Γενική επιμέλεια έκδοσης: Κώστας Παπακωνσταντίνου

Συνεργάτες: Γιάννης Τσουγκράκης, Νίκη Καρδακάρη

Ελληνικά και αγγλικά κείμενα: Νίκη Καρδακάρη

Κώστας Παπακωνσταντίνου

Τυπογραφική διόρθωση ελληνικών κειμένων: Φωτεινή Σουλιώτη

Φιλολογική επιμέλεια αγγλικών κειμένων: David Gibson

Παραγωγή: Εργαστήριο Γραφικών Τεχνών ΑΝΙΜΑ GRAPHICS Υιοί Α. Υφαντή Ο.Ε., Φραγκίνη 9, 54624 Θεσσαλονίκη Τηλ. (031) 273483

Σχεδιασμός έκδοσης: Σταύρος Υφαντής / ΑΝΙΜΑ GRAPHICS

Ηλεκτρονική επεξεργασία εικόνας: Δημήτρης Στυλίδης / ΑΝΙΜΑ GRAPHICS

Για το εξώφυλλο χρησιμοποιήθηκαν φωτογραφίες των Γ. Χανδρινού και Γ. Ρουσσόπουλου

Φωτογραφία οπισθόφυλλου: Δ. Μπούσμπουρας

Copyright © 1996, Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία

ISBN: 960-85597-4-X

Τα πνευματικά δικαιώματα των φωτογραφιών διατηρούν οι φωτογράφοι τους.

Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, η αναπαραγωγή ολική, μερική ή περιληπτική, του περιεχομένου του βιβλίου με οποιονδήποτε τρόπο μηχανικό, ηλεκτρονικό,

φωτοτυπικό, ηχογράφησης ή, άλλο, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια του εκδότη ή, στην περίπτωση των φωτογραφιών, των φωτογράφων σύμφωνα με τον Νόμο 2121/1993 και τους κανόνες του διεθνούς δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα.

Η έκδοση αυτή πραγματοποιήθηκε με τη χρηματοδότηση του Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και Δημοσίων Έργων στα πλαίσια του Ευρωπαϊκού

Έτους Προστασίας της Φύσης

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΡΝΙΘΟΛΟΓΙΚΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑ Εμμ. Μπενάκη 53, 10681 Αθήνα. Τηλ / Fax: (01) 3811271, 3301167

Εισαγωγή

Τότε είπε και γεννήθηκεν η θάλασσα και είδα και θαύμασα.

και στην μέση της έσπειρε κόσμους μικρούς κατ' εικόνα και ομοίωσή μου"

Ο. Ελύτης (Άξιον εστί)

Το ότι η Ελλάδα, παρά το μικρό της μέγεθος, αποτελεί πολύτιμο βιολογικό απόθεμα της Ευρώπης, είναι αρκετά γνωστό. Είναι επίσης γνωστό ότι αυτή η ιδιαιτερότητα, ο μεγάλος πλούτος της ελληνικής Φύσης, οφείλεται στη γεωμορφολογική ποικιλία και στο ήπιο κλίμα μας που διαμορφώνουν ένα μικρής κλίμακας αλλά συνεχώς εναλλασσόμενο τοπίο. Αυτή η ιδιαιτερότητα ενισχύεται από το γεγονός ότι η Ελλάδα δέχεται επιδράσεις από διαφορετικούς μεταξύ τους κόσμους, την Ευρώπη, την Ασία και τη Βόρεια Αφρική.

Είναι ίσως λιγότερο γνωστό ότι πολλά οφείλονται και στη μοναδική αρμονία που αναπτύχθηκε ανάμεσα στη Φύση και τον Άνθρωπο στις χιλιετίες του Ελληνικού Πολιτισμού. Η ελληνική Φύση υπήρξε πάντα φιλική προς τον άνθρωπο, "ανθρώπινη", γι' αυτό και ο πολιτισμός μας υπήρξε ανθρωποκεντρικός, με πλήρη όμως σεβασμό στη φύση και τους κανόνες της.

Η φύση επέβαλε συγχρόνως περιορισμούς με τη λιτότητά της και χρειάστηκαν προσπάθεια και ιδιοφυείς λύσεις από τον άνθρωπο για την αξιοποίησή της. Αλλά και το ίδιο το περιβάλλον έχει εδώ και χιλιάδες χρόνια εξελιχθεί και διαμορφωθεί σε σχέση με τις ανθρώπινες δραστηριότητες σε σημείο που είναι συχνά δύσκολο να διαχωριστεί το φυσικό από το ανθρωπογενές στοιχείο. Αυτό το φαινόμενο δεν είναι πουθενά αλλού τόσο φανερό όσο στην περιοχή του Αιγαίου. Εδώ, όπως λέει και ο ποιητής, ο Θεός έσπειρε κόσμους μικρούς κατ' εικόνα και ομοίωση του ανθρώπου.

Εδώ επέλεξαν να εγκατασταθούν και πολλά είδη πουλιών, που με την πάροδο του χρόνου προσαρμόστηκαν στην ποικιλομορφία και τις ιδιαιτερότητες του Αιγαιακού περιβάλλοντος. Από εδώ επίσης διέρχονται οι μεγάλοι δρόμοι της μετανάστευσης των πουλιών.

Η έκδοση της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας, "Πουλιά του Αιγαίου", μια δουλειά που με χαρά υποστήριξε το Υπουργείο Περιβάλλοντος, ασχολείται με ένα πανέμορφο κομμάτι της μοναδικής Ελληνικής Φύσης. Πιστεύουμε ότι όταν την γνωρίσουμε, θα μπορέσουμε να σεβαστούμε την αξεπέραστη αυτή φυσική κληρονομιά μας και να την προστατέψουμε.

Στη σκληρή ρέμβη της πέτρας και της θάλασσας

Tο νησιωτικό σύμπλεγμα του Αιγαίου εκτείνεται από βορρά προς νότο, ανάμεσα στην ηπειρωτική Ελλάδα, τη Μικρά Ασία και την Αφρική. Η πληθώρα των νησιών, νησίδων και βραχονησίδων που απαρτίζουν το Αρχιπέλαγος δεν είναι, στην πραγματικότητα, παρά οι κορυφές της χερσαίας μάζας της Αιγαιίδας που κατείχε τον χώρο ανάμεσα στις τεκτονικές πλάκες της Ευρασίας και της Αφρικανικής ηπείρου.

Η θάλασσα σχηματίστηκε πριν από 3-4 εκ. χρόνια ως επακόλουθο της καταβύθισης της Κρητικής λεκάνης και του βόρειου τμήματος των Κυκλάδων. Όπως και ολόκληρη η Μεσόγειος, το Αιγαίο είναι μια κλειστή θάλασσα με υψηλή αλατότητα λόγω της έντονης εξάτμισης, με σχετικά ζεστά νερά που ρυθμίζονται από επιφανειακά ρεύματα μεταβλητής κατεύθυνσης και ασθενείς παλίρροιες. Είναι μια θάλασσα αρκετά βαθιά, με σχετικά χαμηλή παραγωγικότητα.

Tα χιλιάδες διάσπαρτα κομμάτια γης, ποικίλων μεγεθών, σχημάτων και φυσιογραφίας, αλλού σε συμπλέγματα και αλλού μοναχικά, είναι αποτέλεσμα των αλλεπάλληλων γεωλογικών αναταραχών της Αιγαιίδας και της γένεσης του ηφαιστειακού τόξου κατά τη διάρκεια του Άνω Πλειόκαινου - Πλειστόκαινου. Βίαιες αναταράξεις του φλοιού της γης διαμόρφωσαν ένα δαιδαλώδες τοπίο με τμήματα χέρσου που άλλοτε βυθίζονται απότομα στη θάλασσα και άλλοτε σμίγουν ήπια μαζί της. Ηφαιστειογενή νησιά με παράδοξα σχήματα, μεταλλικές πηγές, γεωθερμικά φαινόμενα και απολιθωμένες μορφές ζωής, νησιά από ασβεστόλιθο που διαβρώνεται δημιουργώντας σπηλιές, φαράγγια, χαράδρες και υψίπεδα συνθέτουν το εξαιρετικά ποικίλο τοπίο των νησιών του Αιγαίου.

Αυτή η πολυσχιδής τοπογραφία συντελεί στη δημιουργία μιας ποικιλίας τοπικών κλιματικών συνθηκών. Γενικά, όμως, το μεσογειακό κλίμα αποτελεί έναν μεταβατικό τύπο από τα εύκρατα στα ξηρά τροπικά κλίματα. Χαρακτηριστικά στοιχεία του είναι η έντονη ηλιακή ακτινοβολία και η παρατεταμένη θερινή ξηρασία, η υγρή περίοδος συμπίπτει με τις μικρές ημέρες του χειμώνα και η συχνότητα των βροχοπτώσεων ποικίλλει από έτος σε έτος. Το στοιχείο που καθιστά μοναδικό το νησιωτικό κλίμα του Αιγαίου είναι η περιβάλλουσα θάλασσα που διαμορφώνει τα επίπεδα υγρασίας, καθορίζει τους ανέμους και δρα ως ρυθμιστικός παράγοντας μετριάζοντας τις διακυμάνσεις της θερμοκρασίας.

Οι αλληλεπιδράσεις κλίματος και γεωμορφολογίας είχαν αποτέλεσμα την παρουσία πολλών εδαφικών τύπων. Σε γενικές γραμμές, όμως, το έδαφος είναι φτωχό, ευαίσθητο στην αποσάθρωση και στη διάβρωση. Ιδιαίτερα στους τόπους με έντονο ανάγλυφο η αιολική διάβρωση απογυμνώνει τη γη από το επιφανειακό έδαφος.

Λόγω αυτών των δυσμενών συνθηκών, τα μεσογειακά οικοσυστήματα που εξελίχθηκαν στην περιοχή προσαρμόστηκαν σε μία περίοδο ταυτόχρονα θερμή και ξηρή, αναπτύσσοντας άμυνες για να αντεπεξέρχονται στις πυρκαγιές και την ξηρασία. Οι μεσογειακού τύπου θαμνότοποι, ένα ιδιαίτερα πολύπλοκο και σπάνιο οικοσύστημα που καλύπτει μόλις το 0,5% της χερσαίας έκτασης του πλανήτη, είναι σχηματισμοί θαμνωδών ξυλωδών αειθαλών φυτών με μικρά, δερματώδη και σκληρά φύλλα. Αντιπροσωπευτικά είδη είναι το πουρνάρι, η αγριελιά, η κουμαριά, ο σχίνος. Συχνά το σύστημα συνοδεύεται από μικρά δέντρα, στα διάκενα των οποίων αναπτύσσεται μια εξαιρετική ποικιλία ετήσιων και πολυετών ποών. Η φυτική αυτή κοινωνία ονομάζεται μακία βλάστηση. Ακολουθώντας έναν οικολογικό άξονα που ορίζεται από παραμέτρους όπως η υγρασία και το υψόμετρο, αυτό το σκληρόφυλλο δάσος σμίγει με ελαιώνες και χαρουπιές, πευκοδάση και δάση φυλλοβόλων δρυών.

Κομμάτια γης που απέχουν ένα βήμα. Το πολύνησο των Αρκιών στα Βόρεια Δωδεκάνησα.

Σε τόπους έντονα υποβαθμισμένους ή με αυξημένη ξηρασία, η βλάστηση γίνεται χαμηλότερη, ανοιχτή και διάσπαρτη με αγκαθωτούς ημισφαιρικούς θάμνους του ονομάζονται φρύγανα και συνθέτουν το χαρακτηριστικό φρυγανικό οικοσύστημα. Ένα μεγάλο μέρος του είναι αρωματικά φυτά ό πως η ρίγανη, το θυμάρι και η λεβάντα, τα αιθέρια έλαια των οποίων απελευθερώνονται με την ηλιακή θερμότητα στον αέρα.

Η ανθρώπινη παρουσία σ' αυτή την περιοχή του κόσμου αριθμεί χιλιετίες. Δύσκολο να διακριθούν οι επιδράσεις της από εκείνες της γεωμορφολογίας και των φυσικών διεργασιών. Εδώ η φύση έχει προσφέρει πολλά στον άνθρωπο και ο άνθρωπος, με τη σειρά του, έχει σημαδέψει βαθιά ένα ευπαθές περιβάλλον με περιορισμένους φυσικούς πόρους.

Η Νεολιθική περίοδος, κατά τη διάρκεια του Ολόκαινου, από το 12.000 ως το 3.000 π.Χ., με κορυφαία γεγονότα την ανακάλυψη της γεωργίας και τη δημογραφική έκρηξη, σηματοδοτεί την άφιξη του ανθρώπου στα νησιά και την απαρχή της μεταμόρφωσης του φυσικού περιβάλλοντος.

NΗ σχέση του ανθρώπου με τη φιλική θάλασσα του Αιγαίου διαμορφώθηκε από πολύ νωρίς και είναι σταθερή και βαθύτατη. Σε κάθε νησί που διαθέτει φυσικό λιμάνι, στριμωγμένο ανάμεσα στον βράχο και το κύμα, οι έποικοι γίνονται έμπειροι ναυτικοί, ψαράδες και δύτες. Από τα πανάρχαια χρόνια ως σήμερα, η ναυσιπλοΐα και οι θαλάσσιες μεταφορές δεν έχουν πάψει να ρυθμίζουν την ιστορική εξέλιξη και την τύχη των νησιών. Νησιά όπως η Άνδρος και η Σύρος έγιναν σε διάφορες εποχές σημαντικά εμποροναυτικά κέντρα, διακινώντας τα προϊόντα ενός μεγαλειώδους πνευματικού και υλικού πολιτισμού ως τα ακρότατα σημεία του τότε γνωστού

κόσμου. Από τους Φοίνικες δύτες της πορφύρας ως τους Καλύμνιους σφουγγαράδες και το καταστροφικό ψάρεμα με δυναμίτιδα των ημερών μας, ο άνθρωπος δεν έπαψε να ταράζει τα νερά του Αιγαίου με διαρκώς αυξανόμενη ένταση.

Η κατάκτηση της στεριάς υπήρξε θεαματικότερη και δραματικότερη. Κυρίαρχος ήδη της φωτιάς, ο κυνηγός-καρποσυλλέκτης παρατηρεί ότι τα μεγάλα δέντρα δεν του παρέχουν αρκετή τροφή και ότι στα ανοίγματα της βλάστησης και στις καμένες περιοχές οι εδώδιμοι καρποί των θάμνων, τα χόρτα και οι βολβοί είναι αφθονότεροι. Σταδιακά αρχίζει να ασχολείται με τη γεωργία, καλλιεργεί το σιτάρι και το κριθάρι και συνεχίζει με τον αρακά, τη φακή και το κουκί, ποώδη φυτικά είδη που γεννήθηκαν στην περιοχή της Μεσογείου. Η εκχέρσωση των δασών δίνει πλούσια καλλιεργήσιμη γη και οι στάχτες των καμένων κορμών είναι καλό λίπασμα για τους αγρούς. Η εκτροφή των αιγοπροβάτων ξεκινά στην ευρύτερη περιοχή ανάμεσα στο12.000 και το 8.000 π.Χ. και ο βοσκός, μετά τον κυνηγό, γνωρίζει ήδη ότι τα ζώα που του δίνουν τροφή προτιμούν τις καμένες περιοχές.

Τα ασφαλή φυσικά λιμάνια, όπως εδώ στο Βαθύ της Καλύμνου, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην πρώτη

εποίκηση του Αιγαίου.

Στη διάρκεια της Εποχής του Χαλκού αρχίζουν να καλλιεργούνται η ελιά, το αμπέλι και τα πρώτα οπωροφόρα. Το νερό ήταν πάντα λιγοστό και άνισα κατανεμημένο, με αποτέλεσμα η προσαρμογή στους κλιματικούς και μορφολογικούς περιορισμούς να ευνοήσει σε όλες τις εποχές τις ξηρικές καλλιέργειες όπως τα αμπέλια, τις συκιές, τις δαμασκηνιές, τις αμυγδαλιές και τις χαρουπιές.

O περιορισμένος χώρος στα νησιά του Αιγαίου οδήγησε σε μεθόδους προσεκτικής διαχείρισης της γης.

Μικτές καλλιέργειες, όπως αυτή στην Κέα, με σιτηρά και ήμερη βελανιδιά (Quercus macrolepis) σε αναβαθμίδες, ήταν συνηθισμένες.

Η Εποχή του Χαλκού, κατά την οποία ακμάζει στο Αιγαίο ο Κυκλαδικός Πολιτισμός, σηματοδοτεί την έναρξη ενός νέου τύπου εκμετάλλευσης των φυσικών πόρων, της εκμετάλλευσης των μετάλλων και των ορυκτών. Ορυχεία λευκόλιθου έχουν βρεθεί μέχρι και στην Πλάτη, βραχονησίδα της Ψερίμου στα βόρεια Δωδεκάνησα, ενώ ναυτικοί από το 'Αργος ταξιδεύουν στη Μήλο για να προμηθευτούν οψιδιανό 9.500 χρόνια πριν. Η φωτιά, το τσεκούρι και η αξίνα γίνονται πλέον οι κύριοι ρυθμιστικοί παράγοντες και διαμορφωτές της σχέσης ανθρώπου και φυσικού περιβάλλοντος.

'Ηδη από τη Νεολιθική Εποχή η εξέλιξη του νησιωτικού τοπίου παρουσιάζει μια εικόνα παλινδρόμησης. Υπερεκμετάλλευση των φυσικών πόρων και έντονος μετασχηματισμός του τοπίου συνοδεύουν τις εποχές ειρήνης, οικονομικής ευμάρειας και δημογραφικής αύξησης. Απότομες πληθυσμιακές μειώσεις και πτώση της δραστηριότητας είναι επακόλουθο των περιόδων κρίσης που διαδέχονται τις φυσικές καταστροφές, κυρίως σεισμούς και ηφαιστειακές εκρήξεις, τους πολέμους, τους λιμούς και τις επιδημίες. Συνακόλουθα η ανθρώπινη επίδραση στα νησιά υποχωρεί.

Ο Σκάρος (Sparisoma cretense), μοναδικός εκπρόσωπος μιας μεγάλης οικογένειας τροπικών ψαριών

στην Ευρώπη, πιάνεται στα δίχτυα των ψαράδων μόνο στο Νότιο Αιγαίο.

Πενία τέχνας κατεργάζεται, το περίτεχνο πλέξιμο των αμπελιών στη Σαντορίνη είναι ένας τρόπος

προστασίας των σταφυλιών από την ξηρασία και τους ισχυρούς ανέμους.

Στην πορεία των πρωτοϊστορικών και ιστορικών χρόνων, τα πρότυπα που δημιουργήθηκαν στο παρελθόν εδραιώνονται και ενισχύονται. Εκπρόσωποι αξιομνημόνευτων πολιτισμών, Φοίνικες, Κρήτες, Ίωνες, Δωριείς, Πέρσες, περιδιαβαίνουν το Αιγαίο με ολοένα αυξανόμενες απαιτήσεις για ανοιχτή γη, καλλιέργειες, κτηνοτροφία, στεγαστικές και ναυπηγικές κατασκευές, καύσιμες ύλες, μεταλλουργία, ορυκτά, κεραμικά.

Συνέπεια των αυξανόμενων αναγκών κατά την κλασική εποχή είναι η αντικατάσταση σε μεγάλο βαθμό του μεσογειακού δάσους από ανοιχτή καλλιεργήσιμη γη. Καθώς ο πληθυσμός διογκώνεται και ο άνθρωπος γίνεται άριστος σε όλες τις τέχνες, με πρώτες τη ναυσιπλοΐα και τη γεωργία, όλο και περισσότερα νησιά εξερευνούνται και εποικίζονται για την κάλυψη των αναγκών του.

Το υπέδαφος των νησιών προμηθεύει άργυρο, νικέλιο και χαλκό, σίδηρο, μόλυβδο και θειάφι, μάρμαρα από την Πάρο, κιμωλία γη από την Κίμωλο, σμύριδα από τη Νάξο. Η έντονη ηφαιστειακή δράση, αν και υπεύθυνη για την καταστροφή πολιτισμών και την ερήμωση νησιών, γεννά νέους πόρους, όπως τη θηραϊκή γη, και άριστα εδάφη για την καλλιέργεια του αμπελιού, που οι νέοι έποικοι της Θήρας γνωρίζουν πολύ καλά πώς να αξιοποιήσουν. Η χρήση των διαθέσιμων φυσικών πόρων φτάνει ως τη συστηματική εκμετάλλευση του φυτού Αμόργη που χρησιμοποιούταν για την ύφανση των περίφημων λινών "αμοργίνων χιτώνων", περιζήτητων στα κλασικά χρόνια. Το χαρακτηριστικό κόκκινο χρώμα τους οφειλόταν στη βαφή με τον λειχήνα Rocella tinctoria.

Στη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας και των Βυζαντινών χρόνων, πολλά φυτικά και ζωικά ξενικά είδη εισάγονται από τον άνθρωπο και προσαρμόζονται απόλυτα στην περιοχή. Νέες εκτάσεις εκχερσώνονται και μετατρέπονται σε αμπελώνες και η καλλιέργεια της μουριάς εξαπλώνεται, καθώς οι Βυζαντινοί εισάγουν την τέχνη της επεξεργασίας του μεταξιού. Αργότερα, οι Φράγκοι ευγενείς επιδίδονται με ιδιαίτερο ζήλο στο κυνήγι της άγριας πανίδας των νησιών.

· Μαστιχόδεντρα στη Χίο.

Παράδοξα γλυπτά από κλαδιά και φύλλα. Οι πιο εμφανείς επιπτώσεις της βόσκησης.

Από τον 15ο αιώνα οι πειρατές σαρώνουν το Αιγαίο. Οι νέοι εισβολείς τρομοκρατούν τους νησιώτες, πολλά νησιά ερημώνονται και η Ίος, η επονομαζόμενη "μικρή Μάλτα", γίνεται κέντρο πειρατείας και δουλεμπορίου. Ακολουθώντας την ίδια πορεία ερήμωσης, στους αιώνες της Οθωμανικής κυριαρχίας επικρατεί μια μακρά περίοδος πληθυσμιακής μείωσης, εγκατάλειψης της γεωργίας και πολιτιστικής παρακμής. Η μεσογειακή μακία βλάστηση ανακαταλαμβάνει την καλλιεργημένη γη και ταυτόχρονα οι πυρκαγιές και οι αποψιλώσεις για νέα βοσκοτόπια γίνονται κυρίαρχες δραστηριότητες. Ωστόσο υπάρχουν εξαιρέσεις, η Χίος ακμάζει χάρη στην καλλιέργεια της μαστίχας και η Τήνος χάρη στη μεταξουργία.

Αυτή η νέα κατάσταση μετασχηματίζει το τοπίο σε ένα μωσαϊκό βιοτόπων σε ποικίλα στάδια υποβάθμισης και αναγέννησης.

Η σταδιακή απελευθέρωση των νησιών, που συμπίπτει με την εισαγωγή νέων ξενικών φυτών όπως η πατάτα, και οι νέες δυνατότητες βιομηχανικής κατεργασίας της πρώτης ύλης δίνουν σημαντική ώθηση τόσο στην πρωτογενή παραγωγή όσο και στη μεταποίηση. Η Λέσβος των απέραντων ελαιώνων γνωρίζει μια απροσδόκητη ακμή με τα σαπωνοποιεία, ενώ τα δάση της ήμερης βελανιδιάς, όπου υπάρχουν, απολαμβάνουν λόγω της εύνοιας του ανθρώπου μια πρόσκαιρη αναγέννηση, αφού το βελανίδι εξάγεται συστηματικά για τις ανάγκες της βυρσοδεψίας. Παράλληλα, η ανάπτυξη των μεταφορών στο Αιγαίο κάνει γνωστά και περιζήτητα εκλεκτά προϊόντα των νησιών όπως τα σύκα της Σύμης και τα δαμάσκηνα της Σκοπέλου.

Εγκαταλειμμένο αλώνι στα Λέβιθα, ανάμεσα στις Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα.

Αναβαθμίδες (πεζούλες) στην Τήνο.

Στα πρόσφατα χρόνια, ο νησιωτικός χώρος του Αιγαίου υφίσταται νέες δημογραφικές, κοινωνικές και οικολογικές μεταβολές. Η διαβίωση στα νησιά ήταν πάντα συνώνυμη της λιτότητας και τα ανταλλάγματα μιας εξαιρετικά κοπιαστικής ζωής φαντάζουν μηδαμινά στις σημερινές νησιωτικές κοινωνίες. Οι νησιώτες, που πάντα χαρακτηρίζονταν από έντονη κινητικότητα ως ναυτικοί, εξερευνητές και

μερικές φορές πρόσφυγες, οδηγήθηκαν στη δεκαετία του '50 σε εξωτερική μετανάστευση και στη συνέχεια σε αστικοποίηση.

Στα μικρά νησιά η ανθρώπινη παρουσία συνετέλεσε στην αύξηση της ετερογένειας του τοπίου με τη δημιουργία νέων βιοτόπων, κυρίως με την καλλιέργεια της γης. Οι παραδοσιακές τεχνικές όπως η αμειψισπορά, η αγρανάπαυση και η καλλιέργεια σε αναβαθμίδες (πεζούλες), προστάτευαν επαρκώς τα φτωχά εδάφη. Το τελικό αποτέλεσμα ήταν ένα αγροτικό τοπίο απίστευτα πολύπλοκο, μικροσκοπικές κοιλάδες με κομμάτια καλλιεργημένης γης σε ένα μωσαϊκό χρήσεων, αροτριαίες καλλιέργειες εναλλασσόμενες με μικρούς ελαιώνες, οπωρώνες, μποστάνια, αμπέλια και κηπευτικά, στις λαγκαδιές πυκνή βλάστηση και στις πλαγιές των χαμηλών βουνών βοσκοτόπια και εκτεταμένες καλλιέργειες σε πεζούλες, διάσπαρτα κτίσματα, μονοπάτια, στέρνες, περιστερώνες, θαμνοφράκτες, καλαμιές, πέτρινοι φράκτες.

Η μαζική μετακίνηση του πληθυσμού σημάδεψε βαθιά την αγροτική γη. Οι παραδοσιακές καλλιεργητικές πρακτικές και κυρίως οι αναβαθμίδες εγκαταλείφθηκαν, απρόσιτες καθώς ήταν στα σύγχρονα γεωργικά μηχανήματα, ενώ η κτηνοτροφία επιδίδεται με ανεξέλεγκτους ρυθμούς στον φαύλο κύκλο πυρκαγιάς-υπερβόσκησης. Τα αποτελέσματα είναι πρόδηλα τόσο στη διάβρωση των εδαφών και την ερημοποίηση όσο και στην επαναφορά σε μια απλούστερη και πιο ομοιόμορφη δομή, δηλαδή στην ομογενοποίηση του τοπίου.

Στα μεγάλα νησιά με την αυξημένη φυσική ετερογένεια, η ανθρώπινη δράση λειτούργησε κυρίως αρνητικά με την καταστροφή των βιοτόπων. Παρόλα αυτά, τμήματα της αρχικής μεσογειακής βλάστησης όπως πευκοδάση και δάση καστανιάς και βελανιδιάς συναντιούνται σε αρκετά σημεία, είτε λόγω του απρόσιτου των περιοχών είτε γιατί o άνθρωπος ευνόησε, σε διάφορες εποχές, τη διατήρησή τους. Διατηρούνται επίσης κατάλοιπα υδροχαρών δασών με πλατάνια, ιτιές, λεύκες και συστάδες δάφνης, οικοσυστήματα με μοναδική οικολογική και αισθητική αξία.

Από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, οι νησιώτες μαζεύουν το Κρίταμο (Crithmum maritimum) από τα παραθαλάσσια βράχια για τη σαλάτα ή για τουρσί.

Παραδοσιακός περιστερώνας στην Τήνο.

Επίσης στα νησιά υπάρχει ποικιλία παράκτιων οικοσυστημάτων, λιμνοθάλασσες και αλμυρόβαλτοι, θίνες με συστάδες κέδρων, αμμώδεις παραλίες, βραχώδεις ακτές και ορθοπλαγιές, εύθραυστοι φυσικοί χώροι με εξέχουσα μορφολογική και βιολογική αξία.

Παράλληλα απαντούν εδώ πολύτιμα υδάτινα οικοσυστήματα, θαλάσσια και χερσαία, που υποστηρίζουν ξεχωριστές μορφές χλωρίδας και πανίδας, θαλάσσιοι βιότοποι με όρμους και κολπίσκους, υφάλους και θαλάσσιες σπηλιές, περιοχές με γλυκό νερό, περιστασιακές λιμνούλες και χείμαρροι.

Σήμερα, μια νέα πολύπλευρη και αξιοσημείωτη μεταμόρφωση του νησιωτικού τοπίου βρίσκεται σε εξέλιξη. Ένα μεγάλο, διεθνές, τουριστικό ρεύμα κατευθύνεται προ ς τα νησιά εξαιτίας το υ ήπιο υ κλίματο ς και της ηλιο φάνειας, της γο ητείας της θάλασσας και του φυσικού τοπίου, της πλούσιας πολιτιστικής κληρονομιάς. Αν και συχνά ονομάζεται "βιομηχανία", ο τουρισμός συγγενεύει σε μεγαλύτερο βαθμό με τη γεωργία, αν συγκρίνει κανείς την τεράστια επίδρασή του στο περιβάλλον και στους φυσικούς πόρους. Οι αυξημένες ανάγκες διάθεσης υδατικών πόρων, η αναγκαία ανάπτυξη υποδομής που μεταφράζεται σε έντονη οικιστική και οδοποιητική δραστηριότητα και, κυρίως, η πολύπλευρη και εκτεταμένη χρήση των περιορισμένων φυσικών συστημάτων και ιδιαίτερα των παράκτιων οικοσυστημάτων, είναι δυναμικοί παράγοντες σε θέση να προκαλέσουν, στις ερχόμενες δεκαετίες, εντονότατες και πιθανά μη αντιστρεπτές μεταβολές στον νησιωτικό μικρόκοσμο του Αιγαίου αρχιπελάγους.

Η άγρια ζωή στο Αιγαίο

Οι ιδιαιτερότητες των νησιών και κυρίως η απομόνωση από τη στεριά αντικατοπτρίζονται και στην άγρια ζωή που φιλοξενούν. Τα νησιά του Αιγαίου έχουν μια ακόμη ιδιομορφία, καθώς βρίσκονται σε μία περιοχή όπου σμίγουν τρεις ήπειροι. Αυτό παίζει καθοριστικό ρόλο στη διαφορετική προέλευση των ειδών που απαντούν εδώ.

Η περιοχή του Αιγαίου λειτούργησε ως καταφύγιο για ποικίλες μορφές ζωής στην εποχή των τελευταίων παγετώνων, που τελείωσε περίπου πριν από 10.000 χρόνια. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με την πολυπλοκότητα του ανάγλυφου, τις προβλέψιμες συνθήκες που δημιουργούν οι ομαλές εναλλαγές των εποχών και την ανθρώπινη επέμβαση γέννησε μια απαράμιλλη ποικιλότητα ποών, γεωφύτων και μικρών θάμνων. Ο ενδημισμός αυτών των φυτικών ειδών στο Αιγαίο είναι εξαιρετικά υψηλός, δικαιώνοντας τον χαρακτηρισμό "βοτανικός παράδεισος" που παραστατικά δηλώνει την παρουσία 80 ελληνικών ενδημικών ειδών χλωρίδας, 36 από τα οποία απαντούν αποκλειστικά στα νησιά του Αιγαίου.

Το Θαλασσόκρινο (Pancratium maritimum) ανθίζει το καλοκαίρι σε πολλές αμμουδιές των νησιών μας, όπως εδώ στην Κω. Χαρακτηριστικό αμμόφιλο είδος που απειλείται από την αλόγιστη τουριστική

ανάπτυξη.

Νωρίς τον Απρίλιο, η μικρή βραχονησίδα Ψαθονήσι, κοντά στους Λειψούς στα Βόρεια Δωδεκάνησα, έχει κυριευτεί από τα άνθη της Malcolmia flexuosa, ενός αγριολούλουδου εξαιρετικά ανθεκτικού στην

αλμύρα της θάλασσας.

Αρκετά είδη παιώνιας απαντούν στο Αιγαίο. Η Ρaeοnia clusii είναι ενδημική της Καρπάθου και της Κρήτης.

Η εξέλιξη της πανίδας σε ένα νησιωτικό περιβάλλον εξαρτάται κυρίως από τις δυνατότητες πρόσβασης των ειδών από τον ηπειρωτικό χώρο. Μετά τον σχηματισμό των νησιών, η θάλασσα αποτέλεσε ένα ισχυρότατο εμπόδιο για την πλειονότητα των χερσαίων μη ιπτάμενων οργανισμών. Η άφιξη τέτοιων ειδών, όπως διάφορα είδη θηλαστικών και ερπετών, στα νησιά εξαρτάται πλέον είτε από τυχαίες οδούς διέλευσης, π.χ. φυσικές σχεδίες όπως κορμοί δέντρων, είτε από την ακούσια ή εκούσια εισαγωγή τους από τον άνθρωπο.

Για αρκετά από τα είδη που κατάφεραν να βρεθούν στα νησιά και ιδιαίτερα για όσα έχουν περιορισμένη ικανότητα διασποράς όπως τα ερπετά, η γεωγραφική απομόνωση είχε αποτέλεσμα τη δημιουργία ξεχωριστών μορφών και υποειδών. Σε ορισμένες περιπτώσεις, για παράδειγμα στις μικρές σαύρες και τα σαμιαμίδια, η ποικιλία αυτών των μορφών είναι εντυπωσιακή και πληθυσμοί από το ίδιο είδος μπορεί να διαφέρουν σημαντικά μεταξύ τους ακόμη και αν ζουν σε γειτονικές βραχονησίδες.

Τα είδη του απαντούν στον χώρο του Αιγαίου έχουν βαλκανική ή μικρασιατική καταγωγή. Ιδιαίτερα σημαντική είναι η παρουσία τριών ειδών φιδιών και έξι ειδών σαυρών που δεν απαντούν πουθενά αλλού στην Ευρώπη. Στην πλειοψηφία τους είναι είδη ασιατικής προέλευσης και τα νησιά του Αιγαίου αποτελούν το δυτικότερο όριο της εξάπλωσής τους.

Οι γνωστές πεταλούδες της Ρόδου, Euplagia quandripunctaria, αναπαράγονται σε υγρές κοιλάδες και άλλων νησιών του Αιγαίου, όπως εδώ στην Πάρο.

Το Κροκοδειλάκι, Agama stellio, είναι ο μόνος ευρωπαϊκός εκπρόσωπος μιας μεγάλης οικογένειας τροπικών σαυρών. Απαντά στις Κυκλάδες και το Ανατολικό Αιγαίο.

Η Σαΐτα (Columber najadum) είναι πασίγνωστη για την παροιμιώδη ταχύτητά της και απολύτως ακίνδυνη. Απαντά σε αρκετά νησιά του Αιγαίου, όπως εδώ στη Λέρο.

Η παρουσία των θηλαστικών που ζουν σήμερα στο Αιγαίο είναι αποτέλεσμα κυρίως της επίδρασης του ανθρώπου. Τα μεγάλα σαρκοφάγα έχουν εξαφανιστεί προ πολλού λόγω του ανταγωνισμού με τον άνθρωπο, ενώ αντίθετα έχουν εισαχθεί σε πολλά νησιά ζώα που θεωρούνται ωφέλιμα, όπως ο σκαντζόχοιρος. Άλλα είδη που

εποίκησαν με ευκολία τα νησιά είναι όσα έχουν πρόσβαση στα ανθρώπινα μέσα μεταφοράς, όπως ο αρουραίος, ή σχετίζονται κάπως με την ανθρώπινη σφαίρα δραστηριοτήτων, όπως το αγριοκούνελο (ως θήραμα) ή τα εξημερωμένα φυτοφάγα.

Η θάλασσα του Αιγαίου, μαζί με ένα πλήθος θαλάσσιων οργανισμών, υποστηρίζει και μια σειρά σπάνιων κητωδών και βέβαια τον σημαντικότερο πληθυσμό της παγκόσμια απειλούμενης μεσογειακής φώκιας.

Για τα ιπτάμενα είδη όπως οι νυχτερίδες, τα έντομα και τα πουλιά, ο εποικισμός των νησιών είναι λιγότερο δύσκολος και η παρουσία τους στο Αιγαίο εξαρτάται κυρίως από την ύπαρξη κατάλληλων βιοτόπων.

Τα πουλιά στο Αιγαίο

Η μετανάστευση των πουλιών είναι μια προσαρμογή που τους επιτρέπει να εκμεταλλεύονται τις ευνοϊκές αλλά πρόσκαιρες συνθήκες της εύκρατης ζώνης, με βασικό στόχο να εξασφαλίσουν την επιτυχία της αναπαραγωγής τους. Όσο βορειότερα πηγαίνουμε στην Ευρώπη τόσο δυσμενέστερες είναι οι συνθήκες του χειμώνα, με συνέπεια ένα ολοένα μεγαλύτερο ποσοστό των πουλιών που φωλιάζουν εκεί να μεταναστεύει το φθινόπωρο. Αρκετά απ' αυτά απλά μετακινούνται νοτιότερα στην Ευρώπη, τα περισσότερα όμως, αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια, φεύγουν προς την Αφρική επιστρέφοντας την άνοιξη.

Η γοητεία του φαινομένου της μετανάστευσης των πουλιών μας κάνει συχνά να ξεχνάμε πόσο επίπονο και επικίνδυνο εγχείρημα είναι. Το ταξίδι είναι μακρύ και η Μεσόγειος θάλασσα μαζί με την έρημο της Σαχάρας αποτελούν δύο αναπόφευκτα τμήματα της διαδρομής που δεν προσφέρουν ούτε τροφή ούτε χώρο για ανάπαυση. Σε κάθε μεταναστευτική περίοδο ένας τεράστιος αριθμός πουλιών χάνεται είτε λόγω φυσικών αιτίων όπως η εξάντληση, είτε λόγω απρόβλεπτων γεγονότων όπως οι αντίξοες καιρικές συνθήκες και ο αποπροσανατολισμός. Ωστόσο αυτές οι απώλειες είναι λιγότερες από εκείνες που θα είχαν αν διαχείμαζαν στην Ευρώπη και αντισταθμίζονται με μία επιτυχημένη αναπαραγωγική περίοδο.

Το Μαυροκιρκίνεζο (Falco vespertinus) είναι ένα μικρό μεταναστευτικό γεράκι που, αντίθετα με τα άλλα αρπακτικά, είναι αγελαίο.

Ένα από τα εντυπωσιακά πουλιά που περνούν από το Αιγαίο είναι και ο Ψαραετός (Ραndiοn haliaetus), το μοναδικό αρπακτικό που τρέφεται αποκλειστικά με ψάρια.

Έχοντας διασχίσει τη Σαχάρα και τη Μεσόγειο, η Κιτρινοσουσουράδα (Motacilla flava) σταθμεύει για να τραφεί στα νησιά και τις βραχονησίδες.

Η μετανάστευση των πουλιών είναι μια προσαρμογή που τους επιτρέπει να εκμεταλλεύονται τις ευνοϊκές αλλά πρόσκαιρες συνθήκες της εύκρατης ζώνης, με βασικό στόχο να εξασφαλίσουν την επιτυχία της αναπαραγωγής τους. Όσο βορειότερα πηγαίνουμε στην Ευρώπη τόσο δυσμενέστερες είναι οι συνθήκες του χειμώνα, με συνέπεια ένα ολοένα μεγαλύτερο ποσοστό των πουλιών που φωλιάζουν εκεί να μεταναστεύει το φθινόπωρο. Αρκετά απ' αυτά απλά μετακινούνται νοτιότερα στην Ευρώπη, τα περισσότερα όμως, αρκετές εκατοντάδες εκατομμύρια, φεύγουν προς την Αφρική επιστρέφοντας την άνοιξη.

Η γοητεία του φαινομένου της μετανάστευσης των πουλιών μας κάνει συχνά να ξεχνάμε πόσο επίπονο και επικίνδυνο εγχείρημα είναι. Το ταξίδι είναι μακρύ και η Μεσόγειος θάλασσα μαζί με την έρημο της Σαχάρας αποτελούν δύο αναπόφευκτα τμήματα της διαδρομής που δεν προσφέρουν ούτε τροφή ούτε χώρο για ανάπαυση. Σε κάθε μεταναστευτική περίοδο ένας τεράστιος αριθμός πουλιών χάνεται είτε λόγω φυσικών αιτίων όπως η εξάντληση, είτε λόγω απρόβλεπτων γεγονότων όπως οι αντίξοες καιρικές συνθήκες και ο αποπροσανατολισμός. Ωστόσο αυτές οι απώλειες είναι λιγότερες από εκείνες που θα είχαν αν διαχείμαζαν στην Ευρώπη και αντισταθμίζονται με μία επιτυχημένη αναπαραγωγική περίοδο.

Τον Απρίλιο τα λιβάδια, όπως αυτό στη Λέρο, γεμίζουν από αγριολούλουδα. Τα έντομα είναι εξίσου άφθονα και προσφέρουν σημαντική τροφή στα μεταναστευτικά στρουθιόμορφα.

Ο Ποταμοσφυριχτής (Charadrius dubius) είναι ένα μικρό παρυδάτιο πουλί που σταθμεύει στις παραλίες και τους υγροτόπους του Αιγαίου.

Τεντώνοντας τις φτερούγες και τα πόδια αυτός ο Ποταμότρυγγας (Actitis hypoleucos) διατηρεί τους μυς του σε καλή κατάσταση για το μεταναστευτικό ταξίδι.

Αντίθετα, οι μεγάλης κλίμακας μεταβολές του φυσικού χώρου που συντελούνται τα τελευταία χρόνια έχουν καταστρεπτικές συνέπειες, αφού τα πουλιά δεν έχουν αναπτύξει μηχανισμούς προσαρμογής για να τις αντιμετωπίσουν. Για να αναφέρουμε

ένα μόνο παράδειγμα, η αποψίλωση της σαβάνας νότια της Σαχάρας έχει προκαλέσει επέκταση της ερήμου προς τα νότια με αποτέλεσμα τα πουλιά να συναντούν μεγάλες δυσκολίες και να υφίστανται τρομακτικές έκτακτες απώλειες, καθώς το μεταναστευτικό ταξίδι χρόνο με τον χρόνο επιμηκύνεται.

Για εκατομμύρια πουλιά τα νησιά του Αιγαίου είναι ένας ενδιάμεσος σταθμός στο μακρύ μεταναστευτικό ταξίδι. Φτάνοντας εδώ έχουν απόλυτη ανάγκη από ασφαλείς χώρους για να αναπαυθούν και, αν είναι δυνατό, να τραφούν. Το μαζικό αυτό πέρασμα ήταν ανέκαθεν γνωστό στους νησιώτες και επηρέαζε εποχιακά τη διατροφή τους, αφού παγίδευαν εύκολα τεράστιους αριθμούς κουρασμένων μεταναστών. Τέτοιες πρακτικές διατηρούνται ακόμη στη Χίο και σε άλλα νησιά. Σήμερα, ωστόσο, με δεδομένη την αύξηση των προβλημάτων που αντιμετωπίζουν τα μεταναστευτικά πουλιά, η σκόπιμη θανάτωσή τους δεν είναι παρά μια επιπρόσθετη, αδικαιολόγητη απειλή.

Τον 11ο αιώνα, στα αρχεία της Μονής Μεγίστης Λαύρας στο Άγιο Όρος αναφέρεται ότι κολοσσιαία στίφη ακρίδων κατέτρωγαν τις καλλιέργειες στο νησί του Αη-Στράτη στο Βόρειο Αιγαίο. Η ολοκληρωτική καταστροφή αποσοβήθηκε χάρη στην επέμβαση μεγάλων κοπαδιών ενός είδους πουλιού, της Σελευκίδος, που εξαφάνισε τις ακρίδες, ένα θαύμα που αποδόθηκε στον 'Aγιο Αθανάσιο.

900 χρόνια μετά την πρώτη καταγραμμένη "οικολογική" εισβολή στο Αιγαίο, η Σελευκίς εξακολουθεί να το επισκέπτεται. Το σημερινό της όνομα είναι, εύστοχα, Αγιοπούλι. Το Αγιοπούλι (Sturnus roseus) είναι ένας νομάς του κόσμου των πουλιών και γι' αυτό οι ακανόνιστες εμφανίσεις του προκαλούν μεγάλη εντύπωση. Αφού περάσει τον χειμώνα στην Ινδία, το καλοκαίρι φτάνει μέχρι τις στέπες γύρω από τη Μαύρη Θάλασσα. Κατά καιρούς εμφανίζεται δυτικότερα σε μεγάλα κοπάδια, φωλιάζοντας όπου βρει κατάλληλες συνθήκες. Τα σμήνη των ακρίδων εξακολουθούν συχνά να είναι η αιτία της απροσδόκητης παρουσίας του.

Εξαιρώντας ελάχιστα είδη που διστάζουν να διασχίσουν τη θάλασσα, όπως, η Καρακάξα, τα περισσότερα πουλιά μπορούν να πετάξουν εύκολα πάνω από τα στενά θαλάσσια περάσματα που χωρίζουν τα νησιά του Αιγαίου τόσο μεταξύ τους όσο και από την ηπειρωτική χώρα. Αρκετά, όμως, από τα είδη της ηπειρωτικής χώρας τελικά δεν απαντούν στο Αιγαίο, καθώς τα νησιά δεν προσφέρουν αρκετό χώρο και κατάλληλους βιότοπους για όλα τα είδη. Επομένως μια ματιά στο φάσμα των διαθέσιμων φυσικών συστημάτων του Αιγαίου ερμηνεύει σε μεγάλο βαθμό και τη σύνθεση της ορνιθοπανίδας του.

Βραχώδης ακτή στα Φαραδονήσια της Λέρου.

Το Ποταμογλάρονο (Sterna hirundo) περνά συχνά από το Αιγαίο και τρέφεται στα παράκτια νερά και

λιμάνια.

Η ανοιχτή θάλασσα είναι βιότοπος για τα θαλασσοπούλια όπως ο Μύχος, που μπορούν να μετακινούνται σε μεγάλες αποστάσεις ακολουθώντας τα κοπάδια των ψαριών. Τα παράκτια νερά είναι πιο ρηχά και το ψάρεμα ευκολότερο. Εδώ τρέφεται ένας μεγαλύτερος αριθμός ψαροφάγων ειδών που επισκέπτονται το Αιγαίο ή φωλιάζουν σ' αυτό όπως τα βουτηχτάρια, τα γλαρόνια και o Θαλασσοκόρακας.

Τα χιλιάδες χιλιόμετρα βραχωδών ακτών του Αιγαίου προσφέρουν πολύτιμους χώρους τροφής και ασφαλείς θέσεις για φώλιασμα και ανάπαυση. Εδώ σταθμεύουν πολλά μεταναστευτικά είδη όπως οι ερωδιοί και φωλιάζουν σημαντικά είδη αρπακτικών.

Ανοιξιάτικη εικόνα ενός φρυγανικού οικοσυστήματος.

Θαμνότοποι με αραιά κέδρα στο Φαρμακονήσι, Βόρεια Δωδεκάνησα.

Τα φρυγανικά τοπία με τα διάσπαρτα βράχια είναι μια γνωστή εικόνα των αιγαιοπελαγίτικων τοπίων το καλοκαίρι. Την άνοιξη τα ανθισμένα αρωματικά φυτά προσελκύουν έναν μεγάλο αριθμό εντόμων. Η αφθονία τους προσελκύει με τη σειρά της εντομοφάγα πουλιά, επιδημητικά και μεταναστευτικά. Εδώ ζουν μερικά

χαρακτηριστικά είδη όπως ο Σκουρόβλαχος και το Φανέτο, ενώ τα φρύγανα στη δυτική Λέσβο φιλοξενούν το σπάνιο Σμυρνοτσίχλονο.

Οι βραχονησίδες εξαιτίας του μικρού μεγέθους και της απομόνωσής τους δημιουργούν ένα περιβάλλον αφιλόξενο για τον άνθρωπο. Μαζί μ' αυτόν απουσιάζουν και τα κατοικίδια σαρκοφάγα, σκύλοι και γάτες, που τον συντροφεύουν. Παράλληλα, εκτός από το ακίνδυνο αγριοκούνελο και μερικά αιγοπρόβατα, στις βραχονησίδες δεν ζουν μεγάλα άγρια ζώα. Επομένως τα ερημονήσια του Αιγαίου, απαλλαγμένα από την ανθρώπινη όχληση και τους χερσαίους θηρευτές, αποτελούν ιδανικό και αναντικατάστατο χώρο για φώλιασμα. Θαλασσοπούλια όπως ο σπάνιος Αιγαιόγλαρος και αρπακτικά όπως ο Μαυροπετρίτης φωλιάζουν σχεδόν αποκλειστικά στις βραχονησίδες.

Οι βραχονησίδες είναι, λοιπόν, πολύτιμα φυσικά καταφύγια στο Αιγαίο και η ανθρώπινη επέμβαση εδώ πρέπει να παραμείνει εξαιρετικά περιορισμένη.

Πυκνοί θαμνότοποι κυριαρχούν σε πολλά νησιά. Αν και συχνά υπερβοσκημένοι, οι βιότοποι αυτοί προσφέρουν θέσεις φωλιάσματος και ανάπαυσης σε αρκετά πουλιά και ασφαλή καταφύγια σε διερχόμενους μετανάστες. Είναι, επίσης, τόποι πλούσιοι σε έντομα και οι καρποί θάμνων όπως της κουμαριάς ή του σχίνου αποτελούν μια άφθονη, αν και περιστασιακή, πηγή τροφής για πολλά πουλιά.

Στα περισσότερα νησιά του Αιγαίου το νερό είναι ένας βασικός περιοριστικός παράγοντας για την επιβίωση της άγριας ζωής. Όλοι οι ζωντανοί οργανισμοί έχουν αναπτύξει αμυντικούς μηχανισμούς εναντίον της λειψυδρίας. Τα πουλιά μπορούν να προμηθευτούν νερό μέσα από την τροφή τους, για παράδειγμα από τα έντομα και τους σπόρους των φυτών. Επίσης φροντίζουν να περιορίσουν την απώλεια νερού από το σώμα τους κυκλοφορώντας κυρίως τις πιο δροσερές ώρες της ημέρας. Παρόλα αυτά το νερό παραμένει ένας περιζήτητος πόρος και όλα τα πουλιά των νησιών, όπως αυτό το Φανέτο (Carduelis cannabina), δεν χάνουν την ευκαιρία να εκμεταλλευτούν οποιαδήποτε δυνατότητα ανεύρεσής του. Δεν διστάζουν, λοιπόν, να επισκέπτονται τους διάφορους χώρους αποθήκευσης νερού που χρησιμοποιεί ο άνθρωπος, στέρνες, δεξαμενές ή και ποτίστρες για τα ζώα.

Τα παραδοσιακά αγροτικά τοπία επιδεικνύουν ένα εντυπωσιακό μωσαϊκό από μικρά χωράφια, περιβόλια, φυτοφράκτες και συστάδες δέντρων και εδώ τα πουλιά βρίσκουν μια μεγάλη ποικιλία θέσεων για να τραφούν και να φωλιάσουν. Στα μικρότερα νησιά, όπου η φυσική ετερογένεια του τοπίου είναι περιορισμένη, η μεγαλύτερη ποικιλία ειδών πουλιών βρίσκεται γύρω από αγροτικές και κατοικημένες περιοχές.

Ένα από τα τυπικά πουλιά των αγροτικών εκτάσεων, o Τσιφτάς (Miliaria calandra) αφθονεί σε νησιά

με παραδοσιακές καλλιέργειες.

Τοπίο στη Σαμοθράκη. Σε νησιά με έντονο ανάγλυφο η πεδινή γη είναι ελάχιστη και πολύτιμη για να αποδοθεί στην κτηνοτροφία. Οι εκτάσεις αυτές καλλιεργούνται και κάποια τμήματά τους έχουν αναδασωθεί.

Βραχώδες φαράγγι στη Σαρία, βόρεια της Καρπάθου, σημαντικός βιότοπος για αρπακτικά πουλιά.

Το Βραχοκιρκίνεζο (Falco tinnunculus) είναι μόνιμος κάτοικος πολλών νησιών του Αιγαίου. Προτιμά

τις ανοιχτές βραχώδεις περιοχές, όπου κυνηγά σαύρες και μεγάλα έντομα.

Η μακρόχρονη παρουσία των ελαιώνων τους έχει αναδείξει σε ένα από τα χαρακτηριστικότερα αιγαιοπελαγίτικα οικοσυστήματα και τα πουλιά, όπως και οι υπόλοιποι οργανισμοί, αναγνωρίζουν τους ώριμους ελαιώνες σαν "δασικά" συστήματα υψηλής αξίας. Οι ελιές, τροφή ιδιαίτερα θρεπτική, αλλά και τα έντομα που αφθονούν στα ελαιόδεντρα προσελκύουν πλήθος πουλιών. Την εποχή της καρποφορίας οι ελαιώνες είναι το πιο πλούσιο σε πουλιά νησιωτικό οικοσύστημα.

Σε μερικά νησιά υπάρχουν ψηλά βουνά με απότομα βράχια και ορθοπλαγιές που προσφέρουν κατάλληλο βιότοπό για ασυνήθιστα στο Αιγαίο είδη πουλιών.

Οι ορεινές περιοχές της Νάξου είναι από τα τελευταία καταφύγια του Όρνιου (Gyps fulvus) στο Αιγαίο. Ένα από τα μεγαλύτερα αρπακτικά της Ευρώπης, το Όρνιο τρέφεται αποκλειστικά με πτώματα που πλέον τα βρίσκει μόνο εκεί όπου υπάρχει ανεπτυγμένη κτηνοτροφία. Μετά τα πυροβόλα όπλα, η μεγαλύτερη απειλή για το Όρνιο είναι τα δηλητηριασμένα δολώματα που τοποθετούν οι κτηνοτρόφοι για ζώα που θεωρούν βλαβερά, όπως οι Κουρούνες. Αρκεί ένα δηλητηριασμένο πτώμα για να εξαφανιστούν και τα τελευταία λιγοστά ζευγάρια που φιλοξενεί το νησί.

Από τους πλέον πολύτιμους βιότοπους στη Μεσόγειο είναι και τα δάση βελανιδιάς. Οι φυλλοβόλες βελανιδιές υποστηρίζουν πλήθος ζωντανών οργανισμών κάθε είδους. Τα δρυοδάση του Αιγαίου, όπου έχουν απομείνει, φιλοξενούν τα περισσότερα είδη πουλιών σε κάθε εποχή του χρόνου προσφέροντας άφθονη τροφή και ποικίλες θέσεις φωλιάσματος στα κλαδιά και σε κουφάλες.

Στο Αιγαίο υπάρχουν επίσης αρκετά πευκοδάση, ορισμένα από τα οποία είναι φυτεμένα από τον άνθρωπο γύρω από τους οικισμούς. Γενικά τα πευκοδάση είναι συστήματα χαμηλής παραγωγικότητας και λίγα είδη πουλιών είναι προσαρμοσμένα σ' αυτά. Τα μεγάλα πεύκα, όμως, προσελκύουν πολλούς μετανάστες προσφέροντας καλές θέσεις για ανάπαυση. Πάντως στα πιο εκτεταμένα αυτοφυή πευκοδάση, όπως της Λέσβο υ και της Σάμο υ, φιλο ξενούνται ο ρισμένα τυπικά δασικά είδη ό πως η Ελατοπαπαδίτσα και ο Καμποδεντροβάτης. Τα πευκοδάση της Λέσβου είναι επίσης το μόνο μέρος στην Ευρώπη όπου φωλιάζει ο Τουρκοτσοπανάκος

Αραιά πεύκα στην Ικαρία. Το Θασίτικο Πεύκο (Pinus brutia) είναι διαδεδομένο στα νησιά του ανατολικού και του βόρειου Αιγαίου.

Οι ελαιώνες, ιδιαίτερα αυτοί με μεγάλα δέντρα, είναι από τα σημαντικότερα οικοσυστήματα στα νησιά.

Παραποτάμιο δάσος με πλατάνια στη Σαμοθράκη. Τέτοια οικοσυστήματα είναι ασυνήθιστα στο Αιγαίο και εξαιρετικά πολύτιμα.

Στο εσωτερικό των μεγαλύτερων νησιών υπάρχουν περιοχές αρκετά απομακρυσμένες από την ακτή. Εκεί συχνά βρίσκονται βραχώδεις πλαγιές και φαράγγια, η βόσκηση είναι συνήθως έντονη και το τοπίο γυμνό. Εκτός από τα τυπικά πουλιά των φρυγάνων και των βραχωδών περιοχών, όπως η πέρδικα, η απουσία ανθρώπινων δραστηριοτήτων κάνει αυτά τα μέρη κατάλληλα και για κάποια από τα σπανιότερα πουλιά του Αιγαίου, τα μεγάλα αρπακτικά.

Οι κεφαλάδες είναι μικροπούλια που απαντούν κυρίως σε ανοιχτές εκτάσεις με θάμνους και διάσπαρτα δέντρα. Ο Κοκκινοκεφαλάς (Lαnius senator) είναι διαδεδομένος καλοκαιρινός επισκέπτης σε όλη την Κεντρική και Νότια Ευρώπη και σε όσα νησιά του Αιγαίου έχουν κατάλληλο βιότοπο. Αντίθετα ο Παρδαλοκεφαλάς (Lanius nubicus) έχει πολύ πιο περιορισμένη κατανομή στην

Ανατολική Μεσόγειο. Το δυτικότερο σημείο της εξάπλωσής του είναι τα νοτιοανατολικά Βαλκάνια και κάποια νησιά του Αιγαίου.

Τα δύο είδη συγγενεύουν στενά και ξεχωρίζουν κυρίως από τον διαφορετικό χρωματισμό του κεφαλιού. Οι παρατηρητές πουλιών στην Ευρώπη βλέπουν συχνά τον Κοκκινοκεφαλά, αλλά θα πρέπει να ταξιδέψουν ως τη Βόρεια Ελλάδα ή τη Λέσβο για να δουν τον Παρδαλοκεφαλά. H Ελλάδα προσφέρει και άλλες μοναδικές ευκαιρίες για παρατήρηση αρκετών ειδών πουλιών που δεν απαντούν δυτικότερα. Έτσι, νησιά όπως η Λέσβος και η Κως γίνονται όλο και πιο δημοφιλή για χιλιάδες επισκέπτες που ενδιαφέρονται για την πλούσια ορνιθοπανίδα.

Τα Φοινικόπτερα (Phoenicopterus ruber) είναι ένα από τα εντυπωσιακότερα είδη πουλιών των μεγαλύτερων υγροτόπων του Αιγαίου. Κοπάδια εκατοντάδων ατόμων απαντούν περαστικά ή ξεχειμωνιάζουν στην Κω, στη Σάμο, στη Λέσβο, στη Λήμνο και, σπανιότερα, στη Νάξο.

Η λιμνοθάλασσα Αλυκή (δεξιά και κάτω) στη Λήμνο αποτελεί μαζί με τη γειτονική Χορταρολίμνη το μεγαλύτερο σύμπλεγμα υγροτόπων στο Αιγαίο και ένα οικοσύστημα μοναδικής φυσικότητας. Εδώ έχει καταγραφεί η μεγαλύτερη συγκέντρωση Φοινικόπτερων στην Ελλάδα (πάνω από 4.000 άτομα), κάνοντας την περιοχή μία από τις σημαντικότερες της Μεσογείου για το είδος.

Σε αντίθεση με τη Λήμνο, οι περισσότεροι υγρότοποι του Αιγαίου, όπως αυτός στη βραχονησίδα Κάβουρας βόρεια από την Αντίπαρο, είναι πολύ μικροί σε έκταση για να αναγνωριστούν ο καθένας ξεχωριστά ως "σημαντικοί". Όλοι μαζί, όμως, αποτελούν ένα ενιαίο δίκτυο πολύτιμων σταθμών για τα μεταναστευτικά υδρόβια πουλιά. Η προστασία, στο σύνολό τους, επιβάλλεται και είναι εξίσου αναγκαία με την προστασία των μεγάλων υγροτόπων.

Ο Μικροτσικνιάς (Ixobrychus minutus) είναι το μικρότερο είδος ερωδιού και έχει απόλυτη ανάγκη τους καλαμώνες για να φωλιάσει και να ξεχειμωνιάσει. Κατά τη μετανάστευση, ωστόσο, είναι συχνά αναγκασμένος να συμβιβαστεί με ό,τι του προσφέρουν οι μικροί και συχνά υποβαθμισμένοι νησιωτικοί υγρότοποι.

Για όλα τα πουλιά η επιλογή των βιοτόπων αναπαραγωγής αλλά και διαχείμασης είναι μια διαδικασία τελειοποιημένη μέσα από χιλιάδες χρόνια εξέλιξης. Πρέπει, για παράδειγμα, η θέση φωλιάσματος να είναι ασφαλής από θηρευτές, να υπάρχουν κατάλληλα μέρη για κούρνιασμα, θέσεις για τραγούδι και φυσικά αρκετή τροφή. Κατά τη μετανάστευση όμως, και ιδιαίτερα την εαρινή, συχνά δεν υπάρχουν περιθώρια για σχολαστική επιλογή του χώρου στάθμευσης. Οι κουρασμένοι ταξιδιώτες συνήθως προσγειώνονται στο πρώτο κομμάτι γης που θα δουν μετά το πέρασμα της Μεσογείου και τα υδρόβια πουλιά στον πρώτο μικρό υγρότοπο που θα συναντήσουν. Αν είναι τυχερά μπορεί να βρουν κάτι να φάνε, αλλιώς θα περιοριστούν σε μια σύντομη ανάπαυση. Είναι αυτονόητο ότι η προστασία των μικρών βιοτόπων των νησιών (υγροτόπων, δασυλλίων, θαμνοτόπων) είναι εξαιρετικής σημασίας για τα μεταναστευτικά πουλιά.

Εικόνες πουλιών του Αιγαίου

Στις σελίδες που ακολουθούν παρουσιάζεται μία μικρή επιλογή βασισμένη στα πλέον χαρακτηριστικά είδη πουλιών που φωλιάζουν στο Αιγαίο. Τα είδη αυτά αντιπροσωπεύουν τρεις ξεχωριστές κατηγορίες: θαλασσοπούλια, αρπακτικά και μικρά στρουθιόμορφα. 'Aλλα απ' αυτά σπάνια και άλλα διαδεδομένα, άλλα πολύ γνωστά και άλλα δυσδιάκριτα, όλα συνδέονται στενά και συμπληρώνουν το αιγαιοπελαγίτικο τοπίο.

Αρτέμης (Calonectris diomedea)

Παρόλο που εξωτερικά μοιάζει με τους γλάρους, ο Αρτέμης δεν συγγενεύει καθόλου μ' αυτούς. Ανήκει, όμως, στην ίδια τάξη με τα άλμπατρος των ωκεανών του νότου, κάτι που φαίνεται και στο καλοζυγισμένο και άνετο πέταγμά του. Ο Αρτέμης έχει προσαρμοστεί άριστα να ζει μακριά από τις ακτές, αφού τρέφεται, κοιμάται και ζευγαρώνει πάντα στο ανοιχτό πέλαγος. Στη στεριά είναι πολύ αδέξιος και ευάλωτος και έρχεται μό νο για να φωλιάσει. Η φωλιά βρίσκεται στο βάθος μιας στοάς που ο Αρτέμης σκάβει στη ρίζα των βράχων σε ακατοίκητες βραχονησίδες και την επισκέπτεται μόνο τη νύχτα. Είναι χαρακτηριστικό ότι την ημέρα μπορεί κάποιος να βρεθεί σε μια αποικία με εκατοντάδες φωλιές, χωρίς να τις αντιληφθεί. Ο Αρτέμης μεταναστεύει για να ξεχειμωνιάσει στον νότιο Ατλαντικό, απ' όπου επιστρέφει τον Μάρτιο. Είναι ώριμος για αναπαραγωγή στην ηλικία των επτά περίπου ετών, έτσι, τα ανώριμα πουλιά που δεν φωλιάζουν, ενδέχεται να περάσουν χρόνια χωρίς να πατήσουν το πόδι τους στη στεριά.

Ύστερα από μερικές εβδομάδες εντατικού ταΐσματος από τους γονείς του, ο νεαρός Αρτέμης έχει μεγαλώσει τόσο πολύ, ώστε να ζυγίζει περισσότερο απ' αυτούς. Τότε οι γονείς του τον εγκαταλείπουν και εκείνος αρχίζει να χάνει βάρος μετατρέποντάς το σε πτέρωμα.

Θαλασσοκόρακας (Phalacrocorax aristotelis)

Ο Θαλασσοκόρακας δεν συχνάζει στην ανοιχτή θάλασσα, πετάει λίγο και δεν μετακινείται πολύ. Συνήθως είναι μία μοναχική μαύρη φιγούρα κολλημένη πάνω στα βράχια της ακτής ή κολυμπά μισοβυθισμένος με τον μακρύ φιδίσιο λαιμό του να προεξέχει. Ο πληθυσμός του είναι διάσπαρτος σε όλο το Αιγαίο και φωλιάζει σε απόκρημνες βραχώδεις ακτές.

Ενήλικοι και νεαροί Θαλασσοκόρακες στη Σαμοθράκη. Τα νεαρά πουλιά διακρίνονται από το ανοιχτόχρωμο πτέρωμα.

Κορμοράνος (Phalacrocorax carbo)

Ο Κορμοράνος μοιάζει πολύ με τον Θαλασσοκόρακα, είναι όμως αρκετά μεγαλύτερος και δεν φωλιάζει στο Αιγαίο. Κατά τους χειμερινούς μήνες επισκέπτεται την Ελλάδα σε μεγαλύτερους αριθμούς και τον βλέπουμε πολύ συχνά μέσα στα λιμάνια των μεγαλύτερων νησιών. Σε αντίθεση με τον Θαλασσοκόρακα, ο Κορμοράνος μπορεί να μετακινείται καθημερινά αρκετές δεκάδες χιλιόμετρα ψάχνοντας για τροφή και είναι γενικά πιο ομαδικό είδος.

Και τα δύο είδη έχο υν μια ιδιόμορφη όρθια στάση, όταν στέκονται έξω από το νερό. Μια χαρακτηριστική συνήθειά τους είναι να στέκονται με ανοιγμένες τις φτερούγες μετά τις καταδύσεις τους. Για πολύ καιρό είχε θεωρηθεί ότι αυτό ήταν ένας τρόπος για να στεγνώσουν οι φτερούγες, πρόσφατη, όμως, έρευνα δίνει άλλη εξήγηση. Ανοίγοντας και χτυπώντας τις φτερούγες τους, τα πουλιά δημιουργούν στο μυϊκό τους σύστημα θερμότητα απαραίτητη για να ζεστάνουν και να χωνέψουν τα κρύα ψάρια που μόλις έχουν πιάσει και καταπιεί. Η θέα, λοιπόν, ενός Θαλασσοκόρακα ή ενός Κορμοράνου που στέκεται με ανοιγμένες τις φτερούγες σημαίνει ότι μόλις πριν από λίγο είχε ένα επιτυχημένο αλιευτικό μακροβούτι.

Ασημόγλαρος (Larus cachinnans)

Ο τυπικός γλάρος όχι μόνο του Αιγαίου αλλά και όλης της Μεσογείου ξεχωρίζει από το μεγάλο του μέγεθος, από τα κίτρινα πόδια και το κίτρινο ράμφος. Φωλιάζει κατά αποικίες σε ασφαλή και ακατοίκητα νησάκια, όπου στα τέλη Μαρτίου γεννάει τρία στικτά, καλά καμουφλαρισμένα αυγά. Όταν οι νεοσσοί εκκολαφθούν, οι γονείς αρχίζουν να τους ταΐζουν με ψάρια που είτε πιάνουν μόνοι τους είτε μαζεύουν πίσω από τα ψαροκάικα. Μετά την εποχή της αναπαραγωγής, πολλοί Ασημόγλαροι και ιδιαίτερα οι νεαροί αφήνουν τα νησιά του Αιγαίου και συγκεντρώνονται στην ηπειρωτική Ελλάδα για να τραφούν στις ιχθυόσκαλες, στα λιμάνια και στους σκουπιδότοπους.

Κλασικό παράδειγμα προσαρμοστικότητας, o Ασημόγλαρος δεν απειλείται από τον άνθρωπο, αντίθετα, μάλιστα, ωφελείται πολύ από τις δραστηριότητές του και ιδιαίτερα από την υπαίθρια εναπόθεση των σκουπιδιών, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός του να έχει αυξηθεί πολύ. Υπολογίζεται ότι περισσότερα ίσως από 30.000 ζευγάρια, διασκορπισμένα σε εκατοντάδες αποικίες, φωλιάζουν στην Ελλάδα.

Οι νεοσσοί, όπως και τα αυγά του Ασημόγλαρου, είναι άριστα καμουφλαρισμένοι. Σε 40 περίπου ημέρες θα μπορούν να πετάξουν και θα αποκτήσουν έναν χαρακτηριστικό καστανό χρωματισμό. Θα χρειαστούν τέσσερα χρόνια για να αποκτήσουν το πτέρωμα του ενήλικου.

Αιγαιόγλαρος (Larus audouinii)

Μερικές μικρές βραχονησίδες του Αιγαίου με χαμηλή κλίση και αραιή βλάστηση είναι ο χώρος φωλιάσματος του Αιγαιόγλαρου. H πρώτη αποικία βρέθηκε το 1966 στον χώρο όπου στις μέρες μας εκτείνεται το Θαλάσσιο Πάρκο των Βόρειων Σποράδων. Από τότε μέχρι σήμερα είναι γνωστές λιγότερες από 25 αναπαραγωγικές αποικίες και ο πληθυσμός του ενδέχεται να μην ξεπερνά τα 400 ζευγάρια.

Ο Αιγαιόγλαρος μοιάζει με τον πολύ πιο κοινό Ασημόγλαρο, αλλά είναι λίγο μικρότερος και ελαφρύτερος και ξεχωρίζει από το βαθύ κόκκινο ράμφος και τα σκουρόχρωμα πόδια. Είναι, επίσης, πολύ ικανότερος ψαράς, έχοντας τελειοποιήσει μια ειδική μέθοδο ψαρέματος, πετά πολύ αργά και χαμηλά πάνω από το νερό αιφνιδιάζοντας τα ψάρια που είναι μαζεμένα στην επιφάνεια.

Ο Αιγαιόγλαρος είναι ο πιο θαλασσόβιος απ' όλους τους γλάρους και, σε αντίθεση με τον Ασημόγλαρο, αποφεύγει τα μεγάλα λιμάνια, τους σκουπιδότοπους και την ενδοχώρα, δείχνοντας σαφή προτίμηση στις ερημικές βραχώδεις ακτές. Αυτό βέβαια σημαίνει ότι δεν εκμεταλλεύεται τις άφθονες πηγές διατροφής που του προσφέρουν οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Αντίθετα, η υπεραλίευση των παράκτιων νερών έχει προκαλέσει μείωση της τροφής του, ενώ ο ίδιος δεν έχει εναλλακτικές λύσεις. Η ανθρώπινη ενόχληση στις αναπαραγωγικές αποικίες είναι μία ακόμη σοβαρή απειλή. Έτσι,

Οι νεαροί Αιγαιόγλαροι εκκολάπτονται προς τα τέλη Μαίου. Τότε αρχίζει η κοπιαστική περίοδος του ταίσματός τους από τους γονείς.

σήμερα ο Αιγαιόγλαρος είναι το πιο σπάνιο θαλασσοπούλι της Ελλάδας και η προστασία του ανάγεται σε θέμα άμεσης προτεραιότητας.

Μύχος (Puffinus yelkouan)

Διαπλέοντας το Αιγαίο συχνά συναντά κανείς ομάδες κομψών πουλιών που γλιστρούν πάνω στα κύματα αποκαλύπτοντας με ταχύτατη εναλλαγή το σκούρο της ράχης και το λευκό της κοιλιάς. Ο Μύχος είναι αγελαίο θαλασσοπούλι που μπορεί να απαντηθεί σε κοπάδια που αριθμούν μερικές χιλιάδες άτομα. Λίγες, ωστόσο, είναι οι γνωστές θέσεις φωλιάσματός του στην Ελλάδα, επειδή φωλιάζει νωρίς την άνοιξη σε στοές σε βραχονησίδες που τις επισκέπτεται μόνο τη νύχτα. Τρέφεται στο ανοιχτό πέλαγος και μπορεί να περιπλανηθεί πολύ ακολουθώντας μεγάλα κοπάδια ψαριών. Μετά το τέλος της αναπαραγωγικής περιόδου, πολλοί Μύχοι ταξιδεύουν στη Μαύρη Θάλασσα για να εκμεταλλευτούν τους εκεί πλούσιους ψαρότοπους, ενώ αρκετοί εξακολουθούν να περιφέρονται στο Αιγαίο.

Σπιζαετός (Hieraaetus fasciatus)

Οι γυμνές βραχώδεις πλαγιές, τα φαράγγια και οι απότομοι γκρεμοί των νησιών του Αιγαίου είναι τα μέρη όπου ζει ο Σπιζαετός, ένα πανίσχυρο και ικανότατο αρπακτικό. Η βασική του τροφή είναι μεσαίου μεγέθους θηλαστικά και πουλιά όπως αγριοκούνελα και πέρδικες, επομένως οι ισχυρισμοί ότι προξενεί καταστροφές στα κοπάδια είναι υπερβολικοί.

Σήμερα ο Σπιζαετός έχει εξαφανιστεί από πολλά νησιά. Η αδικαιολόγητη έχθρα των κτηνοτρόφων, το εντατικό παράνομο κυνήγι και η μείωση της φυσικής τροφής του είναι οι κυριότερες απειλές που αντιμετωπίζει. Τα τελευταία χρόνια η πορεία του Σπιζαετού προς την εξαφάνιση έχει επιταχυνθεί από τις μαζικές διανοίξεις δρόμων, που κάνουν προσιτά στους λαθροθήρες αλλά και στους ανυποψίαστους τουρίστες και τα πλέον απομακρυσμένα λημέρια του.

Οι απόκρημνες και απρόσιτες περιοχές των νησιών, όπως εδώ στην Κάρπαθο, είναι τα τελευταία πολύτιμα καταφύγια για τον Σπιζαετό στο Αιγαίο.

Νεαρός Σπιζαετός

Αετογερακίνα (Buteo rufinus)

Αρπακτικό της στέπας και των άγονων περιοχών με ασιατική και βορειοαφρικανική εξάπλωση, η Αετογερακίνα απαντά και στα νότια Βαλκάνια, όπου συναντά την κοινή ευρωπαϊκή Γερακίνα. Και τα δύο είδη είναι αρπακτικά μεσαίου μεγέθους και βρίσκονται μαζί σε πολλά μέρη της ηπειρωτικής Ελλάδας και σε πολλά νησιά, όπου όμως η Αετογερακίνα συχνάζει στις πιο βραχώδεις περιοχές. Η κατάσταση αλλάζει στα Δωδεκάνησα όπου απαντά μόνο η Αετογερακίνα έχοντας έναν από τους σημαντικότερους πληθυσμούς στην Ευρώπη.

Καλά προσαρμοσμένη στον χώρο του Αιγαίου, η Αετογερακίνα φωλιάζει σε απότομα βράχια των ακτών και, σπανιότερα, σε ασφαλή απομονωμένα δέντρα. Μετακινείται με ευκολία σε κοντινά νησιά και βραχονησίδες κυνηγώντας αγριοκούνελα, φίδια και άλλα μεγάλα ερπετά.

Η κοινή Γερακίνα (Buteo buteo) είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα αρπακτικά στην ηπειρωτική Ελλάδα και σε πολλά νησιά, αλλά απουσιάζει από τα Δωδεκάνησα. Είναι γενικά πιο σκουρόχρωμο πουλί από την Αετογερακίνα.

Η Αετογερακίνα ξεχωρίζει από τον ανοιχτό καστανό ή κανελή χρωματισμό της.

Πετρίτης (Falco peregrinus)

Ο Πετρίτης είναι αναμφισβήτητα ένας πρωταθλητής στον κόσμο των ζώων. Η ταχύτητα με την οποία εφορμά και κυνηγά άλλα πουλιά στον αέρα ενδέχεται να φτάνει τα 400 χιλιόμετρα την ώρα, αναδεικνύοντάς τον στο ταχύτερο πλάσμα του πλανήτη.

Για να αναπτύξει αυτή την ικανότητα, ο Πετρίτης χρειάζεται ανοιχτούς χώρους. Θέλει επίσης ασφαλή βράχια για να φωλιάσει και άφθονα, μεσαίου μεγέθους πουλιά για να τρέφεται. Το Αιγαίο είναι ιδανικός τόπος γι' αυτόν και εδώ έχει ίσως τον πιο υγιή πληθυσμό στην Ελλάδα.

Όπως είναι φυσικό, αυτός ο δεινός κυνηγός των πουλιών έχει προκαλέσει μια γενικότερη ανταγωνιστική διάθεση στον άνθρωπο, που συχνά εκφράζεται με μια ανηλεή καταδίωξη. Όμως, αντίθετα με τον Σπιζαετό που χρειάζεται εκτεταμένες περιοχές, ο Πετρίτης έχει ακόμη τη δυνατότητα να βρίσκει ασφαλές καταφύγιο στις διάσπαρτες βραχονησίδες.

Μαυροπετρίτης (Falco eleonorae)

Έχοντας περάσει τον χειμώνα κυνηγώντας έντομα στη Μαδαγασκάρη και στις απέναντι ακτές της νότιας Αφρικής, το γεράκι αυτό επιστρέφει στο Αιγαίο τον Απρίλιο. Σε αντίθεση όμως με τα υπόλοιπα είδη πουλιών δεν αρχίζει να φωλιάζει, αλλά εξακολουθεί να περιφέρεται και να αναζητά μεγάλα έντομα στα νησιά και στην ηπειρωτική χώρα μέχρι τις αρχές Αυγούστου. Τότε αποσύρεται για να φωλιάσει κατά αποικίες σε ασφαλή ερημονήσια του Αιγαίου. Με την καθυστέρηση αυτή, ο

Μαυροπετρίτης φροντίζει ώστε η περίοδος γέννησης των μικρών του να συμπέσει με την περίοδο της φθινοπωρινής μετανάστευσης. Έτσι τα εκατομμύρια μικροπούλια που διασχίζουν το Αιγαίο μεταναστεύοντας νότια, παρέχουν μια καινούργια, άφθονη και σίγουρη πηγή τροφής για να μεγαλώσουν οι μικροί Μαυροπετρίτες.

Υπολογίζεται ότι περισσότερα από 3.000 ζευγάρια Μαυροπετρίτη φωλιάζουν στο Αιγαίο αντιπροσωπεύοντας τα 3/4 του παγκόσμιου πληθυσμού. Ο Μαυροπετρίτης είναι, λοιπόν, το πιο σημαντικό, σε παγκόσμιο επίπεδο, είδος που φιλοξενεί η Ελλάδα, η οποία φέρει μεγάλη ευθύνη για την προστασία του.

Νησιώτικη Πέρδικα (Alectoris chukar)

Η Νησιώτικη Πέρδικα διαφέρει από την Πετροπέρδικα (Alectoris graeca) της ηπειρωτικής Ελλάδας μόνο σε λίγες λεπτομέρειες του πτερώματος και στη φωνή. Από την εποχή που πρωτοεμφανίζεται στις κυκλαδικές τοιχογραφίες της αρχαιότητας αποτέλεσε, όπως και η Πετροπέρδικα, σύμβολο ομορφιάς και ευρωστίας. Άλλωστε και τα δύο είδη είναι τα πιο πολυτραγουδισμένα ελληνικά πουλιά.

Όπως μαρτυρούν πολλοί περιηγητές, οι Νησιώτικες Πέρδικες αφθονούσαν στο Αιγαίο από την αρχαιότητα μέχρι και τον 19ο αιώνα, σε σημείο που κατά τόπους, όπως στην Αίγινα, να δημιουργούν πρόβλημα στις καλλιέργειες. Το είδος έπαιζε σημαντικό ρόλο και στη διατροφή των κατοίκων και σε μέρη όπως η Κύθνος, η Κέα και η Ανάφη, γινόταν εξαγωγή αυγών και πουλιών. Υπάρχουν ακόμη πολλές μαρτυρίες από τον 16ο και 17ο αιώνα που αναφέρονται στην περδικοτροφία στη Χίο.

Η σημερινή κατάσταση ελάχιστα θυμίζει το λαμπρό παρελθόν της Νησιώτικης Πέρδικας στο Αιγαίο. Σε πολλά νησιά έχει σχεδόν εκλείψει, ενώ οι πληθυσμοί της, εκτός λίγων εξαιρέσεων, είναι παντού μικροί και συνεχώς μειώνονται. Οι βασικές αιτίες αυτής της αλλαγής είναι το εντατικό παράνομο κυνήγι και η εγκατάλειψη των παραδοσιακών καλλιεργειών σιταριού που της προμήθευαν τροφή.

Τα περδικόπουλα αφήνουν τη φωλιά πολύ γρήγορα μετά την εκκόλαψη και ακολουθούν σαν κλωσσόπουλα τη μητέρα τους. Ο εξαιρετικός κρυπτικός χρωματισμός τους είναι η καλύτερη

άμυνα απέναντι στα αρπακτικά.

Κατσουλιέρης (Galerida cristata)

TΤο βιαστικό του τρέξιμο στο έδαφος, το ευδιάκριτο λοφίο και η χαρακτηριστική φωνή σε συνδυασμό με τη μόνιμη παρουσία του όλο τον χρόνο, κάνουν τον Κατσουλιέρη ίσως το πιο τυπικό πουλί των κάθε είδους χερσότοπων. Απαντά στα περισσότερα από τα μεγάλα νησιά του Αιγαίου και στις μικρές βραχονησίδες γύρω απ' αυτά. Είναι γενικά μοναχικό είδος. Το αρσενικό οριοθετεί την επικράτειά του με το τραγούδι του που αρχίζει από τα μέσα του χειμώνα. Επειδή, όμως, εκεί όπου ζει συνήθως δεν υπάρχουν ψηλά σημεία απ' όπου να μπορεί να ακούγεται καλύτερα, σηκώνεται ψηλά στον αέρα και τραγουδά φτεροκοπώντας επιτόπου, όπως κάνουν όλα τα είδη κορυδαλλών. Το τραγούδι του, μελωδικό και φλύαρο, περιλαμβάνει και μιμήσεις τραγουδιών άλλων ειδών πουλιών που ζουν ή περνούν από την περιοχή του. Ο αρσενικός Κατσουλιέρης τα ακούει με προσοχή, αποτυπώνει τη φωνή τους και τη χρησιμοποιεί για να εμπλουτίσει το δικό του τραγούδι. Έτσι, το ανοιξιάτικο τραγούδι του Κατσουλιέρη πάνω σε μια μικρή βραχονησίδα μπορεί να είναι μάρτυρας της παρουσίας κάποιων ειδών πουλιών που είχαν περάσει νωρίτερα.

Λευκοσουσουράδα (Motacilla alba)

Σε μερικές πολύ μικρές βραχονησίδες δεν φωλιάζουν καθόλου μικροπούλια, επειδή η χερσαία έκταση είναι πολύ περιορισμένη για να παρέχει αρκετή τροφή. Μοναδική εξαίρεση αποτελεί η Λευκοσουσουράδα, ένα από τα χαρακτηριστικότερα πουλιά της ακτής σε όλη την Ελλάδα. 'Aριστα προσαρμοσμένη σε μια ζωή στην άκρη του νερού, ελίσσεται ανάμεσα στους βράχους και τα κύματα εκμεταλλευόμενη πηγές τροφής όπως μικρά καρκινοειδή, απρόσιτες σε άλλα μικροπούλια. Τον χειμώνα ο ντόπιος πληθυσμός του είδους ενισχύεται με επισκέπτες από βορειότερες χώρες που διασκορπίζονται ακόμη και στους δρόμους και τις πλατείες των χωριών.

Η φωλιά της Λευκοσουσουράδας βρίσκεται καλά κρυμμένη κοντά στην ακτή

Μαυροτσιροβάκος (Sylvia melanocephala)

Παρόλο που ο Μαυροτσιροβάκος ναι ένα από τα πιο κοινά μικροπούλια της Ελλάδας και ολόκληρης της Μεσογείου, παραμένει άγνωστος σε πολλούς. Μερικές ίσως εκατοντάδες χιλιάδες ζευγάρια φωλιάζουν στην ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά. Συχνά είναι το μόνο είδος πουλιού που φωλιάζει σε ξηρές θαμνώδεις περιοχές χαμηλών υψομέτρων με πουρνάρια και σχίνο, απουσιάζοντας μόνο από τις πολύ ανοιχτές φρυγανικές εκτάσεις. Ωστόσο, παρά την αφθονία του, συνήθως κανείς δεν του δίνει σημασία, αφού είναι κατά κανόνα μια απροσδιόριστη γκριζοκαφετιά φιγούρα που εξαφανίζεται μέσα στους θάμνους. Έτσι, σπάνια μπορούμε να δούμε από πού προέρχεται η δυνατή και χαρακτηριστική φωνή του, ένα αυστηρό τερέτισμα από κοφτούς, τραχείς φθόγγους. Μοναδική εξαίρεση στη διακριτική ζωή του Μαυροτσιροβάκου αποτελούν οι γαμήλιες επιδείξεις νωρίς την άνοιξη, όταν το αρσενικό τραγουδά εκτελώντας σύντομες πτήσεις πάνω από τις κορυφές των θάμνων.

Αυτός ο αρσενικός Μαυροτσιραβάκος πιάστηκε στα δίχτυα των ορνιθολόγων. Σημαντικό μέρος της επιστημονικής γνώσης γύρω από τα πουλιά έχει βασιστεί στην εξέτασή τους, στη σήμανσή τους με αριθμημένα δακτυλίδια και, τελικά, στην απελευθέρωσή τους.

Αρκετά είδη τσιροβάκου, όπως αυτός ο Κοκκινοτσιροβάκος (Sylvia cantillans), περνούν ή φωλιάζουν στο Αιγαίο. Όλοι τους, όμως, κρύβονται καλά στη βλάστηση και παρατηρούνται δύσκολα.

Γαλαζοκότσυφας (Monticola solitarius)

Η πρώτη συνάντηση με έναν Γαλαζοκότσυφα είναι συνήθως μια αξέχαστη εμπειρία, ειδικά την άνοιξη που το πτέρωμα του αρσενικού παίρνει ένα μοναδικό μεταλλικό γαλάζιο χρώμα. Ο Γαλαζοκότσυφας απαντά και στα βουνά της ηπειρωτικής Ελλάδας, όπου ο χρωματισμός του έρχεται συχνά σε ζωηρή αντίθεση με το ορεινό τοπίο. Αντίθετα τα παράκτια βράχια του Αιγαίου, σφηνωμένα ανάμεσα σε θάλασσα και ουρανό, δείχνουν να του ταιριάζουν καλύτερα. Ο Γαλαζοκότσυφας είναι ένα από τα πιο διαδεδομένα πουλιά στο Αιγαίο και αυστηρά επιδημητικός. Φωλιάζει σε ασφαλείς σχισμές ανάμεσα στα βράχια. Από τα τέλη του χειμώνα το αρσενικό αρχίζει το μελωδικό τραγούδι του, που συχνά το χαίρονται οι ψαράδες που βρίσκονται στη θάλασσα κοντά του. Η εμφάνιση και το τραγούδι του Γαλαζοκότσυφα τον κάνουν ένα από τα πιο αξιοπρόσεκτα πουλιά στα μέρη όπου ζει. Απ' ό,τι φαίνεται, αυτός είναι ο πολυτραγουδισμένος Πετροκότσυφας της ελληνικής παράδοσης.

Σταχτοπετρόκλης (Oenanthe oenanthe)

Η Οινάνθη του Αριστοτέλη είναι πιθανότατα ο σημερινός Σταχτοπετρόκλης. Άλλος ένας πιστός φίλος του γυμνού, βραχώδους τοπίου, είναι ένα από τα πιο εύκολα πουλιά στον εντοπισμό και την αναγνώριση, χάρη στη συνήθειά του να στέκεται πάνω στις πέτρες και χάρη στην ασπρόμαυρη ουρά του. Βασικά εντομοφάγο είδος, φωλιάζει στο έδαφος σε τρύπες ανάμεσα στα βράχια. Ξεχειμωνιάζει στις περιοχές νότια Σαχάρας και είναι ένας από τους πρώτους ανοιξιάτικους επισκέπτες κάνοντας την εμφάνισή του ήδη από τις αρχές Μαρτίου. Το κοινότερο ίσως, μεταναστευτικό πουλί που φωλιάζει στο Αιγαίο, ο Σταχτοπετρόκλης είναι μαζί με τον Μαυροτσιροβάκο, τη Λευκοσουσουράδα, τον Κατσουλιέρη και τον Γαλαζοκότσυφα τα πιο διαδεδομένα μικροπούλια στο αρχιπέλαγος.

Αειφορικό Αιγαίο

Αρκεί μια σύντομη ματιά στα πουλιά του Αιγαίου, όπως αυτή που προηγήθηκε, για να αναδειχτεί η διεθνής αξία αυτού του μοναδικού κομματιού της ελληνικής επικράτειας. Μια αξία που καταδεικνύεται και από την υπόλοιπη πανίδα και χλωρίδα της περιοχής και παρουσιάζεται για πρώτη φορά μ' αυτή την έκδοση.

Η αναγνώριση της σημασίας του Αιγαίου δηλώνεται και από την προσοχή που έχει δοθεί από ερευνητικά προγράμματα ελληνικών πανεπιστημίων, περιβαλλοντικών οργανώσεων και της Πολιτείας. Μαζί με την Κρήτη και την Εύβοια, 107 νησιωτικές περιοχές του Αιγαίου έχουν χαρακτηριστεί σημαντικές από το κοινοτικό πρόγραμμα CORINE και 81 περιοχές έχουν προταθεί για ένταξη στο Κοινοτικό Δίκτυο "ΦΥΣΗ 2000", σε εφαρμογή της Κοινοτικής Οδηγίας 92/43 "για τη διατήρηση των φυσικών οικοτόπων, της άγριας πανίδας και χλωρίδας". Όσον αφορά την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία, η έρευνα που διεξάγεται στα πλαίσια του προγράμματος για τις Σημαντικές για τα Πουλιά Περιοχές συνεχίζεται στις βραχονησίδες και τα μικρότερα νησιά και αποκαλύπτει νέες περιοχές με τεκμηριωμένη σημαντική αξία.

Ωστόσο οι περιοχές που έχουν ήδη ενταχθεί σε κάποιο καθεστώς προστασίας είναι πολύ λίγες σε σχέση με την αξία του Αιγαίου, αν και εδώ βρίσκεται ένας από τους πιο εκτεταμένους προστατευόμενους θαλάσσιους χώρους της Μεσογείου, το Εθνικό Θαλάσσιο Πάρκο των Βόρειων Σποράδων.

Οι σύγχρονες επιταγές για αειφορική διαχείριση των φυσικών πόρων φέρνουν στη σκέψη μας τον συνετό τρόπο με τον οποίο έζησε ο άνθρωπος για χιλιάδες χρόνια στο Αιγαίο. Αξιοποίησε τους διαθέσιμους πόρους και δημιούργησε αξιοθαύμαστους πολιτισμούς που γνώρισαν μεγάλη οικονομική άνθηση, χωρίς να προξενεί ραγδαίες μεταβολές στη φύση. Τις τελευταίες δεκαετίες όμως, αυτή η κατάσταση έχει ανατραπεί. Η χωρίς σχεδιασμό τουριστική ανάπτυξη, η άναρχη δόμηση, οι μαζικές διανοίξεις δρόμων, οι αποξηράνσεις των μικρών υγροτόπων, οι καταστροφικές μέθοδοι αλιείας, η εντατικοποίηση της αγροτικής παραγωγής ταυτόχρονα με την πλήρη εγκατάλειψη αγροτικών πρακτικών ήπιας μορφής υποβαθμίζουν με ραγδαίους ρυθμούς το φυσικό και πολιτισμικό τοπίο του Αιγαίου. Σ' αυτή την υποβάθμιση έχει συμβάλει σημαντικά και η έλλειψη γνώσης σχετικά με τις οικολογικές αξίες του, που συχνά χαρακτηρίζει τους κατοίκους, τους επενδυτές αλλά και τους λήπτες αποφάσεων. Αυτή η ληστρική εκμετάλλευση των διαθέσιμων πόρων φαίνεται να οδηγεί στην παρακμή ακόμη και αυτών των δραστηριοτήτων που σήμερα ακμάζουν.

Σήμερα, όμως, η διεθνής κοινότητα έχει αναγνωρίσει την ανάγκη αειφορικής αξιοποίησης των φυσικών πόρων. Αυτό δεν σημαίνει πορεία προς τα πίσω. Σημαίνει σωστό σχεδιασμό, ώστε οι διαθέσιμοι πόροι να διατηρούνται και στις επόμενες γενιές.

Η έννοια της αειφορίας ενσωματώθηκε και στις πολιτικές της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπως αυτές για τον τουρισμό και τη γεωργία. Είναι όμως απαραίτητο να γίνει αποδεκτή και από τις τοπικές κοινωνίες. Ταιριάζει απόλυτα στις συνθήκες του

Αιγαίου και αποτελεί το σύγχρονο πλαίσιο που θα επιτρέψει τη βιώσιμη ανάπτυξη, παράλληλα με τη διάσωση της φυσικής και της πολιτιστικής μας κληρονομιάς.

Επιλεγμένη ελληνική βιβλιογραφία

Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία (1994). Σημαντικές Περιοχές για τα Πουλιά της Ελλάδας. ΕΟΕ - Ειδική 'Εκδοση, Αθήνα.

Ελληνική Ζωολογική Εταιρεία - Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία (1992). Το Κόκκινο Βιβλίο των Απειλούμενων Σπονδυλόζωων της Ελλάδας. Ειδική 'Εκδοση, Αθήνα.

Ελύτης,Ο. κ. α. (1992). Αιγαίο, Επίκεντρο του Ελληνικού Πολιτισμού. Υπουργείο Αιγαίου. Μέλισσα, Αθήνα.

Μάργαρης, Ν. Σ. (1991 ). Λαογραφική Οικολογία. Φιλλιπότης, Αθήνα.

Παπακωνσταντίνου, Κ., Οικονομίδου Ε., Μπούσμπουρας Δ., Καρδακάρη Ν., Ζόγκαρης Σ., Τσιακίρης Ρ. & Ρουσσόπουλος Ι. (1995). Οικολογική έρευνα στα Βόρεια Δωδεκάνησα: αποστολή της ΕΟΕ στα νησιά, τις νησίδες και τις βραχονησίδες του βόρειου Νομού Δωδεκανήσου, Φάση Πρώτη. Ελληνική, Ορνι9ολογική Εταιρεία, Molnlycke Ελλάς Α.Ε., Αθήνα.

Σφήκας, Γ. (1985). Η Ελληνική Φύση μέσα στους Αιώνες. Μικρή Βιβλιοθήκη, Αθήνα.

Μια γνωριμία με την Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρεία

Τα πουλιά θεωρείται ότι αποτελούν τον φανερότερο ίσως δείκτη της κατάστασης του περιβάλλοντος. Η εξαφάνιση ή η μείωση των πληθυσμών τους συνδέεται με κινδύνους που υποβαθμίζουν τη φύση. Η προσπάθεια, λοιπόν, για τη διατήρηση της ποικιλίας των πουλιών είναι ταυτόχρονα και αγώνας για τη διατήρηση του περιβάλλοντος όλων μας.

Η ΕΟΕ είναι ο μόνος μη κυβερνητικός φορέας που ασχολείται αποκλειστικά με την προστασία των άγριων πουλιών και των βιοτόπων τους στην Ελλάδα. Είναι Μη Κερδοσκοπικό Σωματείο, ιδρύθηκε το 1982 και έκτοτε έχει επιδείξει ένα ιδιαίτερα αξιόλογο έργο, για το οποίο βραβεύτηκε το 1993 από την Ακαδημία Αθηνών.

Σκοποί της εταιρείας είναι:

η μελέτη και προστασία των πουλιών και των βιοτόπων τους στη χώρα μας, που αποτελεί ένα από τα τελευταία καταφύγια άγριας ζωής στην Ευρώπη,

η προώθηση αυτών των στόχων στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε συνεργασία με τις αντίστοιχες ορνιθολογικές εταιρείες της Ευρώπης,

η ενημέρωση και εκπαίδευση του κοινού σε όλα τα θέματα που αφορούν τα πουλιά της Ελλάδας, ώστε να μπορούν όλοι να χαίρονται την ομορφιά τους και να τα προστατεύουν αποτελεσματικά.

Η δύναμη και οι δραστηριότητες της ΕΟΕ βασίζονται απόλυτα σε δεδομένα που προκύπτουν από την επιστημονική έρευνα στην Ελλάδα. Έτσι, η ΕΟΕ παρεμβαίνει ουσιαστικά με σκοπό να επηρεάσει αποφάσεις που σχετίζονται με την προστασία του περιβάλλοντος.

Η ΕΟΕ στηρίζεται οικονομικά κυρίως στις συνδρομές των μελών της, στις πωλήσεις των εκδόσεών της και σε χορηγίες και δωρεές από την Ελλάδα και το εξωτερικό.

Μέλη της ΕΟΕ μπορούν να γίνουν όλοι όσοι ενδιαφέρονται για τα πουλιά και τους βιοτόπους τους, χωρίς να είναι απαραίτητη η ειδική γνώση στα θέματα αυτά.

Η ΕΟΕ είναι μέλος του BirdLife International, του Ευρωπαϊκού Γραφείου Περιβάλλοντος (ΕΕΒ) και της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τη Διατήρηση των Παράκτιων Περιοχών (EUCC). Επίσης αποτελεί ιδρυτικό μέλος της Εταιρείας Προστασίας Πρεσπών (ΕΠΠ).

Πατήστε εδώ για να επισκεφτείτε τον επίσημο κόμβο Internet τηε ΕΟΕ