-φαλαίου στο οποίο παρουσιάζονται γενικά οι πηγές Απαραίτητο κρίθηκε επίσης ένα κεφάλαιο για την ποσοτική κατανομή των δια-φόρων στηλών μέσα σε κάθε εφημερίδα καθώς και μια σχετική συ-γκριτική παρουσίαση όλων των εφημερίδων Αυτές οι ιδιαιτέρως χρονοβόρες και κοπιαστικές έρευνες μολονότι δεν φαίνεται ίσως με την πρώτη ματιά ήταν απαραίτητες για να σταθμίσουμε το εν-διαφέρον των εφημερίδων για την πολιτική Αξίζει να σημειωθεί σχεδόν ανεκδοτολογικά σε αυτό το σημείο ότι η ποσοτική ανάλυση σε ορισμένες περιπτώσεις διόρθωσε σημαντικά τις αρχικές εκτιμή-σεις Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών παρέχουν δύο ειδών πληροφορίες α Για τα θέματα (και τις συναρτώμενες προθέσεις) με τα οποία ασχολείται κάθε εφημερίδα εκείνης της εποχής και για τις γενικές τάσεις στον ελληνικό τύπο της εποχής πράγμα που οδηγεί στη συγκρότηση μιας συνολικής εικόνας του τύπου καθώς μόνο σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να εκτιμήσει καλύτερα την πολιτική στήλη Σε αυτό το σημείο πρέπει επίσης να λεχθεί ρητώς ότι στην παρούσα εργασία μας ενδιέφερε ιδιαίτερα η σύσταση των laquoπηγώνraquo μάλιστα ένα μέρος της έρευνας αφορά ακριβώς σε αυτό β Για το βαθμό ενδιαφέροντος των εφημερίδων όσον αφορά στην πολιτική Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να παραμεριστεί ο κίνδυνος της υπερεκτίμησης της πολιτικής στήλης η ανάλυση της οποίας αποτελεί τον πυρήνα της έρευνάς μας Είναι λοιπόν σημαντικό να θυμόμαστε ότι ποσοτικά υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις εφημερίδες ως προς τη δημοσίευση πολιτικών άρθρων και ότι το ποσοστιαίο μέρος της πολιτικής στήλης κατά μέσον όρο κυμαί-νεται ανάμεσα στο 1061 (ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ) και 3615 (ΧΡΟΝΟΣ)

Ακολουθεί ένα κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύεται με βάση αναξιοποίητη από τους ιστορικούς βιβλιογραφία η σημασία της συμπερίληψης των τίτλων κατά την έρευνα των άρθρων Προτεί-νεται στη συνέχεια ένα μεθοδολογικό σχήμα για τη διερεύνηση των τίτλων των εφημερίδων από ιστορικούς καθώς και η παρου-σίαση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής του στη δική μας πε-ρίπτωση

22 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ένα πρόβλημα που συχνά παρουσιάζεται σε μελέτες που ασχο-λούνται με πολιτικούς όρους του παρελθόντος είναι ότι ανάγονται στο παρελθόν σύγχρονες έννοιες οι οποίες μόνον ως αναλυτικές κατηγορίες θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται με αποτέλεσμα να ει-σάγουν αναγκαστικά το παρελθόν σε σημερινά σχήματα σκέψης Χρησιμοποιούν λοιπόν πολιτικούς όρους με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούν λέξεις όπως πχ laquoμολύβιraquo ή laquoτετράδιοraquo πράγμα ελάχιστα διαφωτιστικό για το ερευνούμενο αντικείμενο Θεωρή-σαμε λοιπόν ιδιαιτέρως σημαντικό να ερευνήσουμε τις πολιτικές έννοιες μέσα στο πλαίσιο των τότε αυτονοήτων ώστε να μπορέ-σουμε να σταθμίσουμε τις θέσεις των δημοσιογράφων καθώς δεν πρόκειται για λέξεις παρά για πολιτικές έννοιες (όπως πχ λαός έθνος λαϊκή κυριαρχία σύνταγμα) οι οποίες δομούν την πολιτική ιδεολογία Μόνο λοιπόν όταν κατανοεί κανείς τις έννοιες στη συγ-χρονία τους μπορεί να κατανοήσει και τη σχετική επιχειρηματολο-γία και τις τοποθετήσεις

Ένα μεγάλο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης αφιερώνεται στην πρόσληψη της κρίσης και στον λόγο του ελληνικού τύπου περί μεταρρυθμίσεων σε μια εποχή στην οποία απουσιάζουν τα laquoμεγάλα γεγονόταraquo μολονότι τέτοια γεγονότα σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της περιόδου με την οποία ασχολούμαστε Ένα κεντρικό σημείο της μελέτης συγκροτεί το ερώτημα πώς ορίζουν οι δημοσιογράφοι την πολιτική κρίση ποια θεωρούν ως αίτιά της ποιες μεταρρυθμίσεις προτείνουν για την υπέρβαση της κρίσης και αν αλλάζουν απόψεις

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρήσαμε απαραί-τητη την πλήρη καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών απόψεων των εφημερίδων μάλιστα η θεματική δεν ήταν πάντα προκαθορι-σμένη αλλά προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε θεματικές συνθέ-σεις μέσα στις ίδιες τις πηγές Ας αναφερθεί εδώ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα το οποίο λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του θα πα-ρουσιαστεί αναλυτικά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο Πρόκειται για την τοποθέτηση των εφημερίδων απέναντι στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 στην οποία είναι αφιερωμένο το προτελευταίο κεφά-

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

18 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

αντιπαρατίθεντο περισσότερο με άρθρα της ΝΕΑΣ ΗΜΕΡΑΣ παρά με άρθρα άλλων αθηναϊκών καθώς μάλιστα παρουσίαζε αντικοι-νοβουλευτικές τάσεις

Όσον αφορά στις υπόλοιπες πηγές πρόκειται για τις εφημερί-δες ΑΚΡΟΠΟΛΙΣ ΕΜΠΡΟΣ ΕΣΤΙΑ ΚΑΙΡΟΙ και ΣΚΡΙΠ Το μεγαλύτε-ρο μέρος των πηγών βρισκόταν κατά την εποχή της έρευνάς μου (δεκαετία του 1990) σε αθηναϊκές βιβλιοθήκες Η ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ με-λετήθηκε στο πρότυπα οργανωμένο αρχείο της ελληνικής κοινό-τητας της Τεργέστης Μόνον ως δώρο της τύχης θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το γεγονός ότι κατά τη συγκέντρωση του υλικού κατόρθωσα να αντιγράψω με ποικίλους τρόπους όλα τα χρήσιμα άρθρα καθώς στη συνέχεια μόνον ένας περιορισμένος αριθμός των πηγών ήταν πλέον προσβάσιμος διότι αποσύρθηκαν από τα αναγνωστήρια επrsquo αόριστον προκειμένου να συντηρηθούν και να μικροφωτογραφηθούν Επί τη ευκαιρία πρέπει να σημειωθεί ότι για τους σκοπούς της παρούσας μελέτης διαβάστηκαν αρκετές χιλιάδες άρθρα πριν επιλεγούν εκείνα τα οποία θα χρησιμοποιού-νταν για τις ανάγκες της συγγραφής

Πριν από μια αναλυτική παρουσίαση των σκοπών της έρευνάς μου ας τοποθετηθεί η παρούσα εργασία στην επιστημονική παρά-δοση του αντικειμένου Υπάρχουν λοιπόν τρεις γενικές κατηγορίες επιστημονικών εργασιών οι οποίες έχουν ως πηγή ή αντικείμενο έρευνας τον τύπο

α Έρευνες οι οποίες μεταχειρίζονται τον τύπο ως λατομείο εξαγωγής πληροφοριών για ένα θέμα χωρίς να λαμβάνουν υπόψη το σύνολο της πηγής και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της όπως πχ την κειμενικότητά της την τακτική της έκδοση κτλ Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα ήταν Η πολιτική ζωή της Ελλάδας όπως καθρεφτίζεται στον τύπο από το 1897 έως το 1909

β Έρευνες οι οποίες διεξάγονται στο πλαίσιο της μελέτης των ΜΜΕ και μικρή σχέση έχουν με την ιστορία Αυτές ασχολού-νται πολύ συχνά με μικρά θέματα με τη μέθοδο της ανάλυ-σης περιεχομένου (content analysis) και ερευνούν πχ υπό

19ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ποίες συνθήκες μερικές έννοιες προσλαμβάνουν στον τύπο μια συγκεκριμένη συνυποδήλωση ή πώς αντιμετωπίζονται ορισμένα θέματα Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα μπορούσε να είναι η επαλήθευση ή διάψευση της υπόθεσης ότι πριν από τις εκάστοτε εκλογές κατά το χρο-νικό διάστημα 1897-1909 οι απόψεις των εφημερίδων για το πολιτικό σύστημα τα πολιτικά πρόσωπα και τους πολιτι-κούς θεσμούς στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από αρνητικές συνυποδηλώσεις σε σχέση με την επο-χή μετά τις εκλογές

γ Γενικότερες ιστορίες μιας εφημερίδας ή μέρους του τύπου μιας χώρας οι οποίες προσφέρουν μια συνολική παρουσία-ση του αντικειμένου τους στη βάση της συγκριτικής παρου-σίασης γενικότερων τάσεων χωρίς την εμβάθυνση σε επιμέ-ρους θέματα

Η παρούσα εργασία δεν ασπάζεται καμιά από τις προανα-φερθείσες κατηγορίες παρά μια νέα διεπιστημονική ερευνητική μέθοδο του θέματος η οποία -χωρίς να απορρίπτει συνολικά τις προηγούμενες- διαφέρει από αυτές ως προς τα ακόλουθα σημεία

α Αναφορικά με τη συμπερίληψη της συνεξάρτησης των αναλυ-όμενων άρθρων με το υπόλοιπο περιεχόμενο της εφημερίδας

β Αναφορικά με τη χρησιμοποιούμενη μέθοδοΤο πρώτο σημείο αφορά στο πώς μπορεί να αξιοποιήσει κανείς

τον τύπο ως ιστορική πηγή Θεωρούμε λοιπόν ότι ο τύπος δεν πρέ-πει να αντιμετωπίζεται σαν να δημιουργήθηκε αποκλειστικά για να χρησιμοποιηθεί ως πηγή από τους ιστορικούς του μέλλοντος Ο τύπος αποτελεί μόνο σε δεύτερο επίπεδο ιστορική πηγή ενώ κατά την εποχή της έκδοσής του είχε συγκεκριμένες άλλες λειτουργίες οι οποίες δεν χρειάζεται καν να αναφερθούν εδώ Υπrsquo αυτή την έν-νοια πρέπει να έχει κανείς διαρκώς κατά νου τη λειτουργία του τύ-που εν τόπω και χρόνω και ndashσε συγκεκριμένες περιπτώσειςndash την ενσωμάτωση των πολιτικών άρθρων στη γενικότερη ύλη κάθε εφημερίδας Με αυτόν τον τρόπο σταθμίζεται αντικειμενικότερα το ειδικό βάρος της πολιτικής στήλης κάθε εφημερίδας

20 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Όσον αφορά τώρα στη μεθοδολογία θεωρούμε ότι η επεξερ-γασία θεμάτων σαν το παρόν (για τα οποία αναγκάζεται κανείς πολύ συχνά να ακούει την παρατήρηση ότι δεν πρόκειται για ιστο-ρία όμως γνωρίζει πλέον χάρη στην επιστημολογία ότι με τις κρυ-πτοκανονιστικές αξιολογικές κρίσεις δεν πληροφορείται τίποτε κανείς για το κρινόμενο αλλά ποικίλα για τον κρίνοντα) απαιτεί τη διασύνδεση στοιχείων από διαφορετικές επιστήμες και μάλι-στα όχι απλώς μια συμβατική διεπιστημονικότητα δηλαδή την αυτονόητη συνεργασία διαφορετικών επιστημών αλλά μια διεπι-στημονικότητα με την έννοια που της δίνει ο Titzmann7 δηλαδή τη συγκρότηση θεωριών οι οποίες εξ αρχής υπερβαίνουν τα όρια των επιμέρους επιστημών Δεν επιχειρείται λοιπόν απλώς ο δανει-σμός στοιχείων από άλλες θεωρητικές και κοινωνικές επιστήμες παρά μια δημιουργική σύντηξη διαφόρων επιστημών και με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία μιας νεότροπης προσέγγισης ιστορικών φαινομένων Η παρούσα εργασία έπρεπε λοιπόν να προσθέσει στις ιστορικές μεθόδους αντίστοιχες της δημοσιολογίας (καθώς η πηγή της είναι εφημερίδες) της γνωστικής ψυχολογίας (καθώς έχει να κάνει με συστηματικά γραμμένα κείμενα τα οποία έχουν συγκεκριμένους παραλήπτες οι οποίοι προσλαμβάνουν τα άρθρα και τα οργανώνουν ως προσκτηθείσα γνώση) της γλωσσολογί-ας κυρίως της σημασιολογίας και της κειμενολογίας (καθώς πρό-κειται για γλωσσικά δημιουργήματα) της πολιτικής επιστήμης (καθώς πρέπει να διερευνηθεί η πολιτική ιδεολογία των εφημερί-δων) της κοινωνικής ψυχολογίας (καθώς πρέπει να διερευνηθούν τα στερεότυπα των δημοσιογράφων) κτλ Η χρησιμοποιούμενη μεθοδολογία δεν έπρεπε μόνο να είναι διεπιστημονική αλλά στο βαθμό του εφικτού και εμπειρικά ελέγξιμη προκειμένου να απο-φευχθούν οι γενικευτικές ανούσιες ερμηνείες

Οι ανωτέρω μεθοδολογικές αρχές σφραγίζουν και το περιεχό-μενο τούτης της εργασίας Η περιορισμένη έρευνα του ελληνικού τύπου και η σπανιότητα επιστημονικής βιβλιογραφίας γιrsquo αυτό το

7 Titzmann Michael Strukturale Textanalyse Theorie und Praxis der Interpretation Muumlnchen 21989

21ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θέμα κατέστησαν απαραίτητη τη συγγραφή ενός σύντομου κε-φαλαίου στο οποίο παρουσιάζονται γενικά οι πηγές Απαραίτητο κρίθηκε επίσης ένα κεφάλαιο για την ποσοτική κατανομή των δια-φόρων στηλών μέσα σε κάθε εφημερίδα καθώς και μια σχετική συ-γκριτική παρουσίαση όλων των εφημερίδων Αυτές οι ιδιαιτέρως χρονοβόρες και κοπιαστικές έρευνες μολονότι δεν φαίνεται ίσως με την πρώτη ματιά ήταν απαραίτητες για να σταθμίσουμε το εν-διαφέρον των εφημερίδων για την πολιτική Αξίζει να σημειωθεί σχεδόν ανεκδοτολογικά σε αυτό το σημείο ότι η ποσοτική ανάλυση σε ορισμένες περιπτώσεις διόρθωσε σημαντικά τις αρχικές εκτιμή-σεις Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών παρέχουν δύο ειδών πληροφορίες α Για τα θέματα (και τις συναρτώμενες προθέσεις) με τα οποία ασχολείται κάθε εφημερίδα εκείνης της εποχής και για τις γενικές τάσεις στον ελληνικό τύπο της εποχής πράγμα που οδηγεί στη συγκρότηση μιας συνολικής εικόνας του τύπου καθώς μόνο σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να εκτιμήσει καλύτερα την πολιτική στήλη Σε αυτό το σημείο πρέπει επίσης να λεχθεί ρητώς ότι στην παρούσα εργασία μας ενδιέφερε ιδιαίτερα η σύσταση των laquoπηγώνraquo μάλιστα ένα μέρος της έρευνας αφορά ακριβώς σε αυτό β Για το βαθμό ενδιαφέροντος των εφημερίδων όσον αφορά στην πολιτική Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να παραμεριστεί ο κίνδυνος της υπερεκτίμησης της πολιτικής στήλης η ανάλυση της οποίας αποτελεί τον πυρήνα της έρευνάς μας Είναι λοιπόν σημαντικό να θυμόμαστε ότι ποσοτικά υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις εφημερίδες ως προς τη δημοσίευση πολιτικών άρθρων και ότι το ποσοστιαίο μέρος της πολιτικής στήλης κατά μέσον όρο κυμαί-νεται ανάμεσα στο 1061 (ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ) και 3615 (ΧΡΟΝΟΣ)

Ακολουθεί ένα κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύεται με βάση αναξιοποίητη από τους ιστορικούς βιβλιογραφία η σημασία της συμπερίληψης των τίτλων κατά την έρευνα των άρθρων Προτεί-νεται στη συνέχεια ένα μεθοδολογικό σχήμα για τη διερεύνηση των τίτλων των εφημερίδων από ιστορικούς καθώς και η παρου-σίαση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής του στη δική μας πε-ρίπτωση

22 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ένα πρόβλημα που συχνά παρουσιάζεται σε μελέτες που ασχο-λούνται με πολιτικούς όρους του παρελθόντος είναι ότι ανάγονται στο παρελθόν σύγχρονες έννοιες οι οποίες μόνον ως αναλυτικές κατηγορίες θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται με αποτέλεσμα να ει-σάγουν αναγκαστικά το παρελθόν σε σημερινά σχήματα σκέψης Χρησιμοποιούν λοιπόν πολιτικούς όρους με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούν λέξεις όπως πχ laquoμολύβιraquo ή laquoτετράδιοraquo πράγμα ελάχιστα διαφωτιστικό για το ερευνούμενο αντικείμενο Θεωρή-σαμε λοιπόν ιδιαιτέρως σημαντικό να ερευνήσουμε τις πολιτικές έννοιες μέσα στο πλαίσιο των τότε αυτονοήτων ώστε να μπορέ-σουμε να σταθμίσουμε τις θέσεις των δημοσιογράφων καθώς δεν πρόκειται για λέξεις παρά για πολιτικές έννοιες (όπως πχ λαός έθνος λαϊκή κυριαρχία σύνταγμα) οι οποίες δομούν την πολιτική ιδεολογία Μόνο λοιπόν όταν κατανοεί κανείς τις έννοιες στη συγ-χρονία τους μπορεί να κατανοήσει και τη σχετική επιχειρηματολο-γία και τις τοποθετήσεις

Ένα μεγάλο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης αφιερώνεται στην πρόσληψη της κρίσης και στον λόγο του ελληνικού τύπου περί μεταρρυθμίσεων σε μια εποχή στην οποία απουσιάζουν τα laquoμεγάλα γεγονόταraquo μολονότι τέτοια γεγονότα σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της περιόδου με την οποία ασχολούμαστε Ένα κεντρικό σημείο της μελέτης συγκροτεί το ερώτημα πώς ορίζουν οι δημοσιογράφοι την πολιτική κρίση ποια θεωρούν ως αίτιά της ποιες μεταρρυθμίσεις προτείνουν για την υπέρβαση της κρίσης και αν αλλάζουν απόψεις

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρήσαμε απαραί-τητη την πλήρη καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών απόψεων των εφημερίδων μάλιστα η θεματική δεν ήταν πάντα προκαθορι-σμένη αλλά προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε θεματικές συνθέ-σεις μέσα στις ίδιες τις πηγές Ας αναφερθεί εδώ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα το οποίο λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του θα πα-ρουσιαστεί αναλυτικά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο Πρόκειται για την τοποθέτηση των εφημερίδων απέναντι στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 στην οποία είναι αφιερωμένο το προτελευταίο κεφά-

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

19ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ποίες συνθήκες μερικές έννοιες προσλαμβάνουν στον τύπο μια συγκεκριμένη συνυποδήλωση ή πώς αντιμετωπίζονται ορισμένα θέματα Υπrsquo αυτή την έννοια το θέμα της παρούσας μελέτης θα μπορούσε να είναι η επαλήθευση ή διάψευση της υπόθεσης ότι πριν από τις εκάστοτε εκλογές κατά το χρο-νικό διάστημα 1897-1909 οι απόψεις των εφημερίδων για το πολιτικό σύστημα τα πολιτικά πρόσωπα και τους πολιτι-κούς θεσμούς στην Ελλάδα χαρακτηρίζονται σε μεγαλύτερο βαθμό από αρνητικές συνυποδηλώσεις σε σχέση με την επο-χή μετά τις εκλογές

γ Γενικότερες ιστορίες μιας εφημερίδας ή μέρους του τύπου μιας χώρας οι οποίες προσφέρουν μια συνολική παρουσία-ση του αντικειμένου τους στη βάση της συγκριτικής παρου-σίασης γενικότερων τάσεων χωρίς την εμβάθυνση σε επιμέ-ρους θέματα

Η παρούσα εργασία δεν ασπάζεται καμιά από τις προανα-φερθείσες κατηγορίες παρά μια νέα διεπιστημονική ερευνητική μέθοδο του θέματος η οποία -χωρίς να απορρίπτει συνολικά τις προηγούμενες- διαφέρει από αυτές ως προς τα ακόλουθα σημεία

α Αναφορικά με τη συμπερίληψη της συνεξάρτησης των αναλυ-όμενων άρθρων με το υπόλοιπο περιεχόμενο της εφημερίδας

β Αναφορικά με τη χρησιμοποιούμενη μέθοδοΤο πρώτο σημείο αφορά στο πώς μπορεί να αξιοποιήσει κανείς

τον τύπο ως ιστορική πηγή Θεωρούμε λοιπόν ότι ο τύπος δεν πρέ-πει να αντιμετωπίζεται σαν να δημιουργήθηκε αποκλειστικά για να χρησιμοποιηθεί ως πηγή από τους ιστορικούς του μέλλοντος Ο τύπος αποτελεί μόνο σε δεύτερο επίπεδο ιστορική πηγή ενώ κατά την εποχή της έκδοσής του είχε συγκεκριμένες άλλες λειτουργίες οι οποίες δεν χρειάζεται καν να αναφερθούν εδώ Υπrsquo αυτή την έν-νοια πρέπει να έχει κανείς διαρκώς κατά νου τη λειτουργία του τύ-που εν τόπω και χρόνω και ndashσε συγκεκριμένες περιπτώσειςndash την ενσωμάτωση των πολιτικών άρθρων στη γενικότερη ύλη κάθε εφημερίδας Με αυτόν τον τρόπο σταθμίζεται αντικειμενικότερα το ειδικό βάρος της πολιτικής στήλης κάθε εφημερίδας

20 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Όσον αφορά τώρα στη μεθοδολογία θεωρούμε ότι η επεξερ-γασία θεμάτων σαν το παρόν (για τα οποία αναγκάζεται κανείς πολύ συχνά να ακούει την παρατήρηση ότι δεν πρόκειται για ιστο-ρία όμως γνωρίζει πλέον χάρη στην επιστημολογία ότι με τις κρυ-πτοκανονιστικές αξιολογικές κρίσεις δεν πληροφορείται τίποτε κανείς για το κρινόμενο αλλά ποικίλα για τον κρίνοντα) απαιτεί τη διασύνδεση στοιχείων από διαφορετικές επιστήμες και μάλι-στα όχι απλώς μια συμβατική διεπιστημονικότητα δηλαδή την αυτονόητη συνεργασία διαφορετικών επιστημών αλλά μια διεπι-στημονικότητα με την έννοια που της δίνει ο Titzmann7 δηλαδή τη συγκρότηση θεωριών οι οποίες εξ αρχής υπερβαίνουν τα όρια των επιμέρους επιστημών Δεν επιχειρείται λοιπόν απλώς ο δανει-σμός στοιχείων από άλλες θεωρητικές και κοινωνικές επιστήμες παρά μια δημιουργική σύντηξη διαφόρων επιστημών και με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία μιας νεότροπης προσέγγισης ιστορικών φαινομένων Η παρούσα εργασία έπρεπε λοιπόν να προσθέσει στις ιστορικές μεθόδους αντίστοιχες της δημοσιολογίας (καθώς η πηγή της είναι εφημερίδες) της γνωστικής ψυχολογίας (καθώς έχει να κάνει με συστηματικά γραμμένα κείμενα τα οποία έχουν συγκεκριμένους παραλήπτες οι οποίοι προσλαμβάνουν τα άρθρα και τα οργανώνουν ως προσκτηθείσα γνώση) της γλωσσολογί-ας κυρίως της σημασιολογίας και της κειμενολογίας (καθώς πρό-κειται για γλωσσικά δημιουργήματα) της πολιτικής επιστήμης (καθώς πρέπει να διερευνηθεί η πολιτική ιδεολογία των εφημερί-δων) της κοινωνικής ψυχολογίας (καθώς πρέπει να διερευνηθούν τα στερεότυπα των δημοσιογράφων) κτλ Η χρησιμοποιούμενη μεθοδολογία δεν έπρεπε μόνο να είναι διεπιστημονική αλλά στο βαθμό του εφικτού και εμπειρικά ελέγξιμη προκειμένου να απο-φευχθούν οι γενικευτικές ανούσιες ερμηνείες

Οι ανωτέρω μεθοδολογικές αρχές σφραγίζουν και το περιεχό-μενο τούτης της εργασίας Η περιορισμένη έρευνα του ελληνικού τύπου και η σπανιότητα επιστημονικής βιβλιογραφίας γιrsquo αυτό το

7 Titzmann Michael Strukturale Textanalyse Theorie und Praxis der Interpretation Muumlnchen 21989

21ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θέμα κατέστησαν απαραίτητη τη συγγραφή ενός σύντομου κε-φαλαίου στο οποίο παρουσιάζονται γενικά οι πηγές Απαραίτητο κρίθηκε επίσης ένα κεφάλαιο για την ποσοτική κατανομή των δια-φόρων στηλών μέσα σε κάθε εφημερίδα καθώς και μια σχετική συ-γκριτική παρουσίαση όλων των εφημερίδων Αυτές οι ιδιαιτέρως χρονοβόρες και κοπιαστικές έρευνες μολονότι δεν φαίνεται ίσως με την πρώτη ματιά ήταν απαραίτητες για να σταθμίσουμε το εν-διαφέρον των εφημερίδων για την πολιτική Αξίζει να σημειωθεί σχεδόν ανεκδοτολογικά σε αυτό το σημείο ότι η ποσοτική ανάλυση σε ορισμένες περιπτώσεις διόρθωσε σημαντικά τις αρχικές εκτιμή-σεις Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών παρέχουν δύο ειδών πληροφορίες α Για τα θέματα (και τις συναρτώμενες προθέσεις) με τα οποία ασχολείται κάθε εφημερίδα εκείνης της εποχής και για τις γενικές τάσεις στον ελληνικό τύπο της εποχής πράγμα που οδηγεί στη συγκρότηση μιας συνολικής εικόνας του τύπου καθώς μόνο σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να εκτιμήσει καλύτερα την πολιτική στήλη Σε αυτό το σημείο πρέπει επίσης να λεχθεί ρητώς ότι στην παρούσα εργασία μας ενδιέφερε ιδιαίτερα η σύσταση των laquoπηγώνraquo μάλιστα ένα μέρος της έρευνας αφορά ακριβώς σε αυτό β Για το βαθμό ενδιαφέροντος των εφημερίδων όσον αφορά στην πολιτική Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να παραμεριστεί ο κίνδυνος της υπερεκτίμησης της πολιτικής στήλης η ανάλυση της οποίας αποτελεί τον πυρήνα της έρευνάς μας Είναι λοιπόν σημαντικό να θυμόμαστε ότι ποσοτικά υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις εφημερίδες ως προς τη δημοσίευση πολιτικών άρθρων και ότι το ποσοστιαίο μέρος της πολιτικής στήλης κατά μέσον όρο κυμαί-νεται ανάμεσα στο 1061 (ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ) και 3615 (ΧΡΟΝΟΣ)

Ακολουθεί ένα κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύεται με βάση αναξιοποίητη από τους ιστορικούς βιβλιογραφία η σημασία της συμπερίληψης των τίτλων κατά την έρευνα των άρθρων Προτεί-νεται στη συνέχεια ένα μεθοδολογικό σχήμα για τη διερεύνηση των τίτλων των εφημερίδων από ιστορικούς καθώς και η παρου-σίαση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής του στη δική μας πε-ρίπτωση

22 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ένα πρόβλημα που συχνά παρουσιάζεται σε μελέτες που ασχο-λούνται με πολιτικούς όρους του παρελθόντος είναι ότι ανάγονται στο παρελθόν σύγχρονες έννοιες οι οποίες μόνον ως αναλυτικές κατηγορίες θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται με αποτέλεσμα να ει-σάγουν αναγκαστικά το παρελθόν σε σημερινά σχήματα σκέψης Χρησιμοποιούν λοιπόν πολιτικούς όρους με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούν λέξεις όπως πχ laquoμολύβιraquo ή laquoτετράδιοraquo πράγμα ελάχιστα διαφωτιστικό για το ερευνούμενο αντικείμενο Θεωρή-σαμε λοιπόν ιδιαιτέρως σημαντικό να ερευνήσουμε τις πολιτικές έννοιες μέσα στο πλαίσιο των τότε αυτονοήτων ώστε να μπορέ-σουμε να σταθμίσουμε τις θέσεις των δημοσιογράφων καθώς δεν πρόκειται για λέξεις παρά για πολιτικές έννοιες (όπως πχ λαός έθνος λαϊκή κυριαρχία σύνταγμα) οι οποίες δομούν την πολιτική ιδεολογία Μόνο λοιπόν όταν κατανοεί κανείς τις έννοιες στη συγ-χρονία τους μπορεί να κατανοήσει και τη σχετική επιχειρηματολο-γία και τις τοποθετήσεις

Ένα μεγάλο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης αφιερώνεται στην πρόσληψη της κρίσης και στον λόγο του ελληνικού τύπου περί μεταρρυθμίσεων σε μια εποχή στην οποία απουσιάζουν τα laquoμεγάλα γεγονόταraquo μολονότι τέτοια γεγονότα σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της περιόδου με την οποία ασχολούμαστε Ένα κεντρικό σημείο της μελέτης συγκροτεί το ερώτημα πώς ορίζουν οι δημοσιογράφοι την πολιτική κρίση ποια θεωρούν ως αίτιά της ποιες μεταρρυθμίσεις προτείνουν για την υπέρβαση της κρίσης και αν αλλάζουν απόψεις

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρήσαμε απαραί-τητη την πλήρη καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών απόψεων των εφημερίδων μάλιστα η θεματική δεν ήταν πάντα προκαθορι-σμένη αλλά προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε θεματικές συνθέ-σεις μέσα στις ίδιες τις πηγές Ας αναφερθεί εδώ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα το οποίο λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του θα πα-ρουσιαστεί αναλυτικά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο Πρόκειται για την τοποθέτηση των εφημερίδων απέναντι στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 στην οποία είναι αφιερωμένο το προτελευταίο κεφά-

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

20 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Όσον αφορά τώρα στη μεθοδολογία θεωρούμε ότι η επεξερ-γασία θεμάτων σαν το παρόν (για τα οποία αναγκάζεται κανείς πολύ συχνά να ακούει την παρατήρηση ότι δεν πρόκειται για ιστο-ρία όμως γνωρίζει πλέον χάρη στην επιστημολογία ότι με τις κρυ-πτοκανονιστικές αξιολογικές κρίσεις δεν πληροφορείται τίποτε κανείς για το κρινόμενο αλλά ποικίλα για τον κρίνοντα) απαιτεί τη διασύνδεση στοιχείων από διαφορετικές επιστήμες και μάλι-στα όχι απλώς μια συμβατική διεπιστημονικότητα δηλαδή την αυτονόητη συνεργασία διαφορετικών επιστημών αλλά μια διεπι-στημονικότητα με την έννοια που της δίνει ο Titzmann7 δηλαδή τη συγκρότηση θεωριών οι οποίες εξ αρχής υπερβαίνουν τα όρια των επιμέρους επιστημών Δεν επιχειρείται λοιπόν απλώς ο δανει-σμός στοιχείων από άλλες θεωρητικές και κοινωνικές επιστήμες παρά μια δημιουργική σύντηξη διαφόρων επιστημών και με αυτόν τον τρόπο η δημιουργία μιας νεότροπης προσέγγισης ιστορικών φαινομένων Η παρούσα εργασία έπρεπε λοιπόν να προσθέσει στις ιστορικές μεθόδους αντίστοιχες της δημοσιολογίας (καθώς η πηγή της είναι εφημερίδες) της γνωστικής ψυχολογίας (καθώς έχει να κάνει με συστηματικά γραμμένα κείμενα τα οποία έχουν συγκεκριμένους παραλήπτες οι οποίοι προσλαμβάνουν τα άρθρα και τα οργανώνουν ως προσκτηθείσα γνώση) της γλωσσολογί-ας κυρίως της σημασιολογίας και της κειμενολογίας (καθώς πρό-κειται για γλωσσικά δημιουργήματα) της πολιτικής επιστήμης (καθώς πρέπει να διερευνηθεί η πολιτική ιδεολογία των εφημερί-δων) της κοινωνικής ψυχολογίας (καθώς πρέπει να διερευνηθούν τα στερεότυπα των δημοσιογράφων) κτλ Η χρησιμοποιούμενη μεθοδολογία δεν έπρεπε μόνο να είναι διεπιστημονική αλλά στο βαθμό του εφικτού και εμπειρικά ελέγξιμη προκειμένου να απο-φευχθούν οι γενικευτικές ανούσιες ερμηνείες

Οι ανωτέρω μεθοδολογικές αρχές σφραγίζουν και το περιεχό-μενο τούτης της εργασίας Η περιορισμένη έρευνα του ελληνικού τύπου και η σπανιότητα επιστημονικής βιβλιογραφίας γιrsquo αυτό το

7 Titzmann Michael Strukturale Textanalyse Theorie und Praxis der Interpretation Muumlnchen 21989

21ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θέμα κατέστησαν απαραίτητη τη συγγραφή ενός σύντομου κε-φαλαίου στο οποίο παρουσιάζονται γενικά οι πηγές Απαραίτητο κρίθηκε επίσης ένα κεφάλαιο για την ποσοτική κατανομή των δια-φόρων στηλών μέσα σε κάθε εφημερίδα καθώς και μια σχετική συ-γκριτική παρουσίαση όλων των εφημερίδων Αυτές οι ιδιαιτέρως χρονοβόρες και κοπιαστικές έρευνες μολονότι δεν φαίνεται ίσως με την πρώτη ματιά ήταν απαραίτητες για να σταθμίσουμε το εν-διαφέρον των εφημερίδων για την πολιτική Αξίζει να σημειωθεί σχεδόν ανεκδοτολογικά σε αυτό το σημείο ότι η ποσοτική ανάλυση σε ορισμένες περιπτώσεις διόρθωσε σημαντικά τις αρχικές εκτιμή-σεις Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών παρέχουν δύο ειδών πληροφορίες α Για τα θέματα (και τις συναρτώμενες προθέσεις) με τα οποία ασχολείται κάθε εφημερίδα εκείνης της εποχής και για τις γενικές τάσεις στον ελληνικό τύπο της εποχής πράγμα που οδηγεί στη συγκρότηση μιας συνολικής εικόνας του τύπου καθώς μόνο σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να εκτιμήσει καλύτερα την πολιτική στήλη Σε αυτό το σημείο πρέπει επίσης να λεχθεί ρητώς ότι στην παρούσα εργασία μας ενδιέφερε ιδιαίτερα η σύσταση των laquoπηγώνraquo μάλιστα ένα μέρος της έρευνας αφορά ακριβώς σε αυτό β Για το βαθμό ενδιαφέροντος των εφημερίδων όσον αφορά στην πολιτική Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να παραμεριστεί ο κίνδυνος της υπερεκτίμησης της πολιτικής στήλης η ανάλυση της οποίας αποτελεί τον πυρήνα της έρευνάς μας Είναι λοιπόν σημαντικό να θυμόμαστε ότι ποσοτικά υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις εφημερίδες ως προς τη δημοσίευση πολιτικών άρθρων και ότι το ποσοστιαίο μέρος της πολιτικής στήλης κατά μέσον όρο κυμαί-νεται ανάμεσα στο 1061 (ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ) και 3615 (ΧΡΟΝΟΣ)

Ακολουθεί ένα κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύεται με βάση αναξιοποίητη από τους ιστορικούς βιβλιογραφία η σημασία της συμπερίληψης των τίτλων κατά την έρευνα των άρθρων Προτεί-νεται στη συνέχεια ένα μεθοδολογικό σχήμα για τη διερεύνηση των τίτλων των εφημερίδων από ιστορικούς καθώς και η παρου-σίαση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής του στη δική μας πε-ρίπτωση

22 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ένα πρόβλημα που συχνά παρουσιάζεται σε μελέτες που ασχο-λούνται με πολιτικούς όρους του παρελθόντος είναι ότι ανάγονται στο παρελθόν σύγχρονες έννοιες οι οποίες μόνον ως αναλυτικές κατηγορίες θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται με αποτέλεσμα να ει-σάγουν αναγκαστικά το παρελθόν σε σημερινά σχήματα σκέψης Χρησιμοποιούν λοιπόν πολιτικούς όρους με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούν λέξεις όπως πχ laquoμολύβιraquo ή laquoτετράδιοraquo πράγμα ελάχιστα διαφωτιστικό για το ερευνούμενο αντικείμενο Θεωρή-σαμε λοιπόν ιδιαιτέρως σημαντικό να ερευνήσουμε τις πολιτικές έννοιες μέσα στο πλαίσιο των τότε αυτονοήτων ώστε να μπορέ-σουμε να σταθμίσουμε τις θέσεις των δημοσιογράφων καθώς δεν πρόκειται για λέξεις παρά για πολιτικές έννοιες (όπως πχ λαός έθνος λαϊκή κυριαρχία σύνταγμα) οι οποίες δομούν την πολιτική ιδεολογία Μόνο λοιπόν όταν κατανοεί κανείς τις έννοιες στη συγ-χρονία τους μπορεί να κατανοήσει και τη σχετική επιχειρηματολο-γία και τις τοποθετήσεις

Ένα μεγάλο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης αφιερώνεται στην πρόσληψη της κρίσης και στον λόγο του ελληνικού τύπου περί μεταρρυθμίσεων σε μια εποχή στην οποία απουσιάζουν τα laquoμεγάλα γεγονόταraquo μολονότι τέτοια γεγονότα σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της περιόδου με την οποία ασχολούμαστε Ένα κεντρικό σημείο της μελέτης συγκροτεί το ερώτημα πώς ορίζουν οι δημοσιογράφοι την πολιτική κρίση ποια θεωρούν ως αίτιά της ποιες μεταρρυθμίσεις προτείνουν για την υπέρβαση της κρίσης και αν αλλάζουν απόψεις

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρήσαμε απαραί-τητη την πλήρη καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών απόψεων των εφημερίδων μάλιστα η θεματική δεν ήταν πάντα προκαθορι-σμένη αλλά προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε θεματικές συνθέ-σεις μέσα στις ίδιες τις πηγές Ας αναφερθεί εδώ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα το οποίο λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του θα πα-ρουσιαστεί αναλυτικά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο Πρόκειται για την τοποθέτηση των εφημερίδων απέναντι στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 στην οποία είναι αφιερωμένο το προτελευταίο κεφά-

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

21ΕΙΣΑΓΩΓΗ

θέμα κατέστησαν απαραίτητη τη συγγραφή ενός σύντομου κε-φαλαίου στο οποίο παρουσιάζονται γενικά οι πηγές Απαραίτητο κρίθηκε επίσης ένα κεφάλαιο για την ποσοτική κατανομή των δια-φόρων στηλών μέσα σε κάθε εφημερίδα καθώς και μια σχετική συ-γκριτική παρουσίαση όλων των εφημερίδων Αυτές οι ιδιαιτέρως χρονοβόρες και κοπιαστικές έρευνες μολονότι δεν φαίνεται ίσως με την πρώτη ματιά ήταν απαραίτητες για να σταθμίσουμε το εν-διαφέρον των εφημερίδων για την πολιτική Αξίζει να σημειωθεί σχεδόν ανεκδοτολογικά σε αυτό το σημείο ότι η ποσοτική ανάλυση σε ορισμένες περιπτώσεις διόρθωσε σημαντικά τις αρχικές εκτιμή-σεις Τα αποτελέσματα αυτών των ερευνών παρέχουν δύο ειδών πληροφορίες α Για τα θέματα (και τις συναρτώμενες προθέσεις) με τα οποία ασχολείται κάθε εφημερίδα εκείνης της εποχής και για τις γενικές τάσεις στον ελληνικό τύπο της εποχής πράγμα που οδηγεί στη συγκρότηση μιας συνολικής εικόνας του τύπου καθώς μόνο σε αυτό το πλαίσιο μπορεί κανείς να εκτιμήσει καλύτερα την πολιτική στήλη Σε αυτό το σημείο πρέπει επίσης να λεχθεί ρητώς ότι στην παρούσα εργασία μας ενδιέφερε ιδιαίτερα η σύσταση των laquoπηγώνraquo μάλιστα ένα μέρος της έρευνας αφορά ακριβώς σε αυτό β Για το βαθμό ενδιαφέροντος των εφημερίδων όσον αφορά στην πολιτική Με αυτόν τον τρόπο μπορεί να παραμεριστεί ο κίνδυνος της υπερεκτίμησης της πολιτικής στήλης η ανάλυση της οποίας αποτελεί τον πυρήνα της έρευνάς μας Είναι λοιπόν σημαντικό να θυμόμαστε ότι ποσοτικά υπάρχουν μεγάλες διαφορές ανάμεσα στις εφημερίδες ως προς τη δημοσίευση πολιτικών άρθρων και ότι το ποσοστιαίο μέρος της πολιτικής στήλης κατά μέσον όρο κυμαί-νεται ανάμεσα στο 1061 (ΝΕΑ ΗΜΕΡΑ) και 3615 (ΧΡΟΝΟΣ)

Ακολουθεί ένα κεφάλαιο στο οποίο αποδεικνύεται με βάση αναξιοποίητη από τους ιστορικούς βιβλιογραφία η σημασία της συμπερίληψης των τίτλων κατά την έρευνα των άρθρων Προτεί-νεται στη συνέχεια ένα μεθοδολογικό σχήμα για τη διερεύνηση των τίτλων των εφημερίδων από ιστορικούς καθώς και η παρου-σίαση των αποτελεσμάτων της εφαρμογής του στη δική μας πε-ρίπτωση

22 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ένα πρόβλημα που συχνά παρουσιάζεται σε μελέτες που ασχο-λούνται με πολιτικούς όρους του παρελθόντος είναι ότι ανάγονται στο παρελθόν σύγχρονες έννοιες οι οποίες μόνον ως αναλυτικές κατηγορίες θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται με αποτέλεσμα να ει-σάγουν αναγκαστικά το παρελθόν σε σημερινά σχήματα σκέψης Χρησιμοποιούν λοιπόν πολιτικούς όρους με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούν λέξεις όπως πχ laquoμολύβιraquo ή laquoτετράδιοraquo πράγμα ελάχιστα διαφωτιστικό για το ερευνούμενο αντικείμενο Θεωρή-σαμε λοιπόν ιδιαιτέρως σημαντικό να ερευνήσουμε τις πολιτικές έννοιες μέσα στο πλαίσιο των τότε αυτονοήτων ώστε να μπορέ-σουμε να σταθμίσουμε τις θέσεις των δημοσιογράφων καθώς δεν πρόκειται για λέξεις παρά για πολιτικές έννοιες (όπως πχ λαός έθνος λαϊκή κυριαρχία σύνταγμα) οι οποίες δομούν την πολιτική ιδεολογία Μόνο λοιπόν όταν κατανοεί κανείς τις έννοιες στη συγ-χρονία τους μπορεί να κατανοήσει και τη σχετική επιχειρηματολο-γία και τις τοποθετήσεις

Ένα μεγάλο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης αφιερώνεται στην πρόσληψη της κρίσης και στον λόγο του ελληνικού τύπου περί μεταρρυθμίσεων σε μια εποχή στην οποία απουσιάζουν τα laquoμεγάλα γεγονόταraquo μολονότι τέτοια γεγονότα σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της περιόδου με την οποία ασχολούμαστε Ένα κεντρικό σημείο της μελέτης συγκροτεί το ερώτημα πώς ορίζουν οι δημοσιογράφοι την πολιτική κρίση ποια θεωρούν ως αίτιά της ποιες μεταρρυθμίσεις προτείνουν για την υπέρβαση της κρίσης και αν αλλάζουν απόψεις

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρήσαμε απαραί-τητη την πλήρη καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών απόψεων των εφημερίδων μάλιστα η θεματική δεν ήταν πάντα προκαθορι-σμένη αλλά προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε θεματικές συνθέ-σεις μέσα στις ίδιες τις πηγές Ας αναφερθεί εδώ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα το οποίο λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του θα πα-ρουσιαστεί αναλυτικά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο Πρόκειται για την τοποθέτηση των εφημερίδων απέναντι στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 στην οποία είναι αφιερωμένο το προτελευταίο κεφά-

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

22 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Ένα πρόβλημα που συχνά παρουσιάζεται σε μελέτες που ασχο-λούνται με πολιτικούς όρους του παρελθόντος είναι ότι ανάγονται στο παρελθόν σύγχρονες έννοιες οι οποίες μόνον ως αναλυτικές κατηγορίες θα έπρεπε να χρησιμοποιούνται με αποτέλεσμα να ει-σάγουν αναγκαστικά το παρελθόν σε σημερινά σχήματα σκέψης Χρησιμοποιούν λοιπόν πολιτικούς όρους με τον ίδιο τρόπο που χρησιμοποιούν λέξεις όπως πχ laquoμολύβιraquo ή laquoτετράδιοraquo πράγμα ελάχιστα διαφωτιστικό για το ερευνούμενο αντικείμενο Θεωρή-σαμε λοιπόν ιδιαιτέρως σημαντικό να ερευνήσουμε τις πολιτικές έννοιες μέσα στο πλαίσιο των τότε αυτονοήτων ώστε να μπορέ-σουμε να σταθμίσουμε τις θέσεις των δημοσιογράφων καθώς δεν πρόκειται για λέξεις παρά για πολιτικές έννοιες (όπως πχ λαός έθνος λαϊκή κυριαρχία σύνταγμα) οι οποίες δομούν την πολιτική ιδεολογία Μόνο λοιπόν όταν κατανοεί κανείς τις έννοιες στη συγ-χρονία τους μπορεί να κατανοήσει και τη σχετική επιχειρηματολο-γία και τις τοποθετήσεις

Ένα μεγάλο κεφάλαιο της παρούσας μελέτης αφιερώνεται στην πρόσληψη της κρίσης και στον λόγο του ελληνικού τύπου περί μεταρρυθμίσεων σε μια εποχή στην οποία απουσιάζουν τα laquoμεγάλα γεγονόταraquo μολονότι τέτοια γεγονότα σηματοδοτούν την αρχή και το πέρας της περιόδου με την οποία ασχολούμαστε Ένα κεντρικό σημείο της μελέτης συγκροτεί το ερώτημα πώς ορίζουν οι δημοσιογράφοι την πολιτική κρίση ποια θεωρούν ως αίτιά της ποιες μεταρρυθμίσεις προτείνουν για την υπέρβαση της κρίσης και αν αλλάζουν απόψεις

Σε αυτό το σημείο πρέπει να τονιστεί ότι θεωρήσαμε απαραί-τητη την πλήρη καταγραφή και ανάλυση των πολιτικών απόψεων των εφημερίδων μάλιστα η θεματική δεν ήταν πάντα προκαθορι-σμένη αλλά προσπαθήσαμε να ανακαλύψουμε θεματικές συνθέ-σεις μέσα στις ίδιες τις πηγές Ας αναφερθεί εδώ ένα συγκεκριμένο παράδειγμα το οποίο λόγω της ιδιαίτερης σημασίας του θα πα-ρουσιαστεί αναλυτικά σε ιδιαίτερο κεφάλαιο Πρόκειται για την τοποθέτηση των εφημερίδων απέναντι στο στρατιωτικό κίνημα του 1909 στην οποία είναι αφιερωμένο το προτελευταίο κεφά-

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

23ΕΙΣΑΓΩΓΗ

λαιο Όλοι οι συγγραφείς σχετικών μελετών οι οποίοι χρησιμο-ποίησαν τον τύπο ως πηγή για την έρευνά τους στάθηκαν στις λεκτικές εκφράσεις των δημοσιογράφων χωρίς να προσεγγίσουν τις έννοιες πράγμα για το οποίο έβγαλαν λανθασμένα γενικευτικά συμπεράσματα ότι δηλαδή ο τύπος υποστήριζε το κίνημα Η αιτία έγκειται στο γεγονός ότι δεν τέθηκε πχ το ερώτημα τι εννοού-σαν τότε με τον όρο νομιμότητα Όμως έπρεπε να γίνει διεξοδική ανάλυση τόσο σε μικρο- (άρθρο) όσο και σε μακροεπίπεδο (σώμα όλων των άρθρων) για να ανασυγκροτηθεί και να κατανοηθεί η πολιτική ιδεολογία Εξαιρετική σημασία για τα θέματα που μελε-τώνται στο πλαίσιο της παρούσας μελέτης δεν έχει η τοποθέτηση των δημοσιογράφων καθαυτή παρά η επιχειρηματολογία η θεμε-λίωση η λογική της βάση Αυτή η σκέψη οδηγεί σε ένα άλλο βήμα της έρευνάς μας δηλαδή την αποκάλυψη των πολιτικών στερεο-τύπων των δημοσιογράφων μέσα στον πολιτικό λόγο του τύπου

Στο τελευταίο κεφάλαιο ερευνάται ποσοτικά πώς αξιολογεί ο τύπος το στρατιωτικό κίνημα κατά την εποχή μεταξύ του συλλα-λητηρίου των συντεχνιών (14 Σεπτεμβρίου 1909) και τις δεύτερες εκλογές του 1910 (28 Νοεμβρίου) Σε αυτό στοχεύεται η διερεύνη-ση του απόηχου του κινήματος μετά την επικράτησή του Έτσι κα-τανοεί κανείς καλύτερα τις τοποθετήσεις των εφημερίδων κατά την εποχή που το κίνημα ήταν ακόμη πολύ επίκαιρο

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

Επίλογος αναστοχασμού

Πέρασαν 15 χρόνια περίπου από τότε που τούτο το βιβλίο ολο-κληρώθηκε με τη μορφή της διδακτορικής διατριβής Αριθ-

μητικά είναι λίγα όμως από τότε η Ελλάδα έχει αλλάξει άρδην Στο μεταξύ πέρασε και η επέτειος των 100 χρόνων από το laquoκίνη-μαraquo στο Γουδή κάτι που δεν προσπέρασαν αδιάφορα οι ιστορι-κοί οι οποίοι έκαναν τις αποτιμήσεις τους Η χώρα πάλι δείχνει να πορεύεται αντιστρόφως την πορεία που ανιχνεύει η παρούσα μελέτη από το 1909 προς το 1897 από την αισιοδοξία της προσ-δοκίας στην κατάθλιψη της συντριβής Οι εξελίξεις της συγκυρίας έκαναν το θέμα επίκαιρο Παραδόξως τα ερωτήματα που θέσαμε κατά την έρευνά μας αντί να ξεπεραστούν λόγω της χρονικής πα-ρόδου αναβαπτίστηκαν στους προβληματισμούς της συγκυρίας και επανανοηματοδοτήθηκαν με νέες διαστάσεις Το παρατηρούν υποκείμενο του ιστορικού δεν υλοποιεί απλά μια νοητική διεργα-σία θέτοντας προς επίλυση ένα de facto θεωρητικό πρόβλημα Ξε-κινώντας από τα ζωτικά προβλήματα της εποχής του επιχειρεί με τη μέθοδο της αναλογίας να κατανοήσει το παρελθόν ώστε στη συνέχεια να αποκτήσει εργαλεία για τον φωτισμό του παρόντος Δεν θα πρωτοτυπήσουμε γράφοντας ότι ο ιστορικός προσπαθεί κάθε φορά να κατανοήσει το παρελθόν με τα εργαλεία που του παρέχει η εποχή του διενεργώντας όχι μια έρευνα-αυτοσκοπό αλλά ελπίζοντας να λάβει απαντήσεις με υπαρξιακή αξία

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

308 TYΠΟΣ ΚΑΙ ΚΡΙΣΗ

Στις μέρες μας διεξάγεται καθημερινά μια προσπάθεια για την κατανόηση της συγκυρίας μέσω των δημοσιευμάτων του έντυπου και ηλεκτρονικού τύπου Παρατηρούμε ότι δημοσιεύονται αναλύ-σεις εμβριθείς και επιφανειακές καινοτόμες και ρουτίνας Πάντως οι δημοσιολογούντες είναι παιδιά της εποχής τους Επιχειρούν να ανεβούν σε ένα παρατηρητήριο για να έχουν εποπτεία του παρό-ντος και να αναζητήσουν διέξοδο από αυτό Οι παρατηρητές είναι πολλοί οι διαγνώσεις ποικίλες σε σημείο που να χάνουν σχεδόν την αξία τους ως διαγνώσεις και να γίνονται απλώς στοιχείο της συγκυρίας να τη συναποτελούν Το ίδιο διαπιστώνουμε και για τη μεταβατική περίοδο που εξετάζουμε στο ανά χείρας βιβλίο Οι δημοσιογράφοι ζουν μέσα στη συγκυρία την οποία αναλύουν επι-χειρούν να δώσουν ποικίλες (συχνά αντιφάσκουσες μεταξύ τους) ερμηνείες και προτάσεις εξόδου από το αδιέξοδο Ως αποκορύφω-μα μιας εποχής κρίσης και κριτικής το κίνημα στο Γουδή κανονι-κά δεν προκαλεί έκπληξη Μελετώντας διεξοδικά τις απόψεις των εφημερίδων της περιόδου 1897-1909 παρατηρούμε ότι τόσο το πραξικόπημα όσο και τα αιτήματα του Στρατιωτικού Συνδέσμου αντικαθρεπτίζουν την πεμπτουσία του δημόσιου λόγου όλα αυτά τα χρόνια ο οποίος ουσιαστικά προετοίμασε ιδεολογικά το laquoκίνη-μαraquo και συνήθισε την κοινωνία στην ιδέα ότι το τελευταίο ήταν αναγκαίο Ο απαξιωτικός για τον πολιτικό βίο λόγος των δημο-σιογράφων βίαιος συχνά στην εκφορά του προετοιμάζει τους πρωτεργάτες του Γουδή και την κοινή γνώμη μιθριδατικά για την αναγκαιότητα της laquoστιγμιαίαςraquo βίας των όπλων η οποία θα επε-νεργούσε καταλυτικά στις εξελίξεις

Ποιος καθόρισε λοιπόν την πολιτική ατζέντα του laquoκινήματοςraquo Ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος ο οποίος ως κεραυνός εν αιθρία πα-ρουσίασε ίσως θέσεις οι οποίες εξέπληξαν την κοινωνία Ή μήπως ο Σύνδεσμος άντλησε αν όχι τις θέσεις τουλάχιστον την επιχειρη-ματολογία του και τις συνεξαρτήσεις των αιτημάτων του από τις έτοιμες απόψεις του τύπου Αρκεί να συγκρίνουμε τα αιτήματα του Συνδέσμου με τα δημοσιεύματα των εφημερίδων Το συμπέρα-σμα υποδεικνύει ότι ο Στρατιωτικός Σύνδεσμος καμιά απολύτως

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή

309ΕΠΙΛΟΓΟΣ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΜΟΥ

έκπληξη ή πρωτοτυπία δεν επεφύλασσε Άλλωστε η ενέργειά του είχε προβλεφθεί από τους δημοσιογράφους οι οποίοι έγραφαν ανοιχτά ακόμη και τις εκτιμήσεις τους για το πότε θα γίνονταν το κίνημα Χωρίς να έχουμε τη βεβαιότητα αν οι εφημερίδες διερμή-νευαν απλώς τις σκέψεις και τις επιθυμίες της κοινής γνώμης ή αν τις διαμόρφωναν μπορούμε να πούμε με αρκετή βεβαιότητα ότι οι απόψεις τους ήταν εναρμονισμένες με την πορεία που ακολού-θησε ο δημόσιος βίος σαν αίτιο και αιτιατό συνάμα των εξελίξεων

Οι ελληνικές εφημερίδες της καμπής του 19ου προς τον 20ό αι-ώνα έδειξαν να έχουν τις αναζητήσεις και την κατάληξη του Φά-ουστ Απομένει να δούμε και για τα δικά μας χρόνια αν η ψυχή του Φάουστ θα σωθεί την τελευταία στιγμή ή αν θα μεταβεί στη πιο απόμακρη σύμφωνα με τον Μεφιστοφελή και επώδυνη γωνιά της κόλασης στην οποία κυριαρχεί η απόλυτη σιγή