Πόλα Καπόλα

κουτσές αράδεςΗ παραγωγή του βιβλίου

Διπλωματική εργασίαΠΜΣ «Τεχνολογίες της πληροφορίας και της επικοινωνίας στην Εκπαίδευση»Επιβλέπων καθηγητής: Γιώργος Παπακωνσταντίνου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑΕΙΣΑΓΩΓΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4ΓΡΑΦΗ-ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Η γραφή . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Η τυπογραφία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Ο εκδότης . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11Τυπογραφική διόρθωση-επιμέλεια . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12Σελιδοποίηση . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13Εκτύπωση και βιβλιοδεσία . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Το εξώφυλλο . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Τα πρωτοσέλιδα . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Το κύριο μέρος του βιβλίου . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΒΙΝΤΕΟ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21ΓΛΩΣΣΑΡΙ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26

Τα απαράγραπτα δικαιώματα του αναγνώστη1. Το δικαίωμα να μη διαβάζουμε.2. Το δικαίωμα να πηδάμε σελίδες.3. Το δικαίωμα να μην τελειώνουμε ένα βιβλίο.4. Το δικαίωμα να ξαναδιαβάζουμε.5. Το δικαίωμα να διαβάζουμε οτιδήποτε.6. Το δικαίωμα στον μποβαρισμό (ασθένεια που μεταδίδεται κειμενικώς).7. Το δικαίωμα να διαβάζουμε οπουδήποτε.8. Το δικαίωμα να τσαλαβουτάμε.9. Το δικαίωμα να διαβάζουμε μεγαλόφωνα.10. Το δικαίωμα να σωπαίνουμε. Ντανιέλ ΠενάκΜετάφραση: Ρένα Χάτχουτ

3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το θέμα αυτής της εργασίας είναι η παραγωγή ενός εκπαιδευτικού υλικού για το γυ-μνάσιο με θέμα το βιβλίο και συγκεκριμένα τη διαδικασία παραγωγής ενός βιβλίου.Το βιβλίο για τους περισσότερους μαθητές είναι ένα αντικείμενο άμεσα συνδε-δεμέο με την υποχρεωτική εκπαίδευση. Είναι φορέας της σχολικής γνώσης και μέσογια τη σχολική επιτυχία και την εισαγωγή στο πανεπιστήμιο. Μολονότι τα σχολικάεγχειρίδια έχουν βελτιωθεί πολύ σε σχέση με το παρελθόν, όσον αφορά τη γλώσσατην εικονογράφηση και τη δομή της ύλης, παραμένουν σημεία τριβής που προκα-λούν συχνά συγκρούσεις ανάμεσα στην εκπαιδευτική κοινότητα, στο ΥπουργείοΠαιδείας, τους γονείς και τελικά τους μαθητές. Επιπλέον η απουσία συγκροτημένηςπολιτικής για το βιβλίο από την μεριά της πολιτείας, έχει αρνητικά αποτελέσματαγια τη βιβλιοφιλία ανάμεσα στους νέους.Η στέρηση της απόλαυσης της ανάγνωσης και η μη γνώση στον τρόπο που μπο-ρεί να προσεγγιστεί ένα βιβλίο είναι ανασταλτικοί παράγοντες στην απόκτηση τηςγνώσης. Η κρίσιμη ώρα ενός φοιτητή στο πανεπιστήμιο είναι όταν πρέπει να έρθειαντιμέτωπος με τα κείμενα. Οι φοιτητές όταν πρέπει να διαβάσουν ένα κείμενο πουτους έχει αναθέσει ο καθηγητής, δυσκολεύονται, δυσανασχετούν, δεν ξέρουν τι νακάνουν με αυτό. Η ανάγνωση ενός κειμένου δεν έχει καμία σημασία για αυτούς. Διότιγια να προσεγγίσει κανείς ένα κείμενο και κυρίως ένα επιστημονικό κείμενο, πρέπεινα κατέχει κάποια εργαλεία, που θα τον βοηθήσουν να παρακολουθήσει τα επιχει-ρήματα και την προβληματική του συγγραφέα και έτσι να βγάλει τα συμπεράσματάτου από αυτό. Οπως αναφέρει η C.H. White «[οι φοιτητές] δεν κατέχουν τις απα-ραίτητες τεχνικές εργασίας (και έτσι δεν μπορούσαν να βιώσουν το “διάβασμα” ωςμία δραστηριότητα που αποβλέπει σε ένα στόχο) και δεν αντιλήφθηκαν το νόημα (ήτην ανοησία) αυτού που τους ζητήθηκε να κάνουν».1Θεωρώ ότι η εκπαίδευση γύρω από το βιβλίο, διαμορφώνει καλούς αναγνώστεςκαι σκεπτόμενους πολίτες. Επέλεξα να φτιάξω ένα εκπαιδευτικό υλικό για το βιβλίοχρησιμοποιώντας ως μέσο το βίντεο και αυτό γιατί η εικόνα μπορεί να κρατήσει πε-ρισσότερο το ενδιαφέρον των μαθητών από οποιοδήποτε άλλο μέσο. Επιδίωξα μέσααπό μαρτυρίες ανθρώπων που εμπλέκονται στην παραγωγή ενός βιβλίου, αλλά καιαπό προσεκτικά επιλεγμένες εικόνες να καλύψω όλη τη διαδικασία, δίνοντας τιςαπαραίτητες πληροφορίες, αλλά και να παρεμβάλλω κάποια μικρά δρώμενα ανά-μεσα στις θεματικές ενότητες για ξεκουράσω τον θεατή από το περιεχόμενο. Ο στό-4

1. Carol Hagmann White, «Φταίνε τα κείμενα;», Γραφή και αναγνωση. Για τη χρήση της γλώσσας στιςεπιστήμες. Τοπικά γ΄, Αθήνα 2001: ΕΜΕΑ, σ. 147.

χος μου είναι να πληροφορηθεί μεν ο μαθητής αλλά και να προσεγγίσει το βιβλίοως ένα αντικείμενο που δημοιυργείται με μεγάλη φροντίδα και επιμέλεια και πουμπορεί να τον συντροφεύει παντού.Για την πραγματοποίηση αυτής της εργασίας, συνέλεξα και μελέτησα αρχικά τησχετική βιβλιογραφία. Στη συνέχεια συνέταξα το σενάριο με άξονα τις σύγχρονεςτεχνικές της παραγωγής και πήρα συνεντεύξεις από ανθρώπους του βιβλίου. Δενθέλησα να παρουσιάσω ιστορικά την εξέλιξη των εκδόσεων, της τυπογραφίας, τηςβιβλιοδεσίας κ.ο.κ., θεωρώ όμως ότι το βίντεο δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευ-τικό να δουλέψει με την τάξη πάνω σε αυτά τα ζητήματα.Το γραπτό μέρος της εργασίας συμπεριλαμβάνει μια σύντομη αναφορά στηγραφή και την τυπογραφία, την περιγραφή των σταδίων παραγωγής, τα μέρη ενόςβιβλίου, την περιγραφή του εκπαιδευτικού βίντεο, το εγχειρίδιο του καθηγητή μεπροτάσεις για τη χρήση του υλικού και προτεινόμενες δραστηριότητες για τους μα-θητές. Τέλος παρατίθεται ένα γλωσσάρι με τους όρους που απαντώνται τόσο στοβίντεο όσο και στο κείμενο.

5

ΓΡΑΦΗ5ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑ

Η ομιλία κατακτά τη σκέψη, αλλά η γραφή την εξουσιάζει.Walter BenjaminΗ γραφήΓια να κατανοήσουμε την τυπογραφία πρέπει πρώτα να μελετήσουμε το δεύτεροσυνθετικό της, δηλαδή τη γραφή. Η γραφή κατά τον Φλούσερ είναι ταξινόμηση τηςσκέψης. «Είναι μια χειρονομία που ορθώνει, ευθυγραμμίζει τις σκέψεις».1Σύμφωνα με τον Φλούσερ, για να γράψει κανείς πρέπει πρώτα να σκεφτεί, καιγράφει για να κατευθύνει τη σκέψη του. Η διαδικασία αυτή από μόνη της συνιστάμια ταξινόμηση και οι μονάδες του γραπτού λόγου, τα «σημεία γραφής» όπως τιςαποκαλεί ο Φλούσερ βοηθούν προς αυτή την κατεύθυνση. O Φλούσερ υποστηρίζειότι τα σημεία γραφής είναι εκείνα που βοηθούν ώστε να παραχθεί η «οθρή», η λο-γική σκέψη. Η ταξινομική φύση της γραφής είναι εκείνη που οδηγεί στην ορθήσκέψη, καθώς οι σκέψεις πρέπει να παραταχθούν σε μια σειρά, αλλιώς «διαγράφουνκύκλους».2Σύμφωνα με τα παραπάνω, η γραφή είναι μια διαδικασία που συμπεριλαμβάνειτον αναστοχασμό, άρα είναι μια εσωτερική διαδικασία. Μια διαδικασία που κινείταιαπό τον γράφοντα και επιστρέφει σε αυτόν.Παρόλα αυτά η γραφή, υποστηρίζει ο Φλούσερ, έχει και μια άλλη λειτουργία. Δίνειτη δυνατότητα στις σκέψεις να βρουν αποδέκτη. Καθότι ένα κείμενο γράφεται συ-νήθως με την προοπτική ότι θα το διαβάσουν και άλλοι. Η γραφή έδωσε τη δυνα-τότητα να φτάσει το κείμενο σε πολλούς αναγνώστες και ο κάθε ένας από αυτούςτου προσδίδει και μια διαφορετική σημασία, γιατί όπως σημειώνει ο Φλούσερ, «Ενακείμενο είναι από μόνο του ατελές. Το κείμενο παίρνει σημασία μόνο όταν το δια-βάσει ο αναγνώστης. Οσο περισσότερους αναγνώστες έχει ένα κείμενο, τόσες πε-ρισσότερες σημασίες κατέχει».3Είδαμε λοιπόν ότι η γραφή κινείται και από τον γράφοντα προς τον αναγνώστη.Μέσω αυτής της διαδικασίας μπόρεσε να εξελιχθεί η σκέψη και να διαδοθούν οι επι-

6

1 Vilém Flusser, Η γραφή. Εχει μέλλον το γράφειν, Αθήνα 2003: Ποταμός, σ. 17.2 Vilém Flusser, ό.π., σ. 17-18.3 Vilém Flusser, ό.π., σ. 60-61.

στήμες. «Οποιος γράφει», γράφει ο Φλούσερ, «τυπώνει κάτι στον εσωτερικό τουκόσμο και ταυτοχρόνως δια-τυπώνει κάτι προς τα έξω, προς τον άλλο απέναντί του.Αυτή η διπλή πίεση χαρίζει στο γράφειν εκείνη την ένταση, στην οποία οφείλει ηγραφή το γεγονός ότι έχει μεταβληθεί σε έναν κώδικα, φορέα και μεταδότη του δυ-τικού πολιτισμού, καθώς και το ότι έχει διαμορφώσει τόσο εκρηκτικά αυτόν τον πο-λιτισμό».4Η γραφή λοιπόν είναι εκείνη που προάγει τη σκέψη και άρα τον ορθό λόγο, τηνεπιστήμη και τελικά τον πολιτισμό, Οπως σημειώνει ο Ονγκ, «Η γραφή έχει μετα-σχηματίσει τη συνείδηση περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη επινόηση».5

7

4 Vilém Flusser, ό.π., σ. 18-19.5 Walter Ong, Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη, Ηράκλειο 2005: Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, σ. 109.* Η εικονογράφιση του κειμένου είναι από το βιβλίο Elena Foster, Rowan Watson, Blood on Paper, 2008: IvoryPress.

*Joseph Beuys, 4 Bücher aus Project Westmensch, Buch ii

Η τυπογραφίαΗ γραφή σύμφωνα με τον Ονγκ είναι μια τεχνολογία.6Για να γράψει δηλαδή κανείς πρέπει να είναι εξοπλισμένος με εργαλεία. Οι γρα-φίδες, οι πλάκες, τα μελάνια, το χαρτί, τα τυπογραφικά στοιχεία, η γραφομηχανήκαι οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές είναι κάποια από τα εργαλεία που έχουν χρησιμο-ποιηθεί και χρησιμοποιούνται για να γράψει κάποιος. Πέρα όμως από τα εργαλεία,αυτή καθ’ αυτή η διαδικασία της γραφής διέπεται από κανόνες γραμματικής, σύν-ταξης και από την ανάγκη ταξινόμησης των μονάδων του γραπτού λόγου (των γραμ-μάτων, των λέξεων, των προτάσεων, κ.ο.κ.) με ένα γραμμικό τρόπο. Με τη γραφή ολόγος περνά από το ακουστικό περιβάλλον στον ορατό χώρο. «Η γραφή», σημει-ώνει ο Ονγκ, «ανασύστασε την πρωταρχικά προφερόμενη λέξη στον χώρο της όρα-σης».7Η τυπογραφία ήρθε να ισχυροποιήσει ακριβώς αυτό που ξεκίνησε με την γραφή.Την τοποθέτηση των λέξεων σε έναν χώρο, ο οποίος είναι πολύ αυστηρά δομημέ-νος. Αυτό μπορούμε να το αντιληφθούμε καλύτερα αν παρακολουθήσουμε τη δια-δικασία της σελιδοποίησης ενός βιβλίου. Στην αρχή δημιουργούμε ένα έγγραφο στοοποίο δίνουμε κάποιες διαστάσεις. Στη συνέχεια μέσα σε αυτό το έγγραφο δημι-ουργούμε τον χώρο που θα καταλάβει το κείμενο καθώς και τα περιθώρια που θαέχει το βιβλίο δεξιά, αριστερά, πάνω και κάτω. Ηδη έχει διαμορφωθεί ένα πλαίσιο,ένας χώρος μέσα στον οποίο θα μπει το κείμενο και δεν πρόκειται να παρεκλίνει απόαυτόν. Τα γράμματα του κειμένου, οι αράδες και οι παράγραφοι έχουν πολύ συγκε-κριμένο μέγεθος, θέση και διάταξη. Ο αναγνώστης έχει πια μπροστά του το χώροτης ανάγνωσης που έχουμε δημιουργήσει. Η ανάγνωση έχει πια περάσει στον χώροτου ορατού. Ο Ονγκ σημειώνει χαρακτηριστικά, για την αντίληψη της ανάγνωσηςπριν από την τυπογραφία. « Πριν από την εμφάνιση της τυπογραφίας η ανάγνωσηγινόταν αντιληπτή τόσο με την όραση όσο και με την ακοή, ακόμα και στα πρώταχρόνια της τυπογραφίας την αντιλαμβάνονταν κατά κύριο λόγο ως ακουστική δια-δικασία την οποία κινητοποιούσε η όραση, έτσι η οπτική αισθητική του κειμένουείχε δευτερεύουσα σημασία, για παράδειγμα στα χειρόγραφα, το κενό που υπήρχεανάμεσα από τις λέξεις ήταν εξαιρετικά μικρό. Ενώ η χειρογραφία μεταφέρει τις λέ-ξεις από τον κόσμο του ήχου στον κόσμο του οπτικού χώρου, η τυπογραφία τις κα-θηλώνει σε αυτό τον το χώρο. Το παν στην τυπογραφία είναι ο έλεγχος της θέσηςστον χώρο».8Σε σχέση με τα παραπάνω ο Ονγκ συγκρίνει τα τυπωμένα και τα χειρόγραφα κεί-μενα. Αν δει κανείς ένα χειρόγραφο κείμενο, το πρώτο πράγμα που θα προσέξει είναιότι δεν είναι καθόλου εύκολο να το διαβάσει. Οι λέξεις είναι πολύ κοντά μεταξύ τους,τα διαστήματα ανάμεσα στις αράδες είναι μικρά και τα περιθώρια ελάχιστα. Αυτόσύμφωνα με τον Ονγκ οφείλεται στο ότι τότε κυριαρχούσε η ακουστική αντίληψητων λέξεων, άλλωστε ο προφορικός πολιτισμός προϋπήρχε του γραπτού και η με-8

6 Walter Ong, ό.π., σ. 114.7 Walter Ong, ό.π., σ. 175.8 Walter Ong, ό.π., σ. 173.

τάβαση από τον ένα στον άλλο έγινε σταδιακά. Οι αναγνώστες των χειρόγραφωνκειμένων διάβαζαν φωναχτά τα κείμενα και πολύ συχνά τα απομνημόνευαν. Εναάλλο χαρακτηριστικό των χειρογράφων αλλά και των πρώτων τυπογραφικών κει-μένων ήταν ότι δυνόταν έμφαση στην καλλιγραφία και στο στολισμό του κειμένουμε σχέδια και ζωγραφικές απεικονίσεις. Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Ονγκείναι ότι τα χειρόγραφα έδιναν μεγαλύτερη σημασία στο αισθητικό αποτέλεσμα τουβιβλίου και λιγότερο στο ίδιο το κείμενο. Αυτό άλλαξε ριζικά με την τυπογραφία. Ησφικτή οργάνωση και διάταξη των στοιχείων και των γραμμών, έτσι ώστε να ται-ριάζουν οπτικά, επιτρέπει τη σιωπηλή και γρήγορη ανάγνωση και είναι το χαρα-κτηριστικό του τυπογραφικού κόσμου. Το ευανάγνωστο κείμενο διευκολύνει τοναναγνώστη και αυτό σύμφωνα με τον Ονγκ «εγκαινιάζει μια άλλη σχέση ανάμεσαστον αναγνώστη και τον συγγραφέα. Ενώ το χειρόγραφο κείμενο είναι προσανα-τολισμένο στον παραγωγό του, μιας και για την παραγωγή ενός αντιτύπου δαπα-νείται πάρα πολύς χρόνος, το τυπωμένο κείμενο είναι προσανατολισμένο στον

αναγνώστη και άρα στον καταναλωτή· πολύ εύκολα μπορούν να παραχθούν πολλάαντίτυπα του ίδιου τίτλου και έτσι να φτάσουν στα χέρια πολλών αναγνωστών.9Σύμφωνα με τον Ονγκ, η τυπογραφία συντέλεσε στη διαμόρφωση της ατομικό-τητας όπως την αντιλαμβανόμαστε στη σύγχρονη εποχή. Σε αντίθεση με τα χειρό-γραφα τα οποία ήταν μεγάλα σε μέγεθος και διαβάζονταν φωναχτά, με τηντυπογραφία τα βιβλία έγιναν πιο μικρά, ο αναγνώστης μπορούσε να τα παίρνει μαζίτου και να επιλέγει ένα απομωνομένο σημείο για να τα διαβάσει. Η ανάγνωση δεναπαιτούσε πια τη συνδρομή της ομιλίας για να γίνει αντιληπτό το κείμενο. Η ανά-γνωση στον τυπογραφικό πολιτισμό είναι σιωπηλή.10Η επίδραση του τυπογραφικού χώρου είναι εμφανής και στην τέχνη. Η δημιουρ-γία γραμματοσειρών και η βελτίωση της ποιότητας εκτύπωσης, καθώς και η διαρ-κώς αυξανόμενη αναγνωσιμότητα σε συνδυασμό με την βιομηχανοποίηση τηςπαραγωγής κατά τα μέσα του 19ο αιώνα, έδωσαν τη δυνατότητα στους δημιουρ-9

Daniel Buren, Dʼune impression lʼautre

9 Walter Ong, ό.π., σ. 170-175.10 Walter Ong, ό.π., σ. 188-189.

γούς να ερευνήσουν τα όρια του τυπογραφικού χώρου και να πειραματιστούν μεαυτόν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ποίημα Un coup de dés jamais n’abolirale hazard, του Στεφάν Μαλαρμέ. Υπάρχουν πολύ μεγάλες εναλλαγές στο μέγεθος τωνχαρακτήρων των γραμμάτων του ποιήματος, οι στίχοι είτε είναι τοποθετειμένοι πολ-λοί μαζί σε ένα σημείο της σελίδας, είτε απλώνονται σε όλο το δισέλιδο. Το ποίημααυτό ενέπνευσε πολλούς καλλιτέχνες να πειραματιστούν με τις εκφραστικές δυνα-τότητες του τυπογραφικού χώρου.11 Ο Πωλ Βαλερύ σχολίασε το ποίημα του Μα-λαρμέ λέγοντας: «Ηταν σαν να κοίταζα τη φόρμα και το μοτίβο μιας σκέψης,τοποθετημένη για πρώτη φορά σε έναν ορισμένο χώρο».12

10

11 James Bettley (επιμ.), The Art of the Book. FromMedieval Manuscript to Graphic Novel, V&A Publications, 2001,σ. 144-146.12 Το σχόλιο αυτό του Βαλερύ μεταφράστηκε από το βιβλίο James Bettley (επιμ.), ό.π., σ. 146.Cai Guo-Qiang, Danger Book: Suicide Fireworks

ΤΑ ΣΤΑΔΙΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ

Από την έλευση της τυπογραφίας μέχρι και τις μέρες μας το βιβλίο έχει πάρει πολ-λές μορφές. Αυτές είχαν να κάνουν με τόσο με την εξέλιξη και την ανάπτυξη της τε-χνικής γύρω από την παραγωγή χαρτίου και την εκτύπωση όσο και με τιςκοινωνικές οικονομικές συνθήκες της κάθε εποχής. Τα πρώτα χρόνια του βιβλίου,για παράδειγμα, το χαρτί παραγόταν από κουρέλια τα οποία επεξεργάζονταν στουςνερόμυλους, τα πολτοποιούσαν και έφτιαχαν το χαρτί. Οι αυξημένη ζήτηση όμωςγια βιβλία δεν μπορούσε να καλυφθεί από τα κουρέλια και έτσι έκανε την εμφάνισήτου το χαρτί που παραγόταν από δέντρα. Η εξέλιξη της τεχνολογίας των εκτυπώ-σεων και της βιβλιοδεσίας έφερε το βιβλίο στη μορφή που γνωρίζουμε σήμερα. Γιατην παραγωγή ενός βιβλίου εργάζονται πάρα πολλοί άνθρωποι και εμπλέκονταιπολλές διαφορετικές ειδικότητες. Στόχος αυτού του κεφαλαίου είναι να παρουσιά-σει τα στάδια από τα οποία περνά η παραγωγή των βιβλίων και φυσικά τις ειδικό-τητες που εμπλέκονται σε αυτήν.Ο εκδότηςΟ εκδότης είναι ο πιο σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα της παραγωγής. Η δουλειάτου εκδότη περιλαμβάνει την αξιολόγηση των χειρογράφων και την επιλογή αυτούπου θα πάρει το δρόμο για το τυπογραφείο. Τα βιβλία που κυκλοφορούν στην αγοράείναι αυτά που ξεχώρισαν από τη στίβα των χειρογράφων που υπάρχουν στους εκ-δοτικούς οίκους. Ο Φλούσερ γράφει χαρακτηριστικά αναφερόμενος στο ρόλο τουεκδότη: «Ο εκδότης είναι ένα πλέγμα βουτηγμένο στο ρεύμα του κειμένου, που κα-θήκον του είναι να στρώσει το δρόμο προς το τυπογραφείο για τα περισσότερα κεί-μενα».13Η επιλογή των κειμένων γίνεται σύμφωνα με τα κριτήρια που έχει θέσει ο εκδό-της. Τα κριτήρια αυτά ποικίλουν και έχουν να κάνουν με το προφίλ που έχει ο κάθεεκδοτικός οίκος. Συνήθως όμως η επιλογή ενός βιβλίου γίνεται με άξονα την πρω-τοτυπία του έργου, την αρτιότητα της γραφής του συγγραφέα, το αν το βιβλίο θακαλύψει ένα κενό στην αγορά του είδους στο οποίο ανήκει και φυσικά εάν θα έχει

1113 Vilém Flusser, ό.π., σ. 66.

εμπορική επιτυχία. Οι εκδοτικές προτάσεις φτάνουν στο γραφείο του εκδότη είτεαπευθείας από τους συγγραφείς, είτε μέσω συνεργατών του εκδότη. Οι συνεργάτεςαυτοί μπορεί να είναι άνθρωποι που έχουν ξανασυνεργαστεί με τον εκδότη για τηνπαραγωγή κάποιου τίτλου, δηλαδή είτε συγγραφείς είτε μεταφραστές. Στην περί-πτωση κυρίως των μεταφρασμένων έργων, υπάρχουν επίσης άνθρωποι των οποίωνη δουλειά είναι να διαβάζουν βιβλία που έχουν κυκλοφορήσει στο εξωτερικό και ναπροτείνουν κάποια από αυτά στον εκδότη. Στις προτάσεις αυτές βέβαια λαμβάνεταιυπόψη ο χώρος στον οποίο κινείται ο κάθε εκδότης. Οι εκδοτικοί οίκοι δεν καλύ-πτουν απαραίτητα όλα τα είδη των βιβλίων. Υπάρχουν εκδοτικοί οίκοι που είναιπροσανατολισμένοι στην ποίηση και επιμένως εκδίδουν αποκλειστικά ποιητικέςσυλλογές, άλλοι στην πεζογραφία, άλλοι στα επιστημονικά βιβλία κ.ο.κ.Εφόσον επιλεγεί ο προς έκδοση τίτλος, ο εκδότης φροντίζει ώστε το κείμενο νασελιδοποιηθεί, να διορθωθεί και να εκτυπωθεί. Οι εργασίες αυτές γίνονονται απόεξειδικευμένους ανθρώπους, αλλά ο εκδότης είναι αυτός που ορίζει τις προδιαγρα-φές. Για παράδειγμα, όσον αφορά τη σελιδοποίηση του σώματος του βιβλίου, ο εκ-δότης επιλέγει ποιες γραμματοσειρές και μέγεθος γραμμάτων θα χρησιμοποιηθούν,πως θα είναι οι τίτλοι των κεφαλαίων κ.τ.λ.

Τυπογραφική διόρθωση-επιμέλειαΗ δουλειά της τυπογραφικής διόρθωσης είναι εξαιρετικά σημαντική για την παρα-γωγή ενός βιβλίου. Ακόμα και αν ο συγγραφέας ή ο μεταφραστής είναι καλοί χρή-στες της γλώσσας, υπάρχουν πάντα λάθη τα οποία τους διαφεύγουν. Η δουλειά τουδιορθωτή συνίσταται στο να τα εντοπίζει και να τα διορθώνει. Τα λάθη αυτά μπο-ρεί να είναι λάθος χτύπημα μιας λέξης ή ενός γράμματος στον υπολογιστή, παρατο-νισμοί, ορθογραφικά, στίξης. Αρκετά συχνά όμως οι διορθωτές παίρνουν βιβλία ταοποία έχουν σοβαρότερα προβλήματα από τα τυπογραφικά λάθη, προβλήματα στησύνταξη που καθιστούν το κείμενο δυσνόητο, λάθος απόδοση των όρων, ανακρί-12

Antony Caro, Open Secret

βειες όσον αφορά τα πραγματολογικά στοιχεία. Σε αυτή την περίπτωση η τυπο-γραφική διόρθωση δεν αρκεί και πρέπει το κείμενο να περάσει από επιμέλεια. Η επι-μέλεια του κειμένου είναι μια εξαιρετικά απαιτητική δουλειά. Ο επιμελητής οφείλεινα διορθώσει το κείμενο προσέχοντας να μην αλλοιώσει το ύφος του συγγραφέα.Πρέπει επίσης να ανατρέχει διαρκώς σε πηγές, δηλαδή λεξικά, εγκυκλοπαίδιες,ακόμα και σε άλλα βιβλία για να διασταυρώσει την ακρίβεια των πραγματολογικώνστοιχείων.Μέρος της δουλειάς του διορθωτή είναι να προσέχει και την αισθητική του βι-βλίου. Κοιτάζει εάν υπάρχει ομοιομορφία στους τίτλους των κεφαλαίων, στη στοί-χιση των αράδων, στις αποστάσεις μεταξύ παραγράφων κ.ο.κ. Ενα συνηθισμένολάθος στο σχεδιασμό ενός βιβλίου είναι οι λεγόμενες κουτσές ή ορφανές αράδες. Ηκουτσή αράδα είναι η πρώτη ή τελευταία αράδα μιας παραγράφου η οποία βρίσκε-ται μόνη της στην αρχή ή στο τέλος της σελίδας.Ο διορθωτής πρέπει να είναι καλός γνώστης της γλώσσας και να παρακολουθείτις εξελίξεις της, να έχει επιμονή και υπομονή και να είναι υποψιασμένος για το πουμπορεί να κρύβεται το λάθος.Ενα βιβλίο πριν εκτυπωθεί περνά συνήθως δύο με τρεις φορές από τον διορθωτή.Κατά την πρώτη διόρθωση, διορθώνονται τα περισσότερα λάθη του βιβλίου και ταπιο σοβαρά. Η δεύτερη και η Τρίτη έχουν τον ρόλο της επανεξέτασης, δηλαδή εξε-τάζεται εάν έχουν περαστεί οι διορθώσεις στο κείμενο από τον γραφίστα, εντοπί-ζονται λάθη που δεν τα είχε δει ο διορθωτής στην πρώτη διόρθωση και δίνεταιέμφαση στο σωστό συλλαβισμό των λέξεων.

ΣελιδοποίησηΗ διαδικασία της σελιδοποίησης είναι αυτή που διαμορφώνει την αισθητική τουβιβλίου. Οπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο εκδότης είναι αυτός που ορίζει τιςαισθητικές προδιαγραφές τόσο του σώματος όσο και του εξωφύλλου, σεσυνεργασία με τον γραφίστα. Το αποτέλεσμα της σελιδοποίησης είναι το βιβλίο ναείναι ευανάγνωστο, και λειτουργικό. Δίνεται προσοχή στην επιλογή τηςγραμματοσειράς και του μεγέθους των γραμμάτων, στα περιθώρια, στη μορφή πουθα έχουν τα περιεχόμενα, οι τίτλοι, οι κεφαλίδες και η σελιδαρίθμηση. Οι χαρακτήρες13

Francesco Clemente, The Departure of the argonaut

πρέπει να είναι ευανάγνωστοι έτσι ώστε να μην κουράζεται το μάτι, η μορφή τουκειμένου, δηλαδή η οριζόντια και κατακόρυφη στοίχιση στη σελίδα, οι ενότητες, τακεφάλαια, οι τίτλοι των υποκεφαλαίων πρέπει να έχουν μια αισθητική ενότητα. Ταπαραπάνω συνοψίζουν τις βασικές αρχές του σχεδιασμού του σώματος του βιβλίου,δεν είναι όμως με κανένα τρόπο δεσμευτικά. Υπάρχουν βιβλία που ανατρέπουντελείως αυτές τις αρχές και που έχουν πολλά και διαφορετικά στιλ, άλλωστε έναπολύ βασικό στοιχείο που πρέπει να λαμβάνεται υπόψη είναι το είδος και το θέματου βιβλίου, τα οποία υπαγορεύουν και το στιλ της σελιδοποίησης. Στο σχεδιασμότων δοκιμίων για παράδειγμα, δίνεται μεγαλύτερη έμφαση στο κείμενο, έτσι ώστεη ανάγνωση να είναι ξεκούραστη και τα περιθώρια μεγάλα για να μπορεί κανείς νακρατά σημειώσεις. Τα παιδικά βιβλία έχουν συνήθως μεγάλα γράμματα, η απόστασηανάμεσα στις αράδες, το διάστιχο δηλαδή, είναι αραιωμένο και είναι τετράχρωμακαθώς υπάρχει εικονογράφηση.Ο σχεδιασμός του εξωφύλλου συνήθως περιλαμβάνει ένα εικαστικό μέρος και ταστοιχεία του βιβλίου. Ανάλογα με το αν ο εκδοτικός οίκος έχει σειρές, δίνεταιπροσοχή στην ομοιομορφία των γραμματοσειρών στα βιβλία που ανήκουν στην ίδιασειρά, στο χώρο που καταλαμβάνουν τα στοιχεία του βιβλίου και στο χώρο πουκαταλαμβάνει το εικαστικό μέρος, έτσι ώστε να μην δημιουργείται ανορθογραφίαμεταξύ των βιβλίων της ίδιας σειράς. Επίσης επιλέγεται το είδος του χαρτίου πουθα έχει το εξώφυλλο· αν θα είναι δετό, δηλαδή αν θα έχει σκληρό χαρτόνι, ή αν θαείναι άδετο, δηλαδή με μαλακό χαρτί. Πολύ συχνά το εξώφυλλο μαρτυρεί τηνταυτότητα του εκδοτικού οίκου.Η ανάπτυξη των γραφικών τεχνών κυρίως μέσω των ηλεκτρονικών υπολογιστώνπρόσφερε πάρα πολλές επιλογές στο σχεδιασμό ενός βιβλίου.14

Anish Kapoor, Wound

Εκτύπωση και βιβλιοδεσίαΣτην τυπογραφία το χαρτί χρησιμοποιείται σε φύλλα. Στην κάθε επιφάνεια τουτυπογραφικού φύλλου τυπώνονται συνήθως 4, 8 ή 16 σελίδες ενός βιβλίου. Αφούτυπωθεί το φύλλο και από τις δύο πλευρές, διπλώνεται στα 2, στα 4 ή στα 8,ανάλογα με το μέγεθος του βιβλίου. Ετσι το σελιδοποιημένο κείμενο πριν από τηνεκτύπωση πρέπει να μονταριστεί ώστε να βγει σε τυπογραφικά φύλλα. Τοσυνηθέστερο τυπογραφικό φύλλο είναι αυτό που περιέχει 16 σελίδες, το φύλλοδηλαδή έχει διπλωθεί 8 φορές, και λέγεται δεκαεξασέλιδο. Η πλειονότητα τωνβιβλίων σήμερα, τυπώνεται στα πιεστήρια όφσετ. Μετά το μοντάζ παράγεται τοφιλμ, το οποίο θα φωτογραφηθεί πάνω στον τσίγκο. Ο τσίγκος είναι μια μεταλικήεπιφάνεια πάνω στην οποία αποτυπώνονται τα κείμενα και οι φωτογραφίες εάνυπάρχουν. Ο,τι είναι γραμμένο πάνω στον τσίγκο, θα εκτυπωθεί, τα λευκά σημείατου τσίγκου είναι αυτά πάνω στα οποία δεν πιάνει το μελάνι. Στην όφσετ μηχανή οτσίγκος φορτώνεται, προσαρμόζεται σε έναν κύλινδρο και από εκεί αποτυπώνεταισε ένα δεύτερο κύλινδρο από καουτσούκ, για να τυπωθεί τελικά στο χαρτί. Αν τοβιβλίο που θα τυπωθεί είναι μαυρόασπρο στη μηχανή φορτώνεται το μαύρο μελάνι.Αν το βιβλίο είναι πολύχρωμο, η διαδικασία διαφοροποιείται ως προς την παραγωγήτων φιλμ και των τσίγκων. Στην τυπογραφία για να επιτευχθεί η πολυχρωμία,χρησιμοποιείται μια χρωματική βάση τεσσάρων χρωμάτων κυανό, ματζέντα, κίτρινοκαι μαύρο (CMYK). Η μείξη των τεσσάρων αυτών χρωμάτων δίνει την πολυχρωμίατων εντύπων, την τετραχρωμία όπως λέγεται στην τυπογραφία.Τα τυπωμένα δεκαεξασέλιδα αφή-νονται για λίγο για να στεγνώσει τομελάνι. Παλαιότερα αυτή η διαδικασίαήταν χρονοβόρα, σήμερα όμως τοτυπογραφικό μελάνι στεγνώνει πολύ πιογρήγορα. Παρόλα αυτά όμως, ατμο-σφαιρικοί παράγοντες όπως η υγρασίαμπορεί να δυσκολέψουν πολύ το έργοτου τυπογράφου.Μετά το τυπογραφείο το βιβλίο δενέχει πάρει ακόμα την τελική του μορφή,αυτό θα γίνει στο βιβλιοδετίο. Τα τυπογραφικά φορτώνονται στις διπλωτικέςμηχανές όπου διπλώνονται ανά δεκαεξασέλιδο. Η επόμενη διαδικασία είναι τοξάκρισμα. Το φύλλο χαρτιού που τυπώνεται έχει μέγεθος 58Χ86 εκατοστά ή 70Χ100εκατοστά ανάλογα με το σχήμα του βιβλίου που θα εκτυπωθεί. Για παράδειγμα, έναβιβλίο σχήματος 14Χ21 εκατοστών, θα τυπωθεί σε χαρτί μεγέθους 58Χ86. Με τοξάκρισμα φεύγει το χαρτί που περισεύει και έτσι το βιβλίο έρχεται στο σωστό τουμέγεθος. Μετά το ξάκρισμα τα φύλλα μπαίνουν στη συνθετική μηχανή, όπουμπαίνουν στην σειρά τα τυπογραφικά. Στη συνέχεια τα διπλωμένα και ξακρισμένατυπογραφικά πρέπει να ενωθούν ώστε να σχηματίσουν το σώμα του βιβλίου και νακοληθεί το εξώφυλλο. Η ένωση αυτή εξασφαλίζει και τη μακροβιότητα του βιβλίου.Για την ένωση μπορεί να χρησιμοποιηθεί είτε ειδική κόλλα, είτε ράψιμο με κλωστή.Το ιδανικό όμως είναι να γίνουν και τα δύο. Ενα ραφτό και κολητό βιβλίο θακρατήσει για πολύ καιρό τις σελίδες του ενωμένες. 15

Isamu Nogushi, 18 Drawings, 18 Photograohs

ΤΑ ΜΕΡΗ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ

Το εξώφυλλοΤο εξώφυλλο είναι αυτό που προστατεύει το σώμα του βιβλίου. Ανάλογα με το είδοςκαι τη χρήση του βιβλίου τα εξώφυλλα μπορεί να έχουν μαλακό ή σκληρό χαρτόνι,πανί ή δέρμα. Σκληρόδετα συνήθως είναι τα λεξικά, καθώς είναι μεγάλα σε όγκο καισε σχήμα. Τα πανόδετα και τα δερματόδετα βιβλία είναι πολύ πιο ωραία ωςαποτέλεσμα, αλλά το κόστος τους είναι τόσο μεγάλο που οι εκδότες συνήθως τααποφεύγουν, για αυτό το λόγο τα βρίσκουμε κυρίως σε πολύ ειδικές εκδόσεις. Ταπερισσότερα εξώφυλλα των βιβλίων είναι από μαλακό και σκληρό χαρτόνι, καθώςόμως και το χαρτόνι είναι ένα υλικό που μπορεί να φθαρεί εύκολα, τα περισσότεραεξώφυλλα περνάνε από πλαστικοποίηση. Τοποθετείται δηλαδή, πάνω από τοεξώφυλλο μια λεπτή ζελατίνα, η οποία κολιέται στο εξώφυλλο και το προστατεύειαπό τη φθορά. Το είδος της πλαστικοποίησης εξαρτάται από το αισθητικόαποτέλεσμα που θέλει ο εκδότης να δώσει στο βιβλίο. Οι συνηθέστερες είναι η ματκαι η γυαλιστερή.Το εξώφυλλο πέρα από προστασία του βιβλίου είναι και αυτό που δίνει στοναναγνώστη τις βασικές πληροφορίες για το βιβλίο. Στα εξώφυλλα πρέπει νααναγράφεται το όνομα του συγγραφέα ή του επιμελητή, ο τίτλος και ο υπότιτλοςτου βιβλίου, εφόσον υπάρχει, αν πρόκειται για μεταφρασμένη έκδοση, το όνομα τουμεταφραστή, το όνομα του εικονογράφου (εάν υπάρχει εικονογράφηση), τολογότυπο του εκδοτικού οίκου και αν το βιβλίο ανήκει σε κάποια σειρά, τότε τοόνομα της σειράς και η αρίθμηση του βιβλίου στη σειρά.Στη ράχη του εξωφύλλου αναγράφεται πάλι ο τίτλος του έργου και το όνομα τουσυγγραφέα ή επιμελητή και το λογότυπο του εκδοτικού οίκου. Αυτό διευκολύνειτην αναζήτηση ενός βιβλίου στο ράφι.Στο οπισθόφυλλο υπάρχει συνήθως ένα μικρό κατατοπιστικό κείμενο σχετικό μετο περιεχόμενο του βιβλίου, αποσπάσματα από κάποια δημοσίευση στον τύποσχετική με το βιβλίο και ο ISBN (Διεθνής μοναδικός αριθμός βιβλίου), ένας 13ψή-φιος αριθμός, ξεχωριστός για κάθε τίτλο και έκδοση του κάθε εκδότη. Τον ISBN τονπρομηθεύονται οι εκδότες από την Εθνική Βιβλιοθήκη.Υπάρχουν εξώφυλλα στα οποία το χαρτόνι που περισσεύει δεξιά και αριστερά,δεν κόβεται αλλά τσακίζεται και διπλώνει προς τα μέσα. Αυτά τα τμήματα ονομά-ζονται αυτιά. Τα αυτιά δίνουν μεγαλύτερη σταθερότητα σε ένα βιβλίο και μπορούν16

να περιέχουν πληροφορίες όπως, το βιογραφικό του συγγραφέα, ή τον δημιουργότου εικαστικού του εξωφύλλου.Σε κάποια βιβλία υπάρχει ένα χαρτί που τυλίγει το εξώφυλλο, αυτή είναι η κου-βερτούρα. Ο ρόλος της είναι προστατευτικός και διακοσμητικός.Τα πρωτοσέλιδαΤα πρωτοσέλιδα είναι εκείνες οι σελίδες του βιβλίου που προηγούνται του βασικούκειμένου. Είναι οι σελίδες που αναγράφουν τα βιβλιογραφικά στοιχεία του βιβλίου,τα στοιχεία της ταυτότητάς του και τα περιεχόμενα. Τα πρωτοσέλιδα δεν είναι ίδιασε όλα τα βιβλία, αλλά αποτελούν δείγμα για το αν το βιβλίο έχει γίνει με ιδιαίτερηφροντίδα από την μεριά των εκδοτών. Σε ένα φροντισμένο βιβλίο τα πρωτοσέλιδαέχουν την ακόλουθη μορφή.Η πρώτη και η δεύτερη σελίδα είναι λευκές. Η τρίτη σελίδα είναι ο ψευδότιτλος,σε αυτή αναγράφεται μόνο ο τίτλος του βιβλίου ή και το όνομα και η αρίθμηση τηςσειράς. Τα στοιχεία αυτά τοποθετούνται συνήθως στην κορυφή της σελίδας. Η τέ-ταρτη σελίδα είναι αυτή της ταυτότητας. Στη σελίδα αυτή αναγράφονται τα στοιχείατου εκδοτικού οίκου, τα ονόματα των συντελεστών της έκδοσης (διόρθωση, σελι-δοποίηση, εκτύπωση, βιβλιοδεσία κ.τ.λ.), ο ISBN, και οι κάτοχοι του Copyright, δη-λαδή οι κάτοχοι εκμετάλλευσης των πνευματικών δικαιωμάτων.Η πέμπτη σελίδα, είναι η σελίδα του τίτλου. Εδώ βρίσκουμε το όνομα του συγγρα-φέα ή του επιμελητή, τον τίτλο και τον υπότιτλο του βιβλίου, το όνομα του μεταφρα-στή, του εικονογράφου, τον τόπο και τον χρόνο έκδοσης του βιβλίου, τον αριθμό τηςέκδοσης, καθώς και το όνομα του εκδοτικού οίκου, τα βιβλιογραφικά στοιχεία δη-λαδή. Σε ορισμένα βιβλία τα παραπάνω στοιχεία γράφονται στον κολοφώνα.Μετά τα βιβλιογραφικά στοιχεία και τα στοιχεία της ταυτότητας, ακολουθούν ταπεριεχόμενα του βιβλίου. Βρίσκονται συνήθως στην έκτη σελίδα και αποτελούνταιαπό τους τίτλους των κεφαλαίων και των υποκεφαλαίων και την αντίστοιχη σελίδαστην οποία βρίσκονται μέσα στο βιβλίο.Το κύριο μέρος του βιβλίουΤο κύριο μέρος του βιβλίου διαφοροποιείται ανάλογα με το είδος του και τη μορφήπου του έχει δώσει ο συγγραφέας. Mπορούμε ωστόσο να ξεχωρίσουμε τα παρακάτωσημεία:Πρόλογος: Ο πρόλογος γράφεται είται από τον συγγραφέα είτε από κάποιον άλλο,πρόκειται για ένα κείμενο που εξηγεί τον τρόπο με τον οποίο εργάστηκε ο συγγρα-φέας. Πρόλογο μπορεί να γράψει και ο εκδότης, αναφερόμενος στη σημασία του βι-βλίου και στην επιλογή του να το εκδόσει.Εισαγωγή: Την εισαγωγή την γράφει ο συγγραφέας και ουσιαστικά εξηγεί το πε-ριεχόμενο του βιβλίου. Η εισαγωγή σε αντίθεση με τον πρόλογο αποτελεί συστα-τικό μέρος του κυρίως κειμένου.

17

Κυρίως κείμενο: Το κείμενο μπορεί να είναι ενιαίο ή να είναι χωρισμένο σε κεφά-λαια. Το κάθε κεφάλαιο αποτελεί μια νοηματική ενότητα. Μπορούν επίσης να υπάρ-χουν και υποκεφάλαια, δηλαδή μικρότερες νοηματικές ενότητες.Σημειώσεις: Οι σημειώσεις γράφονται είτε από τον συγγραφέα, είτε από τον με-ταφραστή, είτε από τον επιμελητή. Οι σημειώσεις του συγγραφέα μπορεί να είναι βι-βλιογραφικού περιεχομένου, να δηλώνουν δηλαδή την πηγή από την οποία άντλησετις πληροφορίες που παραθέτει στο κείμενο. Υπάρχουν όμως και οι επεξηγηματικέςσημειώσεις.Ο συγγραφέας δηλαδή, ήθελε να αναλύσει κάτι ή να παραθέσει κάποιαπαραπάνω πληροφορία χωρίς να παρέμβει στη ροή του κειμένου του. Οι σημειώσειςτου μεταφραστή και του επιμελητή είναι επεξηγηματικές ως προς την απόδοση τωνόρων, ή σημείων του κειμένου.Βιβλιογραφία: Τη βιβλιογραφία τη συναντάμε στα επιστημονικά κείμενα, στα δο-κίμια. Πρόκειται για τον κατάλογο των βιβλίων που χρησιμοποίησε ο συγγραφέαςγια να γράψει το βιβλίο. Είναι απαραίτητη στη συγγραφή ενός επιστημονικού έργου

γιατί του προσδίδει εγγυρότητα και είναι χρήσιμη στον αναγνώστη γιατί του πα-ραθέτει άλλα βιβλία σχετικά με το θέμα που διαβάζει.Ευρετήριο (index): Τα ευρετήρια χωρίζονται σε δύο κατηγορίες ονομάτων (indexnominum, όπως είναι η λατινική του ονομασία) και όρων (index rerum). Πρόκειταιγια καταλόγους ονομάτων ή όρων με την σελίδα στην οποία απαντώνται μέσα στοκείμενο. Αποτελούν πολύ χρήσιμα εργαλεία για τον αναγνώστη.Παραρτήματα: Στα παραρτήματα συγκεντρώνονται κείμενα, πίνακες ή όποιεςάλλες πληροφορίες θεωρεί ο συγγραφέας ότι πρέπει να υπάρχουν στο έργο του καιτα οποία δεν μπορούν να παρεμβληθούν στο κείμενο.Κεφαλίδες και σελιδαρίθμηση: Η κεφαλίδα είναι μια μικρή σε μέγεθος αράδα πουβρίσκεται στην κορυφή της σελίδας πάνω από το κείμενο. Στις κεφαλίδες βοηθούντον αναγνώστη να παρακολουθεί σε ποιο σημείο του βιβλίου βρίσκεται. Οι κεφαλί-δες που βρίσκονται στις αριστερές σελίδες του βιβλίου γράφουν συνήθως το όνοματου συγγραφέα, ενώ αυτές που βρίσκονται στις δεξιές τον τίτλο του βιβλίου. Στηνπερίπτωση που το βιβλίο έχει κεφάλαια, στις αριστερές σελίδες γράφεται ο τίτλοςτου βιβλίου και στις δεξιές ο τίτλος του κεφαλαίου.Η σελιδαρίθμηση του βιβλίου μπορεί να γραφτεί είτε στις κεφαλίδες είτε σε κά-ποιο άλλο μέρος της σελίδας έξω από το κείμενο.18

Damien Hirst, New Religion

ΠΕΡΙΓΡΑΦΗ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΒΙΝΤΕΟ

Τίτλος: Κουτσές αράδες. Η παραγωγή του βιβλίουΜορφή:DVDΔιάρκεια: 23:35:09Το εκπαιδευτικό βίντεο κουτσές αράδες αποτελεί μια προσπάθεια γνωριμίας τωνμαθητών με το βιβλίο και ειδικότερα με την διαδικασία της παραγωγής ενός βιβλίουαπό τον εκδότη μέχρι τα χέρια του αναγνώστη.Το βιβλίο για τους μαθητές συχνά συνδέεται με την υποχρέωση απέναντι στο σχο-λείο και φορτίζεται με το άγχος της σχολικής επίδοσης. Ο στόχος αυτού του βίντεοείναι να παρουσιάσει τη διαδικασία παραγωγής ενός βιβλίου και τους ανθρώπουςπου εμπλέκονται σε αυτή. Θέλει να δείξει ότι για το κάθε στάδιο της παραγωγήςαπασχολούνται πολλές διαφορετικές ειδικότητες και ότι όλες αυτές ασχολούνταιμε ιδιαίτερη φροντίδα για την παρουσίαση ενός άρτιου αποτελέσματος.Το βίντεο είναι χωρισμένο σε πέντε ενότητες, όπου η κάθε μία είναι αφιερωμένησε έναν κρίκο της αλυσίδας παραγωγής.Η πρώτη ενότητα είναι αφερωμένη στον εκδότη, τον μεσάζοντα ανάμεσα στονσυγγραφέα και τον αναγνώστη. Μέσα από συνέντευξη ενός γνωστού εκδότη επι-χειρείται η ανάδειξη του ρόλου του ως πλέον σημαντικού στην επιλογή και δημοσί-ευση ενός βιβλίου, καθώς και επιχειρισιακή δομή ενός εκδοτικού οίκου.Η δεύτερη ενότητα αφορά το αισθητικό μέρος του βιβλίου, δηλαδή τη σελιδο-ποίηση του σώματος και του εξωφύλλου. Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται η σπου-δαιότητα της αισθητικής προσέγγισης στη σελιδοποίηση του σώματος και τουεξωφύλλου ενός βιβλίου ανάλογα με το είδος του ή το θέμα του.Η τρίτη ενότητα αφορά τα λειτουργικά μέρη ενός βιβλίου και τα στοιχεία τηςταυτότητάς του. Αναδεικνύεται η σημασία των πρωτοσέλιδων ενός βιβλίου, των σε-λίδων που αναγράφουν τα στοιχεία του εκδοτικού οίκου, τους ανθρώπους που δού-λεψαν για το συγκεκριμένο βιβλίο καθώς και τον κάτοχο εκμετάλευσης τωνπνευματικών δικαιωμάτων. Αναφέρονται επίσης τα στοιχεία που αναγράφονταιστο εξώφυλλο και που βοηθούν στην αναζήτηση ενός τίτλου.Στην τέταρτη ενότητα παρουσιάζεται μια πολύ σημαντική και συχνά παραγνω-ρισμένη ειδικότητα, αυτή του διορθωτή/επιμελητή. Η ενότητα αυτή στηρίζεται κυ-ρίως σε συνέντευξη, όπου η διορθώτρια μιλά για τις ιδιαιτερότητες και δυσκολίες19

της δουλειάς της, για τα εργαλεία που χρησιμοποιεί και εξηγεί γιατί είναι απαραί-τητη η διόρθωση των βιβλίων.Στην Πέμπτη ενότητα παρουσιάζονται οι τρέχουσες κυρίαρχες τεχνικές εκτύπω-σης και τη βιβλιοδεσίας. Δίνεται έμφαση στον βιομηχανοποιημένο τρόπο παραγω-γής των βιβλίων, τονίζοντας έτσι ότι το βιβλίο εκτός από πολιστικό προϊόν είναι καιένα εμπόρευμα που υπακούει στους νόμους της αγοράς και άρα στην ανάγκη γιαγρήγορη παραγωγή.

20

Louise Bourgeois, Ode a ma mere

ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗ

To εκπαιδευτικό βίντεο κουτσές αράδες μπορεί να αποτελέσει αφορμή για το συν-δυασμό διαφόρων προσεγγίσεων στη ιστορία των βιβλίων και της τυπογραφίας. Οιπροσεγγίσεις αυτές συμπεριλαμβάνουν την ιστορία της τυπογραφίας ως ιστορίατης τεχνολογίας, την ιστορία της τέχνης, την ιστορία της εξέλιξης των επιστημών,την ιστορία της οικονομίας και τέλος τον τρόπο με τον οποίο ψάχνουμε βιβλία σε μιαβιβλιοθήκη και πως κάνουμε βιβλιογραφικές παραπομπές. Ακολουθούν μερικές εν-δεικτικές προτάσεις για τη χρήση του εκπαιδευτικού βίντεο στα μαθήμα της Τεχνο-λογίας, της Ιστορίας, των Εικαστικών και της Νέα Ελληνικής Γλώσσας τουΓυμνασίου.Μάθημα Τεχνολογίας Α΄ ΓυμνασίουΗ επικουρική χρήση του εκπαιδευτικού βίντεο στο μάθημα της Τεχνολογίας μπορείνα καλύψει τους παρακάτων άξονες γνωστικού περιεχομένου:• Σχέσεις μεταξύ των τεχνολογιών και διασύνδεση της τεχνολογίας με άλλουςερευνητικούς τομείς• Επιλογή και χρήση τεχνολογιών της παραγωγικής διαδικασίαςΜε αφορμή κυρίως την ενότητα που αναφέρεται στην εκτύπωση και τη βιβλιο-δεσία, οι μαθητές μπορούν να ερευνήσουν την ιστορική εξέλιξη των τεχνολογιώνπου έχουν χρησιμοποιηθεί για την παραγωγή των βιβλίων. Ειδικότερα μπορούν ναμελετήσουν συγκριτικά τις παραδοσιακές και σύγχρονες τεχνολογίες εκτύπωσηςκαι βιβλιοδεσίας σε σχέση με το αποτέλεσμα που έχουν στην παραγωγή και στηνοικονομία.Μέσω της ενότητας που αφορά τη σελιδοποίηση οι μαθητές μπορούν να διαμορ-φώσουν σαφή αντίληψη για το ρόλο που παίζουν οι ηλεκτρονικοί υπολογιστές καιη ψηφιακή τεχνολογία εν γένει στην παραγωγή των βιβλίων.Προτεινόμενες δραστηριότητες• Ο εκπαιδευτικός μπορεί να οργανώσει επισκέψεις σε ατελιέ γραφικών τεχνών,καθώς και σε παραδοσιακά και σύγχρονα τυπογραφεία και βιβλιοδετία.• Οι μαθητές μπορούν να επιλέξουν ένα κείμενο της αρεσκείας τους και να το σε-λιδοποιήσουν στον ηλεκτρονικό υπολογιστή.

21

Μάθημα Ιστορίας, Β’ ΓυμνασίουΣτο μάθημα ιστορίας, οι μαθητές μπορούν να ερευνήσουν:• την εξέλιξη της γραφής από την αρχαιότητα έως και τα πρώτα χρόνια της τυ-πογραφίας.• τους παράγοντες που ευνόησαν την ανάπτυξη της τυπογραφίας στη Δυτική Ευ-ρώπη.• τη σχέση ανάμεσα στην τυπογραφία και τη διάδοση των επιστημών.• που τυπώθηκαν τα πρώτα ελληνικά βιβλία και γιατί, καθώς και τα είδη των βι-βλίων που τυπώνονταν.Προτεινόμενες δραστηριότητες• Να συγκροτηθούν ομάδες μαθητών και η κάθε ομάδα να αναλάβει να παρου-σιάσει στην τάξη τους τρόπους διάδοσης των βιβλίων κατά τις διάφορες περιόδουςτης σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.• Οι μαθητές να ερευνήσουν την παρουσία των βιβλίων που απευθύνονταν σεπαιδιά κατά τις διάφορες περιόδους της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας.Μάθημα Ελληνικής ΓλώσσαςΣτο μάθημα της ελληνικής γλώσσας το βίντεο και ειδικότερα η ενότητα πουαφορά την τυπογραφική διόρθωση και επιμέλεια των κειμένων, μπορεί να συνει-σφέρει στην επίτευξη των παρακάτων στόχων του αναλυτικού προγράμματος.• Να εκτιμήσουν οι μαθητές τη σημασία της γλώσσας ως βασικού φορέα της έκ-φρασης του κάθε λαού.• να εκτιμήσουν την πολιτιστική τους παράδοση, της οποίας βασικό στοιχείο καιφορέας είναι η γλώσσα.• να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τα δομικά και γραμματικά στοιχεία της νε-οελληνικής γλώσσας στον προτασιακό και τον κειμενικό λόγο ώστε να κατανοούνκαι να αιτιολογούν τις τυχόν παρεκκλίσεις ή ανατροπές των παραπάνω στοιχείων.• να αναγνωρίζουν τις διάφορες κειμενικές μορφές και να τις χρησιμοποιούν κα-τάλληλα.• να εξοικειωθούν με τους χώρους των βιβλιοθηκών και γενικά των κέντρων πλη-ροφόρησης και τεκμηρίωσης, από όπου μπορούν να αντλούν τις απαραίτητες γιακάθε περίπτωση πληροφορίες.• να εξοικειωθούν με τη χρήση των λεξικών και την άντληση πληροφοριών.Προτεινόμενες δραστηριότητες• Οι μαθητές μπορούν να αξιολογήσουν ένα κεφάλαιο από κάποιο βιβλίο ως προςτην εμφάνιση λαθών γραμματικής, συντακτικού, να εντοπίσουν και να ελέγξουν ταπραγματολογικά στοιχεία.• οι μαθητές μπορούν να χωριστούν σε ομάδες και η κάθε ομάδα να αναλάβει ναγράψει ένα κείμενο με κοινό θέμα για όλες τις ομάδες. Κάθε ομάδα θα μπορεί να επι-λέξει το είδος του κειμένου και το κοινό στο οποίο απευθύνεται. Με την ολοκλή-ρωση των εργασιών, θα γίνει ομαδική συζήτηση και αξιολόγηση των κειμένων ωςπρος το ύφος.• οι μαθητές μπορούν να διαλέξουν ένα βιβλίο και να μελετήσουν τη δομή τουκειμένου ως προς τον επιμερισμό των κεφαλαίων και τη νοηματική τους ενότητα.22

• ο εκπαιδευτικός μπορεί να οργανώσει επίσκεψη σε βιβλιοθήκη, όπου η μαθητέςθα αναζητήσουν βιβλία που τους έχει προτείνει ώστε να συλλέξουν στοιχεία για τησυγγραφή ενός κειμένου.Μάθημα ΕικαστικώνΣτο μάθημα των Εικαστικών το εκπαιδευτικό βίντεο μπορεί να αξιοποιηθεί ως προςτις μορφές των εφαρμοσμένων τεχνών και συγκεκριμένα ως προς τη γραφιστική.Ειδικότερα οι μαθητές μπορούν να• κατανοήσουν τη σημασία στο σχεδιασμό ενός εντύπου• κατανοήσουν τη σημασία στο σχεδιασμό του εξωφύλλου• μελετήσουν τις δυνατότητες που παρέχει η ψηφιακή τεχνολογία στις εφαρμο-σμένες τέχνεςΠροτεινόμενες δραστηριότητες• Οι μαθητές μπορούν να σχεδιάσουν το στήσιμο ενός κειμένου, επιλέγοντας οιίδιοι τις γραμματοσειρές, τα μεγέθη των χαρακτήρων και την εικονογράφηση. Στησυνέχεια μπορεί να γίνει αξιολόγηση του αποτελέσματος ως προς το αισθητικό απο-τέλεσμα και τη λειτουργικότητα.• Οι μαθητές μπορούν να προτείνουν και να σχεδιάσουν εξώφυλλα για βιβλία τηςαρεσκείας τους.

23Richard Tuttle, Not the point

ΓΛΩΣΣΑΡΙ

Αυτιά Τα άκρα των εξωφύλλων που γυρίζουν προς τα μέσα αντί να κοπούν στις δια-στάσεις των φύλλων του βιβλίου.CMYK Τα τέσσερα χρώματα για τετράχρωμη εκτύπωση. (C = κυναό, M = ματζέντα, Y= κίτρινο, K = μαύρο)Copyright Ο κάτοχος εκμετάλλευσης των πνευματικών δικαιωμάτωνISBN Διεθνής μοναδικός αριθμός για κάθε έκδοση κάθε τίτλου του εκδότηΚεφαλίδα Η αράδα στην κορυφή της σελίδας του σώματος όπου γράφεται ο τίτλοςτου βιβλίου ή του κεφαλαίου και το όνομα του συγγραφέα.Κολοφώνας Ενα μικρό κείμενο με τα στοιχεία της έκδοσης στην τελευταία σελίδα τουβιβλίουΚουβερτούρα Το φύλλο χαρτιού γύρω από το βιβλίο που τοποθετείται πάνω από τοεξώφυλλοΚουτσή (ή ορφανή) αράδα η πρώτη ή τελευταία αράδα μιας παραγράφου η οποία βρί-σκεται μόνη της στην αρχή ή στο τέλος της σελίδας.Ξάκρισμα Η διαδικασία κατά την οποία φεύγει το χαρτί που περισσεύει και το βιβλίοπαίρνει το σχήμα που του έχουμε ορίσειΟπισθόφυλλο Το πίσω μέρος του βιβλίουΟφσετ Σύστημα εκτύπωσης όπου χρησιμοποιείται η φωτογραφική τεχνική.Πλαστικοποίηση Η διαδικασία όπου κολιέται στο εξώφυλλο μια προστατευτική ζε-λατίναΠρωτοσέλιδα Οι πρώτες σελίδες του βιβλίου μέχρι και τα περιεχόμενα.Ράχη Το μέρος που ενώνει το μπροστινό και το πίσω μέρος του εξωφύλλου.Σελίδα ταυτότητας Η σελίδα όπου γράφονται τα στοιχεία του εκδοτικού οίκου, τωνσυντελεστών της έκδοσης, το Copyright και ο ISBN.Σελίδα τίτλου Η σελίδα όπου γράφεται ο τίτλος του βιβλίου, ο συγγραφέας ή ο επι-μελητής, ο μεταφραστής, ο εικονογράφος, η ημερονηνία και ο τόπος έκδοσηςκαι το όνομα του εκδοτικού οίκου.Σελιδοποίηση (layout) Ο σχεδιασμός του σώματος και του εξωφύλλου.Σώμα Το σύνολο των σελίδων του βιβλίουΤετραχρωμία Η ανάλυση των τεσσάρων χρωμάτων η μείξη των οποίων δίνει την πο-λυχρωμία των εντύπων.Τσίγκος Μια λεπτή μεταλική επιφάνεια πάνω στην οποία αποτυπώνεται το φιλμ.Τυπογραφικό φύλλο (ή δεκαεξασέλιδο) Φύλλο χαρτιού που περιέχει δεκαέξι σελίδες τουβιβλίου.Ψευδότιτλος Η τρίτη σελίδα του βιβλίου όπου αναγράφεται μόνο ο τίτλος.

24

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Β., Τυπογραφικόν κατάστημα εν Λονδίνω, κατά το 1839, Αθήνα 1993, ΜΙΕΤ.Barbier Frederic, Ιστορία του βιβλίου, Αθήνα 2002, ΜεταίχμιοBettley James (επιμ.), The Art of the Book. FromMedieval Manuscript to Graphic Novel, V&APublications, 2001.Eisenstein Elisabeth L., The printing press as an agent of change: communications and cul-tural transformations in early modern Europe, Κέιμπριτζ 1979, Cambrige UniversityPress.Febvre Lucien, Martin Henri-Jean, The Coming of the Book. The Impact of Printing 1450-1800,Λονδίνο και Νέα Υόρκη 1976, Verso.Flusser Vilém , Η γραφή. Εχει μέλλον το γράφειν, Αθήνα 2003: Ποταμός.Foot Mirjar M., Studies in the history of bookbinding, 1993, Scolar.Foster Elena, Watson Rowan, Blood on Paper, 2008: Ivory Press.Johns Adrian, The nature of the book: print and the knowledge in the making, Σικάγο 2000:University of Chicago Press.Κάσδαγλης Ε.Χ., Κεφαλληνός Γιάννης, Αλληλογραφία Κείμενα, Αθήνα 1991: ΜΙΕΤ.Ντελόπουλος Κυριάκος, Το βιβλίο των βιβλίων, Αθήνα 1984, Κέδρος.Μανουσαρίδης Χρίστος, «Από το χειρόγραφο στο έντυπο», Μνήμων 20, Αθήνα 1998.McLuhan Marsall, The Gutenberg Galaxy:The making of Typographic Man, Τορόντο 1962, Uni-versity of Toronto Press.Μήτσου Μαριλίζα, Η τέχνη του βιβλίου, Αθήνα 1995, ΜΙΕΤ.Παπαγεωργίου Γεωργία, Κλαίρη Μιτσοτάκη, Κείμενα 1969-1989. Μια στιγμή στην τυπογρα-φία, Αθήνα 2002, Καστανιώτης.Σπινκ Τζων, Τα παιδιά ως αναγνώστες, Αθήνα 1990: Καστανιώτης.Συλλογικό, Η χαρά της ανάγνωσης, Σύνδεσμος Εκδοτών Βιβλίουde Strata Filippo, Λίβελος κατά της τυπογραφίας, Αθήνα 2007: ΜΙΕΤ.Ong Walter, Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη, Ηράκλειο 2005: Πανεπιστημιακές Εκδό-σεις Κρήτης.White Carol Hagmann, «Φταίνε τα κείμενα;», Γραφή και αναγνωση. Για τη χρήση της γλώσ-σας στις επιστήμες. Τοπικά γ΄, Αθήνα 2001: ΕΜΕΑ.

25

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

VOICE OVER ΑΦΗΓΗΤΗΕισαγωγήΠερισσότερο από οποιαδήποτε άλλη επινόηση, η γραφή είναι εκείνη που έχειμετασχηματίσει την ανθρώπινη συνείδηση. Το βιβλίο είναι ο σιωπηλός χώρος μέσαστον οποίο τοποθετούνται οι ήχοι που αποτελούν τις λέξεις.ΕκδότηςΤα κείμενα που γράφονται είναι πολλά και οι συγγραφείς τους έχουν την ελπίδα ότιτο χειρόγραφό τους θα εκδοθεί. Γιατί ένα κείμενο είναι από μόνο του ατελές. Τοκείμενο παίρνει σημασία μόνο όταν το διαβάσει ο αναγνώστης».O εκδότης είναι ο μεσάζοντας ανάμεσα στο συγγραφέα και στον αναγνώστη. Τοτυπωμένο κείμενο είναι αποτέλεσμα μια χειραψίας ανάμεσα στον γράφοντα καιστον εκδότη· φέρει λοιπόν τα ίχνη και των δύο χεριών.ΣελιδοποίησηΜε τη σελιδοποίηση ορίζεται ο χώρος του βιβλίου. Οι λέξεις, τα κενά, οι παράγραφοικαι τα κεφάλαια παίρνουν τη θέση τους και δημιουργούν το χώρο της ανάγνωσης.Το layout του βιβλίου, δηλαδή το στήσιμο του κειμένου και των φωτογραφιών ανυπάρχουν μέσα στη σελίδα γίνεται με βάση τις αισθητικές επιλογές του εκδότη.Η επιλογή της γραμματοσειράς και του μεγέθους των χαρακτήρων γίνεται συνή-θως με τέτοιο τρόπο ώστε το κείμενο να είναι ξεκούραστο για τον αναγνώστη, αλλάκαι για οικονομία στο μέγεθος του βιβλίου.Πολύ συχνά το στιλ της σελιδοποίησης το υπαγορεύει το θέμα ή το είδος του βι-βλίου. Με διαφορετικό τρόπο θα σελιδοποιηθεί ένα δοκίμιο, μια ποιητική συλλογή,ένα παιδικό βιβλίο ή ένα βιβλίο τέχνης.Το εξώφυλλο ντύνει το σώμα του βιβλίου. Περιέχει πληροφορίες και αποτελεί τηνεξωτερική εμφάνιση του βιβλίου, αυτό που θα τραβήξει το μάτι του αναγνώστη στοβιβλιοπωλείο. Ο σχεδιασμός του εξωφύλλου διαμορφώνεται ανάλογα με το θέματου βιβλίου και κυρίως με την αισθητική προσέγγιση του κάθε εκδότη και πολύσυχνά μαρτυρεί την ταυτότητα του εκδοτικού οίκου.Η αγορά ενός βιβλίου συχνά επηρρεάζεται από το αισθητικό αποτέλεσμα τουεξωφύλλου.

26

ΤαυτότηταΤα βιβλία τόσο στο εξώφυλλο όσο και στο σώμα έχουν στοιχεία που βοηθούν τοναναγνώστη να τα αναζητά, να ανατρέχει σε αυτά και να τα διαβάζει. Στοιχεία δη-λαδή που δηλώνουν την ταυτότητά τους.Στο εξώφυλλο και στη ράχη του βιβλίου αναγράφεται το όνομα του συγγραφέαή του επιμελητή, ο τίτλος του βιβλίου, αν ανήκει σε κάποια σειρά τότε το όνομα τηςσειράς και η αρίθμηση του βιβλίου στη σειρά και το λογότυπο του εκδοτικού οίκου.Στο οπισθόφυλλο συνήθως υπάρχει ένα μικρό κείμενο που αναφέρεται στο περιε-χόμενο του βιβλίου και ο ISBN, ένας 13ψήφιος αριθμός ξεχωριστός για κάθε τίτλοή κάθε διαφορετική έκδοση του τίτλου του κάθε εκδότη.Ενα βιβλίο δεν είναι απαραίτητο να το διαβάζουμε από την αρχή μέχρι το τέλος.Μπορούμε να επιλέγουμε τα σημεία που μας ενδιαφέρουν πιο πολύ.Οι κεφαλίδες, τα περιεχόμενα, και η σελιδαρίθμηση, είναι τα σημεία αναφοράςενός βιβλίου που μας διευκολύνουν στην περιήγησή μας μέσα σε αυτό.Από τις πιο σημαντικές σελίδες ενός βιβλίου είναι αυτές που αναγράφουν τα στοι-χεία της ταυτότητάς του. Τα στοιχεία αυτά γράφονται είτε στα πρωτοσέλιδα είτεστον κολοφώνα, δίνουν πληροφορίες για τον κάτοχο εκμετάλλευσης των πνευμα-τικών δικαιωμάτων και για τους ανθρώπους που δούλεψαν ώστε το βιβλίο να πάρειτην τελική του μορφή.ΔιόρθωσηΚάθε κείμενο αποτελείται από γράμματα που συνθέτουν λέξεις. Οι λέξεις αποτελούννοήματα, αλλά αυτά τα νοήματα για να είναι σωστά κάποιος πρέπει να τα ελέγξει.Αυτή είναι η δουλειά του διορθωτή/επιμελητή.Εκτός από την τυπογραφική διόρθωση, τα προφανή ορθογραφικά λάθη και τηστίξη, διορθώνει επί της ουσίας το κείμενο, φροντίζοντας για την ορθοέπεια, τηνακρίβεια των πραγματολογικών στοιχείων.ΕκτύπωσηΠριν από την εμφάνιση του χαρτιού και της τυπογραφίας τα κείμενα σκαλίζοντανσε πλάκες, γράφονταν στο χέρι, είχαν περίτεχνα στολίδια και απευθύνονταν σεπεριορισμένο κοινό. Η τυπογραφία βοήθησε τη διάδοση του βιβλίου, το έκανε ένααγαθό προσιτό στο ευρύ κοινό.Σήμερα η παραγωγή του βιβλίου είναι κατά κύριο λόγο βιομηχανοποιημένη.Το σελιδοποιημένο κείμενο πρέπει να μονταριστεί και να γίνει φιλμ. Το μοντάζείτε γίνεται στο χέρι είτε ψηφιακά. Το φιλμ αποτυπώνεται πάνω στον τσίγκο, μιαμεταλική επιφάνεια πάνω στην οποία αποτυπώνονται τα κείμενα και οιφωτογραφίες. Ο,τι είναι γραμμένο πάνω στον τσίγκο θα εκτυπωθεί, τα λευκά σημείατου τσίγκου δεν πιάνουν μελάνι οπότε δεν θα εκτυπωθούν.Ο τσίγκος φορτώνεται στη μηχανή, όπου έχει φορτωθεί το χαρτί και το μαύρομελάνι αν το βιβλίο που θέλουμε να εκτυπώσουμε είναι μαυρόασπρο. Το κάθε φύλλοχαρτιού που τυπώνεται έχει 16 σελίδες του βιβλίου και ονομάζεται τυπογραφικό ήδεκαεξασέλιδο.

27

Η εκτύπωση πολύχρωμων βιβλίων ακολουθεί μια λίγο διαφορετική διαδικασία.Χρησιμοποιείται μια χρωματική βάση τεσσάρων χρωμάτων κυανό, ματζέντα, κί-τρινο και μαύρο, η μείξη των οποίων δίνει την πολυχρωμία των εντύπων, την τε-τραχρωμία όπως λέγεται στην τυπογραφία. Ετσι για το κάθε ένα από τα τέσσεραχρώματα βγαίνουν ξεχωριστά φιλμ και ξεχωριστοί τσίγκοι. Στην 4χρωμη μηχανήφορτώνεται ένας τσίγκος για το κάθε χρώμα και το αντίστοιχο μελάνι. Η μηχανήδιαβάζει το ποσοστό που αντιστοιχεί στο κάθε χρώμα και τραβά την αντίστοιχη πο-σότητα.ΒιβλιοδεσίαΜετά την εκτύπωση τα τυπωμένα φύλλα πάνε στο βιβλιοδετείο. To δέσιμο του σώ-ματος του βιβλίου και η κόληση του εξωφύλλου εξασφαλίζουν την μακροβιότητατου βιβλίου, την αντοχή του μέσα στο χρόνο.ΚλείσιμοΤο βιβλίο περνά από πολλά χέρια μέχρι να καταλλήξει στο χέρι του αναγνώστη. Μπο-ρεί να διαβαστεί, μπορεί και να μείνει ανέγκιχτο στο ράφι μιας βιβλιοθήκης. Από τηστιγμή όμως που φεύγει από το βιβλιοπωλείο αποκτά τη σημασία που θα του δώσειο κάθε αναγνώστης.

28