2013-2014

Κάμπος Χίου- Ένα περιβόλι στον

πολιτισμό Δ΄ Τάξη- 2ο Δημοτικό Σχολείο

Βροντάδου Χίου

Εισαγωγικό σημείωμα για τον Κάμπο

Ο Κάμπος βρίσκεται νότια της πόλης της Χίου και είναι μια πεδιάδα που

διασχίζεται από τους χείμαρρους Παρθένη προς τα βόρεια και Κοκκαλά στο

κέντρο. Η ιστορία του αρχίζει από την εποχή των Γενουατών(1346-1566)οι

οποίοι μαζί και με ντόπιους πλούσιους έχτισαν στον Κάμπο τις θερινές τους

κατοικίες. Στη συνέχεια οργάνωσαν το εμπόριο και τη συστηματική καλλιέργεια

των εσπεριδοειδών. Η εξαγωγή των εσπεριδοειδών( πορτοκάλια, νεράντζια,

λεμόνια, μανταρίνια, περγαμόντα) εκτός από τη μαστίχα, το μετάξι και άλλα

είδη πολυτελείας, ήταν ένας από τους παράγοντες της μεγάλης ακμής και

ανάπτυξης του νησιού κατά το 17ο, 18ο και 19ο αιώνα.

Γι’ αυτό λοιπόν ο Κάμπος είναι γεμάτος με περιβόλια εσπεριδοειδών και

αρχοντικά σπίτια. Τα περιβόλια για να προστατευτούν από τους ανέμους, τον

παγετό, τη σκόνη και τα αδιάκριτα βλέμματα, περιτριγυρίστηκαν από

πανύψηλους τοίχους, ενώ για την άρδευση χρησιμοποίησαν τα περίφημα

μαγγανοπήγαδα που ανέβαζαν νερό στην επιφάνεια από βαθιά πηγάδια.

Τα καμπούσικα αρχοντικά που σώζονται μέχρι σήμερα, κάνουν την περιοχή

ένα ανοιχτό μουσείο που κυρήχθηκε ως τόπος ιστορικός και φυσικού κάλλους

με Προεδρικό Διάταγμα.

Παναγιώτης Βιδάλης Στάθης Κριμιζής, Μαρία Σκούφαλου,

Ειρήνη Φραγκομίχαλου, Αναστασία Χρήστου

Η αρχιτεκτονική του Κάμπου

Οι πρώτες κατοικίες του Κάμπου ήταν τετράγωνοι πύργοι με μικρά ανοίγματα,

κινητή γέφυρα και λίθινα κτίσματα με αμυντικό χαρακτήρα. Κατά τον 17ο και

18ο αιώνα τα κτίσματα αυτά μετατρέπονται σε επαύλεις που συνέχισαν να

ονομάζονται « πύργοι». Οι επαύλεις είναι από χρωματιστή θυμιανούσικη πέτρα.

Χαρακτηριστικό των «πύργων» ήταν οι μεγαλοπρεπείς αυλόπορτες με το

οικόσημο της κάθε οικογένειας στο κλειδί του τόξου.

Μετά το σεισμό του 1881 ξαναχτίστηκαν στην ίδια θέση πάνω στα ισόγεια, νέες

κατοικίες με έναν όροφο. Τα αρχοντικά χτίζονταν διώροφα ή τριώροφα και τα

κύρια δωμάτια ήταν στον επάνω όροφο, για να βλέπουν οι ιδιοκτήτες τα

περιβόλια τους και να έχουν καλή θέα. Στο ισόγειο ήταν τα βοηθητικά δωμάτια,

στάβλοι, αποστακτήρια , αρτοποιεία, αποθήκες, η κουζίνα και τα δωμάτια των

υπηρετών. Ο άνθρωπος που φρόντιζε τις καλλιέργειες και τα ζώα έμενε σε

αγροτόσπιτο-παράσπιτο και λεγόταν ανεστάτης. Αυτός ανέσταινε-φρόντιζε το

περιβόλι.

Στις τριώροφες κατοικίες στο τρίτο πάτωμα ήταν τα κύρια δωμάτια, ενώ στο

δεύτερο τα δωμάτια των υπηρετών. Όλα τα κύρια δωμάτια είχαν ωραίο στολισμό

με ζωγραφιστές παραστάσεις. Ήταν θολωτά και οι θόλοι επιχρισμένοι με σοβά.

Υπήρχε επίσης μια εξωτερική, επιβλητική και πέτρινη σκάλα που οδηγούσε

από την αυλή στα κύρια δωμάτια. Στο πίσω μέρος του σπιτιού υπήρχε ένας

πρόσθετος εξώστης και στην απομακρυσμένη πλευρά η τουαλέτα.

Μαρκέλλα Σαλιάρη

Αυλόπορτες

Οι αυλόπορτες του Κάμπου είναι ένα αυτοτελές, επιβλητικό στοιχείο που

σχετίζεται έμμεσα με το καμπούσικο σπίτι. Οδηγούν κυρίως από το δρόμο στην

αυλή. Είναι τοξωτές με εναλλασσόμενους κόκκινους και κίτρινους θολίτες. Σε

ορισμένες αυλόπορτες υπάρχουν και χρονολογίες. Είναι κτισμένες με τη

γνωστή καφεκόκκινη θυμιανούσικη πέτρα. Πάνω από την καμάρα υπάρχει ένα

πέτρινο ανάγλυφο που αναπαριστά το οικόσημο της οικογένειας ή κάποιον

άγιο. Σε αυλόπορτες που βρίσκονται σε όχθες χειμάρρων υπάρχουν ράμπες

που οδηγούσαν στην είσοδο ,όπου διαμορφώνονταν σε μικρούς εξώστες. Επίσης

οι ράμπες βοηθούσαν ώστε να μην πλημμυρίζει το αρχοντικό από τον

χείμαρρο. Όλες οι αυλόπορτες ήταν ξύλινες και πάντα δίφυλλες με σιδερένια

χερούλια και κτυπητήρια.

Μάριος Βασιλάκης

Ο μάγγανος

Δεν μπορεί να εννοήσει κανείς καμπούσικο κτήμα χωρίς πηγάδι και μάγγανο.

Το πηγάδι βρίσκεται σε ξεχωριστή θέση κοντά στο σπίτι. Το άνοιγμα φτάνει σε

μεγάλο βάθος. Το υπόγειο τμήμα είναι κυκλικό, ενώ το υπέργειο είναι

ορθογώνιο. Είναι πετρόχτιστο και στο πάνω μέρος υπήρχε παλιότερα ο

μάγγανος.

Ο μάγγανος είναι ένα σύστημα άντλησης νερού. Πρόκειται για μια ξύλινη ρόδα

διαμέτρου 3μ.περίπου, που ήταν κατασκευασμένος από ξύλο μυγδαλιάς,

τσικουδιάς, μουριάς ή βαλανιδιάς, με αλυσιδωτή σειρά κουβάδων (σικλιά) από

ντενεκέ και παλιότερα πηλό ή χαλκό. Ο πάτος του καθενός είχε τρύπα στο

κέντρο. Ενώ ο τροχός περιστρέφεται, τα σικλιά ανεβαίνουν γεμάτα νερό από τη

μια πλευρά και κατέβαιναν άδεια από την άλλη. Το γαϊδούρι ή το μουλάρι

γύριζε κυκλικά τη ρόδα και ανέβαζε από το βάθος τους κουβάδες γεμάτους

νερό.

Το νερό έτρεχε στη γούρνα από πέτρινα ή μαρμάρινα κανάλια και από εκεί

γέμιζε η στέρνα. Η στέρνα ήταν ιδανικός βιότοπος για χρυσόψαρα και νούφαρα.

Το νερό από κει οδηγούνταν με πέτρινα κανάλια μέσα στο περιβόλι για να

ποτίσει τα δέντρα.

Αυτός ο τρόπος ποτίσματος έχει σήμερα εγκαταλειφθεί. Ελάχιστα έχουν

συντηρηθεί και αναπαλαιωθεί, γιατί το κόστος είναι μεγάλο και αποτελούν

πραγματικά στολίδια και μνημεία για τον Κάμπο. Σε πολλά αρχοντικά , οι

γούρνες και τα κανάλια είναι ανάγλυφα. Πάνω από τη στέρνα μαρμάρινοι ή

πέτρινοι κτιστοί κίονες κρατούσαν μια ξύλινη πέργκολα με κληματαριά ή ξερά

χόρτα.

Δίπλα υπήρχαν εξώστες που προσέφεραν δροσιά και αναψυχή στους ενοίκους

των κτημάτων.

Μοναδική εμπειρία για όσους έζησαν ή επισκέφτηκαν τα καμπούσικα σπίτια,

ήταν ο ήχος του μάγγανου που γυρνάει τρίζοντας, του νερού που πέφτει

κελαρύζοντας στη γούρνα και στη στέρνα και η μεθυστική μυρωδιά του

γιασεμιού και του αγιοκλήματος που πάντα υπάρχει εκεί γύρω.

Νικόλας Ευσταθίου , Έλενα Στεργίου

Η γούρνα

Η γούρνα έχει συνήθως ορθογώνιο σχήμα, είναι μαρμάρινη και

βοηθούσε στην άρδευση των περιβολιών μέσω της στέρνας. Βρίσκεται στις

γωνιές της στέρνας. Χρησιμοποιούνταν για τις οικιακές εργασίες και για το

πότισμα των ζώων. Οι διαστάσεις της είναι σε μήκος ενάμισι μέτρο περίπου,

πλάτος εβδομήντα με ογδόντα εκατοστά, βάθος εικοσιπέντε με τριάντα εκατοστά

και εξωτερικό ύψος σαράντα με πενήντα εκατοστά. Η διακόσμησή της είναι

λουλούδια φύλα και άλλα φυτικά στοιχεία και διαφοροποιούνται ανάλογα με

την εποχή κατασκευής της.

Μαίρη Φλάμου

Η στέρνα

Η στέρνα είναι από τα πιο περίτεχνα στοιχεία των αρχοντικών

Η στέρνα είναι ο χώρος αποθήκευσης νερού, κτισμένη με επιλεγμένα υλικά

όπως μάρμαρο, πορσελάνη και πελεκημένες πέτρες. Είναι τετραγωνικού

σχήματος με πέτρινους τοίχους υποστήριξης. Το δάπεδό της είναι επιστρωμένο

με πέτρα. Είχε ανοίγματα στη βάση, από που το νερό πήγαινε στο περιβόλι

μέσα από χωμάτινα αυλάκια, τους ποτιστάδες και μέσα από πέτρινα κανάλια.

Στις τέσσερις γωνίες της στηρίζονται κολώνες, πάνα στις οποίες υπήρχε μια

πέργκολα και πάνω σε αυτήν απλωνόταν μια κληματαριά για δημιουργία σκιάς

και για να μην πρασινίζει το νερό της στέρνας. Στις δυο γωνίες υπάρχουν οι

γούρνες, όπου πρώτα τρέχει το νερό από τις υδρορροές ( ρουξούνια).

Τα κύρια διακοσμητικά στοιχεία της στέρνας, όλα από μάρμαρο, είναι τα

κιονόκρανα, οι βάσεις των κολώνων και οι γούρνες. Τα κιονόκρανα είναι

διακοσμημένα με μοτίβα φύλλων, λουλουδιών και έχουν στις γωνίες, στην

κορυφή ένα είδος μικρών ελίκων. Οι υδρορροές έχουν σχήμα κεφαλιών

λιονταριών και μερικές φορές ψαριών αλλά το απλό τετράγωνο κανάλι είναι το

πιο συνηθισμένο.

Κατερίνα Κουτρουμπέ

Οι βοτσαλωτές αυλές

Λιλαδωτά στη Χίο συναντάμε στον Κάμπο, στη Χώρα, στο Βροντάδο , τα

Καρδάμυλα, στις αυλές των εκκλησιών, των μεγάλων σπιτιών και των δημόσιων

κτιρίων. Οι περισσότερες αυλές που σώζονται σήμερα, χρονολογούνται από το

1881 και μετά.

Οι περισσότερες αυλές είναι στρωμένες με πέτρινες πλάκες , όμως με

μεγαλύτερη συχνότητα χρησιμοποιούνται χαλικάκια (λιλαδάκια) άσπρα και

μαύρα, σχήματος οβάλ ή στρογγυλά. Αυτά προέρχονται από τις παραλίες

Μαύρα Βόλια και Αγιά Φωτιά.

Μαστόρους είχαμε κυρίως από τα Θυμιανά και το Νεχώρι . Την τέχνη του

βοτσαλωτού ήξεραν τεχνίτες ή ερασιτέχνες. Οι μάστορες μπορεί να ήταν και

γλύπτες, αρχιτέκτονες, ζωγράφοι, χτίστες και εργολάβοι μαζί.

Το θέμα έχει σχέση με τη νοοτροπία του άρχοντα, την καλλιέργεια, την τάξη

που ανήκει και τις τοπικές αντιλήψεις για τη διακόσμηση και την τέχνη. Οι

μαστόροι χρησιμοποιούσαν θέματα κλασικά όπως μαιάνδρους, κατοικίδια ζώα ,

κυκλικά για να δηλώσουν «στάση», γλάστρες κ.α.

Το βασικότερο χαρακτηριστικό των βοτσαλωτών της Χίου είναι η σύνθεση των

σχεδίων. Βλέπουμε τη χρονολογία κατασκευής και όταν πρόκειται για αυλή

σπιτιού τα αρχικά του ιδιοκτήτη. Στις αυλές των εκκλησιών τα ουδέτερα θέματα

είναι: σταυροί, δίσκοι προσφορών και άλλα σχετικά.

Η επιφάνεια που πρόκειται να επιστρωθεί, διαιρείται σε ορθογώνια ή τετράγωνα

τμήματα με τη βοήθεια περιγραμμάτων με χαλικάκια. Σήμερα καλύπτεται με

μπετόν, παλιότερα με ασβεστολάσπη και χρησιμοποιούσαν χοντρή άμμο με

πετραδάκια, ένα μίγμα που ονομάζεται ασβεστοτσάιλο. Από πάνω απλώνεται

ένα μίγμα ασβεστολάσπης, το χαμούρι. Όταν ξεραθεί καλουπώνεται με ξύλα. Το

σχέδιο ζωγραφίζεται στις κανονικές του διαστάσεις, το σχέδιο σε μαύρο και το

φόντο σε λευκό. Μετά κόβεται και το βάζουν στην επιφάνεια του μίγματος. Το

φόντο γεμίζουν με λευκά βότσαλα, έπειτα βγάζουν τα μεταλλικά περιγράμματα

και το υπόλοιπο καλύπτουν με μαύρα.

Φαίη Κοντογιάννη

Η Παναγιά η Συριώτισσα

Την Τρίτη 1η Απριλίου επισκεφτήκαμε με την τάξη μου τον Κάμπο. Εκεί

πήγαμε στην εκκλησία Παναγιά Συριώτισσα. Είναι μια πολύ ωραία εκκλησία. Η

ξεναγός μας μάς είπε ότι η εκκλησία είναι πολύ παλιά. Επίσης μας ενημέρωσε,

ότι επειδή ο ναός είναι ιερός τόπος τον φτιάχνανε όσο πιο καλά μπορούσαν.

Στους τοίχους υπάρχουν μεγάλα σιδερένια «κλειδιά» που τη συγκρατούν και

έτσι η εκκλησία επιβίωσε στο μεγάλο σεισμό του 1881. Στην αυλή της

υπάρχουν βοτσαλωτά. Τα βοτσαλωτά έδειχναν την κίνηση. Για παράδειγμα όταν

ο ιερέας με το λαό έβγαιναν έξω, έπρεπε να πατάνε πάνω στους μαιάνδρους,

αλλά όταν ήθελε ο ιερέας να ψάλλουν ύμνους πατούσαν πάνω στα άλλα

σχήματα.

Πολύ όμορφο είναι και το καμπαναριό της. Είναι χτισμένο με θυμιανούσικη

πέτρα, όπως όλος ο ναός, και είναι πολύ ψηλό και περίτεχνο.

Οι περισσότερες εκκλησίες στον Κάμπο είναι «κτητορικές» δηλαδή άνηκαν σε

πλούσιους Χιώτες που είχαν κοντά στα αρχοντικά τους και τη δικιά τους

εκκλησία.

Η Παναγιά η Συριώτισσα τα τελευταία χρόνια άνοιξε για όλους.

Παναγιώτης Βιδάλης

Η καταγωγή και η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών

Τα εσπεριδοειδή κατάγονται από τη Νοτιοανατολική Ασία και ήρθαν στη Χίο

από τους Γενοβέζους το 14ο αιώνα. Σήμερα οι Καμπούσοι δεν ασχολούνται με

την καλλιέργεια των εσπεριδοειδών εξαιτίας της χαμηλής τιμής τους, αλλά με

την καλλιέργεια των λαχανικών αφού πλέον είναι πιο συμφέρουσα οικονομικά.

Η καλλιέργεια των εσπεριδοειδών άρχιζε το Φεβρουάριο με το καθάρισμα του

περιβολιού. Το Μάρτιο και τον Απρίλιο γινόταν το κλάδεμα. Το Μάιο καίγονταν

τα κλαδιά και ακολουθούσε το σκάψιμο και μετά το αυλάκιασμα. Τον Ιούνιο

ξεκινούσε το πότισμα με συχνότητα κάθε 12 με 13 μέρες στα πιο στεγνά εδάφη.

Ύστερα ακολουθούσε το σκάψιμο του περιβολιού κατά το οποίο γινόταν και η

κυρίως λίπανση, το λεγόμενο «σερμπέτιασμα» ή «σερμπέτι». Το πότισμα

διαρκούσε μέχρι τις πρώτες βροχές. Τέλος Οκτωβρίου άρχιζε η συλλογή των

καρπών. Το κόψιμο ή «κόμμα» γινόταν από τους κοφτάδες πολύ προσεκτικά.

Είναι αξιοσημείωτο το ότι έκοβαν τα νύχια τους ή φορούσαν μαλακά γάντια για

την πραγματοποίηση του κλαδέματος.

Κέλλη Παπαμώρου

Μεταφορά και αποθήκευση

Το κόψιμο ή «κόμμα» γινόταν από τους «κοφτάδες» που τοποθετούσαν τους

καρπούς σε ειδικά κοφίνια , τις «φόρες», τις οποίες μετέφεραν οι φορατζήδες

από το περιβόλι στην αποθήκη του παραγωγού. Οι καρποί που κόβονταν,

τοποθετούνταν σε ειδικό κοφίνι που τα μετέφερε ο «φορατζής». Οι φόρες

μεταφέρονταν δυο-δυο, δεμένες μεταξύ τους ώστε η μια να πέφτει μπροστά από

τον ώμο του φορατζή και η άλλη πίσω στη ράχη του.

Η μεταφορά γινόταν από το περιβόλι στην αποθήκη του περιβολάρη, όπου και

άδειαζαν τις φόρες πάνω σε στρωμένα τσουβάλια ώστε να μην πληγώνονται οι

καρποί. Σήμερα οι φόρες έχουν καταργηθεί και οι περιβολάρηδες

χρησιμοποιούν τα πλαστικά τελάρα.

Ελένη Καραπατσακίδη

Συσκευασία

Στην αποθήκη γινόταν η δεύτερη διαλογή και η συσκευασία μετά τον έλεγχο

των καρπών. Οι γέρικοι καρποί τυλίγονταν σε χαρτί για την προστασία κατά την

εξαγωγή τους. Οι κοπέλες καθισμένες χάρτωναν τους καρπούς με το αριστερό

τους χέρι, ενώ με το δεξί κρατούσαν τον καρπό. Τα χαρτωμένα εσπεριδοειδή τα

έπαιρναν οι πασαδόροι και τα έδιναν στους πάγκους που δούλευαν οι

στοιβαδόρες, όπου τα έβαζαν σε ξύλινες κάσες. Πάνω το καπάκι τους είχε

αντρέσα (την ετικέτα) με το όνομα του εξαγωγέα. Μέσα στις ξύλινες κάσες

χρησιμοποιούσαν χαρτιά στα πλάγια τις λεγόμενες «δαντέλες» για να μην

πληγώνονται οι καρποί.Αργότερα τύπωναν τα λογότυπά τους πάνω σε χαρτί,

που τα έφερναν από την Ιταλία και ύστερα από τη Χίο. Τα κασάκια δένονταν

ανά τρία, πάνω τους έμπαινε ο αριθμός των καρπών, η ποιότητα και ο τύπος

του καρπού, ο εξαγωγέας και η πόλη προορισμού.

Μιχάλης Λιαδής

Συνταγή με εσπεριδοειδή

Μια συνταγή με εσπεριδοειδή που φτιάξαμε στο σχολείο και σας την

προτείνουμε είναι «Κουλουράκια με ελαιόλαδο και πορτοκάλι». Τα δοκιμάσαμε

και ήταν υπέροχα!

Υλικά για 60 μικρά κουλουράκια.

200 γραμμάρια ελαιόλαδο

120 γραμμάρια χυμό πορτοκάλι

Ξύσμα από ένα πορτοκάλι

200 γραμμάρια ζάχαρη

Μισό ποτηράκι του κρασιού κονιάκ

1 κουταλιά του γλυκού μπέικιν πάουντερ

½ κουταλιά του γλυκού σόδα

½ κουταλιά του γλυκού κανέλα

600 γραμμάρια αλεύρι

Αρκετό σουσάμι προαιρετικά

Γλυκά Κοράκης- Μαρίνος

Εκτέλεση

Ανακατέψαμε με σύρμα το λάδι, το χυμό , τη ζάχαρη, το ξύσμα πορτοκαλιού

και το κονιάκ σε ένα μπολ. Σε ένα μεγαλύτερο μπολ βάλαμε το αλεύρι και τα

υπόλοιπα υλικά εκτός από το σουσάμι και τα ανακατεύσαμε με κουτάλι.

Ενσωματώσαμε τα δυο μίγματα και ανακατέψαμε τη ζύμη με το κουτάλι. Αν

χρειαστεί, εσείς προσθέστε και ελάχιστο αλεύρι ακόμη.

Η ζύμη είναι έτοιμη για πλάσιμο. Πρέπει να είναι μαλακή αλλά να μπορεί να

δουλευτεί. Πλάσαμε μικρά κουλουράκια που τα περάσαμε με σουσάμι,

αλείφοντάς τα πρώτα με λίγο νερό και μετά τα βάλαμε σε ένα ταψί που είχαμε

τοποθετήσει λαδόκολλα πάνω του. Τα ψήσαμε για 20-25 λεπτά σε

προθερμασμένο φούρνο στους 180 βαθμούς.

Καλή επιτυχία από τους μαθητές και τις μαθήτριες της Δ΄ τάξης

Τη συγκέντρωση των υλικών και την εκτέλεση της συνταγής ανέλαβαν

τα παιδιά: Παναγιώτης Βιδάλης, Στάθης Κριμηζής, Μαρία Σκούφαλου,

Ειρήνη Φραγκομίχαλου και Αναστασία Χρήστου.

Επίσκεψη στον Κάμπο

Βόλτα στα

στενάδια

Βοτσαλωτά

(Παναγιά

Συριώτισσα)

Επίσκεψη στο

Citrus

Μαγγανοπήγαδα

Αυλόπορτες

Μακέτες

Τα παιδιά

κατασκεύασαν μακέτες

με θέμα τα αρχοντικά

του Κάμπου από

ανακυκλώσιμα υλικά.

Πλάθω κουλουράκια…

Τα παιδιά

έφεραν υλικά,

τα ζύγισαν, τα

ανακάτεψαν και

έπλασαν τη ζύμη

για τα

κουλουράκια.

Αναζήτηση πληροφοριών από τα παιδιά και δημιουργία διαφόρων

ομαδικών κατασκευών με τις πληροφορίες που συνέλλεξαν, ανάγνωση

του μύθου των Εσπερίδων και ζωγραφική απεικόνισή του.