ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ...

ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑΤου Στογιάννη Σπύρου

«Γυναίκες και συνδικάτα: Έμφυλες παρουσίες/απουσίες σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο»

Ρόδος, 2012.

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ

& ΤΟΥ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ

Για να ορίσουμε το αντικείμενο της μελέτης μας θα φωτίσουμε μια προσέγγιση της ιστορίας του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος, ενώ επιχειρείται η σύνδεσή της με τις παρούσες συνθήκες ανάπτυξής του.

Στη συνέχεια τίθενται τα ζητήματα φύλου στα συνδικάτα και μελετάται ο τρόπος που αυτά αντιμετωπίζονται, καθώς και μια αναφορά στη συμβολή του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος στα ζητήματα αυτά.

Επιχειρείται η εστίαση στα σύγχρονα δεδομένα και τις εξελίξεις στην Ελλάδα αναφορικά με τη συμμετοχή των γυναικών στα συνδικάτα, ενώ γίνεται προσπάθεια να φωτιστεί η θέση που καταλαμβάνει το φύλο στη συλλογική διαπραγμάτευση.

Το πρώτο μέρος της διπλωματικής εργασίας κλείνει με την παράθεση των δεδομένων στον ελλαδικό χώρο και των ερευνητικών ερωτημάτων που θα αποτελέσουν το πεδίο διερεύνησης στο δεύτερο μέρος.

Στη συνέχεια, παρουσιάζονται τα ερευνητικά δεδομένα που συλλέχθηκαν από την στατιστική ανάλυση και επεξεργασία των ερωτηματολογίων και των συνεντεύξεων, ενώ γίνεται προσπάθεια να ερμηνευθούν, ώστε να προκύψουν τα απαραίτητα συμπεράσματα.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το συνδικάτο θα λέγαμε πως γίνεται αντιληπτό ως μια μορφή συλλογικής δράσης εργαζομένων για την αντιμετώπιση των προβλημάτων που τους απασχολούν, κατά κύριο λόγο με την ιδιότητά τους ως μισθωτών εργαζομένων και ιδρύεται με σκοπό την αντικατάσταση της ατομικής διαπραγμάτευσης στην αγορά εργασίας από τη συλλογική διαπραγμάτευση, τη διασφάλιση ότι οι αμοιβές και οι συνθήκες εργασίας θα διέπονται από κανόνες που θα εφαρμόζονται με συνέπεια για όλο το συνδικαλισμένο προσωπικό.

Η γέννηση του Συνδικάτου.

Η έννοια της κοινότητας συμφερόντων αποτελεί θα λέγαμε, το κύριο χαρακτηριστικό της συνδικαλιστικής λειτουργίας. Όμως οι δυο λειτουργίες του σωματείου (ως θεσμού και οργάνωσης) έρχονται συχνά σε αντίθεση , καθώς ως «θεσμός» (οφείλει να) επιδιώκει την εδραίωση του μέσα στο εκάστοτε υφιστάμενο κοινωνικό πλαίσιο, θέτοντας κανόνες για την διαιώνιση του, ενώ ως «οργάνωση» έχει στόχο την αλλαγή του κοινωνικού «status quo» προς όφελος των δυνάμεων της Εργασίας

Το σωματείο ως θεσμός και οργάνωση.

Η καθυστέρηση της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων στην Ελλάδα, η συνεπαγόμενη καθυστέρηση του συνδικαλιστικού κινήματος σε συνδυασμό και με τη μη ομαλή, για μια μακροχρόνια περίοδο εξέλιξή του, λόγω του ευρύτερου πολιτικού κλίματος, συνετέλεσαν ώστε η πορεία του να εξελίσσεται διαφορετικά από τα αντίστοιχα κινήματα των χωρών της υπόλοιπης Ευρώπης.

Ο Κουκουλές (1997) αναφέρει χαρακτηριστικά πως «οι οικονομικές και κοινωνικές πιέσεις, οι χαμηλοί μισθοί, τα εξαντλητικά ωράρια, οι κακές συνθήκες εργασίας και διαβίωσης δεν μετατρέπονταν αυτόματα σε κίνημα με οργανώσεις, διάρκεια και σχέδιο. Συνήθως οδηγούσαν στη μοιρολατρία ή στην καλύτερη περίπτωση εκτονώνονταν περιστασιακά με αυθόρμητες εξεγέρσεις».

Το συνδικαλιστικό κίνημα στην Ελλάδα. Τα Συνδικάτα στον Ιδιωτικό και δημόσιο τομέα.

Τα συνδικάτα τα τελευταία χρόνια βρίσκονται σε τροχιά «απονομιμοποίησης», όπως φανερώνουν σχετικές μελέτες και έρευνες, ενώ παράλληλα, μειώνεται η απήχηση τους ανάμεσα στους εργαζόμενους/ες αλλά και στη κοινή γνώμη. Αυτό μεταφράζεται σε χαμηλή συνδικαλιστική πυκνότητα, μικρή συμμετοχή στα καλέσματά τους και σε ένα κλίμα δυσπιστίας για τον τρόπο λειτουργίας, καθώς και για την ηγεσία και τους στόχους που τίθενται.

Οι εξελίξεις σήμερα. Γραφειοκρατία στα συνδικάτα και η σύνδεσή της με τις εργασιακές σχέσεις.

Ο αποκλεισμός των γυναικών από το ευρύτερο πολιτικό πεδίο δεν στηρίχθηκε σε επιχειρήματα που σηματοδοτούσαν έναν κοινωνικό καταμερισμό κατά φύλο, αλλά αντίθετα στηρίχθηκε πρωτίστως σε επιχειρήματα που χρησιμοποίησαν τη «φύση» ως νομιμοποιητικό παράγοντα μιας πολιτικής αντίληψης και πρακτικής (Bock, 1997).

Το νεότερο δίκαιο, παρά τον επίσημα διακηρυγμένο εξισωτικό και ισονομιστικό του μανδύα, διαφοροποιήθηκε ως προς το φύλο και προσαρμόστηκε στη ‘φύση’ του καθενός, ώστε η κοινωνική και πολιτική εξάρτηση των γυναικών ανάχθηκε τελικά σε ‘γυναικείο πεπρωμένο’ (Pateman 1989).

Η εννοιοδότηση του «φύλου» και η σημασία του στον δημόσιο χώρο της άσκησης πολιτικής .

Η συμμετοχή των γυναικών διαχρονικά παραμένει υποτονική, παρόλο που δεν απουσιάζουν εντελώς από τη συλλογική δράση. Όμως σπάνια εκλέγονται και έτσι παρεμβαίνουν αποκλειστικά στη βάση του φύλου τους, μας πληροφορεί η Αρβανιτάκη.

Ασφαλώς ,η όποια αναφορά στη γυναικεία παρουσία στο εργατικό και συνδικαλιστικό κίνημα, είναι σε συνάρτηση -και έρχεται να συνδεθεί- με τις επικρατούσες κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές συνθήκες της κάθε περιόδου που αναλύουμε.

Έμφυλες παρουσίες/απουσίες από τα σωματεία. Η συμμετοχή των εργαζομένων ανδρών και γυναικών σε αυτά.

Η Bock (1993) υποστηρίζει ότι οι σχέσεις ανάμεσα στην κυριαρχία και την υποταγή, την εξουσία και την απουσία της είναι ιδιαίτερα περίπλοκες και δίνει έμφαση στο γεγονός πως «ο δημόσιος ‘κόσμος’ θεμελιώνεται ουσιαστικά πάνω στον οικιακό ‘χώρο’. Οι άντρες εργαζόμενοι, οι άντρες πολιτικοί ασκούν το έργο τους αποκλειστικά και μόνο επειδή γεννιούνται, ανατρέφονται και συγυρίζονται χάρη στην εργασία των γυναικών».

Η Delphy (2004) παρατηρεί εξάλλου πως παρά τα πρωτόγνωρα δικαιώματα που απέκτησαν οι γυναίκες του δυτικού κόσμου τα τελευταία χρόνια, δεν έχουν καταφέρει να εδραιωθούν στο σύνολο της κοινωνίας. Χωλαίνει ακόμα και η τυπική εφαρμογή τους, ενώ οι ‘ανδρικές επιθέσεις’ και η ‘ιδεολογική αντίδραση’ στην ισότητα αποτελεί γενικό φαινόμενο.

Το Φεμινιστικό Κίνημα και η συμβολή του: Αιτήματα , ιεραρχία και δομή του Κινήματος.

Η κοινωνική ιδιότητα του πολίτη αναπτύχθηκε με βάση το υπάρχον σύστημα σχέσεων εξουσίας ανάμεσα στα φύλα και βασίστηκε σε ένα συγκεκριμένο καταμερισμό της εργασίας, με τρόπο που απέκλεισε τις γυναίκες από την ίδια πρόσβαση σε κοινωνικά δικαιώματα που απολάμβαναν οι άνδρες». Κλειδί για την πρόσβαση σε κοινωνικά δικαιώματα έγινε φυσικά η συμμετοχή στην αγορά εργασίας.

Με εξαίρεση το ενδιαφέρον (σε μια φιλελεύθερης προέλευσης, κατεύθυνση της ισότητας των φύλων) που επεδείκνυαν οι πολιτικές ισότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης για τα ζητήματα φύλου στα συνδικάτα, η Γ.Σ.Ε.Ε. και η Α.Δ.Ε.Δ.Υ. ως οι κύριοι συνδικαλιστικοί πυλώνες της Ελλάδας, έχουν πράξει πολύ λίγα προς την διευκόλυνση της ένταξης και της συμμετοχής των γυναικών στα συνδικάτα και τα όργανα λήψης αποφάσεων.

Ζητήματα φύλου στα συνδικάτα.

Ο κρατικός φεμινισμός υποστηρίζεται πως πνίγει το λόγο των γυναικών και εμφανίζει το κίνημα ως παρωχημένο .Σύμφωνα με την Παπαγεωργίου (2004), «καλλιέργησε την εσφαλμένη αντίληψη ότι όλα τα προβλήματα των γυναικών είτε κοινωνικά είτε πολιτικά είτε οικονομικά μπορούν να λυθούν μέσω της παρέμβασης του κρατικού μηχανισμού».

Πέραν όμως της νομοθετικής πρακτικής που λαμβάνει χώρα εντός της χώρας και που αποτελεί συχνά διακύβευμα η εφαρμογή της, η Ελλάδα οφείλει να εναρμονίζεται με τις υπογραφείσες υπερεθνικές συνθήκες και κοινοτικές οδηγίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έτσι, από τη «ζύμωση» της με την Ε.Ε. προωθήθηκε και εφαρμόστηκε η πολιτική της ένταξης του φύλου στις δημόσιες πολιτικές (“gender mainstreaming”).

Οι «επίσημες» (κρατικές, κοινοτικές) πολιτικές προώθησης της «ισότιμης» συμμετοχής στα σωματεία σε έναν ανδροκρατούμενο κόσμο.

Αναμφισβήτητα η δομή των συνδικάτων, τα όργανα λήψης αποφάσεων και οι κυρίαρχες αντιλήψεις έχουν γένος αρσενικό.

Στη μελέτη που εκπόνησε η I.C.F.T.U. σε συνεργασία με το Διεθνές Γραφείο Εργασίας (ILO) το έτος 2000, αναφέρεται πως, σε σύνολο 125 εκατομμυρίων συνδικαλισμένων εργαζομένων, οι γυναίκες αποτελούν 25 εκατομμύρια, περίπου το 35% των µελών του παγκόσμιου συνδικαλιστικού κινήµατος. Παρόλα αυτά αντιπροσωπεύονται στα σώµατα λήψης αποφάσεων με μόλις 1% περίπου.

Παρατηρούμε λοιπόν πως η διάκριση κατά των γυναικών που τις κάνει αόρατες στα σώµατα λήψης αποφάσεων των συνδικαλιστικών οργανώσεων παραμένει ισχυρή (Jasna,2002).

Τα συνδικάτα θέλουν τις γυναίκες;

Εντυπωσιακό αλλά συνάμα ενδεικτικό στοιχείο της αντίληψης των Γ.Σ.Ε.Ε. και Α.Δ.Ε.Δ.Υ., είναι το γεγονός της έλλειψης στοιχείων που αφορούν στον κατά φύλο προσδιορισμό του συνδικαλιστικά ενεργού πληθυσμού.

Αντίστοιχα, εξαιρετικά χαμηλή είναι και η παρουσία γυναικών στη Συνομοσπονδία, στη διοίκηση της οποίας συμμετέχουν μόλις 4 γυναίκες σε 45μελές σχήμα , ενώ καμία εξ αυτών δεν έχει θέση αυξημένης ευθύνης.

Στην καταγραφείσα έρευνα της Αρβανιτάκη (2001), στα 2069 μέλη των διοικήσεων, ομοσπονδιών και εργατικών κέντρων υπάρχουν μόνο 135 γυναίκες (6,5%), ενώ σε 59 εργατικά κέντρα δεν υπάρχει καμία γυναίκα στη διοίκηση. Στις 44 διοικήσεις ομοσπονδιών δεν υπάρχει καμία γυναίκα, ενώ σε 30 εργατικά κέντρα -τα μεγαλύτερα- υπάρχουν 46 γυναίκες.

Ποιες εξελίξεις υπάρχουν πλέον; Tα ερευνητικά δεδομένα στον Ελλαδικό χώρο.

Το επίπεδο στο οποίο συναντάται η συλλογική διαπραγμάτευση της ισότητας είναι το κλαδικό και όχι το επιχειρησιακό, από το οποίο απουσιάζει παντελώς η κουλτούρα της ισότητας.

Οι μισθολογικές διακρίσεις λόγω φύλου, εκτός από τους διαρθρωτικούς και πολιτιστικούς παράγοντες, οφείλονται συχνά, στη διακοπή της απασχόλησης λόγω οικογενειακών υποχρεώσεων, στην ηλικία επανένταξης στην εργασία ή στην έλλειψη επαρκούς εκπαίδευσης ή επαγγελματικής κατάρτισης. Πρόκειται για παράγοντες που δε λαμβάνονται υπόψη στα νομοθετικά κείμενα.

Αυτό, σε συνάρτηση με το γεγονός ότι τόσο η πρόσβαση σε ορισμένα επαγγέλματα, όσο και η κατάληψη διευθυντικών θέσεων και θέσεων ευθύνης δεν είναι εύκολη για τις γυναίκες, αποδεικνύει ότι η νομοθετική αναγνώριση της ισότητας των δικαιωμάτων δε συνοδεύεται και από κατοχύρωση της ισότητας των ευκαιριών στην πράξη.

Οι νεώτερες εξελίξεις μετά την εφαρμογή του Μνημονίου ΙΙ, καθιστούν την ατομική σύμβαση ως το βασικό και αποκλειστικό παράγοντα διαμόρφωσης των όρων εργασίας.

Το φύλο στη συλλογική διαπραγμάτευση.

Ανατρέχοντας στα ποιοτικά δεδομένα των προαναφερθεισών ερευνών διαπιστώνουμε πως όσες φορές οι συνδικαλιστικές οργανώσεις έθεσαν στόχο ή υιοθέτησαν την ποσόστωση κατάφεραν να αυξήσουν τα ποσοστά των γυναικών. Αυτό έγινε κατορθωτό µε καταστατικές αλλαγές.

Πιο συγκεκριμένα, έγιναν ενέργειες για τροποποίηση των καταστατικών με στόχο την υιοθέτηση µέτρων ποσόστωσης, αναλογίας και εκ των προτέρων εξασφαλισμένων θέσεων για γυναίκες ,καθώς επίσης την πρόβλεψη της ποσόστωση για γυναίκες διαπραγματεύτριες στις Συλλογικές Συµβάσεις, την υιοθέτηση πλάνου ισότητας και ποσόστωσης για γυναίκες στο ανώτατο συμβούλιο, έτσι ώστε τα σώµατα λήψης αποφάσεων που δεν καταφέρνουν να έχουν αναλογία γυναικών, να ωθούνται να υιοθετήσουν διορθωτικούς μηχανισμούς για να φτάσουν στο στόχο.

Προτάσεις καλών πρακτικών για την ισότιμη συμμετοχή στα συνδικάτα-Συμπεράσματα.

Θα επιχειρήσουμε να διερευνήσουμε το πώς βιώνουν οι γυναίκες συνδικαλίστριες (αλλά και τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζουν οι άνδρες συνάδελφοί τους) τη συμμετοχή τους στα συνδικάτα, ως μέλη αλλά και όταν καταλαμβάνουν θέσεις ευθύνης. Επίσης, μας ενδιαφέρει να διερευνήσουμε :

Ποιους αφορούν τα συνδικάτα, αν διαφέρουν οι λόγοι που αποτρέπουν άνδρες και γυναίκες, να εντοπίσουμε τυχόν διακρίσεις, να αναζητήσουμε τα μέτρα που λαμβάνουν τα σωματεία προς την εξάλειψη των διακρίσεων, τα ποσοστά συμμετοχής στα κέντρα λήψης αποφάσεων στα σωματεία των ερωτηθέντων και τις προτάσεις τους ως καλές πρακτικές.

Χρειάζεται να εστιάσουμε : Στους λόγους που επιτρέπουν ή αποτρέπουν τη συμμετοχή των γυναικών

στα συνδικάτα. Στα εμπόδια που τίθενται ως προς την ισότιμη συμμετοχή τους σε αυτά.

Στο πως αντιμετωπίζουν τη συμμετοχή τους στα συνδικάτα και αν αναγνωρίζουν ως «πρόβλημα» την περιορισμένη γυναικεία συμμετοχή σε αυτά, αλλά και με ποιο τρόπο το αντιμετωπίζουν τα δυο φύλα.

Στη βιωμένη εμπειρία του ξεπεράσματος των δυσχερειών από γυναίκες που βρίσκονται σε θέσεις ευθύνης στο συνδικαλιστικό κίνημα , αλλά και στην αντίληψη των αντίστοιχων ,εκλεγμένων, ανδρών συναδέλφων τους.

Ερευνητικά ερωτήματα.

Η συνδυαστική και συμπληρωματική χρήση ποσοτικών και ποιοτικών μεθόδων αποτελεί την πλέον αποτελεσματική μεθοδολογική προσέγγιση για μια ολοκληρωμένη περιγραφή και εξήγηση των διαστάσεων της κοινωνικής πραγματικότητας. Με αυτό το σκεπτικό έγινε η επιλογή της χρήσης τόσο ποιοτικών όσο και ποσοτικών μεθόδων καθώς αποτελεί μια σύγχρονη προσέγγιση, πολυδιάστατη που δίνει αποτελέσματα τα οποία απαντούν στα ερευνητικά δεδομένα και ανάγκες της παρούσας διπλωματικής εργασίας.

Η μεθοδολογία της έρευνας.

Στην έρευνα συμμετείχαν 83 ερωτώμενοι/ες. Η συμμετοχή των γυναικών υπερτερούσε εκείνης των ανδρών ερωτηθέντων καθώς το ερωτηματολόγιο συμπλήρωσαν 44 γυναίκες και 39 άνδρες, όλα μέλη συνδικαλιστικών οργανώσεων.

Οι συμμετέχοντες/ουσες καταλάμβαναν όλο το φάσμα του ενεργού εργασιακά πληθυσμού, με μεγαλύτερη συμμετοχή στις ηλικίες 35-44 (το 39,8% του δείγματος). Πιο αναλυτικά, το 30,1% του δείγματος άνηκε στην ηλικιακή ομάδα 25-34 ετών, ενώ το ίδιο ποσοστό συμμετεχόντων (30,1%) προερχόταν από τις ηλικίες 45-54 ετών.

Όσον αφορά στην οικογενειακή τους κατάσταση, οι ερωτώμενοι είναι στην πλειοψηφία τους έγγαμοι (51,8%) ,ενώ άγαμοι δηλώνουν σε ποσοστό 34,9% και διαζευγμένοι το 13,3%.

Η πλειοψηφία είναι απόφοιτοι τριτοβάθμιας εκπαίδευσης (44,6%). Παρατηρείται πως το εκπαιδευτικό επίπεδο είναι αρκετά υψηλό, κάτι που θα πρέπει να ληφθεί υπόψη στις απαντήσεις των ερωτηθέντων. Μάλιστα, το 44,6% των ερωτηθέντων δηλώνει πως κατέχει μεταπτυχιακό ή διδακτορικό τίτλο. Απόφοιτοι δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης δηλώνει το 9,6%, ενώ το 1,2% είναι απόφοιτοι υποχρεωτικής εκπαίδευσης.

Το Δείγμα (Συμμετέχοντες/ουσες)

Για την άντληση πληροφοριών, στάσεων και αντιλήψεων των ερωτηθέντων, και με το σκεπτικό της όσο το δυνατόν καλύτερης λήψης των απαιτούμενων πληροφοριών και με στόχο να απαντηθούν τα ερευνητικά ερωτήματά μας, κατασκευάστηκε ερωτηματολόγιο που ερευνούσε τα ζητήματα όπως αυτά τέθηκαν στην αρχή της εργασίας μας.

Τα Εργαλεία της έρευνας.

Στην διενεργηθείσα ερεύνα με ερωτηματολόγιο πήραν μέρος εθελούσια, ανώνυμα και εμπιστευτικά 83 συμμετέχοντες/ουσες. Το ερωτηματολόγιο ήταν αναρτημένο στην παρακάτω διεύθυνση : http://everytech.gr/fulo/ , από όπου μπορούσαν οι ενδιαφερόμενοι/ες να συμπληρώσουν και να το αποστείλουν διαδικτυακά.

Η διάδοση του επετεύχθη κάνοντας χρήση του διαδικτύου και των δυνατοτήτων του στη διάχυση της πληροφορίας. Συγκεκριμένα, αναρτήθηκε σε σελίδες κοινωνικής δικτύωσης, σε blogs και μοιράστηκε μέσω ηλεκτρονικού ταχυδρομείου σε μέλη συνδικαλιστικών οργανώσεων.

Η Διαδικασία

Οι ερωτώμενοι/ες απαντούν στο ερώτημα ποιους αφορούν οι δράσεις του Σωματείου τους σε ποσοστό 85,5% «εξίσου και τα δύο φύλα», με τις γυναίκες να θεωρούν πως οι άνδρες-μέλη είναι πιο ευνοημένοι σε ποσοστό 13,6% έναντι 10,6% των ανδρών που πιστεύουν το ίδιο.

Εστιάζοντας στις απαντήσεις περί αποθάρρυνσης συμμετοχής στα συνδικάτα, οι μισοί από όσους/ες απάντησαν, επέλεξαν την έλλειψη διαθέσιμου χρόνου , ενώ ένα μεγάλο ποσοστό (40%) επέλεξε την ιδεολογική απόσταση από το σωματείο. Το 5,6% αναφέρει ως λόγο αποτροπής, τον εργοδοτικό εκφοβισμό. Αν λάβουμε υπόψη τις απαντήσεις ανά φύλο παρατηρούμε πως δεν υπάρχουν μεγάλες διαφορές.

Η μεγάλη πλειοψηφία των ερωτηθέντων απαντά αρνητικά στο ερώτημα «αν υφίστανται διακρίσεις στο σωματείο σας εξαιτίας του φύλου»

Αποτελέσματα.

Στο ερώτημα αν τα ζητήματα του φύλου χρειάζεται να αποτελούν πεδίο παρέμβασης των συνδικάτων, το 89,1% απαντά θετικά ( «Συμφωνώ απόλυτα»/«Συμφωνώ») με το 7,2% να διαφωνεί.

Στο ερώτημα αν θεωρούν πως το σωματείο λαμβάνει ικανοποιητική δράση προς την υπεράσπιση των ζητημάτων του φύλου μέσα στον εργασιακό χώρο (σεξισμός, άνιση αμοιβή), το 35,9% απαντά καταφατικά ( 37,8% των ανδρών και 34% των γυναικών), ενώ ενδιαφέρον παρουσιάζει πως οι άνδρες θεωρούν πως το σωματείο δεν λαμβάνει δράσεις τέτοιου είδους σε ποσοστό 40,5% έναντι 26,8% των γυναικών.

Όταν φτάνουν να ερωτηθούν αν το σωματείο τους έχει ως πρόεδρο , γυναίκα , το 73,5% απαντά αρνητικά. Στην περίπτωση του/της γραμματέα σωματείου, το 28% απαντά καταφατικά, ενώ ως μέλος το ποσοστό συμμετοχής γυναικών-μελών ανεβαίνει σε 80,7%.

Αποτελέσματα (2).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η απάντηση στο ερώτημα που τέθηκε και αφορούσε το «αν η πιθανή μη αντιπροσώπευση γυναικών στο Δ.Σ. συνεπάγεται έλλειμμα δημοκρατίας». Παρατηρούμε πως μόλις το 37,4% απαντά θετικά.

Ακολούθως στο ερώτημα αν «οι γυναίκες αντιμετωπίζουν περισσότερα εμπόδια αναφορικά με τη συμμετοχή στους στο σωματείο», το 66,3% θεωρεί πως αυτό συμβαίνει. Εξειδικεύοντας στο φύλο, οι γυναίκες απαντούν καταφατικά σε μεγαλύτερο ποσοστό (72,7% έναντι 59% των ανδρών αντίστοιχα).


Η αδυναμία διαθεσιμότητας εξαιτίας οικογενειακών υποχρεώσεων επιλέγεται ως η πιο σημαντική από τους λόγους αποτροπής των γυναικών από τα κέντρα λήψης αποφάσεων του Σωματείου (86,7%). Η ανδρική κυριαρχία στα σωματεία επιλέγεται από το 36,7%. Σημαντικά ποσοστά λαμβάνει και η απάντηση περί αποθάρρυνσης ή εχθρικής αντίδρασης των οικογενειών ή των συζύγων τους.

Επίσης η μη ευαισθητοποίηση του σωματείου στις ανάγκες/αιτήματα των γυναικών καταλαμβάνει το 15% όσον απάντησαν. Παρατηρούμε πως οι γυναίκες απαντούν με μεγαλύτερη συχνότητα από αυτή των ανδρών.


Στο ερώτημα αν το σωματείο λαμβάνει μέριμνα αναφορικά με την διευκόλυνση των γυναικών στα σώματα λήψης αποφάσεων του σωματείου τους , το 54,2% απαντά αρνητικά, ενώ το 15,7% θεωρεί πως το πράττει. Τέλος ένα αρκετά μεγάλο ποσοστό της τάξης το 30,1% δεν γνωρίζει αν λαμβάνεται κάποιου είδους μέριμνα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει πως οι άνδρες απαντούν πιο συχνά θετικά (17,9%) ενώ οι γυναίκες αντίστοιχα 13,6%.


Στο ερώτημα τι είδους μέτρα λαμβάνουν τα σωματεία για να διευκολυνθούν οι γυναίκες να λάβουν μέρος στο Δ.Σ. οι απαντήσεις εστιάζουν στην ποσόστωση (25%), την ισόρροπη συμμετοχή ανδρών και γυναικών στα ψηφοδέλτια (25%), τις εκ των προτέρων κρατημένες θέσεις για γυναίκες υποψήφιες πριν την εκλογική διαδικασία (20%), την ενημέρωση (30%) και εκπαίδευση στελεχών αναφορικά με την ισότητα των φύλων (35%) και την διεξαγωγή μελετών (10%).

Να σημειωθεί ότι οι απαντήσεις δόθηκαν από το 25% περίπου επί του συνόλου των ερωτηθέντων (20 συμμετέχουσες/οντες, 10 γυναίκες και 10 άνδρες). Κάτι που σημαίνει πως στα σωματεία τους λαμβάνει χώρα τέτοιου είδους μέριμνα.

Όταν ρωτώνται αν χρειάζονται ειδικά μέτρα/δράσεις προσέλκυσης γυναικών στα σωματεία, το 42,2% απαντά θετικά (41% των ανδρών και 43,2% των γυναικών), ενώ το 43,4% απαντά αρνητικά (46,2% των ανδρών και 40,9% των γυναικών).


Τα μέλη συνδικαλιστικών οργανώσεων επικεντρώνουν τις προτάσεις τους κυρίως στην ενημέρωση, την κινητοποίηση, την αυτοοργάνωση και την δραστηριοποίηση των συλλογικοτήτων προς το σκοπό αυτό. Επίσης προτείνονται μέτρα για την διευκόλυνση των γυναικών ώστε να ενταχθούν στα σωματεία και τους χώρους δουλειάς. Τίθενται συνοπτικά, οι απαντήσεις που δόθηκαν:

Μέριμνα για την ενθάρρυνση και διευκόλυνση των γυναικών στη συμμετοχή τους στις δράσεις του σωματείου, αντιπροσώπευση των γυναικών στα Δ.Σ. των Σωματείων. Τομείς δραστηριότητας με ζητήματα ανάδειξης των προβλημάτων των γυναικών.

Ποσόστωση στα ψηφοδέλτια των εκλογών. Ενεργοποίηση - κινητοποίηση για συμμετοχή στα κοινά , ανάδειξη γυναικείων ζητημάτων. Καλύτερη ενημέρωση σε θέματα που άπτονται των εργασιακών τους δικαιωμάτων.

Προτάσεις/μέτρα για προσέλκυση των γυναικών στα σωματεία.

Εστιάζοντας στην ενεργό ή μη συμμετοχή στα σωματεία, δεν παρατηρείται μεγάλη διαφορά στα ποσοστά συμμετοχής ανδρών και γυναικών όσον αφορά στην ένταξη τους. Οι άνδρες φαίνεται να συμμετέχουν με ελαφρά αυξημένα ποσοστά στα σωματεία τους (74,4% έναντι 68,2% των γυναικών).

Παρόλα αυτά όταν καλούνται να αναφέρουν αν το σωματείο τους έχει σε θέση εξουσίας, γυναίκα, η ψαλίδα ανοίγει σημαντικά υπέρ των ανδρών. Επίσης διαπιστώνεται πως οι γυναίκες αντιμετωπίζουν περισσότερα εμπόδια αναφορικά με τη συμμετοχή στους στο σωματείο», στο ερώτημα αυτό το 66,3% των ερωτηθέντων απαντά καταφατικά.

Παρατηρείται επίσης πως οι γυναίκες που συμμετέχουν ενεργά στα σωματεία τους και στα Δ.Σ. αυτών, δεν έχουν αυξημένες οικογενειακές υποχρεώσεις όπως πχ. την ύπαρξη παιδιών κάτι που έρχεται σε ακολουθία και με τα ερευνητικά δεδομένα παλαιότερων ερευνών (Forrester,2001). Οι άνδρες συμμετέχοντες είναι συνδικαλιστικά ενεργοί και δεν επηρεάζονται από την ύπαρξη ή μη οικογένειας και υποχρεώσεων που απορρέουν από αυτή.

Συμπεράσματα.

Σύμφωνα με τα ευρήματα μας, οι διαφορές των μέσων όρων δεν είναι στατιστικά σημαντικές, τέτοιες που να παίζουν ρόλο στην διαμόρφωση αποτρεπτικής στάσης συμμετοχής στο σωματείο. Πιο συγκεκριμένα έχουμε:

t (79,312)= 0,430, n.s.

Στην διερεύνηση αν οι γυναίκες αντιμετωπίζουν περισσότερα εμπόδια αναφορικά με τη συμμετοχή στο σωματείο, η διαφορά των μ.ο. ανάμεσα στις απαντήσεις των δυο φύλων δεν είναι στατιστικώς σημαντική. Πιο συγκεκριμένα:

t(74,803)= 1,342, n.s.

Συμπεράσματα (2).

Εντυπωσιακό είναι το γεγονός πως μόλις ένας στους τρεις συμφωνούν πως είναι έλλειμμα δημοκρατίας η απουσία γυναικών από τα συνδικάτα. Στατιστικά σημαντική διαφορά υπάρχει ανάμεσα στα δυο φύλα, με τις γυναίκες να απαντούν συχνότερα καταφατικά. Πιο συγκεκριμένα

t(77,46)=1,79, p=0,077.


Εξειδικεύοντας στους λόγους της αποτροπής συμμετοχής στην διοίκηση, επιβεβαιώνεται η υπόθεση πως λόγοι έλλειψης διαθεσιμότητας κρατάνε μακριά τις γυναίκες από τα συνδικάτα και σχετίζονται και με αποθάρρυνση από την οικογένεια ή τους συζύγους αλλά και με τους άνισους όρους που μπαίνουν στον εργασιακό στίβο (μερική απασχόληση).

Η αδυναμία διαθεσιμότητας εξαιτίας οικογενειακών υποχρεώσεων επιλέγεται ως η πιο σημαντική από τους λόγους αποτροπής των γυναικών από τα κέντρα λήψης αποφάσεων του Σωματείου (86,7%). Η ανδρική κυριαρχία στα σωματεία επιλέγεται ως απάντηση από 1 στις/στους 3 ερωτώμενες/ους.


Παρόλα αυτά μόλις οι μισές/οι απαντούν πως το σωματείο λαμβάνει μέτρα αποτρεπτικά αυτής της κατάστασης, κάτι που δικαιολογεί τα μειωμένα ποσοστά συμμετοχής και μικρής ανάκαμψης όσον αφορά την παρουσία των γυναικών στα Δ.Σ. των σωματείων τους.

Όσα σωματεία είναι ευαισθητοποιημένα, φαίνεται να παίρνουν μέτρα που κινούνται περισσότερο στην λογική της ποσόστωσης και της εκ των προτέρων κράτησης θέσεων για γυναίκες/μέλη.

Η υπόθεση που κάναμε αναφορικά με το ότι οι γυναίκες θα ήταν πιο δεκτικές στη λήψη μέτρων δεν επαληθεύεται εδώ. Δεν φαίνεται να υπάρχουν στατιστικά σημαντικές διαφορές στις απαντήσεις ανάμεσα στα δυο φύλα, στην διαμόρφωση διαφορετικής στάσης για τη λήψη ειδικών μέτρων δράσεων για την προσέλκυση γυναικών στα σωματεία. Πιο συγκεκριμένα έχουμε:

t (80,664)= 0,060, n.s.


Η ποιοτική έρευνα στοχεύει να εστιάσει στη βιωμένη εμπειρία των γυναικών και των ανδρών που βρίσκονται σε θέσεις ευθύνης και διοίκησης μέσα στα συνδικάτα τους, στα προβλήματα και εμπόδια που συνάντησαν οι γυναίκες στην πορεία τους αυτή, αλλά και αν αναγνωρίζουν ή/ και αντιμετωπίζουν παρόμοια εμπόδια οι άνδρες συνάδελφοί τους, φιλοδοξώντας να συνθέσει μια όσο το δυνατόν συνολική εικόνα για την παρουσία των γυναικών στα συνδικάτα.

Συγκεκριμένα θα διερευνηθούν οι λόγοι που τις ώθησαν να ασχοληθούν ενεργά με το συνδικαλισμό, τα εμπόδια που συνάντησαν και συναντούν στο χώρο αυτό καθώς και τον τρόπο με τον οποίο υπερκέρασαν τις δυσκολίες που τέθηκαν κατά τη διαδρομή τους.

Θα αναφερθούμε στις ευκαιρίες που δίνονται ή μη στις γυναίκες συγκριτικά με τους άντρες όσον αφορά στην ενεργό συμμετοχή στη δημόσια ζωή.

Τα ερευνητικά δεδομένα της ποιοτικής ανάλυσης.

Ποιοι λόγοι ώθησαν τις γυναίκες να ασχοληθούν ενεργά και δραστήρια μέσα στα συνδικάτα και ποια εμπόδια συνάντησαν και συναντούν στην πορεία τους αυτή.

Ποιες στάσεις και προκαταλήψεις θεωρούν ότι επικρατούν ως προς τα θέματα ισότητας των φύλων μέσα στα συνδικάτα.

Ποιες ευκαιρίες πιστεύουν ότι δίνονται στις γυναίκες συγκριτικά με τους άντρες μέσα στα συνδικάτα.

Ποια η άποψη τους για την εφαρμογή/ή μη των νομοθεσιών που αφορούν την ισότητα των φύλων μέσα στα συνδικαλιστικά όργανα και για την αποτελεσματικότητα των υφιστάμενων μηχανισμών παρακολούθησης και προώθησης των θεμάτων ισότητας των φύλων .

Ποιες προοπτικές βλέπουν για βελτίωση της κατάστασης και τι εισηγούνται.

Ερευνητικά ερωτήματα:

Η επιλογή των συμμετεχόντων/ουσών έγινε με τέτοιο τρόπο ώστε να αντιπροσωπευθούν οι συνδικαλιστικές ηγεσίες όσων απάντησαν στο ερωτηματολόγιο κατά την διάρκεια της ποσοτικής έρευνας, αλλά και σημαντικοί -σε απήχηση- συνδικαλιστικοί φορείς όπου πρωταγωνιστούν γυναίκες.

Καταβλήθηκε προσπάθεια να συμπεριληφθούν γυναίκες της σημερινής αλλά και της προηγούμενης γενιάς, για να γίνει κατορθωτή μια σύγκριση της προόδου και των εμποδίων που συνάντησαν και συναντούν οι γυναίκες αυτές στη διαδρομή τους .

Επιλογή δείγματος.

Γυναίκες και άνδρες στην ηγεσία συνδικαλιστικών οργανώσεων, ώστε να καθοριστούν οι λόγοι που τις/τους ώθησαν να ασχοληθούν με τα συνδικάτα, τα εμπόδια που συνάντησαν στην οικογένεια και γενικότερα την αντιμετώπιση που είχαν από τους ιθύνοντες .

Γυναίκες συνδικαλίστριες που ανελίχθηκαν στα ανώτατα όργανα λήψης αποφάσεων, ώστε να καθοριστούν συμπεριφορές, αντιλήψεις και ευαισθησίες στα θέματα ισότητας των φύλων.

Γυναίκες στα συνδικαλιστικά αξιώματα που κατάφεραν να γίνουν αποδεκτές τόσο οι ίδιες όσο και οι θεσμοί των οποίων ηγούνται με επιτυχία.

Το δείγμα συνολικά αποτελείτο από 8 άτομα (5 γυναίκες και 3 άνδρες). Πιο συγκεκριμένα, από δυο γυναίκες ηλικίας 28 και 42 χρόνων αντίστοιχα, τρεις γυναίκες από 52 έως 56 χρονών και τρεις άνδρες 33, 39 και 57 ετών αντίστοιχα. Τέσσερις γυναίκες του δείγματος ήταν παντρεμένες με παιδιά, δυο άγαμες και μια διαζευγμένη με παιδί.

Το δείγμα /χαρακτηριστικά.

Οι συμμετέχουσες/οντες αναφέρουν ως βασικό κίνητρο ένταξης και συμμετοχής την υπεράσπιση των εργασιακών τους δικαιωμάτων.

Κάποιες συμμετέχουσες αναφέρουν και τις επιρροές από την οικογένειά τους, όντας από εργατικές οικογένειες με βιώματα αντίστοιχης συμμετοχής των γονιών τους.

Η συμμετοχή στα σωματεία μοιάζει να απορρέει από τη γενικότερη στάση ζωής που έχουν επιλέξει και την αντίληψη τους αναφορικά με τη σημασία της συλλογικής δράσης.

Στην ερώτηση για το αν μετανιώνουν για κάτι, οι γυναίκες ερωτηθείσες εμφανίζονται πιο αναλυτικές και δίνουν περισσότερο χρόνο στην ερώτηση, μιλάνε εκ βαθέων. Παρατηρείται πως εκφράζονται με επιφύλαξη ως προς τα μέσα που χρησιμοποιήθηκαν και την προσωπική στάση, και όχι για τον αγώνα αυτόν καθεαυτό.

Παρουσίαση των αποτελεσμάτων.

Στο ζήτημα της υιοθέτησης στυλ ηγεσίας (ανδρικού, γυναικείου), υπάρχει μια μερίδα συμμετεχόντων που θεωρεί πως οι πολιτικοκοινωνικοί παράγοντες είναι αυτοί που επηρεάζουν περισσότερο από το φύλο. Εκφράζεται η αντίληψη πως μια αριστερή/ριζοσπαστική πολιτική θα υπερέβαινε τα ζητήματα του φύλου, εμπεριέχοντας και το αίτημα της γυναικείας χειραφέτησης. Άλλοι/ες θεωρούν πως οι γυναίκες στην προσπάθειά τους να ανελιχθούν, αποκτούν «ανδροπρεπή» χαρακτηριστικά.

Παρουσίαση των αποτελεσμάτων (2).

Οι ερωτηθέντες/ίσες δεν θεωρούν πως δίνονται ίσες ευκαιρίες μέσα στα σωματεία. Οι λόγοι πολλοί:

«Ο διαχωρισμός γίνεται σε δυο επίπεδα, υπάρχει μια ελίτ συνδικαλιστική η οποία καμιά φορά δεν θέλει να αφήσει τα κεκτημένα της προνόμια , να τα μοιραστεί με κάποιους άλλους. Την ίδια στιγμή είναι και η αδιαφορία που επιδεικνύουν τα σωματεία, θεωρώντας το δευτερεύον ζήτημα κατά τις συνδικαλιστικές ηγεσίες» .

Αναζητώντας τις αιτίες , παρατηρούμε πως ο διαχωρισμός αυτός έχει αρκετά πίσω τις ρίζες του:

«Η διαδικασία επιλογής λαμβάνει χώρα προτού φτιαχτούν τα ψηφοδέλτια συνήθως στο επίπεδο των προετοιμασιών και ανιχνεύσεων – προτάσεων».

Στην πλειοψηφία τους δεν θεωρούν την ποσόστωση σαν επαρκές , συχνά ούτε καν ως θετικό μέτρο δράσης.


Επίσης τίθεται στη συζήτηση και η θέση που θέλει την ιδεολογική θέση και την πολιτική σκοπιμότητα να είναι τα προαπαιτούμενα προσόντα (ανεξαρτήτως φύλου) ώστε να ανέλθει κανείς στην εξουσία των συνδικάτων. Πολύ ενδιαφέρουσα η θέση της Φράγκου, που αναφέρει χαρακτηριστικά πως:

«Δεν αποτιμάται όσο θα έπρεπε η προσφορά , δεν αξιολογείται θα έλεγα , μένει στο περιθώριο μένει στην άκρη και αυτό είναι ένα στοιχείο που θα παρότρυνε άλλες γυναίκες και θα έδινε αυτοπεποίθηση να συμμετέχουν. Αλλά δεν έχω εισπράξει ως σύνολο την αναγνώριση , το σεβασμό. Δεν μπορείς σήμερα να μετράς την προσφορά μιας γυναίκας και ενός άνδρα το ίδιο γιατί αυτό που έχει προσφέρει η γυναίκα έχει κοστίσει πολύ περισσότερο και παίζει ρόλους που ακόμα και οι προοδευτικές οικογένειες δεν έχουν ξεπεράσει».

Παρουσίαση των αποτελεσμάτων(4).

Αντιλαμβάνονται (οι γυναίκες) ότι η διεκδίκηση δεν γίνεται με ισότιμους όρους, είναι τόσα πολλά αυτά που χρειάζεται να αντιμετωπίσουν οπότε συχνά δεν μπαίνουν στην διεκδίκηση, να επιβαρυνθούν και με κάτι επιπλέον. Δεν πιστεύουν ότι είναι μια μάχη που μπορεί να κερδηθεί στα σίγουρα, οπότε παραιτούνται.

Συμπεραίνουν ότι χρειάζεται πίστη και δύναμη ώστε να συμμετάσχει μια γυναίκα. Αναφέρεται από την Αρβανίτη πως συχνά οι γυναίκες υποτιμούν τις δυνάμεις τους. Η θέση που εκφράζεται γενικότερα είναι ότι οι γυναίκες φέρουν το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης της οικογένειας.

Παρουσίαση των αποτελεσμάτων(5).

Στο ερώτημα που αφορά στη γυναικεία συμμετοχή, έχει ενδιαφέρον πως οι άντρες απαντούν δίνοντας βαρύτητα σε εξωγενή χαρακτηριστικά που λαμβάνουν χώρα πριν την ψηφοφορία, ενώ οι γυναίκες απαντούν εστιάζοντας στην παγιωμένη νοοτροπία ( «είναι πιο δύσπιστοι και πιο αυστηροί με τις γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες υποψήφιους» , «υπάρχει τα τελευταία χρόνια μια τάση να ψηφίσουν γυναίκες, να καλύψει το κοινωνικό ένστικτο, αντιλαμβανόμενοι την υστέρηση της γυναικείας απουσίας, αισθανόμενοι μια ευθύνη για αυτό»).Παρατηρείται μεγάλη διστακτικότητα στις κρίσεις για το μέλλον της γυναικείας συμμετοχής.


Είναι κοινή διαπίστωση όλων όσων απάντησαν πως τα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι γυναίκες ώστε να ανέλθουν στη διοίκηση των συνδικαλιστικών οργανώσεων, είναι περισσότερα, πολυπλοκότερα από τα αντίστοιχα των ανδρών, ενώ συνάμα εφάπτονται και απορρέουν από το κοινωνικό πεδίο και όσα μεταφέρονται μέσα και από την οικογένεια.

Αναφέρεται με ποικίλους τρόπους πως οι γυναίκες δεν βλέπουν τον εαυτό τους μέσα στα σωματεία. Αποτρέπονται δηλαδή από τις διαδικασίες, το ύφος, το κλίμα αλλά και από τα άλλα βάρη που έχουν επωμιστεί.

Συμπεράσματα/συζήτηση.

Εκφράζεται η άποψη πως οι γυναίκες που τελικά φτάνουν στα όργανα των Δ.Σ. ήταν οι πιο αποφασισμένες, οι πιο διεκδικητικές και ισχυρές προσωπικότητες που επιβίωσαν σε έναν ανδροκρατούμενο χώρο, αφού υπερκέρασαν τον όγκο των πολλαπλών εμποδίων που έβρισκαν μπροστά τους.

Χρειάζεται επίπονη δουλειά και αποφασιστικότητα, τονίζουν χαρακτηριστικά οι ίδιες. Παρατηρούμε έτσι ότι η δυναμικότητα των γυναικών είναι και πάλι το χαρακτηριστικό γνώρισμα, η χαρακτηριστικότερη «λέξη-κλειδί» μέσα στις συνεντεύξεις, όσων συμμετέχουν.

Συμπεράσματα/συζήτηση(2).

Όταν κλήθηκαν να απαντήσουν αναφορικά με το αν δείχνουν το ίδιο ενδιαφέρον και τα δυο φύλα να εμπλακούν γενικότερα στη δημόσια ζωή , οι ερωτώμενοι/ες έδωσαν έμφαση στα στερεότυπα και στον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας.

Γίνεται σαφές από τις συνεντεύξεις πως αν δεν αλλάξουν οι κοινωνικές δομές , η ποσόστωση και άλλες συναφείς ρυθμίσεις, αποτελούν νεκρό γράμμα. Τονίζεται πως είναι θέμα αλλαγής κουλτούρας, πολιτικοποίησης, κοινωνικοποίησης, δυνατοτήτων, ώστε να βοηθιέται από το σύντροφο , την οικογένειά της αλλά και από το κράτος-πρόνοιας.

Στις προτάσεις/παρατηρήσεις που κάνουν, υπάρχει ένα ανοιχτό αίτημα να υπάρξει ιδεολογική σύνδεση μεταξύ της θέσης της γυναίκας στο χώρο εργασίας και μέσα στο συνδικάτο. Προβάλλεται η ανάγκη για χειραφέτηση από τις ίδιες τις γυναίκες, κάτι που τα συνδικαλιστικά κινήματα χρειάζεται να αγκαλιάσουν.

Επισημαίνεται η θέση πως, όσο βελτιώνεται η συμμετοχή των γυναικών στην παραγωγική διαδικασία, τόσο θα καλυτερεύει και στα σωματεία. Προτείνεται ενημερωτική και εστιασμένη δουλειά μέσα στα σωματεία όπως το να γίνονται περισσότερες συζητήσεις στη βάση και να εμπλέκονται σταδιακά περισσότερα μέλη με στόχο τη συμμετοχή τους στα αιρετά όργανα.

Συμπεράσματα/συζήτηση (3).

Τα συνδικάτα εν τέλει χρειάζεται να αναλάβουν σημαντικό ρόλο στην πορεία αυτή, σαν ένα βήμα προς την ανθρώπινη αξιοπρέπεια και χειραφέτηση που (οφείλουν να) οραματίζονται.

Δίχως την εκπλήρωση του ρόλου αυτού, τίθεται εν αμφιβόλω και η δική τους ύπαρξη.

Αντί επιλόγου…

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ...

Documents

Transcript of ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ...