Ιπποκρατησ ιατρική δεοντολογία, νοσολογία τόμος β'

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Η Σ Ι Λ Τ Ρ ί Κ Ι Ϊ Χ Κ Ο Ν Ί Ό Λ Ο Π Λ - Ν Ο Σ Ο Λ Ο Γ Ι Α

Ι Π Π Ο Κ Ρ Α Τ Η Σ

ΙΑΤΡΙΚΗ ΔΕΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΝΟΣΟΛΟΓΙΑ

Μετάφραση - εισαγωγή - σχόλια

Δημήτριος Λυπουρλής

ΕΚΔΌΣΕΙΣ ΖΗΤΡΟΣ

Α Ρ Χ Α Ι Ο Ι Σ Υ Γ Γ Ρ Α Φ Ε Ι Σ

' Διεύθυνση σειράς:

Δημ. Λυπουρλής, Θεόδ. Μαυρόπουλος, Κων. Ζήτρος

Φιλμ-μοντάζ: ΜαΜηΐϋΛα Α.Ε.

.Εκτύπωση:. ΙΚΙ5 Α.Ε.

Ι8ΒΝ: 9 6 0 - 4 4 2 - 7 0 0 - δ 5ΕΤ:•• 9 6 0 - 4 4 2 - 6 9 8 - 2

© 2 0 0 1 Εκδόσεις Ζήτρος

Ειδική έκδοση, προσφορά για την εκπαίδευση, της εφημερίδας ΤΟ ΒΗΜΑ & των Εκδόσεων Ζήτρος

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

Β Τ Ο Μ Ο Υ

Π Ε Ρ Ι Ν Ο Τ Σ Ω Ν * 281

Π Ε Ρ Ι Ν Ο Τ Σ Ω Ν Ά 287

Κείμενο - Μετάφραση 295

Π Ε Ρ Ι Ν Ο Τ Σ Ω Ν Β 34ΐ Κείμενο - Μετάφραση 349

Π Ε Ρ Ι Ν Ο Τ Σ Ω Ν Γ 367

Κείμενο - Μετάφραση 3 7 3

Π Ε Ρ Ι Ν Ο Τ Σ Ω Ν Δ 385

Κείμενο - Μετάφραση 391

Π Ε Ρ Ι Δ Ι Α Ι Τ Η Σ 421

Κείμενο - Μετάφραση 43 ι

ΠΕΡΙ ΝΟΥΣ ΩΝ

281

Σ Τ Η Ν ΙΠΠΟΚΡΑΤΙΚΗ ΣΥΛΛΟΓΗ περιέχονται τέσσερα έργα με τον τίτλο Περί νούσων:

Περί νούσων Α

Περί νούσων Β

Περί νούσων Γ

Περί νούσων Α.

Δεν πρέπει, πάντως, να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι τα τέσσερα αυτά έργα έχουν κάποια εσωτερική σχέση μεταξύ τους ή ότι το ένα είναι συνέχεια του άλλου* προπαντός δεν πρέπει να δημιουργηθεί η εντύπωση ότι είναι έργα ενός και του αυτού συγγραφέα και ότι, άρα, είναι όλα τους γραμμένα την ίδια εποχή. Είναι, από την άποψη αυτή, χαρακτηριστική π.χ. η φράση που έγραψε ο ΙΑχΧϊί αρχίζοντας το προλογικό του σημείωμα στο Περί νούσων Β: «Το δεύτερο βιβλίο δεν είναι συνέχεια του πρώτου, και δεν έχει ως συνέχεια του το τρίτο». Ή δ η ο Γαληνός, ο μεγάλος γιατρός του 2ου αι. μ.Χ.

που υπομνημάτισε πολλά από τα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής, ήταν βέβαιος ότι τα έργα αυτά δεν ήταν γνήσια έργα του Ιπποκράτη -και δεν ήταν ο μό-

283

ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΣ

νος. 0 θεμελιωτής, πάλι, των ιπποκρατικών σπουδών στα νεότερα χρόνια, ο Ε. Ιλχχιί, ήταν της γνώμης ότι τα τρία πρώτα από τα έργα αυτά είχαν γραφεί από μαθητές ή συγχρόνους του Ιπποκράτη, ενώ για το τέταρτο ήταν βέβαιος ότι προήλθε από έναν άγνωστο μας συγγραφέα, προγενέστερον πάντως του Αριστοτέλη. Από την εποχή όμως του ΙλϊΧχί πέρασε πολύς χρόνος, και μάλιστα με εξαιρετικά ερευνητικά αποτελέσματα, που έκαναν σαφώς πλουσιότερες τις γνώσεις μας για τα τέσσερα αυτά έργα της Ιπποκρατικής συλλογής —εμείς θα έχουμε την ευκαιρία να αναφερθούμε στα πορίσματα αυτά της νεότερης έρευνας μιλώντας για το καθένα από τα έργα αυτά ξεχωριστά.

Εκείνο που αξίζει να πούμε τώρα, μιλώντας ακόμη γενικά, είναι ότι τα έργα αυτά μας δίνουν μια πολύ ενδιαφέρουσα εικόνα της αρχαίας ελληνικής νοσολογίας, του σημαντικότατου αυτού κλάδου της ιατρικής επιστήμης, στους επιμέρους μάλιστα τομείς του: της αιτιολογίας των επιμέρους ασθενειών, της συμπτωματολογίας τους, της θεραπείας τους, της πρόγνωσης.

Ο αναγνώστης ας είναι πληροφορημένος από τώρα: Μερικές από τις αρρώστιες για τις οποίες γίνεται λόγος στην Ιπποκρατική συλλογή είχαν ήδη από τότε το ίδιο όνομα με το οποίο τις ξέρουμε και σήμερα, δεν είναι όμως καθόλου λίγες εκείνες που είχαν τότε δια-

2δ4

ΠΕΡΙ ΝΟΥΣΩΝ

φορετικό όνομα από αυτό με το οποίο τις δηλώνουμε σήμερα* δεν είναι, επίσης, καθόλου λίγες οι περιπτώσεις που ίδιο -τότε και σήμερα- όνομα δεν υποδηλώνει ίδια αρρώστια. Εύκολα, ύστερα από αυτά, αντιλαμβάνεται κανείς γιατί προκλήθηκαν τόσο εκτεταμένες συζητήσεις στην προσπάθεια να προσδιορισθεί η ταυτότητα των επιμέρους ασθενειών της Ιπποκρατικής συλλογής. Άρθρα επί άρθρων και βιβλία επί βιβλίων γράφτηκαν για το θέμα αυτό -και ούτε μπορούμε ακόμη σήμερα να πούμε ότι έχουμε όλες τις επιθυμητές απαντήσεις. Για τις ανάγκες, πάντως, του αναγνώστη παραθέτουμε εδώ την ακόλουθη τουλάχιστο βιβλιογραφία:

Κ. 5ΐ£θίΐΛα:§, Οήβώϊζώβ νΡοΐϊςίηάίβη: Όηίβηηώ-πη^βη ^ΗΤ Ββηβηηπη^ νοη ΤίβΓβη, Ρβαηϊζβη, Κόνρβν-ίβίΐβη ηηά ΚναηΜ&βΐϊβη, ΟΟΪ£ΒΟΓ§ 1944·

Εαΐ. νΐηϋτό, ΐίίρόοναίβϊ ^ Ια ηοχοΐο^ία ύίροοταήεα, Β&τεοΐοηα 1972.

Μ. Ο. Οπηεΐ*:, Ι ^ γ τηαΐαάίβχ α ΓαπΒβ άβ Ια άνίίπα-ύοη οοάάβηίαΐβ^ Ρ&Π5 1983.

2δ5

ΠΕΡΙ ΝΟΥΣΩΝ Α

287

ΤΟ ΕΡΓΟ ΠΕΡΙ ΝΟΥΣΩΝ Α αποτελείται από 34 κεφάλαια. Τα πρώτα δέκα κεφάλαια έχουν έναν γενικό θεωρητικό χαρακτήρα, ενώ στα υπόλοιπα ο λόγος είναι για τις εσωτερικές και εξωτερικές αιτίες, για τα συμπτώματα και για την πρόγνωση επιμέρους ασθενειών: στα κεφάλαια 1 ι-22 για τις εσωτερικές διαπυήσεις και στα κεφάλαια 23-34 για τις λεγόμενες οξείες αρρώστιες {πλευρΐτις, περιπνευμονία, φρενΐτις, καύσος —τα κεφάλαια 23-25 διερευνούν τα φαινόμενα «πυρετός», «ρίγος», «ιδρώτας», κυρίως από την πλευρά της γένεσης τους). Στο θεωρητικό μέρος ο συγγραφέας επιθυμεί (όπως ρητά το λέει ο ίδιος στο πρώτο κεφάλαιο) να κάνει τον αναγνώστη του ικανό και να θέτει τα σωστά ερωτήματα ενσχέσει με την τέχνη της ίασης, αλλά και να δίνει τις σωστές απαντήσεις, όταν τον ρωτούν για τα θέματα αυτά" κάτι παραπάνω: να είναι σε θέση να υπερασπίζεται αποτελεσματικά τις δικές του απόψεις. Η με τέτοιον, βέβαια, τρόπο διατύπωση του συγκεκριμένου στόχου θυμίζει τις γνωστές στην ελληνική αρχαιότητα ρητορικές, τις έντονα μάλιστα ρητορικές συζητήσεις και τις σχετικές με αυτές

289


ασκήσεις. Εύλογα, τότε, θα αναρωτιόταν κανείς ποιους άραγε θεωρεί ο συγγραφέας αποδέκτες του έργου του. Δεν επιδέχεται λοιπόν αμφισβήτηση: ο αναγνώστης του έργου γρήγορα, και εύκολα, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι ο συγγραφέας του έργου απευθύνεται σε ομοτέχνους του, σε ανθρώπους δηλαδή που έχουν το ίδιο με το δικό του επάγγελμα· ο στόχος του, επομένως, πρέπει να ήταν να κάνει τον γιατρό ικανό να κατανικά τους συναδέλφους του, όταν αυτοί εκπροσωπούν απόψεις για την τέχνη της ίασης διαφορετικές από τις δικές του.

Ας δούμε όμως τα σημαντικότερα από τα γενικά θέματα στα οποία αναφέρεται στο πρώτο κιόλας κεφάλαιο του έργου του ο συγγραφέας μας κρίνοντας ότι ο γιατρός θα έπρεπε να έχει έτοιμες, ανά πάσα στιγμή, τις απαντήσεις του σ' αυτά: Από πού άραγε ξεκινούν οι αρρώστιες των ανθρώπων; Με άλλα λόγια: Πού έχουν την αρχή τους οι ανθρώπινες αρρώστιες ; Από πού εξαρτάται η μεγαλύτερη ή μικρότερη διάρκεια τους; Ποιες είναι οι συνέπειες τους για τα μέρη του ανθρώπινου σώματος; Τι είναι αυτό που καθορίζει ποιες αρρώστιες είναι μοιραίες για τον άνθρωπο και ποιες όχι; Ποιες αρρώστιες αφήνουν στην ψυχή του γιατρού αμφιβολίες για την καλή ή κακή τους έκβαση; Ποιες αρρώστιες μεταβάλλονται σε άλλες αρρώστιες, και σε

290


ποιες συγκεκριμένα; Ποιες είναι οι σωστές και ποιες οι λανθασμένες ενέργειες του γιατρού στη θεραπεία των ασθενειών; Ποια από τα λόγια και τις πράξεις του γιατρού ξεκινούν από απλές εικασίες και ποια από ακριβή γνώση; Τι είναι σωστό και τι λάθος στην ιατρική; Ποια είναι σ' αυτήν η αρχή, το μέσον και το τέλος; ΙΥ αυτά λοιπόν τα θέματα, άν και όχι για όλα, ο λόγος θα είναι στα κεφάλαια 2-10.

Αν λοιπόν αυτό είναι το περιεχόμενο του πρώτου μέρους του έργου, των κεφαλαίων δηλαδή ι - ι ο , ενώ το δεύτερο μέρος του, δηλαδή τα κεφάλαια ι ι-34?

πραγματεύονται συγκεκριμένες πλέον, όπως είδαμε, αρρώστιες, εύλογα γεννήθηκε μεταξύ των ειδικών μελετητών του έργου το ερώτημα για τη σχέση των δύο μερών μεταξύ τους —έναν λόγο παραπάνω αφού το πέρασμα από το ΐ Ο ο στο ι ί ο κεφάλαιο είναι, πράγματι, εντελώς απότομο και τα θέματα των δύο μερών απολύτως διαφορετικά. Με δεδομένη όμως, από την άλλη μεριά, την κοινότητα του ύφους στα δύο μέρη του έργου οι ερευνητές χωρίστηκαν, θα έλεγε κανείς, σε δύο ομάδες: οι εκπρόσωποι της μιας μιλούν για ένα ενιαίο έργο με ένα γενικό και ένα ειδικό μέρος, ενώ οι εκπρόσωποι της άλλης ομάδας υποστηρίζουν ότι τα δύο μέρη δεν έχουν καμιά απολύτως σχέση μεταξύ τους.

291


Υπάρχει όμως και κάτι άλλο που δεν πρέπει να παραλείψουμε να το σημειώσουμε εδώ: Οι περιγραφές των ασθενειών στο δεύτερο μέρος του έργου θυμίζουν, βέβαια, τις περιγραφές που διαβάζει κανείς στα κνι-διακής προέλευσης έργα, οι γενικές όμως σκέψεις που εκτίθενται στο πρώτο μέρος του έργου μοιάζουν μάλλον ξένες προς τις γενικότερες κνιδιακές αντιλήψεις. Από την άλλη μεριά κατά την αναζήτηση των αιτιών των ασθενειών τόσο στο πρώτο όσο και στο δεύτερο μέρος του έργου, γίνεται φανερή η προσκόλληση του συγγραφέα στην, κνιδιακής μάλλον προέλευσης, θεωρία των δύο χυμών (χολής-φλέγματος) (βλ. παραπάνω, σ. 172). Είναι φανερό ότι η έρευνα έχει ακόμη να απαντήσει σε όχι μικρής σημασίας ερωτήματα.

Κατά τη γνώμη ειδικών μελετητών το έργο μπορεί να χρονολογηθεί γύρω στο 3 8 0 π.Χ. (κατ' άλλους ακόμη και στο τελευταίο τρίτο του 5ου αι. π.Χ.).

292

ΕΙΔΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μ ε γ ά λ η βιβλιογραφική

βοήθεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που α

ναγράφονται στις σελίδες 32-35 ( α " ϊ ) τ ο υ πρώτου τόμου της έκδοσης

μας, ιδιαίτερη όμως βοήθεια θα του προσφέρει η βιβλιογραφία που

μνημονεύθηκε παραπάνω στη σ, 157 εξ·

}. }οιιαηη£, ΐϋρροοταίβ. ΐοηπίηβ ατώβοΐο^ίβ άβ ΓβωΙβ άβ Οζ/-άβ, Ραπδ 1974, κυρίως σ. 3 0 6 εξ.

Ε. ^ΰίϊϊίετη, Όίβ Ηρρο&ναήϊώβ Ξώήβ Όβ τηοτΐ)^ I. ΑηΞ^α-1?β, Ό\?βν$βίϊζΜη£ ηηά ΈΗάΗΐβνηη^βη^ Ηΐ1ά€δ1ΐ€ίηι/Ν€\ν ΥοΛ 1974.

293

ΚΕΙΜΕΝΟ - ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ

295

ι Ος αν περί ίήσιος έθέλτ] έρωτάν τε ορθώς και ερω

τώ νπ άποκρίνεσθαι καϊ αντιλέγει ορθώς, ένθυμέεσθαι

χρή τάδε' πρώτον μεν, άφ'ών αί νοΰσοι γίνονται πάσαι

τοΐσιν άνθρώποισιν' έπειτα δέ, όκόσα άνάγκας έχει των

νοσημάτων, ώστε, δταν γένηται, είναι η μακρά η βρα

χέα, ή θανάσιμα, ή μη θανάσιμα η έμπηρόν τι του σώ

ματος γενέσθαι η μη έμπηρον' και όκόσα, έπήν γένηται,

ενδοιαστά, εί κακά άπ'' αύτέων αποβαίνει, ή αγαθά'και

άφ'όκοίων νουσημάτων ες όκοΐαμεταπίπτει'και όκόσα

επιτυχίγ] ποιέουσιν οι ίητροι θεραπεύοντες τους άσθενέ-

οντας' και όκόσα αγαθά ή κακά οι νοσέοντες εν τησι

296

ι Όποιος επιθυμεί να θέτει σωστές ερωτήσεις ενσχέ-σει με το θέμα της ίασης, να απαντάει στις ερωτήσεις που του κάνουν και να αντικρούει αυτά που του λένε, πρέπει να καθίσει να σκεφτεί πάνω στα ακόλουθα: Πρώτον από πού ξεκινούν όλες οι αρρώστιες στον άνθρωπο. Δεύτερον ποιες αρρώστιες, όταν κάνουν την εμφάνιση τους, θα είναι μακροχρόνιες ή μικρής διάρκειας, θανατηφόρες ή μη θανατηφόρες, αν θα προκαλέσουν ή δεν θα προκαλέσουν αναπηρία σε κάποιο μέλος του σώματος. Επίσης ποιες αρρώστιες, όταν παρουσιασθούν, δημιουργούν αμφιβολίες για το αν θα έχουν κακή ή καλή έκβαση. Ακόμη ποιες αρρώστιες αλλάζουν σε κάποιες άλλες αρρώστιες και σε ποιες. Επίσης πότε οι γιατροί είναι αποτελεσματικοί στη διαδικασία της θεραπείας των αρρώστων και ποια κα-

297


νούσοισι πάσχουσιν' καϊ όκόσα είκασίη ή λέγεται ή

ποιέεται υπό του ίητροΰ προς τον νοσέοντα, ή υπό του

νοσέοντος προς τον ίητρόν' και όκόσα ακριβώς ποιέεται

εν τη τέχνη και λέγεται, και ά τε ορθά εν αύτη και ά μή

όρθά' και δ τι αυτής αρχή ή τελευτή ή μέσον ή άλλο τι

άποδεδειγμένον τών τοιούτων* δ τι και ορθώς έστιν έν

αύτη είναι ή μη είναι' και τά σμικρά και τά μεγάλα, και

τά πουλλά και τά ολίγα' και δ τι άπαν έστιν έν αύτη

και δ τι έν' και τά άνυστά νοήσαί τε και ειπείν και ίδεΐν

και ποιήσαι, καϊ τά μή άνυστά μήτε νοήσαι μήτε ειπείν

μήτε ίδεΐν μήτε ποιήσαι' καϊ δ τι εύχειρίη έν αύτη, και

δ τι άχειρίη' και δ τι καιρός, και δ τι άκαιρίη' και τών

τεχνέων τών άλλων ήσί τε έοικε και ήσιν ουδέν έοικε'

και του σώματος δ τι φυχρόν ή θερμόν, και δ τι ίσχυρόν

ή ασθενές, ή πυκνό ν ή αραιό ν ή υγρό ν ή ξηρόν' και όκό

σα τών πολλών ολίγα γίνεται, ή έπι το κάκιον ή έπι το

άμεινον' και δ τι καλώς ή αίσχρώς, ή_ βραδέως ή ταχέ

ως, ή ορθώς ή μή όρθώς' και δ τι κακόν έπι κακω γε-

νόμενον αγαθόν ποιέει' και δ τι κακόν επί κακω ανάγκη

γενέσθαι.

29%


λά ή κακά συμπτώματα παρουσιάζουν οι άρρωστοι στις αρρώστιες τους. Τι από ό,τι λέγεται ή γίνεται από τον γιατρό στον άρρωστο, ή από τον άρρωστο στον γιατρό, ξεκινάει από μια απλή εικασία. Τι από ό,τι γίνεται ή λέγεται στην ιατρική ξεκινάει από ακριβή γνώση, τι είναι σ' αυτήν σωστό ή λάθος. Ακόμη ποιο είναι σ' αυτήν το σημείο από το οποίο ξεκινάει, ποιο το σημείο στο οποίο τελειώνει και ποιο είναι το μέσον, και τι από όλα αυτά έχει ήδη αποδειχθεί. Επίσης τι αληθινά υπάρχει σ' αυτήν ή δεν υπάρχει, τι είναι μικρό και τι μεγάλο, τι είναι πολύ και τι είναι λίγο, τι είναι το παν σ' αυτήν και τι είναι το ένα. Ακόμη τι είναι εφικτό να σκεφτείς, να πεις, να δεις και να κάνεις σ' αυτήν και τι δεν είναι εφικτό ούτε να το σκεφτείς ούτε να το πεις ούτε να το δείς ούτε να το κάνεις. Τι είναι επιδεξιότητα στην ιατρική και τι αδεξιότητα, ποια είναι η κατάλληλη και ποια δεν είναι κατάλληλη στιγμή, με ποιες από τις άλλες τέχνες μοιάζει και με ποιες δεν μοιάζει καθόλου. Επίσης τι είναι στο σώμα ψυχρό ή θερμό, δυνατό ή αδύνατο, πυκνό ή αραιό, υγρό ή ξηρό. Ποια πολλά γίνονται λίγα είτε προς το χειρότερο είτε προς το καλύτερο, τι είναι ωραίο ή άσχημο, αργό ή γρήγορο, σωστό ή λάθος* ποιο κακό αν προστεθεί σε άλλο κακό έχει καλό αποτέλεσμα και ποιο κακό έρχεται υποχρεωτικά ύστερα από ένα άλλο κακό.

299


Ταύτα, ένθυμηθέντα διαφυλάσσει δει εν τοΐσι λόγοι-

σιν' δ τι άν δε τις τούτων άμαρτάνη ή λίγων ή ερωτών

ή άποκρινόμενος, και ήν πουλλά εόντα ολίγα φή είναι,

ή μεγάλα εόντα σμικρά, και ήν αδύνατα εόντα δυνατά

φη είναι, ή δ τι άν άλλο άμαρτάνη λέγων, ταύτη φυ-

λάσσοντα χρή έπιτίθεσθαι έν τη άντιλογίη.

2 Αι μεν ούν νοϋσοι γίνονται άπασαι, τών μεν έν τω

σώματι ένεόντων, άπό τε χολής και φλέγματος, τών δε

έξωθεν, άπό πόνων καϊ τρωμάτων, και υπό του θερμού

ύπερθερμαίνοντος κα\ του φυχροΰ ΰπερφύχοντος. Και ή

μεν χολή και το φλέγμα γινομένοισί τε συγγίνεται, και

ένι αίεϊ έν τω σώματι ή πλέον ή έλασσον' τάς δέ νούσους

παρέχει, τάς μεν άπό σιτίων και ποτών, τάς δέ άπό του

θερμού ύπερθερμαίνοντος και άπό του φυχροΰ ύπερφύ-

χοντος.

3 Α νάγκη δέ τά τοιάδε έχει ώστε γίνεσθαι, δ τι άν γί-

νηται' ένμέν τοΐσι τρώμασι νεύρα1 τά παχέα: τιτρωσκο-

μένουςχωλοϋσθαι καϊ τών μυών τάς κεφάλας, μάλιστα

τών έν τοΐσι μηροΐσιν' άποθνησκειν δέ, ήν τις εγκέφα

λο


Αφού τα σκεφτείς όλα αυτά, πρέπει να είσαι πολύ προσεκτικός στις συζητήσεις, και αν ο συνομιλητής σου κάνει λάθος σε κάτι από αυτά -μιλώντας ή ρωτώντας ή απαντώντας- και πει π.χ. «είναι λίγα», ενώ είναι πολλά, ή «είναι μικρά», ενώ είναι μεγάλα, ή «είναι δυνατά», ενώ είναι αδύνατα, ή όποιο άλλο τέτοιο λάθος κάνει μιλώντας, εσύ θα προσέχεις και στην αντίκρουση σου θα του επιτεθείς σ' αυτό το σημείο.

2 Όλες λοιπόν οι αρρώστιες μας έχουν την αρχή τους από πλευράς μεν εσωτερικών παραγόντων στη χολή και στο φλέγμα, ενώ από πλευράς εξωτερικών παραγόντων στη σωματική κόπωση και στους τραυματισμούς, στη ζέστη που μας υπερθερμαίνει και στο κρύο που μας υπερψύχει.

Η χολή και το φλέγμα υπάρχουν μέσα μας από τη στιγμή που γεννιούμαστε, και δεν σταματούν ποτέ να υπάρχουν μέσα μας σε μεγαλύτερη ή μικρότερη ποσότητα· προκαλούν λοιπόν τις αρρώστιες άλλοτε μέσω της επίδρασης που ασκούν πάνω τους οι τροφές και τα ποτά και άλλοτε εξαιτίας της υπερβολικής ζέστης και του υπερβολικού ψύχους.

3 Στις εξής περιπτώσεις δεν μπορεί παρά να γίνει αυτό που γίνεται: Τα άτομα που από τραυματισμούς παθαίνουν βλάβη στους χοντρούς τένοντες και στην κεφαλή των μυών, ιδίως των μηρών, υποχρεωτικά

301


λον τρωθή, ή ραχίτην μυελόν ή ήπαρ ή φ ρ ένας2 ή κύ-

στιν ή φλέβα αίμόρροον ή καρδίην' μή άποθνησκειν δέ

τιτρωσκόμενον έν οίσι ταύτα τών μελέων μή ένι ή του-

τέων προσωτάτω εστίν. Τών δέ νουσημάτων τά τοιάδε

έχει άνάγκας ώστε ύπ' αυτών άπόλλυσθαι, δταν γέ-

νωνται' φθίσις,3 ύδρωφ ύποσαρκίδιος,4 καϊ γυναίκα 6-

κόταν έμβρυον έχουσαν περιπλευμονίη5 ή καύσος6 λά-

βϊ] ή πλευρΐτις7 ή φρενΐτις8 ή ερυσίπελας έν τησιν ύστέ-

ρησι9 γένηται.

Ένδοιαστά δέ τά τοιάδε άπολλύναι τε και μή' περι

πλευμονίη, καύσος, φρενΐτις, πλευρΐτις, κυνάγχη,10 στα

φυλή,11 σπληνΐτις12 νεφρΐτις,13 ήπατΐτις,14δυσεντερίη,γυ-

ναικι ρδος αίματώδης.

Τά δέ τοιάδε ού θανάσιμα, ήν μή τι αύτοΐσι προσγέ-

νηται' κέδματα,1:> μελαγχολΐη,16 ποδάγρη,17 ίσχιάς,18

' 19 ~ 20 ~ 20 / )

τεινεσμος, τεταρταιος, τριταίος, στραγγουριη, ο-

φθαλμίη, άρθρΐτις, λέπρη,21 λειχήν22 "Εμπηροι δέ άπό

τώνδε γίνονται πουλλοί, άπόπληκτοι μέν χείρας και

πόδας, και φωνής άκρατέες, και παραπλήγες23 ύπό μέ

λαινης χολής, χωλοί δέ ύπό ίσχιάδων, όμματα δέ πη-

302


μένουν χωλά. Αν κανείς τραυματισθεί στον εγκέφαλο, στον νωτιαίο μυελό, στην κοιλιά, στο συκώτι, στο διάφραγμα, στην κύστη, σε αιμοφόρο αγγείο ή στην καρδιά, υποχρεωτικά πεθαίνει* δεν πεθαίνει όποιος τραυματισθεί σε μέρη όπου δεν υπάρχουν τα όργανα αυτά ή βρίσκονται πολύ μακριά από αυτά.

Από τις εξής αρρώστιες, όταν παρουσιασθούν, δεν μπορεί παρά ο άρρωστος να πεθάνει: φθίση, υδρωπικία ανά σάρκα, επίσης αν περιπνευμονία ή καύσος ή πλευρίτιδα ή φρενίτιδα προσβάλει έγκυα γυναίκα, ή αν παρουσιασθεί ερυσίπελας στη μήτρα.

Οι αρρώστιες για τις οποίες δεν υπάρχει βεβαιότητα αν οδηγούν ή δεν οδηγούν στον θάνατο είναι οι εξής: περιπνευμονία, καύσος, πλευρίτιδα, φρενίτιδα, κυνάγχη, σταφυλίτιδα, σπληνίτιδα, νεφρίτιδα, ηπατίτιδα, δυσεντερία, αιμορραγία στη γυναίκα.

Οι εξής αρρώστιες δεν οδηγούν στον θάνατο, αν δεν παρουσιασθούν άλλες επιπλοκές: φλεγμονές των αρθρώσεων, μελαγχολία, ποδάγρα, ισχιαλγία, τεινε-σμός, τεταρταίος πυρετός, τριταίος πυρετός, στραγγου-ρία, οφθαλμία, αρθρίτιδα, λέπρα, λειχήνα. Αφήνουν όμως πολλές αναπηρίες: πιάνονται τα χέρια και τα πόδια των αρρώστων, χάνουν τον έλεγχο της φωνής τους, γίνονται παραπληγικοί από τη μαύρη χολή ή χωλοί από την ισχιαλγία, σακατεύεται η όραση και η

303


ροϋνται και ακοή ν ύπό φλέγματος καταστηρίξαντος.

Μακρά δέ τάδε ανάγκη είναι, φθόην,24 δυσεντερίην,

ποδάγρην, κέδματα, φλέγμα λευκό ν,2^ ίσχιάδα, στραγ-

γουρίην, γεραιτέροισι δέ νεφρΐτιν, γυναιξί δέρόον αίμα-

τώδη, αιμορροΐδας, σύριγγας. Καύσος δέ, φρενΐτις, πε-

ριπλευμονίη, κυνάγχη, σταφυλή, πλευρΐτις ταχέως κρί

νει.

Μεταπίπτει δέ τάδε' έκ πλευρίτιδος ές καύσο ν, και εκ

φρενίτιδος ές περιπλευμονΐην" έκ δέ περιπλευμονίης

καύσος ούκ άν γένοιτο0 ές δυσεντερίην τεινεσμός' άπό

δέ δυσεντερίης λειεντεριη'26 έκ δέ λειεντερίης ές ύδρω

πα" και έκ λευκού φλέγματος ές ύδρωπα, καϊ σπληνός

οίδημα ές ύδρωπα, και έκ περιπλευμονίηςκαι πλευρίτι

δος ές έμπυον 2 7

4 Τάδε έπι κακοΐσιν ανάγκη κακά γίνεσθαι' ρίγος ή ν

λάβη, πυρ έπιλαβεΐν' και νεύρο ν28 ήν διακοπή, μή έπι-

φλεγμήναί τε ισχυρώς'και ήν ό εγκέφαλος σεισθή τεκαι

πονήση πληγέντος, άφωνον παραχρήμα γενέσθαι α

νάγκη, καϊ μήτε όρη ν μήτε ακούει ν' ή ν δέ τρωθή, πυρε

τό ν τε έπιγενέσθαι και χολής έμετον, και άπόπληκτόν

τι του σώματος γενέσθαι, και άπολέσθαι' έπίπλοον29 δέ

304


ακοή τους από τη συσσώρευση φλέγματος. Μεγάλης διάρκειας είναι υποχρεωτικά οι ακόλουθες

αρρώστιες: φθίση, δυσεντερία, ποδάγρα, φλεγμονές των αρθρώσεων, λευκοφλεγματία, ισχιαλγία, στραγ-γουρία, νεφρίτιδα (στους ηλικιωμένους), αιμορραγία σε γυναίκα, αιμορροΐδες, συρίγγια. Ο καύσος, η φρενίτιδα, η περιπνευμονία, η κυνάγχη, η σταφυλίτιδα, η πλευρίτιδα κρίνονται γρήγορα.

Αρρώστιες που μεταβάλλονται σε άλλες αρρώστιες: η πλευρίτιδα σε καύσο, η φρενίτιδα σε περιπνευμονία, όχι όμως η περιπνευμονία σε καύσο* ο τεινεσμός σε δυσεντερία, η δυσεντερία σε λειεντερία, η λειεντερία σε υδρωπικία, η λευκοφλεγματία σε υδρωπικία, το οίδημα της σπλήνας σε υδρωπικία, η περιπναυμονία και η πλευρίτιδα σε εμπύημα.

4 Κακά που αναπόφευκτα επισυμβαίνουν σε άλλα κακά: Αν υπάρξει ρίγος, θα ακολουθήσει πυρετός. Αν ένα νεύρο σπάσει σε κάποιο σημείο, δεν πρόκειται να ξανακολλήσει, και επιπλέον θα παρουσιασθεί βαριά φλεγμονή. Αν ο εγκέφαλος διασεισθεί και υποστεί βλάβη από δυνατό χτύπημα, υποχρεωτικά το άτομο θα χάσει αμέσως τη φωνή του, και ούτε θα βλέπει πια ούτε θα ακούει* αν μάλιστα ο εγκέφαλος τραυματισθεί, υποχρεωτικά θα υπάρξει πυρετός και έμετος χολής, κάποιο μέρος του σο^ματός του θα παραλύσει, και ο

305


ήν έκπέση, άνάγχη τούτο άποσαπήναι'καϊ ήν αίμα εκ

τρώματος- η φλεβός ρυη ές τήν άνω κοιλίην, ανάγκη

τούτο πΰον γενέσθαι.

5 Καιροί δέ, το μεν καθάπαξ ειπείν, πολλοί τέ έίσιν εν

τη τέχνη και παντοίοι, ώσπερ καϊ τά νουσήματα καϊ τά

παθήματα καϊ τουτέων αί θεραπείαι. Είσϊ δέ οξύτατοι

μέν, δσοισιν ή έκφύχουσι δει τι ώφελήσαι, ή ούρήσαι ή

άποπατήσαι μή δυναμένοισιν, ή πνιγομένοισιν, ή γυ

ναίκα τίκτουσαν ή τιτρωσκομένην άπαλλάξαι, ή δσα

τοιαύτα έστιν. Καϊ ούτοι μέν οι καιροί όξέες, καϊ ούκ

άρκέει όλίγω ύστερον' άπόλλυνται γάρ οί πουλλοϊ όλί-

γω ύστερον. Ομέντοι καιρός έστιν, έπήν πάθη τι τούτων

ώνθρωπος' δ τι άν τις προ του τήν φυχήν μεθεΐναι ώ-

φελήση, τούθ' άπαν έν καιρώ ώφέλησεν. Έστι μέν ούν

σχεδόν τι ούτος δ καιρός καϊ έν τοίσιν άλλοισι νουσή-

μασιν' αίεϊ γάρ, έν ω άν τις ώφελήση, έν καιρώ ώφέλη

σεν.

3θ6

ΠΕΡΙ ΝΟΥΣΩΝ Λ

άρρωστος θα πεθάνει. Αν το περιτόναιο αποκοπεί, υποχρεωτικά θα σαπίσει. Αν από κάποιο τραύμα ή από φλέβα χυθεί αίμα στην επάνω κοιλότητα του σώματος, αυτό υποχρεωτικά θα γίνει πύον.

5 Κατάλληλες για επέμβαση στιγμές υπάρχουν στην ιατρική τέχνη -για να το πούμε μια και καλή- πολλές και ποικίλες, ακριβώς όπως πολλές και ποικίλες είναι και οι αρρώστιες, οι παθήσεις και οι θεραπείες τους.

Οι πιο επείγουσες είναι όταν ο γιατρός πρέπει να βοηθήσει ανθρώπους που έχουν χάσει τις αισθήσεις τους ή δεν μπορούν να ουρήσουν, να αποπατήσουν ή να ανασάνουν επίσης να ελευθερώσει γυναίκα που γεννάει ή αποβάλλει* γενικά όταν πρέπει να βοηθήσει σε παρόμοιες περιπτώσεις. Όλες οι στιγμές αυτές είναι επείγουσες και δεν ωφελεί να επέμβει κανείς έστω και με λίγη καθυστέρηση* γιατί σ' αυτήν τη λίγη καθυστέρηση οι περισσότεροι πεθαίνουν. Η κατάλληλη λοιπόν στιγμή είναι όταν κανείς πάθει κάτι από αυτά που είπαμε: όποια βοήθεια μπορεί ο γιατρός να προσφέρει προτού κανείς αφήσει την τελευταία του πνοή, είναι βοήθεια που προσφέρεται στην κατάλληλη στιγμή. Τέτοιες, βέβαια, κατάλληλες στιγμές υπάρχουν (για να γενικεύσουμε) και σε όλες τις άλλες αρρώστιες* γιατί πάντοτε, όταν κανείς έχει προσφέρει κάποια βοήθεια, την πρόσφερε σε κατάλληλη στιγμή.

3 0 /


Οκόσα δέ τών νουσημάτων ή τρωμάτων μή ές θάνα

τον φέρει, άλλα καίρια έστιν, όδύναι τε γίνονται έν αύ-

τέοισι, και οία τε έστιν, ήν τις ορθώς θεραπευτή, παύε-

σθαι, τούτο ισι δέ ουκ άρκέουσι γινόμεναι αί ώφελειαι

άπό του ίητροΰ δταν γίνωνται' και γάρ καϊ μή παρεόν-

τος του ίητροΰ, έπαυσαντο άν.'Έτερα δέ νουσήματάέ

στιν, οίσι καιρός έστι θεραπεύεσθαι το πρωϊτής ήμερης,

διαφέρει δέ ουδέν ή πάνυ πρώι ή όλίγω υστερον' έτερα

δέ νουσήματά έστιν, οίσι καιρός θεραπευθήναι άπαξ τής

ήμερης, καϊ όπηνίκα γε ουδέν διαφέρει" έτερα δέ, διά

τρίτης ή τετάρτης ήμέρης' καϊ έτερα άπαξ του μηνός'

καϊ έτερα γε διά τριών μηνών, καϊ του τρίτου ισταμένου

ή φθίνοντος, ουδέν διαφέρει' τοιούτοι οίκαιροίείσιν ένί-

οισι, καϊ άκριβείην ουκ έχουσιν άλλην, ή ταύτην.

Άκαιρίη δέ έστι τά τοιάδε' όσα μέν πρωί δει θεραπεύ

εσθαι, ήν μεσημβρίη θεραπεύηται, άκαίρως θεραπεύε

ται0 άκαίρως δέ ταύτη, έπεϊ ροπή ν ίσχει ές το κάκιον

διά τήν μή έν καιρώ θεραπείην' όσα δέ τάχα, ήν τε με-

3θδ


Στην περίπτωση τώρα ασθενειών η τραυμάτων που δεν οδηγούν στον θάνατο, που είναι όμως σοβαρά, συνοδεύονται από πόνους και περνούν, αν ο γιατρός εφαρμόσει σωστή θεραπευτική αγωγή: στις περιπτώσεις αυτές η βοήθεια που προσφέρει ο γιατρός δεν έχει καμιά ιδιαίτερα σωτήρια σημασία, γιατί οι αρρώστιες αυτές θα περνούσαν, ακόμη και αν δεν ήταν δίπλα τους γιατρός.

Υπάρχουν άλλες αρρώστιες που η κατάλληλη για τη θεραπεία τους στιγμή είναι το πρωί, και δεν έχει καμιά σημασία αν αυτό γίνει πολύ πρωί ή λίγο αργότερα* σε άλλες πάλι αρρώστιες ο κατάλληλος για τη θεραπεία τους χρόνος είναι μια φορά τη μέρα, πότε όμως μέσα στη μέρα είναι χωρίς σημασία* άλλες πάλι κάθε τρίτη ή κάθε τέταρτη μέρα* κάποιες άλλες μια φορά μόνο το μήνα, και άλλες μια φορά στους τρεις μήνες —και δεν έχει σημασία αν θα είναι στην αρχή ή στο τέλος του τρίτου μήνα. Αυτοί είναι οι κατάλληλοι χρόνοι για τη θεραπεία ορισμένων ασθενειών και η ακρίβεια τους είναι αυτή και όχι άλλη.

Ακατάλληλες στιγμές είναι οι ακόλουθες: Αν η θεραπεία πρέπει να γίνεται το πρωί και ο γιατρός την κάνει το μεσημέρι, αυτό είναι άκαιρη θεραπεία -άκαιρη με το νόημα ότι η αρρώστια γυρίζει προς το χειρότερο, επειδή η θεραπεία δεν γίνεται την κατάλληλη στιγ-

3ορ


σημβρίης ήν τε όφέ ήν τε τής νυκτός θεραπεύηται, άκαί-

ρως θεραπεύεται' καϊ ή ν του ήρος δέη θεραπεύεσθαι, θε

ραπευηται δέ χειμώνος, ή του μέν χειμώνας δέη, του

θέρεος δέ θεραπευηται, ή δ τι ήδη δει θεραπεύεσθαι, τού

το άναβάλληται, ή δ τι άναβάλλεσθαι δει, τοΰτ'ήδη θε

ραπευηται, τά τοιαύτα άκαίρως θεραπεύεται.

6 'Ορθώς δέ έν αύτη και ούκ ορθώς τά τοιάδε' ούκ ορ

θώς μέν, τήν τε νούσον έτέρην έούσαν έτέρην φάναι εί

ναι, και μεγάλην έούσαν σμικρήν φάναι είναι, και σμι

κρή ν έούσαν, μεγάλην, καϊ περιεσομένον μή φάναι πε-

ριέσεσθαι, καϊ μέλλοντα άπολεΐσθαι μή φάναι άπολεί-

σθαι, καϊ έμπυον εόντα μή γινώσκειν, μηδέ νούσου με

γάλης τρεφόμενης έν τω σώματι γινώσκειν, καϊ φαρμά

κου δεόμενον, όκοιουούν δει, μή γινώσκειν' καϊ τά δυ

νατά μή έξιήσθαι, και τά αδύνατα φάναι έξιήσεσθαι.

Ταύτα μέν ούν έστι κατά γνώμη ν ούκ ορθώς' κατά δέ

3 ΐ ο


μή. Επίσης, αν η θεραπεία της αρρώστιας πρέπει να γίνει αμέσως και αυτή γίνεται το μεσημέρι ή αργά το απόγευμα ή το βράδυ, γίνεται άκαιρα. Επίσης, αν πρέπει να γίνει την άνοιξη και αυτή γίνεται το χειμώνα, ή πρέπει να γίνει το χειμώνα και αυτή γίνεται το καλοκαίρι· αν η θεραπεία πρέπει να γίνει αμέσως και αυτή αναβάλλεται, ή αν η θεραπεία πρέπει να αναβληθεί και αυτή γίνεται αμέσως, όλες αυτές είναι άκαιρες θεραπείες.

6 Το σωστό και το λάθος στην ιατρική: Λάθος είναι άλλη να είναι μια αρρώστια και άλλη να λέμε πως είναι* να είναι βαριά η αρρώστια και να λέμε πως είναι ελαφριά, ή να λέμε πως είναι βαριά ενώ είναι ελαφριά* για έναν άρρωστο που πρόκειται να γίνει καλά να λέμε πως δεν θα γίνει καλά, και για έναν άρρωστο που είναι να πεθάνει να λέμε πως δεν θα πεθάνει* ενώ ένας άρρωστος είναι γεμάτος από πύον, να μην το αναγνωρίζουμε, όπως επίσης να μην αναγνωρίζουμε ότι βρίσκεται σε εξέλιξη μέσα στο σώμα μια σοβαρή αρρώστια* και ενώ ο άρρωστος έχει ανάγκη από κάποιο

• φάρμακο, να μην αντιλαμβανόμαστε από ποιο* αρρώστιες που μπορούν να θεραπευθούν να μην τις θεραπεύουμε, και τις αρρώστιες που είναι αδύνατο να θεραπευθούν να λέμε πως θα τις θεραπεύσουμε.

Ό λ α αυτά είναι λάθη στο επίπεδο της θεωρίας, στο

3 ΐ ι


χειρουργίην τάδε' πύο ν εν έλκει0 ένεόν ή έν φύματι^ μή

γινώσκειν, καϊ τά κατήγματα καϊ τά έκπτώματα μή

γινώσκειν, και μηλώντα κατά κεφαλήν μή γινώσκειν ει

τό όστέον κατέηγε, μηδ' ές κυστιν αύλίσκον καθιέντα

δύνασθαι καθιέναι, μηδέ λίθου έν κύστει ένεόντος γινώ

σκειν, μηδέ πϋον διασείοντα γινώσκειν, και τάμνοντα ή

καίοντα έλλείπειν ή του βάθεος ή του μήκεος' ή καίειν

τε και τάμνειν ά ου χρή.

Και ταύτα μέν ούκ ορθώς' ορθώς δέ, τά τε νουσήματά

γινώσκειν ά τε έστι καϊ άφ' δτων, και τά μακρά αυτών

καϊ τά βραχέα, καϊ τά θανάσιμα καϊ τά μή θανάσιμα,

καϊ τά μεταπίπτοντα και τά αυξανόμενα καϊ τά μαραι-

νόμενα, καϊ τά μεγάλα καϊ τά σμικρά, καϊ θεραπεύοντα

τά μέν άνυστά έκθεραπεύειν, τά δέ μή άνυστά είδέναι

διότι ούκ άνυστά, καϊ θεραπεύοντα τούς τά τοιαύτα έ

χοντας ώφελέειν άπό τής θεραπείης ές τό άνυστόν.

312


επίπεδο όμως της πράξης λάθη είναι τα εξής: να υπάρχει πύον σε ένα έλκος ή σε ένα φύμα και να μην το αναγνωρίζουμε· να μην αναγνωρίζουμε τα σπασίματα και τις εξαρθρώσεις· να εξετάζουμε το κρανίο με τη μήλη και να μην αναγνωρίζουμε αν το κόκκαλο είναι σπασμένο· να μην είμαστε σε θέση να τοποθετήσουμε καθετήρα στην κύστη· να υπάρχει πέτρα στην κύστη και να μην το αναγνωρίζουμε· να μην αναγνωρίζουμε με τη διάσειση την ύπαρξη πύου* να κάνουμε τομές ή καυτηριασμούς και να μην μπορούμε να υπολογίσουμε σωστά το βάθος ή το μήκος, ή να κάνουμε καυτη-ρισμό ή τομή εκεί που δεν χρειάζεται.

Ό λ α αυτά είναι λάθη. Σωστό είναι να αναγνωρίζουμε τι αρρώστια είναι και πού έχει την αρχή της, ποιες αρρώστιες κρατούν πολύ και ποιες λίγο, ποιες οδηγούν στον θάνατο και ποιες όχι, ποιες μεταβάλλονται σε άλλες αρρώστιες, ποιες γυρίζουν προς το χειρότερο και ποιες προς το καλύτερο, ποιες είναι βαριές και ποιες ελαφριές. Σωστό είναι επίσης τις αρρώστιες που μπορούν να θεραπευθούν να τις θεραπεύουμε· αυτές, πάλι, που δεν μπορούν να θεραπευθούν, να ξέρουμε γιατί δεν μπορούν τέλος, να προσφέρουμε στους αρρώστους που πάσχουν από αυτού του είδους τις αρρώστιες κάθε βοήθεια που μπορεί να τους προσφέρει η θεραπευτική μας αγωγή.

313


Τά δέ προσφερόμενα τοΐσι νοσέουσιν ώδεχρή φυλάσ

σει τά τε ορθώς καϊ τά μή όρθώς' ήν τις ά δει ξηραΐνειν

ύγραΐνη, ή ά δει ύγραΐνειν ξηραινη, ή ά παχυνειν δέοι,

μή προσφεργ] άφ' ών δει παχυνειν, ή ά δει λεπτύνειν, μή

λεπτύνη, ή φύχειν, μή φύχτη, ή θερμαίνειν, μή θερμαίντ},

ή σήπειν,32 μή σήπη, και τά λοιπά κατά τον αυτόν λό-

γον τουτοισιν.

7 Τά δέ τοιάδε άνθρώποισιν άπό ταύτομάτου έν τήσι

νουσοισι γίνεται καϊ αγαθά και κακά' πυρέσσοντι μέν

και χολώντι σκεδασθεΐσα εξω ή χολή, αγαθόν, ύπό τό

δέρμακεχυμένη και έσκεδασμένη και εύπετεστέρη έχειν

τε τω έχοντι και τω ίωμένω ίήσθαι' κεχυμένη δέ και έ

σκεδασμένη, προς έν τι του σώματος προσπεσοϋσα, κα

κόν. Κοιλΐη ταραχθεΐσα ύπό πλευρΐτιδος έχομένω ή πε-

ριπλευμονΐης, ή έμπύω έόντι, κακόν' πυρέσσοντι δέ ή

τρώμα τετρωμένω κοιλΐη άποζηρανθεΐσα, κακόν' ύφύ-

314


Κατά την προσφορά θεραπευτικής βοήθειας στους αρρώστους, με τον ακόλουθο τρόπο πρέπει να διακρίνουμε τι είναι σωστό και τι είναι λάθος: αν υγραίνουμε αυτά που θα έπρεπε να ξηραίνουμε" αν ξηραίνουμε αυτά που θα έπρεπε να υγραίνουμε· αν, ενώ πρέπει να παχύνουμε τον άρρωστο, δεν του προσφέρουμε ό,τι θα τον πάχυνε* αν δεν αδυνατίζουμε ό,τι πρέπει να αδυνατίσουμε, αν δεν ψύχουμε ό,τι πρέπει να ψύξουμε, αν δεν θερμαίνουμε ό,τι πρέπει να θερμάνουμε, αν δεν προκαλούμε ωρίμανση σε ό,τι πρέπει να ωριμάσουμε -και ούτω καθεξής κατά τον ίδιο τρόπο»

7 Τα ακόλουθα καλά ή κακά παρουσιάζονται στους αρρώστους από μόνα τους κατά τη διάρκεια της αρρώστιας τους: Αν σ' έναν άρρωστο που έχει πυρετό ή πάσχει από χολή η χολή χυθεί προς τα έξω, είναι καλό* γιατί αν η χολή χυθεί και σκορπίσει κάτω από το δέρμα, είναι τότε πιο εύκολο και για τον άρρωστο να το υπομείνει και για τον γιατρό να το θεραπεύσει* αν όμως χυθεί και σκορπίσει και συγκεντρωθεί σε κάποιο σημείο του σώματος, αυτό είναι κακό.

Αν σε άρρωστο που πάσχει από πλευρίτιδα ή περιπνευμονία ή εσωτερική διαπύηση το έντερο του τεθεί σε κίνηση, το πράγμα είναι κακό* και η δυσκοιλιότητα όμως είναι κακό σε άρρωστο που έχει πυρετό ή κάποιο τραύμα. Σε αρρώστους όμως που πάσχουν από

315


δρω και σπληνώδεϊ καϊ ύπό λευκού φλέγματος έχομένω

ταραχθεΐσα ή κοιλίη ισχυρώς, αγαθόν. Ερυσίπελας ήν

έξω κατακεχυμένον έσω τράπηται, κακόν' ήν δ' έσω

κατακεχυμένον έξω τράπηται, αγαθόν. Διαρροίτ) δέ ε

χομένω ισχυρή ό εμετός γενόμενος, αγαθόν. Γυναικϊ

αίμα έμεούση τά καταμήνια ραγήναι, αγαθόν ύπό ρόου

δέ πιεζόμενη, ές τάς ρίνας ή ές τό στόμα μεταπέσει ν τον

ρόον, αγαθόν. Γυναικι ύπό σπασμού έχομένη έκ τόκου

πυρετόν έπιγενέσθαι, αγαθόν' και τετάνου έχοντος και

σπασμού πυρ έπιγενέσθαι, αγαθόν.

Τά γάρ τοιαύτα δι' ούδεμίην ούτε άμαθίην ούτε σο-

φίην ίητρών γίνεται τε καϊ ού γίνεται, άλλ 'άπό του αυ

τομάτου καϊ έπιτυχίης, καϊ γενόμενα τε ώφελέει ή βλά

πτει καϊ ού γενόμενα ώφελέει ή βλάπτει κατά τον αυ

τόν λόγον.

8 Έπιτυχίη δέ τά τοιάδε οί ίητροϊ ποιέουσιν έν τή θε-

ραπείη αγαθά' άνω φάρμακον δόντες, καθαίρουσι καϊ

άνω καϊ κάτω καλώς' καϊ γυναικι φάρμακον δόντες

κάτω χολής ή φλέγματος, έπιμήνια ού γινόμενα κατέρ-

3 ΐ 6


υδρωπικία, από αρρώστια της σπλήνας ή από λευκοφλεγματία, το να τεθεί το έντερο τους σε μεγάλη κίνηση είναι καλό.

Αν ερυσίπελας χυμένο προς τα έξω στραφεί προς τα μέσα, είναι κακό* αν όμως χυμένο προς τα μέσα στραφεί προς τα έξω, αυτό είναι καλό.

Αν άρρωστος που πάσχει από μεγάλη διάρροια κάνει εμετό, αυτό είναι καλό.

Να ρθουν τα έμμηνα σε γυναίκα που ξερνάει αίμα, είναι καλό. Σε γυναίκα που έχει αιμορραγία, αν η αιμορραγία μεταφερθεί στη μύτη ή στο στόμα, είναι καλό. Αν σε γυναίκα με σπασμούς ύστερα από γέννα παρουσιασθεί πυρετός, είναι καλό. Καλό είναι επίσης αν παρουσιασθεί πυρετός ύστερα από τέτανο ή σπασμό.

Ό λ α αυτά συμβαίνουν ή δεν συμβαίνουν όχι εξαιτίας κάποιας άγνοιας ή σοφίας των γιατρών, αλλά από μόνα τους και στην τύχη. Αν συμβούν, ωφελούν ή βλάπτουν, αλλά και αν δεν συμβούν, πάλι ωφελούν ή βλάπτουν.

8 Τα εξής καλά αποτελέσματα οι γιατροί τα οφείλουν, κατά την άσκηση του θεραπευτικού τους έργου, στην τύχη: Δίνοντας εμετικό φάρμακο, πετυχαίνουν καμιά φορά κάθαρση και από πάνω και από κάτω. Δίνοντας σε γυναίκα φάρμακο για κάθαρση από χολή ή φλέγμα από κάτω, πέτυχαν να προκαλέσουν την

317


ρηξαν' καϊ σπλήνα έμπυον εχοντι κάτω φάρμακον δόν

τες ώστε χολή ν καϊ φλέγμα κ αθήρ α ι, πύο ν κάτω έκά-

θηραν εκ του σπληνός και απήλλαξαν τής νούσου' καϊ

λιθιώντι φάρμακον δόντες, τον λίθον ές τον ουρητήρα

προέωσαν ύπό βίης του φαρμάκου, ώστε έξουρηθήναι'

καϊ πΰον εχοντι έν τή άνω κοιλΐη έν φυματι, ούκ είδότες

δτι έχει, δόντες άνω φάρμακον δ τι φλέγμα καθαιρεί, ή-

μεσε τό πΰον και έγένετο υγιής' καϊ έκ φαρμάκου ύπερ-

καθαιρόμενον άνω θεραπευοντες, καταρραγεΐσης τής

κοιλΐης άπό ταύτομάτου, ύγιέα εποίησαν τού έμέτου.

Κακά δέ τάδε απεργάζονται άπό άτυχίης' φάρμακον

δόντες άνω χολής ή φλέγματος, φλέβα έν τοΐσι στήθεσιν

έρρηξαν ύπό τοΰ έμέτου, ουδέν έχοντος πρόσθεν άλγη-

μα έν τω στήθει φανερό ν, καϊ έγένετο νοΰσος' καϊ γυ

ναικι έν γαστρϊ έχουση άνω φάρμακον δόντες, κάτω

ραγεΐσα ή κοιλΐη έξέτρωσε τό έμβρυο ν' καϊ έμπυον θε-

3 ΐ δ


εμφάνιση των καθυστερημένων εμμήνων. Δίνοντας σε άρρωστο με έμπυο σπλήνα φάρμακο για κάθαρση από τη χολή και το φλέγμα από κάτω, πέτυχαν την από κάτω κάθαρση της σπλήνας από το πύον και απάλλαξαν τον άρρωστο από την αρρώστια του. Δίνοντας φάρμακο σε άρρωστο με πέτρα, προώθησαν με τη δύναμη του φαρμάκου την πέτρα στην ουρήθρα, με αποτέλεσμα αυτή να αποβληθεί με τα ούρα. Σε άρρωστο που είχε πύον σε φύμα στη θωρακική του κοιλότητα, που δεν γνώριζαν όμως την ύπαρξη του, έδωσαν φάρμακο που καθαρίζει από πάνω το φλέγμα: ο άρρωστος απέβαλε το πύον με τον εμετό του και έγινε καλά. Θεραπεύοντας άρρωστο που με χορήγηση φαρμάκου παρουσίαζε συνεχείς εμετούς, τον θεράπευσαν από τον εμετό του, όταν το έντερο του ενεργοποιήθηκε από μόνο του έντονα.

Από ατυχία όμως οδηγούν και στα εξής κακά: Δίνοντας εμετικό φάρμακο για κάθαρση από τη χολή ή το φλέγμα, προκάλεσαν με τον εμετό ρήξη φλέβας στο στήθος αρρώστου που δεν είχε προηγουμένως απολύτως κανέναν φανερό πόνο στο στήθος, και έτσι έκανε την εμφάνιση της μια αρρώστια. Επίσης, δίνοντας εμετικό φάρμακο σε έγκυα γυναίκα προκάλεσαν βίαιη κένωση του εντέρου, η οποία οδήγησε σε αποβολή του εμβρύου. Άλλη περίπτωση: γιατρός θεραπεύει άτομο

319


ραπεύοντι ή κοιλΐη ρυεΐσα διαφθείρει" καϊ οφθαλμούς

θεραπεύοντι καϊ ύπαλεΐφαντι όδύναι ένέπεσον όξύτεραι,

κήν οΰτω τύχη, ρήγνυταί τε ό οφθαλμός καϊ άμαυ-

ρούται, καϊ αίτιώνται τον ίητρόν, δτι ύπήλειφε'καϊ λε-

χοΐ έπι γαστρός οδύνη ή ν δω τι ό ίητρός καϊ κακώς σχή

ή καϊ άπόληται, ό ίητρός αίτιος.,

Σχεδόν δέ δσα άνάγκας έχει ώστε γίνεσθαι έν τοΐσι

νουσήμασι καϊ τρώμασι κακά έπι κακοΐσι, τον ίητρόν

αίτιώνται τούτων γινομένων, καϊ τήν ανάγκην τήν τά

τοιαύτα άναγκάζουσαν γίνεσθαι ού γινώσκουσιν. Καϊ

ήν έπϊ πυρέσσοντι ή τρώμα έχοντι έσελθών καϊ προσε-

νέγκας τό πρώτον μή ώφελήση, άλλά τη ύστεραίη κά-

κιον έχη, τον ίητρόν αίτιώνται" ήν δέ ώφελήση, τούτο

δέ ούχ όμαλώς έπαινέουσι' χρεών γάρ πεπονθέναι αυ

τόν δοκέουσι' τά δέ έλκεα φλεγμαΐνειν, καϊ έν τήσι νού-

σοισιν έστιν ήσιν όδύνας γίνεσθαι, ταύτα δέ ού δοκέουσι

χρεών είναι γίνεσθαι αύτοΐσιν, ουδέ τά τοιάδε ώστε

320


με εσωτερική διαπύηση, μια ξαφνική όμως κένωση του εντέρου τού σκοτώνει τον άρρωστο. Επίσης: γιατρός θεράπευε τα μάτια κάποιου με επαλείψεις* οι πόνοι έγιναν τότε οξύτεροι* αν το φέρει μάλιστα η περίσταση, μπορεί και να σπάσει το μάτι, ακόμη και να τυφλωθεί* ο κόσμος κατηγορεί τότε τον γιατρό, γιατί έκανε επαλείψεις. Το ίδιο, αν ο γιατρός δώσει κάποιο φάρμακο σε λεχώνα για τους πόνους στην κοιλιά της και εκείνη αισθανθεί άσχημα ή και πεθάνει, φταίει ο γιατρός.

Ας το πούμε γενικά: Για όσα κακά έρχονται αναπόφευκτα να προστεθούν σε άλλα κακά σε περιπτώσεις ασθενειών και τραυματισμών, οι άνθρωποι κατηγορούν για όσα γίνονται τους γιατρούς —την αιτία που υποχρεωτικά οδηγεί στο να γίνουν αυτά τα πράγματα οι άνθρωποι δεν την αντιλαμβάνονται. Αν λοιπόν ο γιατρός επισκεφθεί ασθενή που έχει πυρετό ή κάποιο τραύμα και αποτύχει, με ό,τι του συστήσει, να τον βοηθήσει από την πρώτη κιόλας στιγμή και την άλλη μέρα η κατάσταση του ασθενούς χειροτερέψει, οι άνθρωποι κατηγορούν τον γιατρό* αν όμως τον βοηθήσει, δεν τον επαινούν ανάλογα* πιστεύουν, βλέπεις, πως έτσι ήταν φυσικό να γίνει. Να παρουσιάζουν όμως οι πληγές φλεγμονές και ορισμένες αρρώστιες να συνοδεύονται από πόνους, αυτά δεν θεωρούν ότι ήταν φυσικό να συμβούν σ' αυτούς, όπως δεν το βρίσκουν

321


• γίνεσθαι' νεΰρον διακοπέν μή ξυμφύναι, μηδέ χύστιν,

μηδέ έντερον, ήν ή τών λεπτών, μηδέ φλέβα αίμόρροον,

μηδέ γνάθου τό λεπτό ν, μηδέ τό έπι του αιδοίου δέρμα.

9 Αρχή δέ ιήσιος αποδεδειγμένη μέν ούκ έστιν, ήτις

ορθώς αρχή έστι πάσης τής τέχνης, ουδέ δεύτερον ου

δέν ουδέ μέσον ουδέ τελευτή' άλλα άρχόμεθά τε αυτής

άλλοτε λέγοντες άλλοτε εργαζόμενοι, και τελευτώμεν

ώσαύτως' και ούτε λέγοντες άρχόμεθα έκ τών αυτών

λόγων, ούδ' ήν περι τών αυτών λέγωμεν, ουδέ ές τούς

αυτούς τελευτώμεν' και εργαζόμενοι, κατά τον αυτόν

λόγον ούτε άρχόμεθα έκ τών αυτών έργων ούτε τελευ

τώμεν ές τά αυτά.

Ι Ο Εύχειρίη δέ έστι τά τοιάδε' δταν τις τάμνγ} ή καίγ},

μήτε νεΰρον τάμνειν μήτε φλέβα' καϊ ήν έμπυον καιη,

έπιτυγχάνειν τοΰ πύου, καϊ τάμνοντα δέ κατά τον αυ

τόν λόγον' καϊ τά κατήγματα συντιθέναι όρθώς' καϊ δ

τι άν τοΰ σώματος έκπέση έκ τής φύσιος, ορθώς ές τήν

φύσιν τούτο άπώσαι' εμβάλλει ν τε ά δει ισχυρώς, καϊ

322


φυσικό να συμβαίνουν πράγματα όπως τα ακόλουθα: να σπάσει ένας τένοντας και να μην μπορεί πια να ξα-νακολλήσει -το ίδιο και η κύστη ή το λεπτό έντερο, ένα αιμοφόρο αγγείο, το λεπτό μέρος του μάγουλου ή το δέρμα του αιδοίου.

9 Αποδεδειγμένο σημείο από το οποίο να ξεκινάει η θεραπεία (στην πραγματικότητα σημείο από το οποίο να ξεκινάει όλη η ιατρική τέχνη) δεν υπάρχει, ούτε υπάρχει κάποιο δεύτερο σημείο, ή κάποιο μέσον, ή ένα τέλος. Στην πραγματικότητα αρχίζουμε σ' αυτήν άλλοτε μιλώντας άλλοτε πράττοντας, και με τον ίδιο τρόπο τελειώνουμε. Μιλώντας δεν αρχίζουμε ούτε τελειώνουμε με τα ίδια λόγια, ακόμη κι αν μιλούμε για τα ίδια πράγματα* το ίδιο, όταν αρχίζουμε με πράξεις, δεν αρχίζουμε ούτε τελειώνουμε με τις ίδιες πράξεις.

Ι Ο Επιδεξιότητα του γιατρού είναι π.χ. τα εξής: Ό ταν τέμνει ή καυτηριάζει, να μην κόβει ούτε τένοντα ούτε φλέβα. Επίσης: αν καυτηριάζει άτομο με εμπύημα, να πετυχαίνει το πύον, και αν κάνει τομή, το ανάλογο. Σε περίπτωση καταγμάτων να συνενώνει σωστά τα κόκκαλα. Αν ένα μέλος του σώματος φύγει από τη φυσική του θέση, να το ξαναφέρνει σωστά στη φυσική του θέση. Ό,τ ι πρέπει να ξαναμπεί στη θέση του με δύναμη, να το ξαναβάζει στη θέση του με δύναμη. Στο πιάσιμο να ασκεί πίεση, όταν αυτό χρειά-

323


λαβόντα πιεζειν ά δεΐ, καϊ όσα άτρέμα, λαβείν τε καϊ

λαβόντα μή πιεζειν' καϊ έπιδέοντα στρεβλά μή ποιέειν

εξ ευθέων, μηδέ πιεζειν ά μή δεΐ' και φαύοντα δκου άν

φαύτ], μή όδύνην παρέχειν έκ περισσού. Ταύτα μέν ούν

έστιν εύχειρίη' τό δέ τοΐσι δακτύλοισιν εύσχημόνως

λαμβάνειν ή καλώς ή μή καλώς ή μακροΐσιν ή βραχέ-

σιν, ή καλώς έπιδεΐν και έπιδέσιας παντοίας, ού προς

τής τέχνης κρίνεται εύχειρίης πέρι, άλλά χωρίς.

324


ζεται* όταν όμως το πιάσιμο πρέπει να είναι απαλό, να πιάνει απαλά και, πιάνοντας, να μην πιέζει Στις επιδέσεις να μη στραβώνει ό,τι πρέπει να είναι ίσιο, ούτε να ασκεί πίεση εκεί που δεν πρέπει. Στις ψηλαφήσεις -όπου χρειάζεται να ψηλαφήσει- να μην προκαλεί πόνο δίχως λόγο.

Ό λ α αυτά είναι επιδεξιότητα. Το να πιάνει όμως ο γιατρός με τα δάχτυλα του με τρόπο χαριτωμένο, κομψό ή μη κομψό" το να κρατάει τα δάχτυλα του τεντωμένα ή διπλωμένα* το να κάνει όμορφες και πολλών ειδών επιδέσεις, όλα αυτά δεν θεωρούνται στην τέχνη μας επιδεξιότητα, αλλά κάτι άσχετο με αυτήν.

11 Εσωτερικοί και εξωτερικοί παράγοντες-αιτίες των ασθε

νειών.

12-14 Γένεση και πρόγνωση των εμπυημάτων του πνεύμονα.

15 Εμπυήματα της θωρακικής κοιλότητας.

16 Αιτίες της διαφορετικής διάρκειας αυτών των ασθενειών σε

διάφορους ασθενείς. -Αδύνατη η ακριβής πρόγνωση.

17 Εμπυήματα στην κάτω κοιλότητα του σώματος,

ι δ Ερυσίπελας του πνεύμονα.

19 Φύματα στον πνεύμονα.

2Ο Φύματα στα πλευρά.

21 Εμπυήματα συνεπεία τραυματισμών.

22 Αναλυτικός λόγος για τους παράγοντες (ιδίως για τον πα-

ράγοντα-ηλικία) που διαφοροποιούν την πορεία και εξέλιξη των

ασθενειών αυτών.

325


23 Πυρετός δέ άπό τώνδε γίνεται* όκόταν χολή ή

φλέγμα θερμανθή, θερμαίνεται τό άλλο πάν σώμα άπό

τουτέων, και καλέεται τούτο πυρετός" θερμαίνεται δέ ή

χολή και τό φλέγμα ένδοθεν μέν άπό σιτίων και ποτών,

άφ' ών και τρέφεται και αύξεται, έξωθεν δέ άπό πόνων

καϊ τρωμάτων, και ύπό του θερμού ύπερθερμαίνοντος

και ύπό τοΰ φυχροΰ ύπερφύχοντος' θερμαίνεται δέ και

άπό δφιος και ακοής, ελάχιστα δέ άπό τούτων.

24 Τό δέ ρίγος έν τήσι νούσοισι γίνεται μέν και άπό

τών έξωθεν άνεμων και ύδατος και αίθρΐης και ετέρων

τοιούτων, γίνεται δέ και άπό τών έσιόντων σιτίων και

ποτών"μάλιστα δέ ίσχυρότερον γίνεται, όταν χολή και

φλέγμα συμμιχθή ές τωύτό τω αίματι, ή τό έτερον ή

αμφότερα"μάλλον δέ, ήν τό φλέγμαμοΰνον ξυμμιχθή'

φυχρότατον γάρ φύσει τό φλέγμα, θερμότατον δέ τό αί

μα, φυχρότερον δέ και ή χολή τοΰ αίματος. Όταν ουν

ταύτα συμμιχθή, ή αμφότερα ή τό έτερον, ές τό αίμα,

συμπήγνυσι τό αίμα, ού παντά7νασι δέ, ού γάρ άν δύ-

326


23 Οι πυρετοί γεννιούνται ως εξής: Όταν θερμαίνεται το φλέγμα ή η χολή, θερμαίνεται από αυτά και όλο το υπόλοιπο σώμα, και αυτό λέγεται πυρετός. Η χολή και το φλέγμα θερμαίνονται εσωτερικά μεν από τις τροφές και τα ποτά (από τα οποία, συγχρόνως, τρέφονται και αυξάνονται), εξωτερικά δε από τη σωματική κόπωση και από τους τραυματισμούς, καθώς επίσης και από την υπερβολική ζέστη και το υπερβολικό κρύο* τέλος θερμαίνονται, ελάχιστα όμως, και από την όραση και την ακοή.

24 Το ρίγος στις αρρώστιες γεννιέται αφενός από τους εξωτερικούς ανέμους, από το νερό, από τον ψυχρό αέρα της νύχτας και από άλλους τέτοιους παράγοντες, και αφετέρου από τις τροφές και τα ποτά που βάζουμε στον οργανισμό μας* κυρίως όμως και σε πολύ έντονη μάλιστα μορφή το ρίγος παρουσιάζεται όταν η χολή ή το φλέγμα αναμειχθεί και γίνει ένα με το αίμα, είτε το ένα από τα δύο είτε και τα δύο μαζί -εντονότερο είναι, πάντως, αν αναμειχθεί μόνο το φλέγμα· γιατί το φλέγμα είναι ό,τι πιο ψυχρό υπάρχει μέσα στον άνθρωπο, το αίμα ό,τι πιο θερμό, η χολή ψυχρότερη επίσης από το αίμα* όταν λοιπόν αυτά αναμειχθούν - ή και τα δύο μαζί ή το ένα μόνο από τα δύο- με το αίμα, κάνουν το αίμα να πήξει, όχι βέβαια τελείως, γιατί ο άνθρωπος δεν θα μπορούσε να ζήσει,

327


ναιτο ζήν ώνθρωπος, εί τό αίμα πυκνότερόν τε και φυ-

χρότερον γένοιτο πολλαπλασίως αυτό έωυτοΰ.

Ψυχομένου ούν τοΰ αίματος, ανάγκη φύχεσθαι καϊ τό

άλλο σώμα πάν, και καλέεται ρίγος. Όκόταν τοΰτο τοι

ούτον γένηται, ήν μέν ισχυρώς γένηται, ρίγος τε ίσχυ-

ρόνκαι τέτραμος' αί γάρ φλέβες συσπώμεναι καϊ έφ'έ-

ωυτάς ίοΰσαι, πηγνυμένου τοΰ αίματος, συσπώσί τε τό

σώμα και τρέμειν ποιέουσιν' ήν δέ τι ήσσον ή ξυνοδος

τοΰ αίματος γένηται, τοΰτο δέ καλέεται ρίγος' φρίκη δέ

τόάσθενέστατον.

Ότι δέ μετά τό ρίγος ανάγκη πυρετό ν έπιλαβεΐν ή

πλέω ή έλάσσω, ώδε έχει' όκόταν τό αίμα διαθερμαί-

νηταί τε και άποβιάται και άπίη πάλιν ές τήν έωυτοΰ

φυσιν, συνδιαθερμαίνεται και τοΰ φλέγματος και τής

χολής τό έν τω αίματι συμμεμιγμένον, και γίνεται τό

αίμα θερμότερον αυτό έωυτοΰ πολλαπλασίως9 τούτων

ούν διατεθερμασμένων, ανάγκη πυρετόν έπιγενέσθαι ύ

πό τής ύπερθερμασίης τοΰ αίματος μετά τό ρίγος.

25 Ιδρώς δέ γίνεται διά τόδε' οίσιν άν νοΰσοι κρίνων-

ται έν τήσι κυρίησι τών ήμερέων και τό πΰρ μεθίτ], έκ-

328


αν το αίμα γινόταν πολλές φορές πιο πυκνό και πιο ψυχρό από το φυσικό του.

Όταν λοιπόν ψύχεται το αίμα, αναγκαστικά ψύχεται και όλο το υπόλοιπο σώμα, και αυτό λέγεται ρίγος. Ό ταν συμβεί κάτι τέτοιο, αν είναι πολύ δυνατό, λέγεται δυνατό ρίγος και τρεμούλιασμα (οι φλέβες, καθώς συ-σπώνται και με την πήξη του αίματος πλησιάζουν η μια την άλλη, προκαλούν συσπάσεις στο σώμα και το κάνουν να τρέμει)* αν όμως η συμμετοχή του αίματος είναι μικρότερη, τότε λέγεται ρίγος* ανατρίχιασμα είναι η πιο ελαφριά μορφή.

Το ότι ύστερα από το ρίγος εμφανίζεται υποχρεωτικά υψηλότερος ή χαμηλότερος πυρετός, εξηγείται ως εξής: Όταν το αίμα ξαναζεσταίνεται και ξανακερδίζει τη δύναμη του επανερχόμενο στη φυσική του κατάσταση, θερμαίνεται μαζί και το μέρος του φλέγματος και της χολής που είχε αναμειχθεί με το αίμα, και έτσι το αίμα γίνεται πολλές φορές πιο θερμό από το φυσικό του* με τους χυμούς λοιπόν αυτούς να έχουν ζεσταθεί, ο πυρετός εμφανίζεται ως το υποχρεωτικό αποτέλεσμα της υπερθέρμανσης του αίματος ύστερα από το ρίγος.

25 Ο ιδρώτας δημιουργείται ως εξής: Στους αρρώστους που οι αρρώστιες τους κρίνονται στις κρίσιμες μέρες και ο πυρετός τους υποχωρεί, το αραιότερο μέ-

329


τήκεται άπό του εν τω σώματι φλέγματος κα\ τής χολής

τό λεπτότατον, και αποκρίνεται, καϊ χωρέει τό μεν έξω

του σώματος, τό δέ καϊ αύτοΰ έν τω σώματι υπολείπε

ται0 τό δέ ύπό θερμασίης λεπτυνόμενον ατμός γίνεται,

και σύν τω πνεύματι μισγόμενον έξω χωρέει.

"Εστι μέν ούν ταύτα τοιαύτα και άπό τούτων ό ίδρώς.

Διότι δέ ότέ μέν θερμός, ότέ δέ φυχρός έστιν, ούτως0 ό

μέν θερμός άπό διατεθερμασμένου τοΰ κακού και έκκε-

καυμένου και λελεπτυσμένου και άσθενέος, και ού λίην

πολλού αποκρίνεται, και ανάγκη θερμότερον αυτόν έκ-κρίνεσθαι έκ τοΰ σώματος0 ό δέ φυχρός άπό πλέονος τοΰ

κακού άποκρινόμενος τοΰ τε υπολειπομένου καϊ έτι ι

σχύοντος και ούπω συσσεσηπότος ουδέ λελεπτυσμένου

ουδέ έκκεκαυμένου, φυχρότερος και παχύτερος και κα-

κωδέστερος έκχωρέει.

- Δήλον δέ τοΰτο έν τωδε' οι φυχρω ίδρώτι ίδρώντες

μακράς νούσους νοσέουσιν ώς έπι τό πουλύ, έτι ισχύον

τος τοΰ κακού τοΰ έν τω σώματι υπολειπομένου0 οί δέ

θερμω ίδρώτι ίδρώντες ταχύτερο ν απαλλάσσονται τών

νουσημάτων.

330


ρος του φλέγματος και της χολής που βρίσκονται μέσα στο σώμα λιώνει και αποσπάται· ένα μέρος του εκκρίνεται από το σώμα, ενώ ένα άλλο παραμένει μέσα στο σώμα* το μέρος που έχει αναλιώσει από τη ζέστη γίνεται ατμός και, αναμειγνυόμενο με την αναπνοή, βγαίνει έξω. Έτσι έχει το πράγμα και με αυτόν τον τρόπο γεννιέ

ται ο ιδρώτας. Γιατί τώρα ο ιδρώτας άλλοτε είναι ζεστός και άλλοτε κρύος: Ο ζεστός ιδρώτας εκκρίνεται από κάποιο βλαπτικό υλικό του σώματος που έχει διαθερμανθεί, που έχει κατακαεί, έχει αραιώσει, είναι εξασθενημένο και δεν είναι πολύ σε ποσότητα· αναγκαστικά λοιπόν ο ιδρώτας αυτός εκκρίνεται από το σώμα θερμότερος. Ο κρύος ιδρώτας εκκρίνεται από μεγαλύτερης ποσότητας βλαπτικό υλικό, που ακόμη υπάρχει, που είναι ακόμη δυνατό και που δεν έχει ακόμη ωριμάσει ούτε αραιώσει ούτε κατακαεί -έτσι ο ιδρώτας αυτός βγαίνει ψυχρότερος, πιο πυκνός και με βαρύτερη μυρωδιά.

Αυτό γίνεται φανερό από το εξής: όσοι έχουν κρύους ιδρώτες πάσχουν τις περισσότερες φορές από αρρώστιες μεγάλης διάρκειας, αφού το βλαπτικό υλικό που υπάρχει μέσα στο σώμα τους είναι ακόμη δυνατό* αντίθετα, αυτοί που έχουν θερμούς ιδρώτες απαλλάσσονται από τις αρρώστιες τους γρηγορότερα.

331


32 Άποθνήσκουσι δέ άπό μέν τής πλευρίτιδος, όκόταν

πολλόν μέν τήν αρχήν τω πλευρω προσπαγή φλέγμα τε

και χολή, πολλόν τε προσεπιρρυήκαϊ έκ τοΰ άλλου σώ

ματος, και μήτε πτύων κρατέη ύπό πλήθεος τούτων

μήτε σήπων' πιμπλώνται δέ αί άρτηρίαι ύπό τών ένε-

όντων φλέγματος τε και πύου, τότε δέ ρέγχει και άνα-

πνέΐ πυκνόν τε και αύτόθεν άνωθεν, τέλος δέ αποφράσ

σεται πάντα, και αποθνήσκει. Τον αυτόν δέ τρόπον

τούτον και έκ περιπλευμονίης άπόλλυνται.

33 Όσοι δέ ύπό καύσου άποθνήσκουσι, πάντες ύπό

ξηρασίης άποθνήσκουσιν' αποξηραίνεται δέ πρώτον μέν

αυτών τά ακρωτήρια, πόδες τε και χείρες, έπειτα δέ τά

έπιξηρότερα' όκόταν δέ έκκαυθή και άποξηρανθή παν-

τάπασι τό ύγρόν έκ του σώματος, τό μέν αίμα πήγνυ-

332


ιβ Πλευρίτιδα.

27 Περιπνευμονία.

2 8 Πλευρίτιδα και περιπνευμονία χωρίς αποχρέμψεις.

29 Καύσος.

3 0 Φρενίτιδα.

31 Αποχρέμψεις στην πλευρίτδα και στην περιπνευμονία.

32 Οι άρρωστοι από πλευρίτιδα πεθαίνουν όταν μεγάλη ποσότητα φλέγματος και χολής εγκατασταθεί από την αρχή στα πλευρά και ύστερα εισρεύσει εκεί και άλλη μεγάλη ποσότητα από το υπόλοιπο σώμα, με αποτέλεσμα ο άρρωστος να μην μπορεί, λόγω της ποσότητας τους, να υπερνικήσει τις ουσίες αυτές είτε αποβάλλοντας τες με απόχρεμψη είτε μέσω της ωρίμανσης* γεμίζουν λοιπόν οι βρόγχοι από το φλέγμα και το πύον που είναι μέσα, οπότε ο άρρωστος ασθμαίνει, ανασαίνει γρήγορα και μόνο από το πάνω μέρος του στήθους του* στο τέλος φράζουν τα πάντα και ο άρρωστος πεθαίνει. Με τον ίδιο τρόπο πεθαίνουν και όσοι πάσχουν από περιπνευμονία.

33 Οι άρρωστοι που πεθαίνουν από καύσο, πεθαίνουν -όλοι τους- από ξηρασία. Πρώτα ξηραίνονται τα άκρα τους, πόδια και χέρια, και στη συνέχεια τα κάπως πιο ξηρά μέλη του σώματος. Όταν λοιπόν κατακαεί και αποξεραθεί ολωσδιόλου η υγρασία του σώμα-

333


ταί τε παντελώς και φυχεται, τό δέ άλλο σώμα αποξη

ραίνεται, και ούτως αποθνήσκει.

34 Ύπό δέ τής φρενίτιδος άπόλλυνται ώδε' παραφρο-

νέουσιν έν τή νούσω διά παντός, άτε του αίματος έ-

φθαρμένου τε και κεκινημένου ού τήν έωθυΐαν κίνησιν'

και άτε παραφρονέοντες, ούκέτι τών προσφερομένων

δέχονται, δ τι άξιον λόγου' όταν δέ προΐη ό χρόνος, μα

ραίνονται τε και μινύθουσιν ύπό τε τοΰ πυρετού και ύπό

τοΰ μηδέν έσιέναι ές τό σώμα' και πρώτα μέν τά έν τοΐ

σι ν άκρωτηρίοισι μινύθει τε και φυχεται, έπειτα δέ τά

έπ'έγγυτάτω. Και φύχεός γε και πυρός καϊ πόνων αρ

χήν ταυ τη ν ϊσχει' όταν τό αίμα έν τήσι φλεφιν ύπό τοΰ

φλέγματος φυχθή, μεταπίπτει τε και ξυσπάται άλές

άλλοτε άλλη, και τρέμει, τέλος δέ φυχεται πάντα, και

αποθνήσκει.

334


τος, το αίμα πήζει εντελώς και ψύχεται, το υπόλοιπο σώμα ξηραίνεται, και έτσι ο άρρωστος πεθαίνει.

34 Από τη φρενίτιδα οι άρρωστοι πεθαίνουν με τον ακόλουθο τρόπο: Οι άρρωστοι αυτοί έχουν χαμένα τα λογικά τους σε όλη τη διάρκεια της αρρώστιας τους λόγω του ότι το αίμα τους είναι χαλασμένο και δεν κινείται με τον συνήθη τρόπο* έχοντας λοιπόν χάσει τα λογικά τους ούτε από την τροφή που τους δίνουν δέχονται κάτι το άξιο λόγου, και όσο περνάει ο καιρός μαραίνονται και αδυνατίζουν εξαιτίας του πυρετού, αλλά και γιατί τίποτε δεν μπαίνει στον οργανισμό τους. Πρώτα αδυνατίζουν και ψύχονται τα άκρα τους, και στη συνέχεια τα πιο κοντινά σ' αυτά μέρη του σώματος.

Το ψύχος, ο πυρετός και οι πόνοι έχουν την αρχή τους στο εξής: Όταν το αίμα κρυώσει από το φλέγμα μέσα στις φλέβες, μετακινείται, συγκεντρώνεται άφθονο μια σε ένα μια σε άλλο μέρος και τρέμει* στο τέλος ψύχονται στον άρρωστο τα πάντα και πεθαίνει.

335

ΣΧΟΛΙΑ

ι. Με τη λέξη νεΰρον δηλωνόταν στην προαλεξανδρινή ιατρική όχι μόνο το νεύρο, αλλά επίσης η ίνα, ο τένοντας, ο σύνδεσμος.

2. Με την αρχαία ελληνική λέξη φρένες δηλωνόταν, ήδη από την εποχή του Ομήρου, ό,τι εμείς σήμερα ονομάζουμε διάφραγμα-, είναι φανερό ότι η λέξη φρένες χρησιμοποιήθηκε, επειδή το διάφραγμα θεωρούνταν έδρα της αισθητηριακής αντίληψης, της νόησης και της γνώσης, αλλά και των συναισθημάτων και των παθών. — Ο συγγραφέας του έργου Περί ιερής νούσου γράφει σχετικά με την ονομασία φρένες (χαφ. 2 θ ) : «Το διάφραγμα κακώς πήρε το όνομα που έχει» (εννοεί, βέβαια, το όνομα φρένες), «ένα όνομα που το οφείλει πιο πολύ στην τύχη και στη συνήθεια παρά στην πραγματικότητα ή στη φύση. Ε γ ώ , πάντως, δεν θα ήξερα να πω χάρη σε ποια ιδιότητα του θα μπορούσε το διάφραγμα να παρουσιάζει νόηση και σκέψη. Το μόνο που μπορεί να λεχθεί είναι πως, όταν ο άνθρωπος πάρει αναπάντεχα κάποια μεγάλη χαρά ή στενοχώρια, το διάφραγμα αρχίζει -εξαιτίας της λεπτότητας τ ο υ - να δονείται παλμικά και να πηδάει* είναι άλλωστε το πιο τεντωμένο από όλα τα όργανα του σώματος, δεν παρουσιάζει επομένως κανένα κοίλωμα, όπου να μπορεί να δέχεται τους ερεθισμούς, καλούς ή κακούς* αντίθετα, και τα δύο αυτά είδη ερεθισμών το ενοχλούν (αιτία είναι η αδύναμη φύση του). Οπωσδήποτε, δεν υπάρχει ερεθισμός που να τον αισθάνεται το διάφραγμα πρώτο αυτό από τα άλλα μέλη του σώματος. Αδικαιολόγητα επομένως πήρε το όνομα που έχει,

336


δήθεν πως είναι η αιτία της "φρόνησης"». Ο καινούργιος τρόπος θεώρησης των πραγμάτων είναι φανερός -και εντυπωσιακός.

3· Με τη λέξη φθίσιςδεν δηλωνόταν μόνο η δική μας (χρόνια) φυματίωση, αλλά και άλλες, με παρόμοια κλινικά συμπτώματα, αρρώστιες (απίσχνανση, σωματική εξάντληση, μαρασμός, κατάπτωση κλπ.).

4· = κάτω από την επιδερμίδα. 5· Το πιθανότερο είναι ότι πρόκειται για τη σημερινή λοβώδη

πνευμονία. 6. Ψηλός πυρετός που συνοδεύεται από μεγάλη δίψα και έ

ντονη ανησυχία. -Δεν έγινε ως σήμερα δυνατό να ταυτισθεί με κάποια σημερινή, δική μας αρρώστια.

7· Με τη λέξη δεν δηλωνόταν μόνο η δική μας πλευρίτιδα, αλλά και άλλες αρρώστιες της θωρακικής κοιλότητας.

δ. Με τη λέξη δηλωνόταν αρρώστια που είχε για κύριο γνώρισμα της την απώλεια του νου, της λογικής = τρέλα, παραλήρημα. Η κατάληξη της δείχνει ότι η λέξη πλάσθηκε για να δηλώνει πάθηση (φλεγμονή) των φρενών = του διαφράγματος, δεδομένου ότι, όπως είδαμε παραπάνω (βλ. σχόλ. 2 ) , το διάφραγμα θεωρούνταν ως κάποια εποχή έδρα της νόησης. Στο έργο μας, βέβαια, δηλώνεται ρητά (βλ. εδώ κεφ. 34) ότι η αιτία της αρρώστιας βρίσκεται στο αίμα, αυτό όμως δεν οδήγησε, φυσικά, στην αλλαγή του ονόματος της αρρώστιας.

9- Φαίνεται ότι πρόκειται για κάποιας μορφής μητρίτιδα. -(Το ερυσίπελας και η φλεγμονή έχουν κοινά στοιχεία τον ογκον — πρήξιμο και την θερμά σία ν — ζέστη* η διαφορά τους βρίσκεται στο ότι το πρώτο είναι επιφανειακό και κιτρινωπό, ενώ το δεύτερο είναι εσωτερικό και κόκκινο.)

ι Ο. Με τη λέξη δηλωνόταν μια σοβαρή (οξεία) λοιμώδης αρ-

337


ρώστια, κατά την οποία ο άρρωστος παρουσίαζε φλεγμονώδεις αλλοιώσεις στον φάρυγγα του.

11 . Η λέξη δήλωνε τόσο τη σαρκώδη απόφυση που κρέμεται από το πίσω άκρο της μαλακής υπερώας όσο και τη φλεγμονή της.

12. Υποστηρίχθηκε ότι πρόκειται, κατά.πάσα πιθανότητα, για την όχι σπάνια στις μολυσμένες από ελονοσία περιοχές της αρχαίας Ελλάδας σπληνομεγαλία.

Ι3· = φλεγμονή του νεφρού. Ι4 · = φλεγμονή του ήπατος (η αρχαία ελληνική λέξη δεν δή

λωνε ό,τι η σημερινή, δική μας όμοια λέξη). 15- Στο λεξικό του Ερωτιανού (ΐος αι. μ.Χ.), που μας παρα

δόθηκε με τον τίτλο Τών παρ7 Ίπιτοκράτει λέξεων συναγωγή,

χέδματατίζαν «αίχρόνιαι περί τά άρθρα διαθέσεις», η χρόνια δη

λαδή νοσηρή κατάσταση των αρθρώσεων. Παρόμοια ήταν αργότερα και η ερμηνεία του Γαληνού, που σχέτιζε μάλιστα τη λέξη κατά κύριο λόγο με τις αρθρώσεις των κάτω άκρων.

16. Ολοφάνερα στο έργο μας η σωματοψυχική αρρώστια μελαγχολία^*» έχει καμιά απολύτως σχέση με τη μέλαινα χολή (βλ. σ. 2 4 του πρώτου τόμου της έκδοσης μας και το κεφ. 5 του Περί φυσιος ανθρώπου στον δεύτερο τόμο, σ. 3 0 1 * βλ. εκεί και τα σχόλια 11 και ιι)' ίσα ίσα σαφέστατα η μελαγχολία σχετίζεται από τον συγγραφέα του έργου μας με το αίμα και με την αλλοίωση που αυτό υφίσταται υπό την επίδραση του φλέγματος και της χολής.

Ι7· = αρθρίτιδα των ποδιών. ι δ . = νευραλγία του ισχιακού νεύρου. Ι9· = οδυνηρή αφόδευση. 2 0 . Βλ. σχόλ. 2 στο έργο Περί ιερής νοΰσου (ΐος τόμος της

έκδοσης μας).

338


21. Η αρχαία ελληνική λέξη λέπρα δεν δήλωνε τη σημερινή, τη γνωστή μας αρρώστια, αλλά διάφορες δερματικές παθήσεις (για το χωρίο μας υποδείχθηκε η ερμηνεία «ψωρίαση»). Η δική μας λέπρα δεν ήταν, βέβαια, άγνωστη στην αρχαιότητα (τότε είχε το όνομα έλεφαντίασις).

22. - εξανθηματική δερματική πάθηση. 23- παραπληγία - παράλυση των ποδιών από βλάβη του κε

ντρικού νευρικού συστήματος. 24- Ένας μεγάλος ιπποκρατιστής των ημερών μας υποστήρι

ξε ότι φθόη δεν ήταν παρά ο κνιδιακός όρος για τη φθίση. 25- = επώδυνη λευκή φλεγμονή (ρΜε^πιαδία &1οα άοίοπδ), 2β. = αποβολή των τροφών από το έντερο άπεπτων ή σχεδόν

άπεπτων. (Η δυσεντερία είναι σοβαρή και επικίνδυνη φλεγμονή των εντέρων που συνοδεύεται από πυρετό: οι κενώσεις είναι συχνές, βλεννώδεις και αιματηρές* βλ. παραπάνω το κεφ. 23 του έργου Περί παθών.)

2/· (Ουσιαστικοποιημένο) το ουδέτερο γένος του επιθέτου πυος αντί για το συνηθισμένο αλλού, απόν όμως από το έργο μας, ουσιαστικό εμπύημα.

2 δ . Τα συμφραζόμενα κάνουν, βέβαια, φανερό ότι από τις σημασίες που είχε η αρχαία ελληνική λέξη νεΰρον (βλ. παραπάνω, σχόλ. ι) ταιράζει εδώ η σημασία «νεύρο».

2 9 . = ο λεπτός και στιλπνός υμένας που περιβάλλει το εσωτερικό τοίχωμα της κοιλιάς και τα περισσότερα κοιλιακά σπλάχνα.

3 0 . έλκος - τραύμα, πληγή, σπυρί. 3 1 . = απόστημα ή οίδημα, πρήξιμο. 3 2 . Με τη λέξη σήφις (από το ρήμα - σήπομαι - σαπί

ζω) δηλωνόταν η διαδικασία με την οποία το έντερο αποβάλλει το μη θρεπτικό μέρος της τροφής.

339

ΠΕΡΙ ΝΟΥΣΩΝ Β

341

ΤΟ ΕΙΠΑΜΕ ΗΔΗ στο προλογικό μας σημείωμα για τα τέσσερα έργα που μας παραδόθηκαν στο πλαίσιο της Ιπποκρατικής συλλογής με τον τίτλο Περί νούσων: το Περί νούσων Β δεν είναι η συνέχεια του Περί νούσων

Α, και δεν έχει ως συνέχεια του το Περί νούσων Γ.

Το Περί νούσων Β αποτελείται από 75 κεφάλαια, σαφώς διαιρεμένα σε δύο ενότητες ( ι - ι ι και 12-75)· Στη δεύτερη, τη μεγαλύτερη ενότητα, ο λόγος για τις επιμέρους αρρώστιες περιλαμβάνει αναφορά στη συμπτωματολογία, τη θεραπεία και την πρόγνωση (άλλοτε με αυτή τη σειρά και άλλοτε με τη σειρά: συμπτωματολογία, πρόγνωση, θεραπεία). Στην πρώτη, τη μικρότερη ενότητα, κυρίαρχος είναι, αντίθετα, στις περιγραφές των ασθενειών ο λόγος για τις αιτίες που τις γεννούν. Στην πρώτη ενότητα ο λόγος είναι πρώτα για τις αρρώστιες της κεφαλής ( ι-8) και αμέσως ύστερα για τις αρρώστιες του λαιμού (9-11). Στη δεύτερη ενότητα ο λόγος είναι πρώτα για τις αρρώστιες της κεφαλής (12-25), ύστερα για τις αρρώστιες του λαιμού και της μύτης (26-37)9 *α<- στη συνέχεια για τον ίκτερο (38-39 )5 Υ ι α τους πυρετούς (40-43 )5 Υ ι α τις

343

ΙΠΠΟΚΡΑΤίίΣ

αρρώστιες του στήθους, των πλευρών και της πλάτης (44-62), για τρεις άλλες αρρώστιες (63-65), τέλος για αρρώστιες της περιοχής της κοιλιάς (66-75)-

Από την περιγραφή αυτή γίνεται φανερό α) ότι η σειρά με την οποία περιγράφονται οι αρρώστιες είναι, βασικά, η γνωστή ήδη σε μας από έργα όπως τα Περί

παθών χνχ Περί τών εντός-παθών σειρά «από το κεφάλι προς τη φτέρνα», και β) ότι για τις αρρώστιες της πρώτης ενότητας ξαναγίνεται λόγος στην αρχή της δεύτερης ενότητας ( ι = ΐ 2 , 2=13, 3 - 1 4 , 4=17-18,

5 = 2 0 , 6=21-22, 7=24, 8=25, 9 = 2 6 - 2 8 , 10=29, ι ι

=30-31). Η δεύτερη παρατήρηση έκανε άλλους από τους μελετητές του έργου να πιστέψουν ότι το έργο δεν μας έχει παραδοθεί στην αρχική ακέραιη μορφή του (θεώρησαν δηλαδή ότι από τη μια δεν μας έχει σωθεί η αρχή του έργου και από την άλλη ότι το έργο μάς έχει παραδοθεί κολοβωμένο και με αταξίες στη δομή του) και άλλους να θεωρήσουν ότι τα παράλληλα κείμενα της πρώτης και της δεύτερης ενότητας υποδηλώνουν καταγωγή από ένα κοινό πρότυπο.

Στους ερευνητές της δεύτερης ομάδας ανήκει και ο πιο συστηματικός ως τώρα μελετητής του έργου Γάλλος ιπποκρατιστής ^εηιιοδ ]ο\ι&ηηα. Ο τόσο εύφημα γνωστός στις μέρες μας μελετητής της Ιπποκρατικής συλλογής, σημειώνοντας: α) ότι το κεφάλαιο 6 8 , ένα

344


κεφάλαιο λοιπόν από τη δεύτερη ενότητα του Περί νούσων Β, παρουσιάζει εντυπωσιακή παραλληλία προς ένα χωρίο των Κνιδίων γνωμών, που μας το διέσωσε στο υπόμνημα του στο έκτο βιβλίο των Επιδημιών ο

Γαληνός (ο αναγνώστης ας δει για το βασικό αυτό έργο της ιατρικής σχολής της Κνίδου στη σ. 242 του πρώτου τόμου της έκδοσης μας), β) ότι η δεύτερη ενότητα του Περί νούσων Β παρουσιάζει και άλλα σημεία επαφής με την κνιδιακή ιατρική, όπως είναι η συχνή χρήση καθαρτικών, γάλακτος και ορού γάλακτος ανάλογα με την εποχή (βλ. και το πρώτο κεφάλαιο του έργου Περί διαίτης οξέων στον πρώτο τόμο της έκδοσης μας), γ) ότι από τη συγκριτική μελέτη των κεφαλαίων Ι - Ι Ι και 12-31 του έργου γίνεται φανερή μια καθόλου ασήμαντη εξέλιξη στο κεφάλαιο της αιτιολογίας των ασθενειών, κατέληξε στα ακόλουθα συμπε-ράματα: α) Το Περί νούσων Β ανήκει στον χώρο της κνιδιακής ιατρικής, β) Τόσο η πρώτη όσο και η δεύτερη ενότητα του έργου έχουν για κοινή πηγή τους τις Κνίδιες γνώμες, γ) Τα κεφάλαια του έργου 12-31 είναι προγενέστερα από τα κεφάλαια Ι - Ι Ι -πρόκειται λοιπόν για παλιό ιατρικό υλικό (ίσως των μέσων του 5 ου αι. π.Χ.), χωρίς αυτό να σημαίνει ότι οι δύο ενότητες είναι υποχρεωτικά σύγχρονες η μια με την άλλη.

Στις ελάχιστες ενότητες που μεταφράζονται εδώ α-

345


πό το έργο Περί νούσων Β περιλάβαμε, όπως ήταν φυσικό, και την ενότητα που έχει μιαν ιδιαίτερη σημασία για την ιστορία της διάγνωσης: πρόκειται για το κεφάλαιο 61, στο οποίο γίνεται λόγος για την ακρόαση των ήχων του στήθους. Το χωρίο δεν είναι, βέβαια, μονα-

. δικό στην Ιπποκρατική συλλογή, είναι όμως γνωστό ότι με την αξιοποίηση τέτοιων χωρίων ο Γάλλος γιατρός Κοηέ Γα€ίΐίΐ€θ (1781-1826) εισήγαγε στα νεότερα χρόνια ( ιδ ιό) την άμεση ακρόαση στην εξέταση της θωρακικής κοιλότητας (είναι αυτός που επινόησε και το στηθοσκόπιο).

346


Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη βιβλιογραφική βοήθεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγράφονται στις σελίδες 32 - 35 (α-γ) του πρώτου τόμου της έκδοσης μας, ιδιαίτερη όμως βοήθεια θα του προσφέρει η βιβλιογραφία που μνημονεύθηκε παραπάνω στη σ. 157 εξ.

}. ΙΟΜΆΏΪΙΆ, Υίίρροεταΐβ. ΡΟΗΓ ηηβ ατώέοΐο^ϊβ άβ ΓέεοΙβ άβ Ο ζ / -

άβ, Ρ Μ δ 1 9 7 4 , κυρίως σ. 25 εξ.

347


349

12 Ν ου σο ι αί άπό τής κεφαλής γι νόμε να ι' νάρκη ϊσχει

τήν κεφαλήν, καϊ ου ρέει συχνά, καϊ τά άλλα πάσχει ά-

350

ι Αρρώστια από την υπερθέρμανση της κεφαλής. 2 Έ λ κ η στο κεφάλι. 3 Έντονοι πονοκέφαλοι. 4 Αρρώστια από την υπεραιμία των φλεβών γύρω από τον ε

γκέφαλο. 5 Σφάκελος του εγκεφάλου. 6 Αφωνία. 7 Τερηδών (= κατάτρηση) του κρανίου. 8 Αποπληξία. 9 Κυνάγχη. ί ο Φλεγμονή της σταφυλής. ι ι Αντιάδες (=. φλεγμονή των αμυγδαλών) - Διογκώσεις

κάτω από τη γλώσσα.

12 Αρρώστιες της κεφαλής: Το κεφάλι μουδιάζει, ο άρρωστος ουρεί συχνά και παρουσιάζει όλα τα συμπτώματα της στραγγουρίας. Τα συμπτώματα αυτά

351


περ ύπό στραγγουρίης' ούτος ημέρας εννέα ταύτα πά

σχει, και ή ν μέν ραγή κατά τάς ρίνας ή κατά τά ώτα ύ

δωρ και βλέννα, άπαλλάττεται τής νούσου, και παύεται

τής στραγγουρίης, ούρέει τε άπόνως και πουλύ και λευ

κό ν ές τάς είκοσι ν ημέρας, και ή έκ τής κεφαλής οδύνη

εκλείπει, καϊ έκ τών οφθαλμών έσορώντι κλέπτεται οι ή

αυγή, και δοκέει τό ήμισυ τών προσώπων όράν.

Ούτος τεσσαρακοσταίος υγιής παντελώς γίνεται' ενίοτε δέ πολλοίς ύπανέστρεφεν ή νούσος έβδόμω έτει ή

τεσσαρεσκαιδεκάτω' και τό δέρμα οι παχύνεται τής κε

φαλής, και φαυδμενον ύπείκει, και άπ' ολίγων σιτίων

απαλός και εύχροος φαίνεται, και ακούει ούκ οξέα.

Όταν ούτως έχοντι επιτυχές άρχομένω τής νούσου

πρόσθεν ή ραγήναι κατά τάς ρίνας τό ύδωρ και κατά τά

ώτα, και έχτη αυτόν ή περιωδυνίη, άποξυρήσαντα χρή

αυτού τήν κεφαλήν, περιδέοντα περί τό μέτωπον τον α

σκό ν τον σκύτινον, ύδατος έμπιπλώντα ώς άν άνέχηται

θερμότατου, εάν αυτόν χλιαίνεσθαι, και έπήν άποφυ-

χθή, έτερον έγχέειν' ήν δέ άσθενέγ], παύεσθαι, και δια-

λιπών αύθις ποιέειν ταύτα έστ' άν χαλά ση ή περιω-

352


κρατούν εννέα μέρες· αν ύστερα τρέξει νερό και βλέννα από τη μύτη ή τα αφτιά του αρρώστου, αυτός απαλλάσσεται από την αρρώστια, και η στραγγουρία σταματάει· για είκοσι μέρες ουρεί χωρίς καμία δυσκολία άφθονα λευκά ούρα, ο πονοκέφαλος σταματάει, χάνεται όμως το φως από τα μάτια του και νομίζει πως βλέπει μόνο το μισό μέρος των προσώπων. Ο άρρωστος αυτός γίνεται τελείως καλά στις σαράντα μέρες.

Μερικές φορές η αρρώστια παρουσιάζει υποτροπή τον έβδομο ή τον δέκατο τέταρτο χρόνο* το δέρμα τότε στο κεφάλι του αρρώστου χοντραίνει, και όταν το ψαύεις, υποχωρεί* ακόμη και με λίγη τροφή ο άρρωστος δείχνει απαλή και ροδαλή όψη* η ακοή του δεν είναι κα-λή.

Όταν βρεθείς μπροστά σε έναν τέτοιο άρρωστο, που είναι ακόμη στην αρχή της αρρώστιας του, που δεν έχει ακόμη τρέξει από τη μύτη και από τα αφτιά του το νερό και που οι πόνοι του είναι δυνατοί, πρέπει να του ξυρίσεις το κεφάλι και να δέσεις γύρω στο μέτωπο του τον δερμάτινο ασκό γεμάτον με νερό όσο πιο ζεστό μπορεί να αντέξει* να τον αφήσεις έτσι να ζεσταθεί και, όταν το νερό κρυώσει, να ξαναχύσεις ζεστό νερό. Αν ο άρρωστος αισθάνεται εξαντλημένος, σταμάτησε, και αφού κάνεις ένα μικρό διάλειμμα, κάνε πάλι τα ίδια,

353


δυνίη' καϊ ήν ή κοιλίη μή ύποχωρέτ), ύποκλύσαι αυτόν, καϊ πιπίσκοντα τών ουρητικών μελίκρητα διδόναι έπι-

πίνειν ύδαρέα' καϊ θαλπέσθω ώς μάλιστα' ρυφανέτω δέ

τονχυλόν τής πτισάνης λεπτόν.'Ήν δέ ή γαστήρ μή ύ-

ποχωρέη, λινόζωστιν έφήσας έν ΰδατι, τριβών, διηθέων

τον χυλόν, συμμίσγειν ίσον τοΰ άπό τής πτισάνης χυ-

λοΰ καϊ τοΰ άπό τής λινοζώστιος, καϊ μίλι ολίγον πα-

ραμίσγειν ές τον χυλόν' τούτον ρυφάνειν τρις τής ήμε

ρης, καϊ έπιπίνειν οίνον μελιχρόν, ύδαρέα, λευκόν, ο

λίγον έπι τφ ρυφήματι.

Έπήν δέ οι ραγή κατά τάς ρίνας τά βλεννώδεα, καϊ

ούρέγ] παχύ, καϊ τής οδύνης άπηλλαγμένος εγ} τής κε

φαλής, τω άσκωμηκέτι χρήσθω, άλλά λουόμενος πολλω

θερμω πινέτω τά διουρητικά καϊ μελίκρητα ύδαρέα' καϊ

τάς μέν πρώτας ημέρας κέγχρον λειχέτω, καϊ κολοκύν-

την έσθιέτω ή τεύτλα τρεις ήμέρας' έπειτα σιτίοισι χρήσθω ώς μαλθακωτάτοισι καϊ διαχωρητικωτάτοισι,

προστιθεϊς ολίγον άεϊ τών σιτίων. Έπήν δέ τεσσαρά-

κοντα ήμέραι διέλθωσι, καθίσταται γάρ μάλιστα ή νοΰ-

σος έν τοσούτω χρόνω, καθήρας αυτού τήν κεφαλήν

πρότερόν οι φάρμακον δούς κάτω κάθηρον' έπειτα, ήν

ώρη έγ} τοΰ έτεος, όρόν μεταπίσαι επτά ήμέρας' ήν δέ

354


ώσπου να καταλαγιάσουν οι δυνατοί πόνοι. Και αν δεν μπορεί να ενεργηθεί, κάν' του κλύσμα, και αφού του δώσεις να πιει διουρητικά, δώσ' του να πίνει αραιό νερόμελο* κράτα τον επίσης όσο γίνεται πιο ζεστό, και τον χυλό από κριθάρι να τον πίνει αραιό. Αν δεν μπορεί να ενεργηθεί, βράσε σε νερό σκαρόχορτο, κοπάνισε το, σούρωσε τον χυμό και ανάμειξε ίση ποσότητα κρι-θαρόζουμο και ζωμό από το σκαρόχορτο* πρόσθεσε στο κράμα και λίγο μέλι* αυτό να το πίνει τρεις φορές τη μέρα, και πάνω από τον ζωμό να πίνει και λίγο λευκό κρασί αραιωμένο με νερό -να έχει προστεθεί και μέλι.

Όταν τρέξει από τη μύτη του αρρώστου η βλέννα, όταν ουρήσει πηχτά ούρα και περάσουν οι πονοκέφαλοι, η χρήση του ασκού της κεφαλής μπορεί πια να σταματήσει* τώρα να λούζεται με άφθονο ζεστό νερό και να πίνει διουρητικά και αραιό νερόμελο. Τις πρώτες μέρες να γλείφει κεχρί και να τρώει κολοκύθι ή τεύτλα για τρεις μέρες* ύστερα να τρώει φαγητά όσο γίνεται πιο μαλακά και καθαρτικά, αυξάνοντας λίγο λίγο την ποσότητα της τροφής. Όταν περάσουν οι σαράντα μέρες -γιατί η αρρώστια κανονικά καταλαγιάζει σε τόσο διάστημα χρόνου— καθάρισε του το κεφάλι και δώσ' του πρώτα καθαρτικό, και αν είναι κατάλληλη η εποχή, δώσ' του ύστερα να πιει ορό γάλακτος για εφτά

355


ασθενής η, έλάσσονας' ήν δέ ύποστρέφη ή νούσος, πυρι-

άσας αυτόν όλον, ές αύριον δούναι έλλέβορον πίνειν'

κάπειτα διαλείπειν όσον άν σοι δοκέη χρόνον, και τότε

τήν κεφαλήν καθήρας, κατωτερικόν δούς φάρμακον,

καΰσον τήν κεφαλήν έσχάρας οκτώ, δύο μέν παρά τά

ώτα, δύο δ' έν τοΐσι κροτάφοισι,, δύο δέ όπισθεν τής κε

φαλής ένθεν και ένθεν έν τή κοτίδι, δύο έν τη ρινι παρά

τους κανθούς' τάς φλέβας καίειν δέ τάς μέν παρά τά ώ

τα, έστ7 άν παύσωνται σφύζουσαι' τοΐσι δέ σιδηρίοισι

σφηνίσκους ποιησάμενος, διακαίειν πλαγίας τάς φλέ

βας. Ταύτα ποιήσαντι ύγιείη έγγίνεται.

356


μέρες -αν ο άρρωστος είναι αδύναμος, και για λιγότερες.

Αν υπάρξει υποτροπή της αρρώστιας, βάλ' τον να κάνει ολόκληρος ένα ατμόλουτρο και την άλλη μέρα δώσ' του να πιει ελλέβορο· ύστερα κάνε ένα διάλειμμα, όσο εσύ νομίζεις, καθάρισε του το κεφάλι, δώσ' του φάρμακο για να ενεργηθεί και καυτηρίασε το κεφάλι του σε οχτώ σημεία: δύο δίπλα στα αφτιά, δύο στους κροτάφους, δύο στο πίσω μέρους του κεφαλιού, από τη μια και την άλλη μεριά της κορυφής, και δύο στη μύτη κοντά στις γωνίες των ματιών. Να καυτηριάσεις επίσης τις φλέβες δίπλα στα αφτιά, ώσπου να πάψουν να χτυπούν με τα σιδεράκια κάνε μικρές σφήνες και καυτηρίασε πλάγια τις φλέβες. Όποιος τα κάνει αυτά γίνεται καλά.

13 = 2.

Ι 4 = 3·

15 Υγρό στον εγκέφαλο. ιό Πυρετός και πόνος σο κεφάλι.

17-18 = 4 .

19 Χολή στον εγκέφαλο. 2 0 = 5 ·

2 1 - 2 2 = 6.

23 Σφάκελος του κρανίου.

24 = 7-

25 = 8 .

357


358


26-28 = 9-29 = 10. 30-31 = ι ι . 32 Φλεγμονή της υπερώας. 33 Πολύποδας. 34 Καυτηριασμός πολύποδα. 35 Απόσπαση πολύποδα με λεπτή κλωστή. 36 Πολύποδας: τομή - καυτηριασμός. 37 Αλλη περίπτωση πολύποδα: καυτηριασμός. 3 8 Ίκτερος. 3 9 Ίκτερος. 40 Πυρετοί από χολή. 41 Άλλος πυρετός από χολή. 42 Τριταίος πυρετός. 43 Τεταρταίος πυρετός. 44 Πλευρίτιδα. 45 Πλευρίτιδα. 46 Πλευρίτιδα. 47 Περιπνευμονία. 48Φθίση. 49 Φθίση. 50 Φθίση του λάρυγγα. 51 Φθίση του νωτιαίου μυελού. 52 Άλλη πνευμονική φθίση. 53 Άλλη μορφή φθίσης; 54 Πυρετός με πνευμονική πάθηση. 55 Ερυσίπελας στον πνεύμονα. 56 Φθίση του νωτιαίου μυελού. 57 Φύμα στον πνεύμονα.

359


6ΐ "Ην ύδεροςέν τώ πλεύμονι γένηται, πυρετός και βήξ

ϊσχει, και αναπνέει αθρόο ν, και οί πόδες οίδέουσι, και οι

όνυχες έλκονται πάντες, καϊ πάσχει οίά περ έμπυος γε

νόμενος, βληχρότερον δέ και πολυχρονιώτερον' και ήν

έγχέης ή θυμιας ή πυριας, ούχ όμαρτέει πϋον' τούτω άν

γνοίης ότι ού πύον, άλλά ύδωρ έστί' και ήν πολλόν

χρόνον προσεχών τό ους άκουάζη προς τά πλευρά, ζέει

έσωθεν οίον όξος. Καϊ έως μέν τίνος ταύτα πάσχει, έ

πειτα δέρήγνυται προς τήνκοιλιην'και αύτίκαμέν δο-

κέει υγιής είναι και τής νούσου άπηλλάχθαι, τω δέχρό-

νω ή κοιλίη έμπίπραται, και τά τε αυτά κεΐνα πάσχει

και μάλλον ένιοι δέ και οίδίσκονται τήν γαστέρα καϊ

τήν δσχην καϊ τό πρόσωπον, καϊ ένιοι δοκέουσιν είναι

άπό τής κοιλίης τής κάτω, όρώντες τήν γαστέρα μεγά

λο


5 8 = 54-

59 Πρόσπτωση του πνεύμονα στο πλευρό. 6 0 Φύμα του πλευρού.

61 Αν σχηματισθεί υδρωπικία στον πνεύμονα, ο άρρωστος παρουσιάζει πυρετό και βήχα, η αναπνοή του γίνεται γρήγορη, τα πόδια του πρήζονται, όλα του τα νύχια καμπυλώνουν, και γενικά παρουσιάζει όλα τα συμπτώματα που παρουσιάζει ο άρρωστος που πάσχει από εσωτερική διαπύηση, ελαφρότερης όμως τώρα μορφής και μεγαλύτερης διάρκειας. Αν του κάνεις εγχύσεις ή του ορίσεις εισπνοές ή ατμόλουτρα, δεν επακολουθεί πύον* έτσι μάλιστα θα καταλάβεις ότι δεν είναι πύον αλλά νερό. Και αν ακουμπώντας το αφτί σου στα πλευρά του αρρώστου τον ακροαστείς για πολλή ώρα, βράζει από μέσα σαν ξίδι. Αυτά είναι τα συμπτώματα για κάποιο χρονικό διάστημα, ύστερα όμως το υγρό αδειάζει ξαφνικά προς την πλευρική κοιλότητα, και αμέσως ο άρρωστος μοιάζει να έχει γίνει καλά και να έχει απαλλαγεί από την αρρώστια* με τον καιρό όμως η κοιλότητα φλεγμαίνει και εμφανίζονται τα ίδια πάλι συμπτώματα, τη φορά όμως αυτή εντονότερα* μερικοί μάλιστα πρήζονται στην κοιλιά, στο όσχεο και στο πρόσωπο. Κάποιοι πιστεύουν ότι η αρρώστια αυτή έχει την αρχή της στην κάτω κοιλιά, αφού βλέπουν διογκωμένη την κοιλιά και πρησμένα

361


λην και τούς πόδας οίδέοντας' οίδίσκεται δε ταύτα, ήν

ύπερβάλης τον καιρόν τής τομής.

Τούτον χρή, ήν μέν άποιδήση έξω, ταμόντα διά τών

πλευρέων ίήσθαι' ήν δέ μή άποιδέη, λούσαντα πολλω

θερμω, καθίσαι ώσπερ τους έμπύους, και δπη άν φοφέη,

ταύτη τάμνειν' βούλεσθαι δέ ώς κατωτάτω, δκως τοι

εύροον εη. Έπην δέ τάμης, μοτούν ώμολίνω, παχύν και

έπακρον ποιήσας τον μοτόν, καϊ άφιέναι τοΰ ύδατος

φειδόμενος ώς ελάχιστα. Και ήν μέν σοι έν τωμοτω πΰ

ον περιγένηται πεμπταίω έόντι ή έκταιω, ώς τά πολλά

έκφυγγάνει' ήν δέ μή περιγένηται, έπήν έξεράσης τό ύ

δωρ, δίφα έπιλαμβάνει και βήξ, και αποθνήσκει.

65 Λήθαργος' βήξ ϊσχει, και τό σίαλον πτύει πουλύ

362


τα πόδια, στην πραγματικότητα όμως αυτά πρήζονται αν αφήσεις την κατάλληλη για τομή στιγμή να περάσει.

Τον άρρωστο αυτόν, αν το πρήξιμο είναι προς τα έξω, θα τον θεραπεύσεις κάνοντας του τομή ανάμεσα στα πλευρά* αν όμως δεν έχει πρήξιμο, βάλ'τον πρώτα να λουστεί με άφθονο ζεστό νερό και ύστερα να καθίσει όπως οι άρρωστοι που πάσχουν από εσωτερική διαπύηση, και όπου ακούγεται ήχος, εκεί να του κάνεις τομή* να προτιμάς μάλιστα την τομή να την κάνεις όσο γίνεται πιο χαμηλά, για να είναι εύκολη η ροή του υγρού. Όταν πια έχεις κάνει την τομή, κάλυψε την πληγή με χοντρό και μυτερό στην άκρη του ξα-ντό από ακατέργαστο λινάρι και τράβηξε με πολλή προσοχή όσο το δυνατό μικρότερη ποσότητα νερού. Αν την πέμπτη ή την έκτη μέρα διαπιστώσεις ύπαρξη πύου γύρω γύρω στο ξαντό, ο άρρωστος συνήθως επιβιώνει* αλλιώς, όταν τραβήξεις όλο το νερό, τον πιάνει δίψα και βήχας, και πεθαίνει.

• 6 2 Ρήξη στο στήθος ή στην πλάτη. 63 Καύσος 6 4 Πυρετός με λόξιγκα.

65 Λήθαργος: Ο άρρωστος βήχει και βγάζει άφθονα υγρά φλέματα, παραλογίζεται και λέει πράγματα ασυ-

363


καϊ ύγρόν, καϊ φλυηρέει, καϊ όταν παύσηται φλυηρέων,

εύδει, καϊ άποπατέει κάκοδμον. Τούτον πιπίσκειν τό α

πό τοΰ κρίμνου, καϊ μεταπιπίσκειν οίνον λευκόν οίνώ-

δεα, καϊ ρυφάνειν τον χυλόν τής πτισάνης' ξυμμίσγειν

δε σίδηςχυλόν'καϊ οίνον έπιπίνειν οϊνώδεα λευκόν, καϊ

μή λούειν. Ούτος έν επτά ήμέρησιν άποθνησκει' ήν δέ

ταύτας υπεκφυγή, υγιής γίνεται.

364


νάρτητα, και όταν σταματήσει να λέει ασυναρτησίες, κοιμάται. Τα κόπρανα του είναι κάκοσμα. Δίνε στον άρρωστο αυτόν να πίνει ζωμό από χοντροαλεσμένο κριθάρι και αμέσως μετά δυνατό άσπρο κρασί. Να πίνει επίσης χυλό από κριθάρι, στον οποίο να έχει προστεθεί χυμός από ρόδι, και αμέσως μετά δυνατό άσπρο κρασί. Καθόλου λουτρό. Πεθαίνει σε εφτά μέρες· αν τις ξεπεράσει, γίνεται καλά.

66 Μαρασμός. 6 7 Ο λεγόμενος φονικός πυρετός. 6 8 «Μαυροκίτρινη» αρρώστια. 69 Αρρώστια με ρεψίματα. 7 θ Φλεγματική αρρώστια. 71 Λευκοφλεγματία. 72 Φρενίτιδα. 73 Μαύρη αρρώστια {μέλαινα). 7 4 Λλλη μαύρη αρρώστια. 75 Σφακελική αρρώστια.

365

ΠΕΡΙ ΝΟΥΣΩΝ Γ

367

Τ Ο ΕΡΓΟ ΠΕΡΙ ΝΟΥΣΩΝ Γ αποτελείται από ιγ κεφάλαια. Στα ιό πρώτα κεφάλαια ο λόγος είναι για ισάριθμες αρρώστιες, ενώ στο 170 απαριθμούνται 23 ψυκτικά/ δροσιστικά παρασκευάσματα, που μπορούν να δίνονται σε περίπτωση καύσου.

Το έργο αρχίζει με μια φράση που το συνδέει με ένα άλλο έργο, στο οποίο ο λόγος ήταν για πυρετούς: Περί

μέν νυν πυρετών απάντων εΐρηταί μοί' άμφί δέ τών λοι

πών έρέω ήδη = «Ό,τι είχα να πω για όλους τους πυρετούς, το είπα. Θα περάσω λοιπόν τώρα στα υπόλοιπα». Ότι , πάντως, το έργο αυτό δεν είναι συνέχεια του έργου Περί νούσων Β φαίνεται ολοκάθαρα από το γεγονός ότι στο Περί νούσων Β δεν γίνεται κανένας ιδιαίτερος λόγος για πυρετούς. Εύκολα λοιπόν αντιλαμβάνεται κανείς ότι η έρευνα δεν μπορούσε πια παρά να πάρει δύο δρόμους: α) η αναφορά γίνεται σε ένα χαμένο για μας σήμερα έργο που είχε για θέμα του τους πυρετούς* β) υπονοείται κάποιο άλλο έργο της Ιπποκρατικής μας συλλογής με αυτό το θέμα -ποιο όμως; Οι ως τώρα συζητήσεις είναι πολλές και δαιδαλώδεις (στον απαιτητικότερο αναγνώστη θα προσφέ-

369


ρουμε, φυσικά, τη συνήθη μας βιβλιογραφική βοήθεια). Εδώ ας αρκεσθούμε να πούμε ότι όλες τις αρρώστιες για τις οποίες γίνεται λόγος στο έργο αυτό τις βρίσκουμε ως αντικείμενο πραγμάτευσης είτε στο Περί νούσων Β είτε στο Περί τών εντός παθών. Κάτι παραπάνω: Ο λόγος για καθεμιά από τις αρρώστιες γίνεται στο Περί νούσων Γ με το ίδιο όπως και σ' εκείνα τα έργα σχήμα: ονομασίο: της αρρώστιας - συμπτώματα - πρόγνωση - θεραπευτική αγωγή/Υστερα από όλα αυτά η κνιδιακή προέλευση και αυτού του έργου είναι, επομένως, πέρα από κάθε αμφιβολία.

Ο αναγνώστης θα έχει στη διάθεση του παρακάτω (βλ. σ. 375) τον κατάλογο των ασθενειών που πραγματεύεται ο συγγραφέας του έργου. Φυσικά, ο αναγνώστης δεν θα δυσκολευτεί να διαπιστώσει αμέσως ότι η σειρά που ακολουθείται για την παρουσίαση των ασθενειών είναι, και εδώ, κατάβαση η γνωστή μας «από το κεφάλι προς τη φτέρνα», παράλληλα όμως θα διαπιστώσει και ότι η σειρά αυτή έχει σε ορισμένα σημεία της περίεργα διαταραχθεί: ενώ για τις αρρώστιες της κεφαλής ο λόγος είναι στα τέσσερα πρώτα κεφάλαια, για αρρώστια της κεφαλής γίνεται πάλι λόγος στο όγδοο κεφάλαιο του έργου, ενώ για μια αρρώστια του λαιμού γίνεται λόγος στο δέκατο κεφάλαιο, ύστερα από μια αρρώστια του πνεύμονα* κάτι

370


πιο σημαντικό: για τις αρρώστιες της «άνω κοιλίας» γίνεται λόγος ύστερα από τις αρρώστιες της «κάτω κοιλίας».

Το θέμα της χρονολόγησης του έργου παραμένει ανοιχτό.

371


Είναι αυτονόητο ότι ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη βιβλιογραφική βοήθεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγράφονται στις σελίδες 32-35 (α"Τ) τ ο υ πρώτου τόμου της έκδοσης μας, ιδιαίτερη όμως βοήθεια θα του προσφέρει η βιβλιογραφία που μνημονεύθηκε παραπάνω στη σ. 157 ε?·

Ε. ϋίΐτέ, Οβηννβχ ωτηρίβίβχ άΉίρροεταΐβ, τόμ. VI I σ. ι ι6 , τόμ. VIII σ.. 623, τόμ. V I I I σ. X X X V I I I — X X X I X .

). Ι11)€Γ§, Όίε πιεώζίηίδοΐιε δείιπίί: "ΙΪΒεΓ άίε δίεβεηζαΗ" ιιηά βίε δείιυΐε νοη Κηκίοδ, Οήβώίχώβ Ξϊηάίβη Η. Ι^ίρήη^ %Η?η 60. ΟβΙ?ητί5ία£ άατ^βύναώΐ, Ιχΐρζί^; 1894·

}. ]~ατ\ζ, Ί&ιιηβηία Ιοίρροσταίβα^ Βειίίη 19ΟΟ. ^7. Η. Κοδο1ΐ€Γ, Όΐβ ΒίρροΜναήιώβ Ξώήβ νοη άβτ Ξίβύβη-

%αΜ ιη ίίοτβτ νίβήαώβη ϋ^βήίββνηη^ Ρ&άεΛοπι 1913-Ε. Εάείδΐεΐη, Περί αέρων ηηά άϊβ ΞατητηΙηη^ άβτ ΒίρροΜναή-

χώβη 5ώήββη, Βειίίη Ι 9 3 Ι · Ε. Βοιιτ§εγ, Ο&χβνναήοη βί βχρέήβηοβ ώβ^ Ιβ5 τηβάβάηζ άβ Ια

^ίίβοήοη Μρροΰταή6[Ηβ^2&νζ> 1953· }. Μ&ηδίεΐά, Ώ?<? Ρχβίίάο-ΗΐρροΰΓαϊΙ'; Ύναεί Περί εβδομάδων ο.

1-11 αηά ΟνββΜ ΡΜ/οχορύ)/, Αδδεη Ι 9 7 ΐ · }. }οιιαηηα, Ηίρροοταΐβ. Ροητηηβ ανώβοΐο^ίβ άβ ΓέωΙβ άβ Οηιάβ^

Ρ&πδ 1974? κυρίως σ. 3 61 εξ.

372


373

Ψυκ τ 7]ρ ι (χ δε τ (χ δ ε διδον έπι ΤΟΙΟΊ χοίύοοιοι πίνει ν,

374

ι Οίδημα του εγκεφάλου από φλεγμασία. 2 Έντονοι πονοκέφαλοι. 3 Αποπληξία. 4 Σφάκελος του εγκεφάλου. 5 Λήθαργος. 6 Καύσος. 7 Σφάκελος του πνεύμονα. 8 Πονοκέφαλοι και αφωνία. 9 Φρενίτιδα. ΙΟ Κυνάγχη. 11 Ίκτερος. 12 Τέτανος. 13 Οπισθότονος. 14 Ειλεός. 15 Περιπνευμονία. 16 Πλευρίτιδα.

17 Στους καύσους να δίνεις στους αρρώστους σου να

375


όκόταν βουλή' πολλά δε απεργάζεται' τά μεν γάρ ου-

ρησιν ποιέει, τά δε διαχώρησιν, τά δε άμφω, τά δε ου

δέτερα, άλλά φύχει μούνον ώς άγγος ύδατος ζέον, ήν

τις επιχέγ} φυχρόν ύδωρ, ή φυχρω αυτό τό άγγος πνεύ-

ματι προσαγάγη' δίδου δέ άλλα άλλοισιν' οΰτε γάρ τά

γλυκέα πάσι συμφέρει, ούτε τά στρυφνά, ούτε τά αυτά

πίνειν δύνανται.

Τοΰτο μέν'κηρίων ξηρών όσον δύο κοτύλας1 βρέχων

ύδατι καϊ άνατρίβων γευέσθω, έως άν ύπόγλυκυ γένη

ται, είτα διηθήσας, σέλινα έμβαλών δίδου πίνειν.

Τοΰτο δέ' λίνου καρποΰ όξύβαφον,2 ύδατος κοτύλας1

δέκα έπιχέας, έφεΐν έν καινήχύτρη έπι ανθράκων άζε-

στον, ίνα άναπνέγ], έως άν ό χυλός άπτομένω λιπαρός

γένηται.

Τοΰτο δέ' μελικρήτου ύδαρέος καθεφήσας τό ήμισυ

λείπειν' έπειτα σέλινα έπιβαλών τοΰτο φύχων κατ' ο

λίγον δίδου.

Τοΰτο δέ' κριθάς άχιλληίδας κοτύλην1 αύήνας, άρας

τον άθέρακαι πλύνας ευ, έπιχέας ύδατοςχοέα,3 έφε, και

376


πίνουν τα ακόλουθα δροσιστικά παρασκευάσματα, όταν το κρίνεις σκόπιμο - η δράση τους είναι ποικίλη: άλλα είναι διουρητικά, άλλα υπακτικά, άλλα και τα δύο αυτά μαζί, άλλα τίποτε από αυτά, απλώς δροσίζουν, όπως ακριβώς αν χύσει κανείς κρύο νερό πάνω σε αγγείο με βραστό νερό ή βγάλει το αγγείο αυτό στον κρύο αέρα. Μη δίνεις τα ίδια δροσιστικά σε όλους, γιατί ούτε τα γλυκά κάνουν καλό σε όλους ούτε τα στυφά, και οι άρρωστοι δεν μπορούν να πίνουν τα ίδια.

Ιδού ένα δροσιστικό παρασκεύασμα: Μούσκεψε σε νερό δύο περίπου κοτύλες ξερή κερήθρα, τρίψε την κε-ρήθρα ώσπου το νερό να γίνει υπόγλυκο στη γεύση, ύστερα στράγγισε το, πρόσθεσε σέλινο, και δώσ' το να το πίνει.

Άλλο: Πάνω από ένα οξύβαφο σπόρων λιναριού, χύσε δέκα κοτύλες νερό, βάλ' το σε φωτιά από κάρβουνα σε καινούργια χύτρα, μην το αφήσεις να βράσει -ίσα ίσα να βγάζει ατμούς- και περίμενε ώσπου το υγρό να γίνει λιπαρό στην αφή.

Άλλο: Βράσε αραιό νερόμελο ώσπου να μείνει το μισό, πρόσθεσε ύστερα σέλινο και άφησε το να κρυώσει* δίνε το στον άρρωστο λίγο λίγο.

Άλλο: Ξέρανε μια κοτύλη κριθάρι εκλεκτής ποιότητας, πέταξε το άγανο, πλύν' το καλά, ρίξε έναν χουν νερό, βράσ' το ώσπου να μείνει το μισό, κρύωσε το,

377


τό ήμισυ άπολείπων, φύχων, δίδου πίνειν.

Τοΰτο δέ' Αίθιοπικοΰ κύμινου κοτύλης1 δέκατον μέ

ρος, επιχέας τρία ήμιχόεα,3 έφε πηλω τριχώδεί κατα-

λείφας άζεστον, έως τρίτον μέρος λείπης, και φύχων

δίδου τοΰτο προς πάντα καΰσον καϊ λοιπόν πυρετόν.

Τοΰτο δέ' ύδωρ δμβριον αυτό καθ' αυτό.

Τούτο δέ' πτισάνης κοτύλη χοέα3 ύδατος έπιχέας,

λείπειν τό ήμισυ έφών' έπειτα διηθήσας, σέλινα έπιβα-

λών δίδου φυχρόν.

Τοΰτο δέ' οι σταφίδιοι λευκοί οίνοι ύδαρέες.

Τοΰτο δέ' τρύγες στεμψυλίτιδες4 σταφιδευταίαι ύδα

ρέες..

Τοΰτο δέ' άσταφις λευκή άνευ γιγάρτων κοτύλη,1 καϊ

πενταφύλλου5 ριζέωνχείρα πλέην φλάσας, είκοσι κοτύ

λας1 ύδατος έπιχέας, άφεφήσας τό ήμισυ δίδου φυχρόν

κατ' ολίγον.

Τοΰτο δέ' κρίμνων κριθέων αδρών ήμιχοίνικον,6 ύδα

τος χοέα3 έπιχέας, όκόταν ήδη άνοιδέτ} τάκρίμνα, τρί-

βειν τησι χερσϊν έως άν λευκόν τό ύδωρ γένηται, καϊ ά-

διάντου7 δραχμίδα8 έμβαλών άπαιθριάσας δίδου.

Τοΰτο δέ' ωών τό λευκόν τριών ή τεσσάρων κατακυ-

κών έν ύδατοςχοΐ3 πινέτω' τούτο φύχει σφόδρα καϊ τήν

378


και δίνε του να πίνει. Άλλο: Σε ένα δέκατο κοτύλης αιθιοπικό κύμινο πρό

σθεσε τρία ημίχοα νερό, βάλ' το στη φωτιά σε δοχείο που το έχεις αλείψει με χοντρό πηλό ώσπου να μείνει -δίχως να βράσει- το ένα τρίτο, κρύωσε το, και δίνε το σε κάθε καύσο και πυρετό/

Άλλο: Νερό της βροχής σκέτο. Άλλο: Σε μια κοτύλη ξεφλουδισμένο κριθάρι πρόσθεσε

έναν χοέα νερό και βράσ' το ώσπου να μείνει το μισό* ύστερα στράγγισε το, πρόσθεσε σέλινο, και δίνε το κρύο.

Άλλο: Νερωμένο άσπρο κρασί από σταφίδες. Άλλο: Νερωμένος δευτερίας οίνος από σταφίδες. Άλλο: Κοπάνισε μία κοτύλη άσπρη σταφίδα δίχως

κουκούτσια και μια χούφτα ρίζα πεντάφυλλου, πρόσθεσε είκοσι κοτύλες νερό, βράσ' το να μείνει το μισό, και δίνε το κρύο λίγο λίγο.

Άλλο: Σε μισό χοίνικα χοντροαλεσμένο ώριμο κριθάρι πρόσθεσε έναν χοέα νερό* όταν το κριθάρι φουσκώσει, τρίψ' το μες στα χέρια σου ώσπου το νερό να γίνει άσπρο, πρόσθεσε πολυτρίχι ποσότητας μιας δραχμής, βγάλ' το έξω στο ύπαιθρο, και ύστερα δίνε το στον άρρωστο.

Άλλο: Καλά χτυπημένο ασπράδι τριών ή τεσσάρων αυγών μέσα σε έναν χοέα νερού δώσ' το να το πίνει ο άρρωστος* είναι πολύ δροσιστικό και υπακτικό* αν θε-

379


χοιλίην ύπάγει' ήν δέ δοχέγ}μάλλον ύπάγειν, τον νεοσ-

σόν προσχαταχύχα.

Τοΰτο δέ' ήμιχοίνιχον6 χαχρυων ευ άποπλύνας, έν ύ

δατος χοΐ3 ζέσας δις ή τρις, φυχρόν δίδου.

Τοΰτο δέ' πτισάνης χυλόν χάθεψθον λεπτόν χαι οίνον

γλυχύν δίδου' τοΰτο ουχ άγει.

Τοΰτο δέ' σιχυου πέπονος άνευ τοΰ δέρματος πάλης,

έφ'ΰδατι' τοΰτο ούρέεται χαι φυχει χαι τήν δίφαν παύει.

Τοΰτο δέ' όρόβους έν ΰδατι προεφήσας, είτα χύτρην

χαινήν έν χύτργ) μείζονι θεις πλέ?] ύδατος, έπιχέας έτε

ρον ΰδωρ τοΐσιν όρόβοισιν, έφε ολίγον χρόνον, είτα ά-

ποχέας τό τρίτον μέρος, έπειδάν κάθεφθοι έωσιν οι δρο-

βοι, φυξας δίδου χατά χύαθον9 έπιπάσσων τής τοΰ σι

χυου πάλης"χαι έχ τών όρόβων πάλην' τοΰτο δέ βεβαί

ως δίφαν παύει.

Τοΰτο δέ' Θάσιον οίνον παλαιόν, πέντε χαι είχοσιν ύ

δατος χαι ένα οίνου δίδου.

Τοΰτο δέ' τρίφυλλον τό σιχυώδες έν ΰδατι χαι χρίμνα

χριθέων βρέχω ν δίδου.

Τοΰτο δέ' σέλινα δσον τρις ττ] χειρ ι περιλαβείν χαι

38ο


ωρηθεί απαραίτητο να γίνει ισχυρότερο ως υπακτικό, χτύπα μαζί και το κροκάδι.

Άλλο: Πλύνε καλά μισό χοίνικα φρυγανισμένο κριθάρι, ρίξ' το σε έναν χοέα νερό, βράσ' το δύο ή τρεις φορές και δίνε το κρύο.

Άλλο: Αραιό καλά βρασμένο κριθαρόζουμο δίνε το α-ναμειγμένο με γλυκό κρασί" αυτό δεν είναι υπακτικό.

Άλλο: Αλεσμένο πεπόνι χωρίς τη φλούδα, σε νερό· είναι διουρητικό, δροσιστικό και σταματάει τη δίψα.

Άλλο: Πρώτα βράσε ρόβια σε νερό, ύστερα βάλε μια καινούργια χύτρα μέσα σε μια μεγαλύτερη χύτρα γεμάτη με νερό, πρόσθεσε άλλο νερό στα ρόβια και βράσ' τα για λίγο· αφαίρεσε το ένα τρίτο του νερού και, όταν τα ρόβια έχουν πια βράσει καλά, κρύωσε το παρασκεύασμα και δίνε το στον άρρωστο έναν κύαθο τη φορά, πασπαλίζοντας το με αλεσμένο πεπόνι -μπορείς επίσης να αλέθεις και ρόβια* είναι απολύτως σίγουρο ότι σταματάει τη δίψα.

Άλλο: Σε εικοσιπέντε μέρη νερού πρόσθεσε ένα μέρος παλιό θασίτικο κρασί, και δίνε το στον άρρωστο.

Άλλο: Μούσκεψε σε νερό τριφύλλι, αυτό που μοιάζει με αγγούρι, και μαζί χοντροαλεσμένο κριθάρι, και δίνε το στον άρρωστο.

Άλλο: Τρεις χούφτες σέλινο και φλησκούνι ποσότητας δύο δραχμών βράσ' τα σε δέκα κοτύλες ξίδι, ώ-

3δι


γλήχους δραχμίδας8 δύο έφών έν όζους κοτύλησι1 δέκα

έως τρίτον μέρος λείπης' τούτο μέλιτι και ύδατι κεραν-

νύς υδαρές πινέτω, άδιάντου7 δραχμίδα8 έμβαλών'

τοΰτο ούρον άγει και τήν κοιλίην λύει.

Τούτο δέ' μήλα εύώδεα γλυκέα φ λάσα ς, και έν ύδατι

άποβρέξας, δίδου πίνειν τό ύδωρ.

Τούτο δέ' μήλα κυδώνια ωσαύτως, ήν ή κοιλίη λελυ-

μένη ή, έν πυρετω καυσώδεί.

Ίκτερου δέ έπιλαβόντος, άστάφιδος λευκής άνευ γι-

γάρτων και έρεβίνθων λευκών, ήμικοτύλιον1 έκατέρου,

και κριθέων άχιλληίδων ίσον, και κνήκου ίσον, ύδατος

κοτύλας1 δέκα, και σέλινα, καϊ μίνθην, και κορίανον, ο

λίγον εκάστου άνατρίβειν, έως άν ήρεμα γλυκανθη, και

άδιάντου7 δραχμίδα8 ύστερον έμβαλών αίθριήσας δί

δου.

Τούτο δέ' και τά τούτοισι ν όμοια μιμέεσθαι' πάντα δέ

τω πυρέσσοντι ήθριασμένα δίδου, πλην οίσιν αί κοιλίαι

μάλλον τοΰ δέοντοςρέουσιν.

Τοΰτο δέ' γληχοΰς δραχμίδας8 τρεις, σελίνου διπλά-

σιον, έν οίνωκεκρημένω έφών δίδου' τοΰτο και ούρέεται

και διά τής κοιλίης χολήν άγει.

382


σπου να μείνει το ένα τρίτο* ανάμειξε το ύστερα με μέλι και νερό και, αφού προσθέσεις πολυτρίχι ποσότητας μιας δραχμής, δίνε το να το πίνει ο άρρωστος νερουλό* είναι διουρητικό και υπακτικό.

Άλλο: Κομμάτιασε γλυκά ευωδιαστά μήλα, μούσκεψε τα σε νερό και δίνε στον άρρωστο να πιει το νερό.

Άλλο: Το ίδιο με κυδώνια, για αρρώστους που έχει «ανοίξει» η κοιλιά τους ύστερα από καύσο.

Άλλο: Αν έχει παρουσιαστεί ίκτερος, πάρε άσπρη σταφίδα -δίχως κουκούτσια- και άσπρα ρεβίθια, μισή κοτύλη από το καθένα, ίσης ποσότητας κριθάρι εκλεκτής ποιότητας και άλλο τόσο σαφράνι, σε δέκα κοτύλες νερό, μαζί και λίγο σέλινο, δυόσμο και κόλιαντρο, ώσπου το μείγμα να γλυκάνει, ύστερα πρόσθεσε πολυτρίχι ποσότητας μιας δραχμής, βγάλ' το στο ύπαιθρο, και δίνε το στον άρρωστο.

Εξάλλου μπορείς να κάνεις και άλλα παρασκευάσματα ανάλογα με αυτά. Όλα , πάντως, να τα δίνεις στον άρρωστο που πάσχει από πυρετό, αφού πρώτα τα έχεις εκθέσει στο ύπαιθρο -εκτός αν ο άρρωστος παρουσίασε μεγάλη διάρροια.

Άλλο: Βράσε φλησκούνι ποσότητας τριών δραχμών και σέλινο δύο φορές αυτήν την ποσότητα σε κρασί α-ναμειγμένο με νερό και δίνε το στον άρρωστο* είναι και διουρητικό και χολαγωγό.

3 δ 3

ΣΧΟΛΙΑ

ι. Βλ. παραπάνω, σ. 278 σχόλ. 23. 2. Βλ. παραπάνω, σ. 278 σχόλ. 24. 3· Βλ. παραπάνω, σ. 277 σχόλ. ι8. 4· Κρασί από δεύτερη σύνθλιψη των στεμφύλων. 5· Φυτό που φύεται «εν έφύδροις τόποις»' τα φύλλα του (πέ

ντε σε κάθε μίσχο) μοιάζουν με τα φύλλα του δυόσμου. 6. Ένας αττικός χοϊνιξ— ΧΟ94 λίτρ. (= 4 χοτόΧεζ^.

7· Πολυετές ποώδες φυτό, που χρησιμοποιούνταν για τον ίκτερο και ως καθαρτικό της μήτρας.

8. Μία αττική δραχμή- 4.366 γραμμ. 9·Ένας αττικός κυαθος- 45-6 γραμμ.

3 84

ΠΕΡΙ ΝΟΥΣΩΝ Δ

3«5

ΟΠΩΣ ΓΝΩΡΙΖΕΙ ΗΔΗ Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ, το Περί νούσων

Δ. δεν αποτελεί συνέχεια των έργων Περί νούσων Α, ϋ?και Γ. Αντίθετα, ομόφωνα σχεδόν η σημερινή έρευνα έχει δεχτεί την άποψη που είχε υποστηρίξει ήδη ο Ε. ϋΐ ίχέ (1851), ότι τρία έργα που μας έχουν παραδοθεί στο πλαίσιο της Ιπποκρατικής συλλογής ως χ ω ριστά, ανεξάρτητα μεταξύ τους, το Περί γονής, το Πε

ρί φύσιος παιδιού και το Περί νούσων Δ, όχι μόνο πρέπει να είναι γραμμένα από τον ίδιο συγγραφέα, αλλά και αποτελούσαν αρχικά ένα ενιαίο έργο (κάποιοι από τους νεότερους μελετητές, ενώ δεν αμφισβητούν ότι τα τρία αυτά έργα είναι γραμμένα από τον ίδιο συγγραφέα, θέτουν υπό αμφισβήτηση τη γνώμη ότι τα τρία αυτά έργα αποτελούσαν αρχικά ένα ενιαίο έργο" υποστηρίχθηκε επίσης ότι τα τρία αυτά έργα μπορεί, πράγματι, να προέρχονται από την ίδια σχολή, σίγουρα όμως δεν είναι γραμμένα από τον ίδιο συγγρα- · φέα). Ο Είί ίΓέ, πάντως, πίστευε τόσο πολύ στη γνώμη που υποστήριξε, ώστε εξέδωσε κιόλας τα τρία έργα που μνημονεύσαμε παραπάνω με ενιαία αρίθμηση κεφαλαίων: Περί γονής κεφάλαια ι - ι ι - Περί φύσιος

3*7


παιδιού κεφάλαια 12-31 — Περί νούσων Δ. κεφάλαια 32-57" με τον ίδιο μάλιστα αυτό τρόπο εξακολουθούν να εκδίδουν από τότε τα τρία αυτά έργα και όλοι οι νεότεροι εκδότες. Εμείς θα έχουμε την ευκαιρία να κάνουμε λόγο για τα δύο πρώτα από τα τρία αυτά έργα στον πέμπτο, τον τελευταίο τόμο της δικής μας έκδοσης -γ ια λόγους, βέβαια, προφανείς. Ο λόγος μας για το Περί νούσων Δ. εντάσσεται, από κάποια άποψη, λογικότερα στον παρόντα τόμο.

Το Περί νούσων Δ. αποτελείται λοιπόν από 2 6 κεφάλαια, και ο λόγος σ' αυτό είναι κυρίως για τη σύσταση του ανθρώπου από τέσσερεις χυμούς, στους οποίους έχουν, στην πραγματικότητα, την αρχή τους και όλες οι-αρρώστιες (με εξαίρεση, φυσικά, τα άπό βίης νοσή

ματα): ποιους δρόμους ακολουθεί η σκέψη του συγγραφέα κατά την πραγμάτευση του θέματος αυτού, ο αναγνώστης θα έχει την ευκαιρία να το παρακολουθήσει στη συνέχεια. Και είναι, αληθινά, πολύ ενδιαφέρουσα στο σύνολο της η σκέψη του συγγραφέα μας. Εμείς ας σημειώσουμε από τώρα ότι στη θέση των γνωστών μας, παραδοσιακότερων στον χώρο της ιπποκρατικής ιατρικής, τεσσάρων χυμών (που ήταν το αίμα, το φλέγμα, η μαύρη και η κίτρινη χολή) 1, ή στη

ι. Βλ. π.χ. στον 2ο τόμο της έκδοσης μας το κεφ. 4 του έργου Περί φύσιος άνθρωπου·' εκεί και τα σχόλια 11 και 12.

388


θέση των δύο χυμών, του φλέγματος και της χολής, που είδαμε στα νεότερα από τα κνιδιακής προέλευσης έργα της Ιπποκρατικής συλλογής,2 εδώ, στο Περί νού

σων Δ , ο λόγος είναι πάλι για τέσσερεις χυμούς, που τη φορά όμως αυτή είναι το αίμα, το φλέγμα, η χολή και το νερό, κάτι που, όπως υποδείχθηκε, μπορεί να υποδηλώνει επίδραση διδασκαλιών της ιατρικής σχολής του Κρότωνα.

Το έργο πρέπει να ανήκει στο τέλος του 5 ου ή τις αρχές του 4ου αι. π .Χ .

2. Βλ. παραπάνω, σ.172.

389


Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη βιβλιογραφική βοήθεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγράφονται στις σελίδες 32-35 ( α - ϊ ) του- πρώτου τόμου της έκδοσης μας. Χρήσιμη επίσης βοήθεια θα του προσφέρει η βιβλιογραφία που μνημονεύθηκε παραπάνω στη σ. 157 ε?· Εκτός από την έκδοση του ϋΐίτέ. ο αναγνώστης έχει πλέον στη διάθεση του την έκδοση του Κ. ]ο1γ στη σειρά «1,65 Βεΐΐεδ ΕείίΓεδ» (Ρ&τίδ 1970, με- γαλλική μετάφραση, εισαγωγή και πολύτιμα σχόλια) και το υπόμνημα του Ε. Μ. Εοηίε (ΒεΓίίη/ Νε\ν Υοή. Ι 9 8 Ι ) .

Ο ΡΓεάηαη, ΗίρροΜΓαήχώβ ΌηΐβνχίίώΜηοβη, Βει:1ίη ι δ 9 9 · Ο. Κε^εηΒο^εη, Είηε ΡοΓδςηηη^δίηείηοάε αηΐ&εΓ Ναΐαηνίδ-

δεηδοΐιαίΐ, ΟμβΙΙβη ηηά Ξίηάΐβη ΐζΐίΥ Οβχώίώΐβ άβν Μαϊύβ?κα-ή& I, 2 (ΐ93°) (τώρα και στο: ΚΙβίηβ Ξώήββη, ΒεΓίίη Μύηοηεη 1961).

Ε. ΒοπΓ§εγ, Ούϊβτναήοη βί βχρέήβηοβ ώβ^ Ιβ$ τηβάβάης άβ Ια ΟοΙΙβοήοη Μρροοταή^Ηβ^ Ραπδ 1953·

\ΣΚ ΚαηΙεηΒεΓ^, Οίε ζείίΙΜιε Κείηεηίοΐ^ε άεΓ δοηπίίεη περί γονής, περί φύσιος παιδιού χχηά περί νούσων 4 ιιηά ίΙίΓε Ζιΐδ&ηι-ηιεη§ε1ιΟΓί§]νείΐ:3 ΗβΓ?κβΐ 83 ( ι 955 ) ·

390


391

32 Τοΰ ανθρώπου ές τήν γένεσιν άπό πάντων τών

μελέων του ανδρός καϊ τής γυναικός έλθόν τό σπέρμα

και ές τάς μήτρας τής γυναικός πεσόν έπάγη' χρόνου δέ

γενομένου φύσις ανθρωποειδής έγένετο έξ αύτέου. Έχει

δέ και ή γυνή καϊ ό άνήρ τεσσάρας ιδέας υγρού έν τω

σώματι, άφ' ών αί νοΰσοι γίνονται, όκόσα μή άπό βίης

νουσήματά γίνεται' αύται δέ αί ίδέαι είσϊ φλέγμα, αίμα,

χολή καϊ ΰδρωφ, καϊ άπό τούτων ές τό σπέρμα ούκ

ελάχιστον ουδέ άσθενέστατον συνέρχεται, καϊ επειδή τό

ζώο ν έγένετο, κατά τούς τοκήας τοσαύτας ιδέας υγρού

ύγιηροΰ τε καϊ νοσερού έχει έν έωυτω.

Άποφανέω δέ όκως έν εκάστη τουτέων τών ιδεών καϊ

πλείω καϊ έλάσσω έν τω σώματι γίνεται, καϊ ύπό τού-

392

ι (32) Το σπέρμα, που οδηγεί στη γένεση ενός ανθρώπου, ξεκινάει από όλα τα μέρη του σώματος του άντρα και της γυναίκας, και όταν φτάσει στη μήτρα, εκεί πήζει· ύστερα από κάποιον χρόνο προκύπτει από αυτό μια κανονική ανθρώπινη ύπαρξη. Και η γυναίκα και ο άντρας έχουν μέσα στο σώμα τους τέσσερα είδη υγρού* σ' αυτά έχουν την αρχή τους οι αρρώστιες, όσες φυσικά δεν προκαλούνται από βία. Τα είδη αυτά είναι το φλέγμα, το αίμα, η χολή και το νερό. Και από τα τέσσερα αυτά είδη συνδυάζονται στο σπέρμα ποσότητες που δεν είναι ούτε ελάχιστες ούτε ασθενέστατες, και όταν το ζωντανό ον γεννιέται, έχει μέσα του τόσα είδη υγιούς και νοσηρού υγρού όσα και οι γονείς του.

Εγώ λοιπόν θα εξηγήσω τι συμβαίνει και το καθένα από τα είδη αυτά περισσεύει ή λιγοστεύει στο σώμα

393


του νοσέουσι, καϊ δτι αί νούσοι κρίνονται εν τήσι περισ-

σησιν ήμέρησι, καϊ τίνες άρχαϊ τών νούσων είσι, και ό-

κοΐα αύτέων έκαστη έν τω σώματι έργασμένη τήν νοΰ-

σον επάγει, και ύπό τοΰ τό ρίγος πυρετώδες γίνεται, και

διά τι τό πΰρ επιπίπτει μετ' αυτό.'

33 Έθέλω δέ άποφήναι πρώτον πώς ή χολή και τό

αίμα και ό ύδρωφ και τό φλέγμα πλέονα και ελάσσονα

γίνεται, άπό τών βρωμάτων και τών πομάτων τρόπω

τοιωδε' ή κοιλίη τω σώματι πάντων πηγή έστι πλέη έ-

οΰσα' κενεή δέ γενομένη έπαυρίσκεται άπό τοΰ σώμα

τος τηκομένου. Είσι δέ καϊ άλλαι πηγαϊ τέσσαρες, άφ'

ώνχωρέει τούτων έκαστον ές τό σώμα, έπήν αύται άπό

τής κοιλίης λάβωσι, και αύται έπήν κενώνται, άπό τοΰ

σώματος έπαυρίσκονται' έλκει δέ και αυτό τό σώμα, έ

πήν ή κοιλίη τι έχγ) έν έωυτή' τω μέν δή αίματι ή καρδίη

πηγή έστι, τω δέ φλέγματι ή κεφαλή, τω δέ ΰδατι ό

σπλήν, τη δέ χολητό χωρίον τό έπι τω ήπατι. Αύται αί

τέσσαρες τουτέοισίν είσι πηγαι άνευ τήςκοιλίης' τουτέ-

ων δέ είσι κοιλόταται ή κεφαλή και ό σπλήν' εύρυχωρίη

γάρ έν αύτω πλείστη έστιν' άλλά περι τούτου όλίγω ύ-

39 Α


—πράγμα που κάνει τους ανθρώπους να αρρωσταίνουν επίσης ότι οι αρρώστιες κρίνονται στις περιττές μέρες* ακόμη ποιες είναι οι αρχικές αιτίες των ασθενειών και τι προκαλώντας η καθεμιά τους στο σώμα του ανθρώπου παράγει την αρρώστια* ποια είναι η αιτία του πυρετώδους ρίγους και γιατί εμφανίζεται πυρετός ύστερα από αυτό.

2 (33) Θα εξηγήσω λοιπόν πρώτα πώς η χολή, το αίμα, το νερό και το φλέγμα περισσεύουν ή λιγοστεύουν στο σώμα. Αυτό γίνεται από τις τροφές και τα ποτά, με τον ακόλουθο τρόπο: Η πηγή όλων είναι η κοιλιά, όταν είναι γεμάτη* όταν όμως αδειάσει, τότε αντλεί από το σώμα, το οποίο τήκεται. Υπάρχουν και άλλες τέσσερεις πηγές, από τις οποίες καθένας από τους χυμούς αυτούς φτάνει στο σώμα, όταν αυτές αντλήσουν από την κοιλιά* όταν όμως είναι κενές, αντλούν από το σώμα, που κι αυτό επίσης αντλεί, όταν η κοιλιά έχει μέσα της κάτι.

Για το αίμα λοιπόν πηγή είναι η καρδιά, για το φλέγμα το κεφάλι, για το νερό η σπλήνα και για τη χολή η συγκεκριμένη θήκη πάνω στο ήπαρ. Αυτές είναι οι τέσσερεις πηγές τους, αν δεν λογαριάσουμε την κοιλιά. Από αυτές, πάλι, οι πιο κοίλες είναι το κεφάλι και η σπλήνα* εκεί, πράγματι, ο χώρος είναι ευρύτερος -αυτό όμως θα το εξηγήσω καλύτερα λίγο πιο

395


στερον άποφανέω κάλλιον. Έχει δέ και τόδε ώδε' έν

τοΐσι βρωτοΐσι καϊ τοΐσι ποτοΐσιν ένεστι πάσι καϊ χο-

λώδεός τι καϊ ύδρωποειδέος καϊ αίματώδεος καϊ φλε-

γματώδεος, τη μέν πλέον, τη δέ έλασσον' διότι καϊ δια

φέρει τά έσθιόμενακαι πινόμενα αλλήλων ές τήν ύγιεί-

ην' καϊ ταΰτάμοι ές τοΰτο εϊρηται. Έπήν δέ φάγη ή πίη

ό άνθρωπος, έλκει τό σώμα ές έωυτό έκ τής κοιλίης τής

ίκμάδος της είρημένης, καϊ αί πηγαϊ έλκουσι διά τών

φλεβών άπό τής κοιλίης, ή όμοΐη ίκμάς τήν όμοίην, καϊ

διαδίδωσι τω σώματι, ώσπερ επί τών φυτών έλκει άπό

τής γής ή όμοΐη ίκμάς τήν όμοίην.

34 Έχει γάρ ώδε ή γή έν έωυτή δυνάμιας παντοίας

καϊ άναρΐθμους. Όκόσα γάρ έν αύτη φύεται, πάσιν ί-

κμάδα παρέχει όμοίην έκάστω, οίον καϊ αυτό τό φυόμε-

νον αύτω όμοίην κατά ξυγγενές έχει, καϊ έλκει έκαστον

άπό τής γής τροφήν, οίον περ καϊ αυτό έστι' τό τε γάρ

ρόδο ν έλκει άπό τής γής ίκμάδα τοιαύτη ν, οίον περ καϊ

αυτό δυνάμει έστι, καϊ τό σκόροδον έλκει άπό τής γής

ίκμάδα τοιαύτην, οίον περ καϊ αυτό δυνάμει εστί, καϊ

τάλλα πάντα τά φυόμενα έλκει έκ τής γής καθ' έωυτό

396


κάτω. Ιδού τώρα τι ακριβώς συμβαίνει: Σε όλες τις τροφές και σε όλα τα ποτά υπάρχει κάτι από χολή, νερό, αίμα και φλέγμα -σε ορισμένα σε μεγαλύτερη και σε άλλα σε μικρότερη ποσότητα* αυτός είναι και ο λόγος που αυτά που τρώμε και αυτά που πίνουμε διαφέρουν μεταξύ τους από την πλευρά της επίδρασης τους στην υγεία μας -και γι' αυτό όμως το θέμα αρκετά προς το παρόν τα όσα είπα.

Όταν ο άνθρωπος έχει φάει ή έχει πιει, αφενός το σώμα αντλεί από την κοιλιά την υγρασία που είπαμε και αφετέρου αντλούν οι πηγές από την κοιλιά μέσω των φλεβών -το κάθε υγρό αντλεί το όμοιο του- και τη διανέμουν στο σώμα, ακριβώς όπως και στην περίπτωση των φυτών, που ο κάθε χυμός αντλεί από τη γη τον όμοιο του χυμό.

3 (34) Η γη έχει, πράγματι, μέσα της αναρίθμητες κάθε λογής ιδιότητες. Σε καθένα από αυτά που φυτρώνουν μέσα της παρέχει -σε όλα τους- υγρασία όμοια με αυτήν που το ίδιο έχει μέσα του εκ γενετής, και το καθένα τους παίρνει από τη γη για τροφή ό,τι ακριβώς είναι και το ίδιο. Η τριανταφυλλιά π.χ. παίρνει από τη γη τον χυμό που είναι μέσα στη γη ίδιος με τον δικό της, το σκόρδο παίρνει από τη γη χυμό ίδιον με τη δική του ιδιότητα, γενικά όλα τα φυτά παίρνουν από τη γη -το καθένα τους- τον ίδιο με τον δικό τους

397


έκαστον' εί γάρ μή τοΰτο ούτως είχεν, ουκ άν έγΐνετο τά φυόμενα όμοια τοΐσι σπέρμάσιν.

Ότω δέ τών φυομένων έν τή γή ίκμάς κατά συγγέ-νειαν τοΰ δέοντος πολλω πλέων έστι, νοσέει έκεΐνο τό φυτόν' ότω δέ έλάσσων τοΰ καιροΰ, έκεΐνο αύαΐνεται. "Ην δέ έξ αρχής μή ένή ίκμάς τω φυτω, ήν έλκει κατά τό συγγενές, ούδ''άνβλαστήσαι δύναιτο' παρέχει δέ νοη-θήναι ότι, εί μή έχει ίκμάδα κατά φύσιν τό φυτόν, ού βλαστάνει τήν άρχήν' ή γάρΊωνΐη χωρη και ή Πελοπόννησος τοΰ ηλίου και τών ώρέων ού κάκιστα κέεται, ώστε δύνασθαι έξαρκέειν τοΐσι φυομένοισι τον ήλιον' άλλ 'όμως ού δυνατόν, πολλών ήδη πειρασαμένων, ουτε ένΊωνίγ] ουτε έν Πελοποννήσω σίλφιον φΰναι' έν δέ τή Αιβύτ} αύτόματον φύεται' ού γάρ έστιν ούτε έν'Ιωνΐϊ] ούτε έν Πελοποννήσω ίκμάς τοιαύτη, ώστε τρέφειν αυτό. Ότι δέ πολλά και άλλα, όσα τοΰ ήλιου έξαρκέοντος αί χώραι ού δύνανται τών θεραπευμάτων τρέφειν, άλ-λαιδέ φύουσιν αύτόμαται, παρέχει και τοΰτο σκέφασθαι

398


χυμό. Αν δεν ήταν έτσι το πράγμα, τα φυτά δεν θα γίνονταν ίδια με το σπέρμα τους.

Αν για ένα φυτό ο συγγενής μέσα στη γη χυμός είναι πολύ μεγαλύτερης ποσότητας από αυτήν που του χρειάζεται, το φυτό αυτό αρρωσταίνει* αν ο χυμός είναι λιγότερος από το κανονικό, το φυτό ξεραίνεται. Αν από την αρχή δεν υπάρχει ο συγγενής χυμός που το φυτό θα μπορούσε να πάρει από τη γη, το φυτό δεν μπορεί καν να φυτρώσει -και δεν είναι, βέβαια, καθόλου δύσκολο να καταλάβουμε ότι, αν δεν υπάρχει η ορισμένη από τη φύση υγρασία, το φυτό δεν μπορεί καν να φυτρώσει: η Ιωνία και η Πελοπόννησος δεν βρίσκονται σε άσχημη, ενσχέσει με τον ήλιο και τις εποχές, θέση και, επομένως, μπορούν να προσφέρουν στα φυτά την απαραίτητη ηλιοφάνεια, και όμως δεν είναι δυνατό -και δεν είναι καθόλου λίγες οι δοκιμές που έγιναν ως τώρα- να φυτρώσει σίλφιο είτε στην Ιωνία είτε στην Πελοπόννησο* στη Λιβύη όμως το σίλφιο φυτρώνει από μόνο του* ο λόγος είναι ότι στην Ιωνία δεν υπάρχει, ούτε στην Πελοπόννησο, ο κατάλληλος για να το θρέψει χυμός. Το ότι, πάντως, υπάρχουν και πολλά άλλα φυτά με θεραπευτικές ιδιότητες, που κάποιοι τόποι δεν μπορούν, παρά την επαρκή ηλιοφάνεια τους, να τα θρέψουν, ενώ σε κάποιους άλλους τόπους φυτρώνουν από μόνα τους, μπορεί να γίνει κα-

399


δ μέλλω έρέειν, όκόσον χώρος χώρου κάρτα πλησιάζων διαφέρει ες τήν ήδυοινίην του ηλίου ομοίως έξαρκέον-τος' ένθα μεν γάρ τής γής ίκμάς εστίν ήτις τον οίνον ηδύ ν παρέξει, ένθα δέ ού. Έστι δέ και άγρια φυόμενα έν χω ρ ίω ούκ ολίγα, μεταρθέντα δέ όκόσον όργυιήν, ούκ άν εύροις έτι φυόμενα' ού γάρ έχει ήγήμεταρθέντι τοι-αύτην ίκμάδα οΐην τοίσιν άγρίοισι φυτοΐσιν εκείνη πα-ρέσχεν. Έστι γάρ αύτοϊσι τά μέν ίωδέστερα, τά δέ υγρότερα, τά δέ γλυκύτερα, τά δέ ξηρότερα, τά δέ τρη-χύτερα, άλλα δ' άλλως έχει μυρία' μυρίαι γάρ έν αύτη δυνάμιές είσι, και διά ταύτα τά γένεα έκ τής γής πρώτον ουδέν έτερον έτέρω δμοιον έφυ, δ τι μή συγγενές.

"Αγρια δέμοι δοκέει ταύτα πάντα είναι' άνθρωποι δέ αυτά ημέρωσαν εργαζόμενοι καρποφορέειν κατά τό σπέρμα έκαστον' έλκει γάρ έκ τής γής ή όμοίη ίκμάς τήν όμοίην, καϊ τούτοισιν αύζεται καϊ τρέφεται, καϊ ού-

4οο


τανοητό και από την ακόλουθη παρατήρηση* πόσο δηλαδή δύο τόποι πολύ κοντινοί ο ένας στον άλλον διαφέρουν μεταξύ τους στη γλυκύτητα του κρασιού, παρόλο ότι και στους δύο υπάρχει ικανοποιητική ηλιοφάνεια* ο λόγος είναι ότι στον έναν υπάρχει στη γη ο χυμός που θα κάνει γλυκό το κρασί, στον άλλον δεν υπάρχει. Ό π ω ς υπάρχουν και πολλά φυτά που φυτρώνουν άγρια σε έναν τόπο, που αν τα μεταφυτέψεις όμως σε απόσταση μιας οργιάς, θα διαπιστώσεις ότι εκεί πια δεν ευδοκιμούν ο λόγος είναι ότι το καινούργιο χώμα δεν προσφέρει στο μεταφυτεμένο φυτό τον χυμό που το προηγούμενο χώμα παρείχε στα άγρια φυτά. Ορισμένα μέρη προσφέρουν, βλέπεις, σ' αυτά πολύ δηλητηριώδεις, άλλα πολύ υγρούς, άλλα πολύ γλυκούς, άλλα πολύ ξηρούς, άλλα πολύ στυφούς χυμούς και άλλα χυμούς με χιλιάδες άλλες ιδιότητες, αφού η ίδια η γη έχει μέσα της χιλιάδες ιδιότητες —και είναι αυτή η ποικιλία που έκανε ώστε κανένα φυτό να μη γεννηθεί ίδιο με κάποιο άλλο φυτό, εκτός κι αν ήταν του ίδιου είδους.

Η γνώμη μου είναι ότι όλα αυτά ήταν άγρια και ότι οι άνθρωποι τα εξημέρωσαν και, με τον κόπο τους, τα έκαναν να δίνουν καρπούς το καθένα ανάλογα με τον σπόρο του* γιατί ο κάθε χυμός αντλεί από τη γη τον ίδιο χυμό και με αυτούς τρέφεται και μεγαλώνει* κα-

40ΐ


δέν έτερον έτέρω όμοιόν έστι τών φυομένων, ουτε ΐσην ουτε όμοίην έκ τής γής ίκμάδα έλκον.Έλκει δέ έκαστον τών φυομένων βρωτών τε και ποτών ές έωυτό πολλάς δυνάμιας άπό τής γής' έν παντι δέ έστι τι φλεγματώ-δεος και αίματώδεος' ανάγκην ούν τωδε προσηγαγό-μην, δτι άπό τώνβρωμάτων και τών ποτών ές τήνκοι-λίην χωρεόντων έλκει τό σώμα κατά τάς πηγάς ας ώ-νόμασα, ή όμοίη ίκμάς τήν όμοίην διά φλεβών.

402


νένα φυτό δεν είναι ίδιο με ένα άλλο φυτό, αφού δεν αντλεί από τη γη ούτε ίσον σε ποσότητα ούτε τον ίδιο χυμό. Κάθε φυτό που το χρησιμοποιούμε ως τροφή ή ως ποτό έχει από τη γη πολλές ιδιότητες, και σε καθένα από αυτά υπάρχει κάτι το φλεγματώδες ή το αι-ματώδες. Έτσι οδηγήθηκα στο υποχρεωτικό συμπέρασμα ότι από τις τροφές και τα ποτά που φτάνουν μέσα στην κοιλιά μας το σώμα αντλεί χυμούς μέσω των πηγών που ανέφερα, και ότι ο κάθε χυμός αντλεί τον ίδιο χυμό μέσω των φλεβών.

4 (35) Προέλευση του φλέγματος στο σώμα. Αύξηση του από τις τροφές και τα ποτά.

5 (36) Προέλευση της χολής στο σώμα. Αύξηση της από τις τροφές και τα ποτά.

6 (3 7) Προέλευση του νερού στο σώμα. Αύξηση του από τα ποτά.

7 (3 δ) Προέλευση του αίματος στο σώμα. Αύξηση του από τις τροφές και τα ποτά.

[Αξιοσημείωτη είναι στην ενότητα αυτή η φράση « στερεόν τε γάρ χρήμα και πυκνόν έστιν ή καρδία, και διά τοΰτο ού πο-

νεΐ»{- η καρδιά είναι ένα όργανο στερεό και πυκνό* αυτός είναι και ο λόγος που δεν υποφέρει). Με την ίδια σχεδόν μορφή η φράση θα επαναληφθεί και παρακάτω (κεφ. 9 -4θ): « ή καρδίη στερεή και πυκνή έστιν, και διά τοΰτο νόσημα

έν τη καρδίτ} ουδέν γίνεται» (=η καρδιά είναι στερεή και συ-

403


39 "Ας δε πηγάς ώνόμασα, αύται τώ σώματι, όκόταν πλήρεες έωσιν, άει έπιδιδόασιν' όκόταν δε κεναί, πε-ριίστανται άπ'αύτοϋ' ούτω δε και ή κοιλίη ποιέει.Έχει γάρ ούτως ώσπερ εί τις ές χαλκεΐα τρία καϊ πλείονα ΰδωρ έγχέας και συνθεις ώς έπι όμαλωτάτου χωρίου και συναρμόσας ώς κάλλιστα διαθείη, αυλούς έναρ-μόσας ές τά τρυπήματα, και έγχέοι ήσυχη ές εν τών χαλκείων ΰδωρ μέχρις ου έμπλησθή άπό τοΰ ύδατος πάντα" άπό γάρ τοΰ ενός ρεΰσεται ές τά έτερα χαλκεΐα μέχρις δτου και τά άλλα έμπλησθή' έπήν δέ πλήρεα γένηται τά χαλκεΐα, ήν τις άπό τοΰ ενός άπαρύση τοΰ ΰ-

404


μπαγής· αυτός είναι και ο λόγος που δεν προσβάλλεται από καμιά αρρώστια). Ό π ω ς έχει ήδη υποδειχθεί, πρόκειται προφανώς για μια λαϊκή δοξασία, που την ξαναβρίσκουμε και στον Αριστοτέλη -εκεί και με την εξήγηση της (Περί ζώων μορίωνΥ 4- 667 Α 32 εξ.): «Η καρδιά είναι το μόνο από τα σπλάχνα -γενικά από τα μέρη του σώματος- που δεν παρουσιάζει καμιά σοβαρή πάθηση. Το πράγμα είναι ευεξήγητο: τα υπόλοιπα μέρη του σώματος εξαρτώνται από την καρδιά* αν λοιπόν έπασχε αυτό το σημαντικό όργανο, από πού θα είχαν βοήθεια τα υπόλοιπα μέρη του σώματος;». Εν πάση περιπτώσει από την πίστη αυτή των γιατρών πρέπει να εξηγείται το γεγονός ότι δεν έχουμε ιδιαίτερη ασχολία τους με την παθολογία της καρδιάς.]

8 (39) Οι πηγές, όπως τις είπα, τροφοδοτούν συνεχώς το σώμα, όταν είναι γεμάτες· όταν είναι άδειες, αντλούν από αυτό* το ίδιο κάνει και η κοιλιά. Συμβαίνει δηλαδή αυτό που θα συνέβαινε αν έχυνε κανείς νερό σε τρία ή και περισσότερα χάλκινα δοχεία που θα τα είχε τοποθετήσει σε όσο γίνεται πιο ομαλή επιφάνεια και θα τα είχε συνδέσει μεταξύ τους όσο γίνεται καλύτερα, περνώντας σωλήνες στις τρύπες, και ύστερα θα έρριχνε λίγο λίγο το νερό στο ένα από τα δοχεία αυτά, ώσπου να γεμίσουν όλα με νερό· το νερό θα τρέξει, πράγματι, από το ένα στα άλλα δοχεία, ώσπου να γεμίσουν και εκείνα· και όταν τα δοχεία θα είναι πια γεμάτα, αν κανείς τραβήξει νερό από το ένα, το νερό ρέ-

405


δατος, ανταποδώσει οπίσω ρέον τό ύδωρ ες τό εν χαλ-κεΐον, και κενεά εσται τά χαλκεΐα πάλιν ώσπερ και έ-δέξατο.

Ούτω δή και εν τω σώματι έχει' έπήν γάρ ές τήν κοιλίη ν πέση τά βρώματα και τά ποτά, έπαυρίσκεται τό σώμα άπό τής κοιλίης και πληρούται συν τήσι πηγήσιν' έπήν δέ ή κοιλίη κενώται, άποδίδοται αύθις οπίσω ή ίκμάς, ώσπερ και έπεδέξατο έκ τών άλλων τό εν χαλ-κεΐον. Φλέβες τε γάρ είσι διά παντός τοΰ σώματος τείνουσα ι, αί μέν λεπτότεραι, αί δέ παχύτεραι, πολλά ι και πυκνάί' αύται δέ, μέχρις ού άν ζώγ} ό άνθρωπος, άνεω-γασι καϊ δέχονται τε και άφιάσι νέον ύγρόν' έπήν δέ ά-ποθάνη, συμμύουσι και γίνονται λεπταί.

Μέχρι μέν ούν ζώγ] ό άνθρωπος, έπαυρίσκεται μέν τό σώμα άπό τής κοιλίης, έπήν τι έχη έν έωυτή' έπαυρί-σκονται δέ αί πηγαι και πιμπλάμεναι διαδιδόασι τω σώματι' εί γάρ. τό σώμα μή έλκοι άπό τής ίκμάδος τής κοιλίης, άλλ' αί πηγαι μόναι, ή ές τό σώμα μή έδίδο-σαν, ούκ άν είχε τό σώμα τροφή ν άρκέουσαν, άλλά ελάσσονα. Αί δέ πηγαι αύται εί μή ήσαν, έσθίοντες άν και πίνοντες ούκ άν διεγινώσκομεν άτρεκέως, ούτε δ τ ι ήδυ έστιν ουτε δ τι αηδές, κατά ανάγκην τοιήνδε ήν μέλλω έρέειν. Ταύτα τά χωρία, άτε μικρότερα εόντα

4θ6


οντάς θα γυρίσει πίσω πάλι σ' αυτό το δοχείο, και τα δοχεία θα αδειάσουν με τον ίδιο τρόπο που γέμισαν.

Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και στο σώμα. Μόλις, πράγματι, οι τροφές και τα ποτά βρεθούν μέσα στην κοιλιά, το σώμα αντλεί από την κοιλιά και γεμίζει -μαζί και οι πηγές. Όταν η κοιλιά αδειάζει, γυρίζει πάλι πίσω ο χυμός, ακριβώς όπως το ένα δοχείο δέχτηκε το νερό από τα άλλα. Γιατί υπάρχουν φλέβες που διατρέχουν όλο το σώμα, άλλες πιο λεπτές και άλλες πιο χοντρές, πολλές και πυκνές· όσο ο άνθρωπος είναι ζωντανός, οι φλέβες αυτές είναι ανοιχτές, δέχονται και αποδίδουν νέο χυμό· όταν ο άνθρωπος πεθαίνει, οι φλέβες κλείνουν και γίνονται λεπτές.

Όσο ο άνθρωπος είναι ζωντανός, το σώμα αντλεί από την κοιλιά, εφόσον υπάρχει μέσα της κάτι* αντλούν επίσης και οι πηγές, και όταν γεμίζουν, το διανέμουν στο σώμα. Αν το σώμα δεν αντλούσε από τον χυμό της κοιλιάς και αντλούσαν μόνο οι πηγές, ή αν αυτές δεν τροφοδοτούσαν το σώμα, το σώμα δεν θα είχε αρκετή τροφή, αλλά λιγότερη. Αν, πάλι, οι πηγές αυτές δεν υπήρχαν, δεν θα ήμασταν σε θέση να ξεχωρίσουμε με βεβαιότητα, όταν τρώμε ή όταν πίνουμε, ούτε τι είναι ευχάριστο ούτε τι είναι δυσάρεστο στη γεύση, και αυτό για τον εξής υποχρεωτικό λόγο: Τα όργανα αυτά, επειδή είναι αρκετά μικρά και βρίσκο-

407


καϊ ένδοθεν τοΰ άλλου σώματος, άεϊ καϊ προ του έσάσαι έκαστον κατά τήν έωυτοΰ δύναμιν ερμηνεύει τω άλλω σώματι τών έσθιομένων και πινομένων δ τι χολώδες έστι και δ τι φλεγματώδες και δ τι αίματώδες και δ τι ύδρωποειδές. Τούτων γάρ ήμΐν δ τι άν έκαστον πλεϊον τοΰ καιρού γίνηται και έν τοΐσι ποτοΐσι και έν τοΐσι βρωτοΐσι, κείνα ουδέ ηδέα γίνεται' άσσα δέ χατίζει μάλιστα κατά ταύτα, κείνα ηδέα έστιν.

Εί δέ βρωτών και ποτών ένδεήσεταί τις, κατά τούτο καϊ τό σώμα ελκύσει άπό τών πηγέων τέως και τό υγρό ν έλασσον τοΰ καιρού γένηται' τότε ίμείρεται ό άνθρωπος ή φαγέειν ή πιέειν τοιούτον, ό τι τήν μοίρην εκείνη ν έπιπλήσει και ίσώσει τήσιν άλλησι'και διά τοΰτο βεβρωκότες πολλά ή πεπωκότες, έστιν δτε ίμειρόμεθα ή βρωτοϋ ή ποτού, και άλλο ουδέν άν ήδέως φάγοιμεν, εί μή δ τι ίμειρόμεθα' έπήν δέ φάγωμεν καϊ ίσωθή ή ίκμάς κατά τά άνυστά έν τήσι πηγήσι και έν τω σώματι, τότε οι πέπαυται ό ίμερος. Καϊ ταύτα μέν ές τούτο μοι εΐρη-ται.

4θδ


νται βαθιά μέσα στο σώμα, στέλνουν ασταμάτητα στο υπόλοιπο σώμα -το καθένα, βέβαια, κατά τη δική του αρμοδιότητα- και, πάντως, προτού το ίδιο το σώμα αντιληφθεί οτιδήποτε, το μήνυμα τι από αυτά που τρώμε ή πίνουμε είναι χολώδες ή φλεγματώδες ή αι-ματώδες ή υδατώδες. Γιατί αν ένας, οποιοσδήποτε, από τους χυμούς αυτούς υπάρχει μέσα στα ποτά και στις τροφές μας σε ποσότητα μεγαλύτερη από την κανονική, αυτά δεν είναι πια ευχάριστα στη γεύση* αντίθετα, όσα παρουσιάζουν σημαντική έλλειψη σ' αυτά, είναι ευχάριστα στη γεύση.

Αν όμως κάποιος δεν έχει μέσα του ποτά και τροφές, το σώμα του θα αντλήσει από τις πηγές, ώσπου το υγρό να γίνει λιγότερο από το κανονικό* εκείνη τη στιγμή ο άνθρωπος αισθάνεται πια την επιθυμία να φάει ή να πιει ό,τι θα κάνει τη συγκεκριμένη πηγή να γεμίσει και να ρθει σε ισορροπία με τις άλλες. Αυτός είναι και ο λόγος, που έχοντας φάει ή έχοντας πιει πολύ, αισθανόμαστε μερικές φορές την επιθυμία να φάμε ή να πιούμε κάτι συγκεκριμένο, και δεν μπορούμε να φάμε ή να πιούμε τίποτε άλλο με ευχαρίστηση παρά μόνο αυτό που επιθυμούμε* και όταν το έχουμε φάει και ο χυμός έχει έρθει κατά το δυνατό σε ισορροπία στις πηγές και στο σώμα, τότε η επιθυμία παύει πια να υπάρχει. Αυτά είχα να πω για το θέμα αυτό.

409


41 Έθέλω δέ άποφήναι κάλλιο ν, δκως εκάστη ταύτης τής ίκμάδος έν τω σώματι έλάσσων γίνεται. Τέσσαρα μέν δή υγρά έόντα απέδειξα τον άνθρωπον σινεόμενα, τεσσάρας δέ σφι πηγάς' τέσσαρα δέ σφι λέγω είναι, οίσι ν άποκαθαίρεται ό άνθρωπος τούτων έκαστον' ταύτα δέ έστι τό τε στόμα και αί ρίνες και ό άρχος και ή ούρήθρη. Καϊ έπήν τις πλείων γένηται τής ίκμάδος τής πονεού-σης, ήν άποκαθαίρηται ό άνθρωπος ταύτη, ουδεμία μιν νου σος πιέζει άπό ταύτης" και ήν ή κοιλίη μή πλήρης ή, τηκομένου του σώματος, άπό τής ίκμάδος καταρρέει ές αυτήν και έξω έρχεται κατά τι τών χωρίων τούτων, και διά ταύτα τό ύγρόν έλασσον γίνεται έν τω σώματι. Τό γάρ σώμα, ώσπερ μοι και πρότερον είρηται, τη κοιλίη έπιδιδοί, έπήν κενεή έη, και έπαυρίσκεται, έπήν πλήρης έη, άπ' αυτής. Ταύτα δέ μοι είρηται δκως τε και διότι ελάσσονα γίνεται τά πονέοντα τον άνθρωπον.

4 ΐ ο


9 ( 4 0 ) Στη χοληδόχο κύστη φτάνει από τις τροφές και τα ποτά μόνο χολή, ενώ το κεφάλι, η καρδιά και η σπλήνα έχουν το μερτικό τους από όλους τους χυμούς.

ΙΟ (41) Θα δώσω τώρα μια λεπτομερειακότερη εξήγηση για τον τρόπο με τον οποίο ο καθένας από τους χυμούς αυτούς λιγοστεύει μέσα στο σώμα/Εδειξα ότι υπάρχουν τέσσερεις χυμοί, που μπορούν να κάνουν κακό στον άνθρωπο, και ότι οι πηγές τους είναι τέσσε-ρεις. Λέω λοιπόν ότι υπάρχουν τέσσερεις δρόμοι μέσα από τους οποίους ο άνθρωπος καθαρίζεται από καθέναν από τους χυμούς αυτούς: είναι το στόμα, η μύτη, ο πρωκτός και η ουρήθρα. Στην περίπτωση που θα υπάρξει περίσσεια ενός από τους βλαπτικούς αυτούς χυμούς, καμιά αρρώστια δεν πρόκειται να τον ταλαιπωρήσει από αυτό το γεγονός, αν ο άνθρωπος καθαριστεί μέσα από αυτούς τους δρόμους. Αν η κοιλιά δεν είναι γεμάτη, καθώς το σώμα τήκεται, ένα μέρος του χυμού χύνεται εκεί και βγαίνει έξω από κάποιο από τα μέρη που ανέφερα, και έτσι το υγρό λιγοστεύει στο σώμα. Γιατί όπως είπα πρωτύτερα, το σώμα δίνει στην κοιλιά, όταν αυτή είναι άδεια, και αντλεί από αυτήν, όταν είναι γεμάτη. Αυτά είχα να πω για το πώς και για ποιον λόγο λιγοστεύουν αυτά που κάνουν τον άνθρωπο να υποφέρει.

4 ΐ ι


42 Όκως δέ και διά τι ό άνθρωπος υγιαίνει, έρέω.'Επήν φάγη και πίη και άφίκηται ή ίκμάς ές τό σώμα, τρόπω ώσπερ είρηται μιγεΐσα και τη άλλη τη έν τω σώματι και τη έν τη πηγή έούση, τη μέν ήμερη ή προσγέ-νηται μένει έν τω σώματι, τη δέ ύστεραίη άλλη οί ίκμάς προσγίνεται. Αύται δύο μέν ήμέραι είσί' δύο δε ίκμάδες έν τω σώματι' τη μέν έτέρη τών ίκμάδωνδύο ήμέραι είσι, τη δέ έτέρη μία. Ημέν δή ύστερη μένει έν τω σώματι άτε παχεΐα έοΰσα, ή δέ έτέρη πεφθεΐσα ύπό τής θέρμης διακέχυται, και λεπτή γενομένη παραγίνεται έν τη ύστεραίη ήμερη ές τήν κοιλίην, διά παντός τοΰ χρόνου έξωθευμένη ύπό τής νέης' έλθοΰσα δέ ές τήν κοιλίην πέσσει τά σιτία έν τω τόπω, και ποιέει τό αίμα άπ'αυτών έν τω σώματι' μείνασα δέ έγένετο ύπό τοΰ χρόνου κάκοδμος. Τη δέ τρίτη ήμερη εξέρχεται σύν τη κόπρφ καϊ τω ούρω, πλήθος αυτή έωυτη πάση ίση τε και παρα-πλησίη και ισόρροπος' και ή ν έωυτής μέρος τι ίη, όμως ή ίκμάς μένει έν τω σώματι κατά λόγον τον είρημένον. Έπιρρέει δέ και τη τρίτη ήμερη τής ίκμάδος άπό τοΰ σώματος έπϊ τήν κοιλίην πλείον και κακοδμότερον τό έπιλειπές γενόμενον ύπό τής έτέρης, καϊ καταφέρει τά

412

ΠΕΡΙ ΝΟΥΣΩΝ Λ

11 (42) Θα εξηγήσω τώρα πώς και γιατί ο άνθρωπος βρίσκεται σε κατάσταση υγείας. Όταν κανείς έχει φάει και έχει πιει και το υγρό έχει φτάσει στο σώμα του, αυτό αναμειγνύεται -με τον τρόπο που είπα- με το άλλο υγρό που υπάρχει στο σώμα και στις πηγές. Τη μέρα που το υγρό φτάνει, αυτό μένει στο σώμα* την άλλη μέρα προστίθεται και άλλο υγρό. Δύο λοιπόν μέρες και δύο υγρά μέσα στο σώμα* το ένα βρίσκεται εκεί δύο μέρες, το άλλο μία. Το δεύτερο, επειδή είναι πηχτό, μένει μέσα στο σώμα, ενώ το άλλο, έχοντας ωριμάσει με την επίδραση της θερμότητας του σώματος, τήκεται* έχοντας γίνει αραιό, φτάνει την άλλη μέρα στην κοιλιά, καθώς σπρώχνεται συνεχώς από το καινούργιο* φτάνοντας στην κοιλιά χωνεύει τις τροφές που βρίσκονται εκεί, και κάνει από τις τροφές αυτές το αίμα του σώματος* μένοντας όμως εκεί γίνεται με τον χρόνο που περνάει κάκοσμο. Την τρίτη μέρα βγαίνει έξω μαζί με τα κόπρανα και με τα ούρα σε ποσότητα ίση, παρόμοια και ισόρροπη προς την αρχική. Ακόμη κι αν ένα μέρος του μόνο πάει στην κοιλιά, το υγρό, πάντως, παραμένει μέσα στο σώμα σύμφωνα με τον υπολογισμό που έκανα. Και την τρίτη επίσης μέρα ρέει από το σώμα στην κοιλιά, περισσότερο σε ποσότητα και πιο κάκοσμο, το μέρος του υγρού που είχε αφήσει πίσω του το καινούργιο υγρό, παίρνοντας

413


βρώματα πεπεμμένα και δ τι εν τω σώματι νοσερόν εστί, και αύθις συνέρχεται' σημαίνει δέ τό ούρον άλμυρόν έόν ότι και καταφέρει άπό τοΰ σώματος τό νοσερόν. Τά σιτία δέ ές τήν ύστεραίην άει διαχωρέει, ή δέ ίκμάς ές τήν τρίτην. Ούτως ή ύγιείη συμβαίνει γίνεσθαι. Και ταύτα μέν είρηται, όκως τε και διότι ύγιαίνουσιν οι άνθρωποι.

50 ../Αρχαίείσι τρεις άφ'ών αί νοΰσοι γίνονται"και μία μέν ήδη είρηται μοι όκοία άσσα εργάζεται έν τω

414


μαζί του τις χωνεμένες τροφές και μαζί όποια νοσηρή ουσία υπάρχει στο σώμα, και βγαίνει κι αυτό με τη σειρά του έξω. Το ότι τα ούρα είναι αρμυρά είναι η απόδειξη ότι συμπαρασύρουν μαζί τους και κάθε νοσηρή ουσία που υπάρχει μέσα στο σώμα. Οι τροφές εξέρχονται πάντοτε την επόμενη μέρα, ο χυμός τη μεθε-πόμενη.Έτσι συντελείται η υγεία.

Αυτά είχα να πω για το πώς και γιατί οι άνθρωποι βρίσκονται σε κατάσταση υγείας.

12 (43) Ο χρόνος παρουσίας στο σώμα του χυμού που προέρχεται από τις τροφές δεν μπορεί να είναι μικρότερος των τριών ημερών: ο κύκλος των τριών ημερών είναι απαίτηση της ίδιας της ζωής.

13 (44) Ενοχλήσεις και διαταραχές που προκύπτουν από την υπέρβαση του κύκλου των τριών ημερών στο σώμα.

14 (45) Ερμηνεύεται η μείωση και η αύξηση των χυμών. 15 (4^) Πώς εξηγείται η πτώση του πυρετού. 16 (47) Γιατί ο άρρωστος πεθαίνει στις περιττές μέρες. 17 (4δ) Και τα τραύματα παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη φλεγ

μονή τους στις περιττές μέρες. ι δ (49) Γενικές παρατηρήσεις για τη γένεση των νόσων (κυ

ρίως ενσχέσει προς τις κενώσεις).

' 19 (50)... Τρεις είναι οι αρχικές αιτίες που προκαλούν τις αρρώστιες. Για τη μία από αυτές έχω ήδη μιλήσει, καθώς και για τις συνέπειες της στο σώμα* ή-

415


σώματι' απέδειξα γάρ δκως τε και διότι, ήν μή άποκα-θαίρηται ό άνθρωπος, νοσέει' δευτέρα δέ εστίν ή ν συμβή τά εκ τοΰ ούρανοΰ άνεπιτήδεια καϊ παρά δίαιταν είναι' τρίτη δέ, ήν τι βίαιον προσπέση' βίαιον δέ λέγω είναι και πτώμα και τραΰμα και πληγή ν και ταλαπωρίην και εί τι άλλο έστι τοιούτον. Τούτων δέ τών άρχέων μεγίστη έστι βίη, ή ν μεγάλη έη, ήν δέ μικρή, ού μεγίστη' δεύτερη δέ, ήν μή άποκαθαίρηται ό άνθρωπος' τρίτη δέ, ήν τά έκ τοΰ ούρανοΰ άνεπιτήδεια έη προς τήν ύγιείην. Τούτων τοιγαροΰν δει φυλακήν έχειν'...

53 Καϊ τό πΰρ ώδε γεννηθέν γίνεται' τά γάρ πονέοντα προς τό χωρίον στηρίξαντα θερμαινόμενον τό σώμα αναγκάζει ές έωυτό πΰρ δέχεσθαι' και ύπό τοΰ σινεομέ-νου και ύπό τής κοιλίης θερμανθέν έπικρατέει τοΰ άλ-

4ΐ6


ταν τότε που έδειξα πώς και γιατί αρρωσταίνει ο άνθρωπος, αν δεν ενεργείται κανονικά. Δεύτερη αιτία είναι όταν οι καιρικές συνθήκες είναι ακατάλληλες και αντίθετες προς τον συνήθη τρόπο ζωής. Τρίτη αιτία είναι αν συμβεί κάτι το βίαιο -λέγοντας «βίαιο» εννοώ πέσιμο, τραυματισμό, σπάσιμο, χτύπημα, μεγάλη κούραση και άλλα παρόμοια. Από τις αιτίες αυτές πρώτη από πλευράς σημασίας είναι η βία, αν αυτή είναι μεγάλη -αν είναι μικρή, δεν είναι και τόσο σπουδαία. Δεύτερη από πλευράς σημασίας είναι αν ο άνθρωπος δεν ενεργείται. Τρίτη στη σειρά αιτία οι ακατάλληλες για την υγεία καιρικές συνθήκες. Πρέπει λοιπόν να παίρνουμε τα μέτρα μας....

2Ο (51) Εκτενέστερος λόγος για τις συνέπειες των ακατάλληλων καιρικών συνθηκών -πρώτα για την πρόκληση αυξημένης θέρμανσης. Εκτενέστερος λόγος και για τις συνέπειες της πλησμονής των χυμών στο σώμα.

21 (52) Άλλη συνέπεια της επίδρασης των καιρικών συνθηκών στο σώμα: αύξηση του ψύχους.

22 (53) Ο πυρετός γεννιέται ως εξής: Τα βλαπτικά στοιχεία, συγκεντρωμένα σε κάποιο σημείο, αναγκάζουν το θερμαινόμενο σώμα να δεχτεί τον πυρετό* με τη θερμαντική επενέργεια των βλαπτικών στοιχείων και της κοιλιάς το υπόλοιπο νερό νικιέται, και έτσι ο

417


λου υδρωπος, και οΰτω τό μέν πυρ μετά τον κρυμόν γίνεται, ή ν πη του σώματος στήριξη τό υγρό ν τό πλεΐον. Ήν δέ είλέηται, τρόπω τοιωδε γίνεται μετά τον κρυμόν τό πυρ' είλέεται μάλιστα τό πονέον περ ι τήν κοιλίην και τήν άνω και τήν κάτω' ένθα γάρ ή εύρυχωρίη πλείστη έστίν' είλεομένου δέ αύτου πρώτον τά πλησίον θερμαίνεται, τά τε σπλάγχνα και τά έν τη κοιλίη ές τήν θέρ-μην' έπειτα έπαυρίσκεται τής θέρμης και τό άλλο ύγρόν διαχεόμενον, και μίσγεται τω ΰδρωπι, και τό πυρ μετά τό ρίγος ένθάδε γίνεται, έπήν είλέηται τό πονέον, άλλά μή στηρίζη προς τοΰ σώματος πη. Ταΰτα δέ μοι είρηται, όκως τε τό ρίγος γίνεται τό νοσώδες, και όκότε καϊ δκως και όκοίης έξ ανάγκης ό πυρετός μετά τοΰτο έ-πεισπίπτει...

4 ΐ δ


πυρετός εμφανίζεται ύστερα από το ψύχος, στις περιπτώσεις που το παραπανίσιο υγρό συγκεντρωθεί σε κάποιο σημείο του σώματος. Αν, αντίθετα, το υγρό αυτό κινείται εδώ κι εκεί, στην περίπτωση αυτή ο πυρετός γεννιέται ύστερα από το ψύχος με τον ακόλουθο τρόπο: Ο βλαπτικός χυμός κινείται κυρίως γύρω από την κοιλιά, την επάνω και την κάτω, γιατί εκεί υπάρχει περισσότερος χώρος· καθώς κινείται εκεί, θερμαίνονται πρώτα οι κοντινότερες περιοχές, τα σπλάχνα και ό,τι είναι μέσα στην κοιλιά* στη συνέχεια θερμαίνεται και το υπόλοιπο υγρό, που τήκεται, και αναμειγνύεται με το νερό. Τότε είναι που εμφανίζεται ο πυρετός ύστερα από το ρίγος, στις περιπτώσεις που ο βλαπτικός χυμός κινείται εδώ κι εκεί και δεν συγκεντρώνεται σε κάποιο σημείο του σώματος. Αυτά είχα να πω για το πώς γεννιέται το νοσηρό ρίγος, καθώς και για το πότε, πώς και για ποιο λόγο εμφανίζεται πυρετός ύστερα από αυτό....

23 (54) Ταινία, μια αρρώστια που προσβάλλει τον άνθρωπο πριν.ακόμη γεννηθεί (στην εμβρυακή του δηλαδή φάση).

24 (55) Λίθοι στην κύστη, μια αρρώστια που έχει την αρχή της στο γάλα που θηλάζει το βρέφος.

25 (56) Τίποτε από ό,τι πίνουμε δεν πηγαίνει, όπως πίστευαν οι παλαιότεροι, στον πνεύμονα.

26 (57) Υδρωπικία.

419

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ

421

Ο ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΣ ΓΝΩΡΙΖΕΙ ΗΔΗ από τους προηγούμενους τόμους της έκδοσης μας αυτής δύο έργα της Ιπποκρατικής συλλογής που είχαν στον τίτλο τους τη λέξη δίαιτα: από τον πρώτο τόμο το έργο Περί διαίτης οξέων, από τον δεύτερο το έργο Περί διαίτης υγιεινής. Με την ευκαιρία μάλιστα της παρουσίασης των δύο αυτών έργων ο αναγνώστης πληροφορήθηκε και το πραγματικό περιεχόμενο της αρχαίας ελληνικής λέξης δίαιτα (βλ. π.χ. όσα λέγονται στη σ. 244 εξ. του πρώτου τόμου): με το ίδιο περιεχόμενο η λέξη χρησιμοποιήθηκε και στα ιατρικά έργα που έκαναν την εμφάνιση τους στους αιώνες που ακολούθησαν.

Το έργο που ερχόμαστε να γνωρίσουμε τώρα δεν έχει στον τίτλο του κανέναν προσδιορισμό (= περιορισμό) για τη λέξη δίαιτα. Ο λόγος λοιπόν θα είναι γενικά για τον τρόπο ζωής που υποδεικνύεται ως ο σωστός τόσο για τους αρρώστους ή γι' αυτούς που βρίσκονται σε ανάρρωση όσο και για τους υγιείς -αν είναι οι τελευταίοι αυτοί να προλάβουν την προσβολή τους από κάποιαν ή από κάποιες αρρώστιες.

Το έργο ο αναγνώστης θα το βρει στις σημερινές εκ-

423


δόσεις διαιρεμένο σε τέσσερα βιβλία (Α: κεφ. 1-36, Β: κεφ. 37~66, Γ: 67 -85 , Δ: 8 6 - 9 3 ) · Στα χρόνια του Γαληνού (2ος αι. μ.Χ.) φαίνεται πως υπήρχαν δύο εκδόσεις του έργου: η μία άρχιζε με το πρώτο βιβλίο, ενώ η άλλη με το δεύτερο.

Ο συγγραφέας του έργου πιστεύει πως δεν είναι δυνατό να μιλήσει κανείς για δίαιταν, αν δεν γνωρίζει καλά όλα τα σχετικά με την φυσιν του ανθρώπου. Η πίστη του αυτή καθορίζει το περιεχόμενο και τον χαρακτήρα του πρώτου βιβλίου του έργου του: το βιβλίο αυτό είναι εξολοκλήρου αφιερωμένο στην παρουσίαση της ανθρώπινης φυσιολογίας, Κατά τον συγγραφέα του έργου ο άνθρωπος αποτελείται από δύο βασικά συστατικά, το πΰρ και το ύδωρ, που είναι βέβαια εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους, που όμως το ένα συμπληρώνει το άλλο. Ιδιότητες του πρώτου είναι το θερμοί/ και το ξηρόν, του δεύτερου το φυχρόν και το ύ-γρόν. Το πρώτο έχει την δυνάμωνα κινεί, το άλλο την δΰναμιν να τρέφει. Από τη μεταξύ τους σχέση προσδιορίζεται τόσο η υγεία και η νόσος όσο και η ιδιοσυγκρασία των ανθρώπων.

Η μεταξύ πυρός και ύδατος σχέση (κυρίως η μείξη τους) προσδιορίζεται από διάφορους παράγοντες. Στο πρώτο βιβλίο μνημονεύονται δύο τέτοιοι παράγοντες: η ηλικία και το φύλο. Στο δεύτερο προστίθενται ο τό-

424


πος και το κλίμα. Η σπουδαιότητα όμως του δεύτερου βιβλίου έγκειται στο ότι σ' αυτό έχουμε τον πληρέστερο και τον πιο συστηματικό κατάλογο της Ιπποκρατικής συλλογής για τα φυσικά και τεχνητά στοιχεία της δίαιτας, που είναι οι τροφές, τα ποτά και οι (σωματι-κές) ασκήσεις.

Στο τρίτο βιβλίο ο λόγος είναι πλέον για τη δίαιτα. Ο συγγραφέας υποστηρίζει ότι το ιδεώδες για το άτομο είναι να φτάσει σε μια ισορροπία τροφής και σωματικής κόπωσης -κάτι που, πάντως, δεν πετυχαίνεται και τόσο εύκολα. Και όμως αυτή ακριβώς η ισορροπία είναι που διασφαλίζει την υγεία, ενώ η δυσαρμονία μεταξύ τους είναι αυτό που προκαλεί την αρρώστια. Γι' αυτούς που οι καθημερινές τους ασχολίες τους υποχρεώνουν να τρων και να πίνουν ό,τι βρεθεί μπροστά τους, που είναι υποχρεωμένοι από τη δουλειά τους να μετακινούνται από τόπο σε τόπο και να ταξιδεύουν στη θάλασσα, να εκτίθενται στον ήλιο και στο κρύο δίχως να λογαριάζουν τις βλαπτικές συνέπειες, γι' αυτούς που ζουν γενικά μια ακατάστατη ζωή, η οποία δεν τους επιτρέπει να ασχολούνται συστηματικά με την υγεία τους, ο συγγραφέας του έργου προτείνει ένα ενιαύσιο διαιτητικό πρόγραμμα διαιρεμένο σε τέσ-σερεις εποχές (κεφ. 68). Για τους λίγους όμως εκλεκτούς, αυτούς που πιστεύουν ότι όλα όσα οι άνθρωποι

425


θεωρούν πολύτιμα χάνουν, στην πραγματικότητα, την αξία τους αν δεν συνοδεύονται από την υγεία, ο συγγραφέας έχει ανακαλύψει τη σωστότερη δίαιτα' ο αυτούς μάλιστα επιθυμεί να αποκαλύψει και μια ιδέα του, που ο ίδιος τη θεωρεί την πιο μεγάλη του επιτυχία και, επομένως, του περιποιεί την πιο μεγάλη τιμή, την ίδια όμως στιγμή αποτελεί και μια εξαιρετική βοήθεια γι' αυτούς που τη γνώρισαν: πρόκειται για την προδιάγνωσιν, την πρό-γνωση της αρρώστιας, και την διάγνωσιν της αιτίας που οδηγεί στην καταστροφή της σωστής σχέσης τροφής και σωματικής κόπωσης -γ ια τον συγγραφέα μια αληθινά πολύτιμη διαπίστωση, αφού αυτή τον βοηθεί πλέον να βγάλει εξαιρετικά χρήσιμα για την ακολουθητέα δίαιτα συμπεράσματα (κεφ. 69). Μια εκτεταμένη σειρά επιμέρους περιπτώσεων α) υπεροχής των τροφών και β) υπεροχής της σωματικής κόπωσης βοηθούν τον συγγραφέα να διασαφηνίσει την ανακάλυψη του.

Το τέταρτο βιβλίο φέρεται σε πολλά χειρόγραφα με ξεχωριστό, δικό του τίτλο: Περί ενυπνίων -εν πάση περιπτώσει σε όλα τα χειρόγραφα βρίσκεται αμέσως μετά το Περί διαίτης, και οι περισσότεροι από τους ερευνητές δέχονται σήμερα ότι αποτελεί το τελευταίο μέρος αυτού του έργου. Θέμα του τα όνειρα ως τεκμήρια, ως ενδεικτικά σημάδια διο:ταραχών στο σώμα: η

426


ψυχή παρέχει μέσω αυτών πληροφορίες για την κατάσταση του σώματος και οι γιατροί είναι αρμόδιοι για την εξήγηση και τη χρησιμοποίηση αυτών των πληροφοριών κάτι παραπάνω: οι γιατροί μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις πληροφορίες αυτές για τον καθορισμό της απαραίτητης δίαιτας. Φυσικά, οι γιατροί δεν μετατρέπονται με τον τρόπο αυτό σε μάντεις, αφού δεν προβλέπουν μέσω των ονείρων το μέλλον, αλλά «διαγιγνώσκουν» κάτι που είναι στη δεδομένη αυτή στιγμή παρόν στο σώμα.

Δικαιολογημένα το Περί διαίτης θεωρείται ένα από τα σημαντικότερα έργα της Ιπποκρατικής συλλογής: το υλικό που είναι συγκεντρωμένο στο έργο αυτό είναι αληθινά πολύτιμο* πολύ σημαντική είναι επίσης η με εξαιρετικά συστηματικό τρόπο παρουσίαση του υλικού αυτού. Ποιος είναι όμως ο συγγραφέας αυτού του έργου; Ή δ η ο Γαληνός διέκρινε μέσα σ' αυτό στοιχεία άξια ενός Ιπποκράτη, δίπλα όμως σ' αυτά επισήμαινε και άλλα που με κανέναν τρόπο δεν θα μπορούσαν να θεωρηθούν συμβατά με τον τρόπο σκέψης εκείνου. Ο λόγος, π.χ., που γίνεται στο έργο αυτό για την επίδραση που ασκεί ο γεωγραφικός τόπος και το κλίμα μάς θυμίζει, πράγματι, το έργο Περί αέρων υδάτων τόπων, όπως και ο καθορισμός ξεχωριστής δίαιτας για κάθε εποχή θυμίζει το έργο Περί φύσιος άνθρωπου. Η

427


βασισμένη, ωστόσο, στο πΰρ χαι στο ΰδωρ συνολική εξήγηση της φυσιολογίας του ανθρώπου δεν έχει το προηγούμενο της σε ολόκληρη την Ιπποκρατική συλλογή, και φυσικά δεν παρακολουθεί τη σκέψη του Ιπποκράτη η συχνή στο έργο σύσταση για προσφυγή στους θεούς μέσω προσευχών/Ηδη λοιπόν ο Γαληνός κυμαινόταν μεταξύ Ιπποκράτη και άλλων, καθόλου λίγων, ονομάτων -αυτός ήταν και ο λόγος που ο πρώτος μεγάλος εκδότης της Ιπποκρατικής συλλογής στα νεότερα χρόνια, ο Γάλλος Ε . Είίτχέ, κατέταξε το Περί διαίτης μεταξύ των έργων για τα οποία πίστευε ότι δεν μπορούν να αποδοθούν στον ίδιο τον Ιπποκράτη, που φέρνουν όμως τη σφραγίδα της σχολής στην οποία εκείνος ανήκε, είναι δηλαδή γραμμένα από μαθητές ή συγχρόνους του. Αργότερα, από άλλον σοβαρό μελετητή της Ιπποκρατικής συλλογής ο συγγραφέας του έργου χαρακτηρίσθηκε ως ένας απλός συμπιλητής, που στηρίχθηκε στα έργα προδρόμων του" συχνά ακούστηκε, με πολλή μάλιστα επιμονή, το όνομα του περίφημου διαιτολόγου της αρχαιότητας Ηρόδικου από τη Σηλύμβρια (5ος αι. π.Χ.). Είναι, από την άποψη αυτή, χαρακτηριστικό ότι ο Κ. ]οΙγ, ο τελευταίος εκδότης του έργου, το βρήκε φρονιμότερο να παραιτηθεί από κάθε προσπάθεια προσδιορισμού της ταυτότητας του συγγραφέα.

428


Είναι φανερό, ύστερα από όλα αυτά, ότι εξακολουθεί να παραμένει ανοιχτό ως τις μέρες μας το πρόβλημα της χρονολόγησης του έργου. Κατά.την επικρατέστερη, πάντως, άποψη το έργο δεν μπορεί παρά να ανήκει στα τέλη του 5ου ή τις αρχές του 4ου αι. π.Χ. Ένα από τα δυσκολότερα προβλήματα που έθεσε

στη σύγχρονη έρευνα το έργο αυτό προήλθε, βέβαια, από την ολοφάνερη σχέση του με συγκεκριμένες διδασκαλίες των λεγόμενων φυσικών/προσωκρατικών φιλοσόφων: η αναζήτηση των πηγών του κίνησε με ξεχωριστό τρόπο το ενδιαφέρον των ιστορικών της φιλοσοφίας. Τα ονόματα του Εμπεδοκλή, του Αναξαγόρα, του Ηράκλειτου, αλλά και άλλων φιλοσόφων, ήρθαν και ξαναήρθαν στη συζήτηση κατά τη διερεύνηση του ενδιαφέροντος αλλά και δύσκολου αυτού προβλήματος. Πέρα από τη διασπίστωση ότι πολλές από τις δυσκολίες που αντιμετωπίζουμε στην προσπάθεια μας να κατανοήσουμε ικανοποιητικά (στο σύνολο του ή σε επιμέρους σημεία του) το έργο αυτό έχουν την αρχή τους στις ελλιπείς μας γνώσεις για τους συγγραφείς που ανήκουν στη χορεία των πηγών του, φαίνεται ότι έγινε φανερό ότι θα ήταν τελικά μάλλον άδικος για τον συγγραφέα του έργου ο χαρακτηρισμός του ως συ-μπιλητή: σωστότερο θα ήταν να χαρακτηρισθεί εκλεκτικός.

429


Είναι αυτονόητο ότι ο αναγνώστης θα βρει μεγάλη επίσης βοήθεια στα γενικά (για την Ιπποκρατική συλλογή) βοηθήματα που αναγράφονται στις σελίδες 32-35 (α~γ) του πρώτου τόμου της έκδοσης μας.

Η. ϋίΐίει:, Όετ ΐηηεΓε Ζπδαηιπιεη]ίΐαη£ άεϊ Ιιΐρρο&τ&ϋδεηεη 5εηπή Ώ ε νίοΐα, ΐίβηηβς 87 (1959) 39-56.

Ο Έτεάήάι, ΗίρροΜταήχώβ υηϊβηηώηη^βη, Βειτίίη 1899. }αε§εΓ, Όίο&Ιβχ νοη Κατ^ΐοχ. Όΐβ ^ήβώίχώβ Μβώ^ζϊη

ηηά άιβ ΞώηΙβ άβ$ ΛήχίοίβΙβϊ^ Βαώη 1938. Κ. }ο1γ, Κβώβτώβχ 5ΐίν Ιβ ίταϊΐέρΞβηάοΙοίρροΰταή^Ηβ 'ΌΜ τβ-

^ϊτηβ", Ραήδ 1960. Κ. }ο1γ, Νοΐεδ επΐί^ιιεδ ρ ο ι ί Γ 1ε Περί διαίτης ρδευθο-η ίρροεΓα-

ΐίηιιε, ~&βνηβ άβ ΡύϊΙοΙο^ίβ 34 (1960) 66-71. Κ, }ο1γ, Ό η τέ^ίϊηβ. Τβχίβ έίαύΚ βί ΐΓαάηϊίρατ..., Ρ&άδ 1967.

(Έκδοση του έργου, συνοδευμένη από γαλλική μετάφραση παρουσίασε ο Κ. }ο1γ - μ ε συνεργάτη του τον δ. Βγ1- και στη σειρά Οοφίΐδ Μεάίεοπιπι ΟΓαεεοηιπι, Βερολίνο 1984 [τόμος I, 2, 4]·)

Η. \>Κ ΜίΠεΓ, Τΐιε εοηεερί ο£ άγτΐΆΐτύε Ιη ϋ ε ν ί ε ΐ ι ι , Ύναηχα-ΰίίοης αηά Ρνοοεβάΐη^ ο/ ΐΐοβ Λ^ηβήεαη ΡΜΙοΙο^ίοαΙ Λ$$οάα-ήοη 90 (ΐ959) 147-164.

Α. Ραΐηα, Ξίηάίβη Μρρο/ζΓαήϊώβη Ξώήβ Περί διαίτης,

ΤύΒίη^εη ιρ33· Ο. Ρΐ&πιοόεΐ*:, Δννάμις ιηι Οονρη^ ΗίρροοΓαήα4?κ, Μαίηζ

1964.

430


431


ΤΟ ΠΡΩΤΟΝ

2 Φημι δέ δείν τον μέλλοντα ορθώς1 ξυγγράφειν περί διαίτης ανθρωπινής πρώτον μέν παντός φύσιν ανθρώπου γνώναι καϊ διαγνώναι'2 γνώναι μέν άπό τίνων συνέστηκεν έξ αρχής, διαγνώναι δέ ύπό τίνων μερών κεκράτηται' εί τε γάρ τήν έξ αρχής σύστασιν μή γνώ-σεται, αδύνατος έσται τά ύπ1 εκείνων γιγνόμενα γνώναι " εί τε μή διαγνώσεται τό έπικρατέον έν τω σώματι, ούχ ικανός έσται τά ξυμφέροντα τω άνθρώπω προσε-νεγκείν. Ταύτα μέν ούν χρή γινώσκειν τον ξυγγράφον-τα, μετά δέ ταύτα σίτων και ποτών απάντων, οίσι δι-

432

Α

ι Οι πρόδρομοι του συγγραφέα και η δική του μέθοδος για τη διερεύνηση του θέματος του.

2 Κατά τη γνώμη μου, ο άνθρωπος που θέλει να γράψει σωστά για τη «δίαιτα» των ανθρώπων πρέπει πρώτα να γνωρίσει και να διερευνήσει πλήρως τη φύση γενικά του ανθρώπου* να γνωρίσει ποια είναι τα αρχικά της συστατικά και να διερευνήσει τους παράγοντες που την ελέγχουν. Γιατί αν δεν γνωρίσει την αρχική της σύσταση, δεν θα μπορέσει να κατανοήσει ό,τι από τα συστατικά αυτά προκύπτει· και αν δεν ψάξει να βρει ποιο είναι το στοιχείο που ελέγχει τα πράγματα στο σώμα, δεν θα είναι σε θέση να ορίσει τη σωστή για τον άνθρωπο αγωγή. Ό λ α λοιπόν αυτά είναι ανάγκη να τα ξέρει ο μέλλων συγγραφέας, και ακόμη ποιες ιδιότητες έχει το καθένα από τα τρόφιμα

433

ΙΠΠΟ ΚΡΑΤΤΙΣ

αιτώμεθα, δύναμιν ήντινα έκαστα έχει και τήν κατά φύσιν καϊ τήν δι' ανάγκην και τέχνην άνθρωπηίην. Δει γάρ έπίστασθαι τών τε ισχυρών φύσει ώς χρή τήν δύναμιν άφαιρέεσθαι, τοΐσι δε άσθενέσιν δκως χρή ίσχύν προστιθέναι διά τέχνης, δκου άν ό καιρός εκάστω πα-ραγένηται.

Γνουσι δέ τά είρημένα ουκω αυτάρκης ή θεραπείη τοΰ άνθρωπου, διότι ού δύναται έσθίων ώνθρωπος ύγιαί-νειν, ήν μή και πονέγ}. Ύπεναντίας μέν γάρ άλλήλοισιν έχει τάς δυνάμιας σΐτα και πόνοι, ξυμφέρονται δέ άλ-λήλοισι προς ύγειην' πόνοι μέν γάρ πεφύκασιν άναλώ-σαι τά ύπάρχοντα' σιτία δέ και ποτά έκπληρώσαι τά κενωθέντα. Δει δέ, ώς έοικε, τών πόνων διαγινώσκειν τήν δύναμιν και τών κατά φύσιν καϊ τών διάβίης γινομένων, και τίνες αυτών αύξησιν παρασκευάζουσι ές σάρκας και τίνες έλλειφιν, καϊ ού μόνον ταύτα, αλλά καϊ τάς ξυμμετρίας τών πόνων προς τό πλήθος τών σιτίων

434


και τα ποτά με τα οποία τρεφόμαστε οι άνθρωποι (εννοώ και τις φυσικές τους ιδιότητες, αλλά και αυτές που τα υποχρεώνουμε να πάρουν με την επεξεργασία που τους κάνουμε εμείς οι άνθρωποι). Πρέπει δηλαδή να ξέρουμε και με ποιον τρόπο πρέπει να αφαιρούμε δύναμη από αυτά που είναι εκ φύσεως δυνατά και με ποια τεχνική επεξεργασία μπορούμε να προσθέτουμε δύναμη στα αδύνατα -όταν είναι η κατάλληλη για το καθένα τους στιγμή.

Αλλά και όταν θα τα ξέρουμε όλα αυτά, πάλι δεν θα είναι αρκετά για μια πλήρη αγωγή και φροντίδα του-ανθρώπου· γιατί μόνο η τροφή δεν έχει, βέβαια, τη δύναμη να κρατήσει τον άνθρωπο σε κατάσταση υγείας* πρέπει επίσης να ασκεί το σώμα του. Οι τροφές και η σωματική άσκηση επενεργούν στο ανθρώπινο σώμα με εντελώς αντίθετο μεταξύ τους τρόπο, συμβάλλουν όμως και τα δύο στην υγεία: η σωματική άσκηση προορίζεται να ξοδέψει αυτό που υπάρχει, τα τρόφιμα και τα ποτά να γεμίσουν το κενό που έχει δημιουργηθεί. Είναι φανερό ότι πρέπει να γνωρίζουμε καλά τον τρόπο με τον οποίο επενεργούν οι διάφορες, φυσικές ή επιβαλλόμενες, μορφές σωματικής άσκησης, ποιες από αυτές συμβάλλουν στην αύξηση και ποιες στη μείωση της σάρκας -και όχι, βέβαια, μόνο αυτά, αλλά επίσης τη σωστή σχέση της σωματικής άσκησης με την ποσό-

435


καϊ τήν φύσιν του ανθρώπου καϊ τάς ηλικίας τών σωμάτων, καϊ προς τάς ώρας του ένιαυτοΰ καϊ προς τάς μεταβολάς τών πνευμάτων, καϊ προς τάς θέσεις τών χωρίων έν οίσι διαιτέονται, προς τε τήν κατάστασιν του ένιαυτοΰ.3 Άστρων τε έπιτολάς καϊ δύσιας γινώσκειν δει, δκως έπίστηται τάς μεταβολάς καϊ ύπερβολάς φυ-λάσσειν καϊ σίτων καϊ ποτών καϊ πνευμάτων και τοΰ όλου κόσμου, έξών περ αί νοΰσοι τοΐσιν άνθρώποισι φύονται.

Ταύτα δέ πάντα διαγνόντι ούκω αύταρκες τό εύρημα έστιν' εί μέν γάρ ήν εύρετόν έπι τούτοισι προς εκάστου φύσιν σίτου μέτρον καϊ πόνων αριθμός σύμμετρος μή έχων ύπερβολήν μήτε έπι τό πλέον μήτε έπι τό έλασσον, εύρητο άν ή ύγείη τοΐσιν άνθρώποισιν ακριβώς. Νύν δέ τά μέν προειρημένα πάντα εύρηται, όκοΐά έστι, τούτο δέ αδύνατον εύρεΐν. Εί μέν ούν παρείη τις καϊ όρωη, γινώ-σκοι άν τον άνθρωπον έκδύνοντά τε καϊ έν τοΐσι γυμνα-σίοισι γυμναζόμενον, ώστε φυλάσσειν ύγιαίνοντα, τών μέν άφαιρέων, τοΐσι δέ προστιθείς'μή παρεόντι δέ άδύ-

436


τητα της τροφής, με την ιδιοσυγκρασία του ατόμου, με την ηλικία του, με τις εποχές του έτους, με τις μεταβολές των ανέμων, με τη θέση του τόπου όπου το άτομο ζει, με τις κλιματικές συνθήκες της συγκεκριμένης χρονιάς. Πρέπει επίσης να γνωρίζουμε την ανατολή και τη δύση των άστρων, αν είναι να μπορούμε να παίρνουμε τα μέτρα μας μπροστά στις μεταβολές και τις υπερβολές των τροφών, των ποτών, των ανέμων και γενικά του περιβάλλοντος, αφού εδώ ακριβώς έχουν την αρχή τους οι αρρώστιες των ανθρώπων.

Και με όλων όμως αυτών των πραγμάτων τη γνώση η ανακάλυψη δεν είναι ακόμη πλήρης. Πραγματικά, αν -πέρα από όλα αυτά- γινόταν να βρεθεί για κάθε επιμέρους ιδιοσυγκρασία το σωστό μέτρο τροφής και ο σωστός -από πλευράς αναλογίας- αριθμός σωματικών ασκήσεων χωρίς να υπάρχει καμιά υπέρβαση ούτε προς την πλευρά της υπερβολής ούτε προς την πλευρά της έλλειψης, τότε θα είχε γίνει, σκέφτομαι, μια αληθινή ανακάλυψη για την υγεία των ανθρώπων. Τώρα όμως, ενώ όλα αυτά για τα οποία μιλήσαμε πρωτύτερα έχουν ανακαλυφθεί, το τελευταίο είναι αδύνατο να ανακαλυφθεί. Αν, φυσικά, ήταν κανείς παρών και έβλεπε, θα καταλάβαινε πώς θα μπορούσε -αφαιρώντας από δω και προσθέτοντας εκεί- να κρατήσει υγιή τον καθένα που ξεντύνεται και κάνει τις γυ-

437

νατον ύποθέσθαι ές άκριβείην σΐτα και πόνους' έπέι όκόσον γε δυνατόν εύρεΐν έμοί ήδη είρηται.1 Αλλά γάρ εϊ καϊ πάνυ σμικρόν ενδεέστερα τών ετέρων γίνοιτο, έν πολλω χρόνω ανάγκη κρατηθήναι τό σώμα ύπό τής υ περβολής και ές νοΰσον άψικέσθαι.

Τοΐσι μέν ούν άλλοισι μέχρι τούτου έπικεχείρηταί ζη-τηθήναι' είρηται δέ ουδέ ταύτα όρθώς' έμοϊ δέ ταύτα έξεύρηται, και προ τοΰ κάμνειν τον άνθρωπον άπό τής υπερβολής, έφ' όκότερον άν γένηται, προδιάγνωσις. Ού γάρ ευθέως αί νοΰσοι τοΐσιν άνθρώποισιν έπιγίνονται, άλλά κατά μικρόν συλλεγόμεναι αθρόως έκφαίνονται. Πριν ούν Λ ' / ρ α ' Γ ώ σ ^ έν τω άνθρώπω τό υγιές ύπό τοΰ νοσεροΰ, ά πάσχουσιν έξεύρηται μοι, καϊ δκως χρή ταΰτα Λ τ ^ σ τ ^ α ϊ ές τήν ύγείην. Τούτου δέ προσγενο-μένου προς τοΐσι γεγραμμένοισι, τελέεται τό επιχείρημα τών διανοημάτων.

3 Ξυνίσταται μέν ούν τά ζώα τά τε άλλα πάντα και ό άνθρωπος άπό δυοΐν, διαφόροιν μέν τήν δύναμιν, συμ-

43 δ


τητα της τροφής, με την ιδιοσυγκρασία του ατόμου, με την ηλικία του, με τις εποχές του έτους, με τις μεταβολές των ανέμων, με τη θέση του τόπου όπου το άτομο ζει, με τις κλιματικές συνθήκες της συγκεκριμένης χρονιάς. Πρέπει επίσης να γνωρίζουμε την ανατολή και τη δύση των άστρων, αν είναι να μπορούμε να παίρνουμε τα μέτρα μας μπροστά στις μεταβολές και τις υπερβολές των τροφών, των ποτών, των ανέμων και γενικά του περιβάλλοντος, αφού εδώ ακριβώς έχουν την αρχή τους οι αρρώστιες των ανθρώπων.

Και με όλων όμως αυτών των πραγμάτων τη γνώση η ανακάλυψη δεν είναι ακόμη πλήρης. Πραγματικά, αν -πέρα από όλα αυτά- γινόταν να βρεθεί για κάθε επιμέρους ιδιοσυγκρασία το σωστό μέτρο τροφής και ο σωστός -από πλευράς αναλογίας- αριθμός σωματικών ασκήσεων χωρίς να υπάρχει καμιά υπέρβαση ούτε προς την πλευρά της υπερβολής ούτε προς την πλευρά της έλλειψης, τότε θα είχε γίνει, σκέφτομαι, μια αληθινή ανακάλυψη για την υγεία των ανθρώπων. Τώρα όμως, ενώ όλα αυτά για τα οποία μιλήσαμε πρωτύτερα έχουν ανακαλυφθεί, το τελευταίο είναι αδύνατο να ανακαλυφθεί. Αν, φυσικά, ήταν κανείς παρών και έβλεπε, θα καταλάβαινε πώς θα μπορούσε -αφαιρώντας από δω και προσθέτοντας εκεί- να κρατήσει υγιή τον καθένα που ξεντύνεται και κάνει τις γυ-

437


νατον ύποθέσθαι ές άκριβείην σΐτα και πόνους* έπέι όκόσον γε δυνατόν εύρεΐν έμοι ήδη είρηται. Άλλα γάρ εί και πάνυ σμικρόν ενδεέστερα τών ετέρων γίνοιτο, έν πολλω χρόνω ανάγκη κρατηθήναι τό σώμα ύπό τής υπερβολής και ές νοΰσον άφικέσθαι.

Τοΐσι μέν ούν άλλο ι σι μέχρι τούτου έπικεχείρηται ζη-τηθήναι' είρηται δέ ουδέ ταύτα όρθώς' έμοι δέ ταύτα έξεύρηται, και προ του κάμνειν τον άνθρωπον άπό τής υπερβολής, έφ'όκότερον άν γένηται, προδιάγνωσις. Ού γάρ ευθέως αί νούσοι τοΐσιν άνθρώποισιν έπιγίνονται, άλλά κατά μικρόν συλλεγόμεναι αθρόως έκφαίνονται. Πριν ούν κρατέεσθαι έν τω άνθρώπω τό υγιές ύπό τού νοσερού, ά πάσχουσιν έξεύρηται μοι, και δκως χρή ταύτα καθιστάναι ές τήν ύγεΐην. Τούτου δέ προσγενο-μένου προς τοΐσι γεγραμμένοισι, τελέεται τό επιχείρημα τών διανοημάτων.

3 Ξυνίσταται μέν ούν τά ζώα τά τε άλλα πάντα και ό άνθρωπος άπό δυοΐν, διαψόροιν μέν τήν δύναμιν, συμ-

43%


μναστικές του ασκήσεις* αν όμως δεν είναι παρών, του είναι αδύνατο να ορίσει την ακριβή ποσότητα τροφής και σωματικών ασκήσεων -εγώ το είπα, βλέπετε, ως πού μπορεί να φτάσει η ανακάλυψη. Αν όμως υπάρχει μια έστω και ελάχιστη δυσαναλογία του ενός προς το άλλο, υποχρεωτικά το σώμα θα νικηθεί με τον καιρό από την υπεροχή του ενός και θα αρρωστήσει.

Η έρευνα λοιπόν όλων των πριν από μένα προχώρησε ως αυτό μόνο το σημείο -ούτε και αυτά μάλιστα τα είπαν σωστά. Εγώ όμως τα έχω ανακαλύψει όλα αυτά, και ακόμη τη δυνατότητα πρόγνωσης μιας αρρώστιας προτού ακόμη πέσει άρρωστος ο άνθρωπος -πα ρακολουθώντας προς τα πού πάει η υπερβολή. Γιατί οι αρρώστιες δεν προσβάλλουν τους ανθρώπους ξαφνικά* αντίθετα, αθροίζονται σιγά σιγά και ξεσπούν μια και έξω. Εγώ λοιπόν ανακάλυψα τα συμπτώματα που εμφανίζει ο άνθρωπος πριν η υγεία νικηθεί μέσα του από την αρρώστια* μαζί όμως και τον τρόπο να τα επαναφέρει κανείς όλα σε κατάσταση υγείας. Όταν θα έχει προστεθεί και αυτό σε ό,τι έχει γραφεί ως τώρα, εγώ θα έχω ολοκληρώσει το έργο που ανέθεσα στη σκέψη μου.

3 Όλοι λοιπόν οι ζωντανοί οργανισμοί, μαζί και ο άνθρωπος, αποτελούνται από δύο βασικά συστατικά, που έχουν διαφορετική το καθένα τους δύναμη, που

439


φόροιν δέ τήν χρήσιν, πυρός λέγω και ύδατος.4 Ταύτα δέ ξυναμφότερα αύτάρκεά έστι τοΐσι τε άλλοισι πάσι και άλλήλοισιν, έκάτερον δέ χωρίς ούτε αυτό έωυτω ούτε άλλω ούδενί. Τήν μέν ούν δύναμιν αυτών έκάτερον έχει τοιήνδε' τό μέν γάρ πΰρ δύναται πάντα διά παντός κι-νήσαι, τό δέ ύδωρ πάντα διά παντός θρέφαι' έν μέρει δέ έκάτερον κρατέει και κρατέεται ές τό μήκιστον και τό ελάχιστον ώς άνυστόν.

Ούδέτερον γάρ κρατήσαι παντελώς δύναται διά τόδε' τό μέν πΰρ έπεξιόν έπϊ τό έσχατον τοΰ ύδατος, έπιλειπει ή τροφή' αποτρέπεται ούν όκόθεν μέλλει τρέφεσθαι' τό δέ ύδωρ έπεξιόν έπι τό έσχατον τοΰ πυρός, έπιλειπει ή κίνησις' ΐσταται ούν έν τούτω, όκόταν δέ στη, ούκ έτι εγκρατές έστιν, άλλ' ήδη τω έμπίπτοντι πυρι ές τήν τροφήν καταναλίσκεται.

Ούδέτερον δέ διά ταύτα δύναται κρατήσαι παντελώς ει δέ κοτε κρατηθείη και όκότερον πρότερο ν, ουδέν άν εΐη τών νΰν έόντων ώσπερ έχει νΰν' ούτω δέ εχόντων

440


συνεργάζονται όμως στη δράση τους: τη φωτιά και το νερό. Και τα δύο αυτά μαζί επαρκούν και το ένα για το άλλο και για οτιδήποτε άλλο, το καθένα τους όμως χωριστά δεν είναι αρκετό ούτε για τον εαυτό του ούτε για οτιδήποτε άλλο. Η δύναμη του καθενός τους είναι η ακόλουθη: η φωτιά μπορεί να κινεί πάντοτε τα πάντα, το νερό μπορεί να τρέφει πάντοτε τα πάντα. Το καθένα με τη σειρά του επικρατεί πάνω στο άλλο και υπόκειται στην επικράτηση του άλλου ως τον μέγιστο και τον ελάχιστο βαθμό που αυτό μπορεί να συμβεί.

Κανένα από τα δύο δεν μπορεί, στην πραγματικότητα, να επικρατήσει πάνω στο άλλο απολύτως για τον εξής λόγο: όταν η φωτιά φτάνει ως το τέλος τέλος του νερού, της λείπει η τροφή, και τότε στρέφεται προς τα εκεί από όπου θα μπορούσε να εξασφαλίσει τροφή· όταν, πάλι, το νερό φτάνει ως το τέλος τέλος της φωτιάς, του λείπει η κίνηση· σ' αυτό λοιπόν το σημείο σταματάει: σταματώντας δεν έχει πια την υπεροχή, αλλά καταναλίσκεται από κει και πέρα ως τροφή για τη φωτιά που του επιτίθεται.

Αυτός είναι ο λόγος που κανένα από τα δύο δεν μπορεί να επικρατήσει απολύτως. Αν πάντως συνέβαινε, το ένα από τα δύο (αδιάφορο ποιο) να νικηθεί -πρώτο αυτό- από το άλλο, τίποτε από τα τωρινά πράγματα δεν θα ήταν όπως είναι τώρα0 όσο όμως τα πράγματα

441


αίεϊ έσται τά αυτά, και ουδέτερα και ουδέ άμα έπιλείφει. Τό μέν ούν πΰρ και τό ΰδωρ, ώσπερ είρηται μοι, αύτάρ-κεά έστι πάσι διά παντός ές τό μήκιστον καϊ τουλάχιστον ωσαύτως.

4 Τούτων δέ προσκέεται έκατέρω τάδε' τω μέν πυρϊτό θερμό ν καϊ τό ζηρόν, τω δέ ύδατι τό φυχρόν καϊ τό ύγρόν' έχει δέ άπ' αλλήλων τό μέν πΰρ άπό τοΰ ύδατος τό ύγρόν' ένι γάρ έν πυρϊ ύγρότης' τό δέ ύδωρ άπό τοΰ πυρός τό ξηρόν' ένι γάρ έν ΰδατι ξηρόν. Ούτω δέ τούτων εχόντων, πουλλάς καϊ παντοδαπάς ιδέας αποκρίνονται άπ' αλλήλων καϊ σπερμάτων καϊ ζώων, ουδέν ομοίων άλλήλοισιν ούτε τήν δφιν ούτε τήν δύναμιν' άτε γάρ ούποτε κατά τωύτό ιστάμενα, άλλ' αίεϊ άλλοιού-μενα έπι τά καϊ έπι τά, ανόμοια έξ ανάγκης γίνεται καϊ τά άπό τούτων άποκρινόμενα.

Άπόλλυται μέν ούν ουδέν απάντων χρημάτων, ουδέ γίνεται δ τι μή καϊ πρόσθεν ήν' ξυμμισγόμενα δέ καϊ διακρινόμενα άλλοιοΰται'5 νομίζεται δέ παρά τών άν-

442


θα είναι όπως είναι, τα δύο αυτά στοιχεία θα είναι πάντοτε τα ίδια και δεν θα λείψουν ποτέ, ούτε το καθένα τους χωριστά ούτε και τα δύο μαζί. Η φωτιά λοιπόν και το νερό επαρκούν, όπως το είπα, πάντοτε για τα πάντα, τόσο στο μέγιστο τους όσο και στο ελάχιστο τους.

4 Το καθένα από τα δύο αυτά στοιχεία έχει τις ακόλουθες ιδιότητες: η φωτιά το θερμό και το ξηρό, το νερό το ψυχρό και το υγρό. Το καθένα έχει επίσης μιαν ιδιότητα από το άλλο: η φωτιά έχει από το νερό το υγρό (υπάρχει, πράγματι, μέσα στη φωτιά μια υγρασία)· το νερό, πάλι, έχει από τη φωτιά το ξηρό (υπάρχει, πράγματι, μέσα στο νερό κάτι το ξηρό). Με τα πράγματα να έχουν έτσι, εκκρίνονται αμοιβαία από τα στοιχεία αυτά πολλές και ποικίλες μορφές σπερμάτων και ζωντανών οργανισμών, που δεν μοιάζουν μεταξύ τους ούτε στην εμφάνιση ούτε στις ιδιότητες. Καθώς δηλαδή τα στοιχεία αυτά δεν μένουν ποτέ σταθερά στην ίδια κατάσταση, αλλά συνεχώς αλλάζουν πότε σ' αυτό και πότε σ' εκείνο, υποχρεωτικά γίνονται ανόμοια και όσα εκκρίνονται από αυτά.

Κανένα λοιπόν πράγμα δεν χάνεται, ούτε και γεννιέται κάτι που δεν υπήρχε πρωτύτερα: τα πάντα αλλάζουν με την ανάμειξη τους και με την απομάκρυνση του ενός από το άλλο* απλώς οι άνθρωποι θεωρούν

443


θρώπων τό μέν έξ Άιδου6 ές ψάος αύξηθέν γενέσθαι, τό δέ έκ τοΰ φάεος ές Άιδην μειωθέν άπολέσθαι' όψθαλ-μοϊσι γάρ πιστεύουσι μάλλον ή γνώμη, ούχ ίκανοΐς έ-οΰσιν ουδέ περϊ τών όρεομένων κρϊναι' εγώ δέ τάδε γνώμη έξηγέομαι. Ζώα γάρ κάκεΐνα και τάδε' καϊ ουτε, εί ζώον, άποθανεϊν οίον τε, εί μή μετά πάντων0 ποΰ γάρ άποθανείται; ουτε τό μή δ ν γενέσθαι' πόθεν γάρ έσται; άλλ' αΰξεται πάντα και μειοΰται ές τό μήκιστον και ές τό ελάχιστον, τών γε δυνατών.

"Ο τι δ' άν διαλέγωμαι γενέσθαι ή άπολέσθαι, τών πολλών εϊνεκεν έρμηνεύω' ταΰτα δέ ξυμμίσγεσθαι και διακρινεσθαι δηλώ' έχει δέ και ώδε' γενέσθαι και άπολέσθαι τωύτό, ξυμμιγήναι καϊ διακριθήναι τωύτό, αύ-ξηθήναι καϊ μειωθήναι τωύτό, γενέσθαι, ξυμμιγήναι

444


ότι αυτό που μεγάλωσε και ήρθε στο φώς από τον Άδη γεννήθηκε, και ότι αυτό που μειώθηκε και ήρθε από το φως στον Άδη πέθανε. Οι άνθρωποι, βλέπεις, έχουν μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στα μάτια τους παρά στο μυαλό τους· όμως τα μάτια δεν είναι σε θέση να κρίνουν ούτε και αυτά που βλέπουν. Εγώ όμως τα εξηγώ όλα αυτά με το μυαλό μου: Ζωντανά είναι και εκείνα εκεί όπως και αυτά εδώ. Αν κάτι είναι ζωντανό, δεν είναι δυνατό να πεθάνει, παρά μόνο αν πεθάνουν μαζί του τα πάντα -αλήθεια, πού θα πεθάνει; Ούτε, πάλι, μπορεί να γεννηθεί κάτι που δεν υπάρχει -από πού, αλήθεια, θα ρθει; Αντίθετα, τα πάντα αυξάνουν και μειώνονται ως το μέγιστο δυνατό και ως το ελάχιστο δυνατό.

Όταν λοιπόν χρησιμοποιώ στον λόγο μου λέξεις όπως «γέννηση» και «θάνατος», εκφράζομαι για λογαριασμό των πολλών -με τις λέξεις αυτές ο ίδιος θέλω να πω: «ανάμειξη του ενός με το άλλο», «απομάκρυνση του ενός από το άλλο». Μπορεί κανείς να το πει και με τον ακόλουθο τρόπο: «γέννηση» και «θάνατος» είναι το ίδιο πράγμα" «ανάμειξη» και «απομάκρυνση του ενός από το άλλο» είναι το ίδιο πράγμα* «αύξηση» και «μείωση» είναι το ίδιο πράγμα* «γέννηση» και «ανάμειξη» είναι το ίδιο πράγμα* «θάνατος» και «απομάκρυνση του ενός από το άλλο» είναι

445


τωύτό, άπολέσθαι, διακριθήναι τωύτό, έκαστον προς πάντα καϊ πάντα προς έκαστον τωύτό, καϊ ουδέν πάντων τωύτό' ό νόμος γάρ τη φύσει περί τούτων ενάντιος.

446


το ίδιο πράγμα* «το κάθε επιμέρους στη σχέση του προς το σύνολο» και «το σύνολο στη σχέση του προς το κάθε επιμέρους» είναι το ίδιο πράγμα -και τίποτε από όλα δεν είναι ίδιο. Γιατί αυτό που έγινε συνήθεια στον λόγο και η ουσία των πραγμάτων βρίσκονται ως προς αυτά σε διαφωνία μεταξύ τους.

5 Στη φύση επικρατεί διαρκής αλλαγή και κυκλική φορά των πραγμάτων.

6 Το θρέψιμο και η ανάπτυξη του σώματος και της ψυχής. 7 Τι θα πει «τρέφεται» το ανθρώπινο σώμα. 8 Προϋποθέσεις για τη γένεση του ανθρώπου. 9 Σχηματισμός και ανάπτυξη του ανθρώπινου εμβρύου. ί ο Η φωτιά διαμόρφωσε τα πάντα στο ανθρώπινο σώμα κατ'

απομίμηση του σύμπαντος. 11 Θεϊκή και ανθρώπινη νόηση. «Νόμος» και «φύσις». 12 Οι επιμέρους εκφάνσεις της ανθρώπινης δραστηριότητας

μας βοηθούν να κατανοήσουμε τη φύση του ανθρώπου. Παραδείγματα.

13-24 Άλλα παραδείγματα. (Δείγμα: Κεφ. 19: «Οι καλαθο-ποιοί δουλεύουν κυκλικά καθώς πλέκουν τα καλάθια: αρχίζουν τη δουλειά τους από κάποιο σημείο και στο ίδιο αυτό σημείο την τελειώνουν. Το ίδιο ακριβώς είναι και αυτό που λέμε «περιοδική κίνηση» στο σώμα: τελειώνει εκεί από όπου άρχισε».)

25 Η λειτουργία της ψυχής στις διάφορες ηλικίες του ανθρώπου.

26 Συνέχεια του λόγου για το ανθρώπινο έμβρυο: ο απαιτούμενος για τη διαμόρφωση του εμβρύου χρόνος.

447


33 Αί δέ ήλιχίαι αύται προς έωυτάς ώδε έχουσι' παις μεν ούν χέχρηται ύγροΐσι χαι θερμοΐσι, διότι έχ τούτων ξυνέστηχε χαι έν τούτοισιν ηύξήθη' ύγρότατα μέν ούν χαι θερμότατα όχόσα έγγιστα γενέσιος, χαι αυξεται ώς πλείστον, χαι τά έχόμενα ωσαύτως. Νεηνίσχος δε θερμοΐσι χαι ξηροϊσι, θερμοΐσι μέν ότι τοΰ πυρός έπιχρατέει ή έφοδος τοΰ ΰδατος' ξηροϊσι δέ ότι τό ύγρόν ήδη χατα-νάλωται τό έχ τοΰ παιδός, τό μέν ές τήν αύξησιν τοΰ σώματος, τό δέ ές τήν χινησιν τοΰ πυρός, τό δέ ύπό τών πόνων. Ανήρ, όχόταν στή τό σώμα, ξηρός χαι φυχρός,

448


2/ Η συμβολή των δύο φύλων στη σύλληψη. 2 8 Μορφές ανδρισμού και εξήγηση τους. 29 Μορφές θηλυκότητας και εξήγηση τους. 3Ο Δίδυμα παιδιά: εξήγηση της γένεσης τους. 31 Ιδιαίτερος λόγος για το συλλαμβανόμενο δεύτερο σε περί

πτωση διδύμων. 32 Διαφορές στην ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία από τη διαφορε

τική ανάμειξη φωτιάς και νερού.

33 Αν συγκρίνουμε τη μια με την άλλη τις επιμέρους ηλικίες, θα τις βρούμε να παρουσιάζουν τα εξής χαρακτηριστικά: Το παιδί είναι ένα κράμα υγρού και θερμού, αφού από αυτά τα στοιχεία γεννήθηκε και μέσα σ' αυτά αναπτύχθηκε: το στοιχείο του υγρού και του θερμού παρουσιάζεται στον πιο μεγάλο του βαθμό σε ό,τι βρίσκεται πολύ κοντά στη γέννηση* και η ανάπτυξη είναι, άλλωστε, τότε η μεγαλύτερη- το ίδιο συμβαίνει και στην αμέσως επόμενη παιδική ηλικία. Το νεαρό άτομο είναι κράμα θερμού και ξηρού: του θερμού, επειδή η άφθονη παρουσία της φωτιάς κατανικάει την παρουσία του νερού, και του ξηρού, επειδή η υγρασία της παιδικής ηλικίας έχει πια καταναλωθεί (ένα μέρος της για την ανάπτυξη του σώματος, ένα άλλο για την κίνηση της φωτιάς και ένα άλλο από τους σωματικούς κόπους). Ο άντρας, όταν το σώμα σταματήσει να αναπτύσσεται, είναι ξηρός και ψυχρός, γιατί το θερμό δεν

449


διότι τοΰ μέν θερμοΰ ή έφοδος ούκ έτι έπικρατέει, άλλ ' έστηκεν, άτρεμίζον δέ τό σώμα τής αύξήσιος έφυκται' έκ δέ τής νεώτερης ήλικίης τό ξηρόν ένι' άπό δέ τής έ-πιοΰσης ήλικίης καϊ τοΰ ύδατος τής εφόδου οΰκω έχων τήν ύγρασίην, διά ταύτα τοΐσι ξηροΐσι κρατέεται. Οί δέ πρεσβύται φυχροι και υγροί, διότι πυρός μέν άποχώρη-σις, ύδατος δέ έφοδος' και ξηρών μέν άπάλλαξις, υγρών δέ κατάστασις.

34 Τών δέ πάντων τά μέν άρσενα θερμότερα και ξηρότερα, τά δέ θήλεα υγρότερα και φυχρότερα διά τόδε, ότι τε άπ' αρχής έν τοιούτοισιν έκάτερα έγένετο και ύπό τοιούτων αΰξεται, γενόμενα τε τά μέν άρσενα τήσι δι-αΐτησιν έπιπονωτέρησι χρέεται, ώστε έκθερμαΐνεσθαι και άποξηραΐνεσθαι, τά δέ θήλεα ύγροτέρησι και ραθυ-μοτέρησι τήσι διαίτησι χρέονται, και κάθαρσιν τοΰ θερμοΰ έκ τοΰ σώματος εκάστου μηνός ποιέονται.7

450


έχει πια επιβλητική παρουσία αλλά είναι στάσιμο, και καθώς το σώμα του παύει να αναπτύσσεται, γίνεται ψυχρός* από τη νεανική, πάλι, ηλικία είναι ακόμη παρούσα η ξηρότητα, και καθώς δεν έχει ακόμη την υγρασία που φέρνει η επόμενη ηλικία και η άφθονη παρουσία του νερού, για όλους αυτούς τους λόγους ο άντρας κυριαρχείται από την ξηρότητα. Οι ηλικιωμένοι είναι ψυχροί και υγροί, επειδή φεύγει πια η φωτιά και έρχεται άφθονο το νερό και επειδή έχει πια φύγει η ξηρότητα και έχει εγκατασταθεί η υγρασία.

34 Τα αρσενικά είναι γενικά θερμότερα και ξηρότερα, τα θηλυκά υγρότερα και ψυχρότερα για τους εξής λόγους: γιατί και τα δύο έχουν από την αρχή αρχή μέσα σ' αυτά γεννηθεί και από αυτά αναπτυχθεί, αλλά και γιατί, όταν γεννηθούν, τα αρσενικά ακολουθούν έναν τρόπο ζωής πιο κοπιαστικό, με αποτέλεσμα να θερμαίνονται και να ξηραίνονται, ενώ τα θηλυκά ακολουθούν τρόπο ζωής υγρότερο και ραθυμότερο, και επιπλέον κάθε μήνα αποβάλλουν το θερμό από το σώμα τους.

3 5 - 3 ^ Κατάταξη των ανθρώπων σε διάφορες κατηγορίες από την πλευρά της νόησης. Η σημασία που έχει, προς την κατεύθυνση αυτή, η ανάμειξη των στοιχείων. Η συνιστώμενη κατά περίπτωση «δίαιτα».

45ΐ

Π Ε Ρ Ι ΔΙΑΙΤΗΣ

ΤΟ ΔΕΎΤΕΡΟΝ

39 Σιτίων δέ καϊ πομάτων δύναμιν έκαστων καϊ τήν κατά φύσιν και τήν διά τέχνης ώδε χρή γινώσκειν. Ο-κόσοι μέν ούν κατά παντός επεχείρησαν ειπείν περ ι τών γλυκέων ή λιπαρών ή αλυκών ή περί άλλου τινός τών τοιούτων τής δυνάμιος, ούκ ορθώς γινώσκουσιν' ού γάρ τήν αυτήν δύναμιν έχουσιν ούτε τά γλυκέα άλλήλοισιν ούτε τά λιπαρά ούτε τών άλλων τών τοιούτων ουδέν' πολλά γάρ τών γλυκέων διαχωρέει, τά δ'ΐστησι, τά δέ ξηραίνει, τά δέ υγραίνει. Ωσαύτως δέ καϊ τών άλλων απάντων0 έστι δέ όσα στύφει καϊ διαχωρέεται, τά δέ ού-

452

Β

37 Λόγος για το κλίμα: α) ενσχέσει με τη θέση και τη φύση ενός τόπου,

38 β) ενσχέσει με τους ανέμους.

39 Τη γνώμη μας για τις ιδιότητες των τροφών και των ποτών, τόσο γι' αυτές που τις έχουμε από την ίδια τη φύση όσο και γι ' αυτές που τις αποκτούμε με τη δική μας επεξεργασία, πρέπει να τη σχηματίζουμε ως εξής: Ό λ α όσα είπαν αυτοί που επιχείρησαν να μιλήσουν γενικά για τις ιδιότητες των γλυκών, των λιπαρών, των αλμυρών και των άλλων αυτού του είδους ουσιών, δεν είναι σωστά* γιατί ούτε όλα τα γλυκά έχουν τις ίδιες ιδιότητες, ούτε όλα τα λιπαρά, ούτε όλα τα άλλα οποιασδήποτε κατηγορίας. Πολλά, πράγματι, από τα γλυκά είναι υπακτικά, άλλα στυπτικά, άλλα ξηραίνουν, άλλα υγραίνουν. Το ίδιο συμβαίνει και με όλες τις άλλες κατηγορίες: μερικά είναι στυπτικά,

453


ρέεται, τά δέ ουδέτερα τούτων. {Ωσαύτως δέ καϊ τών θερμαντικών καϊ τών άλλων απάντων, άλλην.άλλα δυ-ναμιν έχει. Περι μέν ούν απάντων ούχ οίον τε δηλωθή-ναι δκοϊά τινά έστι' καθ'έκαστα δέ ήντινα δύναμιν έχει διδάξω.

454


άλλα υπακτικά, άλλα διουρητικά, μερικά τίποτε από όλα αυτά. Αλλά και στην κατηγορία των θερμαντικών, όπως και σε όλες τις άλλες κατηγορίες, το ένα έχει αυτήν, το άλλο μιαν άλλη ιδιότητα. Δεν είναι λοιπόν δυνατό να μιλούμε για τις ιδιότητες αυτών των πραγμάτων με αυτόν τον γενικό τρόπο -γιαυτό κι εγώ θα μιλήσω για τις ιδιότητες του καθενός από αυτά ξεχωριστά.

4θ Κριθάρι. 4ΐ Κυκεώνας. Γάλα. 42 Σιτάρι. 43 Μονόκοκκο σιτάρι. Ζεια. 44 Φρέσκο και μπαγιάτικο ψωμί. 45 Κουκιά, όσπρια, διάφοροι σπόροι. 46 Κρέατα. 47 Πουλερικά. 48 Ψάρια και οστρακοειδή. 49 Και πάλι για τα ζωικά κρέατα. 50 Αυγά. 5ΐ Τυρί. 52 Ποτά. 53 Μέλι. (Πάλι για το) γλυκό κρασί. 54 Λαχανικά. 55 Φρούτα. 56 Παρασκευή των φαγητών.

455


... Τάς δέ δυνάμιας εκάστων άφαιρέειν καϊ προστιθέναι ώδε χρή, είδότα δτι πυρϊ και ΰδατι πάντα ξυνίσταται και ζώα και φυτά, και ύπό τουτέων αΰξεται καϊ ες ταύτα διακρίνεται. Τών μεν ούν ισχυρών σιτίων εφώντα πολλάκις και διαφύχοντα τήν δύναμιν άφαιρέειν, τών δέ υγρών πυροΰντα και φώζοντα τήν ύγρασίην έξαψε-ει ν, τών δέ ξηρών βρέχοντα και νοτίζοντα, τών δέ άλ- , μυρών βρέχοντα καϊ εφώντα, τών δέ πικρών και δρι-μέων τοΐσι γλυκέσι διακψνώντα, τών δέ στρυφνών τοΐσι λιπαροΐσι'και έπι τών άλλων πάντων έκ τών προει-ρημένων χρή γινώσκειν. [...] Οΰκουν δει τήν δύναμιν μοΰνον αύτέων γνώναι τοΰ τε σίτου καϊ τοΰ πόματος καϊ τών ζώων, άλλά καϊ τής πατρίδος όκόθεν είσίν. Οκόταν μέν ούν βούλωνται τροφήν ίσχυροτέρην τω σώματι προσενεγκεΐν άπό τών αυτών σίτων, τοΐσιν έκ τών άνυδρων χωρίων χρηστέον καϊ σίτοισι καϊ πόμασι καϊ ζωοισιν' όκόταν δέ κουφοτέρην τροφήν καϊ ύγροτέρην τοΐσιν έκ τών άρδομένων χρηστέον...

456


... Ιδού με ποιον τρόπο πρέπει κανείς να μειώνει ή να αυξάνει τις ιδιότητες των διάφορων τροφών δεδομένου ότι όλα τα ζώα και όλα τα φυτά αποτελούνται από φωτιά και νερό, από αυτά μεγαλώνουν και σ' αυτά διαλύονται: Από τις πολύ δυνατές λοιπόν τροφές πρέπει να αφαιρούμε δύναμη βράζοντας τες και κρυώνοντας τες πολλές φορές. Από τις υγρές τροφές πρέπει να αφαιρούμε την υγρασία ψήνοντας τες και καβουρντίζοντας τες. Τις ξηρές τροφές πρέπει να τις μουσκεύουμε και να τις μουλιάζουμε. Τις αλμυρές να τις μουσκεύουμε και να τις βράζουμε. Τις πικρές και αψιές τροφές να τις ανακατεύουμε με γλυκές και τις στυφές με λιπαρές τροφές. Όλες οι υπόλοιπες περιπτώσεις να κρίνονται με βάση αυτά που έχουν ήδη λεχθεί... Δεν είναι αρκετό να γνωρίζουμε μόνο τις ιδιότητες των τροφών (δημητριακών, ποτών και κρεάτων)" πρέπει να γνωρίζουμε και τις ιδιότητες του τόπου προέλευσης τους. Όταν λοιπόν θέλουμε να προσφέρουμε στο σώμα κάτι πιο δυναμωτικό δίχως να αλλάξουμε τροφές, πρέπει να χρησιμοποιούμε δημητριακά, ποτά και κρέατα από άνυδρες περιοχές" όταν όμως θέλουμε να προσφέρουμε τροφή ελαφρότερη και υγρότερη, πρέπει να χρησιμοποιούμε προϊόντα από καλά ποτιζόμενες περιοχές...

457


6ι Οι δε περίπατοι κατά φύσιν μέν είσι, και ούτοι μάλιστα τών λοιπών, έχουσι δέ τι βίαιον.8 Δύναμις δέ αύτέων εκάστων έστι τοιήδε' δ άπό δείπνου περίπατος ξηραίνει τήν τε κοιλίην και τό σώμα, καϊ τήν γαστέρα ούκ έα πίειραν γενέσθαι διά τάδε' κινευμένου του άνθρωπου, θερμαίνεται τά σιτία καϊ τό σώμα' έλκει ούν τήν ίκμάδα ή σαρξ, καϊ ούκ έα περϊ τήν κοιλίην ξυνί-στασθαι' τό μέν ούν σώμα πληρούται, ή δέ κοιλίη λε-πτύνεται.

Ξηραίνεται δέ διά τάδε' κινευμένου τοΰ σώματος καϊ θερμαινόμενου, τό λεπτότατον τής τροφής καταναλίσκεται, τό μέν ύπό τοΰ ξυμφύτου θερμού9 τό δέ σύν τω πνεύματι αποκρίνεται έξω, τό δέ καϊ διουρέεται' υπολείπεται δέ τό ξηρότατον άπό τών σιτίων έν τω σώματι, ώστε τήν κοιλίην άποξηραίνεσθαι καϊ τήν σάρκα.

Καϊ οί δρθριοι περίπατοι ίσχναίνουσι, καϊ τά περϊ τήν

45δ


5 7 Λουτρά. 5 δ Επαλείψεις με λάδι, ζέστη του ήλιου, κρύο, σεξουαλικές ε

παφές. 5 9 Έμετοι. 6 θ Ύπνος, αϋπνία, αδράνεια, δραστηριότητα, μονοσιτία. 6 ι Φυσικές σωματικές ασκήσεις.

6 2 Οι περίπατοι είναι, βέβαια, φυσικές ασκήσεις, και μάλιστα σε μεγαλύτερο βαθμό από ό,τι όλες οι άλλες, έχουν όμως και ένα στοιχείο βίας. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε είδους περιπάτου είναι τα ακόλουθα: Ο περίπατος μετά το φαγητό ξηραίνει την κοιλιά και το σώμα και εμποδίζει το στομάχι να παχύνει. Οι λόγοι είναι οι εξής: Καθώς ο άνθρωπος κινείται, οι τροφές και το σώμα θερμαίνονται· η σάρκα λοιπόν απορροφά την υγρασία και δεν την αφήνει να μαζευτεί γύρω από την κοιλιά· έτσι το σώμα γεμίζει, ενώ η κοιλιά αδυνατίζει.

Ιδού τώρα γιατί το άτομο ξηραίνεται: Καθώς κινείται το σώμα και θερμαίνεται, το λεπτότερο μέρος της τροφής καταναλώνεται: ένα μέρος καταναλώνεται από την έμφυτη θερμότητα, ένα άλλο αποβάλλεται με την εκπνοή και ένα άλλο με τα ούρα· μέσα στο σώμα μένει το πιο ξηρό μέρος της τροφής, με αποτέλεσμα να ξηραίνεται η κοιλιά και η σάρκα.

Οι πρωινοί πρωινοί περίπατοι προκαλούν αδυνάτι-

459


κεφαλήν κουφά τεκαι εύαγέα10 και ευήκοα παρασκευά-ζουσι, καϊ τήν κοιλίην λύουσιν' ίσχναίνουσι μέν διότι κινουμενον τό σώμα θερμαίνεται, καϊ τό ύγρόν λεπτύ-νεται και καθαίρεται, τό μέν ύπό τοΰ πνεύματος, τό δέ μύσσεταίτε και χρέμπτεται, τό δέ ές τήν τροφήν τω τής φυχής θερμω καταναλίσκεται0 τήν δέ κοιλίην λύουσι διότι θερμή έούσγ}, τοΰ φυχροΰ πνεύματος έσπίπτοντος άνωθεν, ύποχωρέει τό θερμόν τω φυχρω.

Κούφα δέ τά περϊ τήν κεφαλήν ποιέει διά τάδε' όταν κενωθή ή κοιλίη, έλκει ές έωυτήν έκ τε τοΰ άλλου σώματος και έκ τής κεφαλής τό ύγρόν θερμή έοΰσα' κενούμενης δέ τής κεφαλής, άποκαθαίρεται ή τε όφις και ή άκοή'και γίνεται ευαγής.10 Οι δέ άπό τών γυμνασίων περίπατοι καθαρά τά σώματα παρασκευάζουσι, και ίσχναίνουσι ν, ούκ έώντες τήν σύντηξιν τής σαρκός τήν ύπό τοΰ πόνου ξυνίστασθαι, άλλ3 άποκαθαίρουσιν.

460


σμα και κάνουν όλη την περιοχή του κεφαλιού ελαφριά, την όραση λαμπερή, την ακοή οξεία, και χαλαρώνουν την κοιλιά. Ο λόγος που προκαλούν αδυνάτισμα είναι ότι το σώμα θερμαίνεται με την κίνηση, το υγρό αραιώνει και αποβάλλεται: ένα μέρος του με την αναπνοή, ένα άλλο με τις μύξες και τα φλέματα, ενώ ένα άλλο μέρος καταναλώνεται για να τραφεί η ψυχική θερμότητα. Ο λόγος που χαλαρώνουν την κοιλιά είναι ότι, καθώς ο ψυχρός αέρας πέφτει από πάνω στη ζεστή κοιλιά, η θερμότητα υποχωρεί μπροστά στην ψυχρότητα.

Κάνουν ελαφριά την περιοχή του κεφαλιού για τον εξής λόγο: Όταν αδειάσει η κοιλιά, ζεστή καθώς είναι τραβάει προς το μέρος της την υγρασία από το υπόλοιπο σώμα και από το κεφάλι. Καθώς το κεφάλι αδειάζει, καθαρίζει και η όραση και η ακοή, και έτσι όλα γίνονται καθαρά και ξάστερα. Όσο για τους περιπάτους ύστερα από τις γυμναστικές ασκήσεις, αυτοί κάνουν καθαρά και αδύνατα τα σώματα, γιατί δεν επιτρέπουν στη σάρκα που έλιωσε από την άσκηση να σφίξει πάλι και να γίνει σκληρή, αλλά τους προκαλεί κάθαρση.

63 Τρέξιμο. 64 Κινήσεις των χεριών στο τρέξιμο, πάλη, εντριβές. 65 Ασκήσεις στη σκόνη και ασκήσεις με επάλειψη λαδιού. 66 Σωματική κόπωση.

461

Π Ε Ρ Ι ΔΙΑΙΤΗΣ

ΤΟ ΤΡΙΤΟΝ

6γ Περι δέ διαίτης ανθρωπινής, ώσπερ μοι και προ-, σθεν είρηται,11 ξυγγράφαι μέν ούχ οίον τε ές άκριβείην, ώστε προς τό πλήθος τοΰ σίτου τήν ξυμμετρίην ποιέε-σθαι τών πόνων' πουλλά γάρ τά κωλύοντα. Πρώτον μεν αί ψύσιες τών ανθρώπων διάφοροι έοΰσαι'και γάρ αί ξηραι αύται έωυτών προς έωυτάς και προς άλλήλας μάλλον καϊ ήσσον ξηραι, και αί ύγραι ωσαύτως, και αί άλλαι πάσαι' έπειτα αί ήλικίαι ού τών αυτών δεόμεναι' έτι δέ και τών χωρίων αί θέσιες, και τών πνευμάτων αί μεταβολαί, τών τε ώρέων αί μεταστάσιες, και τοΰ ένι-

462

Γ

67 Ό π ω ς είπα και πρωτύτερα, δεν είναι δυνατό να πραγματευθεί κανείς τη «δίαιτα» του ανθρώπου με τέτοια ακρίβεια ώστε να προσδιορίσει τη σωστή αναλογική σχέση μεταξύ ποσότητας τροφής και σωματικής κόπωσης. Πολλά είναι, πράγματι, τα εμπόδια γι' αυτό. Πρώτα πρώτα οι ιδιοσυστασίες των ανθρώπων, που είναι διαφορετικές μεταξύ τους* οι ξηρές, ας πούμε, ιδιοσυστασίες είναι περισσότερο ή λιγότερο ξηρές, είτε τις συγκρίνουμε με τον ίδιο τον εαυτό τους είτε συγκρίνουμε τη μια με την άλλη· το ίδιο και οι υγρές, το ίδιο και όλες οι άλλες. Έπειτα είναι και οι ηλικίες, που δεν έχουν όλες τους

τις ίδιες ανάγκες. Επίσης η θέση των διάφορων περιοχών, οι μεταβολές των ανέμων, η ποικιλία των εποχών, η κλιματική κατάσταση της χρονιάς. Και οι ίδιες

463


αυτού αί καταστάσιες'12 αυτών τε τών σίτων πολλή διαφορά' πυροί τε γάρ πυρών καϊ οίνος οίνου και τάλ-λα όσα διαιτεόμεθα, πάντα διάφορα εόντα άποκωλύει μή δυνατόν είναι ες άκριβείην ξυγγραφήναι. Αλλά γάρ αί διαγνώσιες έμοιγε έζευρημέναι είσι τών έπικρατεόν-των έν τω σώματι, ή ν τε οί πόνοι επικρατέωσι τών σι-τίων, ή ν τε τά σιτία τών πόνων, και ώς χρή έκαστα έξακέεσθαι, προκαταλαμβάνειν τε ύγείην, ώστε τάς νούσους μή προσπελάζειν, εί μή τις μεγάλα πάνυ έξα-μαρτάνοι και πολλάκις' ταύτα δέ φαρμάκων δέεται ήδη, έστι δ' άσσα ούδ' ύπό τών φαρμάκων δύναται ύγι-άζεσθαι. 'Ωςμέν ούν δυνατόν εύρεθήναι, έγγιστα τοΰ όρου έμοι εύρηται, τό δέ ακριβές ούδενί.

68 Πρώτον μέν ούν τοΐσι πολλοΐσι τών ανθρώπων ξυγγράφω έξών μάλιστα άν ώφελοΐντο οϊτινες σιτίοισί τε και πόμασι προστυχοΰσι χρέονται, πόνοισί τε τοΐσιν άναγκαίοισιν, όδοιποριησί τε τήσι προς άνάγκας, θα-

464


οι τροφές παρουσιάζουν, επίσης, μεγάλες μεταξύ τους διαφορές: οι διαφορές σιταριού από σιτάρι, κρασιού από κρασί, οι διαφορές όλων των άλλων πραγμάτων που συνιστούν τη δίαιτα μας, είναι, πράγματι, μεγάλα εμπόδια, που κάνουν αδύνατη την πραγμάτευση του θέματος με ακρίβεια.

Εγώ όμως έχω ανακαλύψει τον τρόπο να ξέρω ποιο είναι αυτό που υπερισχύει μέσα στο σώμα: η σωματική κόπωση πάνω στις τροφές ή οι τροφές πάνω στη σωματική κόπωση* ακόμη πώς πρέπει να θεραπεύω την καθεμιά από αυτές τις περιπτώσεις, προλαβαίνοντας να διασφαλίζω την υγεία, ώστε να μην πλησιάζουν οι αρρώστιες, εκτός κι αν κανείς κάνει πολύ μεγάλα σφάλματα και πολύ συχνά* στις περιπτώσεις αυτές χρειάζονται πλέον φάρμακα —υπάρχουν βέβαια και περιπτώσεις που δεν μπορούν να γιατρευτούν ούτε και με φάρμακα. Στον βαθμό λοιπόν που αυτά μπορούν να ανακαλυφθούν, έχουν ανακαλυφθεί από μένα ως το πιο προχωρημένο τους σημείο* η απόλυτη, πάντως, ακρίβεια δεν έχει ανακαλυφθεί από κανέναν.

68 Θα γράψω λοιπόν πρώτα πρώτα έτσι ώστε να βρει μεγάλη βοήθεια το πλήθος εκείνο των ανθρώπων που τρων και πίνουν ό,τι βρεθεί μπροστά τους, που είναι υποχρεωμένοι να υποβάλλονται σε σωματικούς κόπους, που η ανάγκη τούς κάνει να μετακινούνται α-

465


λασσουργίησί τε τήσι προς συλλογή ν τοΰ βίου, θαλπό-μενοίτε παρά τό σύμφορου, φυχόμενοί τε παρά τό ωφέλιμου, τη τε άλλη διαίτη άχαταστάτω χρεωμένοι. Τού-τοισι δή ξυμφέρει εχ τών υπαρχόντων ώδε διαιτήσθαι' τον μέν ένιαυτόν ές τέσσαρα μέρεα διαιρέω, άπερ μάλιστα γινώσχουσιν οι πολλοί, χειμώνα, ήρ, θέρος, φθινό-πωρον' χαι χειμώνα μέν άπό πλειάδων δύσιος άχρι ί-σημερίης ήαρινής, ήρ δέ άπό ίσημερίης μέχρι πλειάδων έπιτολής, θέρος δέ άπό πλειάδων μέχρι άρκτούρου έπι-τολής, φθινόπωρον δέ άπό άρκτούρου μέχρι πλειάδων δύσιος.13

Έν μέν ούν τω χειμώνι ξυμφέρει προς τήν ώρην, φυ-χρήν τε χαι ξυνεστηχυίην, ύπεναντιούμενον τοΐσι διαι-τήμασιν ώδε χρέεσθαι. Πρώτον μέν μονοσιτίη χρή διά-γειν, ήν μή πάνυ ζηρήν τις τήν κοιλίην έχη' ει δέ μήμι-χρόν άριστήν'14 τοΐσι δέ διαιτ7]μασι χρέεσθαι τοΐσι ξη-ροΐσι χαι αύστηροΐσι χαι θερμαντιχοΐσι χαι συγχομι-στοΐσι χαι άχρήτοισιν, άρτοσιτέειν δέ μάλλον, χαι τοΐσιν

466


πό τόπο σε τόπο και να ταξιδεύουν στις θάλασσες για να συλλέξουν τα απαραίτητα για τη ζωή, εκθέτοντας τον εαυτό τους -παρότι τους βλάφτει- στον ήλιο ή στο κρύο -παρότι δεν τους ωφελεί" γενικά θα γράψω πρώτα πρώτα γι' αυτούς που ακολουθούν έναν τρόπο ζωής ακατάστατο. Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι είναι καλό να εφαρμόζουν, όσο οι περιστάσεις τούς το επιτρέπουν, τον ακόλουθο τρόπο ζωής:

Χωρίζω το έτος σε τέσσερα μέρη, αυτά ακριβώς που παραδέχεται γενικά όλος ο κόσμος: τον χειμώνα, την άνοιξη, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο. Ο χειμώνας κρατάει από τη δύση των Πλειάδων ως την εαρινή ισημερία, η άνοιξη από την ισημερία ως την ανατολή των Πλειάδων, το καλοκαίρι από τις Πλειάδες ως την ανατολή του Αρκτούρου, το φθινόπωρο από τον Αρ-κτούρο ως τη δύση των Πλειάδων.

Τον χειμώνα λοιπόν κάνει καλό στον άνθρωπο -γ ια να εναντιωθεί σε μια εποχή κρύα και παγωμένη- να οργανώνει τη ζωή του με τον ακόλουθο τρόπο: Πρώτα πρώτα να τρώει μόνο μία φορά τη μέρα, το βράδυ -εκτός κι αν έχει πολύ ξερή την κοιλιά του, οπότε μπορεί να προσθέτει και ένα ελαφρό μεσημεριανό" οι τροφές του να είναι ξηραντικές και στυπτικές, θερμαντικές, να έχουν ποικιλία και να μην είναι αραιωμένες· να τρώει κυρίως σιταρένιο ψωμί και φαγητά μάλλον

467

ΙΠΠΟΚΡΑΤΙΙΣ

όπτόϊσι τών δφων μάλλον ή τοΐσιν έφθοϊσι χρέεσθαι, και τοΐσι πόμασι μέλασιν άκρητεστέροισι χαι έλάσσοσι, λαχάνοισι δέ ώς ήχιστα, πλην τοΐσι θερμαντιχοΐσι χαι ξηροΐσι, χαι χυλοΐσι χαι ρυφήμασιν ώς ήχιστα" τοΐσι δέ πδνοισι πουλλοΐσιν άπασι, τοΐσι τε δρδμοισι χαμπτοΐσιν έξ ολίγου προσάγοντα, χαι τη πάλη έν έλαίω μακρή, άπό χούφων προσαναγχάζοντα' τοΐσι τε περιπάτοισιν άπό τών γυμνασίων όξέσιν, άπό δέ τοΰ δείπνου βραδέ-σιν έν άλέη, όρθρίοισί τε πολλοΐσιν έξ ολίγου αρχόμενου, προσάγοντα ές τό σφοδρόν, άποπαύοντά τε ήσυχή' καϊ σκληροκοιτίησι χαι νυκτοβατίησι χαι νυκτοδρομίησι χρέεσθαι ξυμφέρει' πάντα γάρ ταύτα ίσχναΐνει και θερμαίνει9 χρίεσθαί τε πλείω. Οκόταν δέ έθέλη λούσασθαι, ή ν μέν εκπόνηση έν παλαίστρη, ψυχρώ λουέσθω' ήν δέ άλλω τινι πόνωχρήσηται, τό θερμόν ξυμφορώτερον.

Χρήσθαι δε και λαγνείη πλέον ές ταύτην τήν ώρην, και τους πρεσβυτέρους μάλλον ή τους νεωτέρους. Χρέεσθαι δέ και τοΐσιν έμέτοισι, τους μέν υγρότερους τρις τοΰ μηνός, τους δέ ξηρότερους δις άπό σιτίων παντοδα-

468


ψητά παρά βραστά* κρασί μαύρο, ελαφρά μόνο αραιωμένο, και σε μικρή ποσότητα* λαχανικά όσο γίνεται λιγότερα, με εξαίρεση τα θερμαντικά και τα ξηρά ντικά* όσο γίνεται επίσης πιο λίγο κριθαρόζουμο και αφέψημα κριθαριού.

Ασκήσεις πολλές και κάθε λογής: τρέξιμο διπλής κατεύθυνσης σταδιακά αυξανόμενο* πάλη με το σώμα αλειμμένο με λάδι, ελαφρότερη στην αρχή, που θα παρατείνεται όμως επίμονα* περίπατοι σύντονοι ύστερα από τις γυμναστικές ασκήσεις, αργοί όμως και κάτω από τον ήλιο ύστερα από το φαγητό* παρατεταμένοι περίπατοι νωρίς το πρωί: να αρχίζουν ήρεμα, ο ρυθμός τους να αυξάνεται ώσπου να γίνουν έντονοι, και να τελειώνουν πάλι ήρεμα* ο ύπνος σε σκληρό κρεβάτι κάνει καλό, όπως επίσης το νυχτερινό περπάτημα και το νυχτερινό τρέξιμο -όλα αυτά αδυνατίζουν και θερμαίνουν καλό κάνουν επίσης οι συχνές επαλείψεις. Όταν το άτομο θέλει να κάνει λουτρό, ύστερα από τις ασκήσεις στην παλαίστρα το λουτρό του να είναι κρύο* αν όμως έχει κάνει άλλου είδους ασκήσεις, θα του κάνει περισσότερο καλό το ζεστό λουτρό.

Οι σεξουαλικές επαφές να είναι περισσότερες αυτήν την εποχή -κυρίως για τα άτομα μεγαλύτερης ηλικίας παρά για τους νεότερους. Επιθυμητοί είναι και οι εμετοί: στα υγρότερα άτομα τρεις φορές το μήνα, στα ξη-

469


πών, έκ δε τών εμετών προσάγει ν ήσυχη προς τό είθι-σμένον σιτιον ές ημέρας τρεις, και τοΐσι πόνοισι χρήσθαι κουφοτέροισι και έλάσσοσι τούτον τον χρόνον' άπό δέ βοείων και χοιρείων κρεών ή τών άλλων δ τι άν ύπερ-βάλλτ] πλησμονή, έμέειν, και άπό τυρωδέων καϊ γλυκέων καϊ λιπαρών άνεθίστων πλησμονής έμέειν ξυμφέ-ρει' καϊ άπό μέθης καϊ σίτων μεταβολής καϊ χωρίων μεταλλαγής έμέειν βέλτιον.

Διδδναι δέ καϊ τω ψύχει έωυτό ν θαρσέων, πλήν άπό τών σιτίων καϊ γυμνασίων, άλλ ' έν τε τοΐσιν όρθρίοισι περιπάτοισιν, όκόταν άρχηται τό σώμα διαθερμαίνεσθαι, και έν τοΐσι δρόμοισι καϊ έν τω άλλω χρόνω, ύπερβολήν φυλασσόμενος* ούκ αγαθόν γάρ τω σώματι μή χειμά-ζεσθαι έν τή ώρη' ουδέ γάρ τά δένδρεαμή χειμασθέντα έν τήώρη δύναται καρπό ν φέρειν, ούδ' αυτά έρρώσθαι. Χρέεσθαι δέ καϊ τοΐσι πόνοισι πουλλοΐσι ταύτην τήν ώ-ρην άπασιν' ύπερβολήν γάρ ούκ έχει, ήν μή οι κόποι έγγίνωνται' τούτο τό τεκμήριον διδάσκω τούς ιδιώτας.

470


ρότερα, δύο, ύστερα από φαγητό με ποικιλία τροφών μετά τους εμετούς το άτομο, με σταδιακή αύξηση, να φτάνει σε τρεις μέρες στη συνηθισμένη του ποσότητα τροφής, και σ' αυτό το διάστημα να κάνει ελαφρότερες και λιγότερες ασκήσεις. Ο εμετός να γίνεται ύστερα από βοδινά ή χοιρινά κρέατα ή ύστερα από οποιαδήποτε τροφή που προκαλεί υπερβολική πλήρωση του στομαχιού· καλό κάνει επίσης ο εμετός ύστερα από υπερ-πλήρωση με ασυνήθιστες τροφές: τυριά, γλυκά, λιπαρά· ακόμη καλύτερο είναι ο εμετός να γίνεται ύστερα από μεθύσι και ύστερα από αλλαγή στον τρόπο διατροφής ή στον τόπο κατοικίας.

Άφοβα επίσης το άτομο να αφήνεται στο κρύο, όχι όμως ύστερα από το φαγητό ή τις ασκήσεις: στους πρωινούς του περιπάτους, όταν το σώμα αρχίζει να θερμαίνεται, στο τρέξιμο, αλλά και στον υπόλοιπο καιρό, φροντίζοντας μόνο να μη φτάνει σε υπερβολή· γιατί δεν είναι καλό το σώμα του ανθρώπου να μην εκτίθεται στο κρύο του χειμώνα -εδώ και τα δέντρα, αν δεν εκτεθούν στο κρύο του χειμώνα, δεν μπορούν ούτε να καρποφορήσουν ούτε να είναι γερά. Στην εποχή αυτή πρέπει επίσης να είναι πολλές και οι σωματικές ασκήσεις όλων των ειδών: φόβος υπερβολής δεν υπάρχει, αν δεν προκύψει κόπωση· αυτή είναι η απόδειξη που δίνω στον μη ειδικό.

471


Διότι δε ούτως έχει φράσω' τής ώρης έούσης φυχρής και συνεστηκυίης, παραπλήσια πέπονθε καϊ τά ζώα' βραδέως ούν ανάγκη διαθερμαίνεσθαι τά σώματα ύπό τοΰ πόνου, και τοΰ ύγροΰ μικρόν τι μέρος άποκρίνεσθαι τοΰ υπάρχοντος' είτα τοΰ χρόνου δντινα μεν πονέειν άποδέδοται, ολίγος' δντινα δέ άναπαύεσθαι, πουλυς' ή μέν γάρ ήμερη βραχείη,. ή δέ νύξμακρή' διά ταύτα ούν ούκ έχει ύπερβολήν ό χρόνος και ό πόνος. Χρή ούν τήν ώρην ταύτην ούτω διαιτήσθαι, άπό πλειάδων δύσιος μέχρις ήλιου τροπών ημέρας τεσσαράκοντα τέσσαρας' περι δέ τήν τροπήν έν φυλακή ότι μάλιστα είναι, και άπό τροπής ήλιου άλλας τοσαύτας ημέρας τή αυτή διαί-ττ] χρέεσθαι.

Μετά δέ ταύτα ώρη ήδη ζέφυρον πνέειν, και μαλα-κωτέρη ή ώρη' χρή δή και τή διαίτη μετά τής ώρης έφέπεσθαι ημέρας πεντεκαίδεκα. Είτα δέ άρκτούρου έ-πιτολή, και χελιδόνα ώρη ήδη φαίνεσθαι, τον έχόμενον

472


Εγώ θα δώσω τώρα και την εξήγηση γιατί έχει έτσι το πράγμα: Καθώς η εποχή είναι κρύα και παγωνένη, τις ίδιες σχεδόν ιδιότητες παρουσιάζουν και οι ζωντανοί οργανισμοί. Το σώμα λοιπόν δεν μπορεί παρά να θερμαίνεται αργά αργά με τις ασκήσεις, και ένα μικρό μόνο μέρος από την υγρασία που υπάρχει μέσα του αποβάλλεται. Έπειτα, ο χρόνος που αφιερώνεται στις ασκήσεις είναι λίγος, ενώ ο χρόνος που αφιερώνεται στην ανάπαυση είναι πολύς, αφού η μέρα είναι μικρή και η νύχτα μεγάλη* νά γιατί ούτε ο χρόνος των ασκήσεων ούτε οι ίδιες οι ασκήσεις δεν υπάρχει περίπτωση να φτάσουν σε υπερβολή. Αυτήν λοιπόν την εποχή πρέπει κανείς να οργανώνει με αυτόν τον τρόπο τη ζωή του, από τη δύση των Πλειάδων ως τις τροπές του ήλιου, μέρες σαραντατέσσερεις' γύρω στην τροπή του ήλιου το άτομο πρέπει να είναι ιδιαίτερα προσεκτικό και, αρχίζοντας από την τροπή του ήλιου, να ακολουθεί τον ίδιο τρόπο ζωής για άλλες τόσες μέρες

Αμέσως μετά είναι πια ο καιρός να φυσήξει ο ζέφυρος, και η εποχή είναι τώρα πιο ήπια" για δεκαπέντε λοιπόν μέρες και ο τρόπος της καθημερινής ζωής πρέπει να είναι ανάλογος με τον χαρακτήρα της εποχής. Στη συνέχεια είναι η ανατολή του Αρκτούρου, και είναι πια η στιγμή να φανούν τα χελιδόνια: στην περίοδο που ακολουθεί το άτομο μπορεί πλέον να ακολου-

473


δέ χρόνον ποικιλώτερον ήδη διάγειν μέχρις ίσημερίης ημέρας τριήκοντα δύο. Χρή ούν χαι τοΐσι διαιτήμασιν έπεσθαι τή ώρη διαποικΐλλοντα μαλαχωτέροισι χαι κουφοτέροισι, τοΐσι τε σιτΐοισι χαι τοΐσι πόνοισι, προσάγοντα ήσυχη προς τό ή ρ.

Όκόταν δέ ίσημερίη γένηται, ήδη μαλαχώτεραι αί ήμέραι χαι μαχρότεραι, αί νύχτες δέ βραχύτεραι, και ή ώρη ή έπιοΰσα θερμή τε χαι ξηρή, ή δέ παρεοΰσα τρόφιμος τε χαι εύχρητος. Δει ούν, όοσπερ χαι τά δένδρεα παρασκευάζεται έν ταύτη τή ώρη αυτά έωυτοϊσιν ώφε-λεΐην ές τό θέρος, ούκ έχοντα γνώμην, αύξησΐν τε και σχιήν, ούτω χαι τον άνθρωπον' έπει γάρ γνώμην έχει, τής σαρκός τήν αύξησιν δει ύγιηρήν παρασχευάζειν. Χρή ούν, ώς μή έξαπινης τήν διαιταν μεταβάλλειν, διε-λεΐν τον χρόνον ές μέρεα έξχατά οχτώ ημέρας.

Έν γούν τή πρώτη μοΐρηχρή τό)ν τε πόνων άφαιρέειν χαι τοΐσι λοιποΐσιν ήπιωτέροισι χρέεσθαι, τοΐσι τε σιτΐοισι μαλαχωτέροισι χαι χαθαρωτέροισι, τοΐσι τε πόμα-σιν ύδαρεστέροισι χαι λευχοτέροισι, χαι τή πάλη σύν τω έλαΐω έν τω ήλΐωχρέεσθαι' έν έκαστη δέ τή ώρη έκαστα τών διαιτημάτων μεθιστάναι κατά μικρόν' και τών περιπάτων άφαιρέειν, τών άπό μέν τοΰ δείπνου τούς

474


θεί έναν πιο ποικίλο τρόπο ζωής ως την ισημερία, μέρες τριανταδύο. Πρέπει λοιπόν και ο τρόπος ζωής να προσαρμοσθεί στην εποχή και να γίνει πιο ποικίλος, με τροφές και ασκήσεις πιο μαλακές και πιο ελαφρές, με βαθμιαία αύξηση, ώσπου να φτάσει η άνοιξη.

Και όταν πια έρθει η ισημερία, οι μέρες είναι τώρα πιο γλυκές και πιο μεγάλες, οι νύχτες πιο μικρές· η εποχή που έρχεται είναι ζεστή και ξερή, ενώ η παρούσα είναι θρεπτική και εύκρατη. Ό π ω ς λοιπόν τα δέντρα, που δεν έχουν μυαλό, ετοιμάζουν για τον εαυτό τους αυτήν την εποχή ό,τι θα τους είναι ωφέλιμο το καλοκαίρι, την αύξηση τους δηλαδή και τη σκιά, το ίδιο ακριβώς και ο άνθρωπος: έχοντας αυτός μυαλό πρέπει να ετοιμάζει την υγιεινή ανάπτυξη της σάρκας του. Για να μην αλλάξει λοιπόν απότομα τον τρόπο της ζωής του, πρέπει να διαιρέσει τον χρόνο αυτό σε έξι μέρη των οχτώ ημερών.

Στο πρώτο μέρος το άτομο πρέπει να μειώνει τις ασκήσεις, και αυτές που μένουν να τις κάνει ηπιότερες· οι τροφές του να είναι πιο ελαφρές και πιο άμικτες και τα ποτά του πιο αραιωμένα και πιο άσπρα* να παλεύει στον ήλιο αλειμμένος με λάδι. Σε κάθε εποχή τα επιμέρους στοιχεία του τρόπου ζωής πρέπει να μεταβάλλονται σιγά σιγά: οι περίπατοι να ελαττώνονται, πιο πολύ οι μετά το φαγητό, λιγότερο οι πρωινοί* τη θέση

475


πλέους, τών δέ όρθρίων τούς έλάσσους' καϊ τής μάζης άντϊ τών άρτων προστίθεσθαι, καϊ τών λάχανων τών έφανών προσάγειν, καϊ τά όψα άνισάζειν τά έφθά τοΐσιν όπτοΐσι, λουτροΐσί τε χρέεσθαι, και τι καϊ έναριστήν μικρόν, άφροδισίοισι δέ έλάσσοσι' και τοΐσιν έμέτοισι, τό μέν πρώτον έκ τών τριών δυο ποιέεσθαι,15 είτα διά πλείονος χρόνου, δκως άν καταστήση τό σώμα σεσαρκω-μένον καθαρή σαρκί, καϊ τήν δίαιταν μαλακήν έν του-τέω τω χρόνω μέχρι πλειάδων έπιτολής.

Έν τούτω θέρος, καϊ τήν δίαιταν ήδη χρή προς τούτο ποιέεσθαι* χρή ούν, έπειδάν πλειάς έπιτείλτ), τοΐσι τε σιτίοισι μαλακωτέροισι καϊ καθαρωτέροισι καϊ έλάσσοσι χρέεσθαι, είτα τήμάζη πλεϊον ή τω άρτω, ταύτη δέ προ-φυρητή άτριπτοτέρη, τοΐσι δέ πόμασι μαλακοΐσι, λευ-κοΐσιν, ύδαρέσιν, άρίστω δέ όλίγω, καϊ ύπνοισιν άπό τού άριστου βραχέσι, καϊ πλησμονήσιν ώς ήκιστα τών σιτιών, καϊ τω ποτω ίκανω έπι τω σίτω χρέεσθαι' δι' ήμερης δέ ώς ήκιστα πίνειν, ήν μή άναγκαίη τινϊ ξηρασίη τό σώμαχρήσηται'χρέεσθαι δέ τοΐσι λαχάνοισι τοΐσιν έ-φθοΐσι, πλήν τών καυσωδέων καϊ ξηρών, χρέεσθαι δέ

476


του σιταρένιου ψωμιού να την παίρνει το κριθαρένιο* να γίνονται συνεχώς περισσότερα τα βρασμένα λαχανικά* τα βρασμένα φαγητά να χρησιμοποιούνται όσο και τα ψητά* το λουτρό να είναι συχνό* να μην παραλείπεται και ένα ελαφρό μεσημεριανό φαγητό* οι σεξουαλικές επαφές να μειώνονται* εμετοί, στην αρχή δύο αντί για τρεις, μετά κατά αραιότερα διαστήματα: έτσι το σώμα θα αποκτήσει καθαρή σάρκα* στο διάστημα αυτό, ως την ανατολή των Πλειάδων, πρέπει να ακολουθείται ήπια δίαιτα.

Τώρα πια είναι καλοκαίρι, και ο τρόπος ζωής πρέπει να προσαρμοσθεί σ' αυτό. Όταν λοιπόν ανατείλουν οι Πλειάδες, πρέπει να χρησιμοποιούνται τροφές πιο ελαφρές, πιο άμικτες και λιγότερες σε ποσότητα* πιο πολύ κριθαρένιο ψωμί παρά σιταρένιο, και αυτό ζυμωμένο καλά, με το κριθάρι χοντροαλεσμένο* τα ποτά να είναι ελαφρά, άσπρα, αραιωμένα, το μεσημεριανό φαγητό λίγο και ο ύπνος ύστερα από το μεσημεριανό φαγητό σύντομος* το στομάχι να φορτώνεται με όσο γίνεται λιγότερες τροφές, και το ποτό να συνοδεύει το φαγητό σε αρκετή ποσότητα* στη διάρκεια όμως της ημέρας να καταναλώνονται όσο γίνεται λιγότερα υγρά, εφόσον το σώμα δεν βρίσκεται κάτω από την πίεση ξηρασίας* να χρησιμοποιούνται τα βρασμένα λαχανικά, με εξαίρεση τα πολύ θερμαντικά και τα ξηρα-

477


καϊ τοΐσιν ώμοΐσι, πλην τών θερμαντικών και ξηρών* έμέτοισι 8ε, ήν μή τις πλησμονή έγγένηται, μή χρέεσθαι* τοΐσι δε άφροδισίοισιν ώς ήκιστα* λουτροΐσι δέ χλιεροΐσι χρέεσθαι. Ή δέ όπώρη ίσχυρότερον τής ανθρωπινής φύσιος'16 βέλτιον ούν άπέχεσθαι' εί δέχρωτό τις, μετά τών σιτίων χρεόμενος ήκιστ' άν έξαμαρτάνοι. Τοΐσι τε πόνοισι τοΐσι τρόχοισι χρή γυμνάζεσθαι και διαύλοισιν όλΐγοισι μή πουλύν χρόνον, και τοΐσι περίπατο ισιν έν σκιή, τή τε πάλη έν κόνει, δκως ήκιστα έκ-θερμαινηται' ή γάρ άλίνδησιςβέλτιον ή οι τροχοί* ξη-ραΐνουσι γάρ τό σώμα κενοΰντες τοΰ ύγροΰ' άπό δείπνου τε μή περιπατέειν άλλ ' ή όσον έξαναστήναι' πρωί δέ χρέεσθαι τοΐσι περιπάτοισιν' ήλιους δέ ψυλάσσεσθαι και τά φυχεα τά τε έν τω πρωΐκαι τά έν τή έσπέρη, όκόσα ποταμοί ή λΐμναι ή χιόνες άποπνέουσιν.

Ταύτη δέ τή διαΐτη προσανεχέτω μέχρις ήλιου τρο-πέων, δκως έν τουτέω τψχρόνω άφαιρήσει πάντα όκόσα ξηρά και θερμά και μέλανα17 καϊ άκρητα, καϊ τούς άρ-

478


ντικά' να τρώγονται όμως και ωμά, εκτός από τα πολύ θερμαντικά και ξηραντικά' οι εμετοί δεν είναι απαραίτητοι, εκτός κι αν υπάρξει υπερπλήρωση του στομαχιού* οι σεξουαλικές επαφές να είναι όσο γίνεται λιγότερες, και το νερό στο λουτρό χλιαρό. Τα φρούτα της εποχής είναι πολύ δυνατά για τον ανθρώπινο οργανισμό, καλύτερη επομένως η αποχή από αυτά* αν όμως κανείς τα τρώει, η βλάβη θα είναι ελάχιστη, αν τα τρώει μαζί με το φαγητό του.

Όσο για τις ασκήσεις, αυτές πρέπει να περιλαμβάνουν λίγο και μικρής διάρκειας απλό τρέξιμο και τρέξιμο διπλής κατεύθυνσης, περιπάτους στη σκιά, πάλη σε σκόνη, για να αποφεύγεται όσο γίνεται πιο πολύ η υπερθέρμανση· πραγματικά, η πάλη στη σκόνη είναι προτιμότερη από το τρέξιμο, αφού αυτό ξηραίνει το σώμα, καθώς του αφαιρεί την υγρασία. Οι περίπατοι, πάντως, μετά το φαγητό να αποφεύγονται* ας γίνονται απλώς για ξεμούδιασμα* οι πρωινοί όμως περίπατοι είναι απαραίτητοι· φυσικά, πρέπει να φυλάγεται κανείς από τον ήλιο, από την πρωινή και τη βραδυνή ψύχρα που αναδίδουν τα ποτάμια, οι λίμνες ή τα χιόνια.

Αυτόν τον τρόπο ζωής πρέπει να τον διατηρήσει κανείς ως τις τροπές του ήλιου, ώστε στο διάστημα αυτό να κόψει καθετί το ξηρό, το θερμό, το μαύρο, το άκρατο, μαζί και το σιταρένιο ψωμί -εκτός από μια μι-

479


τους, πλήν εί τι σμικρόν ηδονής εϊνεκα. Τον εχόμενον δε χρόνον διαιτήσεται τοΐσι μαλακοϊσι και ύγροΐσι και ψυ-κτικοΐσι, λευκοΐσι και καθαροΐσι, μέχρις άρκτούρου έπι-τολ ής καϊ ίσημερΐης ημέρας ένενήκοντα τρεις.

Άπό δέ ίσημερΐης ώδε χρή διαιτήσθαι, προσάγοντα προς τον χειμώνα έν τω φθινοπώρω, φυλασσόμενον τάς μεταβολάς τών φυχέων και τής άλέης έσθήτι παχείη' χρέεσθαι δέ έν τουτέω τωχρόνω έν ίματΐω προκινήσαντα τή τε τρίψει και τή πάλη τή έν έλαίω, ήσυχη προσάγοντα9 καϊ τους περιπάτους ποιέεσθαι έν άλέη' θερμολουσίη τε χρέεσθαι, και τους ήμερινούς ύπνους άφαιρέειν, και τοΐσι σιτίοισι θερμοτέροισι και ήσσον ύγροΐσι και καθαροΐσι, και τοΐσι πόμασι μελαντέροισι, μαλακοϊσι δέ καϊ μή ύδαρέσι, τοΐσι τε λαχάνοισι ξηροΐσιν ήσσόν τι, τή τε άλλη διαίτη προσάγειν πάση τών θερινών άφαιρευντα, τοΐσι χειμερίοισι χρέεσθαι μή ές άκρον, δκως καταστήσει ώς έγγιστα τής χειμερινής διαίτης, έν ήμέραις δυοΐν

48ο


κρή ποσότητα για λόγους ευχαρίστησης. Στην περίοδο που ακολουθεί, η διατροφή θα περιλαμβάνει πράγματα ελαφρά, υγρά, δροσιστικά, λευκά και άμικτα ως την ανατολή του Αρκτούρου και ως την ισημερία: μέρες ενεντηντατρείς.

Αρχίζοντας από την ισημερία ο τρόπος ζωής που πρέπει να ακολουθείται είναι ο εξής -με την επιδίωξη μιας βαθμιαίας, κατά τη διάρκεια του φθινοπώρου, προσαρμογής στον χειμώνα και με τη χρήση ενός χοντρού ρούχου για την προφύλαξη από της μεταβολές του κρύου και της ζέστης: Στη διάρκεια της περιόδου αυτής πρέπει κανείς, ύστερα από μερικές προκαταρκτικές ασκήσεις που θα τις κάνει ντυμένος, να κάνει εντριβές και να ασκείται στην πάλη αλειμμένος με λάδι, αυξάνοντας βαθμιαία την άσκηση του· να κάνει επίσης περιπάτους στον ήλιο, να κάνει ζεστά λουτρά, να μειώνει τον ύπνο στη διάρκεια της μέρας, να χρησιμοποιεί τροφές πιο θερμές, λιγότερο υγρές και άμι-κτες, ποτά πιο σκούρα, ελαφρά και όχι αραιωμένα, λαχανικά ξηραντικά -σε κάπως μικρότερη ποσότητα* •γενικά όλος ο τρόπος της ζωής του πρέπει να προχωράει με μείωση των καλοκαιρινών και χρήση, χωρίς ακρότητες, των χειμερινών, έτσι ώστε να πλησιάσει όσο γίνεται πιο κοντά στον χειμωνιάτικο τρόπο ζωής σε σαρανταοχτώ μέρες, από την ισημερία ως τη δύση

4δ ι


δεούσαιν πεντήκοντα μέχρι πλειάδων δύσιος άπό ίση-μερίης.

4δ2


των Πλειάδων.

69 Η ανακάλυψη του συγγραφέα είναι για κάποιους εκλεκτούς (βλ. παραπάνω, σ. 425)·

70 - 78 Εννιά περιπτώσεις ασθενειών που οφείλονται στην υπερίσχυση της τροφής έναντι της σωματικής κόπωσης.

79 - 85 Έξι περιπτώσεις ασθενειών που οφείλονται στην υπερίσχυση της σωματικής κόπωσης έναντι της τροφής. -Συμπέρασμα.

4$3

ΠΕΡΙ ΔΙΑΙΤΗΣ ΤΟ ΤΕΤΑΡΤΟΝ

Ή ΠΕΡΙ ΕΝΥΠΝΙΩΝ

86 Περϊ δέ τών τεκμηρίων τών έν τοΐσιν ΰπνοισιν δστις ορθώς έγνωκε, μεγάλην έχοντα δύναμιν εύρήσει προς άπαντα. Η γάρ ψυχή έγρηγορότι μέν τω σώματι ύπηρετέουσα, έπι πολλά μεριζομένη, ού γίγνεται αύτη έωυτής, άλλ ' άποδίδωσί τι μέρος έκάστω του σώματος, ακοή, δφει, ψαύσει, όδοιπορίτ], πρήξεσι παντός του σώματος" αύτη δ' έωυτής ή διάνοια ού γίνεται.

Όκόταν δέ τό σώμα ήσυχάση, ή ψυχή κινευμένη καϊ έγρηγορέουσα διοικέει τον έωυτής οίκον,18 καϊ τάς τού σώματος πρήξιας άπάσας αύτη διαπρήσσεται. Τό μέν γάρ σώμα καθεύδον ούκ αισθάνεται, ή δ' έγρηγορούσα

4δ4

Δ

86 Όποιος έχει ακριβή γνώση των σημαδιών που εμφανίζονται στον ύπνο μας, θα βρει ότι αυτά έχουν μεγάλη σημασία από κάθε άποψη. Όταν το σώμα είναι ξύπνιο, η ψυχή, που βρίσκεται στην υπηρεσία του, μοιράζεται πολλούς επιμέρους ρόλους: δεν είναι κύρια του εαυτού της, αλλά δίνει ένα μέρος της σε κάθε επιμέρους λειτουργία του σώματος, στην ακοή, στην όραση, στην αφή, στη βάδιση, σε ό,τι κάνει ολόκληρο το σώμα* του εαυτού του, πάντως, το πνεύμα δεν είναι τότε κύριο.

Όταν όμως το σώμα ηρεμεί, τότε η ψυχή, όντας άγρυπνη και αναλαμβάνοντας δράση, είναι πια κύρια του εαυτού της και διεκπεραιώνει, η ίδια, όλες τις δραστηριότητες του σώματος Γιατί το σώμα, όταν κοιμάται, δεν αισθάνεται τίποτε, ενώ η ψυχή, όντας άγρυ-

4δ5


γινώσκει πάντα, καθορή τε τά ορατά χαι διακούει τά ακουστά, βαδίζει, ψαύει, λυπέεται, ένθυμέεται, έν όλίγω έοΰσα' όχόσαι του σώματος ύπηρεσίαι ή τής φυχής, ταύτα πάντα ή ψυχή έν τω υπνω διαπρήσσεται. Όστις ούν έπίσταται κρίνειν ταύτα ορθώς, μέγα μέρος έπίσταται σοφίης.

87 Όκόσα μέν ούν τών ενυπνίων θέίά έστι και προ-σημαίνει τινά συμβησόμενα ή πόλεσιν ή ίδιώτησι ή κακα ή αγασαμη οι αυτών αμαρτιην, εισιν οι κρινουσι περί τών τοιούτων τέχνην έχοντες' όχόσα δέ ή ψυχή τοΰ σώματος παθήματα προσημαίνει, πλησμονής ή κε-νώσιος ύπερβολήν τών ξυμφύτων, ή μεταβολή ν τών ά-ηθέων, κρινουσι μέν και ταύτα' καϊ τά μέν τυγχάνουσι, τά δέ άμαρτάνουσι, καϊ ουδέτερα τούτων γινώσκουσι, διότι γίνεται, ούθ' ό τι άν έπιτύχωσιν, οΰθ' δ τι άν ά-μάρτωσι, φυλάσσεσθαι παραινεΰντες μή τι κακόν λάβη. Οι δ3ούν ού διδάσκουσιν ώςχρή φυλάσσεσθαι, άλλά θεοί σι ν εύχεσθαι κελεύουσι. Καϊ τό μέν εύχεσθαι αγαθόν*

486


πνη, έχει γνώση των πάντων: βλέπει τα ορατά, ακούει τα ακουστά, βαδίζει, ψαύει, λυπάται, σκέφτεται, μέσα στον μικρό χώρο όπου βρίσκεται: όλα όσα απο-

• τελούν λειτουργίες του σώματος ή της ψυχής, τα εκτελεί, όλα, κατά τη διάρκεια του ύπνου η ψυχή. Ό ποιος λοιπόν μπορεί όλα αυτά να τα ερμηνεύει σωστά, αυτός κατέχει ένα μεγάλο μέρος σοφίας.

87 Για τα θεόσταλτα λοιπόν όνειρα που προαναγγέλλουν κακά ή καλά πράγματα που πρόκειται να συμβούν σε πόλεις ή σε άτομα "όχι από δικό τους σφάλμα", υπάρχουν άτομα που κατέχουν την τέχνη να τα εξηγούν. Οι ίδιοι αυτοί άνθρωποι εξηγούν και τα σημάδια που στέλνει η ψυχή για πράγματα που θα συμβούν στο σώμα, όπως είναι η υπερβολική παρουσία ή η υπερβολική απουσία φυσικών συστατικών ή μια ασυνήθιστη μεταβολή· άλλοτε λοιπόν πετυχαίνουν στην εξήγηση τους και άλλοτε αποτυχαίνουν, ούτε όμως στη μια ούτε στην άλλη περίπτωση ξέρουν γιατί συμβαίνει αυτό, είτε στην περίπτωση της επιτυχίας τους είτε στην περίπτωση της αποτυχίας τους· απλώς αρκούνται να συστήνουν στους ανθρώπους να λάβουν κάποια μέτρα, για να μη τους βρει κάποιο κακό. Αντί όμως να εξηγούν ποια είναι αυτά τα μέτρα, αυτοί συστήνουν προσευχές στους θεούς. Οι προσευχές είναι, βέβαια, καλό πράγμα, όταν όμως επικαλείσαι

4δ7


δεΐ δέ χαι αυτόν Συλλαμβάνοντα τους θεούς έπιχαλέε-σθαι.20

88 Έχει δέ περϊ τούτων ώδε' όχόσα τών ενυπνίων τάς ήμερινάς πρήξιας τοΰ άνθρωπου ή διανοίας ές τήν εύφρόνην άποδίδωσι χατά τρόπον γενομένας, ώσπερ τής ήμερης έπρήχθη ή έβουλεύθη έν διχαίω πρήγματι,21

ταΰτα τω άνθρώπω άγαθά' ύγείην γάρ σημαίνει, διότι ή φυχή παραμένει έν τοΐσιν ήμερινοϊσι βουλεύμασιν, ούτε πλησμονή τινι χρατηθεΐσα ούτε χενώσει ούτε άλλω ουδέν ι έξωθεν προσπεσόντι.

Όταν δέ προς τάς ήμερινάς πρήξιας ύπεναντίωται τά ενύπνια χαι έγγίνηται περϊ αύτέων ή μάχη ή νείχεα, τοΰτο σημαίνει ταραχήν έν τω σώματι' χαι ή ν μέν ισχυρή ή, ισχυρό ν τό χαχόν, ήν δέ φαύλη, άσθενέστερον. Περϊ μέν ούν τής πρήξιος, είτε δεΐ άποτρέπειν είτε μή δει, ού χρίνω' τό δέ σώμα θεραπεύεσθαι Συμβουλεύω' πλησμονής γάρ τίνος έγγενομένης άπόχρισίς τις γενομένη ετάραζε τήν φυχήν.

"Ην μέν ούν ίσχυρόν ή τό έναντιωθέν, έμετόν τε Συμφέρει ποιήσασθαι, χαι τοΐσι σιτίοισι χούφοισι προσάγειν

488


τους θεούς, πρέπει και ο ίδιος να βάζεις ένα χέρι βοήθειας.

88 Ιδού λοιπόν πώς έχει το πράγμα: Όσα όνειρα επαναλαμβάνουν στη διάρκεια της νύχτας τις πράξεις ή τις σκέψεις ενός ανθρώπου, παρουσιάζοντας τες όπως ακριβώς αυτές έγιναν ή σχεδιάστηκαν από αυτόν στη διάρκεια της (προηγούμενης) μέρας ενσχέσει με κάτι απόλυτα φυσιολογικό, είναι όνειρα καλά, γιατί δηλώνουν υγεία, αφού η ψυχή μένει σταθερά προσκολλημένη στους διαλογισμούς της μέρας, δίχως να νικηθεί από κάποια πλησμονή ή κένωση ή από κάποια άλλη εξωτερική επίδραση.

Όταν όμως τα όνειρα έρχονται σε αντίθεση προς τις πράξεις της μέρας και υπάρχουν μέσα σ' αυτά μάχες ή φιλονικίες γύρω από τις πράξεις αυτές, το πράγμα δείχνει την ύπαρξη κάποιας διαταραχής μέσα στο σώμα* αν είναι μεγάλες, μεγάλο είναι και το κακό* αν δεν είναι τόσο μεγάλες, και το κακό είναι λιγότερο σοβαρό. Για το αν θα έπρεπε η πράξη αυτή να αποτραπεί ή όχι, εγώ δεν παίρνω θέση, σίγουρα όμως συμβουλεύω να υπάρξει θεραπεία για το σώμα. Ο λόγος είναι ότι η διαταραχή της ψυχής προκλήθηκε από κάποια πλησμονή, που είχε ως συνέπεια κάποια έκκριση.

Αν λοιπόν η αντιτιθέμενη δύναμη είναι ισχυρή, κάνει καλό να προκληθεί εμετός, να ορισθεί μια σταδια-

48ο


ες ημέρας πέντε, καϊ τοΐσι περιπάτοισιν όρθρίοισι πολ-λοΐσι και όξέσιν εκ προσαγωγής χρέεσθαι, και τοΐσι γυ-μνασίοισιν έπιγυμνάζεσθαι συμμέτροισι προς τήν προσ-αγωγήν τών σιτίων.Ίίν δέ άσθενέστερον τό έναντιωθέν γένηται, αφελών τον έμετον τό τρίτον μέρος άφελε του σιτίου, και τοΰτο ήσυχη προσάγου πάλιν ές τάς πέντε ημέρας'και τοΐσι περιπάτοισι πιεζειν, και τοΐσι τής φωνής πόνοισιχρεέσθω, και τοΐσι θεοΐσιν εύχέσθω, καϊ κα-ταστήσεται ή ταραχή.

490


κά αυξανόμενη ελαφριά διατροφή για πέντε μέρες, να ορισθούν επίσης πρωινοί περίπατοι που σταδιακά να γίνονται πολλοί και σύντονοι, και επιπλέον γυμναστικές ασκήσεις σύμμετρες προς την σταδιακά αυξανόμενη τροφή. Αν όμως η αντιτιθέμενη δύναμη δεν είναι τόσο ισχυρή, παραλείποντας τον εμετό αφαίρεσε το ένα τρίτο της τροφής και ύστερα πρόσθεσε το πάλι με σταδιακή αύξηση επί πέντε μέρες· οι έντονοι περίπατοι να συνεχιστούν, να γίνουν φωνητικές ασκήσεις και προσευχές στους θεούς, και η διαταραχή θα περάσει.

8ο Αν στον ύπνο σου δεις ουράνια σώματα... 9 ° Αν ονειρευτείς πράγματα γήινα... 9 ΐ Αν ονειρευτείς κάτι για τη σωματική σου διάπλαση ή για

τα ρούχα και τα παπούτσια σου... 92 Αν ονειρευτείς νεκρούς... 9 3 Αν ονειρευτείς παράξενα και τερατώδη πλάσματα* αν ονει

ρευτείς κάτι για τις τροφές και τα ποτά σου* αν ονειρευτείς κάποιες από τις συνηθισμένες για σένα αλλά και ασυνήθιστες δραστηριότητες σου... Γενικό συμπέρασμα.

49ΐ

ΣΧΟΛΙΑ

ι. Για τη σημασία του επιθέτου ορθός (άρα και του επιρρήματος ορθώς) βλ. στον δεύτερο τόμο τ η ; έκδοσης μας (σ. 275) τ ο σχόλ. 7 στο 77^/ τέχνης.

2. Ο αναγνώστης γνωρίζει ήδη ότι η θεμελίωση της ιατρικής στη φιλοσοφία δεν έβρισκε σύμφωνους τους γιατρούς της σχολής της Κω: βλ. στον πρώτο τόμο της έκδοσης μας το κεφ. 20 του 77^/ άρχαίης ίητρικήςκαι στον δεύτερο τόμο το κεφ. ι του 77ε-ρί φύσιος άνθρωπου.

3. Την ιατρική αυτή διδασκαλία των γιατρών της σχολής της Κω ο αναγνώστης τη γνωρίζει ήδη από έργα όπως τα Περί αέρων υδάτων τόπων (1ος τόμος της έκδοσης μας) και Έπιδημίαι

(2ος τόμος της έκδοσης μας). 4· Πρόκειται για μια διδασκαλία ευρύτερα διαδεδομένη στην

αρχαιότητα (βλ. π.χ. Αριστοτέλη Περί φυχήςΒ 4}-5 . 0 Σιμπλίκιος (6ος αι. μ. Χ.) στο υπόμνημα του στα Φυσι

κά του Αριστοτέλη (έκδ. Ή . ϋΜδ, Οοπιπιεπΐαώ. ίη Απδΐοΐο^πι ΟιταεοΕ, Βερολίνο ιδδ2, σ. 163, 2θ) μας διέσωσε την ακόλουθη φράση του Αναξαγόρα: τό δέ γίνεσθαι και άπόλλυσθαι ούκ ορθώς

νομίζουσιν οί Έλληνες- ουδέν γάρ χρήμα γίνεται ουδέ άπόλλυ-

ται, αλλ 3άπό έόντων χρημάτων συμμίσγεταί τε και διακρίνεται,

και ούτως άν ορθώς καλοΐεν τό τε γίνεσθαι συμμίσγεσθαι και τό

άπόλλυσθαι διακρίνεσθαι: η ομοιότητα με το χωρίο μας από το Περί διαίτης είναι, βέβαια, προφανής.

6. Συχνά στην αρχαία Ελλάδα το όνομα του θεού του Κάτω Κόσμου «ετυμολογήθηκε» από το στερητικό α- και το θέμα ιδ-

492


του (αορίστου του) ρήματος ορώ (= «ο μη ορατός») -και, φυσικά, από κει και πέρα έγιναν διάφορα λογοπαίγνια.

7· Ο λόγος είναι, φυσικά, για την «περίοδο», την έμμηνη ρύση των γυναικών.

8. Ο αναγνώστης θα πρόσεξε ήδη (θα το προσέξει και στη συνέχεια) πόσο συχνά χρησιμοποιείται στο κείμενο αυτό η λέξη πόνος. Αν εξαιρέσουμε τις περιπτώσεις που η αρχαία ελληνική αυτή λέξη σήμαινε ό,τι ακριβώς και στον δικό μας, τον σημερινό μας νεοελληνικό λόγο, στις υπόλοιπες περιπτώσεις με τη λέξη τους αυτή οι αρχαίοι Έλληνες δήλωναν αυτό που εμείς σήμερα λέμε «σωματική κούραση», «σωματική άσκηση». Στη δεύτερη αυτή περίπτωση ο συγγραφέας μας έκανε σαφή διάκριση ανάμεσα στην κούραση, αφενός, που συνεπάγεται για το σώμα η κάθε επιμέρους φυσιολογική λειτουργία του (π.χ. η όραση, η ακοή, η κίνηση γενικά ή η κίνηση επιμέρους μελών του, κλπ.) και στην κούραση, αφετέρου, που το άτομο επιβάλλει στο σώμα του (π.χ. γυμναστικές ασκήσεις): για την πρώτη περίπτωση χρησιμοποιούσε την έκφραση κατά φύσιν πόνος, ενώ για τη δεύτερη την έκφραση βίαιος πόνος. Αυτό, βέβαια, δεν σημαίνει ότι στα επιμέρους χωρία γίνεται πάντοτε η σαφής αυτή διάκριση* πολύ συχνά ο λόγος είναι απλώς πολύ γενικός -κάτι που οδηγεί, φυσικά, σε μεταφραστικές δυσκολίες.

9· Για την κατανόηση του σημαντικότατου αυτού (ιδίως στην κατοπινότερη, στην αριστοτελική π.χ., «βιολογία«) όρου χρησιμότατο παραμένει πάντοτε το άρθρο του ΡΓ. δοΐπίδεη, Τηε νί-ΐύ ηε&ΐ, ΐηε ίηοοΓη ρηειιηια &η<3 Λ ε αείη.ει:, Τ#<?]οητηαΙ ο/ ΗβΙ-Ιβηκ 5ίηάίβ^ 77 (1957) 119 εξ.

ίο . Η γραφή εύαγέα οφείλεται σε διορθωτική επέμβαση των εκδοτών του κειμένου μας στα νεότερα χρόνια: στα χειρόγραφα

493


που μας διέσωσαν το κείμενο έχουμε τη γραφή εύπαγέα /εύπα-γή. Είναι, ωστόσο, φανερό ότι θα ήταν, πράγματι, τελείως αταίριαστη εδώ μια λέξη που είχε τη σημασία «συμπαγής»: «στερεός», «γερός». Με δεύτερο συνθετικό τη λέξη {-«το φως του ήλιου», στον πληθυντικό αριθμό =. «οι ακτίνες του ήλιου») το επίθετο ευαγής (από έναν αρχικό τύπο εύαυγής- πβλ. διαυγής, τηλαυγήςχ.ά. ό) είχε τη σημ.ασία «λαμπρός», «καθαρός», ενώ με δεύτερο συνθετικό τη λέξη άγος(~ «πράξη καθο-σίωσης», «μόλυσμα») το επίθετο είχε τη σημασία «σε καλή σχέση με το θείο», «ευσεβής», «αμόλυντος», «καθαρός»* δύσκολα, πάντως, το επίθετο θα μπορούσε να είχε σχηματισθεί από το θέμα του ρήματος άγω (οπότε θα είχε τη σημασία «ευκίνητος»). Είναι λοιπόν φανερό ότι οι φιλόλογοι που πρότειναν τη διόρθωση σε ευαγέα του τύπου εύπαγέα της παράδοσης είχαν πιο πολύ στο νου τους τη δεύτερη από τις παραπάνω σημασίες, είτε με γενικότερο νόημα είτε με νόημα εξειδικευμένο στα μάτια.

ι ι . Βλ. παραπάνω, κεφ. 2.

12. Βλ. παραπάνω, σχόλ. 3· 13. Βλ. σ. 46 του δεύτερου τόμου της έκδοσης μας. Ι4· Βλ. σχόλ. 3 στο 77^/ αέρων υδάτων τόπων (σ. 174 του

πρώτου τόμου της έκδοσης μας). Γ5- Είναι φανερό ότι με τη βοήθεια αυτών που λέγονται πα

ραπάνω (βλ. σ. 476) πρέπει και εδώ να εννοήσουμε: δύο ή τρεις τον μήνα.

ι6. Το περιεχόμενο της φράσης αυτής εμάς, φυσικά, μας ξαφνιάζει, δεν μου φαίνεται όμως τελικά πειστική η άποψη ότι αυτή θα πρέπει μάλλον να ήταν μια λαϊκή δοξασία. Η συγκεκριμένη άποψη επικαλέσθηκε ως μαρτυρία τον στίχο του βουκολικού

494


ποιητή Βίωνα (IV 13 £. = II 13 Ο.) ούκ ε θέλω φθινόπωρον, έπεί

ν όσο ν ώρια τίκτει: κατά τη γνώμη μου με τη λέξη ώρια — ώ-ραΐα δηλώνεται η εποχή (στη συγκεκριμένη περίπτωση το φθινόπωρο) και όχι τα φρούτα της εποχής.

ιγ. Η αναφορά γίνεται στο κρασί. ι δ . Σ τη σωστή, γενικά, υπόδειξη ότι η διδασκαλία για τη

δραστηριότητα της ψυχής κατά τη διάρκεια του ύπνου έχει ορ-φικο-πυθαγορική προέλευση προστέθηκε η ενδιαφέρουσα παρατήρηση ότι και στη λέξη οίκος εμπεριέχεται, στην πραγματικότητα, ένας παρόμοιος μυστικιστικός απόηχος, όπως δηλώνει π.χ. το πλατωνικό χωρίο βγ ο του Φαίδωνα.

Ι9 · Δεδομένου ότι η φράση μή δι' αυτών άμαρτίην είναι δυνατό να λέγεται ενσχέσει με τα κακά, όχι όμως και ενσχέσει με τα αγαθά, θεωρήθηκε τελικά ύποπτη από τους νεότερους εκδότες.

2Ο. Θυμήσου το «σύν 'Αθήνα και χείρα κίνει».

21. Είναι φανερό ότι ο λόγος δεν είναι εδώ για κάτι που έχει ανάγκη να χαρακτηρισθεί από ηθικής πλευράς, αλλά μόνο από την πλευρά της κανονικότητας του, της φυσιολογικότητάς του.

495

Ιπποκρατησ ιατρική δεοντολογία, νοσολογία τόμος β'

Documents

Transcript of Ιπποκρατησ ιατρική δεοντολογία, νοσολογία τόμος β'