Καρναβάλι, μια ιδιότυπη κληρονομιά

Aπαγορεύεται η μερική ή ολική αναδημοσίευση ή αναμετάδοση ή διασκευή και αναπαραγωγή με οποιονδήποτε τρόπο, ηλεκτρονικό, μηχανικό, φωτοτυπικό ή ηχογραφικό του παρόντος έργου ή μέρος αυτού, χωρίς την ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΗ έγ-γραφη άδεια του ΕΚΔΟΤΗ και του ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ. Νόμος 2121/1993 και Κανόνες Διεθνούς Δικαίου που ισχύουν στην Ελλάδα και στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

«Καρναβάλι, μια ιδιότυπη κληρονομιά»© Εκδόσεις Ν. & Σ. Μπατσιούλας Ο.Ε., Αθήνα 2014

© Σταύρος Νικ. Χριστοδουλάκηςe-book

ISBN: 978-960-6813-66-5

Επιμέλεια κειμένου: Νίκος Μπατσιούλας

Εκδόσεις Ν. & Σ. ΜπατσιούλαςΠανόρμου 83, 11524 Αθήνα, τ: 2103315186, 2130229425Πελοπίδου 5, 32200 Θήβα, τ: 2262100795, f: 2262027275

url: www.batsioulas.gre: [email protected]

Σταύρος Νικ. Χριστοδουλάκης


Η μετουσίωση των αρχαίων μυστηρίων σε εκδη-λώσεις χαράς και ευθυμίας στις μέρες μας

Στη φίλη μου Ολυμπία

9

ΠεριεχόμεναΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ • 11ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ • 15ΕΙΣΑΓΩΓΗ • 19

1. ΤΟ ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΑΠΟΚΡΙΑΣ • 23Το μυθολογικό πλαίσιο της Αποκριάς • 23

2. Η ΑΠΟΚΡΙΑ ΚΑΙ ΤΑ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΑ • 36Το γενικό πλαίσιο της Αποκριάς • 36Η διάρκεια της Αποκριάς • 39Τα καρναβάλια • 41Οι μεταμφιέσεις • 44Η Τσικνοπέμπτη • 48Η Κυριακή της Τυροφάγου • 50Η Μεγάλη Σαρακοστή • 50Η Καθαρά Δευτέρα • 55Τα Κούλουμα • 58Τα αποκριάτικα έθιμα σε όλη την Ελλάδα • 60

3. Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΟΥ • 65Το Αθηναϊκό Καρναβάλι • 65Το Πατρινό Καρναβάλι • 69

Γενικά • 69Η καθημερινή ψυχαγωγία στην Πάτρα • 70Οι καρναβαλικές διασκεδάσεις • 72Το Καρναβάλι τον ιθ΄ αιώνα • 91Το σύγχρονο Καρναβάλι • 113

4. ΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΚΑΡΝΑΒΑΛΙΑ • 144Το Καρναβάλι στη Βραζιλία • 144

Το ιστορικό του Καρναβαλιού • 145Οι καρναβαλικές εκδηλώσεις • 145Οι χοροί του Καρναβαλιού • 146Οι σχολές σάμπα • 146

Το Καρναβάλι στην Ιταλία • 147Η ιστορία του Καρναβαλιού στη Βενετία • 148Οι βενετσιάνικες μάσκες • 150Οι κατασκευαστές των μασκών • 150Μάσκες και μεταμφιέσεις • 150

Τα Καρναβάλια στην Αμερική • 151Το Καρναβάλι στις Η.Π.Α. • 151Το Καρναβάλι στο Μεξικό • 152Το Καρναβάλι στο Σεντ Πωλ • 153Το Καρναβάλι στις Αντίλλες • 153Το Καρναβάλι στη Ντομίνικα • 154

Το Καρναβάλι στην Τενερίφη • 154Το Καρναβάλι στο Βέλγιο • 154Το Καρναβάλι στη Γερμανία • 155Το Καρναβάλι στη Γαλλία • 155

ΕΠΙΛΟΓΟΣ • 156ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ • 157

11

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Με χαρά προλογίζω το βιβλίο του συμπατριώτη μου εκ-παιδευτικού και συγγραφέα Σταύρου Ν. Χριστοδουλάκη με τίτλο «Καρναβάλι, μια ιδιότυπη κληρονομιά» και επεξηγη-ματικό υπότιτλο «Η μετουσίωση των αρχαίων μυστηρίων σε εκδηλώσεις χαράς και ευθυμίας στις μέρες μας».

Πρόκειται για ένα ενδιαφέρον βιβλίο, που παρουσιάζει με τρόπο σαφή και απλό και σε γλώσσα στρωτή και εύκο-λη για τον μέσο αναγνώστη, τις νεώτερες και σύγχρονες καρναβαλικές εκδηλώσεις, εθιμικές κατά μακρά παράδοση ή νεώτερες και εντελώς σύγχρονες και εν πολλοίς φολκλο-ρικές στην Ελλάδα και τον υπόλοιπο κόσμο.

Έτσι σχηματίζει ο αναγνώστης μια συνοπτική μεν, αλλά πλήρη γενικά εικόνα για το καρναβάλι στη νεώτερη Ελλάδα και τη σύνδεσή του με τις εθιμικές -κατά τόπους- μεταμφιέ-σεις και τα λαϊκά «δρώμενα» της Αποκριάς, χωρίς βέβαια να δίδεται μεγάλη έμφαση στις ποικίλες τοπικές παραλλαγές των λαϊκών δρωμένων, κάτι άλλωστε που μπορεί και να μην ενδιαφέρει ιδιαίτερα τον μέσο αναγνώστη.

Η αναλυτικότερη μελέτη και παρουσίαση των λαϊκών δρώμενων και μεταμφιέσεων της Αποκριάς είναι έργο των ειδικών λαογράφων προπαντός και των ανθρωπολόγων. Το βιβλίο άλλωστε αποβλέπει στον μέσο αναγνώστη και στο ευρύτερο κοινό προς το οποίο απευθύνεται.

Στην αρχή του βιβλίου, που αποτελείται από τέσσερα μεγάλα κεφάλαια, γίνεται συσχετισμός και αναφορά στις

12


αντίστοιχες εκδηλώσεις της αρχαιότητας και στο μυθολο-γικό (και θρησκειολογικό εν πολλοίς) υπόβαθρό τους. Έτσι γίνεται σύνδεση των νεώτερων μεταμφιέσεων και καρνα-βαλιών με την αρχαιότητα, από την οποία, δια του Βυζα-ντίου, έφτασαν ως εμάς πολλά δρώμενα, έθιμα και ποικίλες άλλες εθιμικές εκδηλώσεις του νεοελληνικού βίου.

Στη σύνδεση Αποκριάς και καρναβαλιών, ο συγγραφέας παρουσιάζει με χρονική αλληλουχία βασικά αποκριάτικα έθιμα και καρναβαλικές εκδηλώσεις, συσχετίζοντάς τα -κα-θώς είναι και θεολόγος- και με το επίσημο εκκλησιαστικό αλλά και το λαϊκό εορτολόγιο. Έτσι έθιμα, εκδηλώσεις, με-ταμφιέσεις κ.ά., που παλαιότερα ήταν πράγματα περισσό-τερο οικεία ή και αυτονόητα για τον μέσο έλληνα, γίνονται προσιτά και για τις νεώτερες γενιές, ιδίως των αστών, οι οποίοι έχοντας απομακρυνθεί σημαντικά από εθιμικές εκ-δηλώσεις και γενικά από τον λαϊκό μας πολιτισμό, αγνοούν πολλές φορές και στοιχειώδη θέματα των εορταστικών εθί-μων του κύκλου του χρόνου, εν προκειμένω της Αποκρι-άς, των λαϊκών δρωμένων που συνδέονται με αυτή και των καρναβαλιών, παραδοσιακών και σύγχρονων.

Από τα σύγχρονα ελληνικά καρναβάλια παρουσιάζεται λεπτομερέστερα και με πλούσια στοιχεία το προβεβλημέ-νο Πατρινό καρναβάλι, το οποίο καταλαμβάνει ένα εκτε-ταμένο κεφάλαιο, το τρίτο και μεγαλύτερο του βιβλίου. Το κεφάλαιο αυτό είναι, νομίζω, και το σημαντικότερο του βι-βλίου, καθώς, αναλύει λεπτομερώς ένα ευρύ φάσμα πτυχών του καρναβαλιού της αχαϊκής πρωτεύουσας, από την ιστο-ρική του εξέλιξη μέχρι τη σύγχρονη μορφή του στην αυγή του 21ου αιώνα.

Είναι γεγονός ότι τις τελευταίες δεκαετίες, για λόγους που αναλύει και ο συγγραφέας, έχουν δημιουργηθεί πολλά σύγχρονα καρναβάλια σε πόλεις προπαντός και κωμοπό-

13


λεις του ελλαδικού χώρου, ακόμη και σε περιοχές που κατά παράδοση δεν είχαν παλαιότερα σπουδαίες μεταμφιέσεις και δρώμενα της Αποκριάς.

Ένας ακριβής κατάλογος όλων αυτών των καρναβαλιών στο τέλος του βιβλίου (με στοιχεία του τόπου και του χρόνου διεξαγωγής τους, του φορέα οργάνωσής του κ.ά.) θα ήταν χρήσιμος για τους αναγνώστες και τους εν δυνάμει επισκέ-πτες ή και συμμετόχους των ελληνικών καρναβαλιών.

Ενδιαφέρον για τον Έλληνα αναγνώστη παρουσιάζει και το τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου για μερικά από τα με-γαλύτερα διεθνή καρναβάλια, από τη Βραζιλία και τη Βό-ρεια Αμερική μέχρι την Ευρώπη. Θα είχε ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον μια αναλυτικότερη παρουσίαση των ευρωπαϊ-κών καρναβαλιών, αρκετά από τα οποία έχουν μακρόχρονη παράδοση και καταβολές στον πολιτισμό της μεσαιωνικής Ευρώπης.

Νομίζω ότι είναι χρήσιμο στη σύγχρονη ελληνική βιβλι-ογραφία ένα βιβλίο σύντομο, απλό και εύχρηστο, το οποίο παρουσιάζει εθιμικά και σύγχρονα αστικά καρναβάλια στην Ελλάδα και τα γνωστότερα στον υπόλοιπο κόσμο. Και από αυτή την άποψη το βιβλίο είναι μία ευπρόσδεκτη προσφορά.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ Ι. ΚΑΜΗΛΑΚΗΣΛαογράφος, ερευνητής τέως του Κέντρου

Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών

15

ΠΡΟΛΟΓΟΣ ΤΟΥ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Αυτό το βιβλίο αναφέρεται στο έθιμο της Αποκριάς και γενικά στις καρναβαλικές εκδηλώσεις που συντελούνται τόσο στην Ελλάδα όσο και σε όλο τον κόσμο. Όπως είναι γνωστό, οι κάθε είδους παραδόσεις απεικονίζουν τον τρόπο ζωής και τον τρόπο σκέψης κάθε λαού αφού, μέσα από αυ-τές, επισημαίνονται και παρουσιάζονται διάφορα στοιχεία που αφορούν στον τρόπο ζωής και δράσης των λαών που εντοπίζονται σε διάφορες περιοχές του κόσμου.

Οι αποκριάτικες εκδηλώσεις που τελούνται σε όλο τον κόσμο από όλες σχεδόν τις περιοχές της γης δείχνουν ότι βασίζονται σε ένα μεμονωμένο και πολύ συγκεκριμένο πρότυπο, το οποίο ανάγεται στην αρχαία Ελλάδα. Κατά τη λαογραφική προσέγγιση και την όσο δυνατόν ενδελεχή με-λέτη αυτής της επιστήμης στο θέμα της Αποκριάς, πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη τόσο το ιστορικό και λαογραφικό πλαίσιο κάθε περιοχής όσο και οι μεταβολές και οι τροπο-ποιήσεις που έχει υποστεί αυτό στο διάβα του χρόνου, οι οποίες χαρακτήρισαν το πλαίσιο μέσα στο οποίο κινήθηκαν οι εκάστοτε αποκριάτικες εκδηλώσεις.

Σχετικά με το θέμα της Αποκριάς και των Καρναβαλιών έχουν γραφεί και ειπωθεί αρκετά πράγματα, κάτι το οποίο συμβαίνει και στο συγκεκριμένο σύγγραμμα, το οποίο εστι-άζεται περισσότερο στο μυθολογικό πλαίσιο της Αποκριάς, στα αποκριάτικα δρώμενα και στις διάφορες καρναβαλικές εκδηλώσεις με εστίαση το Καρναβάλι της Πάτρας.

16


Σε αυτό το σύγγραμμα παρουσιάζεται ενδεικτικά ένα ιδιαίτερα σημαντικό και αξιόλογο τμήμα της Αποκριάς που αφορά στη Σαρακοστή, το οποίο προσεγγίζεται από διάφο-ρες οπτικές γωνίες και αναλύεται απλά και λιτά με τον πιο ευσύνοπτο δυνατό τρόπο.

Οι αποκριάτικες καρναβαλικές εκδηλώσεις παρουσιάζουν μία συνεχή πορεία, η οποία εντοπίζεται σε διάφορες περιοχές του κόσμου, τα δε αποκριάτικα έθιμα που συντελούνται, έχει παρατηρηθεί ότι έχουν ελάχιστα μεταβληθεί από την αρχή της δημιουργίας τους και, σταθεροποιημένα πλέον, συνεχί-ζουν να υφίστανται και μεταβάλλονται μόνο σε διάφορα λε-πτομερειακά σημεία τους στο διάβα του χρόνου.

Η πρώτη επαφή του συγγραφέα με τα Καρναβάλια, πέ-ραν αυτών που γίνονταν στην Αθήνα, ήταν μετά το 1989 όταν ήρθε σε επαφή με τις καρναβαλικές εκδηλώσεις της Πάτρας, οι οποίες, πολλές δεκαετίες πριν όπως και σήμερα, αποτελούν την πλέον πρωτοποριακή εκδήλωση στο ζήτημα της Αποκριάς σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Έτσι, η ενασχόλη-ση του γράφοντος με γενικά θέματα λαογραφίας αλλά και με ειδικότερα λαογραφικά θέματα που αφορούν σε συγκε-κριμένους τομείς, όπως αυτόν που αφορά στο Καρναβάλι της Πάτρας, συνετέλεσε στην αφόρμηση για τη συγγραφή του εν λόγω βιβλίου.

Το εν λόγω σύγγραμμα προσεγγίζει τα αποκριάτικα έθιμα και τα καρναβάλια ανά τον κόσμο, οπότε εύκολα εντάσσεται, από βιβλιογραφική έποψη, τόσο στην παγκό-σμια λαογραφία και στη λαογραφία της περιοχής της Πά-τρας όσο και στο μάθημα της Τοπικής Ιστορίας της εν λόγω αχαϊκής περιοχής το οποίο, διαθεματικά, μπορεί να συνδυ-αστεί με πολλά άλλα μαθήματα του ελληνικού εκπαιδευ-τικού συστήματος, όπως αυτό της ιστορίας, της γλώσσας, της γεωγραφίας κ.λπ.. Έτσι, αυτό το σύγγραμμα μπορεί να

17


αποτελέσει μία αφόρμηση για τον συνδυασμό πολλών γνω-στικών θεμάτων, τα οποία προωθούν την αναλυτική αλλά και τη συνθετική σκέψη των μαθητών τόσο της Ελλάδας όσο και της περιοχής της Πάτρας, όπου το Πατρινό Καρνα-βάλι αποτελεί ήδη έναν θεσμό εδώ και δεκαετίες.

Προκειμένου να ευοδωθεί όλη αυτή η επίπονη και κατά το μάλλον δυνατόν συνοπτική μελέτη, κατά την οποία δη-μιουργήθηκε ένα ευσύνοπτο σύγγραμμα που αναφέρεται στις καρναβαλικές εκδηλώσεις που εντοπίζονται τόσο στην Ελλάδα όσο και σε όλο τον κόσμο, χρειάστηκε η συμπα-ράσταση διαφόρων ανθρώπων οι οποίοι, κατανοώντας την προσπάθεια του συγγραφέα, συνέδραμαν, ο καθένας με τη δική του δύναμη, όσο το δυνατόν περισσότερο. Έτσι, όλως ιδιαιτέρως, ο εκπονητής αυτής της μελέτης ευχαριστεί τον αξιότιμο κ. Παναγιώτη Ι. Καμηλάκη, ο οποίος προλόγισε αυτό το σύγγραμμα, και όλους όσους τον συνέδραμαν σε αυτή του την προσπάθεια.

Η ευγενική προσφορά όλων των ανωτέρω, φρονούμε ότι θα δώσει την ευκαιρία για μία περισσότερο ενδελεχή μελέτη σε ακόμα βαθύτερες πτυχές της Αποκριάς και των καρναβαλικών εκδηλώσεων, μέσω των οποίων μπορεί ευ-κολότερα και ακόμα πιο τεκμηριωμένα να καταφανεί τόσο η προέλευση των εθίμων της Αποκριάς από τα αρχαία ελλη-νικά διονυσιακά μυστήρια όσο και η αξία της στην απελευ-θέρωση του ανθρώπου από ό,τι τον βασανίζει ψυχολογικά και τον ταλανίζει στη ζωή του.

Αθήνα, 23 Μαρτίου 2013Σταύρος Νικ. Χριστοδουλάκης

19

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Η λαογραφική παράδοση κάθε περιοχής δημιουργήθη-κε, όπως είναι γνωστό, από τη συλλογή και την καταγραφή των προφορικών και γραπτών παραδόσεων διαφόρων πε-ριοχών, οι οποίες μεταλαμπαδεύτηκαν από γενιά σε γενιά.

Η μετάδοση των οποιονδήποτε πληροφοριακών στοι-χείων που εντοπίζονται σε μία περιοχή και σχετίζονται με διάφορα ήθη και έθιμα, τα οποία αποτελούν το ενδιαφέρον της λαογραφικής επιστήμης, έχουν τη βάση τους σε πολύ παλαιότερες εποχές. Η λαογραφία αποτελεί έναν σημαντι-κό τομέα διερεύνησης του πολιτισμού κάθε περιοχής κα-θώς, μέσα από αυτήν, διαμορφώνεται και διατηρείται τόσο η εθνική όσο και η τοπική συνείδηση του λαού κάθε περιο-χής της υφηλίου.

Ένα από τα χαρακτηριστικά της σύγχρονης κοινωνίας είναι εκείνο κατά το οποίο οι αξίες εκφυλίζονται και εξαφα-νίζονται σταδιακά. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο εντάσσονται και διάφορα στοιχεία που αφορούν στην εθνική ή στην το-πική παράδοση διαφόρων λαών, από τα οποία άλλα χάνο-νται και άλλα παραμένουν είτε με την πρωταρχική μορφή τους είτε υφιστάμενα διάφορες μεταβολές.

Έχει αποδειχτεί ότι όποιος λαός χάσει την ιστορική του παράδοση και απολέσει την ευκαιρία για τη διαχρονική συ-νέχειά του στο ιστορικό γίγνεσθαι θα αφανιστεί. Μέσα στα διάφορα εθιμοτυπικά λαϊκά δρώμενα, τα οποία εντάσσο-

20


νται στην επιστήμη της λαογραφίας, ανήκει και αυτό που αφορά στα αποκριάτικα έθιμα και στις καρναβαλικές εκ-δηλώσεις που συντελούνται τόσο στην Ελλάδα όσο και σε όλο τον κόσμο.

Η Αποκριά έχει το μυθολογικό της πλαίσιο στην αρχαία Ελλάδα και ειδικά στα διονυσιακά μυστήρια. Τα αποκριάτικα έθιμα, τα οποία σχετίζονται τόσο με την ορθοδοξία όσο και με τα ιδιαίτερα ειδικά λαογραφικά χαρακτηριστικά μιας περιοχής, συνδέονται αρμονικά μεταξύ τους σε ένα σύνολο, το οποίο μπορεί να λειτουργήσει με διπλό τρόπο για κάθε άνθρωπο.

Το αρχαιοελληνικό μυθολογικό διονυσιακό πλαίσιο που υποκρύπτεται στις αποκριάτικες εθιμοτυπικές εκδηλώσεις έχει ένα εξωτερικό και ένα εσωτερικό υπόβαθρο. Το εξωτε-ρικό υπόβαθρο είναι εκείνο που αφορά στις θρησκευτικές εκδηλώσεις και στα καρναβαλικά δρώμενα, τα οποία συν-δυάζουν τόσο το θρησκευτικό βίωμα ως προετοιμασία για το Πάσχα όσο και την τάση του ανθρώπου να ξεφύγει, γλε-ντώντας και μεταμφιεζόμενος σε οτιδήποτε επιθυμεί, από την καθημερινή πραγματικότητα που βιώνει σε όλη τη δι-άρκεια του έτους. Αυτό είναι το καθαρά εξωτερικό και κοι-νότυπο πλαίσιο της Αποκριάς, το οποίο είναι καθιερωμένο και γνωστό σε όλους.

Αυτό το πλαίσιο, με όλα τα «δικαιολογημένα» έκτροπα που συντελούνται σε αυτό, ανάγεται στις πανάρχαιες παγα-νιστικές διονυσιακές-βακχικές οργιαστικές τελετές, κατά τις οποίες ο άνθρωπος ξέφευγε μέσω της διασκέδασης από την καθημερινότητά του, φορούσε ένα διαφορετικό προσωπείο-μάσκα που τον ταύτιζε με αυτό που θα ήθελε να είναι και λειτουργούσε σαν ένας «άλλος άνθρωπος», κάτι που δικαιο-λογούσε και την άπρεπη, ενίοτε, συμπεριφορά του.

Το εσωτερικό υπόβαθρο των τότε διονυσιακών και τώρα αποκριάτικων-καρναβαλικών εκδηλώσεων αφορά στο να βι-

21


ώσει κανείς τον εσωτερικό του εαυτό και να εκφράσει αυτό που θα ήθελε να είναι αλλά δεν είναι, αφορμώμενος τόσο από το θρησκευτικό όσο και από το λαογραφικό πλαίσιο που τον καλύπτει. Μέσα από αυτές τις εκδηλώσεις προετοιμάζε-ται σταδιακά, κυρίως μέσα από τη θρησκευτική παράδοση, για την επερχόμενη εορτή του Πάσχα, προκειμένου να εμπει-ριωθεί την μεγαλύτερη εορτή του χριστιανισμού.

Κατά γενικό λόγο, κάθε καρναβαλικό πάρτι επουλώνει και καλύπτει εσωτερικά κενά της εξειδικευμένης ψυχικής έκφρασης που έχει κάθε άνθρωπος γι’ αυτό και διασκεδά-ζει ενδυόμενος την προσωπικότητα που θα ήθελε να είναι. Πρόκειται για μία έκρηξη χαράς κατά την οποία τα καταπιε-σμένα από καιρό συναισθήματα κάθε ανθρώπου απελευθε-ρώνονται, βγαίνουν στην επιφάνεια, εκδηλώνονται και βο-ηθούν στην εξισορρόπηση της συναισθηματικής του ζωής.

Ουσιαστικά, το Καρναβάλι αποτελεί μία ιδιότυπη κλη-ρονομιά καθώς τα αρχαία ελληνικά διονυσιακά μυστήρια μετουσιώνονται στις μέρες μας για κάθε άνθρωπο σε εκδη-λώσεις χαράς και ευθυμίας οι οποίες λειτουργούν, μέσω της έκστασης, απελευθερωτικά για κάθε άτομο.

Σε αυτό το σύγγραμμα, ο γράφων επιδιώκει να παρουσιά-σει τα αποκριάτικα και τα καρναβαλικά έθιμα τόσο στην Ελ-λάδα όσο και σε όλο τον κόσμο, κάτι που θα συντελέσει στη συνειδητοποίηση για την ανάγκη της διατήρησης του συγκε-κριμένου τμήματος της λαογραφικής παράδοσης κάθε λαού και στη μεταλαμπάδευσή του στην επερχόμενη γενιά.

Στα κεφάλαια αυτού του βιβλίου επιχειρείται μία προσέγγι-ση, η οποία ξεκινά από τα αρχαία χρόνια και φτάνει μέχρι τα σημερινά. Ειδικότερα, το πρώτο κεφάλαιο αναφέρεται στο μυ-θολογικό πλαίσιο της Αποκριάς και συγκεκριμένα στην εξω-τερική και στην εσωτερική χροιά των διονυσιακών μυστηρίων που αργότερα εντοπίζονται στα αποκριάτικα ήθη και έθιμα.

22


Στο δεύτερο κεφάλαιο αναφέρεται γενικά η Αποκριά με εστίαση στο θρησκευτικό πλαίσιο και, παράλληλα, επι-χειρείται μία σύντομη αναφορά και παρουσίαση διαφόρων αποκριάτικων εθίμων που τελούνται σε όλο τον ελλαδικό χώρο. Το τρίτο κεφάλαιο εστιάζεται στην εξέλιξη του Πα-τρινού, κυρίως, Καρναβαλιού με όλο το υφιστάμενο λαο-γραφικό του πλαίσιο και στο τελευταίο κεφάλαιο παρου-σιάζονται τα διεθνή Καρναβάλια και διάφορα σημαντικά στοιχεία που τα διαφοροποιούν από τα Καρναβάλια των άλλων περιοχών της γης.

Τα θέματα που παρουσιάζονται στα ανωτέρω κεφάλαια είναι ταξινομημένα σειροθετικά και γραμμένα με απλό τρό-πο, ώστε να είναι απόλυτα κατανοητά και να καταφαίνεται με τον πιο πασιφανή τρόπο η σύνδεση του θρησκευτικού με το λαϊκό αποκριάτικο στοιχείο.

23

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ΤΟ ΜΥΘΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ

ΑΠΟΚΡΙΑΣ

Το μυθολογικό πλαίσιο της Αποκριάς

Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική μυθολογία, η οποία αποτέλεσε το θρησκευτικό πλέγμα των αρχαίων Ελλήνων, ύστερα από τη βασιλεία του Ουρανού και του Κρόνου, κυ-ριάρχησε το δωδεκάθεο, το οποίο αποτελείται από τους δώ-δεκα ολύμπιους θεούς με αρχηγό τους τον πανίσχυρο Δία.

Ανάμεσα στους θεούς που κατοικούσαν στον Όλυμπο, υπήρχαν και άλλοι θεοί όπως ο Διόνυσος, ο οποίος ήταν ο πιο αγαπητός από όλους και αυτό τόσο γιατί είχε βοηθή-σει τους ολύμπιους θεούς στη γιγαντομαχία όσο και επειδή τους προσέφερε γενικώς χαρά και ευδαιμονία.

Αυτός ο εύθυμος θεός ταξίδευε και επισκεπτόταν πολλές χώρες και πολιτείες και υπεδείκνυε στους ανθρώπους τον τρόπο της καλλιέργειας των κλημάτων και τη δημιουργία του κρασιού. Ως θεός της χαράς και του κεφιού, δεν ταξί-δευε ποτέ μόνος του αλλά τον ακολουθούσε ένα πολύβουο πλήθος. Στο πλήθος αυτό συγκαταλέγονταν οι Μαινάδες, οι οποίες ήταν γυναίκες που χόρευαν με έξαλλο τρόπο, αλλά και διάφορα παράξενα όντα που ήταν ταυτόχρονα άνθρωποι και ζώα και ονομάζονταν Σιληνοί ή Σάτυροι.

24


Ο Διόνυσος, ως αρχηγός, και η ακολουθία του με τους Σατύρους1, τους Σιληνούς2 και τις Μαινάδες, περιέτρεχαν όλα τα σημεία της υφηλίου φτάνοντας μέχρι τη Λιβύη, την Αφρική, την Ασία και την Ινδία. Αλλού τους υποδέχονταν φιλικά, αλλού τους κορόιδευαν και αλλού τους φέρονταν σαν να ήταν εχθροί. Παντού και πάντοτε όμως κυριαρχούσε η καλοσύνη του Διονύσου και των συντρόφων του.

Ο θεός Διόνυσος υπήρξε ο καρπός του Δία3 και της Σε-μέλης, κόρης του βασιλιά της Θήβας Κάδμου. Ο Διόνυσος γεννήθηκε από τη στιγμή που ο Δίας σαγηνεύτηκε από την παρθενική ομορφιά της Σεμέλης, την πλησίασε και δέθηκε μαζί της. Η ζηλιάρα όμως, αδελφή και σύζυγος4 του Δία, Ήρα, θέλοντας να εκδικηθεί για το αποτρόπαιο για τη συ-ζυγική κλίνη της συμβάν, εμφανίστηκε στη Σεμέλη και την έπεισε να ζητήσει από τον εραστή της, τον Δία, να εμφα-νιστεί μπροστά της ως θεός, όπως εμφανιζόταν πάντοτε μπροστά της, και όχι με την ανθρώπινη μορφή του. Αυτό θα ήταν η απόδειξη της αγάπης του Δία προς τη Σεμέλη.

Η αγνή μα αφελής κόρη του Κάδμου παγιδεύτηκε και ζήτησε αυτό που της πρότεινε η Ήρα από τον Δία ο οποίος, μάταια, προσπάθησε να τη μεταπείσει με χίλια δυο λόγια αγάπης. Έτσι εμφανίστηκε μεγαλοπρεπέστατος και φω-τεινότατος σε όλο το μεγαλείο του μπροστά της με απο-

1 Οι Σάτυροι ήταν μυθικά όντα της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας και απεικονίζονταν από τη μέση και πάνω σχεδόν ανθρωπόμορφοι, φα-λακροί, με μυτερά αυτιά και από τη μέση και κάτω με πόδια και ουρά τράγου. 2 Οι Σιληνοί ή Σειληνοί ήταν μυθικά όντα της αρχαίας ελληνικής μυ-θολογίας και είχαν το κάτω μισό του σώματός τους όμοιο με αυτό του αλόγου.3 Ο Δίας καλείτο και θεωρείτο «πατήρ θεών τε και ανθρώπων», δηλαδή «πατέρας των θεών και των ανθρώπων».4 Η Ήρα καλείτο «γυναικάδελφος» του Δία.

25


τέλεσμα να κατακεραυνωθεί η Σεμέλη κυριολεκτικά βάζο-ντας σε κίνδυνο και τη ζωή του βρέφους που είχε τότε στα σπλάχνα της. Την ώρα που οι φλόγες τύλιγαν τη Σεμέλη, ο Δίας πήρε το βρέφος, τον μικρό Διόνυσο, και το έραψε στον μηρό του. Έπειτα από εννέα μήνες ο Διόνυσος γεννήθηκε από το πόδι του θεού πατέρα του και από τότε η φύλαξή του ανατέθηκε στον θεό Ερμή.

Στη συνέχεια ο Διόνυσος ανατράφηκε με πολλή αγάπη και στοργή από διάφορα μυθικά και μη ανθρώπινα πλά-σματα που κατοικούσαν στα δάση και κοντά στα νερά, τα οποία του δίδαξαν τη φυσική ζωή και του υπέδειξαν τους φυσικούς νόμους.

Ο μικρός Διόνυσος, μεγαλώνοντας, πέρασε πολλές πε-ριπέτειες εκ των οποίων η πιο γνωστή είναι εκείνη των Τυρ-ρηνών πειρατών, οι οποίοι αιχμαλώτισαν τον νεαρό τότε θεό σε κάποιο ταξίδι του, θεωρώντας τον ως αρχοντόπουλο ή βασιλιά, θέλοντας να αποκτήσουν πλούσια δώρα από την απαγωγή του. Από όλο το πλήρωμα μόνο ο τιμονιέρης προ-σπάθησε να τους συνετίσει παρατηρώντας ότι επρόκειτο μάλλον για κάποιον θεό, αλλά κανείς δεν τον εισάκουσε.

Κάποια στιγμή, που ο Διόνυσος ήταν δεμένος, άρχισε από παντού να ρέει στο καράβι κόκκινο κρασί που ζάλισε με τη θεϊκή ευωδιά του τους ναύτες ενώ, παράλληλα, μια μεγάλη κληματαριά άρχισε να τυλίγει το κατάρτι και να απλώνει σε όλο το καράβι τα φορτωμένα της με ζουμερά σταφύλια κλαδιά. Όλοι παρακολουθούσαν σαστισμένοι το αξιοπερίεργο συμβάν που εκτυλισσόταν μπροστά τους και, φοβισμένοι πλέον, από τον νεαρό Διόνυσο, ο οποίος άρχισε να μεταμορφώνεται σε άγριο λιοντάρι άρχισαν να πηδούν στη θάλασσα για να γλιτώσουν. Τότε ο Διόνυσος τους με-ταμόρφωσε όλους σε δελφίνια, εκτός από τον τιμονιέρη τον οποίο δεν πείραξε για τη σύνεσή του.

26


Ο Διόνυσος υπήρξε ένας από τους αγαπητούς θεούς και για τους ανθρώπους και απετέλεσε έναν από τους βασικό-τερους θεούς του ολυμπιακού πανθέου. Η λατρεία του ήταν γενική και, ύστερα από τις μυθολογικές περιοδείες του, η φήμη του περιτρανώθηκε σε ολόκληρο τον κόσμο.

Ο εν λόγω θεός ήταν ένας εκ των οποίων λατρεύτηκε κυριολεκτικά από όλους τους ανθρώπους του ελλαδικού χώρου. Η ευφορία που έδινε το κρασί και μεθούσε κυριολε-κτικά την ψυχή και το σώμα των ανθρώπων ήταν εκείνο το οποίο έκανε τον θεό Διόνυσο πολύ αγαπητό. Παράλληλα, όμως, τον έκανε και πρόδρομο των ιερών διονυσιακών ορ-γιαστικών τελετών. Όπως αναφέρθηκε, οι Μαινάδες5 ήταν οι γυναίκες ακόλουθοι του Διονύσου, οι οποίες ήταν λίγο πολύ ελευθερίων ηθών, ακολουθούσαν τον Διόνυσο και, με την οποιαδήποτε ευκαιρία, υπέκυπταν σε μέθη και σε οργι-αστικές τελετές.

Στο συγκεκριμένο σημείο επιβάλλεται να αναφερθεί και να διευκρινισθεί υποχρεωτικά ότι στα διονυσιακά μυστήρια υπήρχαν δύο υπόβαθρα, δύο πλαίσια: το ένα είναι εκείνο το οποίο καταφαίνεται και αφορά στο εξωτερικό πλαίσιο των μυστηρίων, στην Αποκριά, την περίοδο δηλαδή κατά την οποία οι άνθρωποι χαίρονται, ενθουσιάζονται, γλεντούν, τρώνε, πίνουν, κυκλοφορούν στους δρόμους της πόλης με-ταμφιεσμένοι βωμολοχώντας, αθυροστομώντας, και γενι-κώς κάνοντας χίλια δυο πράγματα που δεν θα διανοούνταν να κάνουν σε καμία άλλη περίπτωση. Αυτό αποτελεί το εξωτερικό περίβλημα των διονυσιακών μυστηρίων.

Σε αυτά τα μυστηριακά δρώμενα γίνονταν και οργιαστι-5 Η λέξη Μαινάδες προέρχεται από το ρήμα «μαίνομαι», το οποίο ση-μαίνει «τρελαίνομαι» (από τα πάθη), και από αυτό η λέξη «μανία» που δηλώνει την ιερή μανία προς τον Διόνυσο και τα μυστήριά του. Η μανία ήταν η έκσταση που οδηγούσε τους θιασώτες του Διονύσου στην, κατά τα αρχαιοελληνικά πρότυπα, θέωση.

27


κές τελετές, κάτι που αμαύρωσε κατά πολύ όλο το αρχέγο-νο αρχικό μυστηριακό διονυσιακό πέπλο. Αυτό όμως ήταν εκείνο το σημείο που αφορούσε στη λαϊκή ψυχή η οποία ήθελε να απεκδυθεί την καθημερινότητά της, κάτι που γίνε-ται και σήμερα, και να ενδυθεί αυτό που θα ήθελε να γίνει. Είναι γνωστό, βέβαια, ότι σε αυτές τις εορταστικές εκδη-λώσεις, όπως και στις ανάλογες των αρχαίων χρόνων, είναι σύνηθες φαινόμενο να παρατηρούνται διάφορα έκτροπα, όπως άνδρες να ντύνονται γυναίκες και αντίστροφα, ή να φορούν οι άνθρωποι διάφορες μάσκες ζώων και να μιμού-νται τα ανάλογα αντίστοιχα ζώα, κάτι το οποίο, σε οποια-δήποτε άλλη περίπτωση, θα ήταν αφορμή για κοροϊδία και για εμπαιγμό! Όλο αυτό το εξωτερικό πλαίσιο ήταν παρα-δεκτό και απολύτως κοινωνικά αποδεκτό εκείνη αλλά και τη σημερινή εποχή.

Κάτι ανάλογο, όπως είναι λογικό και αναμενόμενο, δεν ίσχυε για τους μύστες των διονυσιακών μυστηρίων και αυτό διότι το συγκεκριμένο σημείο αποτελούσε το δεύτερο υπό-βαθρο-πλαίσιο των διονυσιακών μυστηρίων. Ένα εξελιγμέ-νο6 και πνευματικά εξυψωμένο ιερατείο με ιερείς και ιέρειες, το οποίο τιμούσε τον θεό Διόνυσο, δεν θα μπορούσε, σε καμία περίπτωση, να εκπίπτει7 από τη θέση του και να κάνει τέτοιου είδους παράλογα πράγματα και να «πράττει άλο-

6 Σημειωτέον ότι υπήρχαν και μη εξελιγμένα ιερατεία, όπως αυτά που ασχολούνταν με τη μαύρη μαγεία και επιδίδονταν σε σεξουαλικές ακρότητες και ανθρωποθυσίες, στοχεύοντας αποκλειστικά και μόνο στη σεξουαλική μαγεία.7 Η διαφοροποίηση μεταξύ του βακχικού όχλου και των μυημένων στα μυστήρια ιερέων του Διονύσου καταφαίνεται από τη σωζόμενη πλατω-νική αναφορά: «ναρθηκοφόροι μεν πολλοί, βάκχοι δε τε παύροι», δη-λαδή «πολλοί είναι αυτοί που φέρνουν τον νάρθηκα (ιερό σύμβολο του Διονύσου και φαλλικό βακχικό σύμβολο), λίγοι όμως είναι οι μύστες».

28


γα»8 συμμετέχοντας σε οργιαστικές τελετές. Κάτι τέτοιο θα ήταν παντελώς αδύνατο και παρανοϊκό!

Το πρώτο λοιπόν σημείο, η έκσταση, η μέθη και τα όργια, αποτελούσε τον λαϊκό τρόπο έκφρασης. Όμως το βασικό εσωτερικό διονυσιακό πλέγμα ήταν κάτι άλλο! Αφορούσε στην προσπάθεια της έκστασης, δηλαδή της έξω-στάσε-ως, δηλαδή το να βγει κανείς από τον εαυτό του, όχι για να προβεί σε τέτοιου είδους αναίσχυντες-ακόλαστες πράξεις, αλλά για να προσεγγίσει το θείον. Σημειωτέον, ότι ο θεός Διόνυσος, όπως ήταν γνωστό, δεν έπαιρνε ποτέ μέρος στις οργιαστικές τελετές των οπαδών του. Ήταν κυριολεκτικά εξωτερικός παρατηρητής. Οι ιερείς είχαν σκοπό τους να μεταδώσουν τα διονυσιακά μυστήρια, τα οποία στόχευαν στην ένωση του ανθρώπου με τον θεό. Αυτός ήταν ο εσω-τερικός στόχος των μυστηρίων του Διονύσου. Τελικά, αυτό που έχει μείνει από την Αποκριά και από όλο το αναφερθέν διονυσιακό θρησκευτικό πλαίσιο, κινείται στο ίδιο επίπεδο με εκείνο των αρχαίων ελληνικών διονυσιακών μυστηρίων, δηλαδή το ξεφάντωμα!

Κατά τις ημέρες της Αποκριάς ο κόσμος συμμετέχει σε όλο εκείνο το εξωτερικό κυριολεκτικώς πλέγμα κατά το οποίο, τρώγοντας, πίνοντας, αστεΐζοντας, χορεύοντας και βωμολοχώντας, υποκύπτει σε κάθε είδους οργιαστική «νό-μιμη» ακρότητα. Όμως, όλο το θρησκευτικό πλέγμα που υπάρχει αγνοείται εντελώς. Σε αυτό οφείλεται και το γε-γονός ότι η συνειδητή συμμετοχή του κόσμου στην ανάλο-γη θρησκευτική ορθόδοξη εκκλησιαστική παράδοση είναι πολύ μικρή και αυτό γιατί το να πηγαίνει κανείς στην εκ-

8 Από την αρχαία φράση «πράττω (ή πράσσω) άλογα» προέρχεται η εσφαλμένη και συνηθισμένη σημερινή λαϊκή έκφραση «πράσινα άλο-γα», κάτι άκρως παράλογο, καθώς πουθενά δεν υπάρχουν… πράσινα άλογα!

29


κλησία και να συμμετέχει μόνο σωματικά και όχι νοητικά στα εκκλησιαστικά μυστήρια είναι πασιφανές ότι δεν αρκεί.

Όλα τα ανωτέρω δείχνουν ότι υπάρχει μια αλληλουχία που αποδεικνύει ότι η ελληνική ψυχή δύσκολα αλλάζει από την αρχαία μέχρι και τη σημερινή εποχή. Συνοψίζοντας, τονίζουμε ότι στα αρχαία χρόνια υπήρχε το εσωτερικό μυ-στηριακό διονυσιακό πλέγμα σε αντίθεση με το εξωτερικό οργιαστικό περίβλημα, το οποίο ακολουθείται και σήμερα, ασχέτως βέβαια αν τα διονυσιακά μυστήρια δεν επιβιώνουν στην εποχή μας.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό σημείο των διονυσιακών μυ-στηρίων, το οποίο πρέπει να προσεχθεί όλως ιδιαιτέρως είναι εκείνο των μεταμφιέσεων. Η ακριβής χρονική στιγμή κατά την οποία ξεκίνησαν οι μεταμφιέσεις δεν προσδιορί-ζεται ελλείψει συγκεκριμένων πληροφοριών. Σύμφωνα με τα αρχαία διονυσιακά μυστήρια, οι οπαδοί του Διονύσου, προκειμένου να μην καταδειχθεί παντελώς και με ευκρίνεια το πρόσωπό τους, έπαιρναν το κατακάθι από το κρασί, τον μούστο9 και άλειφαν με αυτό το πρόσωπό τους για να μη γί-νονται πλήρως εμφανείς και αντιληπτοί. Αποτέλεσμα αυτής της δραστηριότητας των αρχαίων προγόνων μας υπήρξε η δημιουργία μασκών-προσωπείων που χρησιμοποιήθηκαν από τότε μέχρι σήμερα σε διάφορες εκδηλώσεις του καρνα-βαλιού, οι οποίες διατηρούνται όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και σε όλο τον κόσμο.

Οι μάσκες συντελούσαν στο να τονιστεί επακριβώς εκεί-νο το οποίο ήθελαν να εκφράσουν οι συμμετέχοντες στα διονυσιακά μυστήρια, ότι, δηλαδή, πίσω από το προσωπείο, τη μάσκα, είναι πιθανόν να υποκρύπτεται ένας λανθάνων φοβερός και άγριος στις πρωταρχές του σεξουαλισμός. Η κάθε είδους μεταμφίεση φαίνεται να αποτελεί μια ανδρική

9 Ο μούστος καλείτο τρυγία.

30


επινόηση για την καταπολέμηση της προηγούμενης από την ανδροκρατική μητριαρχικής εποχής, η οποία προηγεί-ται ιστορικά της ανδροκρατικής ή πατριαρχικής εποχής, στοιχείο που εντοπίζεται και στους αρχαίους σαμάνους.

Κάθε μεταμφιεσμένος που χρησιμοποιεί ένα προσωπείο προβαίνει σε μια απελευθερωτική γι’ αυτόν πράξη, η οποία είναι βασική τόσο γι’ αυτόν τον ίδιο όσο και για το αντί-θετο φύλο (των γυναικών) που κυριαρχούσε σε μια προη-γούμενη (γυναικοκρατούμενη) κοινωνία. Κάθε προσωπείο επιφέρει γενικά τον τρόμο και προκαλεί, έμμεσα ή άμεσα, τη βία και τη σύγκρουση, καταστάσεις, δηλαδή, σύγχυσης και πανικού που επικρατούν μέχρι σήμερα. Ο ενδόμυχος και πανάρχαιος ανταγωνισμός των δύο φύλων βρίσκει έναν αξιοπρόσεκτο τρόπο διεξόδου στη διακωμώδηση αυτής της υποφώσκουσας αρχέγονης κατάστασης, για την οποία κα-νείς δε μπορεί να καυχηθεί ότι είναι ο νικητής. Ο αγώνας δεν σταματάει ποτέ εδώ! Η αρχική βία εκπίπτει σε μια γιορ-τή που δεν έχει τέλος! Ο άνθρωπος βάφεται, ετοιμάζεται και μεταμορφώνεται κυριολεκτικά σε αυτό με το οποίο τον ταυτίζει το προσωπείο που φέρει. Έτσι τολμά να κάνει όλα εκείνα που θα ήθελε να κάνει και δεν θα τα τολμούσε ποτέ διότι η μάσκα τού δίνει την «ελευθερία» γι’ αυτό.

Κάθε είδους μάσκα αποτελεί ένα γενικό διαχρονικό στοι-χείο πολιτισμού και κουλτούρας, το οποίο παρατηρείται σε όλο τον κόσμο. Έτσι, για παράδειγμα, στην Ινδονησία παίζο-νται τέσσερα δραματικά παραδοσιακά έργα με μάσκες όπως το topang, το wang κ.ά., στη δε Ιαπωνία η μάσκα χρησιμοποι-είται στο θέατρο10 κ.λπ.. Η τελετουργική, πάλι, μάσκα έχει εξέ-χουσα θέση σε όλες τις λατρείες των λαών, όπως στην Αφρική και γενικά σε όλους τους λαούς οι οποίοι δείχνουν να έχουν πολλά κοινά στοιχεία με αυτά των πρωτόγονων λατρειών.

10 Πρόκειται για το θέατρο «καμπούκι» και το θέατρο «Νo».

31


Οι πομπές των οπαδών του Διονύσου ήταν συνήθως με-γάλες. Οι θιασώτες του θεού της ευφορίας με τους αστεϊ-σμούς και με τα «εξ αμάξης» λόγια τους, τα οποία, σε μια οποιαδήποτε άλλη περίπτωση θα ήταν προσβλητικά, πεί-ραζαν τους φίλους τους και όσους συναντούσαν στο δρόμο τους. Σε αυτές τις πομπές οι άνθρωποι συνήθιζαν να φέρουν και διάφορα φαλλοφόρα αντικείμενα. Όπως είναι γνωστό, ο φαλλός, ο οποίος αποτελεί δείγμα-πανομοιότυπο του αν-δρικού γενετικού μορίου, είναι ένα σύμβολο γονιμότητας.

Ο φαλλός είναι εκείνο το μέσον το οποίο δίνει τη δυνα-τότητα της επέκτασης της ζωής. Οι φαλλοφόροι, δηλαδή αυτοί οι οποίοι έφεραν τους φαλλούς, φρόντιζαν να πει-ράζουν με αντίστοιχο σεξουαλικό τρόπο και με ανάλογες εκφράσεις όλους εκείνους που συναντούσαν. Παράλληλα, όλο αυτό το χρονικό διάστημα κυριαρχούσε ο ξέφρενος χορός. Οι οπαδοί του Διονύσου, με τα κτυπήματα της γης με τα πόδια τους, προσπαθούσαν να συντελέσουν στην καρποφορία της γης. Ο φαλλός που κρατούσαν και τα κτυ-πήματα της γης με τα πόδια τους παρέπεμπαν σε ανάλο-γα στοιχεία γονιμοποιού δραστηριότητας, καθώς τόσο τα φαλλικά αντικείμενα όσο και οι βίαιες ταραχώδεις μα ρυθ-μικές κινήσεις παρέπεμπαν στη γενετήσια πράξη.

Πίσω από αυτές τις κινήσεις φαίνεται ότι ασκείτο ένα εί-δος ομοιοπαθητικής μαγείας, δηλαδή οι θιασώτες του θεού προσπαθούσαν να προκαλέσουν τη γονιμότητα με διάφο-ρες κινήσεις και σύμβολα τα οποία έφεραν. Αυτός υπήρξε ο εξωτερικός χαρακτήρας, που μόλις προηγουμένως ανα-φέρθηκε, για τα διονυσιακά μυστήρια ο οποίος επικουρείτο και από διάφορες οργιαστικές πράξεις. Σημειωτέον, ότι δεν είναι καθόλου τυχαίο το γεγονός ότι, ύστερα από αυτές τις εορτές, εντοπίζεται αύξηση του πληθυσμού στις περιοχές όπου υπάρχει έντονη καρναβαλική δραστηριότητα. Τα όρ-

32


για, λοιπόν, αποτελούσαν το εξωτερικό διονυσιακό βακχικό περίβλημα, το οποίο αφορούσε στον κοινό και απλό λαό. Η έκσταση δε, η οποία ενίοτε επιτυγχανόταν, ήταν συνήθως ερωτική-σεξουαλική11.

Επί τη ευκαιρία επιβάλλεται να αναφερθεί ότι, προς τι-μήν του Διονύσου, τελούνταν τέσσερις εορτές:

α) τα μικρά ή κατ’ αγρούς Διονύσια, τα οποία εορτάζο-νταν τον μήνα Ποσειδεώνα12 και κρατούσαν μία μέρα κατά την οποία άδονταν διάφορα φαλλικά τραγούδια και γί-νονταν διάφορα δρώμενα που σχετίζονταν πάντοτε με το κράτημα του φαλλού το οποίο έδειχνε την καθαρά σεξουα-λική βάση των διονυσιακών μυστηρίων,

β) τα Λήναια που εορτάζονταν τον μήνα Γαμηλιώνα13 κατά τον οποίο γίνονταν και πολλοί γάμοι. Το όνομα της εορτής σχετίζεται με το λήναι, που σημαίνει Βάκχες και, κατά την εορτή αυτή, λάμβαναν μέρος και οι γυναίκες, οι οποίες μυούνταν στα διονυσιακά μυστήρια στον ναό του Διονύσου,

γ) τα Ανθεστήρια, που τελούνταν τον μήνα Ανθεστηριώ-

11 Πρβλ. τις διάφορες τεχνικές της σεξουαλικής μαγείας που μπορού-σαν να οδηγήσουν αμφότερους τους εμπλεκόμενους στην έκσταση.12 Ο Ποσειδεών άρχιζε την 23η Νοεμβρίου και τελείωνε την 22α Δεκεμ-βρίου. Αυτός ο μήνας ήταν αφιερωμένος στον θεό Ποσειδώνα από τον οποίο έλαβε το όνομά του. Σε πολλές πόλεις εκτός από την Αθήνα αυ-τός ο μήνας θεωρείτο ότι ήταν ο τελευταίος μήνας του χρόνου. Κατά τον Ποσειδεώνα εορτάζονταν τα Ποσείδεα, τα Αλώα, τα Φαλληφόρια και τα Γαλάξια, τα δε Φαλληφόρια τελούντο προς τιμήν του θεού Διονύσου.13 Ο Γαμηλιών είναι ο έβδομος μήνας του αττικού ημερολογίου, ήταν αφιερωμένος στον Δία και την Ήρα και αντιστοιχούσε στο χρονικό δι-άστημα από την 23η Δεκεμβρίου μέχρι την 22η Ιανουαρίου. Αυτός ο μή-νας πήρε το όνομά του από τη γιορτή των Γαμηλίων ή Θεογαμίων, που δήλωναν τον ιερό γάμο μεταξύ των δύο ανωτέρω μεγάλων ολύμπιων θεών.

33


να14 και ήταν η αρχαιότερη από τις βακχικές εορτές η οποία, σύμφωνα με το Θουκυδίδη, κρατούσε τρεις ημέρες. Η πρώ-τη ημέρα λεγόταν πιθοιγία γιατί τότε άνοιγαν τα πιθάρια για να δοκιμαστεί το κρασί, η δεύτερη ημέρα ονομαζόταν χόες γιατί οι νιόπαντροι έπιναν από το νέο κρασί από ένα πήλινο κύπελλο κρασιού που λεγόταν χους15 και την τρί-τη ημέρα γίνονταν οι χύτροι, εορτή που ήταν αφιερωμένη στους νεκρούς και στους ετοιμοθάνατους. Μέσα σε πήλι-νες χύτρες ετοιμαζόταν ένας χυλός από χόρτα και σπόρους, το δε φαγητό λεγόταν παστερμία και έπρεπε να φαγωθεί από τις ψυχές των νεκρών πριν νυχτώσει. Το συγκεκριμένο δρώμενο αφιερωνόταν στο Θάνατο προς τιμήν των νεκρών η οποία παραπέμπει αμεσότατα στην προγονολατρεία και

δ) τα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια που αποτελούσαν τη λαμπρότερη από όλες τις εορτές του Διονύσου, η οποία δι-αρκούσε επτά ημέρες και εορταζόταν τον μήνα Ελαφηβο-λιώνα16. Τότε παρουσιάζονταν διάφορες δραματικές παρα-στάσεις με συνοδεία όλων εκείνων οι οποίοι αποτελούσαν το διονυσιακό πλέγμα που δεν ήταν άλλοι από τους λάτρεις

14 Ο Ανθεστηριών είναι ο όγδοος μήνας του αττικού ημερολογίου, ήταν αφιερωμένος στον Διόνυσο και αντιστοιχούσε στο χρονικό διάστημα από την 23η Ιανουαρίου μέχρι την 20ή Φεβρουαρίου. Κατά την τελευ-ταία ημέρα αυτής της εορτής τελούνταν τα Ανθεστήρια προς τιμήν όσων χάθηκαν στον Κατακλυσμό του Δευκαλίωνα. 15 Η λέξη χους προέρχεται από τη λέξη «χώμα».16 Ο Ελαφηβολιών είναι ο ένατος μήνας του αττικού ημερολογίου, ήταν αφιερωμένος στη θεά Άρτεμη και αντιστοιχεί με το χρονικό διάστη-μα από την 21η Φεβρουαρίου μέχρι την 23η Μαρτίου. Αυτός ο μήνας πήρε το όνομά του από τα Ελαφηβόλια, εορτή κατά την οποία γίνονταν θυσίες ελαφιών προς τιμήν της Ελαφηβόλου Αρτέμιδος. Τον ίδιο μήνα διοργανώνονταν και τα Μεγάλα ή εν άστει Διονύσια προς τιμήν του Διονύσου του Ελευθερέα, τα οποία θεσμοθετήθηκαν από τον τύραννο Πεισίστρατο. Τότε παρουσιάζονταν και διαγωνίζονταν διάφορες τρα-γωδίες από την 11η μέχρι την 13η ημέρα του εν λόγω μήνα.

34


ιερείς του Διονύσου και ο απλός κόσμος. Σε αυτά τα δρώ-μενα χρησιμοποιούνταν και διάφορες μάσκες οι οποίες με-ταχειρίστηκαν και αργότερα στις θεατρικές παραστάσεις. Αυτές οι μάσκες, σύμφωνα με την ιστοριογραφία, έχουν την προέλευσή τους από τον Θέσπη ο οποίος τις πρωτοχρησι-μοποίησε. Δεν ήταν τίποτα άλλο παρά πήλινα κατασκευά-σματα, τα οποία αποτελούν τα μεθεόρτια της χρήσης των προσωπείων από μούστο ή από το κατακάθι του κρασιού από τους διονυσιακούς λάτρεις.

Οι αρχαίοι Αθηναίοι γιόρταζαν επίσης και τα Οσχοφόρια προς τιμήν του Βάκχου και της Αριάδνης. Τότε οι νέοι των αριστοκρατικών οικογενειών μεταμφιέζονταν σε γυναίκες και στολίζονταν με φύλλα δέντρων για να φέρουν σε πομπή μέσα στο ναό την ειρεσιώνη, ένα κλαδί ελιάς που ήταν τυ-λιγμένο σε μαλλί, από το οποίο κρέμονταν σταφύλια, σύκα και άλλα φρούτα. Αυτό το έθιμο έχει επιβιώσει μέχρι σήμε-ρα όταν, κατά τις εορταστικές ημέρες της Αποκριάς και του Καρναβαλιού, πολλοί άνδρες είναι ντυμένοι γυναίκες, στοι-χείο το οποίο παραπέμπει στα αρχαία ελληνικά Οσχοφόρια.

Αυτά τα έθιμα πέρασαν στη συνέχεια και στο Βυζάντιο φτάνοντας μέχρι τις ημέρες μας τελούμενα σε διάφορες πε-ριοχές της Ελλάδας είτε αρχικά ως αυτοσχέδιες εκδηλώσεις των ανθρώπων -οι οποίες συμπεριέλαβαν και τη σάτιρα από πολύ νωρίς και μάλιστα την πολιτική σάτιρα- είτε αρ-γότερα ως εκδηλώσεις του πολιτικού και κοινωνικού φορέα κάθε περιοχής.

Οι πιο επιτυχημένες μεταμφιέσεις και παραστάσεις είχαν σαν αποτέλεσμα την απολαβή διαφόρων βραβείων και την υπόμνηση των αρίστων για εκείνες τις εποχές και τις περι-όδους κατά τις οποίες τελούντο τα διονυσιακά μυστήρια. Αυτό αποτελεί γενικά όλο το μυθολογικό και μυστηριακό πλαίσιο των διονυσιακών μυστηρίων το οποίο, όπως προα-

35


ναφέρθηκε, ήταν εξωτερικό για τον απλό λαό αλλά εσωτε-ρικό τόσο για τους μύστες του Διονύσου όσο και για τους οπαδούς του ανωτέρω θεού, οι οποίοι ήθελαν πραγματικά και κυριολεκτικά να βιώσουν την ένωσή τους με αυτόν.

Καρναβάλι, μια ιδιότυπη κληρονομιά

Documents

Transcript of Καρναβάλι, μια ιδιότυπη κληρονομιά