Ιπποκρατησ ιατρική δεοντολογία, νοσολογία τόμος α'

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Η Σ

ΙΑΤΡΙΚΗ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ - ΝΟΣΟΛΟΓΙΑ

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ

Διεύθυνση σειράς:

Δ η μ . Λυπουρλής, Θεόδ. Μαυρόπουλος, Κων . Ζήτρος

Φιλμ-μοντάζ: ΜιιΙΐΐηιοΛα Α . Ε ,

Εκτύπωση: ΙΚΙδ Α . Ε ,

Ι 5 Β Ν : 9 6 0 4 4 2 - 6 0 0 - 0 5 Ε Τ : 960-442-698-2

© 2001 Εκδόσεις Ζήτρος

Ειδροήέχδο^, προσφορά για την εκπαίδευση, ^ της εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ & των Εκδόσεων Ζήτρος

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

ΙΑΤΡΙΚΗ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΝΟΣΟΛΟΓΙΑ

Μετάφραση - εισαγωγή - σχόλια

Δημήτριος Λυπουρλής

ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΖΗΤΡΟΣ

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Α Τ Ο Μ Ο Υ

ΙΑΤΡΙΚΗ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ 9

Ο Ρ Κ Ο Σ ί 3

Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η 3 9

Π Ε Ρ Ι Ι Η Τ Ρ Ο Υ 7 ί


Ν Ο Μ Ο Σ 8 7


Π Ε Ρ Ι Ε Υ Σ Χ Η Μ Ο Σ Υ Ν Η Σ 1 0 5

Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η I I I

Π Α Ρ Α Ι Τ Έ Λ Ι Α Ι ϊ 3 ι

Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ 7 - ) 13 7

ΝΟΣΟΛΟΓΙΑ 155

Π Ε Ρ Ι Π Α Θ Ω Ν ι 6 9

Κ ε ί μ ε ν ο - Μ ε τ ά φ ρ α σ η 1 7 7

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Ε Ν Τ Ο Σ Π Α Θ Ω Ν 2 2 5


ΙΑΤΡΙΚΗ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ

9

Σ Τ Η Ν ΙΠΠΟΚΡΑΤΙΚΉ ΣΥΛΛΟΓΉ περιλαμβάνονται και

έργα που πραγματεύονται διάφορα επιμέρους θέματα από τη μεγάλη περιοχή της ιατρικής δεοντολογίας και των προϋποθέσεων για την κατοχή και άσκηση της ίη-τρικής τέχνης. Το περιεχόμενο τους δείχνει καθαρά ότι οι Έλληνες είχαν συλλάβει την ιατρική -όπως το είπε ο \ν.Η.δ. }οηοδ, ένας από τους σημαντικότερους μελετητές της Ιπποκρατικής συλλογής- σαν μια τέχνη απόλυτα συνυφασμένη με τους υψηλότερους κανόνες της ηθικής και με την αγάπη για τον άνθρωπο. Ο "Ορκος είναι ασφαλώς το πιο γνωστό από τα έργα της ομάδας αυτής. Τα υπόλοιπα φέρουν τους τίτλους Περί ίητροΰ (στην πραγματικότητα δεοντολογικού περιεχομένου είναι μόνο το πρώτο κεφάλαιο του έργου αυτού), Νόμος, Περί εύσχημοσυνης, Παραγγελίαι.

Ο Ρ Κ Ο Σ

13

Ο " Ο Ρ Κ Ο Σ " ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΠΙΟ ΣΥΝΤΟΜΟ από τα κείμενα

που μας έχουν σωθεί με το όνομα του Ιπποκράτη. Φαίνεται πως είναι το κείμενο του όρκου που έδινε ο νέος γιατρός τη στιγμή που - μ ε επισημότητα- γινόταν μέλος της οικογένειας των γιατρών.

Αρχίζει όπως άρχιζαν όλοι οι αρχαίοι ελληνικοί όρκοι, αυτό θα πει: με επίκληση θεών, των θεών που προστατεύουν τους γιατρούς πρώτα, και αμέσως ύστερα όλων των θεών και θεαινών όλοι τους καλούνται αυτή την επίσημη στιγμή μάρτυρες πως ο όρκος που δίνεται θα τηρηθεί. Οι υποχρεώσεις που δέχεται να αναλάβει ο νέος γιατρός και οι υποσχέσεις που πρόθυμα δίνει έρχονται αμέσως μετά από την επίκληση. Ο Όρκος κλείνει με τον τρόπο που ήταν επίσης τυπικός στους αρχαίους ελληνικούς όρκους: ο νέος γιατρός ζητάει για τον εαυτό του παντοτινή τιμή ανάμεσα σε όλους τους ανθρώπους για την περίπτωση που θα τηρήσει τον όρκο του, και εύχεται «ακριβώς το αντίθετο» για την περίπτωση που θα τον παραβεί.

Ο κυρίως όρκος χωρίζεται σε δύο μέρη: Στο πρώτο μέρος ο ορκιζόμενος απαριθμεί για τον ε-

15

ΙΠΠΟΚΡΑ ΤΗΣ

αυτό του μια σειρά από συγκεκριμένες υποχρεώσεις: όλες τους σχετίζονται με τη θέση του μέσα στην οικογένεια των γιατρών. Στην πραγματικότητα οι υποχρεώσεις αυτές καθορίζονται από τη διπλή του ιδιότητα: α) ο ορκιζόμενος ήταν ως χτες ακόμη μαθητής* υπόσχεται λοιπόν ότι θα τιμά τον δάσκαλο του σαν γονέα του και θα θεωρεί τους γιους του δασκάλου του αδελφούς του* κάτι παραπάνω: θα κάνει δικά του τα προβλήματα που επιφυλάσσει η ζωή στον δάσκαλο του· β) σύντομα όμως θα γίνει και αυτός δάσκαλος της τέχνης που διδάχτηκε" δέχεται λοιπόν από τώρα να δεθεί και ως προς αυτό με μια υποχρέωση: δικαίωμα να γίνουν μαθητές του θα έχουν πρώτα οι γιοι του και οι γιοι του δασκάλου του (αν το επιθυμούν να διδαχθούν αυτήν την τέχνη)· πέρα από αυτούς στον κύκλο των μαθητών του θα δέχεται μόνο όσους θα δέχονταν να δεθούν μαζί του με συμβόλαιο και όρκο* άλλον κανέναν.

Στο δεύτερο μέρος - το σπουδαιότερο του Όρκου- ο αυριανός γιατρός μιλάει πλέον για τα καθήκοντα του απέναντι στους αρρώστους του. Όλα όσα θα πει για το θέμα αυτό θα πηγάσουν από μια βασική επιθυμία του:' να ασκήσει την τέχνη του «άγνώς και δσίως» -και ο ίδιος είναι βέβαιος ότι η επιθυμία του αυτή ένας μόνο τρόπος υπάρχει να γίνει πραγματικότητα: ίδια -αγνή και οσία- να είναι και η ζωή του -και είναι εντυπωσια-

ι6

ΟΡΚΟΣ

κό ότι το πράγμα δεν λέγεται με τη μορφή ευχής· ο γιατρός ξέρει ότι όλα, στο τέλος τέλος, εξαρτώνται από τον δικό του μόχθο: «διατηρήσω» είναι το ρήμα που χρησιμοποιεί, κι εμείς διακρίνουμε μέσα σ' αυτό την έντονη, πάντως θεληματική προσπάθεια του ορκι-ζόμενοι* μόνο έτσι θα υπάρξει το επιθυμητό αποτέλεσμα* ο ορκιζόμενος δεν έχει γ ι ' αυτό καμιά αμφιβολία. Σ ' αυτήν λοιπόν τη βασική του επιθυμία εντάσσονται οι ακόλουθες υποσχέσεις του: θα επιδιώκει μόνο το καλό των αρρώστων του* θανατηφόρο φάρμακο δεν θα δώσει ποτέ σε κανέναν ποτέ δεν θα βοηθήσει γυναίκα να καταστρέψει τον καρπό της κοιλιάς της* δεν θα πάρει ποτέ στα χέρια του το μαχαίρι του χειρούργου* δεν θα προσβάλει ποτέ το σπιτικό των αρρώστων του, θα αποφεύγει λοιπόν κάθε αφροδισιακή επαφή με τους ίδιους και με μέλη της οικογένειας τους* τέλος, θα σκεπάζει με τη σιωπή του κάθε μυστικό που θα του γίνεται γνωστό κατά την άσκηση του επαγγέλματος του.

Ο γιατρός,, πάντως, που είναι πρόθυμος να δώσει την υπόσχεση ότι την τέχνη του θα τη χρησιμοποιεί μόνο για το καλό των αρρώστων του, δεν ξεχνάει ούτε για μια στιγμή πόσο βαριά είναι μια τέτοια υπόσχεση* στην πραγματικότητα εκείνο που δεν ξεχνάει είναι ότι η δύναμη του ανθρώπου δεν είναι σε καμιά περίπτωση απεριόριστη* θα ήταν «ύβρις», αλαζονεία η πίστη του

17


στο αντίθετο, και ο ίδιος δεν είναι αλαζών η προσπάθεια του λοιπόν να βοηθάει τους αρρώστους του θα είναι ανάλογη με τις ανθρώπινες δυνατότητες του, σωματικές και διανοητικές (το λέει δύο φορές στον όρκο του: κατά δυναμιν και κρίσιν έμήν), και σίγουρα δεν θα είναι λίγες οι φορές που ο γιατρός θα πρέπει να μένει ικανοποιημένος, αν πετυχαίνει το ελάχιστο: να μη γίνεται πρόξενος κακού στους αρρώστους του. Σ τ ' αλήθεια, ένα βαθύτατο αίσθημα ευθύνης διακρίνει τον γιατρό του Όρκου.

Λίγα από τα κείμενα που αποτελούν την Ιπποκρατική συλλογή γέννησαν στους ανθρώπους που ασχολήθηκαν με αυτά τόσα ερωτήματα όσα το σύντομο αυτό κείμενο που μας σώθηκε με τον τίτλο Όρκος. Ας πούμε μερικά από τα ερωτήματα αυτά: Τ ι είναι βασικά ο Όρκος; Σχετίζεται πράγματι το κείμενο αυτό με τον Ιπποκράτη; Αν όχι, θα μπορούσαμε τουλάχιστο να καθορίσουμε τον δημιουργό του ή την εποχή που το γέννησε; Ακόμη: Σ ε τίνων ανθρώπων το στόμα θα πρέπει να φαντασθούμε αυτό το κείμενο; Ή : Με ποια ευκαιρία το απάγγελλαν; Δίπλα σ' αυτά τα γενικότερου χαρακτήρα ερωτήματα, που αφορούν στη γένεση και την προέλευση, άρα και στη χρονολόγηση καθώς και στο αληθινό περιεχόμενο του κειμένου που

ι δ

ΟΡΚΟΣ

μας απασχολεί και που η συζήτηση τους από τους ειδικούς δεν τέλειωσε ακόμη, ένα πλήθος από ειδικά ερωτήματα, που αφορούν το κείμενο στις λεπτομέρειες του, μένουν και αυτά ως σήμερα χωρίς την οριστική τους απάντηση. Το εισαγωγικό αυτό σημείωμα θα προσπαθήσει να κατατοπίσει τον αναγνώστη για ορισμένα μόνο από τα προβλήματα που σχετίζονται με τον Όρχο'για. τα άλλα ο αναγνώστης θα βρει χρήσιμες πληροφορίας στα σχόλια που συνοδεύουν τα επιμέρους σημεία του κειμένου.

Στον πρώτο τόμο των Έργων του Ιπποκράτη (Παρίσι 1839) ο Ε . ϋ ΐ ϋ : έ χώρισε τα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής σε έντεκα ομάδες. Στην πρώτη από αυτές ο Γάλλος ιπποκρατιστής έβαλε τα έργα για τα οποία αισθανόταν ότι δεν δικαιούμαστε να έχουμε καμιά αμφιβολία ότι προέρχονται από τον ίδιο τον Ιπποκράτη. Ένα από αυτά ήταν και ο Όρκος. «Πολλοί κριτικοί διατύπωσαν στις μέρες μας αμφιβολίες», έγραψε τότε ο Γί ΐ ίτέ, «για τη γνησιότητα αυτού του έργου. Για τον Όρκο όμως διαβάζουμε στα έργα πολλών αρχαίων συγγραφέων ο Ερωτιανός τον περιέλαβε στον κατάλογο του των γνήσιων έργων του Ιπποκράτη, κι εμείς μπορούμε να είμαστε βέβαιοι ότι ο Ερω-τιανός άντλησε τη γνώση αυτή από παλαιότερους υ-πομνηματιστές. Δεν μπορεί λοιπόν να υπάρχει αμφι-

19


βολία ότι ο Όρκος ανήκε από πολύ νωρίς στην Ιπποκρατική συλλογή». Πέντε χρόνια αργότερα ο τόνος του ϋΐ±τέ έγινε λιγότερο κατηγορηματικός; στον τέταρτο, πράγματι, τόμο της έκδοσης του των έργων του Ιπποκράτη (Παρίσι 1844) διαβάζουμε τα ακόλουθα για τον Όρκο (σ. 6 ι θ ) : « Σ ε θέματα όπως αυτά η απόλυτη βεβαιότητα είναι αδύνατη. Αν όμως μένει κανείς ευχαριστημένος όταν αισθάνεται ότι έχει εξασφαλισμένη σε μεγάλο βαθμό την πιθανότητα, δεν θα αρνηθεί ασφαλώς να δεχτεί ότι ο Όρκος, αν δεν είναι γνήσιο έργο του Ιπποκράτη, πρέπει πάντως να σχετίζεται με την εποχή και τις συνήθειες της σχολής του».

Ο Ο ι . Ό2ίΐ£ϊΏί)£ΐ£ (1855) ήταν και αυτός από εκείνους που πίστευαν στη γνησιότητα του Όρκου-ήταν μάλιστα πρόθυμος να δεχτεί ότι το κείμενο αυτό είναι από τα παλαιότερα της Ιπποκρατικής συλλογής.

Στα 1913 γράφτηκε από τον Η. Οοδδοη το εκτεταμένο άρθρο για τον Ιπποκράτη που διαβάζουμε στη 'ΚβαΙβηο^εΙοράάίβ, τη μεγάλη φιλολογική εγκυκλοπαίδεια (VIII 2, στ. 1801-1852) . Μιλώντας για τον Όρκο ο Οοδδοη έγραψε σ' αυτό του το άρθρο (στ. 1812): «Πρόκειται για τη γραπτή αποκρυστάλλωση του όρκου που έδιναν οι ιπποκρατικοί: κατά πάσα πιθανότητα ο Όρκος που έχουμε βασίζεται σε γνήσιο υπόβαθρο».

2 0

ΟΡΚΟΣ

Στα 1924 ο \^Η.δ . ][οη£δ αφιέρωσε στον Όρκο μιαν ειδική μονογραφία. 0 ειδικός ερευνητής, που ένα χρόνο πριν είχε θεωρήσει τον εαυτό του υποχρεωμένο να δηλώσει (στον πρώτο τόμο της έκδοσης ιπποκρατικών έργων στη σειρά Ιχ>ε1} Ο&δδίεαΐ ϋΒΓατγ, σ. XXXV) ότι «άγνοια και αβεβαιότητα φαίνεται πως είναι τελικά το αποτέλεσμα στα πιο πολλά από τα ενδιαφέροντα προβλήματα που δημιούργησε στην έρευνα η Ιπποκρατική συλλογή», δεν δίστασε να υποστηρίξει και στην ειδική αυτή μονογραφία του την απαισιόδοξη γνώμη ότι δεν μπορεί παρά να μείνουν τελικά άλυτα όλα τα σχετικά με το ενδιαφέρον αυτό κείμενο προβλήματα.

Ευτυχώς η γνώμη του }οη€δ δεν σταμάτησε την έρευνα. Αντίθετα, το αληθινά ενδιαφέρον αυτό κείμενο προσείλκυσε τώρα την προσοχή δύο σημαντικότατων ιπποκρατιστών. Και πρώτα του Κ. Όβΐάϊξτ'άύεϊ, που στα 193 2 παρουσίασε σε ένα λαμπρό άρθρο τις σκέψεις του για την Ιατρική επαγγελματική ηθική του ιπποκρατικού Όρκου. Στην πραγματικότητα το άρθρο αυτό ήταν το εναρκτήριο μάθημα που ο ΌήάΐξϊΆιεϊ έχανε στο Πανεπιστήμιο του Βερολίνου στις 28 Απριλίου του 1931 · Με μια μεθοδική μελέτη της δομής του Όρκου ο Όύάΐξϊά\)£ΐ οδηγήθηκε στην πίστη ότι το κείμενο αυτό πρέπει να ανήκει στα τέλη του 5ου αι. π.Χ.

21


Η πίστη αυτή προήλθε βασικά από δύο παρατηρήσεις: α) Για τον Έλληνα αυτής της εποχής, και μάλιστα για τον Έλληνα της Ιωνίας, είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστική η προσκόλληση στην ιδέα της δικαιοσύνης, της αρετής που όταν την έχει κανείς είναι σαν να έχει όλες μαζί τις αρετές (πβλ. Θέογν. 147 - Φωκυλ. 10 «εν δε δικαιοσύνη συλλήβδην πασ' αρετή 'στιν»), που φαίνεται όμως με έναν ιδιαίτερο τρόπο στην εγκράτεια και στη σωφροσύνη: αυτήν τη δικαιοσύνη, με το ιδιαίτερο αυτό περιεχόμενο της, διεκδικεί για τον εαυτό του και ο γιατρός του Όρκου, β) Η ηθική του Όρκου είναι βασικά η απολλώνια ηθική, αφού η αγνότητα που θέλει για τον εαυτό του ο γιατρός είναι εκείνη ακριβώς που αποτελεί το ιδιαίτερο γνώρισμα του Απόλλωνα," του θεού του καθαρού και διάφανου φωτός: η έννοια «δίκαιος ιατρός» συμπίπτει, στην περίπτωση του Όρκου, με την έννοια «απολλώνιος Ιατρός».

Μ ε επιχειρήματα όπως αυτά ο ϋείοΙι^Γ&βεΓ προσπάθησε στην πραγματικότητα να αποδείξει ότι δύσκολα θα μπορούσε να είναι σωστή η άποψη των ΤΗ. Μεγε^δΐ:είηε§; και Ο. 8ο1ιοηα(± (ΗίρροΜταίβχ, ϋΙ>βν Αιφιαύβη ηηάνβίώίβη άβ$Λπζέβχ, Βοηη 1913? σ · 4)

ότι ο Όρκος πρέπει να ανήκει σε παλιότερη από τον Ιπποκράτη εποχή (μιαν άποψη που την ξαναϋποστή-ριξαν στα 1927 ο Κ. διιάΗοβζ Κοϊ ηηάΚηίάος, και πο-

2 2

ΟΡΚΟΣ

λύ πιο κοντά στις μέρες μας ο ]. 8ΐειι<Μ, ϋ ε Γ Ιιΐρρο-Ι^ταίίδοΐιε ΕΜ, αΐ>α-Ζβίί$ώήβ Ϊ957)·

Έτσ ι , με την εργασία του ΟείοΙι^ιταΒεΓ άρχισαν πάλι στους κύκλους των ειδικών ερευνητών ζωηρές οι συζητήσεις για τον Όρκο και τα προβλήματα του. Καρπός -ο κυριότερος- του νέου αυτού ενδιαφέροντος υπήρξε μια νέα μονογραφία αφιερωμένη στον Όρκο. Συγγραφέας της ο πιο τολμηρός και ρηξικέλευθος ιπ-ποκρατιστής των τελευταίων χρόνων, ο Έ. Εάείδΐείη: Τύβ Ηϊρροοταήο Οαώ, Β&ΙώηοΓε Ι.943- Ο- Η. 8ί§επδί, ο μεγάλος ιστορικός της ιατρικής, χαρακτήρισε τη νέα αυτή μονογραφία ως «εροο1ι-πια1ήη§». Χωρίς αμφιβολία, ο χαρακτηρισμός αυτός είναι απόλυτα δικαιολογημένος: από το 1943 ως τις μέρες μας συζήτηση των προβλημάτων του Όρκου σημαίνει στην πραγματικότητα συζήτηση των απόψεων του Ε. Εοΐείδΐείη. Ας δούμε λοιπόν τι υποστήριξε ο ειδικός αυτός ιππο-κρατιστής για το σύντομο αλλά τόσο ενδιαφέρον αυτό κείμενο. «Δεν υπάρχει αμφιβολία», έγραψε ο Εάεΐ-δίεΐη αρχίζοντας την Εισαγωγή του, «ότι ο λεγόμενος Ιπποκρατικός Όρκος υπήρξε επί αιώνες το μοναδικό πρότυπο ιατρικής επαγγελματικής ηθικής, και ότι ακριβώς γιαυτό καθόρισε την επαγγελματική συμπεριφορά πολλών γενεών γιατρών. Εντούτοις καμιά, από όλους αποδεκτή, απάντηση δεν δόθηκε ακόμη στο ε-

23


ρώτημα, ποιες ιστορικές δυνάμεις ενήργησαν στη σύνταξη αυτού του ιστορικού μνημείου». Στην πραγματικότητα, κανένας πριν από τον Είΐείδΐεΐη δεν είχε ποτέ αναρωτηθεί με τόση σαφήνεια αν θα μπορούσαμε να δεχτούμε ως βάση για τη διαμόρφωση του Όρκου διδασκαλίες μιας ορισμένης πνευματικής κατεύθυνσης. Όταν το σκεφτεί κανείς έτσι, τότε αποδίδει ασφαλώς διπλή σημασία στην έρευνα του Εάείδΐεία: ή ταν μια έρευνα που ξεκίνησε από μια εντελώς καινούργια τοποθέτηση των προβλημάτων του Όρκου και οδήγησε σε μια εντελώς καινούργια θεώρηση του.

Η έρευνα του Εάεΐδίείη βασίσθηκε κατά κύριο λόγο σε μια προσεκτική ερμηνεία όλων των επιμέρους προ-τάσων του Όρκου και σε μιαν αυστηρή ανάλυση της δομής του. Ιδιαίτερα τονίσθηκε η υπόσχεση του αυριανού γιατρού να φυλάξει αγνή και καθαρή τη ζωή καΓτην τέχνη του, μια υπόσχεση που σχετίζεται με τη διαβεβαίωση του α) ότι δεν θα δώσει σε κανέναν, ακόμη κι αν του το ζητήσουν, θανατηφόρο φάρμακο, και β) ότι δεν θα δώσει ποτέ φάρμακο σε γυναίκα για να απορρίξει τον βλαστό της. Η πρώτη φράση σημαίνει για τον Εοΐείδΐεία κατηγορηματική άρνηση του γιατρού να συνεργήσει σε αυτοκτονία. Αν η ερμηνεία αυτή γίνει δεκτή, τότε η φράση αυτή, μαζί και η δεύτερη, μας οδηγούν αποφασιστικά στην περιοχή της πυ-

24

ΟΡΚΟΣ

θαγορικής ηθικής. Στην ίδια αυτή περιοχή μάς οδηγούν -όπως πιστεύει ότι δείχνει ο Ε(Μδΐείη με την ερμηνεία και την ανάλυση τους- και οι υπόλοιποι κανόνες του Όρκου: « Η ερμηνεία των υπόλοιπων ιατρικών και ηθικών κανόνων του Όρκου έκανε φανερό ότι είναι ευδιάκριτες και σ' αυτούς διάφορες επιμέρους πυ-θαγορικές διδασκαλίας. Όλες οι προτάσεις του Όρκου μπορούν να γίνουν κατανοητές μόνο, ή - έ σ τ ω - με τον καλύτερο τρόπο ως προσαρμογές πυθαγορικών διδασκαλιών στο ειδικό έργο του γιατρού». Το ίδιο ακριβώς υποστήριξε ο ΕίΙεΙδίείη και για το ειδικό «συμβόλαιο», για το οποίο γίνεται λόγος στην αρχή του Όρκου: το συμβόλαιο αυτό —πιστεύει ο Εοΐεΐδίείη— ρυθμίζει απλώς τη σχέση του μαθητή με τον δάσκαλο του (και με την οικογένεια του δασκάλου του), η στενή όμως σχέση δασκάλου και μαθητών όπως εμφανίζεται στον Όρκο θυμίζει πέρα για πέρα ό,τι συνέβαινε στους κύκλους των Πυθαγορείων τον 4 ° αι. π.Χ." η υποχρέωση να μη διδάξει ο ορκιζόμενος σε κανέναν άλλον την ιατρική τέχνη παρά μόνο στους γιους του, στους γιους του δασκάλου του και σε μαθητές που θα έχουν δεθεί μαζί του με συμβόλαιο και όρκο βρίσκεται σε πλήρη αντιστοιχία με τον αποκλειστικό χαρακτήρα που είχε η πυθαγορική διδασκαλία. Έ τ σ ι ο Εάεΐδίείη οδηγήθηκε στην πίστη ότι ο Όρκος έγει από την αρχή

25


ως το τέλος μιαν ενότητα και ότι η οριστική μορφή με την οποία τον έχουμε σήμερα είναι έργο ενός πυθαγόρειου γιατρού του δεύτερου μισού του 4 ° υ <*ΐ· π.Χ.: στην πραγματικότητα ο Όρκος τ\τα\> για γιατρούς που είχαν τις ίδιες με τον συντάκτΥ] του αντιλήψεις.

Με την ερμηνεία του αυτή ο Εάεΐδίείη απάντησε και σε μια σειρά ερωτημάτων που είχε θέσει η παλαιότερη έρευνα. Είχαν, πράγματι, βρεθεί οι παλαιότεροι μελετητές του Όρκου, εκείνοι που πίστευαν ότι στον Όρκο καθρεφτίζεται η ιατρική του Ιπποκράτη και του κύκλου του, μπροστά σε ανυπέρβλητες δυσκολίες: πώς μπορεί να απαγορεύεται στον Όρκο η έκτρωση, τη στιγμή που αυτή ασκείται σε έργα της Ιπποκρατικής συλλογής; γιατί ο γιατρός να μην παίρνει στο χέρι του το μαχαίρι του χειρούργου; μήπως δεν διαβάζουμε συχνά στην Ιπποκρατική συλλογή για «τομές»; ή μήπως δεν περιλαμβάνονται στην Ιπποκρατική συλλογή και χειρουργικά έργα; Τα ερωτήματα αυτά δεν προκαλούν πλέον δυσκολίες στον ερευνητή που δέχεται την ερμηνεία του Εάείδΐείη: όλες αυτές οι αντιφάσεις αίρονται μόλις δεχτούμε ότι ο Όρκος προήλθε από κύκλους ολότελα διαφορετικούς από τους κύκλους της Κω και της Κνίδου: από τους κύκλους των Πυθαγορείων. Μόνο, πράγματι, σ' αυτούς τους κύκλους, τους κύκλους των Πυθαγορείων, η αφαίρεση της ζωής λο-

26

ΟΡΚΟΣ

γαριαζόταν, με όποιον τρόπο κι αν γινόταν, αθέμιτη* και πάλι, μόνο σ' αυτούς τους κύκλους, τους κύκλους των Πυθαγόρειων γιατρών, από αποστροφή για το ρέον αίμα αποφεύγονταν οι εγχειρίσεις.

Τ ι είδους υποδοχή βρήκαν οι απόψεις του ΕοΜδίεΐη; Βασικά οι ειδικοί είχαν τώρα να συζητήσουν πάνω σε δύο θέματα* το πρώτο ήταν η προέλευση του Όρκου από τους κύκλους των Πυθαγορείων το δεύτερο, η χρονολόγηση του στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ. Σ τ η συζήτηση πήραν μέρος ειδικοί φιλόλογοι και ιπ-ποκρατιστές, όπως ο ̂ Η. δ. }οηεδ {(ΖΙαχήοαΙ Έχνίβιν 59 [ ΐ945] 14)5 ο Ε. Ε. ΜίηαΓ {Αιηβήοαη]οητηαΙ ο/ ΡΜ~

/ο/οξγ 66 [ ΐ945] 105), ο Η. ΒίΙΙεΓ (Οηοιηοη 22 [1950]

7θ) . Ως προς το πρώτο θέμα βρέθηκαν όλοι τους σύμφωνοι: ο Όρκος μπορεί πράγματι να προήλθε από τον Πυθαγορισμό. Δεν συμφώνησαν όμως με τον Εάεΐ-δίείη ώς προς τη χρονολόγηση του Όρκου στο δεύτερο μισό του 4ου αι. π.Χ. Κατά τη δική τους γνώμη ο Όρκος δεν μπορεί στην πραγματικότητα να τοποθετηθεί πέρα από τα τέλη του 5 ου ή το πρώτο μισό του 4ου αι. π.Χ. Και είναι -όπως πιστεύουν™ η ίδια η γλώσσα του Όρκου που μας οδηγεί σε μια τέτοια χρονολόγηση. Μαζί όμως και κάτι άλλο: η σχέση του Όρκου με άλλα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής. Δεν πρέπει, πράγματι, να ξεχνούμε ότι ο Όρκος έ-

27


φτάσε ως εμάς σαν ένα από τα έργα αυτής της συλλογής. Για τον Εείεΐδίείη δεν υπήρχε βέβαια πρόβλημα από την άποψη αυτή, αφού αυτός πίστευε ότι στην πραγματικότητα δεν μπορούμε καθόλου να μιλούμε για Ιπποκρατική συλλογή στην προαλεξανδρινή εποχή· κατά τη δική του γνώμη, τα έργα της συλλογής κυκλοφορούσαν ως τότε μόνο ως μεμονωμένα βιβλία, και έγιναν συλλογή για πρώτη φορά στην Αλεξάνδρεια με τη φροντίδα των βιβλιοθηκάριων. Αν όμως πιστεύεις -όπως είπε χαρακτηριστικά ο Όίΐίει:- ότι τα βιβλία αυτά είχαν ενωθεί σε μια συλλογή ήδη στον 4°

αι. π.Χ. από καθαρά επαγγελματικό ενδιαφέρον και όχι μόνο από φιλολογικό ή συλλεκτικό ζήλο, με άλλα λόγια: αν πιστεύεις ότι τα βιβλία αυτά είχαν συγκεντρωθεί ήδη στον 4ο αι. π.Χ. σε μια καθαρά ιατρική βιβλιοθήκη, τότε δεν μπορείς να μη δεχτείς ότι η αποδοχή του Όρκου σε μια τέτοια βιβλιοθήκη σήμαινε στην πραγματικότητα αναγνώριση των βασικών του προτάσεων.

Τις απόψεις του Εάεΐδίείη τις συζήτησε, λίγο αργότερα, και ο Κ. Οεία1ι§ώΐ3εΓ σε μια νέα μονογραφία που αφιέρωσε στον Όρκο (1955)- Ο Όειάΐ£ϊΆ)£ΐ δεν βρέθηκε τελικά σύμφωνος σε όλα με τον Ε<Μδΐείη. Οι βασικές ιδέες του Όρκου έδιναν στον Όήάΐ£ϊΆ>£ΐ την εντύπωση ότι έχουν έναν χαρακτήρα πολύ πιο γενικό

28

ΟΡΚΟΣ

από εκείνον που ήθελε γι 9 ' αυτές οΈάεΙδ ίώτ δυσκολευόταν γιαυτό να καταλάβει (σ. 40) «γιατί πρέπει όλα τα μέρη του Όρκου να είναι πυθαγορικής προέλευσης»· ενώ λοιπόν ήταν πρόθυμος να δεχτεί ότι οι βασικές ιδέες του Όρκου θα μπορούσαν ίσως να εξηγηθούν επί τη βάσει της ηθικής μιας ορισμένης εποχής, δεν έβλεπε πώς η εξήγηση αυτή θα μπορούσε να βασισθεί στην ηθική μιας ορισμένης σχολής.

Οι συζητήσεις γύρω από τα προβλήματα του Όρκου δεν σταμάτησαν. Από αυτές αξίζει να σημειώσουμε εδώ κάπως ιδιαίτερα την υπόμνηση ορισμένων ερευνητών ότι έναν τρόπο συμπεριφοράς σαν αυτόν που ξέρουμε για τους κύκλους των Πυθαγορείων θα πρέπει να τον δεχτούμε και για άλλους «κλειστούς» κύκλους στην αρχαιότητα, και επομένως οι βασικές αρχές του Όρκου δεν θα ήταν απαραίτητο να προϋποθέτουν μόνο όσα συνέβαιναν στους κύκλους των Πυθαγορείων (βλ. Ο. Οί§οη 5 Όβν ΌνφνΜη^ άβν ̂ ήβώίχώβη ΡΜ/ο-χορίοίβ νοη Ιϊβήοά Ραν^βηίάβ^ Β&δεί Ι945? σ · 1 3 °

εξ.· ^ ΒιΐΓΐίεΠ:, Ψ^βΙϊύβίί ηηά ^ΐΜβηχώαβ, ΝύηιΒεΓ^

1962, σ. 273)·

Ο Ο ι . ΧίοΙιίεηΐΙιαεΙεΓ παρουσίασε τα αποτελέσματα των ερευνών του για τον Όρκο σε μια ογκώδη μονογραφία του του έτους 1984: Όβν Είά άβ$ ΗίρροΜνα-ίβ$. ϋν$ρηιη£ ηηά "Άβάβ-πίπη^. Ο γνωστός ενθουσιώ-

29


δης μελετητής της Ιπποκρατικής συλλογής φαίνεται ότι πολύ δύσκολα θα μπορούσε να συμβιβαστεί με την ιδέα να αποκόψει από τον κορμό των γνήσιων ιπποκρατικών έργων της συλλογής ένα κείμενο όπως ό Όρκος. Παρακολουθώντας λέξη προς λέξη, φράση προς φράση στις 3 9 2 σελίδες της μονογραφίας του το κείμενο του Όρκου και μελετώντας το γενικότερο πνευματικό του υπόβαθρο καταλήγει, μέσα σε ένα πνεύμα ενθουσιώδους, είν' αλήθεια, ιπποκρατισμού, στην απόρριψη κάθε ίχνους πυθαγορισμού στον Όρκο, σε μια προσπάθεια να επανασυνδέσει το λαμπρό αυτό κείμενο με τη σχολή της Κω. Με τα; δικά του λόγια: «Ο ίδιος κλίνω στο να θεωρήσω τον Όρκο ως γνήσιο-κω-ακό, έστω και αν αυτό δεν μπορεί να αποδειχθεί με απόλυτη σιγουριά».

Τέλος στο σύντομο σημείωμα του για τον Όρκο στο έργο του ΐίίρροοταίβ, Ραπδ 1 9 9 ^ ο ]. }οιιαηηα, ένας από τους σημαντικότερους στις μέρες μας ιπποκρατι-στές, έγραψε (σ. 561) και τα εξής: «Σύμφωνα με την εγκυρότερη ερμηνεία, ο "Ορκος είναι μια μαρτυρία που μας δίνει πληροφορίες για τη λειτουργία μιας ιατρικής· σχολής, κατά πάσα πιθανότητα της σχολής της Κ ω . Σύμφωνα με μια ερμηνεία (Κ Εάείδΐώι) , την πιο πρόσφατη, όχι όμως υποχρεωτικά και την πιο σωστή, πρέπει να είναι ένας όρκος που προήλθε από πυθαγο-

30

ΟΡΚΟΣ

ρικό περιβάλλον».

0 Όρκος εξακολουθεί να παραμένει ως τις μέρες μας ένα αξεδιάλυτο πρόβλημα. Δύο, πάντως, πράγματα φαίνεται ότι μπορούν να θεωρηθούν απολύτως σίγουρα: Η νεότερη έρευνα παραδέχτηκε ότι ο Όρκος είναι ένα μνημείο ιστορικό, μια διατύπωση που θέλει, βέβαια, να πει ότι ο Όρκος γεννήθηκε από μια ιστορική πραγματικότητα που δεν μπορεί πια με κανέναν τρόπο να επαναληφθεί ολόιδια. Από την άλλη ο Όρκος σώθηκε στο πέρασμα του χρόνου, κάτι που πρέπει, φυσικά, να ήταν η συνέπεια της υπερχρονικής ομορφιάς και αξίας του. Δεν υπάρχει εδώ μια αντίφαση; Με άλλα λόγια: Αν το έργο αυτό βρίσκεται πράγματι σε τόσο στενή σχέση με κάποιες συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες (με την εποχή, με το συγκεκριμένο περιβάλλον κλπ.) που το δημιούργησαν, μπορεί στ' αλήθεια να πάρει σε όλα τα επιμέρους στοιχεία του έναν υπερχρο-νικό, έναν υπεριστορικό χαρακτήρα; Πώς ένα τέτοιο «ιστορικό» κείμενο μπορεί να προβάλλει ένα διαχρονικό ιδεώδες, έναν τρόπο (ιατρικής) συμπεριφοράς αναλλοίωτο στους αιώνες;

Μια λύση, κατά τη γνώμη μου,' μπορεί να άρει την αντίφαση:

Αν ο Όρκος σώθηκε νικώντας τον χρόνο, αυτό πρέ-

31


πει να ήταν η συνέπεια της υπερχρονικής ομορφιάς και αξίας όχι τόσο των επιμέρους προτάσεων του όσο των βασικών αρχών από τις οποίες πήγασαν οι επιμέρους αυτές προτάσεις. Εννοώ: πρώτον τον σεβασμό προς τη ζωή, δεύτερον τον σεβασμό προς τον άρρωστο, τρίτον τον σεβασμό προς την επιστήμη και τους εργάτες της, τέταρτον την επιθυμία για διάκριση στην επιστήμη και την κοινωνία μόνο με έντιμα και αξιοπρεπή μέσα, πέμπτον την άρνηση κάθε εκμετάλλευσης των εύκολων περιστάσεων1 (ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να διακρίνει καθαρά τις αρχές αυτές κατά τον σχολιασμό των επιμέρους προτάσεων του Όρκου).

Αν λοιπόν ο Όρκος σώθηκε στο πέρασμα του χρόνου, είναι γιατί έχει όλα. τα γνωρίσματα ενός προτύπου* η σύγκριση του με τις μορφές που πήρε σε κατοπινές εποχές δείχνει, πράγματι, πόσο δεμένος ήταν ο Όρκος κάθε φορά με μιαν ορισμένη εποχή, μαζί όμως και πόσο λογαριαζόταν ένα μόνιμο υπόδειγμοο για όλες τις εποχές* εύκολα αναγνωρίζει κανείς στο κείμενο αυτό όλα εκείνα τα στοιχεία που έκαναν το επαγγελματικό ήθος του γιατρού που μιλάει σ' αυτό να

ι . Β λ . το άρθρο μου «Ιπποκρατικά» στον τόμο Κτερίσματα.

Φιλολογικά μελετήματα αφιερωμένα στον Ιω. Σ. Καμπίτση, Η

ράκλειο 2θθθ. σ. ιθ7 εξ.

3 2

ΟΡΚΟΣ

μείνει παράδειγμα για όλες τις εποχές -γιαυτό και πολλά στοιχεία του αρχαίου Όρκου τα συναντούμε σε όλες τις παραλλαγμένες μορφές, σε πεζό και ποιητικό λόγο, με τις οποίες παρουσιάζεται ο Όρκος στους ελληνιστικούς και στους αυτοκρατορικούς χρόνους, στους Ρωμαίους και στους Χριστιανούς, στους Άραβες, στον Μεσαίωνα, στις δικές μας τέλος μέρες.2 Οι συζητήσεις για την ιατρική επαγγελματική ηθική είναι πολύ φυσικό να ανανεώνονται συνεχώς με την αλλαγή των εποχών, με την επικράτηση νέων ιδεών, με την εμφάνιση καινούργιων επιστημονικών δεδομένων. Ποιος δεν θα το έβρισκε π.χ. φυσικό για.την εποχή μας, μια εποχή με έντονα δικά της χαρακτηριστικά, να ορίσει νέους ή , έστω, και νέους κανόνες επαγγελματικής δεοντολογίας στον χώρο της ιατρικής επιστήμης και τέχνης;

2. Μια πολύ ενδιαφέρουσα επισκόπηση των παραλλαγμένων

αυτών μορφών βλ. στου Όύά\ρ:Ά>^ Όίβ άτ^Ιίώβ Ξίαηάβϊ-

βώίΜ άβ$ ύΐρροΜταήχώβη Έίΐάβχ, σ. 111 εξ. Β λ . επίσης: του ί

διου, Όβτ ΗίρροΜταήϊώβ Έίά, σ. 3° ε ? · * τ ο υ ίδιου, Ρτοβχήο

?ηβάϊά (για τις υπόλοιπες βιβλιογραφικές ενδείξεις βλ. σ. 37)*

Μ. Β^εΐι ιτιαηη, Όίβ Ναώηήν&ηη&βη-άβε ΜρροΜταήχώβη Εί-

άβχ, \νύτζουΓ£ 1952* Μ . Σ . Κιαπόκας, Ιπποκράτης ο Κώος—

Ιπποκρατικός Όρκος, Αθήνα 1996, σ. 251 εξ.

33


Αν λοιπόν με το πνεύμα αυτό θεωρηθεί ως πολύ φυσική και η υιοθεσία από τους κύκλους των Πυθαγόρειων γιατρών ενός παλιότερου Όρκου και η προσαρμογή του ύστερα στον νέο αυτό κύκλο ιδεών και αντιλήψεων, τον κύκλο δηλαδή των ιδεών και αντιλήψεων των Πυθαγόρειων γιατρών, τότε ο παλιότερος αυτός Όρκος (που ασφαλώς θα υπήρχε) δεν θα ήταν, βέβαια, άλλος από τον Ιπποκρατικό, ο οποίος και θα πρόβαλλε αυτές που ονόμασα πρωτύτερα «βασικές αρχές». Φυσικά, ο Όρκος αυτός θα μπορούσε να ήταν παλιότερος και από τον Ιπποκράτη και, γενικότερα, από τον δικό του κύκλο γιατρών, με το πνεύμα όμως αυτό είναι φανερό ότι η σχετική συζήτηση παίρνει πια τώρα μιαν εντελώς καινούργια μορφή.

Μια τελευταία επισήμανση δεν θα ήταν ίσως άσκοπη:

Συζητήσεις για την ιατρική επαγγελματική ηθική που θα γίνονταν στις μέρες μας δεν θα το απέκλεια να έδειχναν ότι η εποχή μας, μια εποχή με έντονα δικά της χαρακτηριστικά, έχει ανάγκη να ορίσει νέους ή , έστω, και νέους κανόνες επαγγελματικής δεοντολογίας στον χώρο της ιατρικής επιστήμης και τέχνης. Δεν θα ήταν το πράγμα διαφορετικό από ό,τι συνέβη, όπως είδαμε, στην πορεία της ιστορίας. Η ιστορία όμως, πάλι, έδειξε πόσο ανθεκτικές υπήρξαν στον χρόνο αυ-

34

ΟΡΚΟΣ

τές που ονόμασα πριν από λίγο βασικές, θεμελιώδεις αρχές από τις οποίες προήλθαν οι επιμέρους προτάσεις του λεγόμενου «Ιπποκρατικού Όρκου». Είμαι βέβαιος -θέλω να είμαι βέβαιος- ότι οι αρχές αυτές θα δείξουν την ίδια αντοχή και στο μέλλον.

35

Ε Ι Δ Ι Κ Η Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοήθεια

στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγρά

φονται στις σελίδες 32-39 ( α " ϊ ) τ ο υ πρώτου τόμου της έκδοσης μας.

Ε . Ρίϋϋτέ, ΟβίίΡΓβχ ωτηρίβΐβχ ά' Υϋρροαταίβ, 4ος τόμος, Ρ&Πδ

ι844> σ. 6 1 0 εξ.

Ο ι . ϋ^€ίτ ι ΐ3€Γ§ 5 ΟβηννβΞ ώοίήβχ ι{'Ηρρο(ταίβ, Ρ&Πδ ι δ55ν σ · ι ε ξ .

Ιπποκράτης, κομώη Οζτ. Η . ΤΗ. ΚείηΗοΙά, Αθήνησι 1 8 6 4 , σ. ι εξ. ..}. Κηά&,'ΌβΓΕΜηηάάϊβΜην^βηΊ^βΒτ^άίΊζβ άβ$ΗϊρροΜΓαίβχ,

Κο§£ΠδΗιΐΓ§ 1 8 6 4 .

Ο. ΚόΓηεΓ, ΌβτΈϊά άβ$ ΗίρροΜναίβ^ ΜύηεΗοπ 1921 .

]. ΗΐΓ5θΗΗ€Γ§, νοΗβ5ΗΠ£βη ύΒβτ ύίρροΜταήχώβ ΗβίΙΜΜηάβ,

Ι χ ί ρ ζ ΐ § 1 9 2 2 , σ. 26 εξ. Ηίρροοταϊβχ, ινίίΐο αη Εηφείο Ύταηήαήοη Ιογ ^ί. Η . δ. }οηεδ.

Ι,οεΗ Οαδδίε&Ι ϋΗΓοτγ, τόμ. ι, Ι ,ο ικ ίοη 1 9 2 3 , σ. 2 9 1 εξ. \5Κ Η. δ. }οηοδ, Ύΐοβ Όοΰΐον'ς ΟαίΒ. Τύβ Εαφ ¥οηη$ ο/ ώβ

Ηίρροοταήο Οαώ, ΟιιηΗποΙ^ε 1 9 2 4 ·

]. I,. ΗείΗετξ, Ηίρροοταήϊ ΟρβΓα,, υρήαβ βϊ ΒβΓοΙίηΐ 1 9 2 7

(ΟοΓριΐδ Μ ε ώ ο ο η ι π ι Ο ^ ε ο ο η κ η Γ ι ) . Ε . Ηο££πι^ηη, Όα: Ηίρρο&τ&ύδοΗε Είεΐ, Νβηβ ]αΜϋώβΓ 5

(1929) 18 εξ.

Κ. ΟείεΗ§πίΗθΓ, ϋ ί ε ϋΓζίΙίεΗε δΐαικ1εδεΐ:Η& άεδ ΗίρροΙα:αιί-δοΗοη Εκίεδ, ΟμβΙΙβη ηηά Ξΐηϋβη <ψν Οβχώϊώϊβ άβν ΝαΐχΓ-

ινίϊζβηχώαββη ηηά άβν Μβάί^ίη III 2 ( 1 . 9 2 9 ) - 2 9 - 4 9 (τώρα: ΑηήΜβ Μβάί^ίη, Ητδ§. ν ο η Η. ΡΙάδΗ&Γ, \ ^ ε § ε ά&ϊ ΡοΓδθΗιιη§,

36

ΟΡΚΟΣ

Ό&ιτη&ΧΆ,άχ 1971, σ. 94-120).

δ. Νί ίύδ , ΤΙ ι ε ΗΐρροατΣίΐκ: οαΛ ί η ΓείεΓεηεε ΐο Ιίώοίοπιγ, Α

ηε\ν ϊη ΐεΓρε ΐ^ ΐ ίοη \νίύι Ηΐδΐοπε&Ι ηοιεδ ο η ο&δίπιΐίοη, ΒηΙΙβίίη

ο/ ίΒβ Ηί^ονγ ο/ Μβάιάηβ γ (ΐ939) 719 εξ·

δ. Νί ί ΐ ίδ, ΤΗε &ιιύιθΓδ1ϋρ αηά ριτοΒίώΙε ά&τε ο£ ΐΚε ΗΐρροεΓ^-

ΐίο οίΐιΐι, ΒηΙΙβήη ο/ ώβΗίχϊον)/ ο/ Μβάιάηβ 8 (1940) ΙΟΙ2 εξ.

Γ . Ε(3ε1δίεΐη, Ηίρροοναήο Οαώ. Τβχϊ, Τναηχίαΐίοη αηά

ϊηίβνρβίαίίοη, δ ι ιρρίεπιεηΐδ ΐ ο Λ ε ΒηΙΙβίίη ο/ ώβ Ηί^ονγ ο/

Μβάιάηβ Ν γ . ι , ΒαΙώηοΓε 1943 (τώρα: ΑηάβηίΜβάιάηβ. Ξβ-

Ιβεΐβά Ραρβν* σ[ Ε. Εάβάΐβίη, εθ . Βγ Ο. Τ ε π ι Η η - Ο Χ . ΤεπιΜη,

Β&ΙώηοΓε 1967, σ. 3 εξ.)· - Σ ή μ ε ρ α και σε γερμανική μετάφρα

ση (του ΚΙαιίδ ΒαΓίεΙδ) μ ε ένα επίμετρο του Η. Ό'ύΐετ, Ζυρ ίχη

1969.

Ρ. Βίίεΐ ιηει: , Ε/^/ άβ$ Ηίρρο&ναΐβ*. Όίβ Οηίηά&βϊά&ζβ άβτ

άν^ίΐίώβη ΕίΜ&, ΡΓεΐΒπΓ§ 1945·

Η. ΌΠΙεΓ, Κριτ ική του: Ε . Εάε ίδ ΐ ε ίη , Ύύβ Ηίρροοναΐίο Οαΐύ

στο Οηοιηοη 22 ( ΐ95°) 7 θ εξ. Κ. ϋ ε ί ε Ι ι ^ Η ε Γ , Ρνοβζήο τηβάίά. Ζήτη λ^οηνοΗ άβ$ Ξσνίύο-

ηΪΗ5 Εατ^Η5> ΑοΗ&ηοΙΙυη^εη <3εΓ Α ^ ά ε π ι ί ε άεΓ Ν^ίδδεηδεΙι&Γΐεη ι ιηά άει* Εΐτειτ&τιιτ, Οεΐδΐεδ- χ\ηά δοζΜλνίδδεηδοΙιαίΐϋεΙιε ΚΙ&δδε, Μαΐηζ 1950, Ν γ . 9·

ΟΗ. δίη^εΓ, Α η ε&ϊ1γ ραΓαΙΙεΙ ί ο ίΗε ΗίρροατΣίύε Οατίι, Οβχηβ-

νπ5 8 ( ΐ951) 177 εξ.

Ο ε τ Ε Μ άεδ Ηίρροΐ^πιτεδ. ϋβεπχα^εη ν ο η Ο. δεΙιόηΗεΓ^εΓ,

Ο^τηηαήΗίη 59 (ΐ952) Ι9·

Μ. ΒαεΙίΓη&ηη, ηαώινίν&Ηη^βη άβ$ Ιοίρρο&ναΐΪΞώβη Εί-

άβ5. Είη Ββίίνα£ %ην Οβζώίώΐβ άβν άνϊζΐΐίώβη Εώί&, ϋ ΐδδ. λΧ'ΗΓΖ011Γ£ 1952.

Κ. Όείεΐ ι^πϊοει: , Όβν ΡΙίρροΜναήχώβ Είά, δΐιιΐ±£&Π: 1955 ( α _

νατύπ. 1969).

}. δτεικίεΐ, ΌεΓ Ιαίρροΐντατίδείτιε Ε ΐά, αύα-Ζβίίχώήβ 85 ( ι957)

37


2δ4ΐ εξ.

Δ . Λυπουρλής, Ιπποκρατική ιατρική, Θεσσαλονίκη Ι 9 7 2 , σ.

79 εξ.

Ο ι . υά ι ι εηΛ&εΙεΓ , Έίά άβ$ ΡΕρροΜΓαίβχ, ΌτερΠίπ^ ηηά

Ββάβηίηη^ Κ ό ΐ η 1984.

Ο. Μοΐταπι, II Οίιαταπιεηΐο <ϋ Ιρροαταίε, Κοπιά 1986.

Μ . Σ . Κιαπόκας, Ιπποκράτης ο Κώος - Ιπποκρατικός Όρκος,

Αθήνα 1996.

Ο Δημήτρης Λυπουρλής στο Βαφοπούλειο, Θεσσαλονίκη Ι99&,

σ. 143 εξ.

3δ

Κ Ε Ι Μ Ε Ν Ο - Μ Ε Τ Α Φ Ρ Α Σ Η

39

Όμνυω Απόλλωνα ίητρόν1 και Άσκληπιόν1 και Ύγεί-αν και Πανάκειαν2 και θεούς πάντας τε και πάσας,3 ϊστο-ρας ποιεύμενος, έπιτελέα ποιήσειν4 κατά δΰναμιν και κρίσιν έμην όρκον τόνδε και συγγραψην τήνδε.5

Ήγήσεσθαι6 7 μεν τον διδάξαντα με την τέχνην ταυτην " ' 8 > ~ \ Π' / /) 9 Ί ~ 10 ισα γενετησιν εμοισι, και ριου κοινωσεσσαι, και χρεών χρηίζοντι μετάδοσιν ποιήσεσθαι, και γένος το εξ αυτού ά-δελφοΐς ίσον επικρινέειν άρρεσι, και διδάξειν την τέχνην ταυτην, ην χρηίζωσι μανθάνειν, άνευ μισθού και συγγραφής, παραγγελίης τε και άκροήσιος11 και της λοιπής απά-

4 0

Ορκίζομαι στον Απόλλωνα τον γιατρευτή και στον Ασκληπιό και στην Υγεία και στην Πανάκεια και σ' όλους τους θεούς και σ' όλες τις θεές, και μάρτυρες τους βάζω, πως θα εκτελέσω τον όρκο μου αυτόν κι αυτό μου το συμβόλαιο όσο οι δυνάμεις μου κι η κρίση μου το επιτρέπουν.

Θα τιμώ εκείνον που την τέχνη αυτή μου δίδαξε όσο και τους γονείς μου· στο βιος μου θα τον κάνω κοινωνό, και όταν βρεθεί σε ανάγκη, απ' τα δικά μου θα του δίνω* τους γιους του θα τους λογαριάζω αδερφούς μου και την τέχνη αυτή θα τους διδάξω -αν θέλουν να τη μάθουν- χωρίς μισθό και δίχως έγγραφο συμβόλαιο. Στις οδηγίες τις γραπτές ή στις προφορικές διδασκαλίες και στις υπόλοιπες κάθε λογής καθοδηγήσεις δι-

41


σης μαθήσιος μετάδοσιν ποιήσεσθαι υίοΐσι τε έμοΐσι και τόΐσι του έμε διδάξαντος και μαθ?]ταΐσι συγγεγραμμένοις τε και ώρκισμένοις νόμω ίητρικω,12 άλλω δε ούδενί.

Αιαιτήμασί τε χρήσομαι επ' ώφελείη καμνόντων κατά δύναμιν και κρίσιν έμήν13 επί δηλήσει δε και άδικίη14

εΐρξειν.15

Ου δώσω δε ουδέ φάρμακον ούδενί αιτηθείς θανάσιμον16

ουδέ ύφηγήσομαι συμβουλίην τοιψδε' ομοίως δέ ουδέ γυ-ναικί πεσσόν φθόριον δώσω.17 άγνώς δέ και όσίως18 διατηρήσω βίον τον εμόν και τέχνην την εμήν.19

Ού τεμέω δέ ουδέ μην λιθιώντας,20 εκχωρήσω δέ έργά-τησιν άνδράσι πρήξιος τησδε.

Ές οικίας δέ όκόσας αν έσίω, έσελεύσομαι έπ9 ώφελείη καμνόντων21 έκτοςέών πάσηςάδικίης22έκουσίηςκαί φθο-ρίης της τε άλλης και αφροδισίων έργων23 έπίτε γυναικείων σωμάτων και ανδρείων ελευθέρων τε και δούλων.

(Ά δ' αν έν θεραπείη η ΐδω ή ακούσω, ή και άνευ θερα-

42

ΟΡΚΟΣ

καίωμα να έχουν θ' αφήνω μόνο τους δικούς μου γιους, τους γιους του διδασκάλου μου, και μαθητές που με συμβόλαιο και όρκο -κατά το έθος των γιατρών- θα έχουν δεθεί μαζί μου" άλλον κανέναν.

Συνταγές θα δίνω ιατρικές που θά 'ναι -όσο από τη δύναμη και τη δική μου κρίση εξαρτάται- μόνο για το καλό του αρρώστου, και θα φυλάγομαι μη δώσω συνταγή για το κακό ή για να βλάψω.

Και να μου το ζητήσουν, φάρμακο θανατηφόρο σε κανέναν δεν θα δώσω, κι ούτε θα βγει από μένα μια τέτοια συμβουλή* ούτε θα δώσω σε γυναίκα φάρμακο να καταστρέψει τον βλαστό της. Αγνή και καθαρή θα φυλάξω τη ζωή μου και την τέχνη μου.

Δεν θα εγχειρίσω ούτε και άνθρωπο που υποφέρει από πέτρα* έργα τέτοια θα τα αφήνω σε ανθρώπους που είναι σ' αυτά εξασκημένοι.

Σ ε όποια σπίτια θα μπαίνω, για το καλό θα μπαίνω των αρρώστων. Θα μένω μακριά από κάθε αδικία θεληματική και από κάθε βλάβη* ιδίως θα μένω μακριά από κάθε πράξη αφροδισιακή πάνω σε σώματα γυναικεία ή ανδρικά ελεύθερων ή σκλάβων.

Όσα ασκώντας το επάγγελμα μου θα δω ή θ' ακού

σω -ας είναι και πέρα από το επάγγελμα μου, στην

43


πείης κατά βίον ανθρώπων, α μή χρή ποτε έκλαλέεσθαι εξω, σιγήσομαι24 άρρητα ήγευμενος είναι τα τοιαύτα.

Όρκον μεν ουν μοι τόνδε25 έπιτελέα ποιέοντι και μή συγχέοντι εΐη έπαυρασθαι και βίου και τέχνης δοξαζομένω παρά πάσιν άνθρώποις ές τον αείχρόνον παραβαίνοντι δέ και έπιορκέοντι τάναντία τουτέων.26

44

ΟΡΚΟΣ

αναστροφή μου με τους ανθρώπους- που δεν θα πρέπει ποτέ στους έξω να κοινολογηθούν, θα τα σκεπάζω με τη σιωπή μου: μυστικά θα τα θεωρώ, που κανείς δεν πρέπει γ ι 'αυτά να μιλά.

Όσο τον όρκο μου αυτόν θα τον κρατώ και δεν θα τον πατάω, άμποτε να χαίρομαι τη ζωή μου και την τέχνη μου, έχοντας πάντα καλό όνομα ανάμεσα στους ανθρώπους· αν όμως παραβώ τον όρκο μου και τον πατήσω, να μου συμβούν ακριβώς τα αντίθετα.

45

ΣΧΟΛΙΑ

ι . Η αρμοδιότητα του Απόλλωνα σε θέματα ιατρικά ήταν μία

μόνο από τις ιδιότητες του: η επίκληση του Απόλλωνα στο ση

μείο αυτό του Όρκου γ ίνεται με αυτή μόνο την ιδιότητα του: εί

ναι η ιδιότητα που τον έκανε πατέρα του Ασκληπιού. - Η λέξη

ιατρόςΖιν φαίνεται να έχει ακόμη εδώ το « επαγγελματ ικό» της

περιεχόμενο, αυτό που την έκανε ουσιαστικό: είναι φανερό ότι η

λέξη λειτουργεί ακόμη ως επίθετο (με τα επίθετα σε -τρός χα

ρακτηρίζονται τα πρόσωπα που έχουν την ικανότητα να κάνουν

αυτό που δηλώνει το ρηματικό θέμα από το οποίο παράγονται).

Σ τ α Ομηρικά έπη, ε ίτε αυτά καθρεφτίζουν την εποχή του ποι

ητή τους (± 8ος~7ος αι. π .Χ . ) ε ίτε καθρεφτίζουν την εποχή των

ηρώων του (± 12ος αι. π . Χ . ) , η ιατρική έχει ακόμη απολύτως

θρησκευτικό χαρακτήρα: η οργή των θεών είναι η αποκλειστική

σχεδόν αιτία που προκαλεί τις αρρώστιες στους ανθρώπους* στα

χέρια των θεών βρίσκεται και η θεραπεία τους. Κάθε θεός μπο

ρεί να βοηθήσει τον άρρωστο, ορισμένοι όμως θεοί σχετίζονται

αμεσότερα με την υγεία και την ίαση. Γιατρός των θεών είναι

στην Ιλιάδα ο Παιήων, αργότερα όμως το όνομα αυτού του θε

ού έγινε επωνύμιο άλλων θεών* στην πραγματικότητα στους

άλλους αυτούς θεούς αποδόθηκαν μ ε τον καιρό οι δικές του θε

ραπευτικές ιδιότητες. Θεός όμως της ιατρικής έγινε -από πολύ

νωρίς- κυρίως ο Απόλλωνας. Μερικά από τα επίθετα που συνο

δεύουν το όνομα του υποδηλώνουν ακριβώς την ιδιαίτερη σχέ

ση αυτού του θεού με την υγεία, την αρρώστια και την ίαση:

'Αχέσιος(από το ρήμα άκεομαιπου σήμαινε «θεραπεύω») , 'Αλε-

46

ΟΡΚΟΣ

ξίκακος (- αυτός που διώχνει το κακό), Αποτρόπαιος (= αυτός

που αποτρέπει, που διώχνει το κακό), Έπικούριος (- που έρχε

ται σε βοήθεια), Ιατρός, Παιάν {Παιών\ Σωτήρ. Αργότερα οι

γιατροί θα ορκίζονται στο όνομα του, για να βεβαιώσουν με τον

πιο επίσημο τρόπο την εμμονή τους στις αρχές του υψηλού λει

τουργήματος τους. Ιδιαίτερες σχέσεις με την ιατρική έχουν επί

σης: α) ο Ήφαιστος: από αρχαίους σχολιαστές των ποιημάτων

του Ομήρου μαθαίνουμε ότι η ίαση του φοβερού έλκους που ε ίχε

προκαλέσει στον Φιλοκτήτη το δάγκωμα ενός φιδιού θεωρού

νταν στην αρχαιότητα έργο των ιερέων του Ηφαίστου, που ήξε

ραν να χρησιμοποιούν την Λημνίανβώλον, το χώμα πάνω στο

οποίο ε ίχε πέσει οΉφαιστος όταν ο Δίας τον κατακρήμνισε από

τον Ό λ υ μ π ο * β) η Ήρα, η Ά ρ τ ε μ η , η Αθηνά: και οι τρεις βοη

θούν τις γυναίκες στη γέννηση και στην ανατροφή των παιδιών

τους* γ ) η Ειλείθυια, η κατεξοχήν θεά του τοκετού. - Μ ε θερα

πευτικές ιδιότητες είναι προικισμένοι και ορισμένοι ήρωες-ημί-

θεοι. Σ τ ο ν ποιητή της Οδύσσειας είναι π .χ . γνωστό το όνομα

του Μελάμποδα, που κατά τον μυθογράφο Απολλόδωρο ήταν

ο πρώτος που ανακάλυψε «τψ δια φαρμάκων και καθαρμών θε-

ραπείαν»· ήταν επίσης αυτός που πρώτος χρησιμοποίησε τον

μαύρο ελλέβορο {μελαμπόδιον), ένα φάρμακο που οι αρχαίοι

Έ λ λ η ν ε ς το χρησιμοποιούσαν σε πολλές αρρώστιες, ιδίως όμως

στην παραφροσύνη. Απόγονος του Μελάμποδα ήταν ο Αμφιά

ραος, που λατρευόταν στον Ωρωπό: στο ιερό του οι άνθρωποι έ

βρισκαν τ η θεραπεία τους από διάφορες αρρώστιες με την εγκοί-

μηση στο ιερό του, με το λουτρό στα ψυχρά νερά μιας πηγής, με

την αποχή από κάθε είδους τροφή για ένα ορισμένο χρονικό διά

στημα. Η εγκοίμηση και η νηστεία ήταν τα βασικότερα στοιχεία

στη θεραπευτική α γ ω γ ή που εφαρμοζόταν στο ιερό και ενός άλ-

47


λου χθόνιου δαίμονα, του Τροφώνιου, σε ένα «άντρον» κοντά

στη Λεβαδειά.

Μ ε τον καιρό όμως όλους αυτούς τους θεραπευτές θεούς και η

μίθεους, ακόμη και τον ίδιο τον Απόλλωνα, τους παραμέρισε έ

νας θεός που η λατρεία του απλώθηκε σέ όλη την Ελλάδα, η

πειρωτική και νησιωτική, καθώς και στη Μ . Ασία, και έγινε αρ

γότερα, σε όλη την έκταση της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, ο μέ

γας αντίπαλος και αυτού ακόμη του ιδρυτή της χριστιανικής

θρησκείας. Πρόκειται για τον Ασκληπιό.

Τ ο όνομα του θεού έμεινε ως τις μέρες μας ανετυμολόγητο.

Δ ί π λ α στον τύπο Ασκληπιός συναντούμε -σε διαλέκτους- και

τους τύπους Αίσκλαπιός (Άργος ) , Αίσχλαβιός (σε επιγραφή μ ε

κορινθιακή γραφή), Ασχλαπιός (Βοιωτία), Αίγλαπιός και Α-

γλαπιός (Λακωνία), Ασκαλαπιός, (Θεσσαλία), Ασκαλπιός (Γόρ-

τυνα). Δ ε ν υπάρχει αμφιβολία ότι γιοι τ η διαμόρφωση των τύ

πων αυτών σημαντικό ρόλο έπαιξαν τελικά οι ιδιαίτεροι φωνη

τικοί νόμοι που ίσχυαν στους επιμέρους τόπους* μαζί όμως α

σφαλώς και οι παρετυμολογίες, οι λαϊκές δηλαδή ετμολογίες.

Προσπάθειες να ετυμολογηθεί το όνομα του θεού έγιναν πολλές

(βλ. Τ^βαΙβησγοΙοράάίβ II 2, στ. 1642 εξ.)* εδώ αξίζει να μνημο

νευθεί η ετυμολογία που πρότεινε ο Η . Ο ϊ έ ^ ο ί τ ε (με συνεργά

τες του τους Κ. Οοοδδεηδ και Μ. Μαίΐ ι ίε ι ι) : ΑχοΙβρίοχ, ΑροΙΙοη

ΞιηίηώβΗϊ βί Κΐίάνα, Βρυξέλλες Ι949> Σύμφωνα με την ετυμο

λογία αυτή το όνομα του θεού πρέπει να σχετίζεται με τις λέξεις

σκάλοφ, άσπάλαξτ\ σπάλαξχα,ι επομένως ο Ασκληπιός πρέπει

να ήταν ένας θεός -τυφλοπόντικας, ένας χθόνιος θεός. Τ α σημα

ντικότερα από τα επιχειρήματα με τα οποία υποστηρίχθηκε η

άποψη αυτή ήταν: α) ο τυφλοπόντικας κατε ίχε μια πολύ σημα

ντική θέση στη λαϊκή ιατρική και θεραπευτική* β) η Θόλος, ένα

48

ΟΡΚΟΣ

από τα βασικά κτίρια του Ασκληπιείου της Επιδαύρου, θυμίζει

- μ ε τον τρόπο της κατασκευής τ ο υ - τ η φωλιά του τυφλοπόντι

κα: γύρω από έναν κεντρικό χώρο ένα πλήθος από στοές που ε

πικοινωνούν μεταξύ τους. Τ α επιχειρήματα αυτά φαίνονται εκ

πρώτης όψεως πειστικά, τελικά όμως η ετυμολογία του Ογ6-

£θΐΓ€ και των συνεργατών του δεν ικανοποίησε τους ειδικούς

ερευνητές, κυρίως γ ιατί , όπως - σ ω σ τ ά - τονίσθηκε, η ετυμολο

γία αυτή δεν μπορεί να αποδειχθεί με γραπτές μαρτυρίες* οι

ποικίλες άλλωστε μορφές μ ε τις οποίες παρουσιάζεται το όνομα

του θεού ελάχιστη παρουσιάζουν ομοιότητα με τις ποικίλες επί

σης μορφές με τις οποίες παρουσιάζεται το αρχαίο όνομα του

τυφλοπόντικα.

Σ τ ο ν Ό μ η ρ ο ο Ασκληπιός είναι ένας άμΰμων ίητήρ, ένας άμε-

μπτος θεραπευτής, από τους πολλούς και αυτός που διδάχθη

καν φάρμακα από τον Κένταυρο Χείρωνα, είναι όμως φα

νερό ότι δεν είναι ακόμη θεός* στον Ό μ η ρ ο ο Ασκληπιός δεν εί

ναι παρά ένας απλός ηγεμόνας, από τους πολλούς της Θεσσα

λίας. Ο Ησίοδος μας διέσωσε έναν παλιό, θεσσαλικό, καθώς

φαίνεται, θρύλο: Ο Απόλλωνας ερωτεύθηκε την όμορφη Κορω

νίδα, την κόρη του Λαπίθη Φλεγύα, η Κορωνίδα όμως, φέρο

ντας μέσα της τον καρπό του έρωτα του θεού, υποχρεώθηκε α

πό τον πατέρα της να δεχτεί να παντρευτεί τον Τσχυ , τον ξά

δερφο της. Ό τ α ν ο Απόλλωνας πληροφορήθηκε το νέο, σκότω

σε οργισμένος με τα βέλη του τον Τσχυ, και η Ά ρ τ ε μ η τόξευσε

την Κορωνίδα. Ό τ α ν όμως ο Απόλλωνας είδε το κορμί της α

γαπημένης του πάνω στην πυρά, άνοιξε την κοιλιά της και έ

βγαλε ζωντανό από μέσα της τον Ασκληπιό. Αμέσως τον πα

ρέδωσε στον Χείρωνα. Κοντά στον φημισμένο Κένταυρο ο Α

σκληπιός έγινε ένας έξοχος γιατρός, που όχι μόνο θεράπευε με

49


γητειές, φάρμακα και εγχειρίσεις τους αρρώστους, αλλά ανά

σταινε και νεκρούς, ώσπου ο Δίας τον κατακεραύνωσε, όταν ο

Πλούτωνας του παραπονέθηκε πως εξαιτίας του Ασκληπιού

άρχισαν πλέον να μένουν έρημα τα δώματα του. Είναι φανερό

ότι στον θρύλο αυτό (που τον ξαναβρίσκουμε, με ελαφρές πα

ραλλαγές, και στον Πίνδαρο) ο Ασκληπιός δεν είναι ακόμη θε

ός* είναι, βέβαια, γιος θεού, όμως παρ' όλα αυτά θνητός ακόμη.

Δεν συμβαίνει το ίδιο σε μεταγενέστερους μύθους, σ' εκείνον

π.χ . που μιλάει για τ η γέννηση του Ασκληπιού στην Επίδαυρο:

η Κορωνίδα, που ήρθε εκεί ακολουθώντας τον πατέρα της, γέν

νησε κρυφά τον καρπό των ερώτων της με τον Απόλλωνα, ό

ταν όμως ένας βοσκός ανακάλυψε στο Μύρτιον όρος το έκθετο

βρέφος, από τ η λ ά μ ψ η που άστραφτε από το παιδί αντιλήφθηκε

τ η θεϊκή του ιδιότητα* σε λ ίγο από το στόμα του βοσκού απλώ

θηκε παντού η ευχάριστη είδηση ότι το νεογέννητο παιδί θερά

πευε κάθε αρρώστια των ανθρώπων.

Πώς όμως ο Ασκληπιός έγινε ο κατεξοχήν θεός της ιατρικής,

αυτό θα πει: πώς ο γιος του Απόλλωνα πέτυχε να επισκιάσει ό

λους τους άλλους θεούς-γιατρούς, ακόμη και τον ίδιο τον πατέ

ρα του; Οι γνώμες των ειδικών ερευνητών διχάστηκαν σ' αυτό

το σημείο. Γ ια άλλους (πβλ. I I ν. ^ΙΙαπιολνΐτζ-ΜοεΙΙεηάοΓίζ I-

$βΙο$ νοη ΤϋρίάαΗτοχ, Β ο ή ί η 1886, σ. 96 εξ.) ο Ασκληπιός δεν

ήταν αρχικά παρά μια χθόνια θεότητα στη Θεσσαλία (κάτι σαν

τον Αμφιάραο ή τον Τροφώνιο), που με τον καιρό κατάντησε έ

νας απλός ήρωας, αργότερα όμως, σχεδόν τυχαία, αποκατα

στάθηκε στη θεϊκή του ιδιότητα: στους Θεσσαλούς οφείλεται η

ε ισαγωγή του χθόνιου αυτού δαίμονο', στην Πελοπόννησο* από

την Πελοπόννησο απλώθηκε ύστερα παντού. Ά λ λ ο ι όμως ερευ

νητές δέχονται ως πιο σωστή τ η γ ν ώ μ η που υποστήριξαν οι

50

ΟΡΚΟΣ

Ειηπια και ΕιιοΚνίξ Εθε ίδ ΐ ε ΐη (στο δίτομο έργο τους ΑχοΙβρΐη*.

Α ΟοΙΙβούοη αηά Ιηίβτρνβΐαήοη ο/ ώβ Τβχήϊκοηϊβ^ Β^ΙϋπιοΓε

1945)· Σύμφωνα με αυτήν, «ο Ασκληπιός, ο άμΰμων ίητήρ του

Ομήρου, δεν άργησε να γίνει ο προστάτης των γ ι α τ ρ ώ ν αν λοι

πόν λάβουμε υπόψη μας πως για πολλούς αιώνες οι γιατροί α

σκούσαν το έργο τους ως περιοδευτές, θα κατανοήσουμε ασφα

λώς πως τ ίποτε άλλο δεν θα μπορούσε να τους εφοδιάζει καλύ

τερα με το κύρος που χρειάζονταν στις περιοδείες τους όσο η

πλαστή άποψη ότι οι γιατροί είναι απόγονοι του ήρωα Ασκλη

πιού· και αυτό είναι στην πραγματικότητα το περιεχόμενο του

όρου Άσχληπιάδαι: όχι ιερείς, αλλά απόγονοι του ήρωα Ασκλη

πιού* στην πραγματικότητα ο Ασκληπιός δεν θεράπευε αρρώ

στους, απλώς προστάτευε τους γιατρούς, και εκείνοι θεράπευαν

τους αρρώστους ορθολογιστικά* οπωσδήποτε, στην ψυχή του

λαού ο ήρωας, ο προστάτης των γιατρών, ταυτιζόταν όλο και

πιο πολύ μ ε την ιατρική, ώσπου έγινε ο κατεξοχήν γιατρός* η

θεοποίηση του πρέπει να συντελέσθηκε γύρω στα τ έλη του 6ου

αι. π . Χ . και κατά πάσα πιθανότητα στην Επίδαυρο» . Από την

Επίδαυρο η λατρεία του νέου θεού άρχισε να ξαπλώνεται με α

στραπιαία ταχύτητα* περισσότερους από τετρακόσιους ναούς

και ιερά ε ίχε αφιερώσει η αρχαιότητα στον Ασκληπιό* μερικά α

πό αυτά λειτουργούσαν ακόμη στον 6ο αι. μ .Χ . Τ α ονομαστό

τερα πάντως Ασκληπιεία ήταν της Επιδαύρου, της Αθήνας, της

Τρίκκης, της Κ ω , της Περγάμου. Οι άρρωστοι προσέρχονταν

ζητώντας από τον θεό να θεραπεύσει τις αρρώστιες τους, και ε

κείνος παρουσιαζόταν στα όνειρα τους και υποδείκνυε τ η θερα

πεία που έπρεπε να εφαρμόσουν. Τ α περισσότερα από τα μεγά

λα Ασκληπιεία ήταν ολόκληρα συγκροτήματα κτιρίων, που χρη

σίμευαν για τ η στέγαση και τ η νοσηλεία των αρρώστων, δεν έ-

5ΐ


λειπαν όμως από τα Ασκληπιεία και τα ιδρύματα που χρησί

μευαν για την ψυχαγωγία των αρρώστων και των συγγενών

τους: θέατρα, ωδεία, ιππόδρομοι, στάδια κλπ. Η επικοινωνία

του αρρώστου μ ε τον θεό γινόταν στο άβατον εκεί πρέπει να γ ι

νόταν η έγχοίμησις. Σ ε ειδικές πλάκες συνήθιζαν να αναγράφουν

το ιστορικό των διαφόρων περιπτώσεων και τις θεραπείες των

αρρώστων. Ό τ α ν ο περιηγητής Παυσανίας (2ος αι. μ .Χ . ) επι

σκέφθηκε το Ασκληπιείο της Επιδο;ύρου, είδε εκεί έξι τέτοιες

πλάκες. Μ ε ενδιαφέρον διαβάζουμε κι εμείς σήμερα σε τέτοιου

είδους πλάκες -όσες μας διάσωσε η τ ύ χ η - για τις αρρώστιες που

έβρισκαν τ η θεραπεία τους στα ιερά του Ασκληπιού* οι κυριότε

ροι επισκέπτες των Ασκληπιείων ήταν αυτοί που υπέφεραν από

χρόνιες, ανίατες ή δυσίατες, αρρώστιες. Ιδού μερικά παραδείγ

ματα από την Επίδαυρο:

« Ο Ερμόδικος από τ η Λάμψακο ήταν παράλυτος. Ο θεός τον

γιάτρεψε την ώρα της εγκοίμησης και τον διέταξε να βγε ι και να

φέρει στο ιερό μια πέτρα, την πιο μ ε γ ά λ η που μπορούσε. Κ ι ε

κείνος πήγε και έφερε την πέτρα.που ήταν μπροστά στο άβατο.»

«Κάποιος ε ίχε π λ η γ ή μέσα στην κοιλιά του. Αυτός είδε την

ώρα της εγκοίμησης ένα όνειρο. Του φάνηκε πως ο θεός διέτα

ξε τους υπηρέτες που τον ακολουθούσαν να τον πιάσουν και να

τον κρατήσουν για να ανοίξει την κοιλιά του, κι εκείνος προσπα

θούσε να ξεφύγει, εκείνοι όμως τον έπιασαν και τον έδεσαν πά

νω στο τραπέζι, και τότε ο Ασκληπιός του έσκισε την κοιλιά,

του έκοψε την π λ η γ ή και τον έραψε πάλι* τότε λύθηκαν και τα

δεσμά του. Ύστερα από όλα αυτά βγήκε υγιής, και το δάπεδο

του άβατου γέμισε από αίμα.»

« Ο Ηραιέας από τ η Μυτ ιλήνη δεν ε ίχε τρίχες στο κεφάλι, εί

χ ε όμως πολλές στο πιγούνι. Ό λ ο ι τον πείραζαν κι αυτός ντρε-

52

ΟΡΚΟΣ

πόταν, ώσπου αποφάσισε να ρθει να κοιμηθεί στο ιερό του θεού.

Ο θεός τού έχρισε με ένα φάρμακο το κεφάλι, και το κεφάλι του

έβγαλε τρίχες.»

Ευγνώμονες οι θεραπευόμενοι δεν παρέλειπαν να αφιερώνουν

στον θεό ομοιώματα των άρρωστων μελών τους που γιατρεύ

τηκαν. Αυτή η εκδήλωση της ευσέβειας και της ευγνωμοσύνης

τους ήταν την ίδια στ ιγμή και μια μαγ ική πράξη: ο θεός θα προ

στάτευε στο εξής τα μ έ λ η αυτά από μια καινούργια αρρώστια.

[ Π β λ . Δ η μ . Λυπουρλής, Ήν ποτε. Τρεις «ιστορίες» αρχαίας

ελληνικής καθημερινότητας, Θεσσαλονίκη ι α ° 8 , σ · 15 ε ? · ]

2. Θεά, Κόρη του Ασκληπιού και της Ηπιόνης. Αδέρφια της ο

Μαχάων, ο Ποδαλείριος, η Ιασώ, η Ακεσώ, η Α ί γ λ η , η Ύ γ ί ε ι α

(ο τύπος Υγεία, μεταγενέστερος και ιωνικός (;), είναι συχνός σε

μ η αττικές επιγραφές, βλ. Χ . Χαριτωνίδης, Ποίκιλα Φιλολογι-

##Γ2θθ-2θ2'). Τ ο όνομα της σημαίνει «αυτή που θεραπεύει τα

πάντα» . Οι ειδικοί αναρωτήθηκαν αν πρόκειται για μια αρχικά

αυτοτελή θεότητα που βρήκε αργότερα τ η θέση της στον κύκλο

του Ασκληπιού* το ερώτημα έμεινε μάλλον αναπάντητο.

3· Είναι φανερό ότι μ ε τ η γεν ική αυτή επίκληση ο Όρκος

παίρνει ιδιαίτερα πανηγυρικό χαρακτήρα: στην πραγματικότητα

η φράση αυτή υποδηλώνει, όπως σωστά σημείωσε ο ΟείςΙΐξΓα-

σ£Γ, τ η θεληματική υποταγή του ορκιζόμενου σε όλες εκείνες τις

δυνάμεις που μπορούν να γίνουν μάρτυρες του όρκου του. (Γ ια

τα στοιχεία που ξαναγυρίζουν τυπικά στην αρχή και στο τέλος

των αρχαίων ελληνικών όρκων βλ. : Ε . ΖΐεοαΠίι , Ό β ΐωνβίίίναη-

άο ίη ίητβ Οταβω 6[Ηαβ5ύοηβ5, Ο ό ΐ ΐ ί η ^ ε η 1892- του ίδιου το

άρθρο «Εί<3» στην Ρ^βαΙβησ^οΙοραάϊβ V 2, στ. 2076 εξ." Ε. Οί ΐ ,

Ββίΐτά^β %ΐίτ Κβηηίηϊ* άβ$ ^ήβώίζώβη Ρϋάβχ, Εε ίρζΪ£ 1896· Κ.

ΗΐΓζεΙ, ΌβτΈίίά. Ββίίτά&β %η ςβιηβτ Οβχώίώΐβ, Εε ίρζ ί§ 1902.)

53


4· Ό π ω ς πρόσεξε ήδη ο Όάάι^ή&οΐ, δεν είναι σπάνιο στον

Όρκο το φαινόμενο, ο λόγος να ξεκινά μ ε μιαν ορισμένη σύντα

ξη, και ξαφνικά, από ένα ορισμένο σημείο και ύστερα, η σύντα

ξη αυτή να εγκαταλείπεται και ο λόγος να μην παρουσιάζει πια

συντακτική συνέπεια με τα προηγούμενα. Παράδειγμα: 0 Όρκος

αρχίζει με απαρέμφατα, που όλα τους εξαρτώνται από το ρήμα

όμνΰω"ί\ σύνταξη αυτή συνεχίζεται ως το άλλω δέ ούδενί, ύστε

ρα όμως εγκαταλείπεται , γ ια να αντικατασταθεί με κύριες, ανε

ξάρτητες προτάσεις.

5· Ποιο είναι ακριβώς το περιεχόμενο της λέξης συγγραφή σ'

αυτό το χωρίο, είναι ένα από τα ερωτήματα που προκάλεσαν

πολλές δυσκολίες στους μελετητές του Όρκου. Ορισμένοι ερευ

νητές μίλησαν για ειδικό συμβόλαιο που υπογραφόταν -ανεξάρ

τητα από τον όρκο— από τον μαθητή και τον δάσκαλο. Δεν εί

μαι πρόθυμος να δεχτώ αυτή τ η γ ν ώ μ η : δεν ήταν τόσο η ε ιδική

συμφωνία μ ε τον δάσκαλο που καθόριζε τις υποχρεώσεις του

αυριανού γιατρού* η ανάληψη υποχρεώσεων ήταν πιο πολύ α

ποτέλεσμα της εισόδου και της ένταξης σε έναν επαγγελματ ικό

κύκλο μ ε συνολικότερα καθορισμένη ηθική. Ε ί μ α ι λοιπόν προ

θυμότερος να δεχτώ ότι πρόκειται γ ια το ίδιο το κείμενο του

Όρκου, όπου καθορίζονται όλοι οι κανόνες όσους θα έχει την υ

ποχρέωση να τηρήσει ο γιατρός. - Π ι σ τ ε ύ ω ότι η λέξη συμβό

λαιο είναι η καταλληλότερη για την απόδοση της αρχαίας ελ

ληνικής λέξης συγγραφή στη δική μο:ς γλώσσα.

6. Σ τ η ν παράδοση φέρονται οι αόριστοι ήγήσασθαι, κοινώσα-

σθαι, ποιήσασθαι, είναι όμως γνωστό ότι από το ρήμα ομνυμι ε

ξαρτώνται -κανονικά- απαρέμφατα χρόνου μέλλοντα, σπάνια

ενεστώτα, και ακόμη σπανιότερα αορίστου μ ε το αν. Δεν απο

κλείεται βέβαια και η σύνταξη του ρήματος ομνυμι μ ε απαρέμ-

54

ΟΡΚΟΣ

φατο αορίστου, είναι όμως φανερό ότι στην περίπτωση αυτή ο

ορκιζόμενος βεβαιώνει απλώς μ ε τον όρκο του κάτι που έγινε.

Προτ ιμώ λοιπόν να συμφωνήσω με τον }οηεδ , που ακολουθώ

ντας παλαιούς εκδότες (Ορδοροει ίδ, Ηαιτ ιώΐδ , ν&η άετ ϋ η ά ε η )

αποκατέστησε στο κείμενο τα απαρέμφατα χρόνου μέλλοντα.

Ά λ λ ω σ τ ε , και τα αμέσως επόμενα απαρέμφατα μέλλοντα {έπι-

κρινέειν, διδάξειν κλπ.) υποδεικνύουν, πράγματι , αυτήν την α

ποκατάσταση.

7· Τ ι είναι που καθορίζει τις υποχρεώσεις που αναλαμάνει στο

σημείο αυτό του ^ Λ Τ Ο ^ ο νέος γιατρός, και ποιο το πραγματι

κό περιεχόμενο των υποσχέσεων που δίνει ; Η κοινότερα απο

δεκτή σήμερα γ ν ώ μ η είναι ότι ο μαθητής συνδέεται εδώ με την

οικογένεια του δασκάλου του με σχέση υιοθεσίας, αυτό θα πει ό

τι ο δάσκαλος μετατρέπεται για τον μαθητή του σε θετό πατέρα*

έτσι —για να χρησιμοποιήσουμε τ η διατύπωση του Εάείδΐεΐη—

«στο σημείο αυτό δημιουργείται μεταξύ δασκάλου και μαθητή

η πιο στενή και η πιο ιερή σχέση που μπορεί κανείς να φαντα

σθεί ανάμεσα σε ανθρώπους, και αυτό γίνεται όχι για κανέναν

άλλο λόγο παρά γιατί ο μαθητής μυήθηκε από αυτόν τον άν

θρωπο στην τ έ χ ν η » . Πώς εξηγείται η δημιουργία αυτής της τό

σο στενής σχέσης; Οι περισσότεροι από τους ερμηνευτές του

Όρκου έδωσαν την ακόλουθη εξήγηση: Σ τ η ν Ελλάδα υπήρχε

—τις παλιότερες εποχές- η συνήθεια, η κάθε τέχνη να περνάει α

πό πατέρα σε γ ιο , αυτό θα πει πως αρχικά η κάθε οικογένεια ή

ταν ένα είδος κλειστής επαγγελματικής συντεχνίας* το ίδιο συ

νέβαινε και στην ιατρική, που ήταν και αυτή μια από τις τέχνες*

κάποτε όμως οι κλειστοί αυτοί κύκλοι άρχισαν να διευρύνονται*

οι τεχνίτες -στην περίπτωση μας οι γ ιατροί- δέχονταν πια να

διδάξουν την τέχνη τους και σε άλλους μαθητές, που δεν ανή-

55


καν στη δική τους οικογένεια* οι νέοι αυτοί μαθητές έπρεπε - α

ντάλλαγμα για ό,τι τους προσφερόταν-τ να αναλαμβάνουν όλες

τις υποχρεώσεις που είχαν τα παιδιά του δασκάλου: στην πραγ

ματικότητα, έπρεπε να γίνονται μ έ λ η της οικογένειας του δα

σκάλου μ ε υιοθεσία. Πρώτος ο ]οηεδ υπέδειξε {ΗίρροΰΓαΐβχ,

ΕοεΒ Ο&δδίααΐ Ε&Γθτγ, τόμ. I, σ. 293) ότι ο ίδιος ο Όρκος δεν

προσφέρει το παραμικρότερο στήριγμα για την άποψη ότι μ ε το

συμβόλαιο αυτό δένεται ο μαθητής μ ε κάποια συντεχνία* το μό

νο που φαίνεται εδώ καθαρά είναι ότι ο μαθητής δένεται με τον

δάσκαλο του και με την οικογένεια του δασκάλου του. Τ η ν ίδια

γ ν ώ μ η υποστήριξε αργότερα και ο Εάε ίδ ΐ ε ίη : το συμβόλαιο που

έχουμε στον Όρκο δεν έχει καμιά σχέση με οικογένεια-συντε

χνία γ ι α τ ρ ώ ν μ ιλάε ι μόνο για τον μαθητή και τον δάσκαλο

του* πουθενά στον Όρκο δεν γίνεται λόγος για οικογενειακά-

συντεχνιακά συμφέροντα. Αν λοιπόν όσα διαβάζουμε στον Όρ

κο δεν σημαίνουν άλλο παρά, ότι ο μαθητής γίνεται θετός γιος

του δασκάλου του» , «ήταν άραγε ποτέ μια τέτοιου είδους σχέ

ση κάτι το συνηθισμένο στην Ε λ λ ά δ α ; » . Τ ο ερώτημα το έθεσε

ο Εάείδ ΐε ίη* ο ίδιος αναζήτησε και την απάντηση: «στους Π υ

θαγορείους του 4ου αι. π. Χ . φαίνεται πως υπήρχε η συνήθεια να

τιμούν τους δασκάλους τους σαν θετούς πατέρες τους»* το συ

μπέρασμα ήταν πια για τον Εάείδΐε ία φυσικό: το συμβόλαιο που

διαβάζουμε στον Όρκο πρέπει να είναι στο σύνολο του επηρεα

σμένο από την πυθαγορική φιλοσοφία.

8/ «γενέτησιν οι μεν τοις γονεοσιν, οι δέ συγγενέσιν» (Ερω-

τιανού απόσπ. 6ο Ν.).

9· Ο Εοΐείδΐεΐη αρνήθηκε ότι με τ η λέξη βίος είναι δυνατό να

εννοούνται εδώ τα μέσα που έχει κανείς για να ζήσει, τα εισο

δήματα του, η περιουσία του, και έδωσε στις λέξεις αυτές το νό-

56

ΟΡΚΟΣ

ημα: «θα ζήσω τ η ζωή μου από κοινού μαζί του» ( « ί ο Ηνε Γηγ

1ΐ£ε ΐ η ρ&ΓίηεΓδΗίρ λνίΐΐι Ηϊτη»). Είναι όμως φανερό ότι δύσκολα

θα μπορούσε να υποστηριχθεί -όπως το ήθελε ο Ε ά ε ί δ ΐ ε ϊ η - ότι

η λέξη βίος έχει εδώ υποχρεωτικά τ η σημασία που έχει παρα

κάτω (στις παραγράφους 4 και γ).

Ι Ο . Η λέξη χρέος δεν έχει εδώ τ η γνωστή μας σημασία (= ο

φειλή* έτσι ερμήνευσε τ η λέξη ο Ε . Ζ ί εβ ί ΐ τώ, £)#.Γ ^ήβώίχώβ

νβτβίη5ΐνβ$βη^ Εε ΐρζΐ^ 1 8 9 6 , σ. 97)* στο χωρίο μας με τ η λέξη

χρέος δηλώνεται καθετί το χρήσιμο και ωφέλιμο.

ι ι . Ποια είναι η αληθινή σημασία των όρων που χρησιμο

ποιούνται εδώ; Σ ε όλους τους ερμηνευτές του " φ * ^ το ερώτη

μα προκάλεσε μεγάλες δυσκολίες. Και ήταν τόσο αποκαρδιωτι

κά τα αποτελέσματα των σχετικών συζητήσεων, ώστε ο }οηεδ ,

συνοψίζοντας θαρρείς και επισκοπώντας τις ως τις μέρες του συ

ζητήσεις, διατύπωσε τ η δική του γ ν ώ μ η μ ε τον ακόλουθο τρόπο

(Τύβ Όοΰίοτ'ϊ Οαώ, σ. 4 3 σημ. ι ) : « Ε ί μ α ι βέβαιος ότι όλοι οι

ειδικοί επιστήμονες θα βρουν τ η διαίρεση της διδασκαλίας σε

παραγγελίην, άχρόησιν και λοιπή νμάθησιν περίεργη και ασυνή

θ ιστη» . Ο Εθε ίδ ΐ ε ΐη όμως υπέδειξε ότι τα πρότυπα και των ό

ρων αυτών του Όρχου θα πρέπει στην πραγματικότητα να ανα

ζητηθούν στην περιοχή της πυθαγορικής διδασκαλίας. Αρχαίες

μαρτυρίες (βλ. ϋ ΐεΙδ-Κτ^ηζ, Όίβ ¥τα^ηβηίβ άβτ Χ^οηοΜταή&βΓ

I, 477? 13 κ ο α 4^7? ι δ ) μας πληροφορούν πράγματι ότι οι λέξεις

παραγγέλματα, μαθήσεις, άχροάσεις είχαν μιαν ειδική χρήση

στα πλαίσια της πυθαγορικής διδασκαλίας. Αν ερμηνεύουμε σω

στά τις αρχαίες αυτές μαρτυρίες, τότε με τον όρο παραγγέλμα

τα θα πρέπει να καταλαβαίνουμε - μ α ζ ί με τον Εάεΐδίείη— τους

σύντομους, πρακτικής φύσεως και χωρίς θεωρητικές εξηγήσεις

κανόνες* άχροάσεις θα πρέπει να ονομάζονταν γενικά τα μαθή-

57


ματα, οι παραδόσεις (Ιεςίχιτεδ, νοΓίίίδυη^εη), ενώ με τον όρο

μαθήσειςθα πρέπει να δηλώνονταν όλες οι, υπόλοιπες σπουδές,

θεωρητικές ή πρακτικές: ο Εάε ίδ ΐ ε ίη πίστευε ότι «οι όροι αυτοί

θα πρέπει να χρησιμοποιήθηκαν με το ίδιο νόημα και στο συμ

βόλαιο του ιπποκρατικού Όρκου». Τον όρο παραγγελία τον βρί

σκουμε και στα ΗθικάΝικομάχειατου Αριστοτέλη (Β ι. 1104

Ά γ): είναι φανερό ότι ο όρος σημαίνει εκεί τους κάθε είδους επαγ

γελματικούς κανόνες, αυτούς που διαμορφώνονται στα πλαίσια

του κάθε επιμέρους επαγγέλματος με τον καιρό και την πείρα.

Ό τ ι οι κανόνες αυτοί ( επαγγελματ ική παράδοση) θα άρχισαν

κάποτε να παίρνουν και γραπτή μορφή, είναι πέρα από κάθε

αμφιβολία* παραδείγματα έχουμε σε αρκετά έργα της Ιππο

κρατικής συλλογής. Έ ν α άλλωστε από τα έργα της συλλογής έ

χε ι τον τ ίτλο Παραγγελίαι (βλ. παρακάτω, σ. 133 ε ξ · ) ' σ τ γ 1 ν

πραγματικότητα το έργο είναι μια κωδικοποίηση των κανόνων

που είχαν μ ε τον καιρό διαμορφωθεί στα πλαίσια του ιατρικού

επαγγέλματος σχετικά μ ε τ η συμπεριφορά του γιατρού. Σ τ ο

ίδιο έργο (κεφ. \ί) έχουμε και μια χρήσιμη πληροφορία για τ η

σημασία του όρου άκρόασις: ψ δέ και εΐνεκεν ομίλου θέλης ά-

κρόασιν ποιήσασθαι: είναι φανερό ότι με τον όρο άκρόασιςδηλώ

νεται εδώ το μάθημα, η διάλεξη που έχει χαρακτήρα μαθήμα

τος.

12. Μόνος, καθώς φαίνεται, από όλους τους μελετητές του

Όρκου ο ]οηεδ έδωσε στη φράση αυτή το νόημα «και σε μαθη

τές... που ορκίστηκαν υπακοή στον Νόμο των γ ιατρών» . Π ι

στεύω και ε γ ώ ότι είναι ορθότερη η απόδοση «και σε μαθητές...

που έδωσαν όρκο κατά τ η συνήθεια που επικρατεί στους κύ

κλους των γ ιατρών» .

Ι3 · Β λ . παραπάνω, σ. ι δ .

58

ΟΡΚΟΣ

Ι4 · Ό π ω ς υπέδειξε.ο ϋε ίαί ι^πίοα: , συχνά στον Όρκο, για να

τονισθεί και να εξαρθεί κάτι που έχει ιδιαίτερη σημασία, χρησι

μοποιούνται, δίπλα δίπλα, δύο νοηματικά ισοδύναμες εκφρά

σεις ή προτάσεις. Ιδού και τα υπόλοιπα παραδείγματα: άδιχίης

και φθορίης, έπιτελέα ποιέοντι και μή συγχέοντι, παραβαίνοντι και

έπιορκέοντι, άγνώς και όσίως, βίου κοινώσεσθαι και χρεών χρηί-

ζοντιμετάδοσιν ποιήσεσθαι. Ο ΌείεΙι^ΓίίοεΓ μ ίλησε και για ένα

άλλο, χαρακτηριστικό για τον Όρκο, υφολογικό στοιχείο: την

επανάληψη ορισμένων ομάδων λέξεων - π . χ . κατά δυναμιν και

κρίσιν εμήν, βίον τον εμόνκαί τέχνην την εμήν, μετάδοσιν ποιήσε

σθαι.

15- Ο Εί ι ΐ τέ μετέφρασε το χωρίο με τον ακόλουθο τρόπο: <<|ε

πι'αβδϋεηάπιί άε ίο ι ι ί ηιαΐ ε ί άε ΐο ι ι ΐ ε ίηίι ΐδτίοε». Σύμφωνα επο

μένως μ ε τον Εΐ ΐ ίτέ , ο γιατρός δίνει στο σημείο αυτό την υπό

σχεση ότι ποτέ δεν θα θελήσει ο ίδιος να βλάψει τον άρρωστο.

Μ ε τον ίδιο τρόπο κατάλαβαν το χωρίο και ο ι^οηεδ , Ό&ρείΐε,

ΟίΙΙεΓ, νε^ετ ί ί .Ήδη όμως ο Ο ι . ΟαΓεπιοεΓ§, θυμίζοντας ότι το

ρήμα εΐρξει ν είναι μεταβατικό και επομένως δεν θα μπορούσε να

έχει γ ια αντικείμενο του τον ίδιο τον γιατρό, υποστήριξε {ΟβΗ-

ννβ$ ώοίήβχ άΉΐρροοΓαίβ, σ. 8 σημ. 6) ότι το κείμενο «αντιτ ί

θεται απόλυτα» στο νόημα που του έδωσε ο Είΐχτέ. Τ η ς ίδιας

γνώμης ήταν αργότερα και οι Κ ό π ι ε ς Όάάι^ζ&εΐ, Εάε ίδ ΐε ίη .

Ο τελευταίος έκανε ιδιαίτερα μακρό λόγο γ ι ' αυτό το χωρίο.

Τόνισε και αυτός μ ε τ η σειρά του ότι το ρήμα της πρότασης" εί

ναι μεταβατικό, και επομένως η φράση δεν μπορεί παρά να ση

μαίνει « I \νΐ11 &εερ Λ ε π ι &οπι Η&ΠΉ αηά ί η ) ι ΐ δ ώ ε » . Τ ι εννοεί ό

μως ακριβώς ο γιατρός -αναρωτήθηκε ο Εάε ΐδ ί ε ίπ- όταν υπό

σχεται να κρατήσει τον άρρωστο μακριά από κάθε βλάβη και α

δικία; Να θέλει άραγε να πει, όπως υποστήριξαν μερικοί (ο ΚΟΓ-

59


η€Γ π.χ . ) , ότι ο γιατρός δεν θα εγκαταλείψει την προσπάθεια να

κάνει καλά τον άρρωστο του και όταν ακόμη θα έχει να παλέ

ψει με την εχθρότητα ή την αδιαφορία της οικογένειας του αρ

ρώστου; Ο Εάείδ ΐε ΐη δεν είναι πρόθυμος - σ ω σ τ ά - να δεχτεί μια

τέτοια ερμηνεία. Κατά τ η δική του γ ν ώ μ η , ο γιατρός υπόσχε

ται απλώς να φυλάξει τους αρρώστους του από το κακό που

μπορούν να κάνουν οι ίδιοι στον εαυτό τους διαλέγοντας λανθα

σμένη «δ ία ι τα» : «ότ ι είναι στη φύση των ανθρώπων να προκα

λούν οι ίδιοι στον εαυτό τους βλάβες και αδικίες, και ότι αυτή η

τάση των ανθρώπων γίνεται φανερή σε καθετί που αφορά τ η δί

αιτα τους, αυτό είναι πράγματι μια από τις βασικές διδασκαλίες

της πυθαγορικής διαιτητικής». Ο Ε,ΓίεΙδΐεΐη είδε λοιπόν στη

φράση αυτή του Όρκου άλλη μια πυθαγορική διδασκαλία, από

εκείνες που τον οδήγησαν να υποστηρίξει την προέλευση του

Όρκου από έναν κύκλο πυθαγόρειων γιατρών του δεύτερου μ ι

σού του 4ου αι. π. Χ . Ο ΌΐΙΙεΓ {Οηοτηοη 1 9 5 0 , 71) θα ήταν πρό

θυμος να δεχτεί την ερμηνεία που έδωσε στο χωρίο αυτό ο

Εάε ίδ ΐ ε ίη , αν δεν υπήρχε μια καθαρά γλωσσική δυσκολία: Η

φράση διαιτήμασί' τεχρήσομαι... εΐρξειν αποτελείται από δύο μέ

ρη* στο πρώτο (διαιτήμασί τε χρήσομαι... και κρίσιν εμήν) οι άρ

ρωστοι παρουσιάζονται ως το αντικείμενο στο οποίο ο γιατρός

θα εφαρμόσει τ η διαιτητική του* πώς λοιπόν οι ίδιοι αυτοί άρ

ρωστοι - λ έ ε ι ο ΏΒΙεΓ- να γίνουν στο δεύτερο μέρος της φράσης

(επί δηλήσει δέ καίάδικίχι εΐρξειν) το υποκείμενο που θα εφαρμό

σει στον εαυτό του τ η δίαιτα; Ο ϋίΙΙεΓ όμως ε ίχε και ένα δεύτε

ρο επιχείρημα εναντίον της ερμηνείας του Εάε ίδ ί ε ίη : Ο Εάεΐ-

δΐε ίη -γράφει ο Οΐ ΐ ίε ι :- ξεκινάει από τον ενεργητικό τύπο εΐρξειν

και υποστηρίζει ότι ο τύπος αυτός δεν επιτρέπει καμιάν άλλη

ερμηνεία. Ακριβώς όμως αυτός ο τύπος είναι που προκαλεί - π ι -

6ο

ΟΡΚΟΣ

στεύει ο Ε)ί1ΐ€Γ— τ η δυσκολία, αφού στην πραγματικότητα δια

σπά τ η σειρά των παρεμφατικών τύπων που χρησιμοποιούνται

στο δεύτερο μέρος του κυρίως όρκου (στο πρώτο μέρος χρησιμο

ποιούνται μόνο απαρέμφατα). Γ ια να άρει αυτήν ακριβώς τ η δυ

σκολία ο Ό'Άζΐ είναι πρόθυμος να δεχτεί αντικατάσταση του α

παρεμφάτου εΐρξειν της παράδοσης με τον τύπο εΐρξομαι (πβλ.

ϋ ΐ ΐ τ έ . I V 6 3 0 σημ. 11). Προσωπικά, δεν δυσκολεύομαι να δε

χ τ ώ για τον Όρκο την αλλαγή υποκειμένων που επισήμανε ο

ΌίΙΙεΓ στο πρώτο του επιχείρημα (η τέτοιου είδους αλλαγή υπο

κειμένων δεν είναι καθόλου σπάνιο φαινόμενο στα έργα της

Ιπποκρατικής συλλογής), βρίσκω όμως μάλλον ορθό το δεύτερο

επιχείρημα του (πβλ. και Όάάι&Άια:, ΌβΓΗίρρο&Γαήχώβ Είά,

σ. 39)·

ι ό . Οι περισσότεροι από τους νεότερους ερμηνευτές του Όρκου

συμφωνούν ότι με τ η φράση αυτή ο γιατρός υπόσχεται να μ η

βοηθήσει ποτέ ασθενή του που θα σκεφτόταν να αυτοκτονήσει*

υπόσχεται δηλαδή ότι δεν θα δεχτεί ποτέ να εφοδιάσει τον άρ

ρωστο του με το απαραίτητο για την αυτοκτονία δηλητήριο*

κάτι παραπάνω: δεν θα συμβουλέψει ποτέ τον άρρωστο του να

πάρει δηλητήρ ιο/Ηταν λοιπόν πράγματι κάτι που μπορούσε να

συμβεί, άρρωστος να ζητήσει βοήθεια από τον γιατρό για να αυ

τοκτονήσει; Η απάντηση είναι για την αρχαιότητα, όπως υπέ

δειξε ο Ε ίΜδτε ίη , καταφατική. Γνωρίζουμε πράγματι ότι πολύ

συχνά στην αρχαιότητα ο άρρωστος κατέφευγε στην αυτοκτο

νία (συνήθως μ ε δηλητήριο), όταν οι πόνοι του γίνονταν πια α

βάσταχτοι ή όταν ε ίχε τ η βεβαιότητα ότι δεν μπορούσε πια να

περιμένει γιατρειά: οι αρχαίοι δεν βιάζονταν να καταδικάσουν

έναν τέτοιο εκούσιο θάνατο. Ο γιατρός, μ ε τις γνώσεις που ε ίχε

για τα επιμέρους δηλητήρια, ήταν ο πιο αρμόδιος να υποδείξει

6 ι


το δηλητήριο που θα έφερνε τον θάνατο με τους λιγότερους πό

νους. Σ ' αυτόν λοιπόν απευθυνόταν ο άρρωστος ζητώντας βοή

θεια, κι εκείνος, αν ήταν βέβαιος πως η κατάσταση του αρρώ

στου ήταν απελπιστική, δεν δίσταζε -μαθα ίνουμε- να δώσει

στον άρρωστο -άμεσα ή έμμεσα- τ η συμβουλή να αυτοκτονήσει

(βλ. γ ια όλα αυτά το κεφάλαιο «Καΐεδ οοηοεΓηΐπξ ροίδοη άώο

αβοπ ΐοη» στου Ε. Εάε ίδ ΐ ε ίη , Τί?β Ηΐρροοναίπ Οαώ * εκεί και οι

σχετικές αρχαίες μαρτυρίες). Ο ΌείεΙι^ΓαβεΓ αρνήθηκε ότι υ

πήρχε στην αρχαιότητα το πρόβλημα της ευθανασίας, ο Εάεΐ-

δΐεΐη όμως ονόμασε - ό χ ι χωρίς να στηριχθεί σε αρχαίες μαρτυ

ρ ίες- «μ ια καθημερινή πραγματικότητα» στην αρχαιότητα τ η

μορφή της ευθανασίας για την οποία μ ιλήσαμε πρωτύτερα. Κα ι

τότε το ερώτημα έρχεται βέβαια φυσικό: γ ιατί ο Όρκος απαγο

ρεύει στον γιατρό να βοηθήσει έναν άρρωστο που έχει αποφασί

σει να αυτοκτονήσει; Ο Εάείδτεΐη έδειξε ότι η απαγόρευση που

διαβάζουμε στον Όρκο είναι στην πραγματικότητα υπαγορευ

μένη από μιαν ορισμένη φιλοσοφική διδασκαλία* οι Πυθαγόρειοι

ήταν οι μόνοι στην αρχαιότητα που απαγόρευαν την αυτοκτο

νία* έτσι ο Εάε ίδ ΐ ε ίη οδηγήθηκε, γ ια μια ακόμη φορά, στο συ

μπέρασμα: « το γεγονός ότι στον ιποκρατικό Όρκο ο γιατρός

δένεται μ ε την υποχρέωση να μ η βοηθήσει άρρωστο που θέλει

να αυτοκτονήσει ή , ακόμη, να μ η τον συμβουλέψει να αυτοκτο

νήσει, δείχνει επίδραση πυθαγορικών διδασκαλιών».

ιγ. Η έκτρωση δεν ήταν στην αρχαία Ελλάδα κάτι που κα

ταδικαζόταν ηθικά (πβλ. Περί γυναικείων I 68. 72. 7&, Πλάτ .

Θεαίτ. 149 <!)· Μόνο σε ορισμένες πόλεις φαίνεται ότι η έκτρω

ση ήταν κάτι που επέσυρε την τ ιμωρία του νόμου (βλ. ΕΗΐη§εΓ-

Κίπι ι ι ι ί§ , \]ν$ρηιη£ ηηά ΕηίινίοΜίΗη^^βϊώίώίβ άβτ Β>β5ΐταβίη£

άβν Ενηώΐα^ίνβώηη^ ΜύηοΗεη ι α ι ο ) . Η στάση αυτή εξηγεί-

62

ΟΡΚΟΣ

ται ασφαλώς από το γεγονός ότι η αρχαιότητα πολέμησε πά

ντοτε - γ ι α λόγους πολιτικούς και οικονομικούς- την υπερβολι

κή αύξηση του πληθυσμού. Στον Αριστοτέλη (Πολιτ. Η ι ό .

1335 0 2 2 εξ.) είναι ολοφάνερη μια κάποια ηθική πρόοδος σ' αυ

τό το σημείο: ο Σταγε ιρ ίτης φιλόσοφος δέχεται και αυτός την έ

κτρωση, με τον όρο όμως αυτή να γίνεται «πριν αΐσθησιν έγγε-

νεσθαι και ζωή ν το γαρ οσιον και το μή διωρισμένον τή αίσθήσει

και τω ζήν εσται» (από το Περί ζω. ίστ. Η 3· 5&3 Β ί ο εξ. μα

θαίνουμε ότι το κύημα δεν έχει - γ ι α τον Αρ ιστοτέλη- «αΐσθη

σιν» παρά μόνο ύστερα από την 4 0 ή ημέρα της ζωής του). Μό

νο στους κύκλους των Πυθαγορείων η έκτρωση θεωρούνταν α

συζητητί πράξη αξιοκατάκριτη: ήταν και αυτό ένα από τα επι

χειρήματα που έκαναν τον Εάε ίδ ΐε ίη να υποστηρίξει ότι ο ΐ ^ ^ ^

προήλθε από πυθαγορικούς κύκλους. ( Ό τ ι με την εντολή για

την προστασία του εμβρύου ο συγγραφέας του Όρκου βρισκό

ταν στην ίδια γ ρ α μ μ ή με παλαιότερες φιλοσοφικές διδασκαλίες

το ε ίχε επισημάνει και ο Ώήάλ£ΐΆ>ετ, ο οποίος υπέδειξε (Όίβ

άΓΐζίΙιώβ Ξίαηάβ$βώί&, σημ. 3 δ) την ιδιαίτερη σημασία που έ

χουν από την άποψη αυτή οι λεγόμενες Γνώμες του Φωκυλίδη

(στ. 1 8 4 «μηδέ γυνή φθείρη βρέφος εμβρυον ενδοθι γαστρός»)' ο

Εάείδτείη όμως θύμισε (Τύβ ΗίρροοΓαίπ Οαώ, σημ. 4 5 ) ότι το

ποίημα αυτό που μας παραδόθηκε με το όνομα του Φωκυλ ίδη

είναι στην πραγματικότητα γραμμένο στον Ιο αι. μ .Χ . από κά

ποιον που γνώριζε την Παλαιά Διαθήκη.) -πεσσός φθόριος: ξα-

ντό μάλλινο ή λινό, σχήματος πεσσού, που εμποτισμένο σε ορι

σμένα φάρμακα εισαγόταν στον κολεό της μήτρας για να κατα

στρέψει το έμβρυο.

ι δ . Β λ . Ε ] . ϋό1§εΓ, ϋ&δ ΛΧΤΟΓΙ όσιος ίη ι ^πεαί ι ϊδεί ιεη Μεώζ ϊ -

ηεΓ-Εΐά § ε § ε η θ ί ε ΡΓηεΙιΐαοΐχε&Ηη^, ΑηίίΜβ ηηά ΟοήχίβηίΜϊη

6 3


5 (1936) 282 - 283· Ε . Ε. Μϊηατ, Ριιτίϋγ αηά Ηοΐίηεδδ ΐ η ύ ι ε Η ί ρ -

ροεπι ί ίο ΟΕΛ, αα^ίοαΐ Ψ'ββΜΙ)/ 4 θ (19.47) 151 - 152.

19- 0 Η . δΐ§6Πδΐ: έκανε την παρατήρηση (/4 ΡίώίοΓ} ο/ Μβ

άιάηβ II 302) ότι στο μέρος του " φ ; ^ όπου ο νέος γιατρός α

παριθμεί τα καθήκοντα του απέναντι στους αρρώστους του είναι

ευδιάκριτη, από την πλευρά της σύνθεσης, μια συμμετρική κα

τασκευή: στο κέντρο της κατασκευής είναι τοποθετημένη η φρά

ση «άγνώς δέ... και τέχνην την εμήν», « η μόνη θετικά διατυπω

μένη υπόσχεση σε ολόκληρο τον Όρκο»% πριν από τ η φράση αυ

τ ή υπάρχουν τρεις αρνητικά διατυπωμένες υποσχέσεις, και άλ

λες τόσες αμέσως ύστερα από τ η φράση αυτή. Ή δ η όμως ο Ε -

άείδΐεΐη ε ίχε - ο ρ θ ά - υποδείξει ότι η φράση «άγνώς δέ.. και τέ

χνην την εμήν» δεν θα πρέπει να αποχωρισθεί από τα αμέσως

προηγούμενα: η υπόσχεση του γιατρού ότι θα διατηρήσει τ η ζωή

και την τ έχνη του «αγνή και καθαρή» βρίσκεται σε άμεση (από

πλευράς περιεχομένου) σχέση μ ε τις δύο προηγούμενες υποσχέ

σεις του («ου δώσω δέ... πεσσό ν φθόριο ν δώσω»). Νομ ίζω ότι και

αν ακόμη δεν είναι κανείς πρόθυμος να δεχτεί την ερμηνεία που

έδωσε ο Εοΐείδΐείη στη φράση «άγνώς δέ... και τέχνην την εμήν»,

δεν μπορεί να αμφιβάλλει γ ια τ η θέση που ο ίδιος υπέδειξε γ ι 5

αυτήν μέσα στον Όρκο.

20. Τ ο χωρίο προκάλεσε από πολύ νωρίς μακρότατες συζη

τήσεις. Τ ο βασικό ερώτημα που ε ίχε τεθεί ήταν: Θα πρέπει τά

χα από αυτό το χωρίο να συμπεράνουμε ότι ο γιατρός είναι υ

ποχρεωμένος να αρνείται κάθε χειρουργική επέμβαση; Ή δ η ο

Είτΐτέ ε ίχε επιστήσει την προσοχή των αναγνωστών του στο γ ε

γονός ότι μια τέτοια απαγόρευση δεν άφησε πάντως κανένα α

πολύτως ίχνος σε οποιοδήποτε έργο της Ιπποκρατικής συλλο

γής: ο γιατρός της συλλογής δεν φαίνεται να αισθάνεται κανέ-

64

ΟΡΚΟΣ

ναν απολύτως δισταγμό να κάνει « τομές» . Ποιο είναι λοιπόν το

νόημα του χωρίου; Οι μελετητές του Όρκου έδωσαν ποικίλες α

παντήσεις στο ερώτημα. Μερικοί υποστήριξαν ότι πρέπει να δε

χτούμε κενό στην παράδοση αυτού του χωρίου: κάτι θα πρέπει

να εξέπεσε ύστερα από τις λέξεις ου τεμέω δέ και πριν από τις

λέξεις ουδέμψλιθιώντας. Ο Κ ώ Λ ο Ι ά μίλησε για κακή παράδο

ση του κειμένου: κατά τ η γ ν ώ μ η του, το κείμενο ε ίχε αρχικά τ η

μορφή ου τεμέω δέ ουδέ μή έν ήλικίη έόντας ( « η ε η υ ε νει:ο η ε

ΐτηρπΒεϊεδ φΐϊ(3επι δ ε α ώ ο » ) . Ά λ λ ο ι μίλησαν για μεταγενέστε

ρη προσθήκη: σε μια παλαιότερη μορφή του ο Όρκος δεν θα πε

ριείχε μια τέτοια απαγόρευση. Ά λ λ ο ι νόμισαν ότι το κείμενο

δεν μ ιλάε ι για οποιαδήποτε εγχείρ ιση, αλλά για μια συγκεκρι

μένη: για την αφαίρεση του λίθου από την κύστη. Οι υποστηρι

κτές αυτής της γνώμης είδαν το πράγμα από περισσότερες

πλευρές: α) μ ε την εγχείριση αυτή -έτσι πίστευαν οι αρχαίοι- ο

άνθρωπος χάνει την ικανότητα του να αποκτήσει παιδιά* ένας

γιατρός λοιπόν που σέβεται τον εαυτό του δεν θα επιχειρούσε

ποτέ μια πράξη που στρέφεται εναντίον της ίδιας της ζωής* β) η

αφαίρεση του λίθου από την κύστη είναι μια εγχείριση που δεν

ταιριάζει στην αξιοπρέπεια ενός γιατρού {πρήξιος τησδέ)' γ ) μια

τόσο δύσκολη εγχείριση όπως η αφαίρεση του λίθου από την κύ

στη δεν είναι δουλειά του κάθε γιατρού, αλλά μόνο του ειδικευ

μένου σε τέτοιες εγχειρίσεις (αυτού που αργότερα θα πάρει το ό

νομα λίθοτόμος): το κείμενο του Όρκου αποτελεί λαμπρή μαρ

τυρία της ευσυνειδησίας του αρχαίου Έ λ λ η ν α γιατρού. Ά λ λ ο ι

(Είΐΐτέ, ΟοπιρεΓζ) υπέθεσαν ότι η απαγόρευση αναφέρεται στον

ευνουχισμό. Ο Εάε ΐδ ί ε ίη , τέλος, είδε σ' αυτήν την απαγόρευση

την αποστροφή που αισθάνονταν οι Πυθαγόρειοι για το ρέον αί

μα: «ένας άνθρωπος που πίστευε ότι δεν θα έπρεπε να προσφέ-

65


ρονται στους θεούς αιματηρές θυσίες, γ ιατί θεωρούσε ότι μολύ

νεται με αυτές η θεϊκή αγνότητα, θα πίστευε ασφαλώς ότι θα

μολυνόταν και η δική του αγνότητα και καθαρότητα αν επιχε ι

ρούσε αιματηρές εγχε ιρ ίσε ις» .

2ΐ. Σ τ ο κεφ. 11 του πρώτου βιβλίου των Επιδημιώ ν τονίσθη

κε με ιδιαίτερη έμφαση (βλ. σ. 64 του δεύτερου τόμου) ότι η κύ

ρια φροντίδα του ιπποκρατικού γιατρού - κ α ι μαζί το ιδεώδες

τ ο υ - ήταν να είναι ωφέλιμος στον άρρωστο του ή , τουλάχιστο,

να μ η του κάνει κακό («άσκεϊν περί τα νοσήματα δυο, ώφελεΐν ή

μή βλάπτειν»).

22. Π β λ . Περί ίητροΰ ι (βλ. παρακάτω, σ. γ8): δίκαιον δέ προς

πασαν δμιλίην είναι (ενν. τον ίητρόν)· χρή γαρ πολλά έπικουρέειν

δικαιοσύνην, προς δέ ίητρόν ου μικρά συναλλάγματα τοΐσι νο-

σοΰσίν εστί' και γάρ αυτούς υποχείριους ποιέουσι τοις ίητροις, και

πασαν ώρην έντυγχάνουσι γυναιξί, παρθένοιςκαι τοις άξίοις πλεί

στου κτήμασιν έγκρατέως ουν δει προς άπαντα εχειν ταύτα. Τ η ν

εγκράτεια την έβαζε μεταξύ των πρώτων αρετών ενός γιατρού

και ο Γαληνός* στο Ότι δ άριστος ιατρός και φιλόσοφος, το μικρό

έργο του Γαληνού για το οποίο σωστά είπε ο ΌζϊζΐΏ&ετ^ ότι α

ποτελεί ένα είδος υπομνήματος στον Όρκο, διαβάζουμε (κεφ.

3): και μην ούκ ενδέχεται φιλόπονον είναι τινα μεθυσκόμενον ή

έμπιπλάμενον ή άφροδισίοις προσκείμενον ή συλλήβδην ειπείν

αίδοίοις ή γαστρί δουλεύοντα. σωφροσύνης ουν φίλος ώσπερ γε και

αληθείαςέταΐρος ο γ'αληθής ιατρός έξεύρηται (- «δεν μπορεί να

κάνει κανείς σωστά τ η δουλειά του, αν είναι μεθυσμένος ή υπερ

βολικά χορτάτος ή παραδομένος στα έργα της Αφροδίτης ή , γ ια

να το πούμε μ ε δυο λόγια, αν είναι δούλος των αιδοίων του και

της κοιλιάς του. Ο αληθινός γιατρός δεν μπορεί παρά να είναι

φίλος της σωφροσύνης, όπως ακριβώς πρέπει να είναι και φίλος

66

ΟΡΚΟΣ

της αλήθειας») .

23- Ο Κ. ]ο1γ σημείωσε (ΐϋβροςταίβ. Μέάβάηβ £τβ€ψ4β} Ραπδ

1964, σ. 207 σημ. ι ) ότι η φράση αυτή μας επιτρέπει να διακρί

νουμε ότι δεν θα ήταν σπάνιες οι φορές που αδίστακτοι γιατροί

θα έκαναν κακή χρήση της ελευθερίας εισόδου που είχαν στα ξέ

να σπίτια, και ο Ώόζ\\^τΆ)Ζΐ θύμισε σχετικά ένα περιστατικό

που το ε ίχε διηγηθεί στα Περσικά του ο Κτησίας, ο γιατρός α

πό την Κνίδο που έγινε προσωπικός γιατρός του βασιλιά Αρτα

ξέρξη του Μνήμονα: « Ο Κώος γιατρός Απολλωνίδης, όταν κά

ποτε αρρώστησε η Αμύτις (μακρό πράγμα και όχι τ ίποτε σοβα

ρό) κι εκείνος ήταν ερωτευμένος μαζί της , της είπε πως θα ξα

ναβρεί την υγειά της αν έρθει σε επαφή με άντρες γ ιατί η αρρώ

στια της ήταν, λέε ι , αρρώστια της υστέρας. Τελ ικά τα κατάφερε

και ερχόταν σε επαφή μαζί της, όταν όμως εκείνη άρχισε να μα

ραίνεται, αυτός παράτησε τ η σχέση του μαζί της. Σ τ ο τέλος η

Αμύτις παράγγε ιλε στη μητέρα της να εκδικηθεί τον Απολλω-

νίδη κι εκείνη τα ε ίπε όλα στον βασιλιά Αρταξέρξη: πως ε ίχε

σχέσεις μαζί της, πως στο τέλος την παράτησε και την πρόσβα

λε και πως το κορίτσι της της παράγειλε να εκδικηθεί τον Α-

πολλωνίδη. Ο βασιλιάς έδωσε τότε στη μητέρα της την άδεια να

κάνει ό , τ ιήθελε . Κ ι εκείνη για δυο ολόκληρους μήνες κρατούσε

φυλακισμένο τον Απολλωνίδη και τον βασάνιζε, κι ύστερα, ό

ταν πέθανε η Αμύτις , τον έθαψε ζωντανό» (Φωτίου Βιβλιοθήκη

4 ι 13).

24· Είναι —όπως είπαν— η πρώτη φορά στην ιστορία της ιατρι

κής που δηλώνεται μ ε τόση κατηγορηματικότητα η υποχρέωση

του γιατρού να σιωπά για ό,τι βλέπει ή ακούει κατά την άσκηση

του επαγγέλματος του. Ο Βεϊοΐ ΐβπΐοα: σημείωσε την παρουσία

της λέξης άρρητα σ' αυτή τ η φράση: άρρητα έπρεπε να μένουν

6/


και όσα έβλεπε κανείς στα μυστήρια* η χρησιμοποίηση επομέ

νως αυτής της λέξης και στον Όρκο δηλώνει —κατά τον ϋ ε ϊ ο ΐ ι -

£ΪΆ>£Ϊ- ότι είναι θρησκευτικοί οι λόγοι που κάνουν τον ορκιζό-

μενο να μιλάει μ ε τον τρόπο που μιλάει . - Κ α ι άλλα ιατρικά

έργα συμβουλεύουν τον γιατρό να μένει σιωπηλός* βλ. π .χ . πα

ρακάτω, σ. 76, όσα λέγονται στην πρώτη παράγραφο του έργου

77^/ ίητροΰγια την υποχρέωση αυτή του γιατρού, ενώ όμως το

κείμενο αυτό συστήνει στον γιατρό τ η σιωπή μόνο γιατί αυτή

συμβάλλει στην καλή του φήμη, ο Όρκος επιμένει στη σιωπή

μόνο ως καθήκον του γιατρού: η παρατήρηση ανήκει στον Ε<3ε1-

δτοίη, ο οποίος θυμήθηκε και στην περίπτωση αυτή τους Πυθα

γορείους, που είχαν κάνει τ η σιωπή αρετή του καθημερινού τους

βίου.

25- Και ο ιπποκρατικός Όρκος τελειώνει με τον ίδιο ακριβώς

τρόπο μ ε τον οποίο τελε ίωναν όλοι οι αρχαίοι ελληνικοί όρκοι

(βλ. σχόλιο 3)* η τήρηση του όρκου να αμειφθεί μ ε δόξα και με

επιτυχίες, επιτυχίες στη ζωή και στην τ έχνη , η παράβαση του

με τα αντίθετα, μ ε στερήσεις δηλαδή στη ζωή και με αποτυχίες

στην τέχνη . Πόσο μεγάλο αγαθό λογάριαζε ο αρχαίος Έ λ λ η

νας τ η δόξα, το καλό όνομα μεταξύ των ανθρώπων, φαίνεται

πολύ καθαρά π.χ . στους πρώτους στίχους μιας περίφημης ελε

γείας του Σόλωνα: ο σοφός Αθηναίος απευθύνεται στις Μούσες

με την ακόλουθη προσευχή: δλβον μοι προς θεών μακάρων δότε

και προς απάντων ανθρώπων αίεί δόξαν εχειν άγαθήν ( = « κ ά ν τ ε

να έχω πλούτο από τους μάκαρες θεούς και όνομα καλό ανάμε

σα σε όλους τους ανθρώπους»). Ας μ η βιαστούμε όμως από την

ευχή του νέου γιατρού να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι η επι

τυχία είναι ο έσχατος και ο μοναδικός στόχος του γιατρού (βλ.

για το θέμα αυτό: Ε. Εάε ίδτώι , Περί αέρων ηηά άίβ Ξα^ητηΙπη^

68

ΟΡΚΟΣ

άβν ΙιϊρροΜναήχώβη Ξώήββη, Βειτίϊη 1931 > σ · 4 εξ.· Η. ϋϋίε ι : ,

ν^αηάβνανϊζ} ηηά ΑΐήοΙο^β,Ι,άρτλ^ 1934, σ · 5 ε ξ · ' Κ. Όοίο1ι§Γα-

ϋ€Γ, Όβν ΗίρροΜναήχώβ Εΐά, σ. 15 εξ.' Η. Ε . δΐ^επδΐ, Ο/ζ ώβ

ΗΪ5ίον)< ο/ Μβάιάηβ, Ν ε \ ν Υοιτίν 1 9 6 0 , σ. 109 εξ.)· σωστά είπε

ο } . δεΚιιπι&εΙιεΓ (Όίβ Αη/άη^β αύβηάίάηάίχώβνΜβάι^ΐη ίη άβν

^ήβώΐχώβη Αηή&β, δ ΐ α ί ι ^ Γ ΐ 1 9 6 5 , σ. 133) ότι τα εγωκεντρικά

κίνητρα βρίσκονται καταρχήν μακριά από τον ιπποκρατικό για

τρό, ο γιατρός όμως αυτός ξέρει ότι η αναγνώριση και οι επιτυ

χίες του θα παίξουν αποφασιστικό ρόλο και για τον ίδιο και, γ ε

νικότερα, για το ιατρικό του έργο. (Βλ . κα ι ] . Η. Υ(7ο1£, ΟεΓ ^Χ/ΊΗε

ζιΐίΉ Καίιπι. Μ ε & ΐ Ε ύ ο η ε η ύοεΓ άεη Ιε ΐζ ίεη δ&τζ εΐεδ Ηίρρο^Γίΐύ-

δεί ιεη Εΐάδ, Μελετήματα, Ρεδΐδε ί ιπή Άΐ \νει:ηεΓ ΕείοοΓαηοΙ ΖΙΗΤΙ

/Ο. ΟεοπΠ:δΐα§5 ΜεΙοοπΓηε 1 9 6 6 , σ. 233 ε ξ· )

2 6 . «Επ ίτηδες δεν αναφέρει ο ορκιζόμενος τα κακά που θα

μπορούσαν να τον βρουν: θα τα τραβούσε ο ίδιος επάνω του, αν

θα ανέφερε, ένα ένα, τα ονόματα τους» ( Β ε Μ ι ^ Γ ^ ε ι : ) .

6 9

ΠΕΡΙ ΙΗΤΡΟΥ

71

ΓΙΑ ΤΟ ΕΡΓΟ "ΠΕΡΙ 'ΪΗΤΡΟΥ" θα έχουμε την ευκαιρία

να μιλήσουμε διεξοδικότερα στον 40 τόμο της έκδοσης μας. Ο λόγος είναι ότι το έργο αυτό ανήκει, στην πραγματικότητα, στην ομάδα των χειρουργικών έργων της Ιπποκρατικής συλλογής. Θέματα όπως η έ-πίδεσις, τα έπιδέσματα. τα περί τό έλκος όθόνια, τα κα-ταπλάσματα, η ταχείη και η βραδείη χειρουργίη, τα μαχαίρια κα ιτα άλλα κατ' ίητρεΐον αναγκαία όργανα —θέματα που καλύπτουν το σύνολο σχεδόν του έργου— αποτελούν, πράγματι, κεφάλαια ενός έργου καθαρά χειρουργικού, του τύπου π.χ. του Περί άγμών (= «Γ ια τα σπασίματα«), ενός από τα σημαντικότερα και « ιπ-ποκρατικότερα» έργα της συλλογής. Αν παρ' όλα αυτά το ανθολογούμε εδώ ανάμεσα στα έργα που πραγματεύονται θέματα δεοντολογικού χαρακτήρα, είναι γιατί τέτοιον χαρακτήρα έχει σαφέστατα το πρώτο κεφάλαιο του έργου και, από κάποιαν άλλη άποψη, το δεύτερο κεφάλαιο του.

Τα σχετικά με τη γνησιότητα και τη χρονολόγηση του έργου θα μας απασχολήσουν κατά την παρουσίαση του στον 4ο τόμο της έκδοσης μας.

73




φονται στις σελίδες 32-35 ( α _ τ ) τ ο υ πρώτου τόμου της έκδοσης μας.

}. Ρ. Βεηδεί , Ηίρροαταίίδ ψ ι ί ίειτΐαΓ ϋ ε πιε<ϋεο ΙΛεΙΙιΐδ ζά εο-

(Ηαιπι £άεπι τεοεηδίταδ, ΡΜοΙο^ γ& ( 1 9 2 3 ) 8 8 - ΐ 3 θ .

11. ΡΙείδεηεΓ, Όηίβηηώηη^βη %κ άβη ρϊβκάοΜρρο&ταήχώβη Ξώήββη Παραγγελίας Περί ίητροΰ ηηά' Περί ευσχημοσύνης, Β ε ι ϋ η 1 9 3 9 · [ Β λ . και τ η βιβλιοκρισία του Η. ΌϋΙεΓ στο περιοδικό Οηοτηοη ιγ ( 1 9 4 1 ) 2 3 ~32.]

ΡΓ . Κ ικ ί ΐ ί εη , Μηΐίηαδδυη^εη ϋΒεΓ άίε δεί ιπίτ Περί ίητροΰ, ΗβΓϊκβχ 04 ( ΐ 9 ^ 6 ) 54~59·

Ρ. Η . Ο^ΓΓΪδοη, Νοΐβχ οπ ώβ Ηκίοτ)! ο/ ΜΐΙϊϊαν)/ Μβάιάηβ, ΗΜεδΙ ιε ίπ ι / Ν ε ^ ΥΟΓΙ^ 1 9 7 0 (πρώτη έκδοση του βιβλίου: ^ΝΆ-δηίη§τοη 1 9 2 2 ) .

Α.Η.Μ. Κεδδείδ, Νο ΐ εδ οπ Ρδ.-Ηίρροειταίεδ ϋ ε πιεάίεο, Μηβ-

τηο^ηβ 3 ΐ ( ΐ 9 7 δ ) ι Ι 3 - Ι 3 3 -

74


75

ι Ίητροΰμεν έστι προστασίη * δρήν εΰχρως τε και εΰσαρ-κος προς την ύπάρχουσαν αύτώ φύσιν άξιοΰνται γαρ υπό των πολλών οίμή ευ διακείμενοι το σώμα ούτως, ούδ' άν έτερων έπιμεληθήναι καλώς' έπειτα τα περί αυτόν καθαρί-ως εχειν, έσθήτι χρηστή και χρίσμασιν εύόδμοις, δδμήν έχουσιν άνυπόπτως- προς άπαντα ταύτα γάρ ήδέως έχει ξυμβαίνει τους νοσέοντας.1 Δει δέ σκοπέειν τάδε περί τήν φυχήν τον σώφρονα, μή μόνον το σιγά ν, αλλά και περί τον β ίο ν [τό] πάνυ εύτακτο ν, μέγιστα γάρ έχει προς δόξα ν

76

ι Το κύρος ενός γιατρού απαιτεί αυτός να έχει το χρώμα της υγείας και να είναι εύσαρκος -στο βαθμό βέβαια που του το επιτρέπει η φύση του* ο λόγος είναι ότι για τον πολύ κόσμο γιατροί που δεν βρίσκονται σ' αυτού του είδους την καλή σωματική κατάσταση δεν θα μπορούσαν ποτέ να φροντίσουν σωστά τους άλλους. Το δεύτερο είναι η υποχρέωση του να είναι καθαρός στην εμφάνιση του, τα ρούχα του να είναι καθωσπρέπει και τα αρώματα που χρησιμοποιεί να είναι ευχάριστα και καθόλου ενοχλητικά στους άλλους: όλα αυτά αρέσουν γενικά στους αρρώστους. Όσο για τα θέματα που σχετίζονται με την ψυχή ο σώφρων άνθρωπος πρέπει να δίνει ιδιαίτερη σημασία στα εξής: όχι μόνο να κρατάει κλειστό το στόμα του, αλλά και να ζει μια απόλυτα τακτική ζωή -όλα αυτά παίζουν

77

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ.

αγαθά, τό δέ ήθος είναι καλόν και αγαθόν, τοιούτον δ'

όντα πασι και σεμνό ν και φιλάνθρωπο ν το γάρ προπετές

και το πρόχειρον καταφρονείται, καν πάνυ χρήσιμον ή'

σκεπτέον δέ επί της έξουσίης- τά γάρ αυτά παρά τοΐς αύτέ-

οις σπανίως έχοντα άγαπάται. Σχήμασι δέ, από μέν προ

σώπου σύννουν μή πικρώς- αυθάδης γάρ δοκέει είναι και

μισάνθρωπος, δ δέ εις γέλωτα άνιέμενος και λίην ιλαρός

φορτικός ύπολαμβάνεται' φυλακτέον δέ το τοιούτον ούχ

ήκιστα.2 Δίκαιον δέ προς πασαν δμιλίην είναι' χρή γάρ

πολλά έπικουρέειν δικαιοσύνη ν προς δέ ίητρόν οΰ μικρά

συναλλάγματα τοΐσι νοσοΰσίν έστιν και γάρ αυτούς υπο

χείριους ποιέουσι τοις ίητροΐς, και πασαν ώρην έντυγχά-

νουσι γυναιξίν, παρθένοις, και τοΐς άξίοις πλείστου κτήμα-

78

ΠΕΡΙΙΗΤΡΟΥ

ευεργετικότατο ρόλο στην απόκτηση καλού ονόματος* η συμπεριφορά του να είναι η συμπεριφορά του καθωσπρέπει ανθρώπου, και ως τέτοιος να είναι σοβαρός και φιλικός απέναντι σε όλους -όλοι το ξέρουμε ότι τον άνθρωπο που στέκεται έτοιμος κάθε στιγμή να τρέξει σε κάθε ζήτηση οι άλλοι συνήθως τον περιφρονούν, έστω και αν τους είναι χρησιμότατος· πρέπει επίσης να εξετάζει με προσοχή ως πού μπορεί να φτάνει η ελευθερία του στις πράξεις του, γιατί τα ίδια πράγματα τα βλέπει κανείς στα ίδια πρόσωπα με ευχαρίστηση μόνο αν επαναλαμβάνονται σπάνια. Το πρόσωπο του να δείχνει άνθρωπο στοχαστικό, όχι όμως τραχύ, γιατί τότε δίνει την εντύπωση ανθρώπου ξιπασμένου και, γιαυτό, δύσκολου στις σχέσεις του με τους άλλους* ούτε όμως και να αφήνεται σε ακατάσχετα γέλια και να είναι μόνιμα εύθυμος: ένας τέτοιος άνθρωπος λογαριάζεται ιδιαίτερα φτηνός και ασήμαντος, και επομένως στο σημείο αυτό χρειάζεται ιδιαίτερη προσοχή. Σ ε όλες τις κοινωνικές του σχέσεις ο γιατρός πρέπει να είναι δίκαιος (η δικαιοσύνη δεν μπορεί παρά να βοηθάει σε πολλές περιστάσεις), και φυσικά οι σχέσεις αρρώστων - γιατρού είναι σχέσεις πολύ στενές: οι άρρωστοι αποθέτουν τον εαυτό τους στα χέρια των γιατρών κι αυτοί έρχονται κάθε στιγμή σε επαφή με γυναίκες, με κορίτσια, με πράγματα μεγάλης αξίας* εί-

79


σιν έγκρατέως ουν δεΐπρός άπαντα εχειν ταύτα. Την μεν ουν φυχήν και τό σώμα ούτω διακεΐσθαι.

2 Τα δέ ες την Ιητρικήν τέχνην παραγγέλματα,0 δι' ών εστίν είναι τεχνικόν, άπ' αρχής συνοπτέον, άφ' ών και μανθάνειν άνθρωπος4 άρξαιτο' τά τοίνυν έν ίητρείω θερα-πευόμενα σχεδόν μανθανόντων εστίν. Αεί δέ πρώτον μέν τόπον έχειν της οίκίης,5 εσται δέ τοΰτο εάν μήτε πνεύμα ές αυτόν παραγινόμενον ένοχλή μήθ' ήλιος ή αυγή λυπέη. Φώς δέ τηλαυγές τοΐς μέν θεραπεύουσιν άλυπον, ούχ ομοίως δέ τοΐς θεραπευομένοις υπάρχει" πάντως μέν ουν τοιαύτην τήν αύγην μάλιστα φευκτέον, δι' ην ξυμβαίνει τοΐς όφθαλμοΐς νοσέειν τό μέν ουν φώς τοιούτον είναι πα-ρήγγελταΐ'3 τοΰτο δέ, όπως μηδαμώς έναντίως εξει τω προσώπω τάς αύγάς' προσενοχλεϊ'.γάρ τήν οφιν άσθενέως

8ο


ναι επομένως ανάγκη απέναντι σε όλα αυτά ο γιατρός να δείχνει αυτοκυριαρχία. Τέτοιος πρέπει να είναι ο γιατρός, στην ψυχή και στο σώμα.

2 Ο λόγος μας θα είναι τώρα για τους κανόνες που σχετίζονται με την τέχνη της ίασης, αυτούς στους οποίους στηριγμένος κανείς μπορεί να γίνει ένας αληθινός μάστορης αυτής της τέχνης. Ας ρίξουμε λοιπόν πρώτα μια ματιά σ' αυτά με τα οποία αρχίζει κανείς την εκπαίδευση του. Και φυσικά τα σχετικά με την περίθαλψη στο ιατρείο είναι από τα πρώτα που μαθαίνει ένας αρχάριος. Το πρώτο λοιπόν είναι να βρεθεί η κατάλληλη θέση για το οίκημα. Κατάλληλη θα είναι η θέση του, α) αν δεν το χτυπάει ο αέρας έτσι ώστε να γίνεται ενοχλητικός, β) αν δεν δημιουργεί προβλήματα ο ήλιος ή το δυνατό φως της μέρας. Το δυνατό, λαμπρό φως στο ιατρείο δεν είναι βέβαια τίποτε το ενοχλητικό για τον γιατρό που προσφέρει τη θεραπεία, δεν είναι όμως έτσι και για τον άρρωστο που δέχεται εκεί τη θεραπεία. Όπως και νά 'ναι, ένα τέτοιο φως καλύτερα να το αποφεύγουμε όσο μπορούμε, επειδή βλάπτει τα μάτια. Αυτά ορίζουν οι κανόνες για το φως. Επιπλέον πρέπει να προσέχουμε ώστε ο άρρωστος με κανέναν τρόπο να μη δέχεται τη λάμψη κατευθείαν στο πρόσωπο του, γιατί για μάτια που είναι αδύνατα αυτό είναι μια πρόσθετη ενόχληση -έτσι κι

δι


εχουσαν πάσα δ' ικανή πρόφασις άσθενέοντας οφθαλμούς έπιταράξαί' τω μέν ουν φωτί τούτον τον τρόπονχρηστέον εστίν. Τούς δέ δίφρους ομαλούς είναι τοΐς ΰφεσιν ότι μάλιστα, όπως κατ7 αυτούς ώσιν. Χαλκώματι δέ πλήν των οργάνων μηδενΐ χρήσθω' καλλωπισμός γάρ τις είναι μοι δοκεΐ φορτικός σκευεσι τοιουτέοισι χρήσθαι. Τό δ' ΰδωρ παρέχειν δεΐ πότιμον τοΐς θεραπευομένοις και καθαρόν. Τοΐς δέ άπομάγμασιν καθαροΐς και μαλθακοΐς χρήσθαι, προς μέν τούς οφθαλμούς όθονίοις, προς δέ τά τραύματα σπόγγοις' αυτόματα γάρ ταΰτα βοηθεΐν δοκεΐ καλώς. Τά δ' όργανα πάντα εύήρη προς τήν χρείαν ύπάρχειν δεΐ τω μεγέθει και βάρει και λεπτότητι.

82


αλλιώς τα ασθενικά μάτια δεν χρειάζονται και πολλά για να βλαφτούν ακόμη περισσότερο. Αυτός λοιπόν είναι ο τρόπος με τον οποίο πρέπει να γίνεται η χρήση του φωτός. Όσο για τα καθίσματα, η πιο μεγάλη μας φροντίδα πρέπει να είναι να έχουν το ανάλογο ύψος ώστε γιατρός και άρρωστος να βρίσκονται στο ίδιο επίπεδο. Με εξαίρεση τα εργαλεία άλλα χάλκινα αντικείμενα να μη χρησιμοποιεί ο γιατρός: τη χρήση τέτοιων σκευών τη θεωρώ κακόγουστη επίδειξη. Το νερό που δίνουμε στα πρόσωπα που υποβάλλονται σε θεραπεία πρέπει να είναι πόσιμο και καθαρό. Ό , τ ι χρησιμοποιούμε για το σκούπισμα πρέπει να είναι καθαρό και μαλακό: για τα μάτια λινά υφάσματα, για τις πληγές σφουγγάρια, πράγματα που και από μόνα τους φαίνεται πως προσφέρουν όχι ασήμαντη βοήθεια. Τα εργαλεία πρέπει να είναι όλα εύκολα στη χρήση τους, και από την πλευρά του μεγέθους, και από την πλευρά του βάρους, και από την πλευρά της λεπτότητας της κατασκευής τους.

83

ΣΧΟΛΙΑ

* Εύκολα μπορεί να το προσέξει κανείς: όλα όσα λέει ο συγ

γραφέας του κειμένου τα παρουσιάζει ως κανόνες για την άσκη

ση γενικά του ιατρικού επαγγέλματος: οι επιλογές του δεν είναι

μόνο για τον εαυτό του, αλλά για το σύνολο των ομοτέχνων

του* στην πραγματικότητα ο γιατρός του Περί ίητροΰ δεν ανα

φέρεται τόσο στο δικό του κύρος και: στη δική του αξιοπρέπεια

όσο στο κύρος και την αξιοπρέπεια του επαγγέλματος που ασκεί

και εκπροσωπεί. Νά γιατί η αρχή του Περί ίητροΰ έχει δεοντο

λογικό χαρακτήρα.

ι . Δεν αποκλείεται να είναι τελικά σωστή η παρατήρηση ότι

στο σημείο αυτό έχουμε ένα «με ίγμο:» μιας υψηλού επιπέδου η

θικής και ενός κάπως πονηρού υπολογισμού -μολονότι θα μπο

ρούσε, πιστεύω, κανείς να διακρίνει και εδώ τ η μόν ιμη αγωνία

του αρχαίου γιατρού να κερδίσει την εμπιστοσύνη του αρρώ

στου: τ ι θα μπορούσε να είναι προς την κατεύθυνση αυτή αθέμι

το;

2.Ήταν, πράγματι , χαρακτηριστική για τους αρχαίους Έ λ

ληνες η απέχθεια τους για τα θορυβώδη γέλια.

3· Β λ . παραπάνω, σ. 57? σχόλ. 11.

4· Τ α περισσότερα χειρόγραφα προσφέρουν τ η γραφή άνθρωπος. Ο Είτίτέ πρότεινε τ η γραφή ώνθρωπος (= ό άνθρωπος). Η

γραφή της παράδοσης μου φαίνεται, ωστόσο, προτιμότερη: έχω

την εντύπωση ότι άναρθρο το ουσιαστικό αντιστοιχεί προς την

αόριστη αντωνυμία τις (πβλ. το γαλλικό οη, που προήλθε από

το ουσιαστικό ύο?η?ηβ).

84

ΠΕΡΙΙΗΤΡΟΥ

5· Η γραφή της παράδοσης είναι τόπον έχει ν της οίκίης. Ο ΙΑϊ-

ΐτέ διόρθωσε το τήςοίκίηςσε οίκεΐον{- «αη Ιίευ εοίΐΐΗίοάε»), ε

πειδή πίστευε ότι η «αρχ ική» γραφή οίκεΐον δεν έγινε κατανο

η τ ή ή μεταβλήθηκε —από λάθος— πρώτα σε οίκίηςχαι ύστερα σε

της οίκίης. Ο ίδιος δεν βρίσκω γιατί δεν θα πρέπει να ακολουθή

σουμε τ η γραφή της παράδοσης.

8 5

Ν Ο Μ Ο Σ

87

Η ΕΠΟΧΗ ΤΩΝ ΣΟΦΙΣΤΩΝ ήταν, κοντά σε τόσα άλλα, και η εποχή των τεχνών -εμείς θα λέγαμε ίσως σήμερα: των επιστημών. Είχαν μάλιστα και οι ίδιοι συμβάλει προς την κατεύθυνση αυτή: ο καθένας τους ανελάμβανε, όπως ξέρουμε, να διδάξει κάποιαν ή κάποιες από τις τέχνες, πράγμα που σήμαινε τελικά ότι ανελάμβανε να κάνει τους μαθητές του ικανούς σε κάτι. Μέσα σ' αυτές τις παιδαγωγικού χαρακτήρα, όπως θα λέγαμε εμείς σήμερα, συζητήσεις φυσικό ήταν να αρχίσει να γίνεται λόγος για τις προϋποθέσεις που πρέπει να υπάρχουν ώστε ο μαθητής να μπορέσει μια μέρα να γίνει κάτοχος της τέχνης που τον ενδιαφέρει. Οι ίδιοι οι σοφιστές είχαν τονίσει τη σημασία που έχουν από την άποψη αυτή η φύση του ατόμου, η διδασκαλία που θα του γίνει, και η άσκηση που το ίδιο το άτομο θα θελήσει να κάνει μόνο του.2 Ύστερα από τους

ι . Γ ια τ η σημασία της λέξης τέχνη βλ. σχόλ. ι στο Περί τέχνης

(2ος τόμος της έκδοσης μας).

2. Βλ . τις ακόλουθες φράσεις των: Πρωταγόρα (ΟΜδ-Κταηζ,

Όίβ ¥Γα£??πηΐβ άβτ V-)κο&ταίίΜβ?\ 8 0 Β 3): φύσεως και ασκήσε

ως διδασκαλία δ είτα ι * από νεότητος δέ άρξαμένους δεΐ μανθάνειν

8 9


σοφιστές οι συζητήσεις αυτές συνεχίστηκαν, όπως είναι γνωστό, μέσα στον ευρύτερο παιδαγωγικό χώρο της σχολής του Ισοκράτη.3

Στο έργο που μας απασχολεί εδώ ο λόγος είναι ειδικότερα για τις προϋποθέσεις με τις οποίες γίνεται κανείς κάτοχος της ιατρικής τέχνης: στους ήδη συζητημένους από παλιά παράγοντες, τη φυσική ικανότη-

Δημόκριτου (ΌΜδ-Κτ&ΩΖ, ό.π., 68 Β 33) : ή φύσις χαί ή διδαχή

παραπλήσιοι έστι. και γάρ ή διδαχή μεταρυσμοΐ{— «μεταβάλ

λει τ η μορφή«) τον άνθρωπον, μεταρυσμοϋσα δέ φυσιοποιεΐ{—

«μετασχηματίζει, .θαρρείς, σε μια νέα φύση«)° Αντιφώντα ( ϋ Μ δ

-Κτ&ηζ, ό.π., 87 Β 6θ): πρώτον, οΐμαι, των εν άνθρώποις έστι

παίδευσις- Οταν γάρ τις πράγματος καν ότουοΰν τήν αρχήν ορθώς

ποιήσηται, εικός και τήν τελευτήν ορθώς γίγνεσθαι - και γάρ τη γη

οΐον άν τις τό σπέρμα έναρόση, τοιαύτα και τά εκφορά δεΐ προσ-

δοκάν και εν νέω σώματι δταν τις τήν παίδευσιν γενναίαν ένα

ρόση, ζη τοΰτο και θάλλει διά παντός τοΰβίου, και αυτό ούτε ομ-

βρος οΰτε ανομβρία αφαιρείται {- «δεν υπάρχει πιο σημαντικό

πράγμα για τους ανθρώπους από τ η μόρφωση* γιατί αν ένα ο

ποιοδήποτε πράγμα ξεκινήσει σωστά, είναι φυσικό σωστό να εί

ναι και το τέλος του* έτσι δεν γίνεται και με τ η γ η ; ό,τι είναι ο

σπόρος που θα φυτέψεις μέσα της, τέτοιους θα πρέπει να περιμέ

νεις και τους καρπούς που θα σου δώσει* έτσι και στο νέο σώμα:

αν φυτέψεις μέσα του σωστή παιδεία, ζει και ακμάζει σε όλη του

τ η ζωή, και ούτε βροχή ούτε αναβροχιά μπορεί να το χαλάσει») .

3· Β λ . κυρίως τους λόγους του Περί άντιδόσεωςχαι Κατά σο

φιστών.

90

ΝΟΜΟΣ

τα {φύσις), τη διδασκαλία {διδασκαλίη) και την προσωπική άσκηση {φιλοπονίή), έρχονται τώρα να προστεθούν το κατάλληλο περιβάλλον {ευφυής τόπος) και ο χρόνος* ο χρόνος, μάλιστα, με διπλό νόημα: ως στιγ μ ή έναρξης της μάθησης {παιδομαθίη), αλλά και ως χρόνος που διατίθεται συνολικά για τη μάθηση αυτή —γι' αυτόν τον δεύτερο πρέπει κανείς να ξέρει ότι δεν θα είναι, βέβαια, καθόλου λίγος {χρόνος πολύς).

Δεν είναι πολλοί οι σύγχρονοι ερευνητές που ασχολήθηκαν με το μικρό αυτό έργο* οι περισσότεροι τους πάντως διέκριναν σ' αυτό επιδράσεις από τη στωική φιλοσοφία, πράγμα που τους έκανε φυσικά να το χρονολογήσουν ανάλογα* άλλοι δέχτηκαν να το τοποθετήσουν στην ίδια όπως και οι προηγούμενοι εποχή, όχι όμως γιατί διέκριναν σ' αυτό στωικές επιδράσεις* όλοι, εν πάση περιπτώσει, το θεωρούν σίγουρα πολύ μεταγενέστερο από τον ίδιο τον Ιπποκράτη, ίσως σύγχρονο με το Περί ίητροΰ. Όπως όμως είχαμε την ευκαιρία να πούμε μιλώντας για το κατεξοχήν δεοντολογικό έργο της Ιπποκρατικής συλλογής, τον Όρκο, είναι πράγματι πολύ πιθανό να μπορεί κανείς να υποστηρίξει, ενσχέσει με τα έργα της ομάδας αυτής, ότι έφτασαν ως εμάς διαμορφωμένα κάτω από μεταγενέστερες επιδράσεις, οι βασικές τους ωστόσο δεοντολογικές αρχές είναι επίσης πολύ πιθανό να ανάγονται σε

οι


παλιότερες εποχές: μια από αυτές και η εποχή του Ιπποκράτη.

Αξίζει, νομίζω, να μεταφέρουμε εδώ την καταλη-κτήρια φράση του εισαγωγικού σημειώματος του \)Κ Η.δ. ]οη€δ για το έργο αυτό (Ι ,οΛ Οαδδίεαΐ ΙΑΙοτοϊγ, τόμ. II, σ. 259)· «Δεν μπορούμε να αποφασίσουμε αν ο Νόμος που έχουμε είναι απόσπασμα από ένα μεγαλύτερης έκτασης έργο. Αισθάνεται, πάντως, κανείς τον πειρασμό να κάνει τη σκέψη ότι με το έργο αυτό ο επικεφαλής μιας ιατρικής σχολής απευθύνεται στους μαθητές του για να τους εξηγήσει πώς πρέπει να αρχίσουν τη σπουδή του αυριανού επαγγέλματος τους και να τους τονίσει τις απαραίτητες προϋποθέσεις για την επιτυχία στον χώρο της δουλειάς τους».

Από την πλευρά της ιστορίας της ιατρικής ενδιαφέρουσες είναι οι ακόλουθες πληροφορίες που αντλούμε από το έργο αυτό: α) Στην εποχή του συγγραφέα του έργου το ιατρικό επάγγελμα ασκούνταν με περιοδείες από πόλη σε πόλη. β) Δίπλα στους μορφωμένους, τους επιστήμονες θα λέγαμε, γιατρούς κυκλοφορούσε ένας μεγάλος αριθμός αμόρφωτων ψευτογιατρών, όμως οι πόλεις δεν προχωρούσαν σε δραστικά μέτρα εναντίον τους: καμιά τιμωρία δεν είχε θεσπιστεί γ ι ' αυτούς τους αγύρτες γιατρούς* από την άλλη ο κόσμος τους αντιμετώπιζε με αδικαιολόγητη επιείκεια* όλα

92

ΝΟΜΟΣ

αυτά είχαν ως αποτέλεσμα τη μείωση του κύρους τού ιατρικού επαγγέλματος, γ) Οι αληθινοί, οι επιστήμονες θα λέγαμε, γιατροί ήταν, λοιπόν, οι μόνοι που νοιάζονταν για την ανύψωση του ιατρικού επαγγέλματος και θεωρούσαν επείγουσα την ανάγκη σωστής κατάρτισης των γιατρών. Ποιες ήταν, κατά τον συγγραφέα μας, οι προϋποθέσεις γ ι ' αυτή την κατάρτιση, είχαμε την ευκαιρία να το διαβάσουμε στην αρχή του εισαγωγικού μας σημειώματος.

Όσο για τον τίτλο του έργου, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι παραπλανούν ασφαλώς τον αναγνώστη μνείες του με τον τίτλο «Ιπποκράτους νόμος» με το νόημα «οδηγίες για την ιατρική εκπαίδευση των μαθητών του». 4 Ίσως είναι προτιμότερο να θεωρούμε ότι με την απλή λέξη Νόμος —χωρίς μια γενική προσώπου δίπλα- νοούνται οι κανόνες που ορίζουν πώς πρέπει να αρχίζει τις ιατρικές σπουδές του ο νέος, αν είναι αυτές να τον οδηγήσουν στην επιτυχία.

4· Π β λ . π .χ . Α. Κοραή Ιπποκράτους και Γαληνού συγγράμμα

τα, Ε ν Παρ.ισίοις ι δ ι ό , σ. 121 εξ.

93




φονται στις σελίδες 32-35 (α-γ) του πρώτου τόμου της έκδοσης μας.

ΡΓ . Μύ1ΐ€Γ, ΌεΓ ΙιίρροΙαΓ&ύδεΙιε Νόμος, Υίβηηβχ 75 ( ΐ 9 4 θ ) 93"

105.

94


95

ι Ίητρική τεχνέων1 μέν πασέων εστίν επιφανέστατη' δια δέ άμαθίην των τε χρεωμένων αυτή και των εική τους τοιούσδε κρινόντων πολύ τι πασέων ήδη των τεχνέων απολείπεται, ή δέ τώνδε άμαρτάς μάλιστα μοι δοκεΐεχειν αίτίην τοιήνδε' πρόστιμον γάρ ίητρικήςμούνηςέν τήσι πό-λεσιν ουδέν ώρισται, πλήν άδοξίης' αύτη δέ ου τιτρώσκει τούς έξαυτής συγκειμένους, ομοιότατοι γάρ είσιν οι τοιοί-δε τοΐσι παρεισαγομένοισι προσώποισιν έν τήσι τραγωδίη-σιν ώς γάρ έκεΐνοι σχήμα μέν και στολήν και πρόσωπον

96

ι Η ιατρική είναι από όλες τις τέχνες η πιο διακεκριμένη* όμως η άγνοια και η αμορφωσιά και αυτών που την ασκούν αλλά και εκείνων που έχουν εύκολη και επιπόλαιη την κριτική τους γ ι ' αυτού του είδους τους γιατρούς την έκαναν να έχει μείνει σήμερα πολύ πίσω από όλες τις άλλες τέχνες σε εκτίμηση. Ο κυριότερος λόγος για όλα αυτά τα λάθη μού φαίνεται πως είναι αυτός: η ιατρική είναι η μόνη τέχνη για την οποία δεν έχει θεσπιστεί στις πόλεις μας καμιά απολύτως τ ιμωρία, με αποτέλεσμα να μένει ως μόνη τιμωρία το κακό όνομα* αυτό όμως, έτσι κι αλλιώς, δεν πληγώνει αυτούς στους οποίους έχει πια γίνει ένα με τη ζωή τους. Οι άνθρωποι αυτοί είναι ολόιδιοι με τα βουβά πρόσωπα που μας παρουσιάζουν στις τραγωδίες* όπως εκείνοι έχουν την εμφάνιση, τις φορεσιές και τις

97


ύποκριτοΰέχουσιν, ουκ είσίν δέ ύποκριταί, ούτω και οίιη-τροί, φήμη μέν πολλοί, έργω δέ πάγχυ βαιοί.

2 Χρή γάρ, όστις μέλλει ίητρικής σύνεσιν άτρεκέως άρ-μόζεσθαι, τώνδέμιν έπήβολον γενέσθαι- φύσιος, διδασκα-λίης, τόπου εύφυέος, παιδομαθίης,2 φιλοπονίης, χρόνου, πρώτον μέν ουν πάντων δεΐφυσιος- φυσιος γάρ άντιπρησ-σουσης κενεά πάντα' φυσιος δέ ες τό άριστον όδηγεούσης, διδασκαλίη τέχνης γίνεται' ην μετά φρονήσιος δεΐπεριποι-ήσασθαι, παιδομαθέα γενόμενο ν έν τόπω όκοΐος ευφυής προςμάθησιν εσταΐ' ετι δέ φιλοπονίην προσενέγκασθαι ές χρόνον πολύν, όκως ήμάθησιςέμφυσιωθέΐσα δεξιώς τε και εύαλδέως τούς καρπούς έξενέγκηται.

3 Όκοίη γάρ τών έν γή φυομένων θεωρίη,3 τοιήδε και της ίητρικής ή μάθησις. ή μέν γάρ φύσις ήμέων όκοΐον ή χωρη' τά δέ δόγματα τών διδασκόντων όκοΐον τά σπέρματα- ή δέ παιδομαθίη, τό καθ9 ώραν αυτά πεσεΐν ές τήν

9*

ΝΟΜΟΣ

μάσκες των ηθοποιών, ηθοποιοί όμως δεν είναι,1 το ίδιο και με τους γιατρούς: γιατροί στο όνομα υπάρχουν πολλοί, πραγματικοί όμως γιατροί αφάνταστα λίγοι.

2 Όποιος επιθυμεί να γίνει πράγματι κάτοχος μιας βαθιάς γνώσης της ιατρικής, χρειάζεται απαραιτήτως τα εξής: φυσική κλίση, κατάλληλη διδασκαλία, ευνοϊκό περιβάλλον, εκπαίδευση ήδη από την παιδική ηλικία, εργατικότητα, χρόνο. Το πρώτο λοιπόν που χρειάζεται, πρώτο πριν από οτιδήποτε άλλο, είναι η φυσική κλίση* γιατί αν η φύση αντιστέκεται, τα πάντα είναι μάταια, ενώ αν η φύση δείχνει το δρόμο γ ι ' αυτό που είναι το καλύτερο, η διδασκαλία της τέχνης γίνεται, τότε πια, εύκολη. Η τέχνη κατακτιέται από τον μαθητή που φροντίζει να κάνει χρήση του μυαλού του και έχει αρχίσει την εκπαίδευση του από παιδί μέσα σε ένα περιβάλλον ευνοϊκό για τη μάθηση* ακόμη ο μαθητής πρέπει να συνεισφέρει την εργατικότητα του για μια μεγάλη χρονική περίοδο, ώσπου η μάθηση να γίνει μια δεύτερη φύση και να αποδώσει, με τρόπο πετυχημένο, πλούσιους καρπούς.

3 Τ η μάθηση της ιατρικής πρέπει πράγματι να τη βλέπουμε σαν κάτι το απόλυτα όμοιο με τα φυτά που μεγαλώνουν πάνω στη γη : η φυσική μας κλίση είναι το χωράφι* τα λόγια των δασκάλων μας είναι οι σπόροι* η εκπαίδευση ήδη από την παιδική ηλικία είναι το

99


άρουραν δ δέ τόπος έν ώ ή μάθησις, όκοΐον ή έκ του περιέχοντος ήέρος τροφή γιγνομένη τοΐσι φυομένοισιν ή δέ φιλοπονίη, έργασίη' δ δέ χρόνος ταύτα ενισχύει πάντα, /* ώς τραφήναι τελέως.

4 Ταύτα ων χρήι ές τήν ίητρικήν τέχνην έσενεγκαμέ-νους, και άτρεκέως αυτής γνώσιν λαβόντας, ούτως ανά τάς πολιάς φοιτεΰντας,4 μή λόγω μοΰνον, άλλά και έργω ίητρους νομίζεσθαι, ή δέ άπειρίη, κακός θησαυρός και κακόν κειμήλιον τοΐσιν εχουσιν αυτήν, και δναρ και ύπαρ,5

εύθυμίης τε και ευφροσύνης άμοιρος, δειλίης τε και θρασύτητας τιθήνη. δειλίη μέν γάρ άδυναμίην σημαίνει, θρασύ-της δέ άτεχνίην. δύο γάρ, επιστήμη τε και δόξα,6 ών τό μέν έπίστασθαι ποιεΐ, τό δέ άγνοεΐν.

5 Τά δέ ιερά έόντα πρήγματα ίεροΐσιν άνθρώποισι δεί-κνυταΐ'βεβήλοισι δέ ου θέμις, πριν ή τελεσθώσιν όργίοισιν επιστήμης.

100

ΝΟΜΟΣ

πέσιμο των σπόρων στο οργωμένο χωράφι την κατάλληλη εποχή· το περιβάλλον μέσα στο οποίο γίνεται η εκπαίδευση είναι η τροφή που παίρνουν τα φυτά από τη γύρω ατμόσφαιρα· η εργατικότητα του μαθητή είναι η προετοιμασία γενικά του χωραφιού* ο χρόνος, τέλος, είναι που δίνει σε όλα αυτά τη δύναμη να μεγαλώσουν και να ωριμάσουν τέλεια.

4 Αυτά είναι όσα οφείλετε να συνεισφέρετε στην ιατρική τέχνη, και όταν θα έχετε αποκτήσει πραγματική γνώση αυτής της τέχνης, τότε θα μπορείτε πια να γυρίζετε από πόλη σε πόλη και να λογαριάζεστε γιατροί όχι μόνο στο όνομα αλλά και στην πράξη. Η άγνοια είναι ένας κακός θησαυρός και ένα κακό εφόδιο γ ι ' αυτούς που την κουβαλούν -στον ύπνο και στον ξύπνο τους- μαζί τους· αφαιρεί από τον άνθρωπο τα αισθήματα της σιγουριάς και της ευχαρίστησης και είναι η τροφός της δειλίας αλλά και της απερισκεψίας: η δειλία προδίδει έλλειψη ικανότητας, η απερισκεψία έλλειψη οικείωσης με την τέχνη. Η αληθινή γνώση και η απλή γνώμη είναι δυο διαφορετικά μεταξύ τους πράγματα* το ένα γεννάει την επιστήμη, το άλλο την άγνοια.

5 Τα άγια πράγματα αποκαλύπτονται σε άγιους ανθρώπους. Στους αμύητους αυτό δεν επιτρέπεται, ώσπου να μυηθούν στα μυστήρια της επιστήμης.

ΙΟΙ

ΣΧΟΛΙΑ

ι . Β λ . στο εισαγωγικό σημείωμα τ η σημείωση ι.

2. Π β λ . Π λ ά τ . Πολιτεία φΖ θ ί ο ίητροί μέν δεινότατοι αν γέ-

νοιντο, ει εκ παίδων άρξάμενοι προς τό μανθάνειν τήν τέχνην ώς

πλείστοις τε και πονηροτάτοις σώμασιν όμιλήσειαν (= «οι γιατροί

θα γίνονταν άριστοι, αν, αρχίζοντας από τα παιδικά τους κιό

λας χρόνια, πρόσθεταν στη μάθηση της τέχνης και την ανα

στροφή τους με όσο γίνεται πιο πολλά πολύ άρρωστα σώμα

τ α » ) .

3· Γ ια τ η χρήση μιας ανάλογης εικόνας από τους στωικούς

βλ. Δ ιογένη Λαέρτιο VII 40. Π β λ . και Πλουτ. Περί παίδων α

γωγής ι Β: ώσπερ δ'έπι της γεωργίας πρώτον μέν αγαθή ν ύ-

πάρξαι δει τήν γήν, είτα δέ τον φυτουργόν επιστήμονα, είτα τά

σπέρματα σπουδαία, τον αυτόν τρόπον γη μέν εοικεν ή φύσις,

γεωργω δ'ό παιδεύω ν, σπέρματι δ'αί τών λόγων ύποθήκαι και

τά παραγγέλματα. (= «όπως στη γεωργία πρέπει πρώτα να εί

ναι καλό το χωράφι, ύστερα να είναι καλός γνώστης ο καλλιερ

γητής και, τέλος, να είναι καλής ποιότητας οι σπόροι, έτσι ακρι

βώς με τ η γ η μοιάζει η φύση, με τον γεωργό ο δάσκαλος και μ ε

τον σπόρο οι συμβουλές και οι κάθε λογής οδηγίες») .

4· Γ ια τον περιοδευτή γιατρό βλ. σχόλ. 2 στο Περί αέρων υδά

των τόπων (1ος τόμος της έκδοσης μας).

5· Ο Κοραής (στο έργο του που μνημονεύσαμε στη σημ. 4 του

εισαγωγικού μας σημειώματος) υπέδειξε (σ. 139) τ η σωστή ερ

μηνεία της έκφρασης αυτής (οι προηγούμενοι την είχαν τελείως

102

ΝΟΜΟΣ

παρερμηνεύσει): «ώσπερ ουν, Η μ έ ρ α ς και νυκτός πράττει ν τ ι

μεταφορικώς λέγομεν, άντί του, αδιαλείπτως, καίπερ διαλεί-

πειν άναγκαζόμενοι κατά τούς ύπνους, τον αυτόν τρόπον και τό,

Ό ν α ρ και ύπαρ, σημαίνει τό, 5 Αεί , ή Δια παντός». Π β λ . και Δ η -

μόκρ., ϋΜδ-Κταηζ , Όίβ ΐτα^τηβηίβ άβτ νοκο&ναίίΜβτ, απόσπ.

68 Β Ι74' ό μέν εύθυμος ές έργα έπιφερόμενος δίκαια και νόμιμα

και ΰπαρ και όναρ χαίρει τε και ερρωται και άνακηδής έστι (=...

είναι συνεχώς χαρούμενος...).

6. Πρόσεξε τ η σοφή διάκριση μεταξύ της αληθινής = της επι

στημονικής γνώσης και της απλής γνώμης , δηλαδή της εικασί

ας: η δεύτερη ξεκινά μάλλον από την άγνοια ή , έστω, από τ η

με ιωμένη γνώση, και έχει γιαυτό πολλές πιθανότητες να είναι

λανθασμένη. - Ο Κοραής (ό.π., σ. 140) έδωσε στη λέξη δόξα το

περιεχόμενο της λέξης οΐησιςττ^ς παραγράφου 4 του Περί εύσχη-

μοσΰνης: οίήσις γάρ και μάλιστα εν ίητρικη αίτίην μέν τοΐσι κε-

κτημένοισιν, όλεθρο ν δέ τοΐσι χρεωμένοισιν επιφέρει {— « η απλή

τυχαία γ ν ώ μ η , ιδίως στην ιατρική, αποτελεί λόγο μομφής γ ι '

αυτούς που τ η διατυπώνουν και οδηγεί στην καταστροφή αυ

τούς που την ακολουθούν»).

103

ΠΕΡΙ ΕΥΣΧΗΜΟΣΥΝΗΣ

105

ΜΕ ΤΟ ΕΠΙΘΕΤΟ ευσχήμων οι αρχαίοιΈλληνες δήλωναν ό,τι εμείς με τα δικά μας επίθετα ευπρεπής, πομφός, χαριτωμένος, αρμόζων, πρέπων. Όλες αυτές τις ιδιότητες όφειλαν να τις θέλουν για τον εαυτό τους οι αρχαίοι Έλληνες γιατροί, αφού όλες τους τις ήθελαν (ή θα έπρεπε να τις θέλουν) για τους γιατρούς τους οι απλοί, οι καθημερινοί άνθρωποι με τους οποίους αυτοί έρχονταν σε συνάφεια. Το παράγωγο από το επίθετο ευσχήμων ουσιαστικό είχε τη μορφή εύσχημοσύνη} και αυτό το ουσιαστικό χρησιμοποιήθηκε για να δια-

ι . Η λέξη εύσχημοσύνη έχει.για δεύτερο συνθετικό της τη λέ

ξη σχήμα. Παράγωγη.η λέξη σχήμα από το θέμα του ρήματος

έχω δήλωνε την εξωτερική όψη ενός πράγματος, τη μορφή του

(καταλέξη το «πώς έχει» — το «πώς είναι» ένα πράγμα). Όλα

αυτά θα πουν ότι με τη λέξη εύσχημοσύνη δηλωνόταν αρχικά η

ευπρεπής εξωτερική εμφάνιση. Στο στόμα όμως ενός λαού που

ταύτιζε απόλυτα την εξωτερική με την εσωτερική ομορφιά, την

ομορφιά του σώματος με την ομορφιά της ψυχής, επόμενο ήταν

η λέξη εύσχημοσύνη γρήγορα να αρχίσει να δηλώνει γενικότερα

την ομορφιά, την ευπρέπεια (άρα και την ομορφιά της σο^στής

συμπεριφοράς).

107


μορφωθεί ο τίτλος ενός από τα δεοντολογικού περιεχομένου έργα της Ιπποκρατικής συλλογής -προφανώς για να δηλωθεί ότι στο έργο αυτό περιγράφεται η εικόνα του σωστού γιατρού, αυτού που κατά την άσκηση του επαγγέλματος του δείχνει προς τα έξω αυτές ακριβώς τις ιδιότητες.

Ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να παρακολουθήσει τις οδηγίες που ο γιατρός-συγγραφέας του έργου δίνει στους ομοτέχνους του αν είναι αυτοί να ασκήσουν με τρόπο σωστό και πρέποντα (ας το πούμε με την αρχαία λέξη: με εύσχημοσυνην) το από κάθε άποψη υψηλό τους έργο. Πρέπει, ωστόσο, ο αναγνώστης να λάβει από τώρα κιόλας υπόψη του ότι κανένας από τους σοβαρούς και αξιόλογους μελετητές της Ιπποκρατικής συλλογής δεν είναι πιο; πρόθυμος να διακρίνει στο έργο αυτό τον λόγο του ίδιου του Ιπποκράτη: μερικοί είναι έτοιμοι να το τοποθετήσουν στην εποχή ανάμεσα στο 3 5 ° κ ο α τ ο 3 0 0 π.Χ., στα χρόνια δηλαδή του Αριστοτέλη ή και λίγο μετά, ενώ για άλλους το έργο θα μπορούσε να τοποθετηθεί ακόμη και στον Ιο ή και τον 2ο αι. μ.Χ.: στη στάση τους αυτή αισθάνονται ότι τους βοηθούν λόγοι περιεχομένου (πιστεύουν δηλαδή ότι διακρίνουν σ' αυτό μεταγενέστερες φιλοσοφικές διδασκαλίες, κατά κύριο λόγο των στωικών) αλλά και λόγοι γλωσσικοί (ανελλήνιστα στοι-

ιοδ


χεία ή , εν πάση περιπτώσει, ατελής γνώση της ελληνικής γλώσσας). Σ ' αυτά θα πρέπει να προστεθεί από τη μια το γεγονός ότι καμιά μνεία του έργου αυτού δεν γίνεται στην αρχαιότητα, και από την άλλη ότι η χειρόγραφη παράδοση του είναι γεμάτη από φθορές και λάθη, που δεν αφήνουν καμιά ελπίδα αποκατάστασης του αρχικού κειμένου (δεν λείπουν, βέβαια, και αυτοί που υποθέτουν ότι πρόκειται για ένα θεληματικά σκοτεινό κείμενο, που το περιεχόμενο του δεν έπρεπε να γίνεται εύκολα αντιληπτό από τους μη μυημένους). Ό,τ ι και νά 'ναι, το κείμενο αποτελεί σημαντικότατη μαρτυρία για τη σημασία που οι παλαιοί αυτοί γιατροί απέδιδαν στην ανάγκη να περιβάλλεται με κύρος η τέχνη που ασκούσαν, κάτι που πίστευαν ότι βρίσκεται σε απόλυτη συνάρτηση προς το δικό τους κύρος και την προσωπική τους αξιοπρέπεια και ευπρέπεια.

ιο9




φονται στις σελίδες 32~35 ( α ~τ) τ ο υ πρώτου τόμου της έκδοσης μας.

Ό. ΕΙάδοΙιοΓ, υηίβηηώίίη^βη ϊζη άβη.ρχβπάοΜρροΜταήϊώβη

Ξώήβΐβη Παραγγελίας Περί ίητροΰ ηηά Περί εύσχημοσυνης, ΒεΓί ίη 1 9 3 9 · [Βλ . και τ η βιβλιοκρισία του Η. Ό'ύΐ^τ στο περιο

δικό Οηο?ηοη ιγ ( ΐ 9 4 ΐ ) 23 - 3 2 . ]

Η . Κόοΐ^ ΌΆ$ 1ιίρρο1^Τ3.ΐίδα1ΐ£ \ ^ ο ι ΐ ν ο η άετ Οοϋ^Ι&ϊοΙάϊ&ΐί

άε$ «ρΜοδορΗίδαΙιεη» Ατζίεδ, Ξηάύοβς Λνώίνβίτ Οβ$ώίώίβ

άβτΝΙβάϊΐζίη ηηά άβνΝαίΜΠΡΪ^βη^ώαββη γ (1914) 2 5 3 - 2 7 2 .

Ο. δαηάπίεδοιι, ΗΐρροΜναΐβ* ηηά άίβ ρνοράάβηήϊώβ $ώήβ

Ό β άβοβηίβ Ιοαύίίη, ιγ. Διεθν. Συνέδρ. Ιστορ. της Ιατρ., Αθήνα

1 9 6 0 .

Ι Ι Ο


III

5 Διό δεΐ άναλαμβάνοντα τούτων τών προειρημενων1

έκαστα, μετάγειν τήν σοφίην ες τήν ίητρικήν και τήν

112

ι Τ ο ανώτερο είδος γνώσης και σοφίας είναι αυτό που διαμορ

φώθηκε σε τέχνη η οποία κάνει την ανθρώπινη ζωή πιο ευπρε

πή και πιο έντ ιμη.

2 Η γνώση και η σοφία είναι έντ ιμη αν χρησιμοποιεί μέθοδο

επιστημονική και δεν υπηρετεί την αισχροκέρδεια και την απρέ-

πεια.

3 Όσο ι εκπροσωπούν αυτού του είδους τ η σοφία είναι απλοί

και ανεπιτήδευτοι στην εξωτερική τους εμφάνιση -ανάλογες εί

ναι και οι ψυχικές τους ιδιότητες: ανεπιτήδευτοι, συγκρατημέ

νοι, κοινωνικοί, σοβαροί, υπομονετικοί, υπηρέτες της αλήθειας.

4 Τον πρωτεύοντα ρόλο για όλες αυτές τις ιδιότητες τον παί- _

ζει η φύση* ο ρόλος της εκπαίδευσης είναι απλώς συμπληρωμα

τικός.

5 Ξαναπιάσε λοιπόν καθένα από όσα μνημονεύθηκαν πρωτύτερα και φέρε μαζί μαζί τη σοφία και την ιατρι-

ι ΐ 3


ίητρικήν ες τήν σοφίην. Ίητρός γάρ φιλόσοφος ίσόθεος'2

ου3 πολλή γάρ διάφορη έπι τά έτερα' και γάρ ένι τά προς σοφίην εν ιητρικτ] πάντα, άφιλαργυρίη, εντροπή, έρυθρίησις, καταστολή, δόξα, κρίσις, ήσυχίη, άπάντησις, καθαριότης, γνωμολογίη, είδησις τών προς βίον χρηστών και αναγκαίων, καθάρσιος άπεμπόλησις,4 άδεισι-δαιμονίη, υπεροχή θείη.'Έχουσι γάρ ά έχουσι προς ά-κολασίην, προςβαναυσίην, προς άπληστίην, προς5 επι-θυμίην, προς άφαίρεσιν, προς άναιδείην.6...

7 Όντων ουν τοιούτων τών προειρημένων απάντων, χρή τον ίητρόν έχειν τινά εύτραπελίην παρακειμενην' τό γάρ αύστηρόν δυσπρόσιτον και τοίσιν ύγιαίνουσι και τοΐσι νοσεουσιν. Τηρεΐν δε χρή εωυτόν ότι μάλιστα, μή πολλά φαίνοντα τών του σώματοςμερεων, μηδέ πολλά

ι ΐ 4


κή, την ιατρική και τη σοφία. Ο γιατρός που είναι εραστής της σοφίας είναι ίσος με θεό. Τ η σοφία και την ιατρική δεν τη χωρίζει καμιά μεγάλη απόσταση· στην πραγματικότητα όλες οι ιδιότητες που σχετίζονται με τη σοφία υπάρχουν και στην ιατρική: η αφιλαργυρία, η μετριοφροσύνη, η ερυθρίαση, η σεμνή περιβολή, η εμβρίθεια, η κρίση, η ηρεμία, η ετοιμότητα στις απαντήσεις, η καθαριότητα, το αποφθεγματικό ύφος, η γνώση των χρήσιμων και απαραίτητων για τη ζωή πραγμάτων, η διάθεση καθαριστικών μέσων, η απαλλαγή από τη δεισιδαιμονία, η θεϊκή υπεροχή. Με τις ιδιότητες τους αυτές έρχονται σε αντίθεση προς την ακολασία, προς την ευτέλεια και τη μετριότητα, προς την απληστία, προς τον ασυγκράτητο πόθο, την αρπακτικότη-τα, την αδιαντροπιά...

6 Η πραγματική αιτία των θεραπειών είναι οι θεοί* οι γιατροί,

που έτσι κι αλλιώς η δύναμη τους είναι περιορισμένη, είναι α

πλώς τα μέσα.

7 Αφού λοιπόν έτσι έχουν όλα όσα είπα πρωτύτερα, ο γιατρός πρέπει να έχει και να παρουσιάζει κατά την άσκηση του επαγγέλματος του μια λεπτότητα τρόπων και μια χάρη, γιατί η τραχύτητα είναι αντιπαθητική και στους υγιείς και στους αρρώστους. Ο γιατρός πρέπει να προσέχει όσο μπορεί περισσότερο τον εαυτό του και να μην αφήνει να φαίνονται πολλά μέρη του σώ-

115


λεσχηνευόμενον τοΐσιν ίδιώτησιν, άλλα τάναγκαΐα'...7

ποιέΐν δέ κάρτα μηδέν περιέργως αυτών, μηδέ μετά

φαντασίης' έσκέφθω δέ ταύτα πάντα, δκως ή σοι προ-

κατηρτισμένα ές τήν εύπορίην, ώς δέοι' ει δέ μή, έπι του

χρέους άπορέϊν αίει δεΐ.

8 Μελετά ν δέ χρή έν ίητρική ταύτα μετά πάσης κατα

στολής, περϊ φηλαφίης, και έγχρίσιος, και έγκαταντλή-

σιος, προς τήν εύρυθμίην τών χειρών, περί τιλμάτων,

περί σπληνών, περϊ επιδέσμων, περί τών έκ καταστά-

σιος, περί φαρμάκων, ές τραύματα και οφθαλμικά, και

τούτων τά προς τά γένεα, ϊν' -η σοι προκατηρτισμένα

όργανα τε και μηχαναι και σίδ7]ρος και τά εξής' ή γάρ

έν τούτοισιν άπορίη άμηχανίη και βλάβη εστίν. 'Έστω

δέ σοι έτέρη παρέξοδος ή λιτότερη προς τάς αποδημίας8

ή διά χειρών' ή δ' ευχερέστατη δια μεθόδων' 9ου γάρ

οίον τε διέρχεσθαι πάντα τον ίητρόν.

ι ι ό


ματός του ούτε να πιάνει μακριές κουβέντες με τους άσχετους, αλλά να τους λέει μόνο όσα είναι απολύτως απαραίτητα... Να μην κάνει τίποτε από αυτά με τρόπο που να δίνει την αίσθηση του περιττού ή της επίδειξης. Ό λ α αυτά να τα έχεις σκεφτεί πολύ καλά, ώστε να τα έχεις από πριν έτοιμα για χρήση, μόλις υπάρξει ανάγκη* αλλιώς θα υπάρχει πάντοτε κατά τη στιγμή της ανάγκης κάποια αμηχανία και έλλειψη.

8 Τα ακόλουθα πρέπει να ασκούνται στην ιατρική με κάθε προσοχή και περίσκεψη: η ψηλάφηση, η επάλειψη, η πλύση (με κομψές και όμορφες κινήσεις των χεριών), τα ξαντά, τα καταπλάσματα, οι επίδεσμοι, η μελέτη των περιβαλλοντικών συνθηκών, τα φάρμακα (ενσχέσει με τα τραύματα και με τα προβλήματα που παρουσιάζονται στα μάτια), και όλα αυτά καταταγμένα κατά είδη, ώστε να μπορείς να έχεις πρόχειρα, ετοιμασμένα από πριν, τα εργαλεία σου, τα μηχανικά σου μέσα, τα μαχαίρια σου και όλα τα υπόλοιπα* γιατί η έλλειψη αυτών των πραγμάτων οδηγεί σε αμηχανία και σε βλάβες. Φρόντισε μάλιστα να έχεις και μια δεύτερη, απλούστερη εργαλειοθήκη, τέτοια που να μπορείς να την κουβαλάς στα χέρια σου σε περίπτωση ταξιδιού" η πιο βολική είναι αυτή που έχει μεθοδικά καταταγμένα όλα τα χρειαζούμενα* γιατί δεν είναι, βέβαια, δυνατό ο γιατρός να αντιμετωπίζει όλες τις καταστάσεις.

ι ΐ 7


9 'Έστω δέ σοι εύμνημόνευτα φάρμακα τε και δυνάμιες απλοί και άναγεγραμμέναι,10 έίπερ άρα έστι ν έν νόωκαι τά περϊ νούσων Ιήσιος, και οι τούτων τρόποι, και όσα-χώςκαι δν τρόπον περί έκαστων έχουσιν' αύτη γάρ αρ

χή έν ίητρικτ] και μέσα και τέλος. ί ο Προκατασκευασθώ δέ σοι και μαλαγμάτων γενεά προς τάς εκάστωνχρήσιας, ποτήματα τέμνειν δυνάμενα έξαναγραφής έσκευασμένα προς τά γένεα. Προητοι-μάσθω δέ και τά προς φαρμακίην ές τάς καθάρσιας, εί-λημμένα άπό τόπων τών καθηκόντων, έσκευασμένα εις δ ν δεΐ τρόπον, προς τά γένεα και τά μεγέθεα ές παλαί-ωσιν μεμελετημένα, τά δέ πρόσφατα υπό τον καιρόν, και τ άλλα κατά λόγο ν.

11 Έπήν δέ έσίης προς τον νοσέοντα, τούτων σοι άπηρ-τισμένων, ϊναμή άπορης, εύθέτως έχων έκαστα προς τό ποιησόμενον, ΐσθι γινώσκων δ χρή ποιεΐν πριν ή έσελ-θεΐν' πολλά γάρ ουδέ συλλογισμού, άλλα βοηθείης δεΐ-ται τών πρηγμάτων. Προδιαστέλλεσθαι ουν χρή τό έκ-

ι ι δ


9 Κράτα καλά στη μνήμη σου τα φάρμακα και τις ιδιότητες τους, τα απλά και τα σύνθετα (μήπως στο μυαλό μας δεν υπάρχουν και όλα τα σχετικά με τη θεραπεία των ασθενειών;)* κράτα στη μνήμη σου τα είδη τους, την ποσότητα και τον τρόπο με τον οποίο χρησιμοποιούνται στην κάθε επιμέρους περίπτωση· αυτό είναι στην ιατρική το παν: η αρχή, η μέση και το τέλος.

ί ο Από πριν πρέπει να έχεις ετοιμασμένα και τα διάφορα είδη μαλακτικών φαρμάκων, καταταγμένα μάλιστα ανάλογα με τη χρήση του καθενός· έχε επίσης έτοιμα -κατά τις συνταγές- και δυνατά ροφήματα, το κάθε είδος για την ανάλογη χρήση. Πρέπει επίσης να έχεις έτοιμα από πριν και τα καθαρτικά φάρμακα, μαζεμένα από τους κατάλληλους τόπους, παρασκευασμένα με τον σωστό τρόπο, κατά είδη και μεγέθη: άλλα σχεδιασμένα για να κρατήσουν πολύν καιρό, άλλα φρέσκα για να χρησιμοποιηθούν στην κατάλληλη στιγμή, και τα άλλα ανάλογα.

11 Όταν επισκέπτεσαι τον ασθενή με όλα αυτά σωστά προετοιμασμένα (ώστε να μη βρεθείς σε αμηχανία) και έχοντας τα πάντα τακτοποιημένα για ό,τι θα χρειαστεί να γίνει, να ξέρεις τι πρέπει να κάνεις πριν ακόμη μπεις μέσα. Γιατί σε πολλές περιπτώσεις αυτό που χρειάζεται δεν είναι η σκέψη, αλλά η πρακτική βοήθεια. Πρέπει λοιπόν με τη βοήθεια της εμπειρίας σου να

ι ΐ 9


βησόμενον εκ της έμπειρίης' ένδοξον γάρ και εύμαθές. 12 Έν δέ τη είσόδωμεμνήσθαι καϊ καθέδρης, και καταστολής, περιστολής, άνακυριώσιος, βραχυλογίης, άτα-ρακτοποιησίης, προσεδρίης, έπιμελείης, άντιλέξιος προς τά άπαντώμενα, προς τους όχλους τους έπιγινομενους εύσταθείης της έν έωυτω, προς τούς θορύβους έπιπλή-ζιος, προς τάς υπουργίας έτοιμασίης. Έπι τούτοισι μέ-μνησο παρασκευής της πρώτης" ει δέ μή, τά κατ3 άλλα άδιάπτωτον, έξών παραγγέλλεται ειςέτοιμασίην.

13 Έσόδωχρέο πυκνώς, έπισκέπτεο έπιμελέστερον, τοΐ-σιν άπατεωμένοισιν κατά τάς μεταβολάς11 απαντών ραον γάρ είστη, άμα δέ και εύμαρέστερος έση' άστατα γάρ τά έν ύγροίσι' διό και εύμεταποίητα υπό φύσιος και υπό τύχης' άβλεπτηθέντα γάρ τά κατά τον καιρόν τής

120


προβλέπεις την έκβαση της αρρώστιας· αυτό σου εξασφαλίζει καλό όνομα και, πάντως, μαθαίνεται εύκολα.

12 Μπαίνοντας στο δωμάτιο του αρρώστου μη ξεχάσεις με ποιον τρόπο θα καθίσεις* έχε επίσης στο νου σου τη μετρημένη συμπεριφορά, το ντύσιμο, το σοβαρό ύφος, τη βραχυλογία, την ηρεμία, τη συμπεριφορά δίπλα στο κρεβάτι του αρρώστου, τη φροντίδα, τις απαντήσεις στις παρατηρήσεις του αρρώστου, την αυτοσυγκράτηση στη φασαρία, τον τρόπο επίπληξης για τους θορύβους, την προθυμία για τις ιατρικές περιποιήσεις. Μαζί με όλα αυτά φρόντισε και την πρώτη σου προετοιμασία* διαφορετικά, μη παραλείψεις κατά τα άλλα τίποτε από όσα υποδεικνύονται για την πρόθυμη εξυπηρέτηση των ασθενών.

13 Οι επισκέψεις σου να είναι συχνές· στις εξετάσεις σου να είσαι ιδιαίτερα προσεκτικός, και η προσπάθεια σου να είναι να ξεπερνάς τις παγίδες που σου στήνουν οι αρρώστιες κατά τις μεταβολές τους* έτσι θα αντιλαμβάνεσαι την περίπτωση πιο εύκολα, και συγχρόνως θα αισθάνεσαι μεγαλύτερη άνεση. Γιατί η αστάθεια είναι το χαρακτηριστικό των χυμών, και γιαυτό μεταβάλλονται εύκολα από τη φύση και από τις τυχαίες περιστάσεις. Οι παραλείψεις που γίνονται κατά την κατάλληλη για τη βοήθεια στιγμή κάνουν να πάρει γρήγορο ξεκίνημα η αρρώστια και σκοτώνουν τον

121


ύπουργίης έφθασαν όρμήσαντακαϊ άνελόντα' ού γάρ ήν τό έπικουρήσον. Πολλά γάρ άμα τά προσιόντα τι χα-λεπόν' τό γάρ καθ*εν κατ'έπακολουθησιν εύθετώτερον και έμπειρότερον.

14 Έπιτηρεΐν δέ δεΐ και τάς αμαρτίας τών καμνόντων, δι3ών πολλάκις διεφεύσαντο έν τοΐσι προσάρμασι τών προσφερομένων έπέι τά μισητά ποτήματα ού λαμβάνοντες, ή φαρμακευόμενοι ή θεραπευόμενοι, άνγιρέθη-σαν' και αυτών μέν ού προς όμολογίην τρέπεται τό ποιηθέν, τω δέ ίητρω τήν αίτίην προσήφαν.

15 Έσκέφθαι δέ χρή και τά περι άνακλίσεων, ά μέν αυτών προς τήν ώρην, ά δέ προς τά γένεα' οί μέν γάρ αυτών ές εύπνόους, οί δέ ές καταγείους και σκεπνούς τόπους" τά τε άπό φόφων και οσμών, μάλιστα δ' άπό οίνου, χειρότερη13 γάρ αΰτη, φυγείν δέ και μετατιθέναι. ιό Πρήσσειν δ' άπαντα ταύτα ήσύχως, εύσταλέως, μεθ' ύπουργίης τά πολλά τον νοσέοντα ύποκρυπτόμενον' ά δέ χρή,14 παρακελεύοντα ίλαρώς και εύδιεινώς, σφέτερα

122


άρρωστο, αφού δεν είχε καμιά βοήθεια. Όταν πολλά μαζί δημιουργούν μια κατάσταση, το πράγμα είναι πια δύσκολο. Αντίθετα, οι συνέπειες ενός φαινομένου που εμφανίζεται μόνο του είναι πιο ευμεταχείριστες και αντιμετωπίζονται πιο εύκολα με την πείρα.

14 Πρέπει επίσης να στρέφεις την προσοχή σου στα σφάλματα των αρρώστων, που συχνά τους κάνουν να λένε ψέματα ενσχέσει με το αν πήραν τις τροφές που ορίστηκαν γι ' αυτούς: μη παίρνοντας τα δυσάρεστα ποτά ή τα καθαρτικά τους ή μη εκτελώντας τις θεραπευτικές οδηγίες, πεθαίνουν και, αντί να ομολογήσουν αυτό που έκαναν, επιρρίπτουν την ευθύνη στον γιατρό.

15 Πρέπει επίσης να σε απασχολεί και η κατάκλιση του αρρώστου, αφενός ενσχέσει με την εποχή του έτους και αφετέρου ενσχέσει με το είδος της αρρώστιας: για άλλους οι καλά αεριζόμενοι χώροι, για άλλους οι σκεπασμένοι και οι υπόγειοι χώροι. Πρέπει να αποφεύγεις και να απομακρύνεις τον άρρωστο από τους θορύβους και τις μυρωδιές, ιδίως από τη μυρωδιά του κρασιού, που είναι και η χειρότερη.

16 Κι όλα αυτά να τα κάνεις με ηρεμία και κοσμιότητα. Τα περισσότερα να τα κρατάς κρυφά από τον άρρωστο όσο τον φροντίζεις. Τις εντολές που είναι ανάγκη να του δίνεις, να του τις δίνεις καλοδιάθετα και ήρεμα, τραβώντας την προσοχή του από τα διάφορα

123


δέ άποτρεπόμενον, άμα μέν έπιπλήσσειν μετά πικρίης και εντάσεων, άμα δέ παραμυθεΐσθαι μετ' επιστροφής και ύποδέξιος, μηδέν τών έσομένων ή ενεστώτων15 αύ-τοΐσι' πολλοί γάρ δι3 αίτίην ταύτην εφ'έτερα άπεώσθη-σαν, διά τήν πρόρρησιν τήν προειρημένην τών ενεστώτων15 ή έπεσομένων.

17 Τών δέ μανθανόντων έστω τις ό έφεστώς δκως τοΐσι παραγγέλμασιν ού πικρώς χρήσεται, ποιήσει δέ ύ-πουργιην τό προσταχθέν' εκλέγεσθαι δέ αυτών τούς ήδη ές τά τής τέχνης είλημμένους,, προσδοΰναί τι τών ές τό χρέος, ή άσφαλέως προσενεγκεΐν' δκως τε έν διαστή-μασι μηδέν λανθάνη σε' έπιτροπήν δέ τοΐσιν ίδιώτησι μηδέποτε διδούς περϊ μηδενός' ει δέ μή, τό κακώς πρη-χθέν εις σέ χωρήσαι τον φόγον έά' μήποτ3 άμφιβόλως έχγι, έξών τό μεθοδευθένχωρήσει, καϊ ού σοι τον φόγον περιάφει, τευχθέν δέ προς τό γάνος16 έσται. ..Ρ

124


προσωπικά του προβλήματα, τη μια επιπλήττοντάς τον έντονα και με αυστηρότητα και την άλλη παρηγορώντας τον καλοσυνάτα και με φιλική φροντίδα, δίχως να του αποκαλύπτεις τίποτε από αυτά που θα του συμβούν ή του συμβαίνουν γιατί πολλοί, ακριβώς γι ' αυτόν το λόγο, παρουσίασαν επιδείνωση της κατάστασης τους, λόγω δηλαδή της πρόρρησης που είπαμε αυτών που τους συμβαίνουν ή πρόκειται να τους συμβούν.

17 Κάποιος από τους μαθητές σου ας μένει να επιβλέπει ώστε οι οδηγίες σου να εκτελούνται πρόθυμα και οι εντολές σου να πιάνουν τόπο. Από όλους τους μαθητές σου να διαλέγεις εκείνους που έχουν ήδη γίνει δεκτοί στον χώρο της ιατρικής τέχνης και μπορούν να προσθέτουν κάτι χρήσιμο, συμβάλλοντας με ασφάλεια στη θεραπεία. Και για έναν άλλο όμως λόγο: για να μη σου μένουν άγνωστα όσα συμβαίνουν κατά το ενδιάμεσο των επισκέψεων σου. Μην αναθέτεις ποτέ τίποτε σε άτομο ανίδεο* αλλιώς, για ό,τι κακό συμβεί, ο ψόγος θα περάσει σίγουρα σ' εσένα. Μην αμφιβάλλεις ποτέ: ό,τι έχει ετοιμαστεί σωστά, θα επιτύχει* δεν θα σου προσάψει κανέναν ψόγο, και όταν επιτύχει, θα σου εξασφαλίσει δόξα και τ ιμή.

ι δ Συνόψιση: Ό π ω ς το ε ίπαμε ήδη, η ευπρεπής άσκηση του

ιατρικού επαγγέλματος συμβάλλει τα μέγιστα στην απόκτηση

καλής φήμης μεταξύ των ανθρώπων.

125

Σ Χ Ο Λ Ι Α

ι . Ο λόγος στις προηγούμενες παραγράφους ήταν για τα δύο

βασικά ε ίδη σοφίας: από τ η μια η εντελώς περιττή, στην πραγ

ματικότητα, σοφία, αυτή που δεν έχει καμία σχέση μ ε τ η ζωή

και, άρα, δεν συνεισφέρει τίποτε στα συζητούμενα θέματα (είναι

όμως τελικά αυτή που παρασέρνει τους νέους), και από την άλ

λ η η χρήσιμη σοφία, αυτή που συζητάει θέματα που έχουν άμε

ση σχέση με τ η ζωή. Σοφία πο^ βρίσκει εφαρμογή στη ζωή εί

ναι και η ιατρική. Σ τ η ν πραγματικότητα λοιπόν δεν υπάρχει

διαφορά μεταξύ σοφίας και ιατρικής: ό,τι απαιτείται για τ η σο

φία, απαιτείται και για την ιατρική (κεφ. 5) . Ο εραστής της σο

φίας γιατρός είναι ίσος με θεό.

2 . 0 ίσόθεοςάνήρ είναι μια έννοια που τ η συναντούμε ήδη στον

Όμηρο* στη συνέχεια την ξαναβρίσκουμε πολύ συχνά στον χ ώ

ρο της φιλοσοφίας. Ο τρόπος με τον οποίο ζουν οι θεοί τούς κά

νει μάκαρες, και αυτός ο τρόπος ζωής περιμένει μετά τον θάνα

το τους και τους προικισμένους μ ε ορισμένες ιδιότητες ανθρώ

πους. Προγεύσεις, πάντως, αυτής της ευδαιμονίας έχουν οι άν

θρωποι αυτοί και σ' αυτή τ η ζωή.

3. Η άρνηση ου δεν υπάρχει στη χειρόγραφη παράδοση (πρώ

τος την πρόσθεσε κατά την έκδοση του κειμένου αυτού ο Πΐττέ) .

Χωρίς αυτήν την άρνηση η φράση καταντάει, βέβαια, δ ίχως νό

ημα, πράγμα που υποδηλώνει, πράγματι , φθορά του κειμένου -

(ακόμη και αν λάβουμε υπόψη μας τα ατελή , όπως ε ίπαμε και

στο εισαγωγικό μας σημείωμα, ελληνικά του κειμένου αυτού).

4· Η λέξη καθάρσιος οφείλεται σε διόρθωση του }οη£δ (η πα-

126


ράδοση προσφέρει τ η γραφή χαθαρσίης, που ο ΙΑχχχί έσπευσε να

τ η διορθώσει σε άχαθαρσίης, δίνοντας έτσι στη φράση το νόημα

«απόρριψη της ακαθαρσίας»). Ό μ ω ς η λέξη άπεμπόλησις ση

μαίνει « π ώ λ η σ η » και όχι «απόρριψη», και επομένως πρέπει να

έχει δίκαιο ο }οπ£5, που υπέδειξε ότι «όπως ο γιατρός καθαρίζει

το άρρωστο σώμα, έτσι και ο σοφός χαΰαρίζει τον άρρωστο νου»:

η «διάθεση» είναι, απλώς, μια καλύτερη λέξη αντί για τ η λέξη

« π ώ λ η σ η » .

5· Είναι φανερό ότι η πρόθεση προς χρησιμοποιείται εδώ με έ

ναν ασυνήθιστο τρόπο: προφανώς για να δηλωθεί η αντίθεση, το

αντίθετο προς κάτι άλλο (η συνήθης σημασία είναι ακριβώς η α

ντίθετη).

6. Η φράση που ακολουθεί (έτσι δηλαδή όπως μας την έσωσε

η χειρόγραφη παράδοση) δεν δίνει κανένα νόημα. Οι ερμηνευτι

κές-μεταφραστικές προσπάθειες που έχουν γίνει ξεκινούν σχε

δόν από το πουθενά και, άρα, δεν έχουν αξία μεγαλύτερη από

την αξία μιας εικασίας σχεδόν αβάσιμης. Ά λ λ η μια τέτοια λοι

πόν εικασία δεν θα ε ίχε , ασφαλώς, κανένα νόημα. Πώς να δου

λέψεις πάνω σε ένα σαφέστατα φθαρμένο κείμενο, που δεν έχεις

μάλιστα ελπίδα να το αποκαταστήσεις στην αρχική του μορφή;

7· Η φράση που ακολουθεί αμέσως μετά {νομίζει γάρ τοΰτοβίη

είναι ές πρόσχλησιν θεραπηίης) μας έχει ασφαλώς παραδοθεί με

εμφανέστατα τα σημάδια της φθοράς. Ο ϋτττέ , διορθώνοντας τ η

φράση, της έδωσε τ η μορφή: νομίζει ν γάρ τωύτό βίη είναι ές πρό-

χλησιν θεραπηΐης (= «πιστεύοντας ότι αυτό ισοδυναμεί με ανα

γκαστική προσέλκυση σε θεραπεία«). Ο }οηεδ διόρθωσε σε: νο

μίζει γάρ ούτως ίητρόν ίέναι ές εγχλησιν θεραπείης (με την υπο

ψία μάλιστα ότι ίσως θα έπρεπε καλύτερα να διορθωθεί σε: νο

μίζεται γάρ ούτως ίητρός κλπ.) θεωρώντας ότι το νόημα της

127


φράσης πρέπει να ήταν: «αυτού του είδους ο λόγος μπορεί να

προκαλέσει κριτική σε βάρος της θερα;πείας που προτάθηκε από

τον γ ιατρό» . Β λ . και όσα λέγονται παραπάνω, στο σχόλ. 6.

8. Σ τ η χειρόγραφη παράδοση φέρεται και η γραφή επιδημίας,

είναι όμως μάλλον φανερό ότι ο λόγος είναι γ ια την άσκηση του

ιατρικού επαγγέλματος με μετακινήσεις του γιατρού από τόπο

σε τόπο (βλ. στον πρώτο τόμο της έκδοσης μας το κεφ. ι του έρ

γου Περί αέρων υδάτων τόπων).

9· Ο }οη€δ αντιμετώπισε με πολύ σκεπτικισμό τ η μορφή αυ

τής της πρότασης: Τ η ν έκφραση δια μεθόδων τ η βρήκε πολύ α

νελλήνιστη, αν είναι να έχει τ η σημασία «μεθοδικά» (βέβαια, ο

ίδιος θυμήθηκε σε πολλές άλλες ανάλογες περιπτώσεις τα όχι

σωστά ελληνικά αυτού του κειμένου). Πολύ τον προβλημάτισε

επίσης η παρουσία - σ ε κλάδο της χειρόγραφης παράδοσης- του

τύπου περιέρχεσθαι στη θέση του διέρχεσθαι* Χρησιμοποιώντας

λοιπόν τ η γλώσσα του Ησύχιου «μεθόδιον ε<ρόδιον»υπέ&εσε ότι

η αρχική γραφή θα ήταν διαμεθοδίων: η εργαλειοθήκη του για

τρού θα ε ίχε μικρές ξεχωριστές θήκες γεμάτες μ ε μικρές ποσό

τητες από ό,τι θα ήταν ανάγκη να κουβαλάει μαζί του ο γιατρός

στις περιοδείες του, γ ια να μην βρίσκεται στην ανάγκη, φτάνο

ντας στον προορισμό του, «να τρέχει από δω και από κε ι » για

να βρεί αυτά που ήθελε.

ΙΟ. Άναγεγραμμένοςείναι βέβαια ο «καταγραμμένος» : ο } ο -

ηεδ είναι πεισμένος ότι ο λόγος είναι για φάρμακα που έχουν

«συντεθεί» σύμφωνα μ ε μια γραπτή συνταγή.

11. Ο λόγος θα πρέπει, πράγματι , να είναι (όπως το τόνισε

και ο Ι ο η ο δ ) για τις μεταβολές που παρουσιάζουν οι αρρώστιες

καθώς περνούν από τ η μια τους φάση σε μιαν άλλη .

12. Οίλχχχε θεωρούσε ότι μ ε τ η λέξη γένεα γινόταν αναφορά

128


στα διάφορα είδη κρεβατιών.

13 · Σ ε έναν κλάδο της χειρόγραφης παράδοσης του κειμένου

μας εμφανίζεται στη θέση του τύπου χειρότερη ο τύπος χειριστο-

τέρη: Πώς να μ η θυμηθείς το γλωσσικό πυροτέχνημα των η μ ε

ρών μας ο καλυτερότερος;

Ι4 · Ο }οιΐ€5 σκέφτεται ως ενδεχόμενη και την ακόλουθη ερμη

νεία -μετάφραση: «να ενθαρρύνεις τον ασθενή να δεχτεί τ η θε

ραπευτική α γ ω γ ή » .

Ι5 · Ο ]οηεδ δυσκολεύεται να διαλέξει για τ η λέξη ένεστώςα

νάμεσα στις δύο ενδεχόμενες σημασίες «επικε ίμενος» και «πα

ρών» και μόνο η παρουσία των λέξεων έσο μένω ν και έπεσομέ-

νωντον κάνει να δεχτεί ως πιθανότερη τ η δεύτερη.

ι 6 . Θα πρέπει, κατά τ η γ ν ώ μ η μου, να θεωρηθεί εξαιρετικά ε

πιτυχής η πρόταση του }οηεδ να διορθωθεί σε γάνος η λέξη γέ

νος ττ\ς χειρόγραφης παράδοσης (ο Πίττέ ε ίχε προτείνει τ η διόρ

θωση σε κλέος).

Ι7 · Γ ια την τελευταία φράση του κεφ. ι γ (πρόλεγε ουν ταύτα

πάντα έπί τών ποιευμένων, οΐς και τό έπεγνώσθαι πρόκειται) βλ.

όσα λέγονται παραπάνω στο σχόλ. 6.

129

Π Α Ρ Α Γ Γ Ε Λ Ι Α !

Ι3ΐ

Τ Η Λ Ε Ξ Η Τ Ο Υ Τ Ι Τ Λ Ο Υ του έργου αυτού ο αναγνώστης τη γνωρίζει ήδη από τον λόγο που κάναμε γ ι ' αυτήν όταν μιλούσαμε για την παρουσία της στο κείμενο του Όρκου (βλ. παραπάνω, σ. 57 σχόλ. 11). Γνωρίζει λοιπόν από εκεί ο αναγνώστης ότι με τη λέξη αυτή δηλώνονταν διάφοροι, με συντομία διατυπωμένοι, κανό-νες-συμβουλές που σχετίζονταν με την άσκηση του ιατρικού επαγγέλματος και αντανακλούσαν την ιστορία του, καθορίζοντας έτσι και τον επιθυμητό τρόπο της άσκησης του στο παρόν και στο μέλλον. Πρόκειται, άρα, για ένα έργο δεοντολογικό* για ένα έργο που ασχολείται με επιμέρους θέματα της επαγγελματικής συμπεριφοράς του γιατρού.

Το έργο αποτελείται από 14 κεφάλαια, στην πραγματικότητα όμως μόνο τα κεφάλαια 3-13 ασχολούνται με θέματα από την επαγγελματική συμπεριφορά του γιατρού και από τον χώρο της δεοντολογίας: θέματα σχετικά με την αμοιβή του γιατρού, με τους τσαρλατάνους γιατρούς, με τα ιατρικά συμβούλια, με τις παραξενιές των αρρώστων, με την καθυστερημένη ιατρική εκπαίδευση, με την εμφάνιση του γιατρού

133


μπροστά σε μεγάλα ακροατήρια. Τα κεφάλαια ι - 2 υποστηρίζουν ότι η ιατρική δεν πρέπει να βασίζεται σε υποθέσεις, σε θεωρητικές δηλαδή συλλήψεις, αλλά στην παρατήρηση = στη μελέτη των δεδομένων της εμπειρίας. Το τελευταίο, πάλι, κεφάλαιο του έργου δεν είναι παρά μια αναγραφή απόλυτα ασύνδετων μεταξύ τους παρατηρήσεων για τις αρρώστιες και τους αρρώστους.

Ένα έργο λοιπόν δίχως ενότητα και σχέδιο το έργο Παραγγελίας ένα έργο που συναποτελέσθηκε ίσως από τη συνένωση κομματιών από άλλα —αξιόλογα, πάντως, καθεαυτά- έργα: οι τρεις ενότητες στις οποίες αναφερθήκαμε πρωτύτερα αποκτούν τότε κάποιο ιδιαίτερο νόημα. Ό , τ ι και νά 'ναι, πρόκειται για ένα έργο που προϋποθέτει μάλλον την ύπαρξη μιας Ιπποκρατικής συλλογής.

Όσο για τα χαρακτηριστικά του ανθρώπου που έκανε αυτή τη συμπίληση, μπορεί ίσως με βεβαιότητα να υποστηριχθεί ότι πρέπει να ήταν ένας άνθρωπος εξοικειωμένος με την επικούρεια φιλοσοφία. Το πράγμα φαίνεται καθαρότερα στα δύο πρώτα κεφάλαια του έργου: λέξεις-όροι όπως λογισμός, νόησις (νους, διάνοια), εναργής, διδαχθήναι, άναγκασθήναι κ.ά. κάνουν το πράγμα ολοφάνερο. Αυτό, βέβαια, θα πει ότι ο συγγραφέας του έργου δεν μπορεί να τοποθετηθεί πριν α-

134

ΠΑΡΑΓΓΕΛΙΑΙ

πό τα ελληνιστικά χρόνια -υπάρχουν, ωστόσο, και αυτοί που υποστηρίζουν ότι το έργο πρέπει να ανήκει στον Ιο ή και στον 2ο αι. μ . Χ . Εν πάση περιπτώσει θα πρέπει να πούμε κάτι που το σημειώσαμε και όταν μιλούσαμε για το Περί εύσχημοσύνης: από τη μια ότι τα ελληνικά του συγγραφέα δεν είναι καθόλου αξιοζήλευτα και από την άλλη ότι τα χειρόγραφα που μας διέσωσαν το έργο είναι γεμάτα από λάθη. Ό λ α αυτά θα πουν ότι το κείμενο καταντάει συχνά σκοτεινό και δυσνόητο, δηλαδή δυσερμήνευτο: ένας μεγάλος εκδότης και μεταφραστής έργων της Ιπποκρατικής συλλογής, ο ΡΓ. Ζαοΐι. ΕΓΠιεπηδ, έκανε φανερή την απελπισία του αφήνοντας αμετάφραστα ολόκληρα κεφάλαια του έργου. Γιαυτό είναι μερικές φορές δυσνόητες και οι υπάρχουσες μεταφράσεις του έργου, κάτι που, φυσικά, υποκρύπτει την αδυναμία των μεταφραστών να κατανοήσουν το κείμενο που μετέφραζαν.

Παρ' όλα αυτά δεν θα πρέπει να παραλείψουμε να πούμε ότι το έργο από τη μια μας προσφέρει χρησιμότατες πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο ασκούνταν το ιατρικό επάγγελμα στην αρχαιότητα και από την άλλη προβάλλει με έμφαση μερικές από τις πιο υγιείς αρχές για την άσκηση του επαγγέλματος αυτού.

135




φονται στις σελίδες 32-35 ( α _ ϊ ) τ ο υ πρώτου τόμου της έκδοσης μας.

11. ΡΙεΐδΟΓίεΓ, Χ3ηίβτ5ΐ4ώηη£βη %μ άβη ρϊβΐίάοΗρρο&ναήχώβη

Ξώήββη Παραγγελίαι, Περί ίητροΰ ηηά Περί εύσχημοσυνης,

Β α ϋ η 1939- [Βλ. και τη βιβλιοκρισία του Η . ΌΐΠεΓ στο περιο

δικό Οηοττίοπ 17 ( ΐ 9 4 ΐ ) 2 3 ~32-]

Η . }. Ειι1ο£δ, Η ί ρ ρ ο ο Γ ^ ε δ ' ^ ε δ ο Μ ί τ Παραγγελίαι , ΝβάβΗ.

Τί]ά$ώτ. νοοΓ Οβηββ5&. 65 (1925) Ι Α .

ι 3 6

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

137

ι Χρόνος εστίν έν φ καιρός, και καιρός έν ώ χρόνος ού

πολύς" άκεσις χρόνω, έστι δέ ή νίκα και καιρώ. Δεΐ γε

μην ταύτα είδότα μή λογισμώ πρότερον πιθανω προσέ-

χοντα ιητρεύειν, αλλά τριβή μετά λόγου. Ο γάρ λογι

σμός μνήμη τις έστι ξυνθετική τών μετ' αίσθήσιος λη

φθέντων0 έφαντασιώθη γάρ έναργέως ή αΐσθησις προ-

παθής και άναπομπός έούσα εις διάνοιαν τών υποκει

μένων0 ή δέ παραδεξαμένη πολλάκις, οίς, ότε, όκοίως

138

ι Ο χρόνος είναι κάτι που μέσα του περιέχεται η καίρια, η κατάλληλη στιγμή* στην καίρια στιγμή δεν περιέχεται πολύς χρόνος. Η θεραπεία είναι θέμα χρόνου, μερικές όμως φορές είναι και θέμα κατάλληλης στιγμής. Γνωρίζοντας το αυτό ο γιατρός πρέπει κατά την άσκηση του θεραπευτικού του έργου να δίνει σημασία όχι σε ευλογοφανείς θεωρίες, αλλά στην πείρα, συνδυασμένη με τη λογική. Η θεωρία είναι, θα λέγαμε, μνήμη συγκείμενη από όλα όσα συνέλαβαν οι αισθήσεις μας. Οι αισθήσεις δέχονται πρώτες τα ερεθίσματα και σχηματίζουν με αυτά ολοκάθαρες εικόνες των πραγμάτων που υπόκεινται σ' αυτές* στη συνέχεια τις διαβιβάζουν στον νου· ο νους, έχοντας δεχτεί πολλές φορές τις εικόνες αυτές και έχοντας καταγράψει τις περιστάσεις, τον χρόνο και τον τρόπο της από-

139


τηρήσασα, και ές έωυτήν καταθεμένη, έμνημόνευσεν. Ξυγκαταινέω μέν ουν και τον λογισμόν, ήνπερ έκ περί-πτώσιος ποιήται τήν αρχήν, και τήν κατάφορη ν έκ τών φαινομένων μεθοδεύιη' έκ γάρ τών έναργέως επιτελεσμένων ην τήν αρχήν ποιήσηται δ λογισμός, έν διανοίης δυνάμει υπάρχων ευρίσκεται, παραδεχόμενης αυτής έκαστα παρ' άλλων. Ύποληπτέον ουν τήν φυσιν υπό τών πολλών και παντοίων πρηγμάτων κινηθήναί τε και διδαχθήναι, βίης ύπεουσης' ή δέ διάνοια παρ1 αυτής λαβοΰσα, ώς προέίπον, ύστερον είς άληθείην ήγαγεν' ει δέ μή έξ έναργέος εφόδου, έκ δέ πιθανής άναπλάσιος λόγου, πολλάκις βαρείην και άνιηρήν έπήνεγκε διάθε-σιν. Ούτοι δέ άνοδίηνχειρίζουσι' τι γάρ άν ήν κακόν, ήν τά έπίχειρα έκομίζοντο οι τά τής ίητρικής έργα κακώς δημιουργέοντες; νυν δέ τοΐσιν άναιτίοισιν έοΰσι τών καμνόντων, όκόσοισιν ούχ ικανή έφαίνετο έούσα του νοσεΐν βίη, ει μή ξυνέλθοι τή του ίητροΰ άπειρίτ}. Περί μέν ουν τούτων άλις έστω διειλεγμένα.

140


κτησής τους, τις αποθηκεύει μέσα του και τις θυμάται. Ο ίδιος παραδέχομαι, βέβαια, και τον θεωρητικό λογισμό, φτάνει η αρχή του να βρίσκεται στο συγκεκριμένο περιστατικό και να συνάγει τα συμπεράσματα του από τα φαινόμενα. Γιατί αν ο θεωρητικός λογισμός έχει την αρχή του στα φανερά γεγονότα, ελέγχεται πια από τον νου, ο οποίος δέχεται από άλλες πηγές τις επιμέρους εντυπώσεις. Πρέπει λοιπόν να θεωρήσουμε ότι η φύση μας «κατασκευάσθηκε» και διαμορφώθηκε κάτω από την πίεση πολλών και ποικίλων πραγμάτων, και ο νους παίρνοντας από αυτήν, όπως είπα προηγουμένως, τις εικόνες των πραγμάτων μάς οδηγεί εν συνεχεία στην αλήθεια. Αν όμως η αφετηρία δεν είναι η καθαρή εμπειρική εντύπωση αλλά μια ευλογοφανής νοητική επινόηση, δημιουργείται συνήθως μια δυσάρεστη και οχληρή κατάσταση. Αυτοί που δουλεύουν με αυτόν τον τρόπο απλώς οδηγούν σε αδιέξοδο. Πού θα ήταν το κακό, αν πληρώνονταν με ό,τι τους αξίζει αυτοί που ασκούν με άσχημο τρόπο τα έργα της ιατρικής; Τώρα όμως υποφέρουν οι αθώοι ασθενείς τους, για την ταλαιπωρία των οποίων δεν θα ήταν αρκετή η σφοδρότητα της αρρώστιας, αν δεν ερχόταν να προστεθεί σ' αυτήν η απειρία του γιατρού. Αρκετά όμως όσα είπα για το θέμα αυτό.

Ι4ΐ


4 Παραινέσιος δ' αν και τούτο έπιδεηθείη της θεωρίης' ξυμβάλλει γάρ τι τω ξύμπαντι' ει γάρ άρξαιο περϊ μι-σθαρίων, τω μέν άλγέοντι τοιαύτην διανόησιν έμποιή-σεις την δτι άπολιπών αυτόν πορεύση μή ξυνθέμενος, ή ότι αμελήσεις και ούχ ύποθήση τινά τω παρεόντι. Έπι-μελεΐσθαι ουν ού δεΐ περί στάσιος μισθού' άχρηστον γάρ ήγεύμεθα ένθύμησιν όχλεομένω τήν τοιαύτην, πουλύ δέ μάλλον έν όξεΐ νοσήματι' νούσου γάρ ταχυτής καιρόν μή δίδουσα ές άναστροφήν ούκ έποτρύνει τον καλώς ίη-τρεύοντα ζητεΐν τό λυσιτελές, έχεσθαι δέ δόξης μάλλον. Κρέσσον ουν σωζομένοισιν όνειδιζειν ή όλεθρίως έχοντας προμύσσειν. •• ' -

142


2 Η ιατρική κατακτιέται εύκολα και αποτελεσματικά μόνο με

την επίμονη παρατήρηση των γεγονότων.

3 Επε ιδή οι αρρώστιες παρουσιάζουν κοινές μεταβολές στα

αρχικά τους στάδια, ο ορισμός ειδικής θεραπευτικής αγωγής για

μιαν αρρώστια σ' αυτό της το στάδιο είναι κάτι το δύσκολο και

περίπλοκο.

4 Αξίζει όμως να στρέψουμε την προσοχή μας και σε μιαν άλλη συμβουλή (έχει και αυτή τη σημασία της για το συνολικό αποτέλεσμα): Αν αρχίσεις να μιλάς για την αμοιβή σου από την πρώτη κιόλας στιγμή, θα κάνεις τον άρρωστο να σκεφτεί ή ότι θα τον αφήσεις και θα φύγεις αν δεν υπάρξει συμφωνία ή ότι θα αδιαφορήσεις και δεν θα του ορίσεις καμία άμεση θεραπευτική αγωγή. Δεν χρειάζεται λοιπόν να ασχολείσαι με τον καθορισμό της αμοιβής σου· ο ίδιος θεωρώ ότι μια τέτοιου είδους αδημονία κάνει κακό στον άρρωστο, ιδίως σ' αυτόν που πάσχει από οξεία αρρώστια: η ταχύτητα στην εξέλιξη της αρρώστιας, καθώς δεν αφήνει κανένα περιθώριο για επιστροφή, παρακινεί τον καθωσπρέπει γιατρό να μην ασχολείται τόσο με το προσωπικό του όφελος όσο με τη φήμη και την υπόληψη του. Καλύτερα λοιπόν να έχεις να μεμφθείς ανθρώπους που έσωσες παρά να προσπαθείς να κερδίσεις χρήματα από ανθρώπους που κινδυνεύουν να πεθάνουν.

143


5 Καίτοι ένιοι νοσέοντες άξιοΰσι, τό ξενοπρεπές και τό άδηλον προκρίνοντες, άξιοι μεν άμελίης, ου μέντοι γε κολάσιος' διό τούτοισιν άντιτάξη είκότως μεταβολής επί σάλου πορευομένοισιν. Τις γάρ, ώ προς Διός, ήδελ-φισμένος ίητρός ίητρευει τοσαύτιη άτεραμνίη ώστ' εν αρχή άνακρίνοντα πάν πάθος μή ούχ ύποθέσθαι τινά ξυμψέροντα ες θεραπείην, άποθεραπεΰσαί τε τον νοσέ-οντα και μή παριδεΐν τήν έπικαρπίην, άνευ τής έπι-σκευαζούσης ες μάθη σι ν επιθυμίης;

6 Παρακελεύομαι δε μή λίην άπανθρωπίην είσάγειν, άλλ' αποβλέπεις ές τε περιουσίην και ούσίην' ότέ δέ προίκα, αναφερών μνήνην εύχαριστίης προτέρην ή πα-ρεοΰσαν εύδοκίην. Ήν δέ καιρός εΐη χορηγίης ξένω τε έόντι και άπορέοντι, μάλιστα έπαρκείν τοΐσι τοιουτοι-σιν' ήν γάρ παρή φιλανθρωπίη, πάρεστι και φιλοτεχνίη.

Ένιοι γάρ νοσέοντες ήσθημένοι τό περϊ έωυτούς πάθος

144


5 Μερικοί άρρωστοι ζητούν παράξενα φάρμακα, δείχνοντας έτσι την προτίμηση τους για το άγνωστο: οι άνθρωποι αυτοί είναι, βέβαια, άξιοι της περιφρόνησης και της αδιαφορίας μας, όχι όμως και να τους τ ιμωρούμε. Φυσικά εσύ θα αντιταχθείς σ' αυτούς τους ανθρώπους, οι οποίοι έχουν πια πάρει τον φουρτουνιασμένο δρόμο της μεταβολής. Για όνομα του θεού, ποιος γιατρός άξιος αυτού του ονόματος θα ασκούσε το ιατρικό του έργο με τόση σκληρότητα ώστε να μην εξετάζει, αμέσως από την αρχή, κάθε αρρώστια, να μην προτείνει ό,τι θα ήταν χρήσιμο για τη θεραπεία, να μην κάνει το παν για τη θεραπεία του αρρώστου του και να μην παραβλέπει την αμοιβή του, ανεξάρτητα από την επιθυμία που τον οδήγησε στη μάθηση;

6 Σ ε προτρέπω να μη δείχνεις υπερβολική ασπλα-χνία, αλλά να λαμβάνεις υπόψη σου τον πλούτο ή τα περιουσιακά μέσα που διαθέτει ο ασθενής σου. Καμιά φορά να προσφέρεις τις υπηρεσίες σου και δωρεάν, αναλογιζόμενος μια παλιότερη ευεργεσία ή το τωρινό σου καλό όνομα. Κι αν παρουσιαστεί η ευκαιρία να προσφέρεις βοήθεια σ' έναν ξένο ή σ' έναν άπορο, σ' αυτούς κυρίως τους ανθρώπους να προσφέρεις τη βοήθεια σου* γιατί όπου υπάρχει αγάπη για τον άνθρωπο, εκεί υπάρχει και αγάπη για την επιστήμη. Μερικοί ασθενείς, μολονότι έχουν συνείδηση σε τι επικίνδυ-

145


μή έόν έν άσφαλείτ}, και τή τοΰ ίητροΰ επιεικείς εύδο-κέουσι, μεταλλάσσοντες ές ύγιείήν. Ευ δ' έχει νοσεόν-των μέν έπιστατεΐν, ένεκεν ύγιείης, ύγιαινόντων δέ φροντίζειν, ένεκεν άνοσίης' φροντίζειν και έωυτών ένεκεν εύσχημοσύνης.

8 ... Ουκ άσχημον δέ, ούδ' ήν τις ίητρός στενοχωρέων τω παρεόντι επίτινι νοσέοντι καϊ έπισκοτεόμενος τη ά-πειρίϊ]κελεύγ) και έτερους είσάγειν, είνεκα τοΰ έκ κοινο-λογίης ίστορήσαι τά περϊ τον νοσέοντα, και συνεργούς γενέσθαι ές εύπορίην βοηθήσιος.. Έν γάρ κακοπαθείης παρεδρίη έπιτείνοντος τοΰ πάθεος, δι' άπορίην τά πλείστα έκκλίνουσι τω παρεόντι' θαρρητέον ουν έν καιρώ τοιούτω' ουδέποτε γάρ εγώ τό τοιούτο όριεΰμαι, ότι η τέχνη κέκριται περί τουτέου. Μηδέποτε φιλονεικείν προσκυρέοντας έωυτοίσι και κατασιλλαίνειν' δ γάρ άν


νο σημείο βρίσκεται η αρρώστια τους, λόγω της ευχαρίστησης που τους προκαλεί η καλοσύνη του γιατρού τους παρουσιάζουν βελτίωση της υγείας τους. Είναι καλό να προσέχεις τους αρρώστους σου για να βρουν την υγεία τους, τους υγιείς για να τη διατηρήσουν, μαζί όμως και τον εαυτό σου για να τον διαφυλάξεις ευπρεπή.

7 Τ ίποτε από όσα λέχθηκαν παραπάνω δεν αντιλαμβάνονται

οι μόνο κατ' όνομα γιατροί. - Διαφορές αληθινών γιατρών και

ψευτογιατρών.

δ... Αν ένας γιατρός αντιμετωπίσει δυσκολίες ενσχέσει με κάποιον άρρωστο και βρεθεί σε αμηχανία λόγω της απειρίας του, δεν είναι καθόλου κακό να ζητήσει να ρθουν και άλλοι γιατροί, προκειμένου, συζητώντας μαζί τους, να μάθει όλα τα σχετικά με την περίπτωση και να τους έχει συνεργάτες του στην παροχή ουσιαστικής βοήθειας. Όταν με την επιμονή μιας αρρώστιας το κακό μεγαλώνει, η αμηχανία που προκαλείται κάνει τελικά να χαθεί —κάτω από αυτές τις συνθήκες- ο έλεγχος πολλών πραγμάτων. Σ ε μια τέτοια περίσταση χρειάζεται να μη χάνει κανείς το κουράγιο του* εγώ, πάντως, δεν πρόκειται ποτέ να δεχτώ ότι η ιατρική έχει κατακριθεί γ ι ' αυτό. Οι γιατροί που συναντιούνται στο συμβούλιο ποτέ να μην τσακώνονται μεταξύ τους ούτε και να περιγελούν ο ένας τον άλλον

147


μεθ' όρκου έρέω, ουδέποτε ίητροΰ λογισμός φθονήσειεν άν ετέρω' άκιδνός γάρ άν φανείη' άλλά μάλλον οί άγ-χιστεύοντες άγοραίης εργασίης πρήσσουσι ταΰτα εύμα-ρέως. Καίτοι γε ούδε φευδέωςκατανενόηται' πάστ] γάρ εύπορίγ) άπορίηενεστι.

10 Φευκτεη δε και θρύφις επικρατίδων διά προσκύρησιν άκέσιος, όδμή τε περίεργος' διά γάρ ίκανήν άξυνηθείην διαβολήν κεκτήση, διά δε τήν όλίγην, εύσχημοσύνην' εν γάρ μέρει πόνος ολίγος, έν πάσι ικανός. Εύχαρίην δέ ού περιαιρέω' άξίη γάρ ίητρικής προστασίης.

148


γιατί ποτέ -μπορώ να το βεβειώσω με όρκο- το μυαλό ενός γιατρού δεν θα φθονούσε το μυαλό ενός άλλου γιατρού, γιατί αυτό θα έδειχνε αδυναμία* αυτό θα το έκαναν εύκολα μάλλον όσοι έχουν σχέση με τα επαγγέλματα της αγοράς. Δεν είναι πάντως μια λανθασμένη ιδέα η ιδέα του συμβουλίου: και στην πιο μεγάλη αφθονία υπάρχει πάντοτε κάποια έλλειψη.

9 Ο γιατρός πρέπει να εξασφαλίζει τ η συνεργασία του αρρώ

στου στην προσπάθεια του να τον επαναφέρει στη φυσιολογική

του κατάσταση.

ΙΟ Μ η προσπαθείς να κερδίζεις πελάτες φορώντας πολυτελείς κεφαλόδεσμους και χρησιμοποιώντας περίτεχνα αρώματα: η μεγάλη απομάκρυνση σου από τα καθιερωμένα θα σου φορτώσει ανυποληψία, ενώ αν αυτό γίνεται σε μικρό βαθμό, θα σου αποδοθεί φιλοκα-λία. Το ίδιο δεν γίνεται και στην περίπτωση του πόνου; ο πόνος που περιορίζεται σε ένα μόνο μέρος του σώματος δεν είναι κάτι το τόσο σημαντικό, ο γενικευμένος όμως πόνος είναι σοβαρή υπόθεση. Εν πάση περιπτώσει δεν σου απαγορεύω να ζητάς να αρέσεις: δεν είναι αυτό κάτι αταίριαστο με την αξιοπρέπεια του γιατρού.

11 Ο γιατρός να έχει συνεχώς στο νου του όλα τα σχετικά με

τ η χρήση των εργαλείων και τ η σημασία των συμπτωμάτων.

149


12 Ήν δέ και έίνεκεν ομίλου θέλης άκρόασιν ποιήσα-σθαι, ουκ άγακλεώς επιθυμείς, μή μέντοι γε μετά μαρ-τυρίης ποιητικής' άδυναμίην γάρ εμφαίνει φιλοπονίης' άπαρνέομαι γάρ ειςχρήσιν έτέρην φιλοπονίηνμετά πόνου ίστοριευμένην, διό έν έωυτγ]μούνη αίρεσιν έχουσαν χαρίεσσαν' περιποίηση γάρ κηφήνοςμετά παραπομπής ματαιοκοπίην.

13 Εύκτέη δέ και διάθεσις έκτος έοΰσα όφιμαθίης' πα-ρεόντων μέν ουδέν έπιτελέί' άπεόντων δέ μνήμη ανεκτή. Γίνεται τοίνυν πάμμαχος άτυχίη, μετά λύμης νεαρής, άφροντιστεύσα εύπρεπίης, όρισμόίς τε και έπαγγε-λίησιν όρκοις τε παμμεγέθεσι θεών έίνεκεν, ίητροΰ προσ-τατέοντος νόσου, άναγνώσιος ξυνεχείης κατηχήσιός-τε ίδιωτέων φιλαλυστέων λόγους έκ μεταφορής διαζηλευ-

ΐ 5 ο


12 Αν διακατέχεσαι από την επιθυμία να κάνεις μάθημα μπροστά σε μεγάλο ακροατήριο, η επιθυμία σου δεν είναι από τις καλύτερες* τουλάχιστο κοίταζε να αποφεύγεις να παραθέτεις φράσεις ποιητών, γιατί η παράθεση τέτοιων μαρτυριών δείχνει έλλειψη-φιλοπονίας: ο ίδιος δεν δέχομαι για την άσκηση του επαγγέλματος μας μια φιλοπονία άσχετη με αυτό, που αποβλέπει μάλιστα με πολύ κόπο στην ωραιοποίηση και που, γιαυτό,αποκλειστικά και μόνο καθεαυτή έχει χάρη και ομορφιά* εσένα θα σου μείνει μόνο ο άδικος κόπος και η συγκομιδή του κηφήνα.

13 Επιθυμητό είναι επίσης ο γιατρός να είναι απαλλαγμένος από τις συνέπειες της καθυστερημένης εκπαίδευσης. Ο οψιμαθής γιατρός δεν μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της παρούσας στιγμής, και η ικανότητα του να συγκρατεί στη μνήμη του τα μη παρόντα είναι μέτρια. Υπάρχει λοιπόν στην περίπτωση αυτή μια ανεπάρκεια έτοιμη να τα βάλει με τον καθένα και με το καθετί, μια ανεπάρκεια που προκαλεί μεγάλες βλάβες και δεν νοιάζεται καθόλου για την ευπρέπεια —από τη μια ένας υπεύθυνος για την παρακολούθηση της αρρώστιας γιατρός που είναι όλο εντολές, υποσχέσεις και μεγάλους όρκους σαν τους θεούς που επικαλείται, και από την άλλη ανίδεοι άνθρωποι σε πλήρη αμηχανία, απόλυτα παραδομένοι, υπό την

ΐ 5 ΐ


ομένων? χαι πριν ή νούσω χαταπορέωσιν ήθροισμένων. Τών μέν ούν τοιούτων δποι άν χαι έπιστατήσαιμι, ούχ άν έπι θεραπείης ξυλλόγου αίτήσαιμι άν θαρσαλέωςβο-ηθείην' ιστορίης γάρ εύσχήμονος συνεσις έν τούτοις διε-στιασμένη. Τούτων ούν δι7 άνάγχην άξυνέτων έόντων, παραχελεύομαι χρησίμην είναι τήν τριβήν, μεθυστέ-ρησιν δογμάτων ίστοριης. Τις γάρ επιθυμεί δογμάτων μέν πολυσχιδίην άτρεχέως έθέλων ίστορεϊν, μετά δέ χειροτριβίης άτρεμεότητα; διό παραινέω τούτοισι λέ-γουσι μέν προσέχειν, ποιέουσι δέ έγχόπτειν.

152


επήρεια μιας αδιάκοπης ανάγνωσης και διαφώτισης, στον θαυμασμό μιας γεμάτης από διακοσμητικά στοιχεία γλώσσας, οι οποίοι συγκεντρώθηκαν προτού ακόμη γνωρίσουν την αποτυχία στη θεραπεία κάποιας αρρώστιας. Από τέτοιους λοιπόν γιατρούς δεν θα ζητούσα ποτέ θαρρετά να μου προσφέρουν τη βοήθεια τους σε συμβούλιο για αρρώστια που θα είχα αναλάβει εγώ την ευθύνη της: ικανότητα για ευπρεπή μάθηση στους ανθρώπους αυτούς δεν υπάρχει. Αφού λοιπόν οι άνθρωποι αυτοί είναι έτσι κι αλλιώς αμαθείς, συστήνω ως πρώτο χρήσιμο πράγμα την πρακτική εξάσκηση* η απόκτηση θεωρητικών γνώσεων έρχεται πολύ μετά. Αλήθεια, ποιος άνθρωπος που κοιτάζει να αποκτήσει αληθινές γνώσεις επιδιώκει να κατακτήσει την ποικιλία των θεωριών παραμελώντας την ήρεμη επιδεξιότητα που δίνει η πείρα; Γιαυτό και η σύσταση μου είναι να ακούτε τα λόγια τους, να αντιτάσσεσθε όμως στις πράξεις τους.

14 Υπενθύμιση -με εντελώς ασύνδετο τρόπο- μερικών βασι

κών αρχών που σχετίζονται με τους αρρώστους και τις αρρώ

στιες.

153

ΝΟΣΟΛΟΓΙΑ

155

Ο Α Ν Α Γ Ν Ω Σ Τ Η Σ το ξέρει ήδη από τον πρώτο τόμο της έκδοσης αυτής: Μιλώντας εισαγωγικά για το έργο Περί διαίτης οξέων θυμηθήκαμε ότι εκτός από τη σχολή της Κ ω υπήρχε στην αρχαία Ελλάδα και μια άλλη, μεγάλη επίσης, ιατρική σχολή, η σχολή της Κνίδου. Η καθεμιά από τις δύο αυτές σχολές ε ίχε, λέγαμε, τη δική της φυσιογνωμία -κ ι εμείς μιλήσαμε για την πιο σημαντική, καθώς φαίνεται, διαφορά των δύο αυτών σχολών: ενώ οι γιατροί της σχολής της Κνίδου είχαν στρέψει όλη τους την προσοχή στην περιγραφή των ποικίλων μορφών με τις οποίες κάνουν την εμφάνιση τους οι διάφορες αρρώστιες, οι γιατροί της σχολής της Κ ω επικέντρωναν όλες τους τις προσπάθειες στην επισήμανση των κοινών χαρακτηριστικών των επιμέρους ασθενειών. Ακριβώς αυτή η διαφορά —που την είχε επισημάνει ήδη ο Γαληνός, ο μεγαλύτερος ύστερα από τον Ιπποκράτη γιατρός της αρχαιότητας (2ος αι. μ. Χ . ) - έκανε, λέγαμε, έναν νεότερο μελετητή της Ιπποκρατικής συλλογής1 να χαρακτηρίσει με τα ακόλουθα

ι . Β λ . σημ. 4 στη σ. 241 του πρώτου τόμου της έκδοσης μας.

157


λόγια τις τάσεις της κνιδιακής ιατρικής: «Ο Κνίδιος γιατρός είναι δούλος των περιστατικών άνθρωπος της εμπειρίας καθώς είναι, δεν προσπαθεί ποτέ να ξεπεράσει τα απλά περιστατικά και να τα οργανώσει δαμάζοντας την τεράστια ποικιλία τους... Το παθητικό βλέμμα με το οποίο οι γιατροί αυτοί αντικρύζουν τα φαινόμενα, τους αναγκάζει να οφκούνται σε μια απαρίθμηση των ποικιλιών, με τις οποίες παρουσιάζονται οι διάφορες αρρώστιες».

Από τον πρώτο όμως τόμο της έκδοσης αυτής, πιο συγκεκριμένα: από τη γενική εισαγωγή στην Ιπποκρατική συλλογή, 2 ο αναγνώστης γνωρίζει και κάτι άλλο: ότι τα έργα που αποτελούν τη συλλογή αυτή αναφέρονται σε όλους σχεδόν τους κλάδους της ιατρικής επιστήμης: στην ανατομία και τη φυσιολογία, στη γενική παθολογία και την ειδική νοσολογία, στη φαρμακολογία, στη θεραπευτική και τη διαιτητική, στη χειρουργική, στη μαιευτική και τη γυναικολογία, στην παιδιατρική, στην ωτολογία και τη ρινολογία, στη δερματολογία, στην οφθαλμολογία, στην οδοντιατρική, στην υγιεινή. Πώς συγκροτήθηκε αυτή η συλλογή ήταν, λέγαμε, ένα δύσκολο πρόβλημα ήδη στην αρ-

2; Β λ . εκεί σ. 19 ες.

158

ΝΟΣΟΛΟΓΙΑ

χαιότητα. Ο Γαληνός και οι άλλοι επιμέρους υπομνη-ματιστές επιμέρους έργων της Ιπποκρατικής συλλογής είχαν συνείδηση ότι δεν ήταν δυνατό να προέρχονται από τον ίδιο τον Ιπποκράτη όλα τα, τόσο διαφορετικού περιεχομένου, έργα που φέρονταν με το όνομα του. Στην παλιά αυτή διαπίστωση-παρατήρηση ήρθαν στα νεότερα χρόνια να προστεθούν και άλλα, όλα τους πολύ ενδιαφέροντα, στοιχεία. Ένα από αυτά -ασφαλώς από τα πιο ενδιαφέροντα- προήλθε από την αποδοχή ότι στη συλλογή αυτή πρέπει να περιέχονται και έργα στα οποία μπορούμε να παρακολουθήσουμε τις διδασκαλίες των γιατρών της σχολής της Κνίδου. Πώς τα έργα αυτά έφτασαν κάποτε να ενσωματωθούν στη συλλογή που φέρει το όνομα του Ιπποκράτη, ήταν το ένα από τα ερωτήματα που έθεσε η έρευνα. Σημαντικότερο, όμως, είναι ασφαλώς το ερώτημα «Ποια είναι πράγματι τα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής που θα μπορούσαν να αποδοθούν στη σχολή της Κνίδου;».

Το θέμα έχει μεγάλη ιστορία στον χώρο των ιπποκρατικών σπουδών. Στα 1841 ο ΡΓ. Ζ & Λ . Εηιΐ6πηδ, παρουσιάζοντας την έκδοση του του έργου Περί διαίτης οξέων, υποστήριξε3 ότι πρέπει να δεχτούμε κνιδιακή

3. Β λ . ΥΙύβτ άβ νκίΜ5 ναύοπβ ίπ ??7.οτΙ?Ϊ5 ααίήχ, Ι χ ΐ ά ε η 1841,

σ. 97 εξ-

ι>9


προέλευση για τα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής που φέρουν τους τίτλους Περί τόπων τών κατ άνθρωπο ν, Περί τών εντός παθών. Περί γυναικείης φυσιος, Περί γυναικείων. Περί νουσων Β. 0 Επιίΐε Είΐ ίτέ, ο άνθρωπος που θεμελίωσε τις ιπποκρατικές*σπουδές στα νεότερα χρόνια με τη δεκάτομη έκδοση του της Ιπποκρατικής συλλογής, 4 ενώ κατά την έκδοση του πρώτου τόμου ( ι839? σσ.'47-48 και 359-3^3 -βλ . σ. 32 του πρώτου τόμου της έκδοσης μας) είχε χαρακτηρίσει ως έργα που δεν μπορούν να αποδοθούν στον Ιπποκράτη, που φέρουν όμως τη σφραγίδα της σχολής του τα έργα Περί παθών, Περί τών εντός παθών, Περί νουσων Α, Β χαι Γ, διορθώνοντας τον εαυτό του κατά την παρουσίαση του έβδομου τόμου της έκδοσης του ( ι 851, σσ. 304-3Ο9) απέδωσε στη σχολή της Κνίδου τα έργα Περί νουσων Β, Περί νουσων Γ χαι Περί τών εντός παθών, και αργότερα, στον όγδοο τόμο ( ι853? σ · 6-8), τα Περί γονής, Περίφυσιοςπαιδίου, Περί νουσων Α ΖΤέ/κ γυναικείων. Συνοψίζοντας λοιπόν και επεκτείνοντας τα συμπεράσματα της ως τότε έρευνας ο Επηεπηδ μπορούσε πλέον, στον τρίτο τόμο της δικής του έκδοσης των έργων της Ιπποκρατικής

4· Β λ . σ. 32 του πρώτου τόμου της έκδοσης μας.

ιόο

ΝΟΣΟΛΟΓΙΑ

συλλογής 5 (1864, σ. VIII), να χαρακτηρίσει ως έργα

που προέρχονται από τη σχολή της Κνίδου τα: Επι

δημία ι VII,Έπιδημίαι V, Περί νουσων Α (2ο και 3°

μέρος), Περί νουσων Β, Περί νουσων Γ, Περί παθών,

Περί τών εντός παθών, Περί ελκών, Περί αιμορροΐδων,

Περί συριγγών, Περί τόπων τών κατ άνθρωπον, Περί

όφιος, Περί νουσων Δ., Περί φύσιος παιδιού, Περί γυναι

κείων Α, Περί άφορων, Περί γυναικείων Β. Περί έπικυ-

ήσιος, Περί έγκατατομής εμβρύου, Περί γυναικείης φύ

σιος, Περί άγμών και Περί άρθρων εμβολής, Μοχλι-

κόν, Περί αδένων, Περί καρδίης. Κατ'ίητρεΐον.

0 }οΗ*Τ1ΐ3£Γ§ μελετώντας στα 1894 τ 0 έργο Περί ε

βδομάδων,6 που οι κριτικοί της Αλεξάνδρειας το είχαν

κατατάξει μαζί με τα έργα Περί νουσων Α, Περί νου

σων Β, Περί νούσων Ρχαι Περί τών εντός παθών, φρι-

σκε ότι η ομάδα των έργων αυτών φέρει έκδηλα τα

γνωρίσματα της σχολής της Κνίδου.

Το 1896 ο ]. ^Άάιύ^ϊ1 υπέδειξε τις σχέσεις της πα

λαιότερης κνιδιακής σχολής με τη σχολή του Κρότω

να και υποστήριξε ότι όλα σχεδόν τα έργα της Ιππο

κρατικής συλλογής που έχουν γυναικολογικό και εμ-

5· Βλ. σ. 32 του πρώτου τόμου της έκδοσης μας.

ό. Βλ. παρακάτω, σ.372» 7· Ό6 ΑΙοϊηαβοηβ €ΐο£οηϊαΐα, Ι ^ ΐρζ ί§ 1896, σ. $ι.

ι β ι


βρυολογικό περιεχόμενο δεν φαίνεται να είναι ξένα προς τις διδασκαλίες των Κνιδίων.

Το 1900 ήταν, για το θέμα που παρακολουθούμε εδώ, η χρονιά του ]. και τ7]ς λαμπρής διδακτορικής του διατριβής, που έκανε τότε την εμφάνιση της στο Βερολίνο με τον τίτλο ~&α?ηβηία Βίρροοταίβα. Ο

μελέτησε κυρίως τα γυναικολογικά έργα της Ιπποκρατικής συλλογής: ένα από τα σημαντικά συμπεράσματα του ήταν ότι το έργο Περί γυναικείης φύσιος είναι, στην πραγματικότητα, ολόκληρο αντιγραμμένο από τις Κνίδιες γνώμες, από το αντιπροσωπευτικότερο δηλαδή έργο της ιατρικής σχολής της Κνίδου" υποστήριξε επίσης ότι α) τις Κνίδιες γνώμες πρέπει να τις είχε γνωρίσει και ο συγγραφέας του έργου Περί νουσων Δ, β) μέρη των Κνίδιων γνωμών περιέχονται στα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής που μας παραδόθηκαν με τους τίτλους Περί γυναικείων Α-Β χαι Περί άφορων.

Η συμπλήρωση του πρώτου τετάρτου του νέου αιώνα βρήκε το θέμα που μας απασχολεί εδώ να επιστέφεται με την πρώτη σημαντικότατη μονογραφία που αφιερώθηκε σ' αυτό. Πρόκειται για τη μονογραφία τον ]οϊι.ΤΆ>εϊ£, Όίβ Λν^ίβ^ώηΙβ νοη Κηίάοχ, ΙχΛζί^; 1925. Ευρύνοντας στη μονογραφία του αυτή παλιότερες έρευνες, δικές του και άλλων, σχετικές με το θέμα,

102

ΝΟΣΟΛΟΓΙΑ

ο Ι11)£Γ§ υποστήριξε ότι στην κνιδιακή σχολή ανήκουν δώδεκα από τα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής: Περί εβδομάδων, Περί νουσων Α, Περί παθών, Περί νουσων Β, Περί τών εντός παθών, Περί νουσων Γ, Περί γυναικείων Α-Β, Περί γυναικείης φύσιος, Περί άφορων, Περί γονής, Περί φύσιος παιδιού, Περί νούσων Δ. (η απασχόληση, επομένως, με γυναικολογικά και φαρμακολογικά θέματα πρέπει, κατά τον Ι1ΐ3£Γ§, να ήταν βασικό γνώρισμα της κνιδιακής ιατρικής). Στο συμπέρασμα αυτό ο Ι11)£Γ§ κατέληξε έχοντας δείξει ότι στην Ιπποκρατική συλλογή εμπεριέχονται έργα που στην πραγματικότητα ανάγονται σε ένα κοινό πρότυπο, που δεν είναι άλλο από το βασικότερο, το πιο αντιπροσωπευτικό, όπως είπαμε, έργο της σχολής της Κνίδου, δηλαδή τις Κνίδιες γνώμες: τα έργα αυτά παρουσιάζουν μια βασική ομοιότητα, που τα φέρνει πολύ κοντά το ένα στο άλλο, τους παράλληλους δηλαδή τρόπους περιγραφής των ίδιων ασθενειών μαζί όμως και κάποιες διαφορές: ορισμένα από αυτά (π.χ. το Περί τών εντός παθών) ακολουθούν στην περιγραφή των ασθενειών το σχήμα «αιτιολογία - περιγραφή των συμπτωμάτων - πρόγνωση - θεραπεία», ενώ άλλα (π.χ. το Περί νούσων Γ) παρουσιάζουν το σχήμα «περιγραφή των συμπτωμάτων - πρόγνωση - θεραπεία», ένα σχήμα που ακολουθείται και στο Περί νού-

ι 6 3


σων Β από το κεφ. 12 και πέρα, ενώ στα έντεκα πρώτα κεφάλαια το σχήμα είναι «περιγραφή των συμπτωμάτων—αιτιολογία— (καμιά φορά προστίθεται και η πρόγνωση)».

Κατά τον Γ. Εάεΐδίοίη (193 1 )8 κνιδιακά πρέπει να θεωρηθούν τα έργα Περί διαίτης οξέων, Περί νουσων Β και Περί τών εντός παθών.

Το 1965 ο Ι.Μ. Εοη ί 9 δέχτηκε ως κνιδιακά τα έργα Περί νούσων Λ, Περί νούσων Β, Περί παθών, Περί τών εντός παθών, Περί νούσων Γ.

Το 1966 έκανε την εμφάνιση του ένα από πολλές απόψεις σημαντικό για τις ιπποκρατικές, γενικότερα, σπουδές βιβλίο: Κ. ]ο\νχΙ^β ηίνβαη άβ Ια χάβηοβ ύίρρο-οταήύ[ΐ4β. Μελετώντας το επίπεδο της ιπποκρατικής ιατρικής με μέτρο τις επιστημολογικές διδασκαλίες που είχε εκθέσει ο γνωστός Γάλλος φιλόσοφος Ο&δίοη Βαοΐιείαιχΐ στο βιβλίο του Ι^α βηηαήοη άβ Γβ$ρήί ^άβηήβ^ηβ (Παρίσι 193$), ο Κ. ]ο\γ περιέγραψε πρώτα -μπορεί με τρόπο αυστηρό, πάντως επιστημονικά ορθό- τα χαρακτηριστικά της κνιδιακής ιατρικής: η περιγραφή' του ξεκίνησε από την παραδοχή ότι την

8. Β λ . παρακάτω, 'σ. .372.

9· Τ ΐ ι ε (]ηί<ϋαη ΐτε&ιΪ5€5 ο£ ύιε ΟοΓριΐδ Μρροοκιύαιπι , Οακ-

ϊοαΐ Οματίβφ 69(1965)1 εξ.·

164

ΝΟΣΟΛΟΓΙΑ

κνιδιακή ιατρική απηχούν τα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής που μας παραδόθηκαν με τους τίτλους Περί νούσων Β, Περί γυναικείων, Περί τόπων τών κατ7 άνθρωπο ν, Περί δστέων φύσιος, Περί όφιος, Περί γονής, Περί φύσιος παιδιού, Περί νούσων Α, Περί νούσων Γ, Περί τών εντός παθών, Περί νούσων Α, Περί άφορων, Περί γυναικείης φύσιος, Περί παρθενίων, Περί έπικυή-σιος, Περί έγκατατομής εμβρύου, Περί παθών.

Το θέμα της παρουσίας κνιδιακής ιατρικής γραμματείας στην Ιπποκρατική συλλογή έγινε, θαρρείς, το κύριο θέμα στον ευρύτερο χώρο των ιπποκρατικών σπουδών στη δεκαετία του 1970: στη δεκαετία αυτή έκαναν την εμφάνιση τους -σχεδόν συγχρόνως και, πάντως, ανεξάρτητα, ως έναν βαθμό, το ένα από το άλλο- δύο αληθινά μνημειώδη έργα για το θέμα αυτό* πρώτο το έργο του}. }οιι&ηη3., Ηίρροοταϊβ. ΙΡΟΜΓηηβ

ατώέοΐο^ΐβ άβ ΓέωΙβ άβ ^ίάβ, Παρίσι Ι974? κ α ι αμέσως μετά το έργο του Η. ΟΓεηδεπιαηη, Κηίάίχώβ Μβ-άΐΊζίη, Βερολίνο 1975· Ο }οιιαηηα πείσθηκε από τις έρευνες του α) ότι στον χώρο της κνιδιακής ιατρικής ανήκουν -από τα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής- το Περί νούσων Β, το Περί τών εντός παθών, το Περί παθών, το Περί νούσων Α, το Περί νούσων Γ χαι τα γυναικολογικού περιεχομένου έργα της συλλογής* β) ότι σιγά σιγά επικράτησε στον χώρο της σχολής μια πιο

ι 6 5


απλουστευμένη μορφή της παραδοσιακής θεωρίας

των χυμών 1 0 ως αιτιών των επιμέρους ασθενειών: για

την εμφάνιση των ασθενειών ευθύνονται πια τώρα δύο

μόνο χυμοί, το φλέγμα χαι ύ\ χολή-τ\ απλοποίηση αυ

τή στο σύστημα των χυμών οδήγησε στη μείωση του

αριθμού των ποικιλιών των ασθενειών, για τις οποίες

μιλούσε η παλιά παράδοση- το πράγμα είναι ευδιά

κριτο κατά κύριο λόγο στα έργα Περί παθών και Περί

νουσων Γ' γ) εξέλιξη στο εσωτερικό της σχολής της

Κνίδου παρουσιάζεται και στον τομέα της θεραπείας: η

απλή θεραπευτική των παλαιότερων Κνίδιων γιατρών

γίνεται στους νεότερους περιπλοκότερη -συνέπεια,

στην πραγματικότητα, της εξέλιξης που είπαμε ότι

παρατηρήθηκε στον τομέα της αιτιολογίας. Η εργασία

του θΓ€ηδ£Ηΐαηη, που αναγγέλθηκε ως η πρώτη μιας

σειράς σχετικών εργασιών, περιέλαβε -κυρίως- αφε

νός μιαν εξαιρετικά χρήσιμη συλλογή και υπομνημα-

τισμένη παρουσίαση των αρχαίο)ν μαρτυριών και απο

σπασμάτων που αναφέρονται στις παλαιότερες διδα

σκαλίες της κνιδιακής ιατρικής και αφετέρου μιαν υπο

δειγματική ανάλυση των γυναικολογικού περιεχομέ

νου πραγματειών της Ιπποκρατικής συλλογής -αυτός

ΙΟ. Βλ. σ. 24 του Ιου και σ. 210 του 2ου τόμου της έκδοσης μας.

ι66

ΝΟΣΟΛΟΓΙΑ

όμως είναι και ο λόγος που θα επανέλθουμε στην εργασία αυτή του θ Γ € Π 5 € Π ΐ α η η στον πέμπτο τόμο της δικής μας έκδοσης.

Ελπίζω ότι από την παραπάνω έκθεση έγινε φανερή η σχεδόν ομόφωνη από τους ειδικούς μελετητές αποδοχή της κνιδιακής προέλευσης των νοσολογικού και γυναικολογικού περιεχομένου πραγματειών της Ιπποκρατικής συλλογής.*

* Για μια λεπτομερειακότερη κατατόπιση βλ. Δ. Λυπουρλής,

Κνιδιακή ιατρική γραμματεία στην Ιπποκρατική συλλογή. Το

χρονικό των ερευνών και μία πρόταση, Κωακά 3 (1989) 7 _ 43 ·

167

Π Ε Ρ Ι Π Α Θ Ω Ν

109

Μ Ν Η Μ Ο Ν Ε Τ Ο Ν Τ Α Σ το έργο Περί παθών «Πραγμα

τεία για τις αρρώστιες») ο Γαληνός1 θέτει κιόλας το

πρόβλημα της γνησιότητας του, όταν αναρωτιέται

«αν πράγματι το έργο είναι γραμμένο από τον Ιππο

κράτη ή μήπως από τον μαθητή του Πόλυβο». Ο α

ναγνώστης μου γνωρίζει, βέβαια,2 ότι ο προβληματι

σμός της νεότερης έρευνας υπήρξε -και είναι- εντελώς

διαφορετικός, αυτό όμως δεν μειώνει, φυσικά, καθό

λου το αισθητήριο του Γαληνού: σύμφωνα με τα πορί

σματα της νεότερης έρευνας το Περί παθών πρέπει να

είναι ένα από τα έργα που απηχούν στην Ιπποκρατική

συλλογή την.ιατρική της σχολής της Κνίδου (ίσως

μάλιστα μιας νεότερης περιόδου της ιστορίας της). Το

έργο χωρίζεται σε δύο, σαφώς διακρινόμενα μεταξύ

τους, μέρη: τα πρώτα τριανταοχτώ από τα εξηνταένα

κεφάλαια του έργου έχουν καθαρά νοσολογικό περιε

χόμενο, ενώ των υπόλοιπων κεφαλαίων το περιεχό-

ι. ο μόνος από τους αρχαίους συγγραφείς που το μνημονεύει

-βλ. κυρίως στη σ. 8 του τόμου XVIII ι της έκδοσης Κ ΐ ί ΐ ιη . 2. Β λ . παραπάνω, σ. 157 εξ.

ΐ 7 ΐ


μενο είναι καθαρά διαιτητικό. Α) Νοσολογικό μέρος: Το πρώτο κεφάλαιο τονίζει

με δηλωτική έμφαση ότι όλων των ασθενειών η αιτία βρίσκεται σε δύο μόνο χυμούς, το φλέγμα και τη χολή' στα υπόλοιπα κεφάλαια ο λόγος είναι για επιμέρους αρρώστιες. Η σειρά με την οποία γίνεται η πραγ-μάτευση των ασθενειών είναι αυτή που τη λέμε «από το κεφάλι προς τη φτέρνα»: η περιγραφή ξεκινάει από τις αρρώστιες της κεφαλής και συνεχίζεται κατεβαίνοντας προς όλο πιο χαμηλά μέρη του σώματος. Η περιγραφή των επιμέρους ασθενειών γίνεται με το γνωστό μας ήδη 3 σχήμα: συμπτώματα — θεραπεία — αιτιολογία, είναι όμως ολοφάνερη η επιθυμία του συγγραφέα να μιλήσει ιδιαίτερα για τις φροντίδες που είναι απαραίτητες στην κάθε επιμέρους αρρώστια.

Β) Διαιτολογικό μέρος: Ο λόγος στο μέρος αυτό του έργου είναι κυρίως για τις τροφές, για τα ποτά και για τους ζωμούς που πρέπει να 7υεριλαμβάνει η δίαιτα των ασθενών (το θέμα το πραγματεύεται και ο συγγραφέας του έργου Περί διαίτης - βλ . παρακάτω, σ. 421 εξ.). Αντίθετα προς το προηγούμενο μέρος του έργου, το μέρος αυτό δεν έχει να παρουσιάσει κάποια ιδιαίτερη τάξη και σειρά στην πραγμάτευση του θέμα-

3· Β λ . παραπάνω, σ. 157 ε ξ ·

172

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ

τός του. Αναμειγνύει, άλλωστε, συνεχώς τις γενικότερου θεωρητικού περιεχομένου παρατηρήσεις του με παρατηρήσεις για τα διαιτητικά χαρακτηριστικά επιμέρους ουσιών.

Συχνές είναι στο έργο αυτό οι παραπομπές σε ένα έργο που μνημονεύεται με τον τίτλο Φαρμακΐτις (προφανώς επίθετο θηλυκού γένους με εννοούμενο το ουσιαστικό βίβλος). Το ίδιο, προφανώς, έργο μνημονεύεται και με τον τίτλο Φάρμακα: ο αναγνώστης παραπέμπεται στο έργο αυτό για περισσότερες πληροφορίες ενσχέσει με τα φάρμακα (ενσχέσει με τις ιδιότητες τους, τον τρόπο χορήγησης τους κλπ.). Δυστυχώς το έργο αυτό δεν μας έχει σωθεί.4

Συζητήσεις μεταξύ των ειδικών προκάλεσε το ερώτημα: « Σ ε ποιους απευθύνεται το συγκεκριμένο αυτό έργο;». Το ερώτημα δεν είναι, βέβαια, χωρίς σημασία, αφού από την απάντηση που τελικά θα δοθεί σ' αυτό, θα προσδιορισθεί και ο χαρακτήρας του έργου. Η απάντηση των μελετητών του έργου ήταν μέχρι πρόσφατα σχεδόν ομόφωνη: το έργο δεν πρέπει να απευθύνεται σε γιατρούς, αλλά στους απλούς καθημερινούς αν-

4. Σχετικά με το έργο αυτό βλ. το άρθρο του Η. δείιοηε, Ηϊρ-

ροΐνπιΐοδ Περί φαρμάκων στο περιοδικό Ρώβίηπώβζ ΜΗ36ΗΜ

(Ν. Ρ.) 73 (1920-24) 434 - 448..

173


θρώπους, είναι επομένως ένα έργο λαϊκής ιατρικής, κάτι που στο τέλος σημαίνει: ένα έργο που δεν έχει απαιτήσεις πρωτοτυπίας. Σ τ η θέση αυτή αντιτάχθηκε ο Ραυΐ Ροκοκό εκδότης του έργου στη σειρά1^οβΙ? €1αϊ-ήοαΐυΐ?ναΓγ (1988), με κύριο επιχείρημα ότι σε όλες τις περιπτώσεις που ο, συγγραφέας του έργου απευθύνεται στον αναγνώστη του σε δεύτερο πρόσωπο, τα συμφραζόμενα επιβάλλουν να εννοήσουμε τον γιατρό και όχι έναν μη ειδικό αναγνώστη. Η αλήθεια είναι ότι την παλιότερη απάντηση την προκάλεσε η πρώτη κυρίως παράγραφος του πρώτου κεφαλαίου του έργου, όπου ο λόγος είναι —σε διάκριση μάλιστα προς τους γιατρούς— για τον κάθε «συνε άνανδρα», για τον κάθε δηλαδή μυαλωμένο άνθρωπο.Ή «χπάντηση του ΡοίΐοΓ είναι ότι «πρέπει να θεωρήσουμε ότι το πρώτο κεφάλαιο του έργου αποτελεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο εντάχθηκε μια διμερής ιατρική πραγματεία». Το θέμα μένει, φυσικά, ανοιχτό.

Το έργο χρονολογείται γύρω στο 380 π.Χ.

174

ΕΙΔΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη βιβλιογραφική

βοήθεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που α

ναγράφονται στις σελίδες 32~35 ( α - ϊ ) τ ο υ πρώτου τόμου της έκδοσης

μας, ιδιαίτερη όμως βοήθεια θα του προσφέρει η βιβλιογραφία που

μνημονεύθηκε παραπάνω στις σ. 157 εζ·

}. \νΐ£1ΐ£ίΐζε11η€Γ, υηίβηΗώΐίησβη άβνρςβηάο-Μρρο&ναή-

$ώβη Ξώήβ Περί παθών, ΕήΆη^&η—ΝύΓηΒεΓ§ 1969 (διδακτ.

διατρ.).

}. }οιι&ηπ2, ΐϋρροσταίβ. ΡΟΗΓ ΗΠΘ ανώβοΐο^ίβ άβ ΓέωΙβ άβ Οζ/-

άβ, Ρ&Π5 1974, κυρίως σ. 202 εξ.

175


177

ι "Ανδραχρή, όστις έστι συνετός, λογισάμενον ότι τοΐ-σιν άνθρώποισι πλείστου άξιον εστίν ή ύγιείη, επίστα-σθαι άπό τής εωυτοΰ γνώμης έν τήσι νούσοισιν ώφελέ-εσθαι'1 έπίστασθαι δέ τά υπό τών ίητρών και λεγόμενα και προσφερόμενα προς τό σώμα τό εωυτοΰ και διαγι-νώσκειν' έπίστασθαι δέ τούτων έκαστα, ές όσον εικός ίδιώτην. Ταΰτ' ούν έπίσταιτο άν τις μάλιστα είδώς και έπιτηδευων τάδε' νουσήματα τόίσιν άνθρώποισι γίνεται άπαντα υπό χολής και φλέγματος' ή δέ χολή και τό φλέγμα τάς νούσους παρέχει, όταν έν τω σώματι ύπερ-υγραίνηται ή ύπερξηραίνηται ή ύπερθερμαίνηται ή υ-περφύχηται. Πάσχει δέ ταύτα τό φλέγμα και ή χολή

178

ι Ο φρόνιμος άνθρωπος, συνειδητοποιώντας ότι το πολυτιμότερο για τον άνθρωπο αγαθό είναι η υγεία, οφείλει να μάθει να αντιμετωπίζει επωφελώς τις αρρώστιες του με τη δική του σκέψη* επίσης να είναι σε θέση να καταλαβαίνει και να κρίνει ό,τι του λένε και ό,τι ορίζουν για το σώμα του οι γιατροί* φυσικά, όλα αυτά στον λογικό για έναν μ ή ειδικό άνθρωπο βαθμό.

Αυτά που είπα θα μπορούσε να τα κάνει κανείς κυρίως αν ήξερε και εφάρμοζε τα ακόλουθα: Όλες οι αρρώστιες των ανθρώπων έχουν την αρχή τους στη χολή και στο φλέγμα. Η χολή και το φλέγμα γεννούν τις αρρώστιες όταν υγραίνονται ή ξηραίνονται μέσα στο σώμα σε υπερβολικό βαθμό, όταν θερμαίνονται ή ψύχονται μέσα στο σώμα σε υπερβολικό βαθμό. Ό λ α αυτά τα παθαίνουν η χολή και το φλέγμα από τις τρο-

179


και άπό σιτιών και ποτών, και άπό πόνων και τρωμά-των, καϊ άπό οσμής και ακοής καϊ όφιος και λαγνείης, και άπό του θερμού τε και φυχρού' πάσχει δέ, όταν τούτων έκαστα τών είρημένων ή μή έν τω δέοντι προσ-φέρηται τω σώματι, ή μή τά είωθότα, ή πλείω τε καϊ Ισχυρότερα, ή έλάσσω τε και ασθενέστερα. Τά μέν ούν νουσήματα γίνεται τοΐσιν άνθρώποισιν άπαντα άπό τούτων. Αεί δέ προς ταύτα τον ίδιώτην έπίστασθαι, 6-κόσα εικός γινώσκειν ίδιώτην' όσα δέ τούςχειροτέχνας εικός έπίστασθαι και προσφέρειν καϊ διαχειρίζειν, περϊ δέ τούτων και τών λεγομένων και τών ποιευμένων οίον τε είναι τον ίδιώτην γνώμη τινϊ ξυμβάλλεσθαι. Ήδη ούν τούτων οπόθεν έκαστα δεΐ τον ίδιώτην έπίστασθαι έγώ φράσω.

2 "Ην ές τήν κεφαλήν όδύναι έμπέσωσι, τούτου τήν κεφαλήν ξυμφέρει διαθερμαίνειν λούοντα πολλω θερμω, καϊ πταρμόν ποιέοντα φλέγμα και μύξας ύπεξάγειν'και ήν μέν προς ταύτα άπαλλάσσηται τής οδύνης, άρκεΐ ταύτα' ή ν δέ μή άπαλλάσσηται, καθήραι τήν κεφαλήν

ιδο

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

φές και από τα ποτά, από τους πόνους και από τα τραύματα, από τις μυρωδιές, από τα ακούσματα, από τα θεάματα, από τη σεξουαλική δραστηριότητα, από τη ζέστη και το κρύο. Ό λ α αυτά συμβαίνουν, όταν το καθένα από όσα μνημονεύθηκαν πρωτύτερα προσφέρονται στο σώμα σε ακατάλληλη στιγμή, με τρόπο που είναι αντίθετος προς τη συνήθεια, σε περισσότερη και ισχυρότερη ή σε μικρότερη και ασθενέστερη ποσότητα.

Όλες λοιπόν οι αρρώστιες των ανθρώπων σ' αυτά έχουν την αρχή τους -και ο μη ειδικός άνθρωπος πρέπει να ξέρει γ ι ' αυτά όσα είναι εύλογο να ξέρει ένας μη ειδικός. Ενσχέσει με όσα οι έμπειροι γιατροί είναι φυσικό να ξέρουν να χορηγούν και να χειρίζονται, γενικά ενσχέσει με όσα οι έμπειροι γιατροί λένε και πράττουν, πρέπει και ο μη ειδικός να είναι σε θέση να προσφέρει τη βοήθεια του με τη δική του γνώμη.

Θα εξηγήσω λοιπόν τώρα από πού πρέπει να γνωρίζει ο μη ειδικός το καθένα από τα πράγματα αυτά.

2 Αν παρουσιαστούν πόνοι στο κεφάλι, ωφελεί να ζεστάνεις καλά το κεφάλι του αρρώστου λούζοντας το με άφθονο ζεστό νερό και, προκαλώντας φτάρνισμα, να τον κάνεις να βγάλει φλέγμα και μύξες. Αν με αυτά απαλλαγεί από τον πόνο, αυτά φτάνουν. Αν όμως δεν απαλλαγεί, να καθαρίσεις το κεφάλι του από το

ι δ ι


φλέγμα, διαιτάν δέ ροφήματι καϊ ποτώ ύδατι, οίνον δέ μή προσφέρειν, έστ άν ή περιωδυνίη παύσηται' τον γάρ οίνον δταν θερμή έοΰσα ή κεφαλή σπάσγ), ή περιωδυνίη ισχυρότερη γίνεται. Τά δέ άλγήματα έσπίπτει υπό τοΰ φλέγματος, δταν έν τη κεφαλήκινηθέν άθροισθή. "Ην δέ άλλοτε και άλλοτε οδύνη και σκοτοδινίη έμπίπτη ές τήν κεφαλήν, ώφελέει μέν και ταύτα προσφερόμενα' ώφε-λέει δέ, καϊ ήν αίμα άφαιρεθή άπό τών μυκτήρων, ή άπό τής φλεβός της έν τω μετώπω' ήν δέ πουλυχρόνιον και ισχυρό ν τό νούσημα έν τή κεφαλή γίνηται, και μή άπαλλάσσηται, καθαρθείσης τής κεφαλής, ή σχάσαι δεΐ τούτου τήν κεφαλήν, ή τάς φλέβας κύκλω άποκαΰσαι' τών γάρ λοιπών άπό τούτων μόνων έλπις ύγιέα γενέσθαι.

3 Τούς νοσέονταςχρή σκοπεΐν ευθύς αρχόμενους έν τή καταστάσει τών νουσημάτων, ότου άν δέωνται, και οίους τε όντας και φαρμακευθήναι και άλλο ότι άν τις θέ-λη προσενέγκαι' ήν δέ, τήν αρχήν πάρεις, τελευτώσης τής νούσου πρόσφερες δ άπειρηκότι ήδη τω σώματι δεΐ ενίσχυαν τι προσενέγκαι, κίνδυνος άμαρτάνειν μάλλον

Ι δ 2

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

φλέγμα και να του ορίσεις να τρέφεται με ζωμούς και νερό* κρασί, ώσπου να σταματήσει ο δυνατός πόνος, να μην του δίνεις καθόλου: γιατί αν το κεφάλι, όντας ζεστό, τραβήξει μέσα του κρασί, ο πόνος γίνεται πιο δυνατός.

Οι πόνοι προκαλούνται από το φλέγμα, όταν αυτό τεθεί σε κίνηση και μαζευτεί στο κεφάλι.

Αν πότε πότε παρουσιάζεται πόνος στο κεφάλι και σκοτοδίνη, ωφελούν, βέβαια, και αυτά που είπαμε να του κάνεις πρωτύτερα, ωφελεί όμως και να του αφαιρέσεις αίμα από τη μύτη ή από τη φλέβα που βρίσκεται στο μέτωπο, ανάμεσα στα δυο μας μάτια. Αν το νόσημα της κεφαλής παραταθεί και γίνει εντονότερο και ο άρρωστος δεν απαλλάσσεται μολονότι του έχεις καθαρίσει το κεφάλι, ή πρέπει να του ανοίξεις το κεφάλι ή να του καυτηριάσεις γύρω γύρω τις φλέβες: από όλες τις υπόλοιπες μεθόδους μόνο από αυτήν υπάρχει ελπίδα να γίνει καλά.

3 Τους αρρώστους πρέπει να τους εξετάζεις —για να δεις τι χρειάζονται- αμέσως μόλις αρχίζει η εμφάνιση της αρρώστιας τους, όσο ακόμη μπορούν να πάρουν φάρμακα ή ό,τι άλλο θέλεις να τους προσφέρεις. Αν, πάντως, έχοντας αμελήσει να το κάνεις από την αρχή , δώσεις στο κουρασμένο πια από την αρρώστια σώμα το ισχυρό φάρμακο που πρέπει να δώσεις, υ-

ι δ 3


ή έπιτυγχάνειν. 4 Ήν ες τά ώτα οδύνη έμπέση, λούειν ξυμφέρει πολλω

θερμω, και πυριάν τά ώτα' και ήν μεν προς ταύτα πε-ριίστηται τό φλέγμα λεπτυνόμενον άπό τής κεφαλής, και ή οδύνη άπολείπτ], άρκεΐταύτα' ήν δε μή, τών λοιπών άριστον φάρμακον πϊσαι άνω δ τι φλέγμα άγει, ή τήν κεφαλήν καθήραι φλέγμα' τό δέ άλγημα και τοΰτο γίνεται, δταν έσωθεν προς τήν άκοήν φλέγμα έκ τής κεφαλής προσπέση" Ην δέ τά παρά τήν φάρυγγα φλεγμή-ντ], άναγαργαρίστοιςχρήσθαι' γίνεται δέ και ταύτα άπό φλέγματος. Ην δέ τά ούλα ή τών υπό τή γλώσστ) τι φλεγμαίντ], διαμασσητοΐσι χρήσθαι' άπό φλέγματος δέ και ταύτα γίνεται. Ην δέ ή σταφυλή κατακρεμασθή και πνίγιη -ένιοι δέ τούτο καλέουσι γαργαρεώνα-, παραχρήμα μέν τοΐσιν άναγαργαρίστοισι χρήσθαι, σκευάζων ώς γέγραπται έν τοΐσι Φαρμάκοισιν' ήν δέ προς ταύτα μή ισχνή γίνηται, όπισθεν ξυρήσαντα τήν κεφαλήν, σι-

ιδ4

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ

πάρχει κίνδυνος μάλλον να αποτύχεις παρά να πετύ-

4 Αν παρουσιαστεί πόνος στα αφτιά, ωφελεί να λούσεις τον άρρωστο με άφθονο ζεστό νερό και να ζεστάνεις τα αφτιά του σε λουτρό ατμού. Αν με αυτά αραιώσει το φλέγμα και κατεβεί από το κεφάλι και περάσει ο πόνος, αυτά φτάνουν. Αλλιώς, ο καλύτερος από όλους τους τρόπους που απομένουν είναι να πιει ο άρρωστος φάρμακο που τραβάει το φλέγμα προς τα πάνω ή να καθαρίσεις το κεφάλι από το φλέγμα. Και αυτός ο πόνος κάνει την εμφάνιση του όταν φλέγμα από μέσα από το κεφάλι κατεβεί προς τα αφτιά.

Αν παρουσιαστεί φλεγμονή στην περιοχή του φάρυγγα, ο άρρωστος να κάνει γαργάρες. Και αυτό επίσης έχει την αιτία του στο φλέγμα.

Αν παρουσιαστεί φλεγμονή στα ούλα ή σε κάποιο σημείο κάτω από τη γλώσσα, να δοθούν στον άρρωστο φάρμακα που προορίζονται για μάσηση. Και αυτό το πρόβλημα έχει την αρχή του στο φλέγμα.

Αν η σταφυλή κρεμαστεί προς τα κάτω και πνίγει τον άρρωστο -κάτι που μερικοί το ονομάζουν γαργα-ρεώνα-, ο άρρωστος πρέπει αμέσως να κάνει γαργάρες με ένα υγρό που θα του το ετοιμάσεις με τη συνταγή που είναι γραμμένη στα Φάρμακα. Αν με τις γαργάρες δεν μικρύνει η σταφυλή, ξύρισε το πίσω μέρος

1*5


κύας προσβάλλειν δύο, και του αίματος άφαιρέειν ώς πλείστον, και άνασπάσαι οπίσω τό ρεύμα τού φλέγματος" ήν δέ μηδέ τούτοισι καθίστηται, σχάσαντα μαχαι-ρίω τό ύδωρ έξαγαγεΐν, σχάζει ν δέ δταν τό άκρον ύπέρυθρον γένηται' ήν δέ μή τοιούτον γενόμενον τμηθή, φλεγμαίνειν έθέλει, και εστίν δτε άπνουν έπνιξε' γίνεται δέ τούτο υπό φλέγματος, δταν έκ τής κεφαλής θαλφθεί-σης άθρόον καταρρυή. "Οσα δέ περϊ οδόντας γίνεται άλ-γήματα, ήν μέν βεβρωμένος ή και κινέηται, έξαιρέειν' ήν δέ μή βέβρωται, μηδέ κινέηται, όδύνην δέ παρέχγ}, καύσανταάποξηρήναι''ώφελέει δέκαι τάδιαμασήματα' αί δέ όδύναι γίνονται, όταν φλέγμα ύπέλθτ] υπό τάς ρίζας τών όδόντων' έσθίονται δέ οί μέν υπό φλέγματος, οί δέ υπό σιτίων, ήν φύσει ασθενείς έωσι, και κοιλίην έχοντες, και πεπηγότες έν τοΐσιν ούλοισι κακώς.

5 Ήν δέ έν τήρινι πώλυπος γένηται, οίον γαργαρεών γίνεται και άπογκέει έκ τού μυκτήρος ές τό πλάγιον' έξαιρέεται δέ βρόχω διελκόμενος ές τό στόμα έκ τής ρι-

ι86

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

της κεφαλής, βάλε δύο βεντούζες, προσπάθησε να αφαιρέσεις όσο μπορείς περισσότερο αίμα και να γυρίσεις πάλι προς τα πίσω τη ροή του φλέγματος. Αν και με αυτά η σταφυλή δεν γυρίσει στα κανονικά της, να την ανοίξεις με ένα μαχαιρίδιο και να βγάλεις το νερό0 να κοιτάξεις μάλιστα να την ανοίξεις όταν η άκρη της γίνει κοκκινωπή* αν η σταφυλή δεν ανοιχτεί όταν βρίσκεται σ' αυτήν την κατάσταση, συνήθως παρουσιάζει φλεγμονή, και είναι φορές που κόβει την ανάσα του αρρώστου και τον πνίγει. Το πρόβλημα αυτό δημιουργείται από το φλέγμα, όταν ζεσταθεί το κεφάλι, και το φλέγμα τρέξει άφθονο προς τα κάτω.

Για τους πόνους τώρα που παρουσιάζονται στα δόντια: Αν το δόντι έχει σαπίσει και κουνιέται, να βγει* αν δεν έχει σαπίσει και ούτε κουνιέται, προκαλεί όμως πόνο, να αποξεραθεί με καυτηριασμό* καλό κάνουν και τα φάρμακα που προορίζονται για μάσηση. Οι πόνοι αυτοί παρουσιάζονται, όταν το φλέγμα περάσει κάτω από τις ρίζες των δοντιών. Μερικά δόντια φα-γώνονται από το φλέγμα και άλλα από τις τροφές —αν, βέβαια, είναι από τη φύση τους αδύνατα, αν είναι κούφια και αν δεν είναι γερά ριζωμένα στα ούλα.

5 Αν σχηματισθεί πολύποδας στη μύτη, είναι κάτι σαν τον γαργαρεώνα και παρουσιάζεται πρήξιμο από τον μυκτήρα προς το πλάι. Αφαιρείται αν τον τραβή-

ιδζ


νός' οί δέ και φαρμάκοισιν έκσήπονται' φύεται δέ υπό φλέγματος. Ταύτα μέν όσα α7'ό τής κεφαλής φύεται νουσήματα, πλήν οφθαλμών' ταΰτα δέ χωρίς γεγράφε-ται.2

6 Περϊ δε τών κατά κοιλίην νουσημάτων ένθνμέεσθαι χρή τάδε' πλευρΐτις, περιπλευμονίη, καύσος, φρενΐτις, αύται καλέονται όζεΐαι, και γίνονται μέν μάλιστα και ίσχυρόταται τοΰ χειμώνος, γίνονται δέ και τοΰ θέρεος, ήσσον δέ και μαλακώτεραι' ήν δέ παρατυγχάνης, ταύτα άν και ποιέων και ξυμβουλεύων τυγχάνοις μάλιστα.

7 Πλευρΐτις' πυρετός ΐσχει, και τοΰ πλευρού οδύνη, και όρθοπνοίη, και βήξ' και τό σΐελον κατ' αρχάς μέν ύ-πόχολον πτύει, έπειδάν δέ πεμπταΐος γένηται ή έκταΐ-ος, καϊ ΰπόπυον. Τούτω τοΰ μέν πλευρού τής οδύνης δι-δόναι ό τι άποστήσει άπό τοΰ πλευρού τό τε φλέγμα και τήν χολή ν' ή γάρ οδύνη ούτως άν εΐη μαλακωτάτη.

ιδδ

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

ξει κανείς με βρόχο από τη μύτη προς το στόμα* υπάρχουν όμως και πολύποδες που σαπίζουν και απομακρύνονται με φάρμακα. Αιτία της εμφάνισης του είναι το φλέγμα.

Αυτές είναι οι αρρώστιες της κεφαλής."Φυσικά, δεν μιλήσαμε για τις αρρώστιες των ματιών, όμως γ ι ' αυτές θα κάνουμε ξεχωριστό λόγο.

6 Όσο για τις αρρώστιες του θώρακα και της κοιλιάς πρέπει κανείς να έχει υπόψη του τα εξής: η πλευρίτιδα, η περιπνευμονία, ο καύσος και η φρενίτιδα είναι οι αρρώστιες που ονομάζονται οξείες και εμφανίζονται με την πιο μεγάλη συχνότητα και την πιο μεγάλη ένταση τον χειμώνα* εμφανίζονται βέβαια και το καλοκαίρι, λιγότερο όμως συχνά και σε πιο ήπια μορφή. Αν τις συναντήσεις, θα έχεις πολύ μεγάλη επιτυχία αν κάνεις και συμβουλεύεις τα ακόλουθα:

7 Πλευρίτιδα: Ο άρρωστος έχει πυρετό, πόνο στο πλευρό, ορθόπνοια και βήχα. Στην αρχή αποβάλλει σάλιο που περιέχει λ ίγη χολή, όταν όμως φτάσει στην πέμπτη ή έκτη μέρα, το σάλιο του περιέχει και λίγο πύον.

Για να διώξεις από τον άρρωστο τον πόνο του πλευρού, πρέπει να του δώσεις ό,τι θα απομακρύνει από το πλευρό του το φλέγμα και τη χολή* με τον τρόπο αυτό ο πόνος θα μαλακώσει πάρα πολύ. Τον εντερικό

ιδο


Τήν δέ κοιλίην3 υπάγει ν θεραπεύοντα και φύχοντα κλύσματι' ούτω γάρ τή νούσω τήξυμπάση ξυμφορώτα-τα' προσφέρειν δέ ποτόν τε και ρόφημα, και τά πόματα διδόναι όξύτερον, ώς τό σίελον άνακαθαίρηται άπό τοΰ πλευρού' όταν δέ καθαίρεσθαι άρξηται τό πύο ν, θερμαί-νοντα ξυμφέρει τό πλευρό ν έξωθεν πεπαίνειν τά προς τό πλευρόν' πρόσθεν δέ ού ξυμφέρει' ξηραίνεται γάρ. Γίνεται δέ ή νοΰσος αύτη μάλιστα μέν έκ π οσίων, όταν τις, ύγράζοντος τοΰ σώματος, ή μεθύων ή νήφων ριγώση' γίνεται δέ και άλλως. Κρίνεται δέ ή νοΰσος, ή μέν βρα-χυτάτη έβδομη, ή δέ μακρότατη τετάρτη καϊ δεκάτη' και ήν μέν έν ταύτη πτυσθή καϊ καθαρθή τό πύον άπό τοΰ πλευρού, υγιής γίνεται' ήν δέ μή πτυσθή, έμπυος γίνεται, και ή νοΰσος μακρή.

12 Οκόσοι δέ άλλοι τού χειμώνος πυρετοί γίνονται,

190

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

του σωλήνα να τον καθαρίζεις δίνοντας του κάποιο φάρμακο και αναψύχοντάς τον με κλύσμ,α* αυτό είναι ό,τι καλύτερο για την αρρώστια στο σ ύ ν ο λ ο της. Να του ορίζεις επίσης ποτά και πυκνόρρευστους ζωμούς, και αυτά να τα ρουφάει όσο γίνεται πιο γρήγορα, ώστε το πλευρό να καθαρίσει τελείως από τα φλέματα. Όταν αρχίσει να καθαρίζει από το πύον, κάνει καλό να ζεσταίνεις από έξω το πλευρό, ώστε να ωριμάσει ό,τι βρίσκεται κοντά του* αν αυτό το κάνεις νωρίτερα, δεν ωφελεί, γιατί τότε το υλικό αυτό ξηραίνεται.

Η αρρώστια αυτή προκαλείται κυρίως από τα ποτά, όταν κανείς, έχοντας υγρό το σώμα του -μεθυσμένος ή νηφάλιος—, κρυώσει. Προκαλείται βέβαια και από άλλες αιτίες. Η αρρώστια κρίνεται το συντομότερο σε εφτά μέρες, το αργότερο σε δεκατέσσερεις. Αν μέσα στην περίοδο αυτή το πύον αποβληθεί με τα πτύελα και καθαρίσει το πλευρό, ο άρρωστος γίνεται καλά. Αν όμως δεν αποβληθεί, ο άρρωστος γεμίζει εσωτερικά με πύον και η αρρώστια πηγαίνει σε μάκρος.

8 Ορισμός της κρίσης.

9 Περιπνευμονία.

ί ο Φρεν ίτ ιδα.

11 Καύσος.

12 Με τους άλλους πυρετούς που παρουσιάζονται

Ι 9 ΐ


είτε ες οίνου, είτε εκ κόπου, είτε ές άλλου τινός, φυλάσ-σεσθαι χρή' μεθίστανται γάρ ενίοτε ές τάς οξείας νού-σους.Ή δέ μετάστασις αυτών τοιαύτη γίνεται' όταν, κεκινημένων τοΰ φλέγματος τε και τής χολής, μή τά ξυμφέροντα προσφέρηται τφ σώματι, συστρεφάμενα αυτά προς έωυτά τό τε φλέγμα καϊ ή χολή προσπίπτει τοΰ σώματος ή άν τύχη, και γίνεται ή πλευρΐτις, ή φρενΐτις, ή περιπλευμονίη' φυλάσσεσθαι ουν χρή τούς πυρετούς τούς έν τωχειμώνι' ή δέ φυλακή έστω ήσυχίη και ίσ-χνασίη και τής κοιλίης κένωσις' ρυφήμασι δέ και πό-μασι διάγει ν, έως άν 6 πυρετός μειωθή.

14 Τοΰ δέ θέρεος τάδε γίνεται' πυρετός ΐσχει ισχυρός καϊ δίφα, και έμέουσιν ένιοι χολή ν' ένίοισι δέ και κάτω διαχωρέει' τούτοι σι δέ πίνει ν διδόναι δ τι άν σοι δοκέη έπιτήδειον είναι, και ρυφεΐν' ήν δέ προσίστηται προς τήν

192

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

τον χειμώνα, είτε από το κρασί είτε από την κούραση είτε από κάτι άλλο, πρέπει να παίρνεις τα μέτρα σου, γιατί μερικές φορές οι πυρετοί αυτοί γυρίζουν σε οξείες αρρώστιες. Η μετατροπή τους γίνεται με τον ακόλουθο τρόπο:

Όταν το φλέγμα και η χολή έχουν τεθεί σε κίνηση, αν δεν προσφερθούν στο σώμα αυτά που το ωφελούν, τότε οι δύο αυτοί χυμοί, το φλέγμα και η χολή, αναμειγνύονται και πέφτουν πάνω σε κάποιο σημείο του σώματος, όπου τύχει: το αποτέλεσμα είναι ή πλευρίτιδα ή φρενίτιδα ή περιπνευμονία. Πρέπει λοιπόν να είσαι πολύ προσεκτικός απέναντι στους πυρετούς του χειμώνα. Τα μέτρα που θα λαμβάνονται να είναι η ξεκούραση, το αδυνάτισμα και οι κενώσεις. Ώσπου να πέσει ο πυρετός, ο άρρωστος να τρέφεται, με πυκνόρ-ρευστους ζωμούς και με ποτά.

13 Απαραίτητη η ιδιαίτερη προσοχή του γιατρού στις οξείες

αρρώστιες.

14 Το καλοκαίρι συμβαίνουν τα ακόλουθα: Παρουσιάζεται ψηλός πυρετός και δίψα0 μερικοί αποβάλλουν με τον εμετό τους χολή -σε μερικούς αποβολή χολής γίνεται και με τις κενώσεις. Σ ' αυτούς να δίνεις να πιουν ό,τι νομίζεις πως είναι πρόσφορο* μαζί και πυ-κνόρρευστους ζωμούς. Αν έχει μαζευτεί χολή ή φλέγ-

193


καρδίην χολή ή φλέγμα, έπιπίνοντες ύδωρ φυχρόν ή μελίκρητον, έμούντων' ήν δέ ή γαστήρ μή ύποχωρέη, κλύσματι χρήσθαι ή βαλάνω. Ή δέ νοΰσος γίνεται υπό χολής' απαλλάσσονται δέ μάλιστα έβδομαίοι ή ένα^ ταίοι.Ήν δέ τοΰ πυρετοΰ έχοντος μή καθαίρωνται μήτε κάτω μήτε άνω, πόνος δέ ένή καθ' άπαν τό σώμα, όταν ή τριταίος ή τεταρταΐος, φαρμάκω ύποκαθήραι έλαφρω κάτω, ή πόματι' άπό δέ κέγχρου ποιέίν ή τοΰ άλήτου ρύφημα, καϊ πόμασι τοίσιν αύτοΐσι θεραπευειν' πά-σχουσι δέ καϊ ταΰτα υπό χολής. Ήν δέ τά μέν έξω μή πυρώδης ή σφόδρα, τά δ' έσω, καϊ ή γλώσσα τρηχέη καϊ μέλαινα γίνηται, καϊ οι πόδες καϊ α ι χείρες άκρα ι φυ-χραί, τούτω φάρμακον μέν μή διδόναι, θεραπευειν δέ προσφέρω ν φυγματα καϊ προς τήν κοιλίην καϊ προς τό άλλο σώμα. Καλείται δέ καυσώδης ό πυρετός ούτος' κρίνεται δέ μάλιστα δεκαταίος καϊ ένδεκαταίος.Ήν δέ τό πΰρ λαμβάνγ] καϊ μεθίτ], τοΰ δέ σώματος βάρος αυτόν εχ7]? τούτον, έως μέν άν τό πΰρ έχη, ρυφήμασι καϊ πόμασι θεραπευειν' όταν δέ μή έχη, διδόναι καϊ σιτία'

19α

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

μα προς το στόμιο του στομάχου, δώσ' τους να πιουν κρύο νερό ή νερόμελο και προκάλεσε εμετό. Αν δεν έχουν κενώσεις, χρησιμοποίησε κλύσμα ή υπόθετο. Αιτία της αρρώστιας είναι η χολή. Η αρρώστια περνάει το πολύ σε εφτά ή εννιά μέρες.

Αν, με παρόντα τον πυρετό, η κάθαρση των αρρώστων δεν γίνεται ούτε από πάνω ούτε από κάτω και επιπλέον πονάει ολόκληρο το σώμα τους, την τρίτη ή τέταρτη μέρα να προκαλέσεις κάθαρση από κάτω με ένα ελαφρό φάρμακο ή με κάποιο ποτό* να φτιάξεις επίσης και έναν πυκνόρρευστο ζωμό από κεχρί ή αλεύρι, και να τους θεραπεύεις με τα ίδια ποτά. Και αυτά οι άρρωστοι τα παθαίνουν από τη χολή.

Αν ο άρρωστος δεν είναι πολύ ζεστός εξωτερικά, είναι όμως εσωτερικά, αν η γλώσσα του γίνεται τραχιά και σκούρα και οι άκρες των ποδιών και των χεριών του είναι κρύες, μην του δώσεις φάρμακο, αλλά προσπάθησε να τον γιατρέψεις δ ί ν ο ν τ α ς του δροσιστικά και για την κοιλιά και για το υπόλοιπο σώμα. Ο πυρετός αυτός λέγεται καυσώδης και έχει την κρίση του συνήθως τη δέκατη ή την ενδέκατη μέρα.

Αν ο πυρετός μια εμφανίζεται και μια περνάει και ο άρρωστος αισθάνεται τοι σώμα του βαρύ, να τον θεραπεύεις, όσο ο πυρετός είναι παρών, με πυκνόρρευστους ζωμούς και με ποτά* όταν όμως ο άρρωστος δεν έχει

195


καθήραι δέ ώς τάχιστα φαρμάκω, ήν τε άνω δοκέη σοι δεΐσθαι, ήν τε κάτω.

17 Τά δέ νουσήματα, δσα του θέρεος γίνεται, είωθε γί-νεσθαι ούτως' δταν τό σώμα υπό τοΰ ήλιου θαλφθή, υγραίνεται0 ύγραινόμενον δέ νοσεει, ή πάν, ή ές δ τι αν καταστηρίξη τό φλέγμα χαι ή χολή. Ήν μέν ούν τις αυτά αρχόμενα θεραπεύη, ούτε μακρά γίνεται, οΰτε επικίνδυνα: ήν δέ ή μή θεραπευθή, ή κακώς θεραπευθή, φι-λέει και μακρύτερα γίνεσθαι, πολλάκις δέ και κτείνει.

ι δ Και τριταίοι δέ και τεταρταΐοι πυρετοί έκ τών αυτών γίνεσθαι πεφύκασιν' αύτη ή κατάστασις τών νου-σημάτων μάλιστα μέν τού θέρεος γίνεται, ένίοισι δέ και τοΰχειμώνος. Τριταίος δέ πυρετός όταν έχη, ήν μέν σοι δοκέη ακάθαρτος είναι, τή τετάρτη φάρμακον δούναι' ήν δέ μή σοι δοκέη φαρμάκου δεΐσθαι, διδόναι φάρμακα ποτά, οίσιν μεταστήσεται ό πυρετός ή άπολείφει, διδό-

ιοβ

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

πυρετό, να του δίνεις και τροφή. Να του προκαλείς κάθαρση με φάρμακο όσο γίνεται πιο γρήγορα είτε από πάνω είτε από κάτω -όποιο από τα δύο νομίσεις εσύ ότι χρειάζεται.

15 - ι6 Άλλες καλοκαιρινές αρρώστιες.

17 Οι αρρώστιες του καλοκαιριού συνήθως προκαλούνται έτσι: Όταν το σώμα ζεσταθεί από τον ήλιο, υγραίνεται, και καθώς υγραίνεται, αρρωσταίνει, ή ολόκληρο ή στο σημείο όπου θα μαζευτεί το φλέγμα και η χολή. Αν λοιπόν κανείς αρχίσει τη θεραπεία τους μόλις αρχίσουν να εμφανίζονται, ούτε σε μάκρος πηγαίνουν ούτε επικίνδυνες είναι* αν όμως μείνουν χωρίς θεραπεία ή θεραπευθούν άσχημα, τότε συνήθως και περισσότερο χρόνο κρατούν και πολλές φορές σκοτώνουν τον άρρωστο.

ι δ Από τη φύση τους οι τριταίοι και οι τεταρταΐοι πυρετοί έχουν την αρχή τους στις ίδιες επίσης αιτίες. Η εμφάνιση αυτών των ασθενειών γίνεται κυρίως το καλοκαίρι, σε μερικούς όμως εμφανίζονται και τον χειμώνα. Όταν ο άρρωστος έχει τριταίο πυρετό, αν νομίζεις ότι χρειάζεται κάθαρση, να του δώσεις καθαρτικό την τέταρτη μέρα. Αν όμ,ως δεν σου φαίνεται ότι χρειάζεται καθαρτικό, δώσ' του να πιει φάρμακα που θα κάνουν τον πυρετό να αλλάξει ή να υποχωρή-

197


ναι δέ ώσπερ γέγραπται έν τοΐσι Φαρμάκοισι' και τή μέν λήφει ρυφήματι καϊ ποτω διαιτάν, ταϊς δέ διά μέσου, σιτίοισι διαχωρητικόΐσι. Λαμβάνει δ' ώς επί τό πουλύ ουκ έπϊ πλείστον ήν δέ μή θεραπεύηται, έθέλει μεθίστασθαι ές τεταρταϊον καϊ γίνεσθαι πουλυχρόνιος. Ήν δέ τεταρταΐος λαμβάνη, ήν μέν ακάθαρτος ή, καθαί-ρειν πρώτον μέν τήν κεφαλήν" καϊ διαλιπών τρεις ή τεσσάρας ημέρας, φάρμακο ν διδόναι άνω αυτή τή λή-φει' διαλιπών δέ κάτω δούναι έτερον αυτή τή λήφει' ήν δέ προς ταύτα μή παύηται, διαλιπών πάλιν, λούσας πολλώ καϊ θερμω, δούναι τών φαρμάκων ά γέγραπται' ποτήμασι δέ καϊ ρυφήμασι καϊ τή άλλη διαίτη χρήσθαι, ώσπερ έπϊ του τριταίου' λαμβάνει δέ ούτος ό πυρετός τούς μέν πλείστους πουλύν χρόνον, τούς δέ καϊ ολίγον. Καϊ γίνεται μέν ό τριταίος και ό τεταρταΐος υπό χολής καϊ φλέγματος' διότι δέ ό τριταίος καϊ ό τεταρταΐος έ-

ιο8

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

σει (να του τα δώσεις όπως περιγράφεται στα Φάρμακα). Όταν τον άρρωστο τον πιάνει ο πυρετός, η δίαιτα του να περιλαμβάνει πυκνόρρευστους ζωμούς και ποτά* στις ενδιάμεσες μέρες τροφές υπακτικές. Τις περισσότερες φορές η αρρώστια αυτή δεν κρατάει πολύ* αν όμως δεν υπάρξει θεραπευτική αγωγή, συνήθως αλλάζει σε τεταρταίο και γίνεται μακροχρόνια.

Σ ε περίπτωση εμφάνισης τεταρταίου πυρετού, αν ο άρρωστος έχει ανάγκη από κάθαρση, καθάρισε πρώτα το κεφάλι του, και ύστερα, αφού αφήσεις να περάσουν τρεις ή τέσσερεις μέρες, δώσ' του φάρμακο εμετικό αμέσως μόλις εμφανισθεί ο πυρετός· στη συνέχεια, αφού αφήσεις άλλο ένα διάλειμμα, δώσ' του καθαρτικό μόλις εμφανισθεί ο πυρετός. Αν με όλα αυτά δεν περάσει ο πυρετός, τότε να λούσεις τον άρρωστο με άφθονο ζεστό νερό και να του δώσεις τα φάρμακα που είναι γραμμένα. Όσο για τα ποτά, τους πυκνόρρευστους ζωμούς και την υπόλοιπη δίαιτα, όλα να είναι ίδια όπως και στην περίπτωση του τριταίου πυρετού. Στις περισσότερες περιπτώσεις ο πυρετός αυτός κρατάει πολύν καιρό, σε μερικές όμως περιπτώσεις κρατάει λίγο.

Ο τριταίος και ο τεταρταίος πυρετός προκαλούνται από τη χολή και το φλέγμα. Για ποιον όμως λόγο ο πυρετός εμφανίζεται κάθε τρεις ή κάθε τέσσερεις μέ-

199


τέρωθίμοι γέγραπται. Δύναμιν δέ έχει τούτων τών πυρετών τά φάρμακα πινόμενα, ώστε τά σώματα κατά χώρην είναι έν τή έωθυίη θερμότητί τε και φυχρότητι, καϊ μήτε θερμαίνεσθαι παρά φύσιν μήτε φύχεσθαι' διδόναι δέ ώς έν τή Φαρμακίτιδι γέγραπται.

2 0 Οκόσοι δέ σπλήνα έχουσι μέγαν' όσοι μέν είσι χο-λώδεες, κακόχροοί τε γίνονται και καχελκέες και δυσ-ώδεες έκ του στόματος καϊ λεπτοί0 καϊ ό σπλήν σκληρός, και αίεϊ παραπλήσιος τό μέγεθος0 καϊ τά σιτία ού διαχωρέει' οκόσοι δέ φλεγματίαι, ταύτα τε ήσσον πά-σχουσι, καϊ ό σπλήν άλλοτε μέζων γίνεται, άλλοτε δέ έλάσσων. Τούτοισι δέ ξυμφέρει, ήν μέν ακάθαρτοι φαίνω νται, καθαίρειν καϊ τήν κεφαλήν καϊ τό άλλο σώμα0

ήν δέ μή δέωνται φαρμακείης, διαιτάν/Όσοι μέν φλε-γματώδεες ξηραίνονται τό σώμα καϊ ίσχναίνονται σιτί-οισι και ποτόΐσι και έμέτοισι και γυμνασίοισιν ώς πλεί-

2 0 0

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

ρες, το εξήγησα σε μιαν άλλη πραγματεία. Τα φάρμακα που δίνουμε στον άρρωστο να πιει γ ι '

αυτούς τους πυρετούς έχουν την ιδιότητα να κρατούν τα σώματα στη συνηθισμένη τους από την πλευρά της θερμότητας και του ψύχους κατάσταση, ώστε να μη ζεσταίνονται ή να κρυώνουν αφύσικα. Η χορήγηση των φαρμάκων αυτών να γίνεται κατά τις προδιαγραφές του Βιβλίου των φαρμάκων.

19 Λευκό φλέγμα (λευκοφλεγματία).

2 0 Άτομα με υπετροφία της σπλήνας: Τα χολώδη άτομα παίρνουν ένα άσχημο χρώμα, εμφανίζουν κακοήθη έλκη, το στόμα τους μυρίζει άσχημα και αδυνατίζουν η σπλήνα τους είναι σκληρή και πάντοτε του ίδιου σχεδόν μεγέθους. Οι τροφές δεν αποβάλλονται με κενώσεις. Τα φλεγματώδη άτομα υποφέρουν από όλα αυτά σε μικρότερο βαθμό και η σπλήνα τους άλλοτε μεγαλώνει και άλλοτε μικραίνει.

Αν οι άρρωστοι αυτοί έχουν ανάγκη από κάθαρση, τους κάνει καλό να καθαρίσεις το κεφάλι τους και το υπόλοιπο σώμα τους· αν όμως δεν χρειάζονται καθαρτικά φάρμακα, να τους ορίσεις συγκεκριμένη δίαιτα. Τα φλεγματώδη άτομα φρόντισε να έχουν ξηρό το σώμα τους και να γίνονται λεπτά με τροφές, με ποτά, με ε μ ε τ ο ύ ς , με όσο γίνεται περισσότερες γυμναστικές α-

2 0 1

ΙΠΠΟΚΡΑΤΕΙΕ

στοισι καϊ περιπάτοισι' και τού ήρος έλλεβόρω καθαιρεί» άνω. Όκόσοι δέ χολώδεες, ξυμφέρει διυγραίνοντα τή διαίτγ) ύπάγειν τήν κοιλίην και τήν κύστιν, και τήν φλέβα τήν σπληνΐτιν άφιέναι πυκνά' και τοΐσι διουρη-τικοΐσι φαρμάκοισι χρήσθαι, ά γέγραπται μαλθάσσειν τον σπλήνα, και καθαίρειν έτεος ώργ], και τοΰτο χολή ν.

Ένιοι δέ τών σπληνιώντων υπό μέν τών φαρμάκων πί-νοντες ουκ ώφελέονται, ούδ' υπό τής άλλης θεραπειης, ουδέ ισχνότερος ουδέν γίνεται αυτών ό σπλήν, άλλά κρατέεται τά προσφερόμενα υπό τοΰ μεγέθεος τής νού-σου' προϊόντος δέ τού χρόνου ένίοισι μέν ές ΰδρωπα περί ίστατα ι ή νοΰσος, και διεφθάρησαν' ένίοισι δέ έκπυΐ-σκεται, και καυθέντες ΰγιέες γΐνονται' ένίοισι δέ καϊ ξυγκαταγηράσκει σκληρός τε έών καϊ μέγας.

Τό δέ νούσημα γίνεται, όταν έκ πυρετών καϊ κακοθε-ραπείηςχολή ή φλέγμα ή καϊ αμφότερα ές τον σπλήνα καταστηρίξγι' καϊ πολύχρονων μέν έστι τό πάθος, θα-νατώδες δέ ού. Τών δέ φαρμάκων όσα δίδοται τοΰ σπληνός, τά μέν διά τής κύστιος καθαιρεί καϊ ποιείλα-

202

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ

σκήσεις και με περιπάτους* την άνοιξη να προκαλείς εμετό δίνοντας τους να πιουν ελλέβορο. Στα χολώδη άτομα κάνει καλό να υγραίνεις το σώμα τους με κατάλληλη δίαιτα, ώστε να ευκολύνονται οι κενώσεις και η ούρηση τους, να παίρνεις συχνά αίμα από τη σπληνί-τιδα φλέβα, να χρησιμοποιείς τα διουρητικά φάρμακα που γράψαμε ότι μαλακώνουν τη σπλήνα και να τους καθαρίζεις από τη χολή όταν είναι η κατάλληλη επο-

Μερικοί από τους αρρώστους που υποφέρουν από τη σπλήνα τους δεν ωφελούνται από τα φάρμακα που πίνουν ούτε από την υπόλοιπη θεραπεία τους, και η σπλήνα τους δεν γίνεται καθόλου πιο λεπτή: είναι τόσο βαριά η αρρώστια τους που νικάει ό,τι τους χορηγείται. Σ ε μερικούς, καθώς περνάει ο καιρός, η αρρώστια τους γυρίζει σε υδρωπικία και πεθαίνουν σε άλλους η σπλήνα παρουσιάζει πύον, αν όμως τους γίνει καυτηριασμός, γίνονται καλά* υπάρχουν όμως και αυτοί που η πάθηση τους γερνάει μαζί τους, με τη σπλήνα τους να μένη σκληρή και μεγάλη.

Η αρρώστια αυτή προκαλείται όταν από πυρετούς και από κακή θεραπεία μαζευτεί στη σπλήνα χολή ή φλέγμα ή και τα δύο. Η πάθηση κρατάει πολύν καιρό, δεν οδηγεί όμως στον θάνατο. Από τα φάρμακα που χορηγούνται για τη σπλήνα μερικά προκαλούν κά-

203


παρώτερον, τά δέ καθαιρεί μέν ούτε διά τής κύστιος ουδέν δ τι και φανερό ν ούτ' άλλη ούδαμή, λαπάσσει δέ τον σπλήνα.

23 Δυσεντερίη δταν έχη, οδύνη έχει κατά πασαν τήν κοιλίην, καϊ στροφός, και διαχωρέει χολήν τε και φλέγμα καϊ αίμα ξυγκεκαυμένον. Τούτου καθήρας τήν κεφαλήν, φάρμακον πϊσαι άνω, δ τι φλέγμα καθαιρεί, καϊ τήν κοιλίην γάλακτι έφθω διανίφας, τό άλλο σώμα θεραπευειν' καϊ ήν μέν άπυρος ή, τήν μέν κοιλίην λιπα-ροΐσι καϊ πίοσι καϊ γλυκέσι καϊ ύγροΐσιν ύπάγειν αίεϊ τά ένεόντα, καϊ λούειν θερμώ τά κάτω τοΰ ομφαλού, ήν οδύνη έχη' τά δέ πόματα καϊ τά ρυφήματα καϊ τά σιτία προσφέρειν κατά τά γεγραμμένα έν τή Φαρμακίτιδι.

Ή δέ νοΰσος γίνεται, έπειδάν χολή και φλέγμα κατα-στηρίξη ές τάς φλέβας καϊ τήν κοιλίην' νοσέει μέν τό

204

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

θαρση μέσω της κύστης, κάνοντας έτσι τη σπλήνα μαλακότερη, ενώ άλλα δεν προκαλούν οποιαδήποτε φανερή κάθαρση είτε μέσω της κύστης είτε μέσω κάποιου άλλου δρόμου, πάντα όμως κάνουν μαλακότερη τη σπλήνα.

2ΐ Ε ιλεός .

22 Υδρωπικ ία .

23 Όταν κανείς πάσχει από δυσεντερία, έχει πόνους σε όλη την κοιλιακή χώρα, έχει επίσης κολικούς, και με τις κενώσεις του αποβάλλει χολή, φλέγμα και καμένο αίμα.

Αφού κάνεις κάθαρση στο κεφάλι του αρρώστου, δώσ' του να πιει εμετικό, αυτό που καθαρίζει το φλέγμα, και, αφού ξεπλύνεις με βρασμένο γάλα τον εντερικό του σωλήνα, φρόντισε το υπόλοιπο σώμα του. Αν ο άρρωστος δεν έχει πυρετό, άδειασε το έντερο του από το περιεχόμενο του με λιπαρές, παχιές, γλυκές και υγρές τροφές και, αν υπάρχει πόνος, πλύνε την κάτω από τον αφαλό περιοχή με ζεστό νερό. Τα ποτά, τους πυκνόρρευστους ζωμούς και τις τροφές, όλα αυτά να τα χορηγείς όπως είναι γραμμένα στο Βιβλίο των φαρμάκων.

Η αρρώστια αυτή προκαλείται από τη συγκέντρωση χολής και φλέγματος στις φλέβες και στην κοιλιακή

205


αίμα καϊ διαχωρέει έφθαρμένον, νοσέει δε καϊ τό έντε-ρον καϊ ξύεται καϊ έλκοΰται. Γίνεται δε αύτη ή νοΰσος καϊ μακρή καϊ πολύπονος καϊ θανατώδης' καϊ ήν μεν έτι τοΰ σώματος ισχύοντος θεραπεύηται, έλπϊς διαφυγεΐν' ήν δέ ήδη έκτετηκότοςκαϊ τής κοιλίης παντάπασιν ήλ-κωμένης, ουδεμία έλπίς.

29 Τσχιάς δέ δταν γένηται, οδύνη λαμβάνει ές τήν πρόσφυσιν τοΰ ισχίου καϊ ές άκρον τό πυγαΐον καϊ ές τον γλουτό ν' τέλος δέ καϊ διά παντός τοΰ σκέλεος πλανάται ή οδύνη. Τούτω ξυμφέρει, όταν ή οδύνη έχη, μαλάσσει ν καθ' όκοΐον ά ν τυγχάνη τοΰ σκέλεος στηρίζουσα ή οδύνη, έν λουτροΐσι καϊ χλιάσμασι καϊ πυρίησι, καϊ τήν κοιλίην ύπάγειν' όταν δέ λωφήση ή οδύνη, φάρμα-κον δούναι κάτω καϊ μετά ταύτα πιεΐν γάλα όνου έ-φθόν' διδόναι δέ τής οδύνης ά γέγραπται έν τοΐσι Φαρ-

200

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

χώρα: το αίμα νοσεί και αποβάλλεται με τις κενώσεις φθαρμένο* νοσεί επίσης και το έντερο και χαράζεται και πληγιάζει. Η αρρώστια αυτή πηγαίνει σε μάκρος, είναι πολύ οδυνηρή και οδηγεί στον θάνατο. Αν αρχίσει η θεραπεία όσο ακόμη το σώμα διατηρεί τις δυνάμεις του, υπάρχει ελπίδα να γλιτώσει ο άρρωστος* αν όμως η θεραπεία αρχίσει όταν το σώμα έχει λιώσει και ο εντερικός σωλήνας έχει γεμίσει ολόκληρος από πληγές, δεν υπάρχει πια τότε καμιά ελπίδα.

24 Λειεντερία.

25 Μακροχρόνια διάρροια.

26 Τε ινεσμός.

27 Χολέρα ή διάρροια "έξ οίνου ή εύωχίης". 28 Στραγγουρ ία .

29 Στην ισχιαλγία ο πόνος παρουσιάζεται στην πρόσφυση του ισχίου, στον κόκκυγα και στον γλουτό* στο τέλος ο πόνος απλώνεται και περπατάει σε ολόκληρο το πόδι. Στον άρρωστο κάνει καλό, όταν ο πόνος είναι παρών, να μαλακώνεις - μ ε λουτρά, με ζεστά επιθέματα και με ατμόλουτρα- το μέρος του ποδιού, όποιο είναι αυτό, στο οποίο έχει εγκατασταθεί ο πόνος* επίσης να προκαλείς κενώσεις. Όταν, πάλι, υποχωρήσει ο πόνος, να του δίνεις καθαρτικό* ύστερα να του δίνεις να πιει βρασμένο γάλα γαϊδουριού. Για τον πόνο να του

207


μάκοισιν.

Ή δέ νοΰσος γίνεται, έπειδάν χολή και φλέγμα ές τήν

αίμόρροον4 φλέβα καταστηρίξη, ή έξ έτέρης νούσου, ή

άλλως, όκόσον άν τοΰ αίματος υπό φλέγματος καϊ χο

λής νοσήση ξυνεστηκός' τοΰτο γάρ πλανάται άνά τό

σκέλος διά τής φλεβός τής αίμορρόου, καϊ δκου άν στή,

ή οδύνη κατά τοΰτο ένδηλος μάλιστα γίνεται. Ή δέ

νοΰσος μακρή γίνεται και επίπονος, θανατώδης δέ ού.

Ήν δέ ές έν τι χωρίον καταστηρίξη ή οδύνη και στή, καϊ

τοΐσι φάρμακοισι μή έξελαύνηται, καΰσαι καθ5 όκοΐον

άν τόπον τυγχάνη έοΰσα ή οδύνη, καίειν δέ τω ώμολί-

νω.

30 Άρθρΐτις νοΰσος όταν έχη, λαμβάνει πΰρ, και οδύ

νη τά άρθρα τοΰ σώματος λαμβάνει όξείη, και ές άλλοτε

άλλο τών άρθρων όξύτεραί τε καϊ μαλακώτεραι κατα-

στηρίζουσιν αί όδύναι. Τούτω ξυμφέρει προσφέρειν, ό

ταν ή οδύνη έχη, φύγματα, και έκ τής κοιλίης υπάγει ν

τά ένεόντα κλυσμώ ή βαλάνω, και ρυφεΐν διδόναι και

πιεΐν ό τι άν δοκέη σοι ξυνοΐσον" όταν δέ ή οδύνη άνή,

φάρμακον κάτω πΐσαι, και μετά τοΰτο πιεΐν όρόν έφθόν

ή όνου γάλα. Ή δέ νοΰσος γίνεται υπό χολής και φλέ-

2 0 δ

ΠΕΡΙ ΠΑΘΩΝ

δίνεις όσα είναι γραμμένα στα Φάρμακα. Η αρρώστια αυτή προκαλείται όταν, είτε λόγω άλ

λης αρρώστιας είτε για κάποιον άλλο λόγο, μαζευτεί χολή και φλέγμα στη μεγάλη, τη γεμάτη με αίμα φλέβα και κάποια ποσότητα αίματος πήξει από το φλέγμα και τη χολή και νοσήσει* γιατί αυτό, μέσω της μεγάλης αυτής φλέβας, περπατάει κατά μήκος του σκέλους και, όπου σταθεί, ο πόνος εκδηλώνεται σ' αυτό κυρίως το σημείο. Η πάθηση κρατάει πολύ και είναι οδυνηρή, δεν είναι όμως θανατηφόρα. Αν, πάντως, ο πόνος καταλήξει σε κάποιο σημείο και εγκατασταθεί εκεί και δεν φεύγει με τα φάρμακα, να κάνεις καυτηρια-σμό εκεί που τυχαίνει να είναι ο πόνος (τον καυτηρια-σμό να τον κάνεις με ακατέργαστο λινάρι).

30 Ο άρρωστος που πάσχει από αρθρίτιδα έχει πυρετό και δυνατό πόνο στις αρθρώσεις του σώματος. Ο πόνος τη μια εγκαθίσταται σε μια άρθρωση, την άλλη σε άλλη* τη μια είναι οξύτερος, την άλλη μαλακότερος.

Στον άρρωστο αυτό κάνει καλό να του δίνεις, όταν ο πόνος είναι παρών, φάρμακα αναψυκτικά και να του προκαλείς κενώσεις με κλύσμα ή με υπόθετο* επίσης να του δίνεις όποιο ζωμό ή ποτό θεωρείς πρόσφορο. Ό ταν περάσει ο πόνος, δώσ' του να πιει καθαρτικό για να ενεργηθεί* μετά δώσ' του να πιει βρασμένο ορό γάλακτος ή γάλα γαϊδουριού.

209


γματος, όταν κινηθέντα ες τά άρθρα καταστηρίξη' και όλιγοχρονίη μεν γίνεται και όξείη, θανατώδης δέ ού' νεωτέροισι δε εΐωθε μάλλον ή γέρουσι γίνεσθαι.

3 ΐ Ποδάγρη δέ βιαιότατον μέν τών τοιούτων απάν

των όκόσα περι τά άρθρα, και πολυχρονιώτατον, και δυσαπαλλακτότατον. Καϊ έστι μέν ή νοΰσος αυτή, τοΰ αίματος έφθαρμένου τοΰ έν τοΐσι φλεβίοισιν υπό χολής και φλέγματος0 δσωδέ έν λεπτοτάτοισίτε φλεβίοισι και έν ανάγκη πεφυκόσι πλείστη τοΰ σώματος και έν νεύ-

ροισι και όστέοισι πολλοΐσί τε και πυκνοΐσι, τοσούτω παραμονιμώτατόν τέ έστι τό νούσημα και δυσαπαλλακτότατον. Ξυμφέρει δέ καϊ ταύτη τά αυτά, α και τή άρ-θρίτιδι0 και μακρή μέν και αύτη ή νοΰσος και επίπονος, θανατώδης δέ ού. "Ην δέ τοΐσι δακτύλοισι τοΐσι μεγάλο ισι ν ή οδύνη έγκαταλείπηται, καΰσαι τάς φλέβας τοΰ δακτύλου υπέρ τοΰ κονδύλου ολίγον, καίειν δέ ώμολί-νω.

2 1 0

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

Η αρρώστια αυτή προκαλείται από τη χολή και το φλέγμα, όταν τεθούν σε κίνηση και εγκατασταθούν στις αρθρώσεις. Δεν κρατάει πολύ και είναι οξεία· δεν οδηγεί, πάντως, στον θάνατο. Συνήθως εμφανίζεται πιο πολύ στα νεότερα άτομα παρά στους γέρους.

31 Η ποδάγρα είναι η πιο άγρια από όλες τις παθήσεις των αρθρώσεων κρατάει πιο πολύ από όλες τις άλλες και είναι από όλες τους η πιο δυσκολογιάτρευ-τη.

Η αρρώστια αυτή προκαλείται όταν το αίμα καταστρέφεται στις μικρές φλέβες από τη χολή και το φλέγμα -όσο πιο λεπτές οι μικρές φλέβες και όσο πιο πιεσμένες μέσα στο σώμα, στα νεύρα και στα πολλά και πυκνά κόκκαλα, τόσο πιο μακροχρόνια και πιο δυσκολογιάτρευτη η αρρώστια.

Στην αρρώστια αυτή κάνει καλό ακριβώς ό,τι και στην αρθρίτιδα. Και αυτή η αρρώστια κρατάει πολύ και είναι οδυνηρή, δεν οδηγεί όμως στον θάνατο. Αν ο πόνος αφήνει υπόλοιπα συμπτωμάτων στα μεγάλα δάχτυλα, να καυτηριάζεις τις φλέβες του δαχτύλου λίγο πιο πάνω από τον κόνδυλο (τον καυτηριασμό να τον κάνεις με ακατέργαστο λινάρι).

3 2 Ίκτερος.

33 Ανακεφαλαίωση - Συμπέρασμα.

34 Φύματα!

2 1 1


3 9 5 Όχόσοισιν άνθρωποι σιτίοισιν ή ποτοΐσιν ύγιαί-νοντες ες δίαιταν χρώνται, έχ τούτων χρή τών παρεόν-των χρήσθαι προς τούς νοσέοντας σχευάζοντα χαι φυ-χρά θερμά χαί υγρά χαι ξηρά' έχμέν φυχρών θερμά, χαι θερμά έχμή θερμών, χαϊ ξηρά έχ μή ξηρών, χαι τά λοιπά χατά τον αυτόν τρόπον. Άπορέειν δέ ού χρή, ουδέ τοΐσι παρεοΰσι μέν μή δύνασθαι, τά απόντα δέ ζητεύντα μηδέν ώφελέειν τον χάμνοντα οίον τε είναι' εύρήσεις δέ, ήν ορθώς σχοπήσης, έξω τουτέων οίσι προς τον νοσέον-ταχρώνται ολίγα.

40 'Ρυφήματα τάδε έν τήσι νούσοισιν πάσησι διδόναι' πτισάνην, χέγχρον, άλητον, χόνδρον' τούτων όχόσα μέν ές διαχώρησιν, λεπτά διδόναι χαι διεφθότερα, χαι γλυχύτερα ή άλυχώτερα ή θερμότερα' όχόσα δέ ές ίσχύν ή άναχομιδήν, παχύτερα χαι λιπαρώτερα χαι μετρίως

2 1 2

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

35 Διάφορες δερματολογικές παθήσεις.

36 Βασικές αρχές γ ια τ η χορήγηση φαρμάκων.

37 Εξέταση του αρρώστου.

3 8 Ασθενείς με τραύματα.

3 9 Από τις τροφές και τα ποτά που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι για τη δίαιτα τους όταν είναι υγιείς, εσύ πρέπει να χρησιμοποιείς για τους αρρώστους σου όσα έχεις στη διάθεση σου, προκειμένου να τους ετοιμάζεις παρασκευάσματα ψυχρά, θερμά, υγρά και ξηρά: αντί για τα ψυχρά θερμά, θερμά αντί για τα μη θερμά, ξηρά αντί για τα μη ξηρά κοκ. Δεν χρειάζεται να σε πιάνει αμηχανία, ούτε να αισθάνεσαι ότι δεν μπορείς να βοηθήσεις τον άρρωστο με ό,τι έχεις στη διάθεση σου και ψάχνοντας να βρεις αυτά που δεν έχεις στη διάθεση σου να μην μπορείς να τον βοηθήσεις καθόλου. Αν εξετάσεις σωστά, θα βρεις ότι είναι λίγα τα πράγματα που δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για τον άρρωστο.

4 0 Οι πυκνόρρευστοι ζωμοί που μπορείς να δίνεις σε όλες τις αρρώστιες είναι: από κριθάρι, από κεχρί, από αλεύρι, από χοντροαλεσμένο σιτάρι. Όταν αυτά τα δίνεις ως υπακτικά, να τα δίνεις αραιά και πιο καλο-βρασμένα* επίσης μάλλον γλυκά, αρμυρά ή ζεστά* όταν όμως τα δίνεις για να δυναμώσει ο άρρωστος ή για να αναρρώσει, να του τα δίνεις πιο παχιά, πιο λι-

213


εφθά. Ποτοϊσι 8ε χρήσθαι, ήν μεν ύπάγειν έθέλης τήν κοιλίην και τήν κύστιν, γλυκύν οίνον ή μελίκρητον' ήν δέ στύφειν, αυστηρό ν, λεπτό ν, λευκό ν, ύδαρέα' ή ν δέ ές ίσχύν, αύστηρόν μέλανα' οκόσοι τον οίνον πίνουσιν ανηλεώς, τουτοισι διδόναι ά γέγραπται έν τή Φαρμακί-τιδιποτάσκευαζόμενα.

4ΐ Τοΐσι ψαρμακοποτεουσι διδόναι μετά τήν κάθαρσιν, τοΐσι μέν πυρέσσουσιν, ή φακόν ή κέγχρον λεπτόν ή πτισάνης χυλόν' διδόναι δέ πτισάνην μέν και κέγχρον ώς κουφά έόντα, χόνδρο ν δέ ώς ίσχυρότερον τούτων, και άλητον ώς ίσχυρότατον πάντων' φακόν δέ εύώδεα σκευάσαι, και ολίγον δεύτερον διδόναι ώς και κοΰφον ρόφημα και εύκάρδιον άνω' παραμίσγειν δέ ή άλας ή μέλι και κύμινον και έλαιον τω φακω, ή χλόης γλήχω-νοςκαι όζους όλίγον' τοΐσι δέ άπύροισιν άρτου καθαρού τό έσωθεν ένθρύφας έν ζωμω, ή μάζαν και τέμαχος έ-φθόν, ή κρέας οίος ώς νεωτάτης, ή όρνιθος, ή σκύλακος εφθά, ή τεύτλα ή κολοκύντην ή βλίτον, και μετά τό σι-

214

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

παρά και βρασμένα μέτρια. Από ποτά να χρησιμοποιείς: αν θέλεις να αδειάσεις

το έντερο του αρρώστου ή την κύστη του, γλυκό κρασί -ή νερόμελο* αν όμως θέλεις να προκαλέσεις συστολή των λειτουργιών αυτών, τότε κρασί στυφό, ελαφρό, λευκό, αραιωμένο* αν, πάλι, θέλεις να δυναμώσεις τον άρρωστο, κρασί στυφό μαύρο. Σ ' αυτούς που το κρασί τούς πειράζει να δίνεις τα παρασκευαζόμενα ποτά που αναγράφονται στο Βιβλίο των φαρμάκων.

4ΐ Σ ' αυτούς που παίρνουν καθαρτικό, να δίνεις, ύστερα από την κάθαρση, αν μεν έχουν πυρετό, ζωμό από φακές ή αραιό κεχρί ή χυλό από κριθάρι* τον χυλό από κριθάρι και το κεχρί να τα δίνεις ως ελαφρά (το χοντροαλεσμένο σιτάρι είναι πιο δυνατό από αυτά και το αλεύρι το πιο δυνατό από όλα). Τις φακές να τις παρασκευάζεις ευωδιαστές* να δίνεις μάλιστα και δεύτερη φορά μια μικρή ποσότητα, γιατί είναι ελαφρός ζωμός και κάνει καλό στο στομάχι* στις φακές να προσθέτεις αλάτι ή μέλι, κύμινο και λάδι, ή λίγο χλωρό φλησκούνι και ξύδι. Αν πάλι οι άρρωστοι δεν έχουν πυρετό, πάρε το εσωτερικό καθαρού άσπρου ψωμιού και δώσ' τους το θρυμματισμένο μέσα σε ζωμό, ή κριθαρένιο ψωμί και μια φέτα βραστό ψάρι, ή κρέας από πολύ μικρό αρνί ή πουλερικό ή σκυλάκι (όλα αυτά βρασμένα), ή τεύτλα ή κολοκύθια ή βλίτα* μετά το

215

ΙΠΠΟΚΡΑΤΪΙΣ

τίον πίνειν οίνον εύώδεα, πάλαιαν, λευχόν, ύδαρέα. 42 Οΐσι λούεσθαι μή ξυμφέρει, άλείφειν οΐνωχαι έλαίω

θερμω, χαι έχμάσσειν διά τρίτης.,

44 Όχόσων έπιθυμέουσιν οί χάμνοντες ή αιτίων ή ό-φων ή ποτών, ύπαρχέτω ταύτα, ήν μή τι μέλλη τω σώματι βλάβος έσεσθαι. Οχόταν ή σιτίων ή ποτών προσ-τιθέναι άρξγι ή άφαιρέειν, χατ' ολίγον χρή χαι τάς προσθέσιας ποιέεσθαι χαι τάς άφαιρέσιας. Οχόσοι σιτία ίχανά οίοι τέ είσι τελεί ν, ρυφήματα μή διδόναι' άποχ-λείει γάρ τού σιτίου' οχόσοι δέ μή οίοι τε, τούτοισι διδόναι. Ήν δέ τι διδόναι θέλης χομιδής ένεχα, διδόναι χόνδρον ή πτισάνην πυρίνην' ταύτα γάρ τών ρυφημά-των ισχυρότερα0 διδόναι δέ μετά δεΐπνον.

216

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

φαγητό δώσ' τους να πιουν ευωδιαστό, παλιό, λευκό, αραιωμένο κρασί.

42 Αυτούς που το λούσιμο δεν τους κάνει καλό, να τους αλείφεις μέρα παρά μέρα με κρασί και λάδι ζεστό και να τους σκουπίζεις καλά.

43 Τροφές κατάλληλες για ύγρανση, για ξήρανση, για αναζω

ογόνηση του σώματος.

44 Τροφές, προσφάγια ή ποτά που τα λαχταρούν οι άρρωστοι, μην αποφεύγεις να τους τα δίνεις -εκτός κι αν πρόκειται να προκληθεί από αυτά κάποια βλάβη στο σώμα.

Όταν αρχίζεις να προσθέτεις ή να αφαιρείς ποσότητες τροφών ή ποτών, τις προσθέσεις ή τις αφαιρέσεις πρέπει να τις κάνεις λίγο λίγο.

Στους αρρώστους που είναι σε θέση να πάρουν ικανοποιητική ποσότητα κανονικής τροφής, μη δίνεις ζωμούς, γιατί τους κόβουν την όρεξη* να τους δίνεις σ' αυτούς που δεν είναι σε θέση να πάρουν κανονική τροφή·

Αν θέλεις να δώσεις κάτι τονωτικό και δυναμωτικό, να δίνεις χυλό από χοντροαλεσμένο σιτάρι ή από σιτάλευρο: αυτοί είναι από όλους τους πυκνόρρευστους ζωμούς οι πιο δυνατοί. Και να τους δίνεις ύστερα από το δείπνο.

217


5 ΐ Όκόσοί ξηρήν δίαιταν διαιτώνται, τουτοισι μη ξύν τω σιτίω τό ποτόν διδόναι, άλλα μετά τό σιτίον, διαλιπών πουλύν χρόνον' καϊ ούτω μεν ξηρή ή ίκμάς άπό ξηρών τών σιτίω ν γινομένη τό σώμα ξηραίνει' ήν δέ άμα τω σιτίω πίνγ}, νοτερωτέρη ή τροφή γινομένη ύγρό-τερον τό σώμα ποιέει. "Αρτος ό θερμός καϊ τά κρέα τά θερμά αυτά έφ'έωυτών έσθιόμενα ξηραίνει' ήν δέ ή ξύν ύγρώ διδως ή έπιπίνη παραχρήμα έπϊ τω σιτίω, ού ξηραίνει.

218

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

45 Για. τα φάρμακα μαθαίνει κανείς και από ειδικούς και από

μ η ειδικούς.

46 Γ ι α τ η χορήγηση τροφής και ποτών στον άρρωστο να λαμ

βάνεται υπόψη η σωματική και η πνευματική του κατάσταση.

47 Τ ι ς ελαφριές ή βαριές, τις υγιεινές, τις δυναμωτικές, τις λ ι

παρές κλπ. τροφές τις καταλαβαίνουμε από αυτά που προκα

λούν στον οργανισμό μας (αέρια, ξινίλες, συστροφές των εντέ

ρων, ευκοιλιότητα ή δυσκοιλιότητα κλπ.) .

4& Κρασιά.

49 Κρέατα.

50 Οι πιο δυναμωτικές και οι πιο υγιεινές τροφές γίνονται στο

τέλος αιτία αρρώστιας ή και θανάτου, αν χρησιμοποιούνται σε

ακατάλληλη στ ιγμή ή σε υπερβολική ποσότητα" των υπόλοι

πων τροφών η δύναμη είναι μ ικρή και για το καλό και για το

κακό.

5 ΐ Στα άτομα που ακολουθούν ξηρή δίαιτα ποτέ να μη δίνεις ποτό μαζί με το φαγητό, αλλά πάντοτε ύστερα από αυτό —αφήνοντας να περάσει ένα όχι μικρό διάστημα χρόνου. Με τον τρόπο αυτό η ξηρή ικμάδα που προέρχεται από τις ξηρές τροφές ξηραίνει το σώμα* αν όμως μαζί με το φαΐ του πίνει κιόλας κανείς, καθώς η τροφή του είναι πια υγρότερη, το σώμα του υγραίνεται. Το ζεστό ψωμί και τα ζεστά κρέατα, αν τρώγονται μόνα τους, ξηραίνουν το σώμα* αν όμως τα δίνεις με κάποιο υγρό, ή αν ο άρρωστος πίνει αμέσως

219


54 Λάχανων δέ τά σκόροδα καϊ έφθά καϊ όπτά καϊ διουρητικά και υποχωρητικά και προς τά γυναικεία ζύμφορα. Κρόμμυα ές τά ούρα επιτήδεια" δ γάρ οπός δριμύτητα τινα παρέχει ώστε διοτχωρέειν' τούτοισιν ώδε χρήσθαι, άλλά τοΐσι ν άσθενέουσι μή προσφέρειν. Σελ ι να και έφθά και ωμά διουρητικά' και τών σελίνων τά έλεια τών ήμερων πλέον α έχει δύναμιν. Κοριανον εύ-κάρδιονκαι διαχωρητικόν, και έφθόνκαι ώμόν.'Ώκιμον και υγρό ν και φυχρόν και εύκάρδιον, Πράσα τά μέν έφθά διουρητικά και διαχωρητικά,, τά δέ ωμά καυματώ-δεακαι φλεγματώδεα/Ροιή κομιστικόν και φλεγματώ-δες, και ξύν μέν τω πυρήνι στάσιμο ν, άνευ δέ τοΰ πυρή-νος διαχωρητικόν.

56 Λάχανων τών έφθών διαχωρέει, όσα φύσει υγρό-

2 2 0

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

μόλις τα φάει, τότε πια δεν το ξηραίνουν.

52 Δημητριακά - κρασιά - κρέατα - ψάρια.

53 Ζεστό λουτρό.

54 Από τα λαχανικά: Τα σκόρδα, βρασμένα και ψητά, είναι διουρητικά, υπακτικά και διευκολύνουν την έμμηνο ρύση. Τα κρεμμύδια είναι διουρητικά, γιατί ο χυμός τους έχει μια δριμύτητα, η οποία και οδηγεί στη διούρηση. Να χρησιμοποιείς λοιπόν σκόρδα και κρεμμύδια γι ' αυτούς τους σκοπούς, να μην τα δίνεις όμως σε αρρώστους. Τα σέλινα, βρασμένα και ωμά, είναι διουρητικά -τα σέλινα που φυτρώνουν μόνα τους στα λιβάδια έχουν περισσότερη δύναμη από τα καλλιεργούμενα. Ο κόλιανδρος, βρασμένος και ωμός, κάνει καλό στο στομάχι και είναι και υπακτικός. Ο βασιλικός είναι υγρός, ψυχρός και κάνει καλό στο στομάχι. Τα πράσα βρασμένα είναι διουρητικά και υπακτικά, ωμά όμως καίνε και αυξάνουν το φλέγμα. Το ρόδι είναι τονωτικό και αυξάνει το φλέγμα -μαζί με τα σπόρια του είναι στυπτικό, χωρίς τα σπόρια του υπακτικό.

55 Παρατηρήσεις για επιμέρους τροφές και κρασιά.

56 Από τα βρασμένα λαχανικά υπακτικά είναι αυτά

που από τη φύση τους είναι πολύ υγρά ή έχουν μέσα

2 2 1


τατά εστίν ή δριμύτητα ή θερμότητα έχει' διδόναι δέ ταύτα χλιερώτερα και τακερώτερα.

6θ Ό σίτος καϊ ό οίνος διαφέρονσι μέν καϊ αύτοϊ έωυ-τών φύσει ές ισχύ ν και άσθενείην καϊ κουφότητα καϊ βαρύτητα' διαφέρει δέ καϊ χώρη χώρης έξ δκοίης άν ή, καϊ εύυδρος έούσα καϊ άνυδρος, καϊ ευήλιος καϊ πολύ-σκιος, καϊ αγαθή καϊ φλαύρη, ώστε άπαντα ταύτα Συμβάλλεται ές τό ισχυρότερα έκαστα τών σιτίων είναι καϊ ασθενέστερα.

222

ΠΕΡΙΠΑΘΩΝ

τους μια δριμύτητα ή θερμότητα* να τα δίνεις όμως αρκετά χλιαρά και μαλακά.

57 Πεπόνια.

5 8 Μέλ ι .

59 Επιμέρους παρατηρήσεις για τις υπακτικές και στυπτικές

τροφές.

6 0 Τα δημητριακά και τα κρασιά διαφέρουν, βέβαια, και από τη φύση τους μεταξύ τους ως προς τη μεγάλη ή μικρή τους δύναμη, ως προς το πόσο ελαφριά ή βαριά είναι, διαφέρουν όμως και ανάλογα με τον τόπο από τον οποίο προέρχονται: αν είναι τόπος με άφθονα νερά ή άνυδρος, αν είναι τόπος με πολύ ήλιο ή πολλή σκιά, αν είναι τόπος γόνιμος ή λιγότερο γόνιμος, όλα αυτά συντελούν στο να είναι οι επιμέρους τροφές περισσότερο ή λιγότερο δυνατές.

61 Επιμέρους διαιτητικές υποδείξεις.

2 2 3

ΣΧΟΛΙΑ

ι . Ο αναγνώστης γνωρίζει ήδη ότι η πρώτη περίοδος του κε

φαλαίου αυτού {Άνδρα... ώφελέεσθαί) αποτελεί το κεφ. 9 του έρ

γου Περί διαίτης υγιεινής (βλ. στον 2ο τόμο της έκδοσης μας αυ

τής σ. 3 5 0 και σχόλ. 5)·

2. Σ τ η ν Ιπποκρατική συλλογή υπάρχει έργο μ ε τον τ ίτλο

77^ (= " Γ ι α την όραση"), αυτό όμως δεν σημαίνει, φυσι

κά, καθόλου ότι ο αναγνώστης παραπέμπεται σ' αυτό το έργο.

3· Μ ε τ η λέξη κοιλίη δηλώνονται γενικά στην Ιπποκρατική

συλλογή οι δύο κύριες «κοιλότητες» του ανθρώπινου σώματος:

η θωρακική και η ά λ λ η , η πάνω από τ η λεκάνη, η κοιλότητα

δηλαδή των σπλάχνων. Η διάκριση των δύο αυτών κοιλοτήτων

γίνεται, βέβαια, ορισμένες φορές με τ η χρήση της έκφρασης άνω

κοιλίη για. την πρώτη και κάτω κοιλίη για τ η δεύτερη, τις περισ

σότερες όμως φορές διαπιστώνουμε ότι. η δεύτερη δηλώνεται με

την απλή λέξη κοιλίη (πβλ. και τ η δική μας κοιλιά).

4· Μ ε το επίθετο αίμόρροος (συνηρ. αίμορρους) δηλώνεται αυ

τός από τον οποίο ρέει αίμα. Μαζί με το ουσιαστικό φλέβες δη

λώνονται οι τόσο μεγάλες φλέβες που, όταν τραυματιστούν,

παρουσιάζουν μ ε γ ά λ η αιμορραγία. Ε δ ώ ο λόγος πρέπει να εί

ναι για τ η λεγόμενη ηπατίτιδα φλέβα (= άπό τοΰ ήπατος). Β λ .

και τα σχόλια 11 και 12 στο έργο Περί ιερής νουσου (1ος τόμος

της έκδοσης μας).

5· Δ ικαιολογημένα διατυπώθηκαν υποψίες αν η χειρόγραφη

παράδοση μας διέσωσε σωστά το κείμενο του κεφαλαίου αυτού.

Ύστερα από αυτό είναι φανερό ότι κάθε επιχειρούμενη μετάφρα

ση αποτελεί μια απλή δοκιμή -κα ι δοκιμασία!

224

Π Ε Ρ Ι Τ Ω Ν Ε Ν Τ Ο Σ Π Α Θ Ω Ν

225

Σ Τ Ο Ε Ρ Γ Ο Περί τών εντός παθών ο λόγος είναι για έναν εξαιρετικά μεγάλο αριθμό εσωτερικών παθήσεων. Ο συγγραφέας ενδιαφέρεται τόσο για την περιγραφή τους όσο και για τη θεραπεία τους (περισσότερο μάλλον για το πρώτο). Όπως στο Περί παθών, έτσι και εδώ η περιγραφή ακολουθεί τη σειρά «από το κεφάλι προς τη φτέρνα». Η παρουσίαση της κάθε επιμέρους αρρώστιας γίνεται, κατά κανόνα, σύμφωνα με το σχήμα: ονομασία της αρρώστιας - αιτιολογία - συμπτώματα - πρόγνωση - θεραπεία.

Από το εισαγωγικό μας σημείωμα στο έργο Περί διαίτης οξέων (1ος τόμος της έκδοσης μας, σ. 239 ε ξ·) ο αναγνώστης γνωρίζει την κρίση του Γαληνού, σύμφωνα με την οποία η ιατρική σχολή της Κνίδου έδινε ιδιαίτερη σημασία στον χωρισμό των ασθενειών σε κατηγορίες: κατά τον Γαληνό οι γιατροί της Κνίδου μιλούσαν για εφτά «νόσουςχολής», για δώδεκα «νόσους κύστεως», για τέσσερα «νοσήματα νεφρών», για τέσ-σερεις «άπό τής κυστεως νόσους στραγγουριών», για τρεις «τετάνους», για τέσσερεις «ίκτερους», για τρεις «φθίσεις». Γ ια τρεις όμως φθίσεις, για τέσσερεις ίκτέ-

227

ΙΠΠΟΚΡΑΤΪΙΣ

ρους, για τρεις τετάνους και για τέσσερεις νόσους νεφρών μιλάει και ο συγγραφέας του έργου Περί τών εντός παθών. Η σύμπτωση είναι, ασφαλώς, εντυπωσιακή. Η παρατήρηση αυτή και μαζί οι όχι ασήμαντες ομοιότητες με το έργο Περί νουσων Β οδήγησαν τους μελετητές της Ιπποκρατικής συλλογής στην παραδοχή ότι τό έργο Περί τών εντός παθών ανήκει στην ομάδα των έργων της συλλογής που πρέπει να αποδοθούν στην ιατρική σχολή της Κνίδου (βλ. παραπάνω, σ. 157 εξ.).

Το έργο χρονολογείται στη δεκαετία 4 0 0 - 3 9 ° π.Χ. και πρέπει, ασφαλώς, να ήταν γνωστό στον Γαληνό.

Από γιατρούς έχει υποστηριχθεί ότι στο έργο αυτό έχουμε τις πρώτες στην ιστορία της ιατρικής περιγραφές της φθίσης (κεφάλαια Ι Ο - Ι 2 ) , του εχινόκοκκου (κεφάλαιο 23) και του τετάνου (κεφάλαια 52-54)·

228


Είναι αυτονόητο ότι ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη βιβλιογραφι

κή βοήθεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα

που αναγράφονται στις σελίδες 32-35 ( α ~τ) του πρώτου τόμου της έκ

δοσης μας, ιδιαίτερη όμως βοήθεια θα του προσφέρει η βιβλιογραφία

που μνημονεύθηκε παραπάνω στη σ. 157 εξ.

}. }ου.αηη&, Ηΐρροοταΐβ. ΡΟΜΓ ηηβ ατώέοΐο^ϊβ άβ ΓέωΙβ άβ Οηί-

άβ, Ρ&Π5 1974, κυρίως σ. 176 εξ.

229


231

ι 'Ήν ή τοΰ πλεύμονος άρτηρίη έλκωθή ή τι ραγή τών φλεβίων τών λεπτών, τών κατακρεμαμένων ες τον πλεύμονα, ή τών συριγγών τών διά τοΰ πλεύμονος τεταμένων, συρραγέωσιν ες άλλήλας και αίματος πλη-σθώσι - διασπώνται τε και καταρρήγνυνται διά τάσδε τάς αιτίας μάλιστα' διά ταλαιπωρίην, διά δρόμους, διά πτώματα, διά πληγάς, δι3 εμετούς βίαιους γινόμενους, διά πυρετούς- τάδε ούν πάσχει/ τό μέν πρώτον βήξ 'ίσχει ζηρή' έπειτα όλίγω ύστερον άποπτύει τό σίαλον ύφαιμον, τοτέ δέ καθαρόν. Ούτος ήν μέν έν τάχει παύ-σηται τής νούσου' ήν δέ μή, προϊόντος τοΰ χρόνου τό αίμα πλεΐον χωρέει, ενίοτε μέν καθαρόν, έστι δ' ότε και

232

ι Αν πληγιάσει η αρτηρία του πνεύμονα* αν σπάσει κάποια από τις λεπτές φλέβες που κατεβαίνουν προς τον πνεύμονα* αν κάποια από τα νήματα που εκτείνονται κατά μήκος του πνεύμονα σπάσουν και χυθούν το ένα μέσα στο άλλο και γεμίσουν με αίμα (τέτοιου είδους σπασίματα και σχισίματα οφείλονται κατά κύριο λόγο στους εξής λόγους: εξαντλητική προσπάθεια, τρέξιμο, πτώσεις, χτυπήματα, βίαιους εμετούς, πυρετούς), ο άρρωστος παρουσιάζει τα εξής συμπτώματα: Στην αρχή έχει ξερό βήχα" ύστερα από λίγο αρχίζει να αποβάλλει ελαφρώς ματωμένα φλέματα -καμιά φορά και καθαρά. Αν ο άρρωστος απαλλαγεί γρήγορα από την αρρώστια του, πάει καλά. Αν όχι, τότε, καθώς περνάει ο καιρός, το αποβαλλόμενο αίμα γίνεται περισσότερο -μερικές φορές καθαρό, άλλες πάλι και ελαφρώς σά-

233


ύπόσαπρον' πολλάκις δε και ή φάρυγξ λανθάνει αίματος πιμπλαμένη' έπειτα θρόμβους αίματος εκβράσσεται κατ' ολίγον θαμινά' ενίοτε και όδμή βαρείη άπ' αυτών γίνεται, και ό φάρυγξ έστιν δτε τινός άχνης πίμπλαται. Καϊ ρίγος και πυρετός έπιλαμβάνει, κατ3 αρχάς μέν τής νούσου σφόδρα, προϊούσης δέ βληχρότερον και άλλοτε και άλλοτε έπιλαμβάνει, καϊ οδύνη ενίοτε έγκειται έν τοΐσι στήθεσι και έν τω μεταφρένω καϊ έν τήσι πλευρήσι, και όκόταν τό αίμα παύσηται πτύων, σίαλον πολλόν άποπτύει ύγρόν, ενίοτε δέ και γλίσχρον. Ταύτα μέν ουν ούτω πάσχει, μέχρι τεσσαρεσκαίδεκα ήμέραι παρέλ-θοιεν' μετά δέ ταύτας ήν μή παύσηται τό νούσημα, λεπίδας άπό τής άρτηρίης άποβήσσων αποσπά, οίας περ άπό φλυκταινίδων, και οδύνη εμπίπτει ές τά στήθεακαι ές τό μετάφρενον και ές τό πλευρόν, και τών υποχονδρίων ώς έλκος φαυόμενος άλγέει. Τούτω ξυμφέρει ή-συχίην ώς μάλιστα τω νοσήματι έχειν έσω, ήν ούτως έχγι' ήν γάρ τι πονήσγ), ό τε πόνος οξύτερος καϊ ή βήξ

234

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΕΝΤΟΣ ΠΑΘΩΝ

πιο. Πολλές φορές γεμίζει από αίμα και ο φάρυγγας, χωρίς αυτό να γίνεται αντιληπτό. Σ τ η συνέχεια ο ασθενής αποβάλλει θρόμβους αίματος, όχι μεγάλους, όμως συχνούς· πότε πότε από τους θρόμβους αυτούς αναδίδεται και μια βαριά μυρωδιά, και μερικές φορές ο φάρυγγας γεμίζει από αφρό. 0 άρρωστος παρουσιάζει επίσης ρίγος και πυρετό, στην αρχή της αρρώστιας πολύ ψηλό, καθώς όμως η αρρώστια εξελίσσεται, ο πυρετός γίνεται ηπιότερος και παρουσιάζεται κατά διαστήματα. Μερικές φορές παρουσιάζεται και πόνος στο στήθος, στην πλάτη και στα πλευρά. Όταν ο άρρωστος πάψει να αποβάλλει αίμα με τα πτύελα, βγάζει πια άφθονα υγρά φλέματα, καμιά φορά και γλοιώδη. Αυτά είναι τα συμπτώματα τις πρώτες δεκατέσ-σερεις μέρες. Όταν περάσει αυτός ο χρόνος, αν δεν σταματήσει η αρρώστια, με το βήχα του αρρώστου αποσπώνται από την αρτηρία φλούδες, σαν αυτές που προέρχονται από φλύκταινες* ένας δυνατός πόνος παρουσιάζεται στο στήθος, στην πλάτη και στο πλευρό, και όταν αγγίξεις τα υποχόνδρια, πονάει σαν να έχει πληγή.

Αν αυτή είναι η κατάσταση του αρρώστου, κάνει καλό στην αρρώστια του να μείνει, για όσο γίνεται μεγαλύτερο διάστημα, ήσυχος μέσα στο σπίτι. Γιατί, αν υποβληθεί και στον παραμικρότερο κόπο, ο πόνος του

235


μάλλον ή τό πρότερον πιέζει, και,τό ρίγος και ό πυρετός μάλλον έχει, και ή ν πταρή, ή οδύνη όξείη προσ-έβαλεν' άλγέει δέ και έν τή εύνή, όκόταν περιστρέφηται. Τούτω χρή προσφέρειν σιτία μέν τά αυτά, ά και τω έμπύω, ταύτα δέ ώς πλείστα' τών δέ δφων τούτοισι χρέεσθαι, ίχθύσι μέν ρίνης ή ψάγρου ή γαλέου τού μεγάλου τού λευκού, ή τών άλλων τών τοιούτων, πάσιν ένρόω1 και όριγάνω2 ήρτυμένοισι'κρέας δέ έσθιέτω αλέκτορος όπτόν άναλτον, ή αιγός έφθόν, και οϊνω αύ-στηρω ώς παλαιοτάτω και ήδίστω μελάνι χρεέσθω, πε-ριπάτοισι δέ μετρίοισι, πλήν ταύτα πυρετού μή έχοντος' ήν δέ πυρετός έχη, ρυφήματι άλεύρω ή κέγχρωχρεέσθω' ήν δέ σιτία προσψέρηται, ολίγα προσφερέσθω, και όφα τά διαχωρητικά. Κήν μέν φαρμάκου σοι δοκέη δέεσθαι, υποκαθήραι αυτόν τω Κνιδίω κόκκω3 ή τή τιθυμαλίδι,4

και μετά τήν κάθαρσιν αλεύρου έφθοΰ δούναι δύο τρυ-βλία έκροφέειν λιπαρού' είτα άνακομίζειν ώς μάλιστα, δκως ήκισταλεπτόςή' προς γάρ τήν νούσον ού ξυμφέρει λεπτόν είναι. Και περιπάτους ολίγους τό πρώτον ποι-

236


θα γίνει δυνατότερος, ο βήχας του πιεστικότερος από ό,τι πρωτύτερα, το ρίγος του εντονότερο και ο πυρετός του ψηλότερος* επίσης, αν φταρνιστεί, αισθάνεται πολύ δυνατό πόνο -πονάει όμως και στο κρεβάτι του, όταν αλλάζει πλευρό.

Στον άρρωστο αυτόν πρέπει να δίνουμε την ίδια τροφή που δίνουμε και στον άρρωστο που έχει εμπύημα, σε όσο όμως γίνεται πιο μεγάλη ποσότητα. Ο άρρωστος να τρώει τα εξής: από ψάρια ρίνα, φαγκρί, μεγάλο άσπρο γαλέο και άλλα παρόμοια ψάρια, όλα παρασκευασμένα με σουμάκι και ρίγανη* από κρέατα ψητό ανάλατο κόκορα ή βραστή γίδα. Να πίνει επίσης ξηρό μαύρο κρασί όσο γίνεται πιο παλιό και πιο γευστικό. Τέλος να κάνει μέτριους περιπάτους. Ό λ α αυτά, αν δεν έχει πυρετό. Αν έχει πυρετό, να πίνει πυκνόρρευ-στο ζωμό από αλεύρι ή κεχρί. Αν του δίνεις δημητριακά, να είναι λίγα, και τα φαγητά του να είναι υπακτικά. Αν κρίνεις ότι του χρειάζεται καθαρτικό, δώσ' του για να ενεργηθεί κνιδιακό κόκκο ή γαλατσίδα* μετά την κάθαρση δώσ' του να πιει δύο κούπες πυκνόρρευ-στο ζωμό από καλοβρασμένο σιτάλευρο. Μετά κοίταξε να τον δυναμώσεις όσο μπορείς πιο πολύ, ώστε να είναι όσο γίνεται λιγότερο αδύνατος: στην αρρώστια αυτή δεν κάνει καλό να είναι κανείς αδύνατος.

Στην αρχή οι περίπατοι του να είναι μικροί, για να

237


έεσθαι, ώς μή κόπος έπιλάβη' πυριήνδέ άλλοτε και άλλοτε, καϊ ή άν πυριηθή ήμερη, άσιτος έστω τήν ήμέρην πλην αλεύρου έφθοΰ τρυβλίον έκρυφεέτω, ύδωρ δέ πινέ-τω' τή δέ ύστεραίη έλασσον ή ώς μεμαθήκει φαγέτω, και πινέτω οίνον μέλανα, ήδύν, αύστηρόν, ολίγον' τό δέ λοιπόν τρις τής ήμερης τά σιτία διδόναι τούτω, μέχρι καταστήσης τήν κοιλίην, διδούς κατ ολίγον' έκ γάρ τών πυρετών και τής άσιτίης,τό στόμα θέλει, ή δέ κοιλίη ουκ έθέλει δέχεσθαι, ήν δέ αθρόο ν δέχηται, φλεγμαίνει/Αλλά κατ ολίγον διδόναι χρή' ήν γάρ άθρόον δως και ολίγα πονήση τοΐσι περιπάτοισιν, ού διαφύχε-ται ή κοιλίη, άτε άτρέμα ξυνεστηκότων τών βρωτών' διό καϊ ό πυρετός φιλέει έπιγίνεσθαι, καϊ τού μέν χει-μώνος ήσσον, τοΰ δέ θέρεος μάλλον. Τούτον άνακομί-ζειν δεΐ ώς μάλιστα, όκως άν ώς παχύτατος ή, καϊ τοΐσι περιπάτοισι μετρίοισι χρεέσθω, καϊ παλαιέτω ήσσον εωυτοΰ, καϊ πονεέτω ολίγα τό πρώτον, έπειτα δέ πλείω,

2 3 δ


αποφεύγει την κόπωση. Κατά διαστήματα όριζε του να κάνει ατμόλουτρο. Τ η μέρα που θα κάνει το ατμόλουτρο, να μένει -όλη εκείνη τη μέρα- νηστικός· μόνο μια κούπα ζωμό από βρασμένο σιτάλευρο να πίνει, καθώς επίσης και νερό. Την άλλη μέρα να τρώει λιγότερο από ό,τι συνήθως και να πίνει λίγο εύγευστο μαύρο ξηρό κρασί. Από κει και πέρα να του δίνεις να τρώει τρεις φορές τη μέρα -μ ικρή ποσότητα κάθε φορά- ώσπου να αποκαταστήσεις τη λειτουργία του εντέρου* γιατί λόγω του πυρετού και της ασιτίας το μεν στόμα δέχεται να πάρει τροφή, δεν τη δέχεται όμως η κοιλιά του αρρώστου, και αν την πάρει όλη μαζεμένη, παθαίνει φλεγμονή. Πρέπει λοιπόν την τροφή να τη δίνεις σε μικρή κάθε φορά ποσότητα* γιατί αν του τη δώσεις όλη σε μια φορά και ύστερα κουραστεί και λίγο στους περιπάτους, η κοιλιά δεν δροσίζεται, γιατί οι τροφές πήζουν εκεί και μένουν ακίνητες* τότε είναι που εμφανίζεται γενικά και ο πυρετός, που τον χειμώνα τον ταλαιπωρεί λιγότερο, το καλοκαίρι όμως περισσότερο.

Τον άρρωστο αυτόν να φροντίζεις να τον δυναμώνεις όσο γίνεται πιο πολύ, ώστε να γίνει πολύ δυνατός* οι περίπατοι του να γίνονται με μέτρο* να παλεύει, λιγότερο όμως από ό,τι συνήθιζε ως τώρα* στην αρχή να υποβάλλεται σε λίγο κόπο, ύστερα σε περισσότερο,

239


πολλά δέ ουδέποτε. Ταύτα ήν ποιέγ), υγιής εσται τάχιστα' ήν δέ λεπτός γίνηται διά τήν ταλαιπωρίην, άνιέτω και εύωχείσθω ήσυχίην έχων. Ούτος μήτε προς άνεμον δράμη υγιής έών οξέως, μήτε έφ' ϊππον μήτε έπϊ ζεύγος άναβή' φυλασσέσθω δέ καϊ βοήν καϊ όξυθυμίην' κίνδυνος γάρ τήν νούσον πάλιν άναλαβέίν, άλλά φυλάσσε-σθαι χρή τούτων άπάντων/Ήν δέ τοΰ σίτου άποκλει-σθή, όρόβους5 φώσας τά κέλυφα άποκαθήραι, είτα βρέ-ξαι αυτούς έν ύδατι τρεις ημέρας, έφ3 έκάστην δέ ήμέρην άπηθέειν τό ύδωρ καϊ άλλο έπεγχέειν' έπειτα τή τετάρτη ήμερη άπηθήσαι καϊ ξηρήναι, είτα άλέσας λεπτότατα διασήσαι, καϊ λίνου καρπόν φώσας, κόφαι λέίον, καϊ σήσαμον φώσας, κόφαι λέίον, καϊ άλφιτα άναλτακαθαρά λεπτά' καϊ τών μέν όρόβων καϊ άλφίτων ίσον έκα-τέρου έστω, τοΰ δέ σησάμου τρίτον μέρος, τοΰ δέ λίνου ήμισυ μιής μερίδος' ταύτα έν γάλακτι αίγείω έφήσας, ώς ύγρότατα ρυφέειν. Μετά δέ ταΰτα διδόναι αύτω ές άριστον σιτία καθαρά καϊ όφα τών ίσχυροτέρων' οίνον δέ τον αυτόν πινέτω. Διδόναι δέ αύτω καϊ τών ριζέων

240


ποτέ σε πολύ. Αν τα εφαρμόζει όλα αυτά, θα γίνει πολύ γρήγορα καλά· αν όμως αδυνατίζει από τον πολύ κόπο, ας τα παρατήσει και ας τρώει ό,τι λαχταράει η καρδιά του, μένοντας όμως αργός. Όταν ο άρρωστος αυτός γίνει καλά, να αποφεύγει το γρήγορο τρέξιμο αντίθετα προς τον άνεμο και να μην ανεβαίνει ούτε σε άλογο ούτε σε άμαξα* να αποφεύγει επίσης τις δυνατές φωνές και τα ξαφνικά ξεσπάσματα, γιατί υπάρχει ο κίνδυνος η αρρώστια να επιστρέψει, και άρα πρέπει να φυλάγεται από όλα αυτά.

Αν ο άρρωστος χάσει την όρεξη του, φρυγάνισε ρό-βια, βγάλε τις φλούδες τους και μούσκεψε τα για τρεις μέρες στο νερό* στράγγιζε κάθε μέρα το νερό και βάζε άλλο* την τέταρτη μέρα στράγγισε το νερό και ξέρανε τα· άλεσε τα και κοσκίνισέ τα σε πολύ ψιλό κόσκινο* φρυγάνισε επίσης λιναρόσπορο και κοπάνισε τον ψιλό ψιλό* φρυγάνισε και σουσάμι και κοπάνισε το ψιλό ψιλό* πάρε και κριθάλευρο ανάλατο, καθαρό και ψιλό. Βάλε λοιπόν και βράσε σε κατσικίσιο γάλα δύο ίσα μεταξύ τους μέρη κριθάλευρο και ρόβια, σουσάμι το ένα τρίτο του ενός μέρους και λιναρόσπορο το μισό του ενός μέρους, και δώσ' του το να το πιει όσο γίνεται πιο αραιό. Από κει και πέρα να του δίνεις ως πρώτο γεύμα μη αναμειγμένα δημητριακά και φαγητά τα πιο δυναμωτικά* κρασί το ίδιο. Από τις ρίζες επίσης που κάνουν

241


τών προς τά ρήγματα, τής κενταυρίης6 έπ' οίνον έπι-ξύων' διδόναι δέ και τοΰ δρακοντίου7 έπ'οίνον έπιξύων' διδόναι δέ και τήςβηχός ένεκα έν μέλιτι τό δρακόντων ξύων λείχειν. Κήν τό έφημα τό έν τω γάλακτι μή φάσκη δυνατός είναι ρυφέειν, γάλαβόειον ώς πλείστον πινέτω τρίτον μέρος τοΰ μελικρήτου13 προσμίσγων.

Καϊ ούτω τάχιστα υγιής έσται, ή δέ νοΰσος θεραπηΐης δέεται πολλής, χαλεπή γάρ.'Ίίν δέ μή θεραπεύηται υγιής γενόμενος μή έν φυλακή έχη έωυτόν, τοΐσι πολ-λοΐσιν ύποτροπιάσασα ή νοΰσος άπώλεσεν. Ούτος ήν μέν υπό ταύτης τής θεραπηΐης ίηθή, άλις' ή ν δέ μή, πα-χύνας αυτόν γάλακτι, καΰσαι τά τε στήθεα και τό με-τάφρενον' ήν γάρ τύχης καύσας, έλπις έκφυγέειν τής νούσου.

242


καλό στα σχισίματα δίνε του να πίνει ξύσματα κενταυ-ρίου σε κρασί, καθώς και ξύσματα δρακοντίου σε κρασί. Όσο για τον βήχα, ρίξε ξύσματα δρακοντίου σε μέλι και δώσ' του το να το γλείφει. Και αν σου πει πως δεν μπορεί να πιει το βρασμένο με γάλα μείγμα, πες του να πιει όσο μπορεί περισσότερο γάλα αγελάδας ρίχνοντας μέσα ένα τρίτο του μέρους νερόμελο.

Με τον τρόπο αυτό ο άρρωστος θα γίνει πολύ γρήγορα υγιής. Η αρρώστια, πάντως, αυτή απαιτεί πολλές φροντίδες, γιατί είναι μια αρρώστια δύσκολη. Αλλά και όταν ο άρρωστος γίνει καλά, αν δεν έχει τις απαραίτητες φροντίδες και δεν φυλάγεται, η αρρώστια πολύ συχνά ξαναγυρίζει και οδηγεί τον άρρωστο στον θάνατο. Αν με τη θεραπεία αυτή ο άρρωστος γίνει καλά, δεν χρειάζεται να κάνεις τίποτε άλλο* αν όμως δεν γίνει καλά, πάχυνε τον με γάλα και κάνε του καυτηριασμό στο στήθος και στην πλάτη: αν ο καυτη-ριασμός σου πετύχει, μπορείς να προβλέψεις ότι ο άρρωστος θα γλιτώσει από την αρρώστια του.

2 Ρήξη της βρογχικής αρτηρίας ή φλέβας του πνεύμονα και η

συνακόλουθη φλεγμονή.

3 Πνευμονία.

4~5 Κιρσός στον πνεύμονα.

6 Ερυσίπελας στον πνεύμονα.

7 Οίδημα στον πνεύμονα.

243


10 Τρεις δε είσϊ φθίσιες' πρώτη' αυτή μεν γίνεται άπό φλέγματος, επήν ή κεφαλή φλέγματος πλησθείσα νοσή-σγι και θέρμη έγγένηται, συσσήπεται τό φλέγμα έν τή κεφαλή, άτε ού δυνάμενονκινέεσθαι ώστε ύποχωρήσαι' έπειτα όκόταν παχυνθή καϊ συσσαπή, και ύπερπλησθή τά φλέβια, ρεύμα έπϊ τον πλεύμονα έγένετο, και ό πλεύ-μων όκόταν άναλάβτ], νοσέει παραχρήμα, άτε δακνό-μενος ύπό τοΰ φλέγματος, άλυκοΰ έόντος καϊ σαπροΰ. Τάδε ούν πάσχει' πυρετός άρχεται βληχρός έπιλαμβά-νειν, καϊ ρίγος, καϊ πονέει τά στήθεακαϊ τόμετάφρενον' ενίοτε δέ και βήξ πιέζει όξείη, καϊ άποπτύει τό σίαλον πουλύ καϊ ύγρόν καϊ άλμυρόν. Ταύτα μέν καταρχάς τής νούσου πάσχει' προϊούσης δέ τό τε γυίον λεπτύνεται, πλήν τών σκελέων' ταύτα δέ οίδέει, καϊ οί πόδες, καϊ οί όνυχες έλκονται' έκ δέ τών ώμων λεπτός καϊ άσθενής' ό φάρυγξ'χνόου πίμπλαται, καϊ συρίζει ώς διά καλάμου, καϊ διφή ισχυρώς διά παντός τοΰ νοσήματος, καϊ άκρα-

244


δ Ρήξεις στο στήθος και στην πλάτη .

9 Φύμα στο πλευρό.

ί ο Τρία είδη φθίσης. Πρώτο αυτό που έχει την αρχή του στο φλέγμα: Αν το κεφάλι γεμίσει από φλέγμα και αρρωστήσει και παρουσιασθεί πυρετός, το φλέγμα σαπίζει μέσα στο κεφάλι, καθώς δεν μπορεί να μπει σε κίνηση και να αποβληθεί μέσω της φυσικής οδού. Όταν στη συνέχεια γίνει παχύ και σαπίσει και οι λεπτές φλέβες υπερπληρωθούν από αυτό, το φλέγμα ρέει προς τον πνεύμονα· μόλις ο πνεύμονας δεχτεί το φλέγμα, αμέσως αρρωσταίνει από τον ερεθισμό που του προκαλεί το αρμυρό και σάπιο φλέγμα.

Τα συμπτώματα είναι τότε τα εξής: Στην αρχή ελαφρός πυρετός και ρίγος· ο άρρωστος πονάει στο στήθος και στην πλάτη· μερικές φορές τον ταλαιπωρεί και ένας έντονος βήχας· έχει επίσης άφθονα υγρά και αρμυρά φλέματα. Αυτά στην αρχή της αρρώστιας. Καθώς όμως η αρρώστια εξελίσσεται, όλο το σώμα αδυνατίζει εκτός από τα σκέλη -αυτά πρήζονται· το ίδιο συμβαίνει και στο κάτω μέρος των ποδιών; τα νύχια γυρίζουν προς τα μέσα. Οι ώμοι του αρρώστου γίνονται λεπτοί και αδύναμοι, ο φάρυγγας του γεμίζει αφρό και σφυρίζει όπως μέσα από καλάμι. Ο άρρωστος έχει μεγάλη δίψα σε όλη την πορεία της αρρώστιας και το σώμα του έχει προσβληθεί από μια μεγάλη α-

245


σίη πολλή τό σώμα έχει. Ούτος όκόταν όντως έχη, ένι-αντω φθειρόμενος φαύλως θνήσκει. Μελετάν δέ χρή ώς μάλιστα καϊ άνακομίζειν' πρώτον μέν πϊσαι έλλέβορον,8

κάτω δέ ύποκαθήραι επιθυμώ9 ή πεπλίω10 ή τω κόκκω τω κνιδίω11 ή τή τιθυμαλίδι'12 ταύτα χρή τετράκις τού ένιαυτοΰ δούναι, άνω δις, κάτω δις. Διδόναι δέ και ό-νειον γάλα έφθόν ές ύποκάθαρσιν ή βόειον ή αίγειον' πινετω δέ και ώμόν τό βόειον γάλα, τρίτον μέρος μελι-κρήτου13 ξυμμίσγων, πέντε και τεσσαράκοντα ημέρας, ζυμπαραμίσγων και τό όρίγανον'14 τήν δέ κεφαλήν αυτού πρόσθεν καθαίρειν, προς τάς ρίνας προστιθέις φάρ-μακον. Σιτία δέ και όφα διδόναι μήτε λιπαρά μήτε κνι-σώδεα μήτε λίην δριμέα. Τεκμαιρόμενος δέ τό νούσημα ταύτα ποιέειν δει, και περιπάτοισι χρέεσθαι προς τά σιτία, τεκμαιρόμενος μή ριγωη' τοΰ δέ χειμώνος παρά πυρ ι τήν σίτησιν15 ποιεέσθω. Οίνον δέ πινετω, αύστη-ρόν, μέλανα, ώς παλαιότατον καϊ ήδιστον, ολίγον δέ. Κήν δοκέη σοι προ τοΰ φαρμάκου πυριήσαι, καϊ ούτω

246

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΕΝΤΟΣ ΠΑ Θ ΩΝ

δυναμία. Όταν ο άρρωστος βρίσκεται σ' αυτήν την κατάστα

ση, λιώνει σιγά σιγά και μέσα σε έναν χρόνο καταλήγει σε άθλιο θάνατο. Εσύ πρέπει να τον φροντίζεις πολύ και να τον δυναμώνεις. Πρώτα πρώτα δώσ'του να πιει ελλέβορο, και ύστερα, χρησιμοποιώντας επίθυμο, πέπλιο, κνιδιακό κόκκο ή γαλατσίδα, β ο ή θ η σ ε τον να ενεργηθεί. Αυτά πρέπει να του τα δίνεις τέσσερεις φορές τον χρόνο: δύο φορές για κάθαρση από πάνω και δύο για κάθαρση από κάτω. Για να ενεργηθεί, να του δίνεις επίσης βρασμένο γαϊδουρινό γάλα ή αγελαδινό ή κατσικίσιο· το αγελαδινό γάλα ας το πίνει και άβρα-στο -προσθέτοντας και ένα τρίτο νερόμελο- για σαρα-νταπέντε μέρες* πρόσθετε επίσης και ρίγανη. Πιο μπροστά κ α θ ά ρ ι ζ ε του το κεφάλι βάζοντας φάρμακο στα ρουθούνια του. Ό , τ ι του δίνεις να φάει, να μην είναι ούτε λιπαρό ούτε παχύ ούτε πολύ καυτερό. Γενικά ό,τι κάνεις, να το κάνεις με τα μάτια σου στραμμένα στην αρρώστια. 0 άρρωστος να κάνει περιπάτους που να βρίσκονται σε σωστή αναλογική σχέση προς την τροφή του* προσοχή μόνο μην κρυώσει* τον χειμώνα μάλιστα να παίρνει την τροφή του δίπλα στη φωτιά. Κρασί να πίνει ξηρό, μαύρο, όσο γίνεται πιο παλιό και πιο γευστικό, λίγο όμως. Και αν κρίνεις σωστό να του κάνεις ατμόλουτρο προτού του δώσεις καθαρτικό φάρ-

247


δούναι τό φάρμακον' ήν δέ μή βουλή δούναι, πυριήσας, έμετον έκ τών αιτίων καταναγκάσαι ποιήσασθαι, ώς τό πρόσθεν γέγραπται. Τούτω ήν ξυμφέρωσι, περιπάτοισι χρεέσθω* ήν δέ μή ξυμφέρωσιν, ήσυχαζέτω ώς μάλιστα τω σώματι. Ούτος ούτω μελετώμενος ρήιστα άν διάγοι έν τω νουσήματι' ή δέ νοΰσος θανάσιμη, και παΰροι ταύ-την διαφυγγάνουσι.

ι ι Φθίσις δευτέρα' γίνεται μέν άπό ταλαιπωρίης' τά αυτά δέ πάσχει ώς έπϊ τό πλείστον, ά και ό πρόσθεν' ή δέ νοΰσος διαπαύει αύτη μάλλον τής πρότερης, και τού θέρεος άνίησιν. Τό δέ σίαλον άποπτύει, παχύτερον μέν τής πρόσθεν, και βήξ πιέζει μάλιστα τούς όρθρους,16 και ό πόνος ισχυρότερος έν τοΐσι στήθεσι, και δοκέει οίον περ λίθος έν αύτοΐσιν έγκέεσθαι' πονέει δέ και τό μετά-φρενον' και ή χροιή δίυδρος αύτέου έστι, και ήν τι πο-νήσγ), φύση και άσθμα ϊσχει. Ούτος έκ ταύτης τής νού-σου έν τρισίν έτεσι μάλιστα θνησκει. Μελετάν δέ χρή

248


μακο, δώσ' του τότε το φάρμακο" αν όμως δεν θέλεις να του δώσεις καθαρτικό, κάνε του ένα ατμόλουτρο και π ρ ο κ ά λ ε σ ε του εμετό με τη βοήθεια τροφών όπως έχει γραφεί παραπάνω. Αν οι περίπατοι κάνουν καλό στον άρρωστο, να τους κάνει" αν όμως δεν του κάνουν καλό, πρέπει να κρατάει ξεκούραστο το σώμα του όσο γίνεται πιο πολύ.

Αν έχει όλες αυτές τις φροντίδες, ο άρρωστος θα υπομείνει με τον καλύτερο τρόπο την αρρώστια του. Η αρρώστια όμως αυτή είναι θανατηφόρα, και είναι πολύ λίγοι αυτοί που γλιτώνουν από αυτήν.

ι ι Δεύτερο είδος φθίσης. Αιτία: η υπερβολική σωματική κόπωση. Συμπτώματα: τα ίδια —στο μεγαλύτερο τους μέρος- όπως στην προηγούμενη φθίση. Η αρρώστια, πάντως, αυτή παρουσιάζει περισσότερες ανάπαυλες από την προηγούμενη και το καλοκαίρι υποχωρεί. Τα φλέματα του αρρώστου είναι παχύτερα σε σύγκριση με του προηγούμενου, και ο βήχας είναι ιδιαίτερα πιεστικός το πρωί. Ο πόνος είναι πιο δυνατός στο στήθος -θαρρείς πως το πλακώνει μια πέτρα. Πονάει επίσης και η πλάτη. Η επιδερμίδα του αρρώστου είναι κάθυγρη, και μόλις κουραστεί λίγο, έχει φούσκωμα και δύσπνοια. Από την αρρώστια αυτή ο άρρωστος πεθαίνει -κατά κανόνα- μέσα σε τρία χρόνια. Η αρρώστια αυτή απαιτεί τις ίδιες με την προηγούμε-

249


τοΐσιν αύτοΐσιν, οίσι καϊ τον πρόσθεν. Αυτή ή νοΰσος προσέχει τοΐσι πολλοΐσι μέχρι τριών έτέων, άλλ ' άπο-θνησκουσιν' ή γάρ νούσος χαλε7Γ,ή.

12 Φθΐσις τρίτη' υπό ταύτης τάδε πάσχει' ό μυελός αύτέου, ό νωτιαίος αίματος μεστός γίνεται. Φθίνει δέ ομοίως και άπό τών κοίλων φλεβών αύται δέ φλέγματος ύδρωποειδέος έμπίπλανται και χολής. Πάσχουσι δέ τά αυτά, άφ' όκοτέρων άν φθίντ), και ό άνθρωπος ευθύς

μέλας γίνεται και ύποιδαλέος, καϊ τά ύπό τούς οφθαλμούς ύπώπια ώχρά9 και αί φλέβες αί έν τω σώματι ώχραι διατέτανται, ένιαι δέ σφόδρα έρυθραί'μάλιστα δέ δήλαι αί ύπό τήσι μασχάλτησι'και άποπτύει ώχρά, καϊ όταν αύτέω έπίτ], πνίγεται και βήξαι ού δύναται ενίοτε βουλόμενος' ενίοτε δέ ύπό τοΰ πνίγματος καϊ τής προ-θυμίης τούβήσσειν άθρόον ήμεσεχολήν, ποτέ δέ λάπην, πολλάκις δέ και τά σιτία, όταν φάγη' και όκόταν άπε-μέσγ}, δοκέει κουφότερος είναι' είτ' αύθις ολίγον χρόνον διαλιπών, έν τοΐσιν αύτοΐσι πόνοισι κέεται. Ούτος καϊ φθέγγεται όξύτερον ή υγιαίνω ν, καϊ ρΐγος και πυρετός διαπαύων έπιλαμβάνει ίδρώδης. Τούτον όκόταν ώδε

250


νη φροντίδες. Στους πιο πολλούς παρατείνεται ως τρία χρόνια -πάντως πεθαίνουν, γιατί είναι βαριά αρρώστια.

12 Τρίτο είδος φθίσης. Τα συμπτώματα είναι τώρα τα εξής: ο νωτιαίος μυελός του αρρώστου γεμίζει αίμα* μπορεί όμως η φθίση να ξεκινάει και από τις κοίλες φλέβες, οι οποίες γεμίζουν από «υδρωπικό» φλέγμα και από χολή: τα συμπτώματα είναι τα ίδια, όποια κι αν είναι η αρχή της φθίσης): αμέσως από την αρχή ο άνθρωπος γίνεται μελανός και πρήζεται ελαφρά* τα μέρη του προσώπου κάτω από τα μάτια γίνονται ωχρά* οι φλέβες σε όλο του το σώμα διευρύνονται και γίνονται ωχρές, μερικές όμως πολύ κόκκινες (εξαιρετικά εμφανείς γίνονται οι κάτω από τις μασχάλες)* τα φλέματά του είναι ωχρά, και όταν του έρχεται να βγάλει φλέματα, πνίγεται, και μερικές φορές, ενώ θέλει να βήξει, δεν μπορεί. Μερικές φορές το πνίξιμο και η επιθυμία του να βήξει κάνουν τον άρρωστο να εμέ-σει διαμιάς χολή, ύστερα φλέγμα, πολλές φορές και την τροφή που έχει φάει* μετά τον εμετό αισθάνεται ξαλαφρωμένος, ύστερα όμως από μια μικρή ανάπαυλα ξαναβρίσκεται στην ίδια οδυνηρή κατάσταση. Η φωνή του είναι τώρα διαπεραστικότερη από ό,τι όταν ήταν υγιής, και κατά διαστήματα καταλαμβάνεται από ρίγος και πυρετό με εφίδρωση.

251


έχη, βρωτοϊσι καϊ ρυφήμασι και ποτοΐσι καϊ φαρμάκοισι καϊ τοΐσιν άλλοισι πάσι μελετήν, ώσπερ τους πρόσθεν. Ή δέ νοΰσος διαφέρει μάλιστα εννέα έτεα, έπειτα αποθνήσκει φθειρόμενος' παΰροι δέ φυγγάνουσιν έξ αύτής' χαλεπή γάρ ή νοΰσος. "Ην δέ βούλη, ώδε ιήσθαι αυτόν' πρώτα μέν πυριήσαι, και όκόταν πυριηθή, τή ύστεραίη δοΰναι αύτω πιεΐν μελικρήτου17 ήμίχουν18 και όξος πα-ραχέαι ολίγον, καϊ κέλευε απνευστί τοΰτο πιεΐν' έπειτα τών ιματίων άμφιέσαι αυτόν πολλά καϊ έάν ώς πλείστον χρόνον' ήν δέ μή άνέχηται, άλλ' έξεμέσαι βούλη-ται, έξεμεέτω' ήν δέ μή έμετος έχη χρόνου ήδη έγγενο-μένου, έπιπιών ύδατοςχλιεροΰμεγάλην κύλικα, έμεέτω καταματτόμενος πτερώ' όκόταν δέ άπεμέση ώστε καλώς έχειν, ήσυχίην έχέτω ταύτην τήν ήμέρην. Οκόταν δέ ώρη δείπνου ή, δειπνεέτω μάζαν όλιγην, καϊ όφον έχέτω τάριχος καϊ πράσα, ταύτα δέ έσθιέτω ώς πλείστα, οίνον δέ πινέτω γλυκύν. Τον δέ λοιπόν χρόνον, λουέ-σθω πάσαν ήμέρην άμα έωθεν θερμω πολλω, καϊ μετά

252


Όταν ο άρρωστος βρίσκεται σ' αυτήν την κατάσταση, να τον φροντίζεις με τροφές, με ζωμούς, με ποτά, με φάρμακα και με ό,τι άλλο έδινες και στον προηγούμενο. Η αρρώστια διαρκεί κατά κανόνα εννέα χρόνια· ύστερα ο άρρωστος οδηγείται αργοσβήνοντας στον θάνατο. Λίγοι είναι αυτοί που γλιτώνουν από την αρρώστια αυτή, γιατί είναι αρρώστια δύσκολη.

Αν τον αναλάβεις, η θεραπευτική σου αγωγή να είναι η ακόλουθη: Πρώτα να κάνει ένα ατμόλουτρο· αφού κάνει το ατμόλουτρο, την άλλη μέρα πρέπει να του δώσεις να πιει μισόν χουν νερόμελο, στο οποίο να έχει προστεθεί και λίγο ξίδι - ζ ή τ η σ ε του μάλιστα να το πιει μονορούφι· ύστερα σκέπασε τον με πολλά σκε^ πάσματα και ά φ η σ ε τον έτσι για όσο γίνεται περισσότερο διάστημα. Αν αυτό δεν μπορεί να το υποφέρει και του έρχεται να κάνει εμετό, να κάνει* αν όμως περάσει κάποιος χρόνος και δεν του έρθει εμετός, δώσ' του να πιει από πάνω μια μεγάλη κούπα χλιαρό νερό και προκάλεσε του τον εμετό γαργαλώντας του τον λαιμό με ένα φτερό" αφού κάνει τόσον εμετό ώστε να αισθάνεται καλά, τη μέρα εκείνη να αναπαυθεί. Όταν έρθει η ώρα του δείπνου, να φάει λίγο κριθαρένιο ψωμί και για φαΐ παστό και πράσα -από αυτά ας φάει όσο μπορεί πιο πολλά· κρασί να πιει γλυκό. Από κει και πέρα να λούζεται κάθε μέρα πρωί πρωί με άφθονο ζε-

253


τό λουτρόν φυλάσσειν χρή ώς μή ριγώση, άλλά κατα-κλιθέις εύδέτω ώς πλείστον χρόνον. Όκόταν δέ άναστή εύδων, περιελθέτω σταδίους είκοσι τό βραχύτατον ταύτη τή ήμερη' τήσι δέ άλλησιν ήμέρησι πέντε σταδίους άλλους υπερβάλλων βαδιζέτω εκάστης ήμερης άχρις άν άφίκηται ές τούς εκατόν σταδίους. Τήν δέ κοιλίην ύπο-καθαίρειν δεΐ έκ τής ήμερης χυλόΐσι τεύτλων και άπό κράμβης, χωρίς έκάτερα έφήσας άπηθήσαι χοέα19 έκα-τέρου' είτα ξυμμίξας ές τωύτό συνεφεΐν' τό δέ οίος στεαρ το απο των νεφρών τεταρτημοριονμνας εν αμ-φοτέροισιν έφέίν διελών' όκόταν δέ μέλλη πιέίσθαι, προς μέν τής κράμβης τον χυλόν άλας παραβάλλειν, προς δέ τον τών τευτλίων μέλι παραχέειν' είτα χωρίς έκάτερον πίνειν ή μέλι παρεγχέας παρά τήν έτέρην κύλικα πίνειν, παρά δέ τήν έτέρην άλας' έκπιέίν δέ χρή πάντα τον χυλόν.

Ταύτα μέν ποιέειν χρή τριήκοντα ήμέρας' τω δέ δευ-τέρφ μηνι έσθιέτω άρτον και κρέα πίονα ύός έφθά, άλλο δέ μηδέν οίνον δέ πινέτω λευκόν, αύστηρόν, και όδόν όδοιπορεέτω μή έλάσσω σταδίων21 τριήκοντα προ τού δείπνου, μετά δέ τό δέίπνον δέκα' και μή ριγούτω, άλλ'

254


στο νερό, ύστερα όμως από το λουτρό πρέπει να λαμβάνονται όλα τα απαραίτητα μέτρα για να μην κρυώσει -καλύτερα να πέφτει να κοιμηθεί για όσο γίνεται μεγαλύτερο διάστημα χρόνου. Όταν ο άρρωστος σηκωθεί από τον ύπνο, βάλ' τον να περπατήσει εκείνη τη μέρα τουλάχιστον είκοσι στάδια* τις επόμενες μέρες να περπατάει προσθέτοντας άλλα πέντε στάδια κάθε μέρα, ώσπου να φτάσει στα εκατό στάδια. Αρχίζοντας επίσης από εκείνη, δηλαδή την πρώτη μέρα, πρέπει να καθαρίζεις το έντερο του με χυλούς τεύτλων και λάχανου: βράσ' τα χωριστά και στράγγισε έναν χουν από το καθένα* ύστερα ρίξε μέσα στο καθένα ένα τέταρτο της μνας λίπος από νεφρά προβάτου και βράσ' τα, πάντοτε χωριστά* όταν ο άρρωστος θα είναι έτοιμος να το πιει, πρόσθεσε στον χυλό τού λάχανου αλάτι και στον χυλό των τεύτλων μέλι* τότε λοιπόν να τα πιει, το καθένα χωριστά* μπορεί όμως και να τα πιει κύπελλο κύπελλο, ρίχνοντας μέλι στο ένα και αλάτι στο άλλο* τον χυμό, πάντως, πρέπει να τον πιει όλον.

Αυτά τα πράγματα πρέπει να τα κάνεις για τριάντα μέρες. Τον δεύτερο μήνα ο άρρωστος να τρώει ψωμί και βραστό παχύ χοιρινό κρέας -τ ίποτε άλλο* κρασί να πίνει άσπρο ξηρό, και να περπατάει όχι λιγότερο από τριάντα στάδια πριν από το φαγητό και δέκα μετά το φαγητό* να σκεπάζεται επίσης καλά, για να μην

255


έσκεπάσθω. Ταύτα ήν ποιέη, ρήιον οϊσει τήν νούσον. Τω δέ τρίτω μηνΐ κυκεώνα22 άνθινήν πινετω' σελίνου

ρίζας και άνηθον και πήγανον και μίνθην και κορίανον και μήκων ας απαλά ς και ώκιμον και φακόν και ροιής γλυκέης και οίνώδεος χυλόν' είναι δε χρή τάς γλυκείας διπλασίας" είναι δέ χρή τοΰ χυλού ξυναμφοτέρων ήμι-κοτύλιον23 και οίνου μέλανος ήδέος αυστηρού ήμικοτύ-λιον και ύδατος κοτύλης ήμισυ' έπειτα άνθεα τρίφας λεία, διήναι τούτω τω συγκεκρημένω, και έγχέαι ές κύ-λικα' έπειτα έπιβαλέίν άλευρα όρόβων, όκόσον όζύβα-φον24 καϊ άλφιτον ίσον, καϊ τυρού παλαιού αίγείου ξέ-σας τό ίσον τοΐσιν όρόβοισι' ταύταξυγκυκήσαςέκπιέτω' έπειτα διαλιπών ολίγονχρόνον άριστάτω άρτον, καϊ δ-φον έχέτω τέμαχος νάρκης ή ρίνης ή γαλέου ή βατίδος, καϊ κρέα οίος έσθιέτω έφθά, καϊ ?:αχυνέτω έωυτόν ήσυ-χίην άγων ώς μάλιστα, καϊ πυριήν διά δεκάτης ήμερης

ές έωυτόν ήσυχη. Τω δέ τετάρτω μηνϊ πυριήν διά πέμπτης ήμερης άτρέμα, καϊ έσθιέτω δφον ώς πλεΐστον' δ-φω δέ χρεέσθω τυροΐσι καϊ κρέασιν όλίγοισιν οίος έ-

256

ΠΕΡΙ ΤΏΝ ΕΝΤΟΣ ΠΑΘΩΝ

κρυώνει. Άρρωστος που τα κάνει όλα αυτά, θα υπομείνει πιο εύκολα την αρρώστια του.

Τον τρίτο μήνα να πίνει κυκεώνα από αρωματικά φυτά: ρίζες από σέλινο, άνηθο, απήγανο, δυόσμο, κό-λιαντρο, φρέσκες παπαρούνες, βασιλικό, φακή και χυμό από γλυκά και οινώδη ρόδια (τα γλυκά να είναι διπλάσια σε ποσότητα) - η συνολική ποσότητα του χυμού να είναι μισή κοτύλη, επίσης μισή κοτύλη γευστικό μαύρο ξηρό κρασί και μισή κοτύλη νερό* αφού τρίψεις τα φυτά αυτά σε μικρά μικρά κομματάκια, ρίξ' τα μέσα σ' αυτό το κράμα και ά δ ε ι α σ ε το σε μια κούπα* πρόσθεσε στη συνέχεια αλεύρι από ρόβια ποσότητας ενός οξύβαφου και άλλο τόσο κριθάλευρο, τρίψε παλιό κατσικίσιο τυρί σε ποσότητα ίση προς τα ρόβια, κάνε από όλα αυτά έναν κυκεώνα και βάλε τον άρρωστο να τον πιει όλο. Σ τ η συνέχεια, και αφού περάσει λ ίγη ώρα, να φάει ψωμί με προσφάγι ένα κομμάτι μουδιά-στρα ή ρίνα ή γαλέο ή βατί* να τρώει επίσης βρασμένο αρνίσιο κρέας, και να παχαίνει αποφεύγοντας όσο μπορεί πιο πολύ κάθε κούραση* κάθε δέκα μέρες να κάνει και ένα "ήσυχο ήσυχο" ατμόλουτρο.

Τον τέταρτο μήνα να κάνει ένα ελαφρό ατμόλουτρο κάθε πέντε μέρες και να τρώει όσο μπορεί περισσότερα γεύματα (τα γεύματα του να περιλαμβάνουν τυριά και λίγο βρασμένο αρνίσιο κρέας). Να κάνει επίσης πε-

257


φθοΐσιν. Όδοιπορεέτω δέ σταδίους ούτος άρξάμενος τή πρώτη ήμερη άπό δέκα σταδίων^ μέχρις άν αύτω ό-γδοήκοντα γένωνται στάδιοι' περιπατεέτω δέ τής ήμερης όγδοήκοντα σταδίους, μετά τό δεΐπνον είκοσι, όρθρου τριήκοντα. Τό δέ λοιπόν τοΰ χρόνου διαιτάσθω μάζαν και άρτο ν έσθίων αμφότερα, και όφον έχέτω σε-λάχια, και κρέα δέ πάντα έσθιέτω, πλήν βοείων καϊ χοιρείων' ιχθύων δέ τώνδε άπεχέσθω, κεστρέοςκαι έγ-χέλυος και μελανούρου' έσθιέτω δέ νάρκην καϊ ρίνην καϊ βατίδα καϊ γαλεόν καϊ τρυγόνα26 καϊ βατράχους, τών δέ άλλων μηδένα' ήν δέ δοκέη ά σι νέα είναι, καϊ κυκεώνα,27 έπειδάν θέλη καθευδήσαι, πινέτω άπό οίνου μέλανος, ήδέος, παλαιού, δικότυλον28 κύλικα' καϊ μεθ' ήμέρην τω αύτω οίνω χρεέσθω έπϊ σιτίω. Καϊ όδοιπορεέτω τής ήμερης, εκατόν πεντήκοντα σταδίους, μετά τό δεΐπνον εΐκοσιν, όρθρου δέ τεσσαράκοντα. Ούτος ούτω θεραπευόμενος γίνεται μάλιστα έν ένιαυτω υγιής.

25 Όδε δέ ό ύδερος άπό τού σπληνός γίνεται άπό τήσ-

25δ

ΠΕΡΙ ΤΩΝ ΕΝΤΟΣ ΠΑ Θ ΩΝ

ριπάτους, αρχίζοντας από την πρώτη κιόλας μέρα με δέκα στάδια, ώσπου να φτάσει στα ογδόντα* από τα ογδόντα αυτά στάδια περιπάτου τη μέρα τα είκοσι να είναι μετά το φαγητό και τα τριάντα νωρίς το πρωί.

Από κει και πέρα να τρώει και κριθαρένιο και σιταρένιο ψωμί* το φαγητό του να περιλαμβάνει σελάχια, κρέατα κάθε λογής εκτός από βοδινό και χοιρινό* από τα ψάρια να αποφεύγει το κεφαλόπουλο, το χέλι και το μελανούρι, να τρώει όμως μουδιάστρα, ρίνα, βατί και γαλέο, αλλά και ραία και βατράχους —τίποτε άλλο. Να πίνει επίσης πριν κοιμηθεί -αν αυτό φαίνεται ότι δεν θα του κάνει κακό— μια δικότυλη κούπα κυκεώνα από γευστικό παλιό μαύρο κρασί* την ημέρα να πίνει το ίδιο αυτό κρασί μαζί με το φαγητό του. Να περπατάει εκατόν πενήντα στάδια τη μέρα: ύστερα από το φαγητό τα είκοσι, και σαράντα νωρίς το πρωί. Με αυτήν τη θεραπευτική αγωγή ο άρρωστος γίνεται κατά κανόνα καλά σε έναν χρόνο.

13 Αρρώστια του νωτιαίου μυελού.

14-17 Τέσσερεις αρρώστιες των νεφρών,

ι δ - 19 Αρρώστιες των αγγε ίων.

2θ - 21 Αρρώστιες του φλέγματος.

22 - 24 Τδρωπικίες.

25 Η υδρωπικία για την οποία θα μιλήσουμε έχει

259


δε τής προφάσιος μάλιστα" όκόταν όπώρη ή και αυτής φάγτ] πολλήν σύκων χλωρών και μήλων' πολλοί δε ήδη και άπό τροφής βοτρύων πολλών και πολλού γλεύκους τήν νοΰσον έλαβον.'Ήν μέν ουν μέλλη ές τό νούσημα έμπεσεΐσθαι, παραχρήμα έν τοΐσι πόνοισίν έστιν' όδύναι τε γάρ όξεΐαι έν τω σπληνι καθιστάσι, μεταπίπτουσι δέ και ές τον ώμον και ές τήν κληΐδα και ές τον τιτθόν και ές τήν λαγόνα, καϊ πυρετοί εχουσιν ισχυροί, καϊ ήν φά-γη τι, ή γαστήρ πίμπραται, καϊ ό σπλήν άειρεται καϊ όδύνην παρέχει. Τούτω ήν χρονίση τό νούσημα, τον μέν άλλον χρονον ου πονεει οκοταν οε οπωρη ή και φα-γγ] αυτής, τότε πονέει μάλιστα. Τούτον, όκόταν ώδε έ-χγΐ, κατ' αρχάς μελετήν, άνω μέν έλλέβορον30 διδούς, κάτω δέ κνέωρον31 ή ίππόφεω32 όπόν ή Κνίδιον κόκ-κον'33 διδόναι δέ καϊ γάλα όνειον οκτώ κοτύλας34μέλι παραχέων. Κήν μέν άπό τουτέων καθίστηται, άλις' ήν δέ μή, όκόταν μέγιστος ή ό σπλήν καϊ οίδέη μάλιστα,

200


την αρχή της στη σπλήνα, κατά κύριο λόγο από την εξής αιτία: αν είναι καιρός των φρούτων και φάει κανείς από τα φρούτα της εποχής πολλά χλωρά σύκα και μήλα. Δεν είναι λίγοι και αυτοί που έπαθαν την αρρώστια αφού έφαγαν πολλά σταφύλια και ήπιαν πολύ μούστο.

Όταν λοιπόν κανείς πρόκειται να προσβληθεί από την αρρώστια αυτή, αρχίζει αμέσως να έχει πόνους· δυνατοί, πράγματι, πόνοι παρουσιάζονται στη σπλήνα, που ύστερα μετακινούνται και στον ώμο, στο κλει-δοκόκκαλο, στη θηλή και στα λαγόνια. Ο άρρωστος παρουσιάζει ψηλό πυρετό, και αν φάει κάτι, το στομάχι του ερεθίζεται και η σπλήνα του πρήζεται και πονάει. Αν η αρρώστια πάει σε μάκρος, σε όλες τις άλλες περιόδους του έτους ο άρρωστος δεν έχει πόνους, και μόνο όταν είναι η εποχή των φρούτων και φάει από αυτά, τότε έχει πολύ δυνατούς πόνους.

Όταν ο άρρωστος βρίσκεται σ' αυτήν την κατάσταση, στην αρχή πρέπει να τον φροντίσεις δ ί ν ο ν τ α ς του ελλέβορο ως εμετικό και ακαλήφη ή χυμό από ιππό-φεο ή κνιδιακό κόκκο ως καθαρτικό* να του δίνεις επίσης γάλα γαϊδουριού (οχτώ κοτύλες) προσθέτοντας μέλι. Αν με αυτά αποκατασταθεί η υγεία του αρρώστου, αυτά φτάνουν αλλιώς, όταν η σπλήνα έχει πάρει πολύ μεγάλο μέγεθος και είναι πολύ πρησμένη,

201


καΰσαι μύκησι, τάς κεφάλας πολλάς απολαβών,35 ή σι-δηρίοισι, μετά φυλακής πολλής και τηρήσιος, δκως μή πέρην διακαύσης. Ταύτα δε κατ1 αρχάς ποιέειν τοΰ νοσήματος, και δίαιταν τήνδε προσφερέσθω, πυρετού μή έχοντος' άρτω μεν χρεέσθω πυρίνω'36 δφον δέ έχέτω τάριχον Γαδειρικόν ή σαπέρδην, και κρέας τετρυμένον οίος, και τά οξέα και τά αλμυρά πάντα έσθιέτω, και πινετω οίνον αύστηρόν Κωον ώςμελάντατον' τών δέ γλυκέων άπεχέσθω' ήν δέ εξανιστηται και δυνατός ή, πα-λαιέτω άπ1 άκρων τών ώμων,37 και ταλαιπωρεέτω πε-ριόδοισι πολλήσι δι' ήμερης, καϊ εύωχεέσθω άπερ εϊρη-ται μάλιστα. Ήν δέ ΰδερος έπιγένηται, ίήσθαι κατά ταύτα και τοΐσιν αύτοΐσι καθάπερ τούς πρόσθεν.

26 Όδε δέ ό ΰδερος άπό τώνδε γΐνεται' θέρεος ώρην, ήν όδοιπορέων όδόν μακρήν έπιτύχη όμβρΐω ύδατι και στασΐμω και πίτ] αυτού έπισπάδην πολλόν, και αί σάρκες άναπΐωσι και ένΐσχωσιν έν έωυτήσι τό ύδωρ, ύπο-

202


καυτηρίασε την με μύκητες, κρατώντας τις πολλές κεφαλές τους μακριά από τη σπλήνα, ή με σιδεράκια, παίρνοντας όμως με πολλή προσοχή όλα σου τα μέτρα ώστε το κάψιμο να μη διαπεράσει τη σπλήνα. Αυτά να τα κάνεις στην αρχή της αρρώστιας και, αν ο άρρωστος δεν έχει πυρετό, όρισε του την εξής δίαιτα: να τρώει ψωμί σιταρένιο, και για φαγητό παστό ψάρι από τα Γάδειρα ή σαπέρδη και ψιλοκομμένο αρνίσιο κρέας· να τρώει επίσης όλα τα ξινά και αρμυρά και να πίνει ξηρό ολόμαυρο κρασί της Κ ω , να αποφεύγει όμως τα γλυκά. Αν σηκώνεται από το κρεβάτι και αισθάνεται ότι μπορεί, να κάνει ασκήσεις πάλης με το πάνω μέρος των ώμων του, πολλούς κουραστικούς περιπάτους στη διάρκεια της μέρας και να τρέφεται καλά με τις τροφές -κατά κύριο λόγο- που μνημονεύθηκαν πρωτύτερα.

Αν παρουσιασθεί υδρωπικία, να τη θεραπεύεις με τους ίδιους κανόνες και με τα ίδια μέσα όπως στις προηγούμενες περιπτώσεις.

2 6 Η παρούσα υδρωπικία έχει την αρχή της στις ακόλουθες αιτίες: Αν καλοκαιριάτικα σταματήσει κανείς, ύστερα από μια μακριά οδοιπορία, σε στάσιμο βρόχινο νερό και πιει από αυτό μονορούφι μια μεγάλη ποσότητα και οι σάρκες του απορροφήσουν το νερό και το κρατήσουν μέσα τους και δεν ακολουθήσει καμιά α-

263


χώρησις δέ μή γένηται μηδαμή. Τάδε ούν πάσχει* έν μέν τή σαρχί, χαΰμα παρέχει έν τε τή χοιλίη χαι έν τω σώματι, ώστε τό στέαρ τό έεόν έπι τή χοιλίη τήχεται. Ούτος τέως μέν άν βαδίζη, ουδέν δοχέει χαχόν έχειν' όκόταν δέ παύσηται βαδίζων χαι δ ήλιος δύνη, παραχρήμα τον πόνον έχει. Προϊούσης δέ τής νούσου λεπτύ-νεται σφόδρα* ήνδέχαΐ άσιτιηέπιγένηται, πολλω πλέον λεπτύνεται' ήν δέ τά σιτία μέν έσθίη,38 ταλαιπωρέειν δέ αδύνατος ή,39 τοΐσι πολλοΐσι οίδημα καθίσταται ές όλον τό σώμα, χαι τω μέν λεπτω ή χροιή πελίη γίνεται, χαϊ ή γαστήρ μεγάλη, χαι δίφα έχει ισχυρή* τά γάρ σπλάγχνα αύτέου θερμαίνεται ύπό τής θερμασίης' τοΰ δέ χρόνου προϊόντος, ούτος μέν πρόθυμος έσθίειν έστι ν όπερ άν τις διδω, χαι πίνειν, χαι άλγέει ουδέν* ήν δέ τό οίδημα χατέχη, ή χροιή γίνεται τουτέω ωχρή, χαι διά τοΰ σώματος φλέβες διατέτανται μέλαιναι πυχναί' θυμαίνει δέ χαι λυπέεται έπι παντί, ούδενός νεωτέρου έόντος' ή δέ γαστήρ δίυδρος χαι μεγάλη ώσπερ λαμπτήρ'40 χαι

204


πολύτως κένωση, τότε λοιπόν ο άνθρωπος αυτός παρουσιάζει τα εξής συμπτώματα: το νερό στις σάρκες του προκαλεί μεγάλη θερμότητα στην κοιλιά και στο σώμα, με αποτέλεσμα το λίπος που βρίσκεται στην κοιλιά να αρχίσει να λιώνει. Όσο λοιπόν το άτομο αυτό εξακολουθεί να περπατάει, δεν αισθάνεται τίποτε κακό, μόλις όμως σταματήσει το περπάτημα και ο ήλιος αρχίσει να προχωρεί προς τη δύση του, αμέσως τον πιάνουν πόνοι. Με την πρόοδο της αρρώστιας ο άρρωστος αδυνατίζει πάρα πολύ, και φυσικά ακόμη περισσότερο, αν χάσει και την όρεξη του. Αν, πάλι, ενώ τρώει το φαΐ του, δεν είναι σε θέση να κάνει οτιδήποτε κοπιαστικό, σε ολόκληρο τότε το σώμα του αρρώστου παρουσιάζεται —στις περισσότερες περιπτώσεις- πρήξιμο και το δέρμα του αδύνατου αυτού ανθρώπου γίνεται ωχρό, η κοιλιά του φουσκώνει και ο άρρωστος αισθάνεται μεγάλη δίψα, καθώς τα σωθικά του καίγονται από τη μεγάλη ζέστη. Και καθώς περνάει ο καιρός, ο ίδιος ο άρρωστος έχει όρεξη να φάει και να πιει όσα του δώσουν, και δεν πονάει καθόλου. Αν, πάντως, το πρήξιμο εξακολουθεί, το δέρμα του γίνεται ωχρό και σε όλη την έκταση του σώματος του γίνονται φανερές πολλές μελανές φλέβες, θυμώνει και ενοχλείται με το καθετί, ακόμη και χωρίς να υπάρχει κάποια ιδιαίτερη αφορμή· η κοιλιά του είναι πρησμέ-

20 5


τοΰ χρόνου προϊόντος τά σιτία ου προσίεται, άλλά δο-κέει αυτά όζειν σικύου άγριου υπό τής βδελυρίης. Τούτω, όκόταν ούτως έχη, διδόναι τού κνεώρου41 ή τού ίππόφεω42 τον όπόν ή τον Κνίδιον κόκκον'4^ ταύτα δέ τά φάρμακα ούτω διδόναι χρή' τον μέν κνέωρον δι'έκτης ήμερης, τον δέ τοΰ ίππόφεω όπόν δι'όγδοης, τον δέ Κνίδιον κόκκον διά δεκάτης ήμέρης' διδόναι δέ χρή ταύτα, έως άν έκκαθαρθήκαι λαπαρός γένηται' τάς δέ μεταξύ τών ήμερέων εύωχέειν τοΐσιν αύτοΐσιν οίσι καϊ τούς πρόσθεν. Μάλιστα δέ τοΰ ύδατος τοΰ αυτού πίνειν διδόναι, ύφ' ότευ καϊ τό νούσημα έλαβεν, ώς πλείστον, όκως ανατάραξη αύτέου τήν κοιλίην και υποχώρηση σφόδρα' ούτω γάρ ά τάχιστα44 ύγιέα ποιήσαις.'Ήν δέ σοι δοκέη, και κλύζειν θαμινά, τού κνεώρου τρίφας ήμισυ πόσιος, μέλιτος παραμίξας τρίτον μέρος κοτύλης,45 και τευτλίου τεσσάρας κοτύλας, διέίναι, εΐθ' ούτω κλύζειν' και ονείου γάλακτος έφθοΰ τή ύστεραίη δούναι οκτώ κοτύλας, μέλι παραχέων ή άλας παραβαλών, πίνειν' και μετά τήν κάθαρσιν τοΐσιν αύτόΐσι χρεέσθω οίσι και οί πρόσθεν' και τάς μεταξύ τών ήμερέων σιτίοισι και

266


νη και γεμάτη νερό, ίδια φανάρι. Και καθώς περνάει ο καιρός, ο άρρωστος δεν δέχεται πια τροφή, γιατί όλα -από την αηδία που αισθάνεται- του φαίνονται ότι μυρίζουν σαν άγριο αγγούρι.

Όταν ο άρρωστος βρίσκεται σ' αυτήν την κατάσταση, δώσ' του ακαλήφη ή χυμό από ιππόφεο ή κνιδιακό κόκκο. Τα φάρμακα αυτά να του τα δίνεις ως εξής: την ακαλήφη κάθε έξι μέρες, τον χυμό του ιππόφεου κάθε οκτώ, τον κνιδιακό κόκκο κάθε δέκα μέρες. Ό λ α αυτά θα του τα δίνεις ώσπου να καθαριστεί τελείως και να γίνει ευκοίλιος. Στις ενδιάμεσες μέρες τρέφε τον καλά με ό,τι έδινες και στους προηγούμενους. Ιδίως να του δίνεις να πίνει —όσο γίνεται πιο μεγάλη ποσότητα- από το ίδιο το νερό που του προκάλεσε την αρρώστια, για να του ερεθίσει το έντερο και να ενεργηθεί πολύ* γιατί έτσι θα τον κάνεις πολύ γρήγορα καλά. Αν το κρίνεις σωστό, κάνε του και συχνά κλύσματα: τρίψε μισή ρουφηξιά ακαλήφη, α ν ά μ ε ι ξ ε την με ένα τρίτο της κοτύλης μέλι, διάλυσέ τα σε τέσσε-ρεις κοτύλες χυμού τεύτλων και με αυτό κάνε του τα κλύσματα. Την άλλη μέρα δώσ' του να πιει οκτώ κοτύλες βρασμένο γάλα γαϊδουριού προσθέτοντας μέλι ή αλάτι. Μετά τον καθαρισμό όριζε του ό,τι όριζες και στους προηγούμενους" στις ενδιάμεσες μέρες να τρώει τις ίδιες με εκείνους τροφές, να πίνει τα ίδια ποτά και

267


ποτοΐσι τοΐσιν αύτοΐσι χρεέσθω και τοΐσι περιπάτοισιν ομοίως. Ούτος ούτω θεραπευόμενος έν τάχει τής νούσου άπαλλαγήσεται τρίμηνος ή εξάμηνος9 ήν δέ άμελείη τις έγγένηται και μή παραχρήμα μελετηθή, έν τάχει απο

θνήσκει. Και τον καταλεπτυνόμενον τοΐσιν αύτοΐσι χρήσθαι προς ΐησιν' προύγρήναι δέ χρή πρότερον αυτού τό σώμα πυριήσαντα, δκως άν μάλλον τω φαρμάκω ύπα-κούση. Άλλα χρή παραχρήμα μελετήν' ήν δέ μή, τοΐσι πολλοΐσι ξυγγηράσκει ή νούσος. Κλύζειν δέ χρή και άλ-λοισι, όκοτέρην άν βούλη τών νούσων' οίνου λευκού δύο κοτύλας λαβών καϊ μέλιτος ήμικοτύλιον, καϊ ελαίου ή-μικοτύλιον, λίτρου τεταρτημόριον Αιγυπτίου όπτού, σικύου αγρίου τών φύλλων κόφας και έκπιέσας' τούχυλού κοτύλην, ταύτα μίξας πάντα, ές τι χυτρίδιον έγ-χέαι, κάπειτα ζέσας ούτω κλύζειν.

268


να κάνει τους ίδιους περιπάτους. Με αυτή τη θεραπευτική αγωγή ο άρρωστος θα α

παλλαγεί από την αρρώστια του πολύ γρήγορα: σε τρεις ή έξι μήνες. Αν όμως υπάρξει κάποια αμέλεια και δεν έχει αμέσως τις απαραίτητες φροντίδες, ο άρρωστος πεθαίνει σύντομα. Την ίδια θεραπεία να εφαρμόζεις και για τον άρρωστο που αδυνάτισε πολύ" πρώτα όμως πρέπει να του υγράνεις με ατμόλουτρα το σώμα, για να ανταποκριθεί καλύτερα στα καθαρτικά φάρμακα. Μόνο που η θεραπεία πρέπει να αρχίσει αμέσως* αλλιώς, η αρρώστια τις περισσότερες φορές γερνάει μαζί με τον άρρωστο. Μπορείς όμως, για όποια από αυτές τις αρρώστιες θέλεις, να εφαρμόσεις και άλλου είδους κλύσμα: πάρε δύο κοτύλες άσπρο κρασί, μισή κοτύλη μέλι, μισή κοτύλη λάδι, ένα τέταρτο ψημένη αιγυπτιακή σόδα, ύστερα κόψε και στί-ψε φύλλα άγριου αγγουριού ώστε να βγάλεις μία κοτύλη χυμό, ανακάτεψε τα όλα αυτά, άδειασε τα σε ένα μικρό δοχείο και μετά βάλ' τα να βράσουν με αυτό κάνε του κλύσμα.

27 - 29 Αρρώστιες του ήπατος.

30 - 34 Αρρώστιες της σπλήνας.

35 - 3δ Τέσσερεις ίκτεροι.

39 - 43 Μορφές τύφου.

44 ~ 46 Ε ιλεοί .

269


52 Τέτανο ί τρεις" ή ν μέν έπϊ τρώματι τέτανος γένηται, πάσχει ταοε αι γέννες πηγνυνται, και το. στόμα οιαι-ρειν ού δύναται, και οί οφθαλμοί δακρύουσι καϊ έλκονται, καϊ τό μετάφρενον πέπηγε, καϊ τά σκέλεα ού δύναται ζυγκάμπτειν, ουδέ τάς χείρας, ουδέ τήν ράχιν' όκόταν δέ θανατώδης ή, τό ποτόν κοά τάβρώματα, ά πρό-τερον βέβρωκεν, άνά τάς ρίνας ανέρχεται ενίοτε. Τούτον, όκόταν ούτως έχη, πυριάν δεΐ, καϊ άλείφαντα λι-παρώς προς τό πΰρ έκαθεν θάλπειν, καϊ χλιάσματα προστιθέναι ύπαλείφας τό σώμα. Καϊ άφίνθιον ή φύλλα δάφνης ή τοΰ ύοσκυάμου47 τον καρπόν τρίφαςκαϊ λιβα-νωτόν, είτα οϊνω λευκώ διεϊς έγχέαι έςχυτρίδα καινήν' είτα έπιχέαι έλαιον ίσον τω οϊνω, καϊ θερμήνας άλεΐφαι πολλω θερμω τό σώμα καϊ τήν κεφαλήν' έπειτα κατα-κλίναςΐ έν σκάφη48 άνω τήν σάρκα ποιήσαι,ΐ καϊ άμ-φιέσαι ιμάτια μαλθακά καθαρά, όκως άν έξιδρώση σφό-

270


47 - 50 «Παχεα νοσήματα» (= νευροπάθειες ;). 51 Ισχιαλγία.

52 Τρεις τέτανοι. Αν ο τέτανος έχει την αρχή του σε

κάποιον τραυματισμό, τα συμπτώματα είναι τα εξής:

Τα σαγόνια του αρρώστου «παγώνουν» και δεν μπο

ρεί να ανοίξει το στόμα του* τα μάτια του δακρύζουν

και στραβίζουν, η πλάτη του πιάνεται και δεν μπορεί

ούτε τα σκέλη του να λυγίσει, ούτε τα χέρια του, ούτε

τη ραχοκοκκαλιά του. Όταν είναι να πεθάνει, τα πο

τά και οι τροφές που έφαγε πρωτύτερα, ανεβαίνουν

μερικές φορές στη μύτη του.

Όταν ο άρρωστος βρίσκεται σ' αυτήν την κατάστα

ση, όρισε του να κάνει ατμόλουτρο, και αφού τον αλεί

ψεις καλά καλά με λάδι, βάλ' τον να ζεσταθεί στη φω

τιά από κάποια απόσταση8 αφού του κάνεις μια ελα

φριά επάλειψη στο σώμα, βάλ' του και ζεστά επιθέμα

τα. Τρίψε ύστερα αψίνθια ή φύλλα δάφνης ή καρπό ύο

σκυάμου μαζί με λιβάνι, μούσκεψε τα μέσα σε άσπρο

κρασί και όλο αυτό άδειασε το σε μια καινούργια χύ

τρα8 χύσε στη συνέχεια από πάνω λάδι όσο το κρασί

και, αφού το ζεστάνεις, άλειψε άφθονα με το υγρό αυτό το σώμα του αρρώστου και το κεφάλι του° στη συνέχεια ξάπλωσε τον σε μια σκάφη και άφησε τη σάρκα του να φουσκώσει, και ύστερα σκέπασε τον με μαλακά καθαρά σκεπάσματα, για να ιδρώσει πολύ, Δώσ9 του

2/1


δρα' μελίκρητον δέ χλιερόν διδόναι, ήν μέν δύνηται, κατά στόμα, ήν δέ μή δύνηται, έγχέειν κατά τάς ρίνας' διδόναι δέ οίνον λευκόν πίνειν ώς ήδιστον και πλείστον. Ταύτα χρή ποιέειν εκάστης ήμερης, έως άν υγιής γένηται. Ή δέ νοΰσος χαλεπή και δέεται μελέτης παραχρήμα.

53 Ό δέ όπισθότονος τά μέν άλλα πάσχει πλήθος τά αυτά' γίνεται δέ, όκόταν τούς έν τω αύχένι τένοντας τούς όπισθεν νοσήσγι' νοσέει δέ ή ύπό κυνάγχης ή ύπό σταφυλής ή ύπό τών άμφιβραγχίων έμπύων γενομένων" ένίοισι δέ και άπό τής κεφαλής πυρετών επιγενομένων σπασμός έπιγίνεται' ήδη δέ και ύπό τρωμάτων. Ούτος έλκεται ές τούπισθεν, και ύπό τής οδύνης τό με-τάφρενονκαϊ τάστήθεαοίμώζει'και ούτω σπάται σφο-δρώς, ώστε μόγις μιν κατέχουσιν οί παρεόντες, ώς μή έκ τής κλίνης έκπίπτειν. Ούτος πολλάκις μέν τής ήμερης πονέει, πολλάκις δέ κουφότερον διάγει.

Τούτω τά ταύτα προσφέρειν, ά καϊ τω πρόσθεν/Η δέ νοΰσος προσίσχει τό μακρότατοι' άχρι τεσσαράκοντα ή-

272


χλιαρό νερόμελο, αν μπορεί, από το στόμα, αν δεν μπορεί, χύσ' το στα ρουθούνια του; να του δίνεις επίσης να πιει κρασί όσο γίνεται πιο γλυκό και σε μεγάλη ποσότητα. Αυτά να του τα κάνεις κάθε μέρα, ώσπου να γίνει καλά. Η αρρώστια είναι δύσκολη και χρειάζεται άμεση φροντίδα.

53 Στον οπισθότονο ο άρρωστος παρουσιάζει τα ίδια, σε γενικές γραμμές, συμπτώματα; προκαλείται όταν προσβληθούν οι πίσω τένοντες του αυχένα, κάτι που οφείλεται είτε σε κυνάγχη είτε σε φλεγμονή της σταφυλής είτε σε εμπύηση της περιοχής των αμυγδαλ ώ ν σε μερικούς παρουσιάζεται και σπασμός που έχει την αρχή του στο κεφάλι, αν υπάρξουν πυρετοί —καμιά φορά το πράγμα ξεκινάει και από τραυματισμούς. Ο άρρωστος αυτός τραβιέται προς τα πίσω, και από τον πόνο στην πλάτη και στο στήθος βγάζει γοερές κραυγές* οι σπασμοί του είναι τόσο δυνατοί που οι παρόντες μόλις καταφέρνουν να τον συγκρατήσουν ώστε να μην πέσει από το κρεβάτι. Σ τ η διάρκεια της ημέρας ο άρρωστος υποφέρει από πόνους πολλές φορές, είναι πολλά όμως και τα διαστήματα που αισθάνεται ανακουφισμένος.

Οι φροντίδες σου για τον άρρωστο αυτό να είναι οι ίδιες όπως και για τον προηγούμενο. Η αρρώστια κρατάει - το πολύ- σαράντα μέρες: αν ο άρρωστος περά-

273


μερέων' ήν δέ ταύτας διαφυγή, ύγιαίνεται. 54 Οδε δέ ό τέτανος ήσσον θανατώδης ή ό πρόσθεν,

γίνεται, δέ άπό τών αυτών' πολλοί δέ και πεσόντες ές τά όπισθεν έλαβον τό νούσημα. Πάσχει ούν τάδε' σπά-ται ομοίως όλον τό σώμα' ενίοτε δέ και όκη άν τύχη τού σώματος σπάται' και περιφοιτή μέν τό πρώτον' έπειτα τού χρόνου προϊόντος ές τήν κλίνην πίπτει, και αύθις άνηκε ν ό πόνος και ό σπασμός' και άναστάς ή πε-ριέλθη ολίγας ημέρας, έπειτα αύθις έν τοΐσιν αύτοΐσιν άλγεσι κείται. Ταύτα πάσχει και μεταβάλλει συχνό ν χρόνον'καϊ ήν τι φάγη, ού διαχωρέει κάτω, είμή μόγις, καϊ ταύτα ξυγκεκαυμένα' άλλ'έν τοΐσι στήθεσιν έχει τό σιτίονκαϊ πνΐγμα παρέχει. Τούτον τοΐσιν αύτοΐσι θεραπεύει ν, οίσι καϊ τούς πρόσθεν, και τάχιστα ύγιέα ποιήσεις0 κλύζειν δέ πτισάνη έφθή λεπτή καϊ μέλιτι.

274


~ σει αυτό το όριο, γίνεται καλά. 54 0 επόμενος τέτανος είναι λιγότερο θανατηφόρος

από τον προηγούμενο και έχει τις ίδιες αιτίες - πολλοί εμφανίζουν την αρρώστια αυτή και ύστερα από πέσιμο προς τα πίσω. Τα συμπτώματα λοιπόν είναι τα εξής: ο άρρωστος παρουσιάζει σπασμούς εξίσου σε. ολόκληρο το σώμα του, μερικές όμως φορές παρουσιάζει σπασμούς και σε όποιο μέρος του σώματος τύχει. Στην αρχή μπορεί και περπατάει, καθώς όμως περνάει ο καιρός, ο άρρωστος πέφτει στο κρεβάτι* ο πόνος και οι σπασμοί του ξαναελαττώνονται, ύστερα όμως, αν σηκωθεί και περπατήσει λίγες μέρες, τον ξαναπιάνουν οι ίδιοι πάλι πόνοι. Αυτά είναι τα συμπτώματα και οι συχνές μεταβολές τους. Αν ο άρρωστος φάει κάτι, δεν υπάρχει κένωση, παρά μόνο με πολύ κόπο, και αυτά συγκαμένα. Η τροφή σταματάει στο στήθος και προκαλεί αίσθημα πνιγμού.

Για τον άρρωστο αυτό να εφαρμόζεις την ίδια θεραπευτική αγωγή όπως και για τους προηγούμενους, και έτσι θα τον κάνεις πολύ γρήγορα καλά. Για υποκλυσμό να χρησιμοποιείς βρασμένο αραιό κριθαρόζου-μο και μέλι.

275

ΣΧΟΛΙΑ

ι. Φυτό {ρους, ό και ή), που ο καρπός του κοπανιζόταν και πα

σπαλιζόταν πάνω στο κρέας ως καρύκευμα, χρησιμοποιούνταν

όμως και για ιατρικούς σκοπούς.

2. Μ ε την αρχαία ελληνική λέξη όρίγανον, τό, φαίνεται ότι δη

λωνόταν και η δική μας ρίγανη, κυρίως όμως η δική μας μα-

ντζουράνα {όρίγανον τό άμάραχον).

3· Πρόκειται για τον σπόρο (μούρο) του φυτού που είναι γνω

στό μ ε το όνομα «δαφνοειδές το Κνίδιον» (έτσι το έλεγε και ο

Διοσκορίδης, ο μεγάλος φαρμακολόγος της αρχαιότητας). Οι

σπόροι αυτοί χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή καθαρτικού

των εντέρων.

4· Η τιθυμαλίς {νΧΚ-(\ μορφή: τιθύμαλος, 6, σήμερα ^Λατσήία)

ήταν φυτό, τον χυμό του οποίου ή κοα τον καρπό του οι αρχαί

οι γιατροί τον χρησιμοποιούσαν για την παρασκευή καθαρτικού

ή εμετικού φαρμάκου.

5.. Αρχαία ονομασία: δροβος, ό. Φυτό που χρησμοποιούνταν

κυρίως ως τροφή των ζώων. Τ ο χρησιμοποιούσαν όμως και για

την παρασκευή ροφήματος, καταπλάσματος ή και αφεψήματος

για τον καλλωπισμό του προσώπου.

6. Από το φυτό αυτό {κενταύρων, τό) παρασκευάζονταν κυρί

ως φάρμακα χρήσιμα στις αιμοπτύσεις και σε πνευμονικές πα

θήσεις.

7· Τ ο φυτό αυτό {δραχόνπον, τό) χρησιμοποιούνταν για την

παρασκευή αφεψήματος, αλλά και κολπικού υπόθετου,

δ. Αρχαία ονομασία: έλλέβορος, ό. Πολυετές δηλητηριώδες

276


φυτό, από το οποίο παρασκευαζόταν ευρύτατης χρήσης φάρμα

κο στην αρχαιότητα (συνηθέστατη η χρήση του κατά της παρα

φροσύνης, αλλά και ως εμετικού). Δύο είδη: ο μαύρος ελλέβορος

(κοινώς σχάρφη) και ο λευκός ελλέβορος.

9· Παρασιτικό φυτό (στο αμπέλι , στο τριφύλλι, στο θυμάρι).

Κύρια χρήση του: στη λευκόρροια των γυναικών.

ΙΟ. Τ ο κανονικό όνομα του φυτού είναι πεπλίς, η (η μορφή πέ-

πλιον, τό, είναι υποκοριστικό). Πρόκειται για την άγρια γ λ ι -

στρίδα, η οποία χρησιμοποιούνταν κυρίως ως εμετικό.

ι ι . Β λ . παραπάνω, σχόλ. 3·

12. Β λ . παραπάνω, σχόλ. 4·

Ι3 · Μελίχρητον, τό (αττικά: μελίχρατον στο δεύτερο συνθετι

κό το θέμα του ρήματος χεράννυμι — αναμειγνύω, πβλ. χρασις —

ανάμειξη): αρχικά κράμα από μέλ ι και γάλα (χρησιμοποιού

νταν για σπονδές στους νεκρούς), αργότερα από μέλ ι και νερό.

Ι4· Β λ . παραπάνω, σχόλ. 2.

Ι5· Ά λ λ η γραφή στην παράδοση του κειμένου: την οϊκησιν

= « ν α κάθεται» .

ι ό . Σ τ η ν παράδοση του κειμένου φέρεται η γραφή τούς γε-

ραίοΰς(από διόρθωση της περίεργης γραφής όρόους) - «τους η

λικ ιωμένους». Η ανάγνωση Ορθρους οφείλεται στον ΡοτΙεΓ, ο ο

ποίος εκμεταλλεύτηκε ανάλογη φράση του Περί νουσων II 4δ.

ι / · Β λ . παραπάνω, σχόλ. 13.

ι δ. Ο αττικός ^ ο ^ ή τ α ν μονάδα μέτρησης υγρών. Ισοδυναμεί

προς δικά μας 3,2δ3 λίτρα.

Ι9· Βλ . παραπάνω, σχόλ. ι δ .

20. Η α τ τ ι κ ή ς να (=100 δραχμαί'ΐ δραχμή = 6 όβολοί) ισο

δυναμεί προς δικά μας 436,6 γραμμάρια.

21. ± 185 μέτρα.

2/7


22. Β λ . σχόλ. 32 στο Περί διαίτης οξέων (1ος τόμος της έκδο

σης μας).

23- Η αττ ική κοτύλη ισοδυναμεί προς 0,2736 του δικού μας

λίτρου.

24· Τ ο όξύβαφον ισοδυναμεί προς 0 ,0684 του δικού μας λί

τρου. Προτού γίνει μονάδα μέτρησης υγρών, το όξύβαφον ήταν

είδος αγγείου (ίσως για ξίδι).

25. Β λ . παραπάνω, σχόλ. 21.

26. Είδος σελαχιού.

2 7 - Β λ . παραπάνω, σχόλ. 22.

28. Β λ . παραπάνω, σχόλ. 23-

29- Ά λ λ η γραφή στην παράδοση του κειμένου: ήσσον — « λ ι

γότερο» .

3Ο. Β λ . παραπάνω, σχόλ. 8.

3 ΐ . Είδος τσουκνίδας.

32. Ίπποφαές, τό ή ίππόφεως, ό : αγκαθωτός θάμνος, που

χρησιμοποιούνταν για την παρασκευή καθαρτικού.

33· Β λ . παραπάνω, σχόλ. 3·

34· Β λ . παραπάνω, σχόλ. 23.

35· Η φράση είναι πολύ δύσκολη, καθώς δεν προδίδει το

πραγματικό της νόημα. Οι δυσκολίες εντοπίζονται: α) στη ση

μασία της λέξης μύκητες: πρόκειται γ ια τ η γνωστή μας λέξη ή

μήπως για κάποιο εργαλείο μ ε αυτό - ε ν δ ε χ ο μ έ ν ω ς - το όνομα;

β) στη λέξη κεφάλας: η λέξη αναφέρεται στους μύκητες ή μ ή

πως στη σπλήνα; γ ) στη μ ε τ ο χ ή απολαβών: το ρήμα απολαμ

βάνω σημαίνει «κρατώ κάτι μακριά από κάτι ά λ λ ο » \ ή μήπως

«αποκόπτω» ; Σ τ ι ς ως τώρα μεταφραστικές δοκιμές συναντάει

κανείς όλα αυτά τα ενδεχόμενα. Μία από αυτές και η δική μας.

36. Σ ε έναν κλάδο της χειρόγραφης παράδοσης του κειμένου

27δ


μας αμέσως μετά από τ η λέξη πυρίνω υπάρχουν οι λέξεις όπτώ

ή τών σκληρών πυρών διπυρίτη - «καλά ψημένο ή παξιμάδια α

πό σκληρό σιτάρι».

37· Ο ΡοίΐεΓ, υπενθυμίζοντας την τόσο συχνή στην αρχαία

αγγειογραφία απεικόνιση της πάλης με τα χέρια των παλαι

στών απλωμένα μπροστά έτσι ώστε ο ένας να πιάνει τους ώ

μους του άλλου, σκέφτεται πως η στάση αυτή θα πρέπει να θε

ωρούνταν αρκετά ασφαλής για πρόσωπα που ήταν σε κατάστα

ση ανάρρωσης.

38. Σ τ η χειρόγραφη παράδοση του κειμένου μας φέρεται και

γραφή που έχει το νόημα «αν ο άρρωστος δεν μπορεί να φάει το

φαΐ του» .

39· Σ ε κλάδο της χειρόγραφης παράδοσης του κειμένου μας υ

πάρχει στο σημείο αυτό η φράση και επί πλέον σίνεται = « η κα

τάσταση χειροτερεύει ακόμη περισσότερο».

4 θ . Χρησιμοποιώντας όσα λέγονται παρακάτω, στο κεφάλαιο

435 ο ΡοΐίεΓ δίνει στη φράση αυτή το νόημα: « μ ε μια εμφάνιση

υδαρή, ωχρή και ημιδ ιάφανη».

4 ΐ . Β λ . παραπάνω, σχόλ. 3 ΐ ·

42. Β λ . παραπάνω, σχόλ. 32.

43· Β λ . παραπάνω, σχόλ. 3·

44· Σ τ η χειρόγραφη παράδοση του κειμένου μας φέρεται και

η γραφή μάλιστα στη θέση της γραφής τάχιστα — « μ ε αυτόν κυ

ρίως τον τρόπο θα τον κάνεις καλά» .

45· Β λ . παραπάνω, σχόλ. 23.

46. Είναι φανερό ότι η λέξη αυτή προτιμήθηκε στη μετάφρα

ση για να κρατηθεί η εικόνα που υποβάλλει η αντίστοιχη αρχαία

ελληνική λέξη (προφανώς επρόκειτο για χρήση μιας «καθημερι

νής» λέξης, όχι λοιπόν για λέξη-όρο). Τ ο νόημα είναι φανερό:

279


«μένουν άκαμπτα» .

47· Φυτό δηλητηριώδες μ ε ναρκωτικές ιδιότητες.

4&. Οι δύο σταυροί δηλώνουν ότι τ η φράση που περικλείεται

μέσα σ' αυτούς βρισκόμαστε σε απόλυτη αδυναμία να την κα

τανοήσουμε στη μορφή μ ε την οποίο: αυτή μας έχε ι διασωθεί [η

συγκεκριμένη φράση μάς παραδόθηκε στη μορφή έπειτα κατα-

κλίνας έν βάπτει (άλλη γραφή έμβατή) άνω την σάρκα ποιήσαν-

τα\ Η διόρθωση σε έν σκάφη οφείλεται στον ΡοτΐεΓ. Εν πάση

περιπτώσει φαίνεται ότι το πραγματικό νόημα της φράσης έχει

πια για μας ουσιαστικά χαθεί. Η μεταφραστική μας επομένως

δοκιμή, η οποία ξεκινάει από στοιχεία της παράδοσης του κει

μένου, από τις φιλολογικές επεμβάσεις σ' αυτό και από τις ως

τώρα μεταφράσεις του κειμένου, έρχεται απλώς να προστεθεί σ'

αυτές ως άλλη μία.

2δθ

Ιπποκρατησ ιατρική δεοντολογία, νοσολογία τόμος α'

Documents

Transcript of Ιπποκρατησ ιατρική δεοντολογία, νοσολογία τόμος α'