ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ

ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΦΥΣΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΥ ΔΜΠΣ

Μεταπτυχιακή διατριβή

Της Κωνσταντίας Λίγδη

Αθλητικές τιμωρίες-μαστίγωση στην Αθήνα των κλασικών χρόνων

Επιβλέπων: Ιωάννης Μουρατίδης, Καθηγητής

Μέλη: Σωτήρης Γιάτσης, Αναπλ. Καθηγητής

Αθανάσιος Αναστασίου, Επ. Καθηγητής

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΠΕΡΙΛΗΨΗ……………………………………………………………………σελ 3

ABSTRACT……………………………………………………………………..” 4

ΑΘΛΗΤΙΚΕΣ ΤΙΜΩΡΙΕΣ-ΜΑΣΤΙΓΩΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ…………………………………………………..” 5 1.1. ΣΚΟΠΟΣ …………………………………………………………………...” 6

2. Ο ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ……………………………..” 7

2.1.Είδη αγώνων……………………………………………………………….......” 7

2.2 Πολιτιστικά στοιχεία των αγώνων……………………………………………” 8

2.3. Αθλητική νομοθεσία στην αρχαιότητα……………………………………….” 9

2.4. Ιδιαιτερότητες στα Ελληνικά αθλήματα……………………………………..” 11

2.5. Η σημασία της άθλησης……………………………………………………...” 13

2.6. Στοιχεία βαρβαρότητας……………………………………………….……..” 16

3. ΑΘΛΗΤΙΚΕΣ ΤΙΜΩΡΙΕΣ………………………………………………….” 17 3.1. Είδη – πολιτισμικό υπόβαθρο………..….…………………………………..” 17

4. ΜΑΣΤΙΓΩΣΗ………………………………………………………………...” 22

4.1. Η μαστίγωση στην εκπαιδευτική διαδικασία………………………………..” 24

4.2. Μαστίγωση και προπόνηση…………………………………………………” 28

4.3. Μαστίγωση και στρατός…………………………………………………….” 28

4.4. Μαστίγωση και αθλητικοί αγώνες………………………………………….” .29

4.5. Ολυμπία……………………………………………………………………..” .31

4.6. Λαμπαδηδρομία στην Αθήνα……………………………………………….” 32

4.7. Η μαστίγωση στις δραματικές και μουσικές γιορτές……………………….” 33

4.8. Μαστίγωση και γυναίκες……………………………………………………” 33

4.9. Μαστίγωση και επίσημοι των αγώνων……………………………………...” 37

4.10. Μαστίγια…………………………………………………………………..” 38

4.11. Η προέλευση και ο σκοπός της μαστίγωσης στο Όμηρο…………………” 39

4.12. Τελετουργική ή εγκόσμια η προέλευση του

μαστιγώματος;…………………………………………………………………..” 40

ΣΥΖΗΤΗΣΗ…………………………………………………………………...” 41

ΣΥΝΟΨΗ ……………………………………………………………………...” 43

Παράρτημα…………………………………………………………………….” 45 Βιβλιογραφία…………..………………………………………………………” 60

3

ΠΕΡΙΛΗΨΗ

Ο ελληνικός λαός μεταχειριζόταν το θεσμό των αγώνων όχι ως σκοπό αλλά

ως μέσο ανάπλασης της ελληνικής φυλής. Οι αθλητικοί αγώνες έδιναν ευκαιρίες στα

άτομα μιας κοινωνίας, της οποίας ιδεώδη αποτελούσαν η φυσική δύναμη και η

ανδρεία, να συμμετάσχουν σε όλα τα επίπεδα των αγώνων, από τις τοπικές γιορτές

μέχρι τους Πανελλήνιους αγώνες. Μέσα από αυτήν την αγωνιστική κοινωνία η

άθληση αναδύθηκε ως η πιο πλατιά διαδεδομένη και υψηλά ανταμειβόμενη έκφραση

συναγωνισμού. Το γεγονός αυτό δεν ήταν τυχαίο, αλλά υπήρξε απόρροια της

κοινωνικής ανάγκης που είχαν οι Ελληνικές πόλεις.

Οι παραβιάσεις των κανονισμών στους αγώνες, οι δωροδοκίες, οι ασεβείς

συμπεριφορές των αθλητών και θεατών, η έπαρση αποτελούσαν σοβαρούς λόγους για

να τιμωρηθεί κάποιος, ανεξάρτητα από την κοινωνική τάξη στην οποία ανήκε και την

ηλικία. Οι τιμωρίες που επιβάλλονταν στους αθλητές, ήταν τα πρόστιμα, η

κατασκευή των αγαλμάτων (Ζάνες) στην Ολυμπία, ο αποκλεισμός από τους αγώνες

και η μαστίγωση. Η διαμαστίγωση του ελεύθερου ατόμου ήταν μέρος του αρχαίου

εκπαιδευτικού συστήματος, του στρατού καθώς επίσης και των αρχαίων αγώνων.

Σχετιζόταν με την λατρεία, με την αποζημίωση και τον εξευμενισμό του θεού για τις

παραβάσεις των αθλητών. Αυτό αιτιολογεί πιθανά την ανοχή των ελεύθερων πολιτών

στην τιμωρία της μαστίγωσης, η οποία αναμφίβολα συνέβαλλε στη διατήρηση του

αθλητικού ιδεώδους και του «ευ αγωνίζεσθαι».

4

Abstract

The Games institution was dealt with by the Greek people not as an end but as

a means of regeneration of the Greek race. The athletic Games gave the opportunity to

individuals in a community, the ideals of which were physical strength and bravery, to

take part in all the levels of the games, from the local festivals to Panhellenic games.

Within this competitive community, athletics was emerged as a wide spread and

highly rewarded expression of competition. This fact was not accidental, but it arose

from the social need the Greek towns had.

The violations of the Games’ regulations, bribery, the impertinent behaviour

of the athletes and spectators, arrogance comprised serious reasons for someone to be

punished, regardless of social class and age. Punishment which was imposed on the

athletes was fine, the making of statues (Zanes) in Olympia, exclusion from the games

and whipping. The whipping of a free individual was part of the ancient educational

system, of the army as well as of the ancient games. It was related to the worship,

compensation and propitiation of God for the athletes’ offences. This is the possible

reason for the free citizens’ tolerance to the punishment of whipping, which

undoubtedly contributed to the preservation of the athletic ideals and fair play.

5

ΑΘΛΗΤΙΚΕΣ ΤΙΜΩΡΙΕΣ-ΜΑΣΤΙΓΩΣΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ ΤΩΝ ΚΛΑΣΙΚΩΝ ΧΡΟΝΩΝ

Η βούληση του «συναγωνίζεσθαι» είναι ένα βασικό ανθρώπινο ένστικτο,

όμως διαφορετικές κοινωνίες αποδίδουν μεγάλη ή μικρή βαρύτητα στις ατομικές

προσπάθειες όσον αφορά στον αθλητικό συναγωνισμό. Για σχεδόν έναν αιώνα ήταν

δημοφιλές να γίνεται λόγος για τους Έλληνες ως έναν «αγωνιστικό» πολιτισμό ως

ένα λαό που αφιερώθηκε πέρα από κάθε άλλον λαό στο συναγωνισμό-άμιλλα.

Στις μέρες μας αυτή η ερμηνεία είναι κάτω από λεπτομερή έλεγχο και

επίθεση, ειδικά από τους ανθρωπολόγους και τους εθνογράφους. Η ερώτηση που

θέτουν είναι: «Τι διακρίνει τους Ελληνικούς αγώνες από αυτούς των άλλων

πολιτισμών»; Οι Έλληνες ξεχώρισαν τους εαυτούς τους από τους άλλους πολιτισμούς

στον αριθμό και τη φύση των αγώνων τους. Το πιο σημαντικό όμως όλων ήταν ο

τρόπος με τον οποίο ανήγαγαν σε θεσμό τις αμοιβές, την οργάνωση και την

αναγνώριση των αθλητών.

Οι αθλητικοί αγώνες είναι καθαρά ελληνικό δημιούργημα, γιατί μόνο ο

ελληνικός λαός με την αγάπη του προς την ελευθερία και τη φυσική ζωή ήταν σε

θέση να αντιληφθεί την ομορφιά της κίνησης και να εκτιμήσει τα ευεργετικά

αποτελέσματά της στη φυσική και στην πνευματική ζωή του ατόμου. Ο ελληνικός

λαός μεταχειριζόταν τον θεσμό των αγώνων όχι ως σκοπό αλλά ως μέσο ανάπλασης

της ελληνικής φυλής. Οι αγώνες με την κλασική μορφή τους διαμορφώθηκαν κατά

τους ηρωικούς χρόνους, έγιναν εθνικός θεσμός και πήραν διαστάσεις πανελλήνιων

γιορτών από τον 8ο αι. Ο Όμηρος στην Ιλιάδα περιγράφει τέτοιους αθλητικούς

αγώνες και χαρακτηρίζει τον κάθε ήρωα με την αθλητική του επίδοση

παρουσιάζοντας τον Αχιλλέα ως σπουδαίο δρομέα, τον Αγαμέμνονα ως οπλομάχο,

τον Οδυσσέα και το Διομήδη ως παλαιστές κ.ά. Σιγά-σιγά οι αγώνες έγιναν

αναπόσπαστο μέρος κάθε θρησκευτικής γιορτής και κάθε συγκέντρωσης. Έτσι

οργανώνονταν τέτοιοι αγώνες κατά τη φιλοξενία επίσημων ξένων, κατά τις γιορτές

μνήμης μεγάλων νεκρών, κατά τις επικλήσεις της βοήθειας των θεών ή κατά την

εκδήλωση ευγνωμοσύνης μιας πόλεως προς τους θεούς που τη βοήθησαν σε κάτι.

Ακόμα και τους θεούς τους ήθελαν οι Έλληνες να συμμετέχουν στους αγώνες. Έτσι,

6

σύμφωνα με τη μυθολογία, ο Δίας πάλεψε με τον Κρόνο στην Ολυμπία, ο Απόλλωνας

νίκησε τον Ερμή στο τρέξιμο και τον Άρη στην πυγμαχία και οι βασιλιάδες ακόμα κι

οι στρατηγοί κατέβαιναν συχνά στο στίβο κι έπαιρναν μέρος στους αγώνες.

Ο αριθμός και η ποικιλία των Αθηναϊκών αθλητικών εορτών, καθώς επίσης

το ξόδεμα του πλούτου και η διαχειριστική προσπάθεια σε προετοιμασίες και έπαθλα,

φανερώνουν την εμπλοκή των Αθηναίων στον αθλητισμό από τον ανώτερο επίσημο

έως τον κατώτερο θεατή. Ποτέ άλλοτε επίσημοι αγώνες και λατρείες δεν

εδραιώθηκαν και δεν επεκτάθηκαν ως απαραίτητες ιεροτελεστίες της δημοκρατικής

Αθήνας, ως ασχολίες, όταν πολίτες συγκεντρώθηκαν και εκτίμησαν την αξία της

κοινότητας.1

Η διερεύνηση των αθλητικών τιμωριών, όπως επίσης και της μεγαλύτερης

τιμωρίας αυτών, της μαστίγωσης, έχει αποτελέσει στο παρελθόν αντικείμενο έρευνας

για αρκετούς ιστορικούς. Οι έρευνες αυτές περιορίζονται στην περιγραφή της

τιμωρίας χωρίς όμως να προσεγγίζουν τις κοινωνικές πτυχές του φαινομένου.

1.1. Σκοπός της έρευνας

Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε με σκοπό να μελετηθεί η υπάρχουσα

βιβλιογραφία που αφορά στην τιμωρία της διαμαστίγωσης και να διερευνηθεί ο ρόλος

της (ψυχολογικός κυρίως) στη διαμόρφωση συλλογικής και ατομικής αθλητικής

συνείδησης. Επιπλέον, επιχειρήθηκε να ερμηνευθούν οι πιθανοί λόγοι για τους

οποίους οι πολίτες του πιο δημοκρατικού κράτους στην αρχαιότητα δέχονταν

αγόγγυστα την μαστίγωση.

1. D.G. Kyle, Athletics in ancient Athens, Leider 1987, p. 172.

7

2. Ο ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

2.1. Είδη αγώνων

Σε πολλές πόλεις της αρχαίας Ελλάδας καθιερώθηκαν τοπικοί αγώνες που

γίνονταν σε ορισμένη εποχή για να τιμηθεί ο προστάτης τους θεός ή ήρωας. Έτσι

στην Αθήνα γίνονταν τα "Παναθήναια" προς τιμήν της Αθηνάς και του Ήφαιστου,

στις Πλαταιές τα "Ελευθέρια" για ανάμνηση της νίκης κατά των Περσών, στις

Ιωνικές πόλεις της Μ. Ασίας τα "Πανιώνια", στον Μαραθώνα τα "Ηράκλεια", στο

Άργος τα " Ηραία", στην Επίδαυρο τα "Ασκληπίεια", στη Σπάρτη οι "Γυμνοποδίες",

στην Αρκαδία τα "Λύκαια" κ.λπ.

Στις αρχές του 6ου αι. π.Χ., ιδρύονται ή αναδιοργανώνονται αθλητικοί αγώνες

στα 4 μεγάλα πανελλήνια ιερά: α) της Ολυμπίας, β)των Δελφών, γ) των Ισθμίων και

δ) της Νεμέας. α) Τα "Ολύμπια". Τελούνταν κάθε 4 χρόνια (Αύγουστο) στην

Ολυμπία προς τιμήν του Δία. Ιδρυτής τους θεωρείται ο Ιδαίος Ηρακλής και οι αγώνες

στην περιοχή της Άλτης, όπου υπήρχε βωμός και ναός του Δία, κρατούσαν 5 μέρες. Η

πρώτη Ολυμπιάδα καταγράφτηκε το 776 π.Χ. μαζί με τα ονόματα των νικητών και το

έτος αυτό αποτέλεσε την αρχή της κοινής χρονολογίας των Ελλήνων, η οποία από

τότε μετριόταν με "Ολυμπιάδες". β) Τα "Πύθια". Τελούνταν κάθε 4 χρόνια στους

Δελφούς για να τιμηθεί ο Πύθιος Απόλλωνας. Διοργανώθηκαν επίσημα μετά το τέλος

του Α΄ Ιερού πολέμου και χαρακτηρίζονταν κυρίως από πολλούς μουσικούς

διαγωνισμούς. γ) Τα "Ίσθμια". Τελούνταν στον Ισθμό για να τιμηθεί ο Ποσειδώνας

και περιλάμβαναν μουσικούς, ιππικούς και γυμναστικούς αγώνες. δ) Τα "Νέμεα".

Τελούνταν στη Νεμέα για να τιμηθεί ο Δίας, και περιλάβαιναν ίδιους αγώνες σαν τα

"Ίσθμια".2

Στους 4 πανελλήνιους αγώνες έπαιρναν μέρος όλες οι ελληνικές πόλεις,

στέλνονταν πολυμελείς αντιπροσωπείες από τους ικανότερους αθλητές και από τους

εκλεκτότερους πολίτες. Οι αντιπροσωπείες αυτές ονομάζονταν "θεωρίες" και οι

αντιπρόσωποι "θεωροί".

2. Ι. Μουρατίδης, Ιστορία Φυσικής Αγωγής (Με Στοιχεία Φιλοσοφίας), εκδόσεις

Χριστοδουλίδη, Θεσσαλονίκη 1990, σ. 232-244.

8

Έτσι με τους αγώνες αυτούς οι Έλληνες διατηρούσαν ζωντανή την εθνική τους

συνείδηση και την επίγνωση της υπεροχής τους απέναντι στους άλλους λαούς, στους

οποίους απαγόρευαν τη συμμετοχή.

2.2. Πολιτιστικά στοιχεία των αγώνων

Η αναδιοργάνωση ή η ίδρυση των μεγάλων αγώνων συνδέεται χρονικά με την

εμφάνιση του Γυμνασίου. Την πρωτοβουλία για τις αλλαγές αυτές είχε φυσικά η τάξη

των ευγενών, καθώς μόνον αυτοί είχαν την οικονομική δυνατότητα να ιδρύουν

αγώνες και να συμμετέχουν σ’ αυτούς. Μολονότι η σύγχρονη έρευνα δεν αποδέχεται

πλήρως τη χρησιμότητα όλων των αθλημάτων ως μέσον προετοιμασίας

ετοιμοπόλεμων ανδρών, θα ήταν λανθασμένο να αγνοήσουμε τη σχέση αθλημάτων,

όπως η οπλιτοδρομία, οι αγώνες ιππικής δεξιότητας, η τοξοβολία ή οι διαγωνισμοί

σαλπιγκτών και κηρύκων, με την εκπαίδευση ικανών πολεμιστών.

Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, βασικό χαρακτηριστικό του αριστοκρατικού

τρόπου ζωής ήταν η συμμετοχή στους πανελλήνιους αθλητικούς και μουσικούς

αγώνες. Μέχρι τις αρχές του 6ου αι. π.Χ. η συμμετοχή ήταν προνόμιο των ευγενών ή

των πολύ ευκατάστατων, καθώς το κόστος προετοιμασίας και συμμετοχής στους

αγώνες ήταν απαγορευτικό για τους περισσότερους. Οι αγώνες αντανακλούσαν τα

ενδιαφέροντα της τάξης των ευγενών: το κυνήγι, τη δαπάνη πλούτου, τη μουσική και

την αθλητική εκπαίδευση, την ιπποτροφία . Τα έπαθλα, συμβολικής αξίας, εξύψωναν

το κύρος και το κλέος των νικητών όχι μόνο μεταξύ των ομολόγων τους, αλλά και

εντός των κοινωνιών που αυτοί δρούσαν και τόνιζαν την κοινωνική υπεροχή τους.

Τον 6ο αι. π.Χ. παρατηρείται έξαρση στην οργάνωση αθλητικών αγώνων. Στα

πανελλήνια ιερά το πρόγραμμα των αγώνων εμπλουτίζεται με νέα αθλήματα και

οργανώνεται με βάση το πρότυπο των αγώνων της Ολυμπίας. Η σημασία που

αποδίδεται στους αγώνες κατά τον 5ο αι. π.Χ. είναι άλλωστε εμφανής από τη

δημιουργία και ανάπτυξη ενός νέου είδους ποίησης, της επινίκιας ωδής, αλλά και των

αγαλματικών τύπων των ανδριάντων αθλητών, που άρχισαν να ανατίθενται στα

μεγάλα ιερά.

Την ίδια περίοδο η δύναμη των αριστοκρατικών τάξεων σε πολλά μέρη του

ελληνικού κόσμου τελούσε υπό την απειλή των αναπτυσσόμενων μεσαίων

στρωμάτων, τα οποία με την αύξηση της οικονομικής τους δύναμης και τη συμμετοχή

τους στην άμυνα της πόλης τους απαιτούσαν σταδιακά μεγαλύτερη συμμετοχή στη

λήψη αποφάσεων. Η έμφαση στον αθλητισμό και την άμιλλα σε πανελλήνιο επίπεδο

9

και ο εμπλουτισμός ιδίως των ιππικών αγωνισμάτων προωθήθηκαν από τους ευγενείς

ως μέσον αυτοπροβολής και διαφοροποίησης από τους συμπολίτες τους και ως

τρόπος προσδιορισμού της κοινωνικής τάξης.

Από τα μέσα του 5ου αι. π.Χ. και εξής με την ανάπτυξη των Γυμνασίων και τη

διερεύνηση της συμμετοχής σε αυτά, ο αθλητισμός και η συμμετοχή στους μεγάλους

αγώνες παύει σταδιακά να αποτελεί προνόμιο της αριστοκρατίας, ιδίως στα γυμνικά

αθλήματα.3

2.3. Αθλητική νομοθεσία στην αρχαιότητα Τον 6ο π.Χ. αιώνα ο νομοθέτης Σόλων καθιέρωσε κίνητρα για τους νέους οι

οποίοι θα νικούσαν στην Ολυμπία και στα Ίσθμια. Μια ένδειξη της αγάπης που είχε ο

νομοθέτης για τους Ελληνικούς αγώνες και τη φυσική αγωγή είναι το γεγονός ότι,

όταν ο Ανάχαρσις από τη Σκυθία ήρθε στην Αθήνα, ο Σόλων τον πήγε στα

γυμναστήρια της πόλης για να δει ο φιλοξενούμενος τους νέους της Αθήνας να

γυμνάζονται. Φυσικά ο Ανάχαρσις βλέποντας το άγνωστο γι’ αυτόν θέαμα κατέληξε

στο συμπέρασμα ότι οι Έλληνες είναι τρελοί. Ανάμεσα σε άλλους νόμους που

καθιέρωσε ο Σόλων, πρότεινε αμοιβές για τους νικητές των Ολυμπίων και των

Ισθμίων4 και φαίνεται ότι ήθελε με τον τρόπον αυτό να ενθαρρύνει τους νέους να

ασχοληθούν με τον αθλητισμό. Ίσως ήθελε να χρησιμοποιήσει το μέσο αυτό για τους

νέους οι οποίοι φιλοδοξούσαν να πάνε από τη μία οικονομική τάξη στην άλλη, αφού

αυτόν που θα κέρδιζε στους Ολυμπιακούς Αγώνες τον τοποθετούσαν αμέσως σε μια

ανώτερη οικονομική τάξη. Η παρατήρηση αυτή πρέπει να γίνει δεκτή με μερικές

επιφυλάξεις, διότι δεν γνωρίζουμε τον πραγματικό σκοπό του νομοθέτη. Άλλωστε ο

αριθμός αυτός των νέων που θα μπορούσαν να νικήσουν στους μεγάλους αυτούς

αγώνες ήταν σοβαρά περιορισμένος. Το καλό αποτέλεσμα που είχε ο νόμος αυτός

ήταν ότι πολλοί νέοι της Αθήνας γυμνάζονταν εντατικά για να νικήσουν στα Ολύμπια

ή τα Ίσθμια, άσχετα αν στο τέλος οι νικητές ήταν ελάχιστοι.

3.Υπουργείο Πολιτισμού Αρχαιολογικό Μουσείο, Αγώνες και αθλήματα

στην Αρχαία Θεσσαλία, έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών Πόρων, Βόλος 2004,

σελ. 49-51.

4. Πλούταρχος, Σόλων 23.

10

Οι πανελλήνιοι αγώνες μαζί με τα "Μαντεία" και τις "Αμφικτιονίες" ήταν από

τους δυνατότερους εθνικούς δεσμούς των αρχαίων Ελλήνων. Η σημασία τους ήταν

τόσο μεγάλη, ώστε η υποδοχή που ετοίμαζε κάθε πόλη στο νικητή πολίτη της ήταν

απερίγραπτη. Ο νικητής επέστρεφε πάνω σε άρμα που το έσερναν 4 λευκά άλογα και

έμπαινε στην πόλη από ένα σημείο των τειχών που είχαν γκρεμίσει πρωτύτερα οι

πολίτες, για να δείξουν πως με τέτοιους άντρες δε χρειάζονταν τα τείχη (γι’ αυτό κι η

Σπάρτη ποτέ δεν έχτισε τείχη). Ο νικητής πήγαινε στον ναό του θεού που προστάτευε

την πόλη και πρόσφερε ευχαριστήριες θυσίες. Ακολουθούσε μεγάλο πανηγύρι. Συχνά

έστηναν αγάλματα προς τιμήν των νικητών και πολλοί μεγάλοι ποιητές τους

αφιέρωναν ύμνους. Ο νικητής απαλλασσόταν από κάθε φορολογία και έπαιρνε πάντα

τιμητικές θέσεις στις διάφορες συγκεντρώσεις. Μερικά περιστατικά που διασώθηκαν

δείχνουν καθαρά την εκτίμηση του λαού στους νικητές των αγώνων. Έτσι όταν στην

113η Ολυμπιάδα κέρδισε το στεφάνι ο δολιχοδρόμος Αργέας τόση ήταν η χαρά του,

ώστε έτρεξε την ίδια μέρα προς την πατρίδα του, το Άργος, και σε μια μέρα διάνυσε

100 περίπου χιλιόμετρα. Ο Χίλωνας ο Λακεδαιμόνιος, ένας από τους 7 σοφούς,

πέθανε από τη χαρά του μέσα στο στάδιο μόλις αγκάλιασε και φίλησε το νικητή γιο

του. Ο Διαγόρας ο Ρόδιος πέθανε στην αγκαλιά των δύο νικητών γιων του, καθώς το

πλήθος τους χειροκροτούσε.5

Στη Σπάρτη υπήρχε κανονισμός, ο βασιλιάς να πολεμάει στη μάχη πίσω από

τους νικητές, ενώ στην Αθήνα οι Ολυμπιονίκες έτρωγαν στο πρυτανείο σε ένδειξη

τιμής.

Οι αθλητές στην αρχή αγωνίζονταν φορώντας ρούχα, αργότερα όμως γυμνοί,

γι’ αυτό και οι αγώνες λέγονταν "γυμνικοί". Τα κυριότερα αγωνίσματα των μεγάλων

αγώνων ήταν: ο δρόμος ή στάδιο, ο δίαυλος, ο οπλίτης δρόμος, η πάλη, η πυγμαχία,

το παγκράτιο (πάλη και πυγμαχία μαζί), το πένταθλο (δρόμος, άλμα, δίσκος, ακόντιο

και πάλη), η δισκοβολία, το ακόντιο, οι ιπποδρομίες και οι αρματοδρομίες.

Τα βραβεία των νικητών στην αρχή ήταν χρήματα ή πολύτιμα αντικείμενα

("θεματικοί" αγώνες), αργότερα όμως ως βραβείο καθιερώθηκε να δίνεται ένα

στεφάνι από ελιά, δάφνη ή φοίνικα ("στεφανίτες" αγώνες). Στους Ολυμπιονίκες

δινόταν για βραβείο στεφάνι από αγριελιά ("κότινος") και η κατάκτησή του

αποτελούσε τη μεγαλύτερη ευτυχία για ένα νέο. Η συμμετοχή των γυναικών, των

δούλων και των ξένων στους αγώνες απαγορευόταν. Μόνο στη Σπάρτη οι γυναίκες

5. Παυσανίας, 6.7.4

11

έπαιρναν μέρος στην πάλη, στο δίσκο, στο τρέξιμο και στο ακόντιο, ενώ στα "Ηραία"

της Ολυμπίας αγωνίζονταν μόνο γυναίκες. Ακόμα και η παρακολούθηση των

μεγάλων γυμνικών αγώνων απαγορευόταν για τις γυναίκες και τιμωρούνταν με

θάνατο. Στους χρηματικούς αγώνες, τα βραβεία ήταν πολλά και διέφεραν από τόπο

σε τόπο. Στην Αθήνα, οι νικητές έπαιρναν αμφορείς γεμάτους λάδι, στο Άργος,

έπαιρναν ασπίδες, ενώ σε πολλά μέρη έδιναν όχι μόνο ασπίδες, αλλά και κύπελλα

κατασκευασμένα από εγχώριους τεχνίτες, τρίποδες, χάλκινα δοχεία και ρούχα. Λόγω

της ύπαρξης πολλών τέτοιων αγώνων, όπου τα έπαθλα είχαν χρηματική αξία, πολλοί

αθλητές, οι οποίοι έπαιρναν μέρος στους τους αγώνες αυτούς, θεωρούσαν τον εαυτό

τους επαγγελματία Με τον καιρό το γνήσιο αθλητικό πνεύμα άρχισε να νοθεύεται

από την κερδοσκοπία, τις δωροληψίες και τη στρατιωτική εξάσκηση κι έτσι οι

αγώνες, μετά την παρακμή των ελληνικών πόλεων, έχασαν την παλιά τους αίγλη. Το

394 μ.Χ. ο αυτοκράτορας του Βυζαντίου Θεοδόσιος ο Μέγας κατάργησε τους

Ολυμπιακούς αγώνες ως σύμβολο ειδωλολατρίας.

Η εμμονή απ’ αυτή την άποψη και ο περίπλοκος ρόλος της αθλητικής βίας

ανάμεσα τους εξηγείται πλήρως μόνο υπό το φως του αρχαίου Ελληνικού

προσανατολισμού προς τον αγώνα.

2.4. Ιδιαιτερότητες στα Ελληνικά αθλήματα

Οι Ελληνικές επιγραφές αποδεικνύουν το εύρος και το βάθος της αφοσίωσης

των Ελλήνων στον «αγώνα». Οκτώ επιγραφές από την Έφεσο αναφέρουν έναν αγώνα

δύο ημερών υπό την καθοδήγηση των Αγωνοθετών και του Γυμνασίαρχου.

Αγωνίζονται γιατροί στη χειρουργική, σε εργαλεία και στην παρουσίαση της ιατρικής

πραγματείας. Μία άλλη επιγραφή δείχνει οτι ο Αφροδισιάς είχε αγώνες για γλύπτες.

Ο επαγγελματικός θρίαμβος του Αθηναϊκού 4ου π.Χ. αιώνα φαίνεται στον επιτάφιο:

«Όλοι οι Έλληνες έκριναν πως ο Βάχιος κέρδισε με το ταλέντο του την πρώτη θέση

ανάμεσα στους αντιπάλους, ο οποίος επιδέξια συγκέντρωσε χώμα, νερό και φωτιά σε

ένα. Στους αγώνες που οργανώνει αυτή η πόλη αυτός κέρδισε όλα τα στεφάνια. Με

άλλα λόγια ήταν ο πιο πετυχημένος αγγειοπλάστης της Αθήνας».6

Στην κωμωδία του «Νεφέλες» ο Αριστοφάνης επιτιμά με στόμφο το

ακροατήριο και τους κριτές που έδωσαν το βραβείο στους αντιπάλους του. Τέτοιος

ήταν ο κόσμος της κλασικής Ελλάδας.

6. IG II-III2 6320

12

Ενάντια σε αυτή τη γενική άμιλλα-συναγωνιστικότητα δεν πρέπει να

εκπλήσσει το γεγονός ότι πολλαπλασιάστηκαν στον Ελληνικό κόσμο ειδικά οι

αθλητικοί αγώνες, δίνοντας ευκαιρίες στα άτομα μιας κοινωνίας στην οποία έχουν

αξία η φυσική δύναμη και η ανδρεία, να συμμετάσχουν σε όλα τα επίπεδα, από τις

τοπικές γιορτές μέχρι τους Πανελλήνιους αγώνες. Μέσα σε αυτήν την αγωνιστική

κοινωνία η άθληση αναδύθηκε σαν την πιο πλατιά διαδεδομένη και υψηλά

ανταμειβόμενη έκφραση συναγωνισμού. Αυτό δεν ήταν από τύχη, αλλά κάτι πέρα

από μια κοινωνική ανάγκη που οι Ελληνικές πόλεις είχαν. Ακόμη πριν από τα

δημόσια Γυμνάσια υπήρχε ένας μεγάλος αριθμός από μικρότερα, ιδιωτικές

εγκαταστάσεις αφιερωμένες στην αρχή και το σχέδιο της πάλης. Οι εκτός των τειχών

εχθροί δεν ήταν ο μόνος φόβος για να χάσει το κράτος την ευημερία του. Αρκούσαν

και οι εσωτερικές επαναστάσεις (στάσεις). Οι αγώνες ήταν σαν μια έκφραση της

λαχτάρας της πολιτείας να δώσει στους πολίτες της ασφαλή και «ωφέλιμη» διέξοδο

για εκτόνωση ενάντια στην αυτό- διεκδίκηση, κάτι το οποίο σε άλλη περίπτωση

μπορεί να κλονίσει το οικοδόμημα της πολιτικής αρμονίας.

Ανάμεσα στα ασυνήθιστα χαρακτηριστικά των Ελληνικών αθλημάτων ειδικά

τέσσερις απόψεις κάνουν εντονότερη τη διαφορά από τα αθλήματα άλλων

κοινωνιών.

1. Όπως είναι εμφανές πια, τα αθλήματα ήταν σοβαρές δραστηριότητες των Ελλήνων

και η αθλητική επίτευξη έφερνε τιμή και κοινωνική καταξίωση. Αυτή η στάση είναι

εμφανής στις πρώιμες εργασίες της Ελληνικής λογοτεχνίας. Στην Ομήρου Οδύσσεια7

ο Λαοδάμας, του Αλκίνοου γιός, ζητά από τον Οδυσσέα να πάρει μέρος στους

αγώνες. Στην Ιλιάδα8 ραψωδία ψ, εκφράζεται ακόμη πιο έντονα η σοβαρότητα της

άθλησης. Εκεί ένας πυγμάχος ονόματι Επειός εξίσωσε την αθλητική νίκη που

πετυχαίνεται σε αγώνες, με αυτή που κερδίζεται στο πεδίο της μάχης.

2. Η νίκη ήταν σημαντική. Σε μερικές μικρότερες αθλητικές γιορτές υπήρχε 2η, 3η, 4η

θέση, όμως στους τέσσερις μεγάλους Πανελλήνιους αγώνες μόνο μία θέση υπήρχε

και αυτή ήταν στην κορυφή. Μερικές κατοπινές Ελληνικές επιγραφές καταγράφουν

με υπερηφάνεια: «έλαβε μέρος στην Ολυμπία», όμως κυριαρχούσε μια έμμονη ιδέα

για τη νίκη. Η αναφορά στον Πορφύριο,9 όπου ο Πυθαγόρας συμβούλεψε τους

7. Όμηρος Οδύσσεια θ’ 133-205.

8. Όμηρος Ιλιάδα. Ψ’ 658-699.

9. Πορφύριος, Πυθαγόρου βίος 15.

13

ανθρώπους να συμμετέχουν σε αγώνες αλλά όχι με σκοπό τη νίκη, «αφού είναι

αναγκαίο να αντέξετε δυσκολίες, όμως να διώξετε τον φθόνο που προέρχεται από

νίκη», είναι ουσιαστικά απαράμιλλο. Στα Πύθια του Πίνδαρου10 επικρατεί η ίδια

άποψη: τα ηττημένα αγόρια «καθώς επιστρέφουν στις μητέρες τους δεν βρίσκουν

αυτό το γλυκό χαμόγελο να εμφανίζεται, ζαρώνουν άγρυπνα για τους εχθρούς τους

στις πίσω γραμμές, δαγκωμένοι από τη δική τους καταστροφή».

3. Τα Ελληνικά αθλήματα ήταν καθαρά ατομικά.

4. Στους αγώνες υπήρχε συμμετοχή από όλες τις κοινωνικές τάξεις.

Εξετάζοντάς τα παραπάνω καταλήγει κανείς στο συμπέρασμα οτι η αγάπη για

τον αθλητικό συναγωνισμό ήταν όχι μόνο χαρακτηριστικό των αρχαίων Ελλήνων,

αλλά συγχρόνως και μια σπάνια αρετή που τους κοσμούσε.

2.5. Η σημασία της άθλησης

Οι πολεμικές εργασίες ήταν η καθημερινή ενασχόληση των Σπαρτιατών

περισσότερο απ’ ότι σε άλλες πόλεις–κράτη, όπου οι πολίτες της σταθερά

εξασκούνταν σε τακτικές μάχης. Είχαν σοβαρούς λόγους να φοβούνται, διότι από το

700 π.Χ. είχαν υποδουλώσει τόσους πολλούς από τα γύρω μέρη ανθρώπους, που

βρήκαν τους εαυτούς τους να υπερέχουν αριθμητικά 50 προς 1, με τους

περιτριγυρισμένους ονομαζόμενους είλωτες, γεμάτους μίσος προς τους αφέντες και

με το φόβο μιας εξέγερσης.11

Στην ηλικία των 6 χρόνων ένα αγόρι Σπαρτιάτης αφήνει τη μητέρα του για να

ζήσει με άλλα αγόρια κάτω από σκληρή, αν όχι κτηνώδη ηγεσία ενός άλλου

μεγαλύτερου αγοριού (παιδονόμος, που σε περιπτώσεις απειθαρχίας μεσολαβούσαν

οι μαστιγοφόροι12 μετά από δική του υπόδειξη) με μαστιγώματα, πείνα και

ατελείωτα γυμνάσια. Στα 20 τους έμπαιναν σε πιο δραστήριες στρατιωτικές ομάδες

και στα 30 τους ήταν ολοκληρωμένοι άνδρες, που μπορούσαν μεν να παντρευτούν,

όμως συνέχιζαν τον ίδιο σκληρό τρόπο ζωής (διατροφή, άσκηση). Οι Σπαρτιάτες

10. Πίνδαρος, Πυθ. 8.81-87

11. M.B. Poliakoff, Combat Sports in the Ancient World. Competition, Violence and Culture, New Haven/New York 1987, p. 100.

12. Ξενοφών, Λακ. Πολ. 2.2

14

υπερηφανεύονταν πως ήταν οι μόνοι Έλληνες στρατιώτες, οι οποίοι μπορούσαν να

ανασυνταχτούν και να πολεμήσουν αποτελεσματικά πλάι σε νέους συντρόφους, στην

περίπτωση που η γραμμή του μετώπου τους υποχωρούσε, επομένως η προπόνησή

τους ήταν σωστή.

Στο εκπαιδευτικό τους σύστημα δεν είχαν καμία θέση η φιλοσοφία και η

ρητορική. Ασκούνταν πάρα πολύ σκληρά, και οι χοροί τους ακόμη ήταν πολεμικοί,

διότι προσπαθούσαν να μιμηθούν όλους τους σχηματισμούς και τα τεχνάσματα που

έπρεπε να ακολουθήσουν στη μάχη. Ο Φιλόστρατος, ο Ξενοφών και ο Πλάτων

αποδίδουν στους Σπαρτιάτες την επινόηση της τεχνικής του παγκράτιου και της

πυγμαχίας.13 Το πιο σοκαριστικό όλων των Σπαρτιατικών «ωφελιμιστικών» αγώνων-

γιορτών, ήταν η ετήσια τελετουργική γιορτή προς τιμήν της θεάς Άρτεμης, κατά την

οποία τα αγόρια υποβάλλονταν σε μαστίγωση συναγωνιζόμενοι ποιος θα αντέξει τον

πόνο και την απώλεια αίματος περισσότερο. Ο νικητής ονομαζόταν «βωμονίκης».

Στη Σπάρτη υπήρχε επίσης ένα είδος αγώνα, όπου οι νέοι προσπαθούσαν να κλέψουν

τυρί από έναν βωμό ο οποίος φυλαγόταν από μαστιγοφόρους.14 Αυτή ήταν υπέρτατη

υπακοή στη Σπαρτιατική εξουσία. Η μάχη του «Πλατανιστά» (σκληρή εκπαίδευση),

οι γυμνοπαιδίες και τα «Λεωνίδεια» (αθλητικές γιορτές), είχαν πάνω απ’ όλα ένα

κοινό στόχο: την καλλιέργεια της δύναμης, της αντοχής, του θάρρους, της ανδρείας

και της πειθαρχίας για τη δημιουργία του ιδανικού Σπαρτιάτη στρατιώτη που θα ήταν

ικανός να νικήσει στη μάχη.15

Ο Αριστοτέλης κάνει μια σημαντική παρατήρηση τον 4ο π.Χ. αιώνα, ότι

υπήρχαν δύο τρόποι προετοιμασίας για τον πόλεμο: το Σπαρτιατικό σύστημα της

βάναυσης προπόνησης των νέων και η αθλητική προπόνηση. Είχε μόνο περιφρόνηση

για την Σπαρτιατική εκπαίδευση, την οποία εύρισκε εξίσου άγρια και

αντιπαραγωγική, όμως ενέκρινε τους αθλητές (αν και με υποψίες για την υπερ-

προπόνηση και την πρόωρη παρακμή των αθλητών).16

Ο Σπαρτιάτης Αγησίλαος θέσπιζε αγώνες, αθλητικά και στρατιωτικά

γυμνάσια για να κρατά τα στρατεύματά του σε ετοιμοπόλεμη κατάσταση κατά τη

13. Φιλόστρατος, Γυμν. 9. Ξενοφών, Λακ. Πολ. 4.6. Πλάτων, Πρωτ. 342.

14. Ξενοφών, Λακ. Πολ. 2.9.

15.Αθ. Αναστασίου, Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των αγωνιστικών εκδηλώσεων στην αρχαία

Σπάρτη, διδακτορική διατριβή, Θεσσαλονίκη 1998.

16. Αριστοτέλης, Πολ. 1338b.

15

διάρκεια του χειμώνα στην Έφεσο.17

Πιο σημαντικοί ήταν οι μετεφηβικοί σύλλογοι: ελεύθερες ιδιωτικές ομάδες

νέων ανδρών, που αφιερώνονταν στην αγνότερη φυσική μόρφωση, με αθλητικούς και

οπλικούς αγώνες. Η ύπαρξη τέτοιων ομάδων δείχνει ότι το κράτος μπορούσε να

βασιστεί σε τέτοια ανεπίσημα μέσα, κρατώντας τους πολίτες σε καλή-χρήσιμη

φυσική κατάσταση για στρατιωτικούς σκοπούς. Αυτό ενισχύεται από το γεγονός οτι

ήταν φυσιολογικό να βλέπεις ηλικιωμένους άνδρες να εξασκούνται στα γυμνάσια και

συχνά δια βίου.

Είδαμε λοιπόν το εκπαιδευτικό σύστημα της Σπάρτης. Ας δούμε τώρα το

αντίστοιχο της Αθήνας. Οι νέοι εδώ για την εκπαίδευσή τους πήγαιναν στην

Παλαίστρα (που ήταν και στο όνομα κάποιου), όπου εκτός από τις γυμναστικές

ασκήσεις, τους χορούς, τους αγώνες, τα παιδιά μάθαιναν και γράμματα, και στα

Γυμνάσια (δημόσιο κτίριο όπου δεν πλήρωναν καθόλου), όπου οι νέοι αλλά και οι

άλλοι Αθηναίοι πολίτες μάθαιναν μόνο τις διάφορες αθλητικές δραστηριότητες. Σε

αυτούς τους χώρους ασκούνταν για την σωστή τους εκγύμναση, για την προαγωγή

της υγείας τους και για τη διατήρηση της φυσικής τους κατάστασης σε πολύ καλό

βαθμό.18 Από τον Ξενοφώντα19 γίνεται γνωστό πως ο Σωκράτης θέλοντας να

επισημάνει στον Επιγένη την μεγάλη αξία της άθλησης του λέει οτι όταν κάποιος δεν

γυμνάζεται έχει ως αποτέλεσμα πολλές φορές την απώλεια της μνήμης, του λογικού,

την ακεφιά, τον δύστροπο χαρακτήρα, κάτι που καθιστά αδύνατη κάθε πνευματική

επιδίωξη. Ακόμη τον προειδοποιεί πως σε περίπτωση οπισθοχώρησης σε μάχη μπορεί

να μείνει πίσω, λόγω μη καλής φυσικής κατάστασης, με δυσάρεστα γι’ αυτόν

αποτελέσματα (αιχμαλωσία, θάνατος). Η συνεχής άθληση λοιπόν είχε σαν

αποτέλεσμα να είναι έτοιμοι για πόλεμο ανά πάσα στιγμή. Ο Αριστοφάνης πίστευε

πως οι Αθηναίοι κέρδισαν στη μάχη του Μαραθώνα λόγω της άριστης φυσικής τους

κατάστασης.20

17. Ξενοφών, Αγησ. 1.25-28. 18. Ι. Μουρατίδης, Ι.Φ.Α., 1990, σ. 110.

19. Ξενοφών, Απομν. 3.12.1.

20. Αριστοφάνης, Νεφ. 960-972.

16

Το ίδιο συμπεραίνεται και από τις διηγήσεις του Ηροδότου για τη συγκεκριμένη

μάχη.21

2.6. Στοιχεία βαρβαρότητας

Προφανώς ο πόλεμος δίνει μερική εξήγηση για την ανοχή της Ελληνικής

κοινωνίας στα βίαια αθλήματα. Στην καλύτερη περίπτωση ήταν ένας έμμεσος τρόπος

προπόνησης των στρατιωτών. Όμως οι περισσότερες Ελληνικές πόλεις-κράτη ήταν

απρόθυμες να υποβληθούν σε περισσότερο πρακτικές (και πειθαρχημένες ) ασκήσεις.

Αδιαφορώντας για την αξία των βαρέων αθλημάτων στην προπόνηση των

στρατιωτών, η κοινή γνώμη δείχνει σ’ αυτό την εκδήλωση κουράγιου, εμμονής,

πολυμηχανικότητας σε μια ενδεχόμενη επικίνδυνη κατάσταση και πολλοί πολίτες

έβλεπαν αυτό ως ευεργετικό για την ασφάλεια της πόλης.22

Η Ελληνική κοινωνία (εκτός της Σπάρτης) δεν ενθάρρυνε την αδικαιολόγητη

σκληρότητα, ειδικά ενάντια στους πολίτες της. Τα λόγια του Περικλή για την

ποιότητα ζωής των Αθηναίων, όπως καταγράφηκε από τον Θουκυδίδη, δεν είναι κενά

ρητορικής, αλλά δοσμένα με την άλλη πιθανή στάση ζωής για μια πόλη-κράτος:

« Όσον αφορά στα θέματα μόρφωσης-εκπαίδευσης, ενώ οι αντίπαλοί μας από πάρα

πολύ παλιά επιδιώκουν αρρενωπότητα μέσω οδυνηρής πειθαρχίας, εμείς στην Αθήνα

ζούμε με έναν ηπιότερο τρόπο και ακόμη είμαστε καθ’ όλα έτοιμοι να

αντιμετωπίσουμε κάθε λογικό κίνδυνο».23

21. Ηρόδοτος 6.112.

22. Μ.Β. Poliakoff, 1987, p. 103.

23. Θουκυδίδης 2.39.

17

3. ΑΘΛΗΤΙΚΕΣ ΤΙΜΩΡΙΕΣ

3.1 Είδη- πολιτισμικό υπόβαθρο

Ο «σπάζων δάκτυλα» Λεοντίσκος, κέρδισε τις Ολυμπιακές του νίκες τίμια -

νόμιμα στο άθλημα της πάλης, στα πρώτα και αγνότερα χρόνια του Ελληνικού

αθλητισμού και μάλιστα όχι μόνο μια φορά αλλά δύο, το 456 και 452 π.Χ..24 Οι πιο

πρόσφατες ανασκαφές στην Ολυμπία έφεραν στο φως ένα διάταγμα που πέρασε στο

τέλος του 6ου π.Χ. αιώνα, όπου απαγόρευε τους παλαιστές να σπάζουν ο ένας τα

δάκτυλα του άλλου. Ο νόμος εξουσιοδοτούσε τους κριτές να χτυπούν τους

παραβάτες. Αυτό το καταπληκτικό εύρημα δείχνει ότι το Ολυμπιακό αντικανονικό

παιχνίδι ξεκίνησε νωρίς και η ιστορία του Λεοντίσκου δείχνει πως η πρόωρη αυτή

προσπάθεια να «καθαρίσουν» τον αθλητισμό δεν απέδωσε τα αναμενόμενα.25 Στην

έξαψη και στον πυρετό του αγώνα έκαναν αναμφίβολα παραβάσεις τέτοιας φύσης. Το

πιο αξιοσημείωτο εντούτοις είναι τι θεωρείται νόμιμο και τι αποδεκτό στην Ολυμπία.

Παρ’ όλη την εμφανή βιαιότητα και αγριότητα των Ελληνικών βαρέων

αθλημάτων και τη σφοδρότητα που επικρατούσε από την άγρια μερικές φορές

συναγωνιστικότητα θριάμβευσαν πολλά κοινωνικά πρότυπα. Οι αθλητές κάνοντας

παραβάσεις, άσχετα αν είχαν δεχτεί πολλά χτυπήματα, έχαναν το στεφάνι, δηλαδή τη

νίκη, γι’ αυτή τους την παράβαση. Μια σειρά από μπρούτζινα αγάλματα, Ζάνες,

φτιαγμένα με τα χρηματικά πρόστιμα που πλήρωναν οι καταδικασμένοι αθλητές για

δωροδοκίες, σχημάτιζαν μια γραμμή στην είσοδο του σταδίου στην Ολυμπία

προειδοποιώντας τους αθλητές να αποφεύγουν την ατιμία.

Ο Γέλων από τις Συρακούσες, του οποίου τον ενθουσιασμό για τον αθλητισμό

γνωρίζουμε από την Ολυμπιακή του νίκη στην αρματοδρομία το 488π.Χ., ήταν αυτός

που έκανε το «προπατορικό αμάρτημα» στον προσηλυτισμό αθλητών. Όταν είδε τον

Άστυλο από τον Κρότωνα να κερδίζει σε δύο αγωνίσματα στους Ολυμπιακούς

αγώνες το 488 εντυπωσιάστηκε τόσο, που όταν έγινε το 485 κυβερνήτης των

Συρακουσών ζήτησε από τον Άστυλο να λάβει μέρος στους επόμενους δύο

Ολυμπιακούς αγώνες και να νικήσει (ο Παυσανίας δεν κάνει λόγο για δωροδοκία

24. Παυσανίας 6.4.3.

25. Μ.Β. Poliakoff, 1987, p. 28.

18

αλλά εμείς το υποθέτουμε), ως κάτοικος των Συρακουσών. Οι κάτοικοι του Κρότωνα

θύμωσαν πάρα πολύ, καταδίκασαν την πράξη του αυτή και όχι μόνο γκρέμισαν το

άγαλμά του, αλλά μετέτρεψαν το σπίτι του σε φυλακή.26 Στην 100ή Ολυμπιάδα

συνέβη μια «επιτυχής» δωροδοκία από μία πόλη της Μικρά Ασίας. Ο Σωτάδης από

την Κρήτη απέκτησε τη φήμη του νικητή στον δόλιχο στην 99η Ολυμπιάδα.

Κυβερνητικοί αντιπρόσωποι από την Έφεσο τον δωροδόκησαν για να συμμετάσχει

στην 100η Ολυμπιάδα ως κάτοικος της Εφέσου. Οι Κρήτες μαθαίνοντας την

αντιπατριωτική του συμπεριφορά τον τιμώρησαν με εξορία.27

Η πρώτη περίπτωση δωροδοκίας στην πρωτεύουσα του αθλητισμού, την

Ολυμπία, καθώς λέει ο Παυσανίας, συνέβη το 388 π.Χ. στην 98η Ολυμπιάδα, όταν ο

Εύπολος από την Θεσσαλία δωροδόκησε τρεις αντιπάλους του στην πυγμαχία, για να

τον αφήσουν να νικήσει. Ο ένας μάλιστα ήταν νικητής στους προηγούμενους

Ολυμπιακούς αγώνες. Από το πρόστιμο που τους επιβλήθηκε και πλήρωσαν

κατασκευάστηκαν έξι αγάλματα του Δία (Ζάνες), τα οποία τοποθετήθηκαν στην

είσοδο του σταδίου. Οι επιγραφές που έφεραν έλεγαν πως μια Ολυμπιακή νίκη δεν

κερδίζεται με χρήματα αλλά με την ταχύτητα των ποδιών και τη δύναμη των χεριών.

Με αυτό τον τρόπο ήθελαν να αποτρέψουν τους επόμενους συμμετέχοντες στους

αγώνες από παρόμοιες πράξεις.28 Το 332 π.Χ. στην 112η Ολυμπιάδα, ο πενταθλητής

Κάλλιππος τόλμησε να δωροδοκήσει τους άλλους συμμετέχοντες για να τον αφήσουν

να νικήσει. Όταν οι Ελλανοδίκες το έμαθαν, επέβαλλαν πρόστιμο σε κάθε ένοχο.

Καθώς όμως ο Κάλλιππος αρνήθηκε να πληρώσει, η Αθήνα έπρεπε να δώσει τα

χρήματα αυτά γιατί ήταν η πατρίδα του αθλητή. Οι Αθηναίοι όμως, για να πείσουν

τους Ηλείους να αποσύρουν την ποινή, στέλνουν τον ρήτορα Υπερείδη. Η απάντηση

ήταν όχι. Τότε οι Αθηναίοι αρνήθηκαν να πληρώσουν, με αποτέλεσμα το μαντείο των

Δελφών να αρνηθεί με τη σειρά του να τους δώσει χρησμό, έως ότου να πληρώσουν

το πρόστιμο. Οι Αθηναίοι αναγκάστηκαν τελικά να πληρώσουν και έτσι

κατασκευάστηκαν από τα χρήματα έξι μπρούτζινα αγάλματα (Ζάνες), με έξι

επιγραφικές ελεγείες.29 Πέρασαν 264 χρόνια για να συμβεί άλλη μία περίπτωση

26. Παυσανίας 6.13.1.

27. Παυσανίας 6.18.6.

28. Παυσανίας 5.21.2-5.

29. Παυσανίας 5.21.5-7.

19

δωροδοκίας. Δύο Ζάνες ακόμη κατασκευάστηκαν το 680 π.Χ. στην 78η Ολυμπιάδα,

όταν ο παλαιστής Εύδηλος πλήρωσε τον Φιλόστρατο τον Ρόδιο να τον αφήσει να

νικήσει στους προκριματικούς. Οι Ελλανοδίκες επέβαλαν πρόστιμο και στους δύο

αθλητές.30 Οι νεώτερες Ζάνες για τις οποίες κάνει λόγο ο Παυσανίας είναι το 125

μ.Χ. Οι δύο πυγμάχοι Δείδας και Σαραπάμμων από την Αρσινόη της Αιγύπτου αφού

συνεννοήθηκαν έναντι χρημάτων για το αποτέλεσμα του αγώνα, τιμωρήθηκαν με

χρηματικό πρόστιμο.31 Ελάχιστες πληροφορίες δωροδοκίας έχουμε από άλλα μέρη, όπως έχουμε από

την Ολυμπία. Η κατασκευή Ζανών δεν υπάρχει πουθενά αλλού εκτός από την

Ολυμπία Τον 3ο αιώνα στην Επίδαυρο τρεις αθλητές: ένας δρομέας, ένας

πενταθλητής και ένας παγκρατιαστής, τιμωρήθηκαν με χρηματικό πρόστιμο γιατί

διέφθειραν τους αγώνες.32 O Φιλόστρατος αναφέρει πως ένα αγόρι (μάλλον πρόκειται

για αγώνες στην κατηγορία των παίδων), νίκησε στην πάλη στα Ίσθμια, αφού

προηγουμένως υποσχέθηκε 3000 δρχ. στον αντίπαλό του. Την επόμενη όμως ημέρα

αρνήθηκε να τα δώσει και υπερηφανευόταν πως κέρδισε απλά και μόνο με την αξία

του. Ο αντίπαλος τότε δημοσιοποίησε το γεγονός παίρνοντας όρκο στον βωμό του

Ποσειδώνα πως τα χρήματα έπρεπε να δοθούν σε αυτόν.33

Οι προπονητές δεν ξέφυγαν την μομφή του Φιλόστρατου. Μερικοί από αυτούς

δάνειζαν χρήματα στους αθλητές με τοκογλυφικό επιτόκιο και έτσι μπορούσαν μετά

να αγοράζουν και να πουλούν νίκες. Από τον συγγραφέα Αρτεμίδωρο μαθαίνουμε

την ιστορία του Λέονα από τη Συρία. Σε κάποια γιορτή νίκησε στους προκριματικούς

αγώνες και ήταν σίγουρος πως θα πάρει το στεφάνι του νικητή στους τελικούς. Ο

προπονητής του όμως, που δωροδοκήθηκε, δεν τον άφησε να μπει στους τελικούς.34

Ενίοτε το Ελληνικό αίσθημα της τιμής έφερνε μεγάλη αμηχανία. Το 480 π.Χ.

στους αγώνες που έγιναν στην Ολυμπία ο Θεαγένης δήλωσε συμμετοχή στην

πυγμαχία και στο παγκράτιο. Αφού νίκησε τον Εύθυμο για το στεφάνι του πυγμάχου,

30. Παυσανίας 5.21.8-9.

31. Παυσανίας 5.21.15.

32. I.G. 689.

33. Φιλόστρατος Γυμν. 45.

34. Αρτεμίδωρος, Ονειροκρίτης 4.82.

20

αναγκάστηκε να παραιτηθεί από το παγκράτιο λόγω κούρασης, με αποτέλεσμα ο

αντίπαλός του ο Δρομέας από την Μαντινεία να πάρει τη νίκη ακονιτί (χωρίς να

σκονιστεί). Τότε οι κριτές πήραν μια σημαντική απόφαση. Του επέβαλαν πρόστιμο

ένα τάλαντο για τον θεό, επειδή αποσύρθηκε από τους αγώνες, και ένα τάλαντο να

δώσει αποζημίωση στον Εύθυμο γιατί του στέρησε τη νίκη μετά από κατασκόπευση.

Όσο περίεργη ήταν η απόφαση αυτή άλλο τόσο περίεργη ήταν η έκβασή της.

Πράγματι ο Θεαγένης πλήρωσε το πρόστιμο στις αρχές, όμως ήρθε στην εξής

συμφωνία με τον Εύθυμο: να αποσυρθεί το πρόστιμο προς αυτόν, αλλά ο Θεαγένης

να μη συμμετάσχει στους επόμενους Ολυμπιακούς αγώνες στο αγώνισμα της

πυγμαχίας. Μία συμφωνία που μας φαίνεται ως το πιο άσχημο σημείο όλης της

υπόθεσης. Αυτό το αποτέλεσμα ήθελε και ο Εύθυμος. Με τον Θεαγένη εκτός αγώνα,

ήταν πολύ εύκολο το 476 και 472 π.Χ. ο Εύθυμος να νικήσει στην πυγμαχία.35 Ο

Παυσανίας αναφέρει πως ένας αθλητής, ο Σαραπίων από την Αλεξάνδρεια, έφυγε

κρυφά από την Ολυμπία μια ημέρα πριν από τον αγώνα. Οι κριτές του επέβαλλαν

πρόστιμο για τη δειλία του. Όμως ένας άνδρας ο οποίος έχει φτάσει τα Ολυμπιακά

στάνταρς στο παγκράτιο, είναι δύσκολο να έχει τέτοιο ελάττωμα. Σίγουρα η αιτία

ήταν ο απότομος πανικός.36 Οι αθλητές που ξεκινούσαν πριν το σήμα του αφέτη

μαστιγώνονταν, και αυτό γίνεται γνωστό από τον Ηρόδοτο. Στις συζητήσεις

στρατηγικής πριν τη ναυμαχία της Σαλαμίνας, ο Αθηναίος Θεμιστοκλής επιπλήχθηκε

από τον Κορίνθιο ναύαρχο Αδείμαντο με τα εξής: «Στους αγώνες αυτοί οι οποίοι

ξεκινούν πριν το σήμα μαστιγώνονται». Ο Θεμιστοκλής αντιγύρισε: «Πράγματι, αλλά

αυτοί οι οποίοι έμειναν στην εκκίνηση δεν κερδίζουν κανένα έπαθλο».37

Ο Πλούταρχος τον 2o αιώνα μ.Χ. αναφέρει πόσο αγαπούσαν οι θεατές να

τρέχουν δίπλα στον αθλητή και να τον εμψυχώνουν, κάτι το οποίο οδηγούσε την

αθλητική συνάντηση σε χάος.38 Οι ραβδοφόροι ήταν αυτοί που με την μαστίγωση

επανέφερναν στην τάξη το απείθαρχο πλήθος. Στους Δελφούς βρέθηκε μια επιγραφή,

που δείχνει πως μερικοί θεατές κατέβαιναν στον αγωνιστικό χώρο για τον ίδιο λόγο.

Η επιγραφή αυτή κάνει γνωστή την ύπαρξη κιγκλιδώματος με τη μορφή φράγματος

35. Παυσανίας 6.6.5-6.

36. Παυσανίας 5.21.18.

37. Ηρόδοτος 8.59. Ο Ευριβιάδης ήταν και όχι ο Αδείμαντος. Πλούταρχος, Θεμιστ. 11.

38. Πλούταρχος, Ηθ. 593d.

21

στο στάδιο των Δελφών.39 Η ύπαρξη κιγκλιδώματος δείχνει πως δεν ήταν λίγοι οι

θεατές που έμπαιναν στον αγωνιστικό χώρο και δημιουργούσαν προβλήματα, γιατί οι

λίγοι ταραξίες θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν από τους ραβδοφόρους ή τους

μαστιγοφόρους. Βέβαια αυτά συνέβαιναν τον 2ο αιώνα π.Χ. λόγω της επίδρασης από

τη Ρώμη.40 Μία άλλη επιγραφή από την Επίδαυρο του 3ου π.Χ. αιώνα κάνει γνωστό

πως δεν τιμωρούνταν μόνο οι αθλητές και οι θεατές αλλά και αυτοί που εμπλέκονταν

στους αγώνες με οποιοδήποτε τρόπο. Ο μηχανικός της ύσπληγγας, Φίλων από την

Κόρινθο, τιμωρήθηκε με πρόστιμο 500 Αλεξανδρινών δραχμών από τον πρόεδρο και

τους διοργανωτές των αγώνων, ενδεχομένως για παραβίαση του συμβολαίου ή λόγω

ανικανότητας να φέρει σε πέρας αυτό το έργο. Ο Φίλων προσφεύγει στη σύγκλητο

της Επιδαύρου, η οποία εγκρίνει το πρόστιμο μειώνοντάς το κατά 200 δρχ. και

προσθέτει 50% στο υπόλοιπο, γιατί το πρόστιμο δεν είχε πληρωθεί στα χρονικά όρια

που έπρεπε, κάνοντας τον άτυχο μηχανικό να πληρώσει ακόμη 450 δρχ.41

Εκτός από αυτά τα είδη τιμωρίας άλλο είδος ήταν ο αποκλεισμός από τους

αγώνες. Στη συνέχεια θα αναφερθούν τέτοιες περιπτώσεις.

39. BCH 23 p.566.

40. Ι. Μουρατίδης, Ι.Φ.Α, 1990 ,σ. 335-36.

41. Επίδαυρος Syll3 . 1075, IG IV 1508.

22

4. ΜΑΣΤΙΓΩΣΗ

Η μαστίγωση ήταν η πιο συνηθισμένη τιμωρία για τους δούλους στην Αθήνα

και γινόταν είτε ιδιωτικά είτε δημόσια. Το κράτος περιόρισε την άσκηση του

δικαιώματος που είχε ο κύριος να τιμωρεί ένα δούλο του με ξυλοδαρμό. Στην

Ελληνική σκέψη επικρατούσε η θεώρηση του ελεύθερου ανθρώπου ως πηγή όλων

όσων ήταν θετικά και του σκλάβου σαν το αντίθετό του.42 Η δημοκρατία διατήρησε

πολύ αυστηρές ποινές για τους πολίτες που έβλαπταν το κράτος. Από τον κατάλογο

των ποινών απουσίαζαν η καταδίκη σε δουλεία και η μαστίγωση, ποινές που

θεωρήθηκαν ανάξιες για πολίτες Αθηναίους.43 Παρ’ όλα αυτά σε μαστίγωση

υπέκειντο από τους τιτλούχους στις ελληνικές γιορτές όχι μόνο αθλητές και

προπονητές αλλά ακόμη και θεατές. Όλοι οι άνθρωποι από τη στιγμή που πήγαιναν

στις γιορτές και αθετούσαν τους κανόνες, τους νόμους της γιορτής, εξισώνανε τους

εαυτούς τους με τους σκλάβους.44

Πριν υπεισέλθουμε στη συζήτηση γιατί αθλητές και άλλοι υπέκειντο σε

μεταχείριση που συνήθως επιφυλασσόταν σε σκλάβους, θα εξετάσουμε τα

διαφορετικά είδη της μαστίγωσης που συναντώνται στην αρχαία Αθήνα,

συγκεκριμένα στις περιόδους των αγωνιστικών εορτών και προπονήσεων.

Η διαφθορά και το βρόμικο παιχνίδι δεν ήταν ποτέ διαδεδομένα στον

Ελληνικό αθλητισμό μέχρι τον δεύτερο αιώνα μ.Χ., όταν ο Φιλόστρατος ύψωσε τη

φωνή του ως παράπονο. Παραπονέθηκε πως οι αθλητές στην εποχή του έζησαν με

πολυτέλεια.45 Συνεπώς ορισμένοι δέχονταν δωροδοκίες διότι χρειάζονταν χρήματα

για να διατηρήσουν την χλιδή στην οποία ζούσαν και άλλοι δωροδοκούσαν διότι τους

ήταν δύσκολο να νικήσουν με έντιμα μέσα.

42. V.J. Hunter, «Constructing the body of the citizen: Corporal punishment in Classical

Athens», in: EMC 36 N.S. 11, 1992, p. 271-91.

43. Μ.Β. Σακελλαρίου, Η Αθηναϊκή δημοκρατία, Πανεπιστημιακές εκδόσεις Κρήτης,

Ηράκλειο 2004.

44. N.B. Crowther- Μ. Frass, «Flogging as a Punishment in the Ancient Games», in:

Nikephoros 11, 1998, p. 1-2.

45. Φιλόστρατος, Γυμ. 45.

23

Οι παραβιάσεις των κανονισμών στους αγώνες, οι δωροδοκίες, οι ασεβείς

συμπεριφορές των αθλητών και θεατών, η έπαρση ήταν σοβαροί λόγοι για να

τιμωρηθεί κάποιος, ασχέτως κοινωνικής τάξης και ηλικίας. Οι τιμωρίες που

επιβάλλονταν στους αθλητές, όπως προαναφέραμε, ήταν τα πρόστιμα, η κατασκευή

των αγαλμάτων (Ζάνες) στην Ολυμπία, ο αποκλεισμός από τους αγώνες και η

μαστίγωση.46 Λόγο για μαστίγωση κάνει και ο Δίων ο Χρυσόστομος γράφοντας για

τη διαφορά ανάμεσα σε δύο Ελληνικές πόλεις με την εξής παρομοίωση: «Η

κατάσταση είναι όμοια με εκείνη στον αθλητισμό, όταν ένας μικρόσωμος άνδρας

παλεύει με έναν πολύ μεγαλύτερο. Ο δεύτερος δεν επιτρέπεται να κάνει παράβαση

των κανόνων σε βάρος του πρώτου. Αν διαπράξει και τυχαία ακόμη, μαστιγώνεται. Ο

μικρός μπορεί να κάνει ό,τι θέλει και όλοι να κάνουν τα στραβά μάτια».47 Με αυτή

την αναφορά γίνεται γνωστό, πως οι κανόνες δεν εφαρμόζονταν εξίσου στους

αθλητές και συμπεραίνεται οτι μερικές φορές τουλάχιστον ο πιο αδύναμος αντίπαλος

μπορεί να ξεφύγει με παραβιάσεις ενώ ο δυνατότερος δεν μπορεί. Από τους

κανονισμούς των αγώνων γνωρίζουμε πως στο παγκράτιο επιτρέπονταν τα χτυπήματα

με το χέρι ή με το πόδι, όμως απαγορεύονταν αυστηρά το δάγκωμα και η χρήση των

δακτύλων για να βγάλουν το μάτι του αντιπάλου (ορύττειν). Οι νόμοι επιβάλλονταν

από τους κριτές, οι οποίοι στέκονταν έτοιμοι με τις ράβδους τους να χτυπήσουν κάθε

αθλητή που τους παραβίαζε. Παρά την ύπαρξη τόσο αυστηρών κανονισμών, αυτοί

συχνά καταλύονταν ειδικά στους κατοπινούς χρόνους. Ο Λουκιανός, σατιρίζοντας τη

σύγχρονη μόδα να δίνουν υπερβολικές ονομασίες σε δημοφιλείς αθλητές, έκανε ένα

χαρακτηριστικό σχόλιο, πως οι αθλητές του παγκρατίου πολύ σωστά ονομάστηκαν

«λιοντάρια» εξαιτίας του αριθμού των δαγκωμάτων που έκαναν.48 Τον 1ο μ.Χ. αιώνα

ο Επίκτητος, περιγράφοντας τις ταλαιπωρίες και τις στερήσεις στην καριέρα του

αθλητή του παγκρατίου, απαριθμεί την τραχύτητα της προπόνησης, τη λιτή και την

περιορισμένη διατροφή λέγοντας:

« Μέσα στον αγώνα πρέπει να βυθιστούν στο πρόσωπό του δάκτυλα, μερικές φορές

εξαρθρώνοντας ένα καρπό χεριού ή στρέφοντας έναν αγκώνα, καταπίνοντας πολύ

46. Παυσανίας 5.21.

47. Δίων Χρυσόστομος 34.12-13.

48. Λουκιανός, Δημ. 49.

24

χώμα, μαστιγώνεται και παρ’ όλα αυτά πολλές φορές ηττάται».49

4.1. Η μαστίγωση στην εκπαιδευτική διαδικασία

Η αυστηρότητα είναι γενικά το χαρακτηριστικό που διακρίνει το αρχαίο

εκπαιδευτικό σύστημα και υπάρχει μια πληθώρα αναφορών, για τη σωματική τιμωρία

στην Ελληνική και Ρωμαϊκή λογοτεχνία. Στη θεωρία της εκπαίδευσης ο Πλάτων50

υποστηρίζει την ανάγκη περιορισμών και τιμωριών για «το πιο ανυπάκουο των

ζώων», το παιδί, ενώ ο Αριστοτέλης51 δεν βλέπει χώρο για παιχνίδι στη σοβαρή

δουλειά της μάθησης : «ού γάρ παίζουσι μανθάνοντες. μετά λύπης γάρ η μάθησις». Ο

Ξενοφών52 συγκρίνει τη σκληρότητα του Κλέαρχου στα στρατεύματά του με αυτή

του δασκάλου στους μαθητές του. Μάθηση και χτύπημα είναι σχεδόν συνώνυμα. Στο

«Γνώμαι» που αποδίδεται στο Μένανδρο διαβάζουμε: «ο μη δαρείς άνθρωπος ού

παιδεύεται».53

Το Γυμνάσιο βρισκόταν συνήθως έξω από την πόλη και ήταν δημόσιο κτίριο,

όπου οι νέοι γυμνάζονταν χωρίς την παραμικρή επιβάρυνση. Σ’ αυτό οι Αθηναίοι

ανεξαρτήτως ηλικίας όχι μόνο γυμνάζονταν ή παρακολουθούσαν τις ασκήσεις των

άλλων, αλλά το είχαν ως τόπο των διαφόρων κοινωνικών τους συναντήσεων. Ήταν

επίσης το μέρος όπου γυμνάζονταν οι επαγγελματίες αθλητές κάτω από την επίβλεψη

του γυμναστή.54 Κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους όλα τα μετέπειτα Γυμνάσια

κατασκευάστηκαν με προοπτική όχι μόνο την εκγύμναση των νέων αλλά και τη

χρήση τους ως φιλοσοφικών κέντρων. Η αξία της εκγύμνασης των νέων της Αθήνας

και γενικά η προσφορά των Γυμνασίων στη στρατιωτική προετοιμασία των πολιτών

της Αθήνας φάνηκε κατά τη διάρκεια των Περσικών πολέμων, όπου όχι μόνο οι

Αθηναίοι αλλά και οι άλλοι Έλληνες, που λίγο ή πολύ αντέγραψαν το πρόγραμμα της

Αθήνας ή της Σπάρτης, κατόρθωσαν να νικήσουν τους Πέρσες και να προστατεύσουν

αποτελεσματικά την Ελλάδα. Μετά τους Περσικούς πολέμους οι Έλληνες ήταν πλέον

49. Επίκτητος 3.14.14 50. Πλάτων, Νομ. 7. 808de.

51. Αριστοτέλης, Πολ. 8.1339α28.

52. Ξενοφών, Ανάβ. 2.6.12.

53. Μενάνδρου, Προτάσεις εκ . 573.

54. C.A. Forbes, Greek Physical Education, New York and London, 1929. p. 69.

25

πεπεισμένοι ότι οι παράγοντες που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στις μεγάλες νίκες

ήταν η αντοχή, η δύναμη, το θάρρος, η εξυπνάδα και η πίστη στη νίκη, όλα αυτά

χαρακτηριστικά γνωρίσματα του νέου, τον οποίο έπλασαν τα Γυμνάσια, του νέου

γνωστού ως «καλού καγαθού».55

Υπήρχε μία άμεση σχέση μεταξύ Γυμνασίου, εκπαιδευτικού συστήματος,

αθλητικής προπόνησης και πολεμικής προετοιμασίας. Ο γυμνασίαρχος ήταν ο μόνος

υπεύθυνος να επιβάλλει τιμωρίες σε περίπτωση παραβίασης των διαταγών ή του

νόμου. Η εφαρμογή των σωματικών τιμωριών και των προστίμων ήταν συνηθισμένη.

Ο Γυμνασιαρχικός Νόμος της Βέροιας56 (2ος αιώνας π.Χ.) αποκαλύπτει πως η

επιβολή ξυλοδαρμού ή η χρήση μαστιγίου σε κάθε περίπτωση απευθυνόταν στους

σκλάβους και στα παιδιά, στους δε ελεύθερους το πρόστιμο. Πιο κάτω παρατηρούμε:

«Ο γυμνασίαρχος είναι ο μόνος υπεύθυνος να επιβάλλει τους ραβδισμούς στα

απείθαρχα αγόρια και σε όσους (απείθαρχους) παιδαγωγούς δεν βρίσκονται σε

ελεύθερη κατάσταση, στους δε ελεύθερους με πρόστιμο». 57

Η ίδια διάκριση υπάρχει στην Κέα, σε έναν κανονισμό για τη χρήση πηγών: ο

επιμελητής των πηγών θα τιμωρήσει τους παραβάτες, «τον μεν ελεύθερο με πρόστιμο

ύψους δέκα δραχμών, τα ελεύθερα παιδιά και τους σκλάβους με χτυπήματα».58 Από

την περίπτωση του Κράτη, ο οποίος θεωρούνταν ότι φοβόταν τον γυμνασίαρχο στη

Θήβα,59 του Αντώνιου, που ως γυμνασίαρχος «άφηνε πίσω του τα παραγγέλματα και

έβγαινε με τις γυμνασιαρχικές βίτσες, με παλτό και άσπρα σανδάλια και άρπαζε από

τον λαιμό τους νεαρούς που ήθελε να χωρίσει»60 και του Σοσίλου, υιό του Δωριαίου

55. Ι. Μουρατίδης Ι.Φ.Α., 1990, σ. 335-36.

56. P. Gauthier- M.B. Hatzopoulos, La loi gymnasiarque de Beroia, Athens/Paris 1993,

p. 65-68.

57. Γυμνασιαρχικός Νόμος της Βέροιας Β, 21-23 (…κύριος δε έστω ο γυμνασίαρχος και των

παίδων τους ατακτούντας μαστιγών και των παιδαγωγών,

όσοι αν μη ελεύθεροι ώσιν, τους δε ελευθέρους ζημιών).

58. IG XII 5, 569 ( κύριος έστω ο επιμ[ελ]ητής τον μεν ελεύθερον [άχρ]ι δέκα δραχμών, τους

δε π[αίδα]ς του[ς ε]λευθέρους και τους οικέτας πληγαίς κολάζων).

59. Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων.6.90.24 (…εν Θήβαις υπο του γυμνασιάρχου

μαστιγωθείς … 90. 2).

60. Πλούταρχος, Αντώνιος 33, 7

26

που τιμήθηκε με άγαλμα που τον αναπαρίστανε να φέρει βέργα ή μπαστούνι (είναι

αληθοφανές πως επρόκειτο για γυμνασίαρχο),61 προκύπτει ο διαχωρισμός δύο

πραγμάτων: α) το μπαστούνι και οι βέργες του γυμνασίαρχου (όπως και των άλλων

δασκάλων) μπορούσαν να μπουν στο παιχνίδι, όταν επρόκειτο για διαχωρισμό

αντιπάλων, κυνήγι παρείσακτου ή ανταπόδοση επιθετικής συμπεριφοράς 62

ανεξάρτητα από την ηλικία και την κατάσταση των θυμάτων και β) σε κάθε

περίπτωση στη Βέροια η χρήση ξυλοδαρμού ή μαστιγίου, καθώς και τιμωρίας,

απευθυνόταν στους σκλάβους και στα παιδιά. Οι περισσότεροι ηλικιωμένοι μη

δεσμευμένοι, συμπεριλαμβανομένων των εφήβων, τιμωρούνταν με πρόστιμο. Έτσι

όπως διαβάζουμε παρακάτω63 οι νεανίσκοι δεν πρέπει να συναναστρέφονται τους

παίδες, ούτε να τους μιλάνε, «διαφορετικά ο γυμνασίαρχος τιμωρεί με πρόστιμο

(ζημιούτω) και καταστέλλει (κωλυέτω) αυτόν που διαπράττει μια από αυτές τις

πράξεις», το πρώτο ρήμα αφορά στην τιμωρία και το δεύτερο δεν αποκλείει τη χρήση

βίας, άρα μπαστουνιού.

Ομοίως στην Αιγιάλη της Αμοργού ο κανονισμός ίδρυσης του Κριτολάου

περιγράφει οτι η πομπή που ξεκινά από τον πρύτανη θα βρεθεί πίσω από τον

γυμνασίαρχο, «οι έφηβοι, ακολουθούμενοι απο τους νέους, διαφορετικά, ο

γυμνασίαρχος αναγκάζει, όσους δεν ακολουθούν, με κάθε δυνατό μέσο». Το

μπαστούνι μπορεί να είναι ένα από αυτά τα «μέσα».64

Σχετικά με τις σωματικές τιμωρίες που επιβάλλονταν στους παίδες, αρμόζει

να κάνουμε τρεις διευκρινίσεις. Στην Ιστορία της Εκπαίδευσης στην Αρχαιότητα, ο H. I

Marrou,65 επικαλέστηκε το μαστίγιο και το ρόπαλο από το «δημοτικό», δηλαδή

εννοεί τα μικρά παιδιά τουλάχιστον δώδεκα ετών. Μετά από αυτή την ηλικία, όπως

εκτιμά ο ίδιος, η προετοιμασία και η συμμετοχή στους διαγωνισμούς

61. Knoepfler, CF. D. BCH Suppl. I (1973) 233-237.

62. Γυμνασιαρχικός Νόμος της Βέροιας Β, 41.

63. Γυμνασιαρχικός Νόμος της Βέροιας Β, 13-15. ( Περί παίδων. είς τους παίδας μη

εισπορευέσθω των νεανίσκων μηθείς, μηδέ λαλείτω τοίς παισίν, ει δε μη, ο γυμνασίαρχος

ζημιούτω και κωλυέτω τον ποιούντά τι τουτων).

64. IG VII 7. 515 II: 45-49.

65. H.I. Marrou, Histoire de l’ education dans l’ antiquite, Paris 1965, p. 220-222.

27

αντικαθιστούσαν ως ψυχολογικό κίνητρο την άμιλλα στον φόβο. Αυτή η άποψη δεν

συμφωνεί , σε γενικές γραμμές, με τις παραπάνω μαρτυρίες. Όσον αφορά στις

κυρώσεις ο νόμος της Βέροιας μας δείχνει σαφώς πως οι σωματικές τιμωρίες ήταν

εφαρμόσιμες στους παίδες που παρακολουθούσαν τα μαθήματα στο Γυμνάσιο,

δηλαδή στους εφήβους. Έτσι μόνο η πρόσβαση στην κατηγορία των εφήβων, κι

έπειτα των νέων, επέτρεπε στους ελεύθερους να διαχωριστούν από τους σκλάβους

και να υπόκεινται σε πρόστιμα και όχι σε μαστιγώματα.

Παραθέτοντας τον κανονισμό του Καρθαία του Κέος για τη χρήση των πηγών,

ο G. Glotz, έγραψε σε μια σημείωση: « Να σημειωθεί οτι τα παιδιά που βρίσκονταν

σε ελεύθερη κατάσταση ταξινομήθηκαν ως σκλάβοι. Πρόκειται για διαχωρισμό της

ευθύνης του πατέρα, όπως αυτή του δασκάλου».66 Αυτή η νομική εξήγηση των

σωματικών τιμωριών μπορεί να αρμόζει σε ορισμένα έγγραφα, αλλά όχι στον νόμο

της Βέροιας. Δεν τίθεται θέμα υλικών βλαβών αλλά απειθαρχίας ή ανυπακοής(…τον

δε μη πειθαρχούντα, τον μέν υπό την ‘ράβδον μαστιγούτω ο γυμνασίαρχος 8-9, …

των παίδων τους ατακτούντας μαστιγών… 22 ). Μάλλον θα πρέπει να παραδεχθούμε

ότι στα μάτια των Ελλήνων η αξιοπρέπεια του ελεύθερου ανθρώπου, όπως κι αυτή

του πολίτη, είχε αναγνωριστεί μόνο στους ενήλικες.

Η ποινή του μαστιγίου αναφέρεται τέσσερις φορές στον νόμο. Την μια φορά

πρόκειται για δούλο ο οποίος εκτελούσε χρέη παλαιστροφύλακα Β, 97-99.Τις άλλες

τρεις φορές (Β, 8-10, 21-23, 70-71) βρίσκουμε την εναλλακτική μεταξύ σωματικής

τιμωρίας (για τους παίδες και μερικούς παιδαγωγούς) και προστίμου (για τους

νεαρούς), χωρίς να διευκρινίζεται ο αριθμός χτυπημάτων ή το ποσό του προστίμου,

όταν παντού (εννέα παραδείγματα) το ποσό των επιβαλλόμενων προστίμων στους

νέους ή σε διάφορους υπευθύνους είχε καθορισθεί (βλέπε ανακεφαλαίωση ad. Β, 101-

107). Αυτή η απουσία προσδιορισμού στις τρεις φορές εξηγείται προφανώς με την

ανυπακοή (8-10), την απειθαρχία (21-23), την απάτη στον συναγωνισμό (70-71)

(«τους λυμαγωνούντος και μη δ[ικ]αίως αγωνιζομένους»), δηλαδή σε λάθη, την

επιμέλεια των οποίων άφηναν στον γυμνασίαρχο να εκτιμήσει τη σοβαρότητα και

άρα την τιμωρία. Έτσι ο νόμος δεν μας δίνει κάποια ένδειξη για τον αριθμό των

χτυπημάτων που επέβαλλε ο γυμνασίαρχος σε «όσους υπόκειντο σε ξυλοδαρμό».

66. G. Glotz., «Les esclaves et la peine du fouet eu droit grec», CRAI 1908, p.580.

28

Ωστόσο θα υποθέσουμε ότι ο λειτουργός εδραίωνε μια συγκεκριμένη σχέση μεταξύ

του αριθμού των χτυπημάτων που θα λάμβανε και αυτού των δραχμών που θα

καταβάλλονταν: για παράδειγμα όσα χτυπήματα (για το παιδί) τόσες δραχμές προς

καταβολή (για τον νεαρό) ή διπλάσια χτυπήματα από τις δραχμές. Καθώς το

πρόστιμο που επιβαλλόταν συχνότερα από τον νόμο (επτά αναφορές) ήταν πενήντα

δραχμές, μάλλον ο πιο συνηθισμένος ξυλοδαρμός ήταν πενήντα χτυπήματα, αριθμός

επιβεβαιωμένος από άλλα κείμενα που αφορούν διάφορες τοποθετήσεις.

Σύμφωνα με τον Ψευδο-Πλάτωνα,67 στην Αθήνα μαστίγωναν τους έφηβους

στο Γυμνάσιο.

4.2. Μαστίγωση και προπόνηση

Όπως οι αθλητές έτσι και οι προπονητές οι οποίοι παρέβαιναν τους νόμους

μπορούσαν να μαστιγωθούν « μάστιγος και τώ γυμναστή επηρτημένης, εί τι παρ’ ά

κελεύσουσι πράττοιτο».68 Περισσότερα στοιχεία όμως υπάρχουν για περιπτώσεις

μαστίγωσης αθλητών από τους προπονητές τους και όχι μαστίγωσης των

προπονητών. Έτσι λοιπόν ο Αιλιανός (Ποικ. Ιστ. 2.6) αναφέρει οτι κάποιος

γυμναστής χτύπησε έναν αθλητή στην προπόνηση με τη ράβδο του.69

4.3. Μαστίγωση και στρατός

Το Γυμνάσιο δεν χρησίμευε μόνο ως προετοιμασία για αθλητικές εκδηλώσεις

αλλά επίσης ως σύνδεσμος με τον στρατό, ειδικά σε σχέση με τα Εφηβεία. Ο

Αριστοτέλης70 αναφέρει ότι οι στρατηγοί στην Ελλάδα είχαν την ισχύ να τιμωρούν

την απείθαρχη συμπεριφορά στον στρατό με φυλάκιση, εξορία ή πρόστιμα, αν και

αναφέρει ότι τα πρόστιμα ήταν ασυνήθιστη τιμωρία. Θα πρέπει να σημειωθεί πως δεν

γίνεται εδώ καμία αναφορά για μαστίγωση, αν και υπάρχουν μερικές περιπτώσεις.

Για παράδειγμα, ο Πλούταρχος71 αναφέρει πως ο Παυσανίας τιμώρησε τους

στρατιώτες με χτυπήματα: «τους τε πολλούς εκόλαζε πληγαίς». Ο Θουκυδίδης72

67. Ψευδο-Πλάτων Ax. 366e-367a.

68. Φιλόστρατος, Γυμ. 54.

69. Αιλιανός, Ποικ. Ι. 2.6.

70. Αριστοτέλης, Αθην. Πολιτ. 61.

71. Πλούταρχος, Αριστ. 23.2.

72. Θουκυδίδης θ’ 84.7.

29

διηγείται πως ο Αστίοχος, Σπαρτιάτης ναύαρχος, φοβέρισε και σήκωσε το μπαστούνι

του κατά του Δωριέως. Ο Ξενοφών73 στη δίκη του παραδέχτηκε πως πράγματι έχει

χτυπήσει άνδρες για έλλειψη πειθαρχίας, όμως όχι συχνά και μόνο από καλή

πρόθεση. Ο Ξενοφών74 επίσης λέει πως ο ηγεμών έφερε ένα μπαστούνι ως σύμβολο

του δικαιώματός του να επιβάλλει σωματική τιμωρία, όμως δεν το χρησιμοποιούσε

συχνά. Όπως συμπεραίνεται από αυτές τις πηγές τα χτυπήματα στον στρατό

εφαρμόζονταν σπάνια και ως έσχατη λύση.

4.4. Μαστίγωση και αθλητικοί αγώνες.

Η μαστίγωση πριν τους αγώνες συνέβαινε σπάνια στις γιορτές. Μπορούσε να

συμβεί όταν κάποιος, ενώ τιμωρήθηκε με πρόστιμο κατά την εγγραφή, δεν ήθελε να

το πληρώσει ή δεν μπορούσε.75 Είδαμε πως και σε περιπτώσεις απάτης στο τράβηγμα

των λαχνών η τιμωρία ήταν η μαστίγωση. Ο Επίκτητος δηλώνει πως ένας

Ολυμπιακός αντίπαλος ο οποίος σηκώνεται αδιάφορα και φεύγει πρέπει να

μαστιγωθεί.76 Επιστρέφοντας στον Παυσανία πάλι μαθαίνουμε ότι ο Σαραπίων από

την Αλεξάνδρεια, φοβήθηκε από τον αντίπαλό του και τράπηκε σε φυγή μία ημέρα

πριν τους αγώνες. Οι Ελλανοδίκες του επέβαλαν πρόστιμο.77

Ο Ξενοφών78 αναφέρει πως αυτοί που ήταν υπεύθυνοι των αγώνων

τιμωρούσαν αμέσως όσους καταπατούσαν τον νόμο, δηλαδή κατά τη διάρκεια των

αγώνων. Η πληθώρα όπως είδαμε των πηγών, οι τόσες μαρτυρίες των απεικονίσεων

στα αγγεία, όλα αυτά δηλώνουν πως ήταν η πιο συνηθισμένη στιγμή εφαρμογής της

τιμωρίας, μετά την οποία ο αθλητής μπορούσε να συνεχίσει να αγωνίζεται. Οι

αθλητές των βαρέων αθλημάτων, δηλαδή της πυγμαχίας, της πάλης και του

παγκρατίου, έμπαιναν πολύ εύκολα στον πειρασμό των ανέντιμων τεχνικών, μιας και

τους δίνονταν πολλές ευκαιρίες. Το δάγκωμα, η προσπάθεια για βγάλσιμο των ματιών

73. Ξενοφών, Ανάβασις 5.8.13-25 74. Ξενοφών, Ανάβ. 2.3.11

75. W. Dittenberger- K. Purgold, Die Inschriften von Olympia, Vol. V,

Berlin, 1896

76. Επίκτητος 3.22.52

77. Παυσανίας, 5.21.18

78. Ξενοφών, Λακεδ. 8.4

30

ή για σπάσιμο δακτύλων, η άκυρη εκκίνηση στους αγώνες δρόμου, ήταν σοβαρές

αιτίες μαστιγώματος που εφαρμοζόταν εκείνη τη στιγμή που διέπρατταν το

παράπτωμα.

Η μαστίγωση για όλα τα σοβαρά παραπτώματα (π.χ. σπάσιμο δακτύλου),

άσχετα του πότε γίνονταν, εκτελείτο μετά τους αγώνες και μπροστά στους θεατές, για

να νιώσουν μεγαλύτερη ντροπή οι τιμωρηθέντες και για μεγαλύτερη ατίμωσή τους.

Σύμφωνα με τον Ψευδο-Διονύσιο τον Αλικαρνασέα «το παρά τοις θεαταίς

βλασφημείσθαι αντί του επαινείσθαι κροτείσθαι στεφανούσθαι».79 Ο Λίχας και ο

Αλκιβιάδης είναι τα γνωστά σχετικά παραδείγματα.

Οι δρομείς απαγορευόταν να κρατούν, να σπρώχνουν και να βάζουν

τρικλοποδιά στον αντίπαλο. Ένας Σπαρτιάτης, βλέποντας τις απεγνωσμένες

προσπάθειες των δρομέων στην εκκίνηση να αρπάξουν κάποιο αβαντάζ, λέει: «Πόσο

περισσότερο ζήλο οι δρομείς έχουν για ταχύτητα, παρά για δικαιοσύνη!».80 Εκτός

από τους δρομείς που « έτρωγαν μερικά χτυπήματα από το μπαστούνι του τιτλούχου,

για λάθος εκκίνηση»,81 την ίδια ποινή είχαν και οι αθλητές της πάλης όταν

επιχειρούσαν να σπάσουν τον δάκτυλο του αντιπάλου τους. Παραστάσεις σε

αμφορείς δείχνουν αθλητές του παγκρατίου να μαστιγώνονται ή να πρόκειται να

μαστιγωθούν, διότι είτε δαγκώνουν είτε προσπαθούν να βγάλουν το μάτι του

αντιπάλου τους, είτε ακόμη να τον κλωτσήσουν (παράρτημα, εικ. 4, 5, 6,).

Αντίστοιχες μαρτυρίες από παραστάσεις αμφορέων έχουμε για αθλητές της πάλης

(παράρτημα, εικ. 1, 2, 7, 8) και της πυγμαχίας (παράρτημα, εικ.3, 5, 9, 10, 11, 12, 13,

14). Αθλητές οι οποίοι διέπρατταν απάτη κατά το τράβηγμα των κλήρων στους

αγώνες για τα βαριά αθλήματα (πάλη, πυγμαχία και παγκράτιο) μαστιγώνονται από

μαστιγοφόρους.82 Την ίδια τιμωρία είχαν και όσοι δεν πλήρωναν τα πρόστιμα τα

οποία τους επέβαλαν, όπως συμπεραίνεται από επιγραφή που ανακαλύφθηκε στη

Σεβάστα.83 Ακόμη μαστίγωναν αυτούς που συμμετείχαν σε αγώνες, ενώ ήταν η πόλη

79. .Ψευδο-Διονύσιος ο Αλικαρνασεύς, Ρητ. 7.6

80. Πλούταρχος, Απ. Λακ. 224 F

81. C.A. Forbes, «Crime and Punishment in Greek Athletics», in: CJ 47, 1951-52,

p. 169-73 and 202

82. Λουκιανός, Ερμ.40

83. IvO 56.24

31

τους αποκλεισμένη από αυτούς. Ο Σπαρτιάτης Λίχας, ένας σπουδαίος πολίτης της

Σπάρτης, αν και είχε αποκλεισθεί η πόλη του από τους Ολυμπιακούς Αγώνες το

420π.Χ. (κατέλυσαν την εκεχειρία), πήρε μέρος ως εκπρόσωπος της Θήβας. Όταν

αυτό έγινε αντιληπτό από τους Ελλανοδίκες, τιμωρήθηκε με μαστίγωση.84 Κατά τον

ίδιο τρόπο τιμωρήθηκε και ο Αλκιβιάδης για τα υβριστικά του σχόλια στην

Ολυμπία.85 Είναι ξεκάθαρο από τον Παυσανία ότι ένα αυστηρό πρόστιμο επέβαλαν οι

Ελλανοδίκες για δωροδοκία στην Ολυμπία. Σύμφωνα με άλλες πηγές, σε κάποιες

περιοχές η μαστίγωση μερικές φορές συνοδευόταν με αποβολή από το στάδιο.86

Είναι γεγονός οτι οι κανονισμοί των αγώνων διέφεραν από τόπο σε τόπο και από

περίοδο σε περίοδο, όμως μπορούμε να πούμε πως για τις ελαφριές παραβάσεις στους

αγώνες ο αθλητής μαστιγωνόταν επιτόπου από τον κριτή ως προειδοποίηση, ενώ για

τα βαριά παραπτώματα η τιμωρία εφαρμοζόταν με επίσημη μαστίγωση μετά τους

αγώνες. Ας εξετάσουμε όμως την μαστίγωση ειδικά στην Ολυμπία και σε άλλες

αγωνιστικές γιορτές.

4.5. Ολυμπία

Η πρώτη μαρτυρία μαστίγωσης αθλητή στην Ολυμπία, αναφέρεται σε

επιγραφή του 6ου π.Χ. αιώνα σε μπρούτζινη πλάκα:

ο δε παλαιστά ούτε κα δάκυλον ένα Fαγανο[--ούτε-----

κολ] / άδοι παίον κα ο διαιτατέρ πλαν κατά κεφαλάν [.

« ο παλαιστής δεν θα σπάσει κανένα δάκτυλο…

ο κριτής θα τιμωρήσει με χτυπήματα, εκτός από το κεφάλι…».87

Στην Ολυμπία οι αθλητές συνοδεύονταν από τους προπονητές τους, οι οποίοι

84. Θουκυδίδης, 5. 49-50; Παυσανίας, 6. 2. 2-3.

85. Ερμογένης Πρ. 2.4.22-24.

86. Ηράκλειτος, Fr. 42, Diels-Kranz: Όμηρος και Αρχίλοχος, «να αποβληθούν από τους

αγώνες και να μαστιγωθούν», Ψευδο-Διόνυσος ο Αλικαρνασεύς Ρητ, Τέχνη 7.6

(μαστίγωση, πρόστιμο και αποβολή), Δίων Χρυσ. 31.119 (μαστίγωση).

87. J. Ebert- P. Siewert, «Eine archaische Bronzeurkunde aus Olympia mit

Vorschriften fur Ringkampher und Kampfrichter», in: J. Ebert, Agonismata.

Kleine philologische Schriften zur Literatur, Geschichte und Kultur der Antike,

(ed. M. Hillgruber.- R..Jakobi – W.Luppe), Stuttgart/Leipzig 1972, 200-236.

32

επέβλεπαν τις τελικές προετοιμασίες τους και φώναζαν συμβουλές και ενθάρρυναν

τους αθλητές από τις πλαϊνές γραμμές, ενώ άρχιζαν οι αγώνες. Οι προπονητές

μπορούσαν και αυτοί επίσης να μαστιγωθούν ή να τους επιβληθεί πρόστιμο σε

περίπτωση που είχαν αντιρρήσεις σε κάποιες αυτοσχέδιες ασκήσεις των κριτών.

Όπως είδαμε, κανένας αθλητής ή άτομο γενικά, ανεξαρτήτως ηλικίας και

κοινωνικής θέσης δεν απαλλασσόταν της μαστίγωσης στην Ολυμπία, ούτε ο Λίχας

ούτε ο Αλκιβιάδης, ο οποίος μετά τη νίκη του στην αρματοδρομία τιμωρήθηκε με

μαστίγωση όχι για καταπάτηση των κανονισμών αλλά για την ύβρη του διότι είπε

πως ήταν ο καλύτερος. Στην Ολυμπία βέβαια δεν τιμωρούσαν όλα τα παραπτώματα

με μαστίγωση. Τον Αλεξανδρινό πυγμάχο Απολλώνιο αρχικά απέβαλαν οι

Ελλανοδίκες από τους αγώνες για την καθυστερημένη και με ψεύτικη δικαιολογία

άφιξή του στους Ολυμπιακούς αγώνες, και αναδείχθηκε νικητής «ακονιτί» ο

αντίπαλός του Ηρακλείδης, ο οποίος τον διέψευσε λέγοντας οτι η καθυστέρηση του

αντιπάλου του οφειλόταν στο γεγονός ότι πήρε μέρος σε πολλούς αγώνες της Ιωνίας.

Όταν όμως στη συνέχεια ο Απολλώνιος το πληροφορήθηκε και έπεσε μανιασμένος,

φορώντας τα γάντια της πυγμαχίας, στον αντίπαλό του Ηρακλείδη, τότε τιμωρήθηκε

με πρόστιμο.88 Ο Gardiner επισημαίνει, πως οι αθλητικοί αγώνες ήταν πάντοτε υπό

την προστασία κάποιου θεού και ο φόβος της ιεροσυλίας απέτρεπε τους

περισσότερους αθλητές να παραβούν τους κανονισμούς των αγώνων, ειδικά σε έναν

τόσο ιερό χώρο όπως αυτόν της Ολυμπίας.89 Οι Ολυμπιακοί αθλητές, οι πατεράδες

τους, τα αδέρφια τους και οι προπονητές τους έπαιρναν επίσημο όρκο δίπλα στον

βωμό του Δία ότι δεν θα κάνουν κανένα παράπτωμα κατά την διάρκεια των αγώνων.

Επίσης και οι κριτές έπαιρναν όρκο στον ίδιο τόπο ότι θα κρίνουν δίκαια και δεν θα

δεχθούν δωροδοκίες.90

4.6. Λαμπαδηδρομία στην Αθήνα

Διαφορετικού είδους μαστίγωση βλέπουμε στην λαμπαδηδρομία στην Αθήνα,

όπου δεν υπάρχει παράβαση κανόνων και ούτε εκτελείται η μαστίγωση από τους

επισήμους των αγώνων. Πρόκειται για τα Παναθήναια, όπου χτυπούσαν οι κάτοικοι

88. Παυσανίας, 5.21.12-14.

89. E.N.Gardiner, Athletics of the Ancient World, Oxford 1930, ρ.33.

90. Παυσανίας, 5.24.9.

33

του Κεραμικού «εν μέσω γέλωτος», τον τελευταίο δρομέα.91 Το ίδιο αναφέρει και ο

Παυσανίας.92 Υποθέτουμε πως αυτή η μεταχείριση των αργών δρομέων ήταν

παραδοσιακή, ίσως επειδή πίστευαν ότι ατίμαζαν τον θεό. Ήταν μία παλιά

ιεροτελεστία, που όμως αργότερα έχασε τη σημασία της.

4.7. Η μαστίγωση στις δραματικές και μουσικές γιορτές

Η μαστίγωση ήταν εξίσου χαρακτηριστικό των δραματικών-μουσικών εορτών

όπως επίσης και των αθλητικών αγώνων. Στην Οενοάδα της Λυκίας, στη μεγαλύτερη

θεατρική γιορτή, είναι αποδεδειγμένο πως υπήρχαν μαστιγοφόροι στα χρόνια του

Αδριανού: «παρομοίως είκοσι μαστιγοφόροι μπορούν να επιλεχθούν από αυτόν, ο

οποίος θα καθορίσει τον τρόπο που θα ντυθούν με τα λευκά ρούχα δίχως εσώρουχο,

επίσης φέροντες ασπίδες και μαστίγια και θα είναι υπεύθυνοι για την καλή τάξη στο

θέατρο όπως έχουν εκπαιδευτεί από τους αγωνοθέτες».93 Φαίνεται λοιπόν πως οι

μαστιγοφόροι ήταν υπεύθυνοι για την επιβολή της τάξης και για τους θεατές όπως και

για τους αθλητές. Στις γιορτές των Πυθίων ένας τραγουδιστής και αυτός που έπαιζε

λύρα κακοποιήθηκαν από τους αθλοθέτες και πετάχτηκαν έξω από το θέατρο.94 Οι

ραβδούχοι επίσης χτύπησαν έναν συγγραφέα κωμωδίας για αυτοέπαινο στο θέατρο.

Αυτό διαπιστώνεται από το έργο του Αριστοφάνη95 «Βάτραχοι» στο οποίο γίνεται η

αναφορά :

«χρήν μεν τύπτειν τους ραβδούχους, εί τις κωμωδοποιητής…

αυτόν επήνει προς το θέατρον παραβάς εν τοις αναπαίστοις»

4.8. Μαστίγωση και γυναίκες

Οι περισσότεροι των ανθρωπολόγων, οι οποίοι έχουν μελετήσει τις

πρωτόγονες τελετές των ανθρώπων στο πέρασμα των χρόνων, επιμένουν πως οι

ιεροτελεστίες των κοριτσιών είναι πολύ μικρότερης σημασίας από αυτές των

91. Αριστοφάνης, Βατρ. 1089-1098.

92. Παυσανίας, 1.2.4.4-5.

93. S. Mithell, «Festivals, Games, and Civic Life in Roman Asia Minor» , in: JRS 80,

1990, ρ.183-93.

94. Λουκιανός, Αν. 9.18.

95. Αριστοφάνης, Βατρ. 734-35.

34

αγοριών και συνήθως είναι παθητικές. δηλαδή δεν απαιτείται σειρά οδυνηρών

μυήσεων και δοκιμασιών έξω από τον τόπο που διαμένουν.

Φυσικά είναι αποδεδειγμένο φιλολογικά και αρχαιολογικά ότι στη Σπάρτη,

όπως και σε άλλες πόλεις, έπαιρναν μέρος σε αγώνες και κορίτσια. Όμως η

προπόνηση των κοριτσιών δεν είχε την ίδια ποικιλία με αυτή των αγοριών, ούτε την

επίτευξη του ίδιου σκοπού. Τα κορίτσια στη Σπάρτη προπονούνταν με σκοπό να

αποκτήσουν γερά κορμιά, και αυτό σαν αποτέλεσμα θα είχε να γεννήσουν γερά

αγόρια. Στη Σπάρτη η εκπαίδευση των κοριτσιών είχε καθαρά ευγονικό σκοπό. Όμως

ο Αθηναίος φιλόσοφος, Πλάτων παραπονείται πως η Σπαρτιατική εκπαίδευση των

κοριτσιών δεν ήταν απόλυτα πετυχημένη, διότι αν και έπαιρναν μέρος στη

γυμναστική και στη μουσική εξαιρούνταν από τη στρατιωτική υπηρεσία.96 Επίσης ο

P. Vidal–Naquet97 σωστά παρατηρεί ότι αν και η Σπαρτιατική εκπαίδευση των

κοριτσιών φαίνεται να είναι περισσότερο μία απομίμηση του ανδρικού θεσμού, παρά

μια προετοιμασία για γάμο, (τα κορίτσια συμμετέχουν στις αγέλες, είναι γυμνά σε

παρόμοιες ιεροτελεστίες με αυτές των αγοριών) δεν αντέχουν δοκιμασίες όπως τα

αγόρια και ούτε οργανώνονται στις ηλικιακές τάξεις. Με άλλα λόγια τα κορίτσια δεν

χαίρουν μεγάλης σημασίας στην πολιτική διάρθρωση της πόλης.

Στην Αθήνα δεν προβλεπόταν από τους νόμους και την παράδοσή της η

φυσική αγωγή των κοριτσιών. Ορισμένοι διανοούμενοι δεν ήταν σύμφωνοι με αυτή

την αντίληψη και προσπάθησαν μέσα από τα συγγράμματά τους να προτείνουν

ασκήσεις. Ο Ξενοφών συνιστά γυμναστικές ασκήσεις και βάδισμα τα οποία θα

έκαναν καλό στην υγεία, στη όρεξη των κοριτσιών. Ο Πλάτων98 στους Νόμους του

προτείνει ασκήσεις από την ηλικία των 10 έως των 18 χρόνων. Μπορούν, υποστήριζε

ο φιλόσοφος, οι κοπέλες να γυμνάζονται μέχρι και το 20ό έτος της ηλικίας τους, εάν

το επιθυμούν, όχι όμως περισσότερο. Κατά τον Πλάτωνα αυτή η ηλικία ήταν η

ιδανικότερη για να παντρευτούν. Ο λόγος για τον οποίο ήθελε ο Πλάτων να

γυμνάζονται οι γυναίκες ήταν για να γεννήσουν δυνατά παιδιά.99

Ο αθλητισμός για την Ελληνίδα γυναίκα ήταν μόνο ένα μέρος μιας σύντομης

96. Πλάτων, Νόμοι 7.805 Ε-806 Α.

97. P. Vidal– Naquet, The Black Hunter, London 1981, p.150-1.

98. Πλάτων, Νόμοι 28.833.

99. Ι. Μουρατίδης Ι.Φ.Α. 1990, σελ. 358-359.

35

προσπάθειας και όχι μιας επιδίωξης για καριέρα. Με αυτή τη μορφή συναντάται η

γυναίκα σε τελετουργίες, σε αγώνες που γίνονται προς τιμή κάποιας θεάς: στα Ηραία

που διοργανώνονταν στην Ολυμπία, στους αγώνες δρόμου συμμετέχουν νέες

γυναίκες και κορίτσια 100 στη Σπάρτη στη γιορτή προς τιμήν του Διόνυσου έπαιρναν

μέρος έντεκα κορίτσια, οι επονομαζόμενες Διονυσάδες, κόρες του Διόνυσου,101 η

Σαπφώ αναφέρει μια ταχυ-πόδα ανύπανδρη γυναίκα ως μαθήτριά της.102 Στη

Λυσιστράτη του Αριστοφάνη γίνεται αναφορά στη λατρευτική γιορτή Αρκταία στην

Αττική προς τιμήν της θεάς Αρτέμιδος όπου συμμετείχαν κορίτσια.103 Εκτός από

αυτόν τον τρόπο συμμετοχής στους αγώνες οι γυναίκες συμμετείχαν ως ιδιοκτήτριες

αρμάτων σε αρματοδρομίες και έτσι αναδεικνύονταν νικήτριες. Η πρώτη γυναίκα που

νίκησε σε αρματοδρομίες της Ολυμπίας ήταν η Κυνίσκα, αδελφή του βασιλιά της

Σπάρτης Αγησίλαου.104 Στο ίδιο αγώνισμα νίκησε μια άλλη Σπαρτιάτισσα, η

Ευρυλεώνις.105 Στην Ελληνιστική εποχή συναντάμε περισσότερες γυναίκες νικήτριες

με αυτή την ιδιότητα: Βελιστίχη η προστατευόμενη του Πτολεμαίου Φιλάδελφου

κέρδισε στον πωλικόν τέθριππον (άρμα που οδηγούσαν τέσσερα νεαρά άλογα),106 στα

Παναθήναια το 180 π.Χ. κέρδισε η Μνασίας η Αργεία σε άρμα πωλικό( άρμα που

οδηγούσαν νεαρά άλογα) , η Ζεύξω κόρη του Πολυκράτη τυράννου του Άργους στο

κέλης τέλειος (αγώνας με άλογα), μία άλλη άγνωστη γυναίκα από το Άργος στο άρμα

τέλειον (αγώνες με άρμα που οδηγούν άλογα) και μια κόρη από την Αλεξάνδρεια στο

συνωρίς τελεία (άρμα οδηγούμενο από δύο άλογα).107

Σε πολλές επιγραφές αναφέρεται η συμμετοχή κοριτσιών (παρθένοι) στο

εκπαιδευτικό σύστημα των Γυμνασίων. Ο αποθανών ευεργέτης Αθηνόδωρος,

στεφανώθηκε με χρυσά στεφάνια από το γυμνασίαρχο των νέων, τον παιδονόμο των

100. Παυσανίας 5.16.

101. Παυσανίας 3.13.7.

102. Σαπφώ, Fr.73 (71 BERGK).

103. Αριστοφάνης, Λυσιστράτη 641-647.

104. Πλούταρχος, Άγης 20.1.

105. Παυσανίας 3.17.6.

106. Παυσανίας 8.11.

107. IG II-III2 2134.

36

αγοριών και τον επόπτη των κοριτσιών (παρθένοι).108 Στην Στρατονίκεια της Καρίας

στους ιερείς και γυμνασίαρχους περιελάμβαναν και γυναίκες για τη διανομή του

λαδιού.109 Σε μία άλλη επιγραφή ένας άνδρας, γιός του Κυρίνου, τιμήθηκε για πολλές

ευεργεσίες (διανομή χρημάτων και κρασιού), και για διανομή λαδιού τέσσερις φορές

σε όλους τους νέους ανθρώπους και σε όλες τις γυναίκες.110 Ένα ανώνυμο ζευγάρι

μαζί με τα παιδιά τους διάνειμαν λάδι κατά τη διάρκεια της γιορτής του θεού σε όλες

τις γυναίκες και χρηματοδότησαν τα λουτρά των γυναικών.111 Ο ιερέας από τα Ηραία,

ο Τιβ. Φλάβιος Αινίας Θεοφάνης και η ιέρεια Φλάβια Παυλίνα διάνειμαν λάδι σε

όλες τις γυναίκες.112 Στον αριθμό 120 η ιέρεια ήταν γυμνασίαρχος για τις γυναίκες

(εγυμνασιάρχησεν δε και η ιέρεια ταις γυναιξίν).113

Πάρα πολλά τέτοια παραδείγματα υπάρχουν στις επιγραφές στην

Στρατονίκεια, όπου φαίνεται πως οι γυναίκες συμμετείχαν ως διανομείς λαδιού. Αυτό

δεν επιβεβαιώνει μεγαλύτερη συμμετοχή στον αθλητισμό. Ο γυμνασίαρχος των

γυναικών ήταν (μερικές φορές γυναίκα) το άτομο που μοίραζε λάδι σε αυτές, όπως

κατά τον ίδιο τρόπο ο γυμνασίαρχος των ανδρών μοίραζε λάδι στους άνδρες.114 Δεν

έχουν διασωθεί πολλά στοιχεία που να φανερώνουν ότι οι γυναίκες που συμμετείχαν

στους γυμναστικούς, μουσικούς και δραματικούς αγώνες τιμωρούνταν με την

μαστίγωση όπως οι άνδρες. Στην Σπάρτη οι γυναίκες σύχναζαν στα Γυμνάσια, οπότε

ενδεχομένως είχαν την αυτή μεταχείριση με τους άνδρες, αν και δεν υπάρχουν

στοιχεία που να επιβεβαιώνουν κάτι τέτοιο. Προφανώς στην υπόλοιπη Ελλάδα δεν

υπήρχε προκατάληψη κατά της μαστίγωσης των γυναικών, εφόσον οι γυναίκες και ως

σκλάβες και στις λατρείες μύησης μαστιγώνονταν.115 Υποστηρίζεται ότι από τη

στιγμή που οι επίσημοι των αγώνων μαστίγωναν τους αθλητές και τα πλήθη στην

108. CIG ΙΙ 3185, 15-20.

109. I. Stratonikeia II. 2, Βόννη 1990, αρ. 1325 Α.

110. I. Stratonikeia 1325Β, ΙΙ.18-20.

111. I. Stratonikeia 706, II.4-8.

112. I. Stratonikeia 201,II.30-1.

113. I. Stratonikeia 120, II.18-20.

114. K. Mantas «Women and Athletics in the Roman East», in: Nikephoros 8, 1995,

p. 125-44.

115. Crowther, N.B., Frass M., 1998, p. 64.

37

Ολυμπία για ευταξία, και αφού οι γυναίκες ήταν μέρος του πλήθους, τότε και αυτές

μαστιγώνονταν.116

4.9. Μαστίγωση και επίσημοι των αγώνων

Η εποπτεία και η κρίση των αγώνων γίνονταν από εκλεκτούς πολίτες που

λέγονταν "αγωνοθέτες", "αθλοθέτες", ή "βραβευτές". Ειδικότερα στους Ολυμπιακούς

αγώνες λέγονταν "Ελλανοδίκες" και κατάγονταν πάντα από τη φυλή των Ηλείων. Οι

Ελλανοδίκες εκλέγονταν 10 μήνες πριν από τους αγώνες και στο διάστημα αυτό

έμεναν στο "Ελλανοδικείο", όπου διδάσκονταν τα καθήκοντά τους από ειδικούς

εκπαιδευτές, τους «νομοφύλακες». Τον τελευταίο μήνα είχαν ως καθήκον τους όχι

μόνο να γυμνάσουν τους αθλητές, αλλά και να τους χωρίσουν σε κατηγορίες ανδρών

και παίδων, ανάλογα με την ηλικία τους,117 πράγμα αρκετά δύσκολο, γιατί εκτός από

την εξωτερική τους εμφάνιση δεν υπήρχε άλλος τρόπος κατάταξης. Κατά τον μήνα

της εκγύμνασης των αθλητών οι προπονητές απαγορευόταν να επέμβουν και στην

αντίθετη περίπτωση τιμωρούνταν από τους Ελλανοδίκες με ραβδισμό. Όσους από

τους αθλητές θεωρούσαν ανέτοιμους τους απέκλειαν από τους αγώνες. Σε αυτούς που

έμεναν υπενθύμιζαν τη σπουδαιότητα της συμμετοχής τους, την άριστη προετοιμασία

και την άμεμπτη διαγωγή τους. Αυτοί είχαν την ανώτατη εποπτεία των αγώνων και

απένεμαν στους νικητές τα βραβεία. Επίσης τιμωρούσαν παραδειγματικά τους

αθλητές σε περιπτώσεις δωροδοκιών και άλλων παραπτωμάτων. Σε αυτές τις

περιπτώσεις οι ποινές που επέβαλλαν ήταν χρηματικά πρόστιμα, αποκλεισμός από

τους αγώνες και μαστίγωση. Η απόφασή τους ήταν σεβαστή και "ανέκκλητη". Ο

αγωνιστής που νόμιζε ότι αδικούνταν, μπορούσε να καταφύγει στη "Βουλή των

Ηλείων", η οποία στη διάρκεια των αγώνων συνεδρίαζε μέσα στο βουλευτήριο της

Ολυμπίας. Η αμεροληψία τους ήταν κάτι που αναγνώριζαν όλες οι Ελληνικές πόλεις,

οι οποίες τους περιέβαλλαν με απεριόριστη εμπιστοσύνη.118 Αλλά και όταν

διαπιστωνόταν φταίξιμο απλώς τιμωρούνταν οι Ελλανοδίκες χωρίς να ακυρώνεται η

απόφασή τους. Τέτοια περίπτωση έχουμε το 396 π.Χ. , όταν τρεις Ελλανοδίκες,

116. K. Mantas, W.A.R.E., 1995, p.125-44.

117. Παυσανίας 6.23.24, Φιλόστρατος, Γυμν. 25.

118. Πλούταρχος, Λυκούρ. 20.

38

υποχρεωτικά πολίτες της Ήλιδας, έκριναν το αγώνισμα του σταδίου και η απόφασή

τους δεν ήταν ομόφωνη: δύο ψήφισαν τον συμπολίτη τους Ευπόλεμο από την Ήλιδα

και ο άλλος τον Λέοντα από την Αμβρακία. Ο Λέων προσέφυγε στη Βουλή των

Ηλείων, η οποία επέβαλε πρόστιμο στους ανέντιμους «πατριώτες» Ελλανοδίκες,

δίχως να ακυρωθεί η απόφασή τους.119 Το 372 π.Χ. ο Ελλανοδίκης Τρωίλος έλαβε

μέρος σε αρματοδρομίες και νίκησε σε δύο. Ο Παυσανίας υπαινίσσεται πως αυτό δεν

ήταν σωστό για έναν κριτή να είναι επίσης αθλητής και διπλός νικητής και δηλώνει

πως αυτό το περιστατικό ανάγκασε τους Ηλίους να θεσπίσουν νόμο, με τον οποίο

απαγορευόταν οι Ελλανοδίκες να παίρνουν μέρος στις αρματοδρομίες.120

Οι Ελλανοδίκες διόριζαν άλλους ως βοηθούς που είχαν την ισχύ να

εφαρμόζουν τις τιμωρίες. Αυτοί ήταν οι μαστιγονόμοι, μαστιγοφόροι, ραβδοφόροι,

αλύται και ραβδούχοι. Ήταν αναγνωρίσιμοι από τα ειδικά ρούχα που φορούσαν και

από τη ράβδο που κρατούσαν. Ένα νόμισμα από τη Βέροια της Μακεδονίας

απεικονίζει έναν άνδρα προφανώς μαστιγοφόρο με το μαστίγιο στο χέρι. Σε

νομίσματα από την Πέργαμο και τη Λυδία εμφανίζεται το ίδιο μαστίγιο όχι για ένα

νωθρό άλογο αλλά για έναν αθλητή που παραβιάζει τις διατάξεις των

αγωνισμάτων.121

4.10. Μαστίγια.

Η διαμαστίγωση μερικές φορές οδηγούσε και στον ¨θάνατο¨, όπως γινόταν

στις τελετουργικές μαστιγώσεις στη Σπάρτη. Υπήρχε ένας συγκεκριμένος αριθμός

μαστιγωμάτων, χωρίς να υπάρχει αμφιβολία για τη ¨βαρβαρότητα¨ της τιμωρίας.

Απαγορευόταν τα χτυπήματα στο κεφάλι, προς αποφυγή σοβαρών κακώσεων αλλά

και για διαχωρισμό του ελεύθερου πολίτη από τον δούλο. Ο Μένανδρος μας

πληροφορεί πως το μαστίγιο για τους δούλους ήταν από δέρμα με νήμα και

ονομαζόταν «ιμάς».122 Το όργανο για τον ξυλοδαρμό ήταν μπαστούνι 123 ή ακόμη

μπορεί να ήταν ρόπαλο.124 Τα μαστίγια που χρησιμοποιούσαν για τη μαστίγωση των

119. Παυσαν. 6.3.7.

120. Παυσαν. 6.1.4-5.

121. L. Robert, Hellenica VIII 88 f, Paris 1950, p. 88-89.

122. Μένανδρος, Σαμία 321, 663.

123. Μένανδρος, Επιτ. 248.

124. Μένανδρος, Σαμία 440.

39

αθλητών ονομάζονταν «λύγοι» και ήταν φτιαγμένα από λυγαριά.125 Σε ζωγραφιές

αγγείων του 6ου π.Χ. αιώνα παρατηρούμε και άλλα είδη μαστιγίων που υπήρχαν,

όπως π.χ. διχαλωτά μπαστούνια (παράρτημα, εικ. 1, 3, 5, 6, 9, 11, 14 ), ίσιοι λεπτοί

ράβδοι,( παράρτημα, εικ. 2, 8, 10, 12, 13,), με τη μορφή κλαδιού.(παράρτημα, εικ. 4,

7). Ο δε Αλυτάρχης στους Ολυμπιακούς αγώνες της Αντιόχειας κρατούσε ράβδο από

έβενο.126

4.11. Η προέλευση και ο σκοπός της μαστίγωσης στον Όμηρο

Η μαστίγωση των αθλητών δεν φαίνεται να αποτελούσε τμήμα της επικής

παράδοσης.127 Από συγγραφείς που μιμήθηκαν τον Όμηρο επίσης δεν συναντάμε

περιπτώσεις μαστίγωσης αθλητών. Γίνεται γνωστό από τον Βιργίλιο ότι η εκκίνηση

στους αγώνες ελιγμών με άλογα δινόταν με έναν ξερό κρότο από μαστίγιο,128 ενώ

στις λεμβοδρομίες με σάλπιγγα.129 Στην Ιλιάδα του Ομήρου υπάρχουν στοιχεία όπου

απλοί στρατιώτες μαστιγώθηκαν για προσβλητική συμπεριφορά προς τον

Αγαμέμνονα. Ο Οδυσσέας χτύπησε τον Θερσίτη.130 Και εδώ βλέπουμε ότι ο Θερσίτης

δεν θύμωσε αλλά έκλαψε για λίγο. Σε αυτή την περίοδο επίσης γίνονται μαστιγώσεις

για τελετουργικό σκοπό. Επίσης στην Ιλιάδα, στο κεφάλαιο 23,131 τα μαστίγια είχαν

σχέση με όρκους πάνω σε αυτά. Στην επικήδεια τελετή του Πατρόκλου, στους αγώνες

που δόθηκαν και συγκεκριμένα στην αρματοδρομία ο Αντίλοχος κατόρθωσε με

πονηριά να προσπεράσει τον προπορευόμενο Μενέλαο. Ο Μενέλαος διαμαρτυρήθηκε

έντονα στους Αχαιούς για την ατιμία αυτή του Αντίλοχου και τον βάζει να ορκιστεί

στο μαστίγιό του πως δεν εμπόδισε το άρμα του με δόλο. Ο Αντίλοχος παραδέχεται

το σφάλμα του και δίνει το έπαθλο του δεύτερου που του έδωσαν στο Μενέλαο, ο

125. «και αι μάστιγες, αίς οι αθληταί τύπτονται λύγοι καλούνται» (Σχόλια στον

Πλάτωνα Rep. 405c). 126. Μαλάλας Χρ. 376.20. «κατείχε ράβδον εβελίνην».

127. I. Weiller, Der agon im Mythos. Zur einstellung der Griechen zum wettkampf,

Darmastadt, 1974.

128. Virgil, Aeneid 5.579.

129. Virgil, Aen. 5.139.

130. Όμηρος, Ιλ., 2.265.-69.

131. Όμηρος, Ιλ., 23.384, 387, 582.

40

οποίος όμως ικανοποιημένος από τη αντίδραση του συναθλητή του δεν το δέχεται και

κρατά αυτό του τρίτου νικητή που του είχε δοθεί εξ αρχής.132

4.12. Τελετουργική ή εγκόσμια η προέλευση του μαστιγώματος;

Ο περίφημος αγώνας που γινόταν στον άλσος της Αρτέμιδος Ορθίας στη

Σπάρτη, είχε τελετουργικό χαρακτήρα..133 Υπήρχαν τελετουργίες στην Κρήτη προς

τιμή του Ερμή, στη Δήλο, στην Αλία κοντά στη Στύμφαλο προς τιμή του Διόνυσου

όπου μαστιγώνονταν γυναίκες. Ίσως η κάθαρση να ήταν η κεντρική ιδέα αυτών των

τελετουργιών.

Για την Ολυμπία υπήρχαν δύο θεωρίες α) η μια δεχόταν τον τελετουργικό

χαρακτήρα της μαστίγωσης διότι η παράβαση του αθλητή θεωρείτο αμαρτία, ασέβεια

προς τον ίδιο το θεό(Δία). άρα η μαστίγωση του αθλητή ήταν ένα είδος κάθαρσης. β)

η άλλη άποψη δεχόταν την εγκόσμια προέλευση αυτής. Από επιγραφή στην Ήλιδα

(IvO 2), φαίνεται ότι η μαστίγωση σε αυτή την πόλη, γινόταν σε άτομα που δεν ήταν

σκλάβοι. Ακόμη πως οι Ολυμπιακοί νόμοι διέφέραν από του ιερούς νόμους που

ίσχυαν στον ναό. Οι αγωνιστικοί νόμοι ήταν επίγειοι και οι αθλητικοί αγώνες με

λατρευτικό χαρακτήρα ήταν κατοπινή προσθήκη.

132. Όμηρος, Ιλ., 23. 580, Αθ. Αναστασίου Ι.Χ.Α.Ε.Α.Σ. 1998. 133. Πλούταρχος, Αριστ. 17.10, Ξενοφών, Λακ. 2.9.

41

ΣΥΖΗΤΗΣΗ

Μετά από την ενδελεχή εξέταση της βιβλιογραφίας προκύπτει

ο ακόλουθος προβληματισμός: Γιατί δεχόντουσαν οι πολίτες τη μαστίγωση στους

αγώνες;

Η ποινή της μαστίγωσης για την παραβίαση των κανονισμών σε αθλητικό

αγώνα ηχεί πολύ περίεργα στα αφτιά μας. Η φύση της συγκεκριμένης τιμωρίας δεν

είναι συμβατή με το φιλελεύθερο και δημοκρατικό πνεύμα των Αθηναίων πολιτών

των κλασικών χρόνων.

Είδαμε πως υπήρχε μια άμεση σχέση μεταξύ Γυμνασίου, εκπαιδευτικού

συστήματος, αθλητικής προπόνησης και πολεμικής προετοιμασίας.

Οι πανελλήνιοι αγώνες ήταν από τους δυνατότερους εθνικούς δεσμούς των

αρχαίων Ελλήνων. Η σημασία τους ήταν τόσο μεγάλη, ώστε η υποδοχή που ετοίμαζε

κάθε πόλη στο νικητή πολίτη της ήταν απερίγραπτη. Ο νικητής απαλλασσόταν από

κάθε φορολογική επιβάρυνση και έπαιρνε πάντα τιμητικές θέσεις στις διάφορες

συγκεντρώσεις. Πολλοί νέοι της Αθήνας γυμνάζονταν εντατικά για να νικήσουν

στους αθλητικούς αγώνες άλλοτε αψηφώντας και άλλοτε υπομένοντας την

αυστηρότητα, τη σκληρότητα που διέκρινε το αρχαίο εκπαιδευτικό σύστημα

Να λοιπόν ένας κόσμος όπου ο οργανωμένος αθλητισμός κατείχε την ίδια

θέση που έχει στην κοινωνική σκηνή σήμερα, που όμως πολλές από τις λεπτομέρειές

του περιπλέκουν και φέρνουν σε αμηχανία τον μοντέρνο αναγνώστη. Εάν όμως

προσπαθήσει να ικανοποιήσει την περιέργειά του γύρω από αυτά και να αποκτήσει

μια πλήρη εικόνα του τι συνέβαινε στα Ελληνικά στάδια κατά τις αθλητικές

συναντήσεις, σύντομα θα διαπιστώσει πως έρχεται αντιμέτωπος με ένα πολύ δύσκολο

πρόβλημα και ακόμη πως υπάρχουν πολλά κενά σημεία στην εικόνα του.134

Οι εκτός των τειχών εχθροί δεν ήταν ο μόνος φόβος για να χάσει το κράτος

την ευημερία του. Αρκούσαν και οι εσωτερικές επαναστάσεις (στάσεις). Οι αγώνες

ήταν σαν μια έκφραση της λαχτάρας της πολιτείας να δώσει στους πολίτες της

ασφαλή και «ωφέλιμη» διέξοδο για εκτόνωση ενάντια στην αυτό-διεκδίκηση, κάτι το

οποίο σε άλλη περίπτωση μπορεί να κλονίσει το οικοδόμημα της πολιτικής αρμονίας.

134. H.A. Harris, Greek Athletes and Athletics, London 1964, p. 231.

42

Η αξία της εκγύμνασης των νέων της Αθήνας και γενικά η προσφορά των

Γυμνασίων στην στρατιωτική προετοιμασία των πολιτών της Αθήνας φάνηκε κατά τη

διάρκεια των Περσικών πολέμων, όπου όχι μόνο οι Αθηναίοι αλλά και οι άλλοι

Έλληνες, κατάφεραν να νικήσουν τους Πέρσες και να προστατέψουν αποτελεσματικά

την Ελλάδα. Μετά τους Περσικούς πολέμους οι Έλληνες ήταν πλέον πεπεισμένοι ότι

οι παράγοντες που έπαιξαν αποφασιστικό ρόλο στις μεγάλες νίκες ήταν η αντοχή, η

δύναμη, το θάρρος, η εξυπνάδα και η πίστη στη νίκη, όλα αυτά χαρακτηριστικά

γνωρίσματα του νέου, τον οποίο έπλασαν τα Γυμνάσια.

Θα μπορούσαμε να πούμε λοιπόν πως ένας λόγος που δέχονταν οι Αθηναίοι

πολίτες την μαστίγωση αδιαμαρτύρητα ήταν η μορφή προετοιμασίας για πόλεμο που

είχαν οι αθλητικές προπονήσεις και οι αγώνες. Ίσως ήταν και αυτή στο πλαίσιο της

σκληρότητας που απαιτούνταν να επιδείξουν οι Αθηναίοι σε περίπτωση πολέμου.

Ήταν ένας τρόπος να γίνουν σκληροτράχηλοι και ατρόμητοι μπροστά στην αγριότητα

της μάχης.

Ένας άλλος τελείως διαφορετικός λόγος από τον προηγούμενο είναι ο εξής.

Όπως είναι γνωστό όλοι οι αθλητικοί αγώνες στην Αρχαία Ελλάδα γίνονταν προς

τιμήν κάποιου θεού και ήταν υπό την προστασία του. Ήταν λοιπόν μεγάλο

παράπτωμα η παραβίαση των κανονισμών στους αγώνες γιατί εθεωρείτο ιεροσυλία.

Αυτό σήμαινε ανυπακοή, ασέβεια, ύβρη προς τον ίδιο το θεό. Άρα έπρεπε να δεχτούν

την τιμωρία της μαστίγωσης και να μην εναντιωθούν περισσότερο στον θεό. Να

δείξουν ενδεχομένως με αυτόν τον τρόπο την μεταμέλειά τους, την υποταγή τους σ’

αυτόν. Να τον εξευμενίσουν.

Η μαστίγωση χαίρει ειδικής προσοχής γιατί αυτό είναι τόσο εκπληκτικό,

ειδικά στο Ελληνικό πλαίσιο. Οι Έλληνες ήταν τελείως ξεκάθαροι γύρω από αυτό. Η

μαστίγωση και οι άλλες μορφές σωματικής βίας (εξαιρουμένης της θανατικής

ποινής), ήταν αυστηρά εφαρμόσιμη στους δούλους-σκλάβους.

Ήταν λοιπόν η παλιά αυστηρή διάκριση σε αυτό το διαβρωμένο ζήτημα. Ως

εκ τούτου είναι περίεργο ότι από πολύ νωρίς επιτρεπόταν στους κριτές των

Ολυμπιακών αγώνων να μαστιγώνουν τους παραβάτες αθλητές για παραβάσεις που

διαπράχθηκαν ή για δωροδοκία. Καταλήγουμε στο απλό συμπέρασμα πως το

ανθρώπινο ελάττωμα δεν έλειπε από την Ολυμπία..135

135. M.I. Finley- H.W. Pleket, The Olympic Games: The First Thousand Years,

London 1976, p. 66.

43

ΣΥΝΟΨΗ

Κατά την αρχαιότητα ήταν διαφορετικό το εκπαιδευτικό σύστημα στις δύο

σπουδαιότερες ελληνικές πόλεις: Στην Αθήνα και στη Σπάρτη. Στο εκπαιδευτικό

σύστημα της Σπάρτης δεν είχαν καμία θέση η φιλοσοφία και η ρητορική. Ασκούνταν

πάρα πολύ σκληρά, και οι χοροί τους ακόμη ήταν πολεμικοί, διότι προσπαθούσαν να

μιμηθούν όλους τους σχηματισμούς και τα τεχνάσματα που έπρεπε να ακολουθήσουν

στη μάχη. Στην Αθήνα οι νέοι για την εκπαίδευσή τους πήγαιναν στην Παλαίστρα,

όπου εκτός από τις γυμναστικές ασκήσεις, τους χορούς, τους αγώνες, τα παιδιά

μάθαιναν και γράμματα, και στα Γυμνάσια, όπου οι νέοι αλλά και οι άλλοι Αθηναίοι

πολίτες μάθαιναν μόνο τις διάφορες αθλητικές δραστηριότητες. Σε αυτούς τους

χώρους ασκούνταν για την σωστή τους εκγύμναση, για την προαγωγή της υγείας τους

και για τη διατήρηση της φυσικής τους κατάστασης σε πολύ καλό βαθμό. Αυτό είχε

ως αποτέλεσμα ανά πάσα στιγμή που τους καλούσε η πατρίδα τους να την

υπερασπιστούν να είναι ετοιμοπόλεμοι.. Ο πόλεμος δίνει μερική εξήγηση για την

ανοχή της Ελληνικής κοινωνίας στα βίαια αθλήματα.

Οι Έλληνες ξεχώρισαν τους εαυτούς τους από τους άλλους πολιτισμούς στον

αριθμό και τη φύση των αγώνων τους. Άλλωστε οι Ελληνικές επιγραφές

αποδεικνύουν το εύρος και το βάθος της αφοσίωσης των Ελλήνων στον «αγώνα». Το

πιο σημαντικό όμως όλων ήταν ο τρόπος με τον οποίον ανήγαγαν σε θεσμό τις

αμοιβές, την οργάνωση και την αναγνώριση των αθλητών.

Τα Ελληνικά αθλήματα διέφεραν σε τέσσερα σημεία από αυτά των άλλων

κοινωνιών: α) ήταν ατομικά, β) κατείχαν σοβαρή θέση στις δραστηριότητές τους, γ)

συμμετείχαν αθλητές από όλες τις κοινωνικές τάξεις και δ) είχε μεγάλη σπουδαιότητα

η νίκη.

Τον 6ο αι. π.Χ., παρατηρείται έξαρση στην οργάνωση αθλητικών αγώνων. Στα

πανελλήνια ιερά το πρόγραμμα των αγώνων εμπλουτίζεται με νέα αθλήματα και

οργανώνεται με βάση το πρότυπο των αγώνων της Ολυμπίας. Παράλληλα, τοπικοί

αγώνες -όπως τα Παναθήναια- αναδιοργανώνονται και θεσπίζονται σημαντικά

βραβεία για τους αθλητές. Η σημασία που αποδίδεται στους αγώνες κατά τον 5ο αι.

π.Χ. είναι άλλωστε εμφανής από τη δημιουργία και ανάπτυξη ενός νέου είδους

44

ποίησης, της επινίκιας ωδής, αλλά και των αγαλματικών τύπων των ανδριάντων

αθλητών, που άρχισαν να ανατίθενται στα μεγάλα ιερά.

Σοβαροί λόγοι για να τιμωρηθεί κάποιος στους αθλητικούς αγώνες ήταν οι

παραβιάσεις των κανονισμών, οι δωροδοκίες οι ασεβείς συμπεριφορές είτε των

αθλητών είτε των θεατών όπως επίσης η έπαρση. Για τους λόγους αυτούς

επιβάλλονταν τιμωρίες που ήταν χρηματικά πρόστιμα, η κατασκευή των Ζανών στην

Ολυμπία, ο αποκλεισμός από τους αγώνες και η μαστίγωση.

Η μαστίγωση και οι άλλες μορφές σωματικής βίας, ήταν αυστηρά

εφαρμόσιμες στους δούλους-σκλάβους, ενώ η μαστίγωση του ελεύθερου ατόμου ήταν

μέρος του αρχαίου εκπαιδευτικού συστήματος, του στρατού καθώς επίσης και των

αρχαίων αγώνων. Εφαρμοζόταν για πειθαρχικούς λόγους, σε περιπτώσεις ανυπακοής

στην εξουσία και στους θεούς. Πράγματι κατά τους αγώνες εφαρμοζόταν μόνο μέσα

στον ιερό χώρο όπου γινόντουσαν. Ακόμη εφαρμοζόταν για ταπείνωση των αθλητών

και για αποτροπή των συμμετεχόντων από παρόμοια ή σοβαρότερα παραπτώματα.

Σχετιζόταν με την λατρεία, με την αποζημίωση και τον εξευμενισμό του θεού για τις

παραβάσεις των αθλητών. Αυτός άλλωστε πρέπει να ήταν ο ένας λόγος που δέχονταν

την μαστίγωση οι ελεύθεροι πολίτες. Ο άλλος ήταν ως μέσον σκληραγώγησης κατά

την προπόνηση και τους αθλητικούς αγώνες για την προετοιμασία τους σε περίπτωση

πολέμου. Θα πρέπει ακόμη να αναφερθεί πως κάποιες φορές συνέβαλε στη

διασκέδαση και στη συναισθηματική ικανοποίηση των θεατών.

Νόμος, όρκοι, κανονισμοί, άγρυπνοι επίσημοι των αγώνων, παράδοση, ο

φόβος της μαστίγωσης, η θρησκευτικότητα που συνεισφέρει στους αγώνες, μία

προσωπική αίσθηση της τιμής…όλα αυτά συνέβαλλαν να κρατηθούν οι Ελληνικοί

αθλητικοί αγώνες καθαροί. Η διαφθορά αναμφίβολα αυξήθηκε με τον

επαγγελματισμό.

45

Π Α Ρ Α Ρ Τ Η Μ Α

46

Εικ.1. Σκηνή από παλαίστρα. Αριστερά: παλαιστές που χρησιμοποιούν την τεχνική

του ακροχειρισμού. Κέντρο: διαιτητής με τη ράβδο της εξουσίας και διχαλωτό

μπαστούνι για να τιμωρήσει τους τυχόν παραβάτες. Αθλητής με σκαπάνη. Δεξιά:

πυγμάχος καθώς ετοιμάζεται να φορέσει ιμάντες. Μουσείο Άσμολιν, Οξφόρδη. 5ος

αιώνας π.Χ.

47

Εικ. 2. Δύο ζευγάρια παλαιστών που συμπλέκονται κοντά. Ανάμεσά τους μια κανάτα

και μια πετσέτα. Η ντυμένη φιγούρα αριστερά είναι πιθανόν ένας διαιτητής. Κρατά το

ραβδί του με το πρώτο και το δεύτερο δάκτυλο τεντωμένο, ως να πρόκειται να

πετάξει ακόντιο. Το αντικείμενο στο αριστερό χέρι ίσως είναι ένα λουλούδι που

μυρίζει ή ένα πον-πον για τα σώματα των παλαιστών.

Μουσείο Στάτλιχ, Βερολίνο.

48

Εικ. 3. Πυγμάχοι σε δράση. Αριστερά: διαιτητής με το διχαλωτό ραβδί στο χέρι,

έτοιμος να επέμβει σε περίπτωση παραβίασης των κανόνων του αθλήματος.

Μουσείο Μονάχου.

49

Εικ. 4. Αθλητής του παγκρατίου δαγκώνει το χέρι του αντιπάλου του. Δεξιά: το χέρι

του διαιτητή με τη ράβδο για να παρέμβει. Βρετανικό Μουσείο.

50

Εικ. 5. Αριστερά: πυγμάχοι. Κέντρο: αθλητές του παγκρατίου. Ο ένας προσπαθεί να

βγάλει το μάτι του αντιπάλου του και ο διαιτητής είναι έτοιμος να τους

μαστιγώσει χωριστά τον καθένα. Αττικός κύλικας. Βρετανικό

Μουσείο. 5ος αιώνας π.Χ.

51

Εικ. 6. Παγκράτιος: ο αθλητής δεξιά προσπάθησε να κλωτσήσει τον αντίπαλό του

αλλά απέτυχε. Δεξιά: διαιτητής με τη διχαλωτή ράβδο. Μητροπολιτικό Μουσείο

Τέχνης Νέας Υόρκης.

52

Εικ.7. Αθλητές της πάλης. Στο κέντρο ο διαιτητής με τη ράβδο στο χέρι.

Αττικός αμφορέας. Μουσείο Μονάχου. 6ος αιώνας π.Χ.

53

Εικ. 8. Πάλη. Οι αθλητές σε δράση και ο διαιτητής παρακολουθεί με τη ράβδο στο

χέρι. Βρετανικό Μουσείο. 5ος αιώνας π.Χ.

54

Εικ. 9. Το τέλος ενός αγώνα πυγμαχίας. Ο συμμετέχον δεξιά, κρατά ψηλά το χέρι του

σε αναγνώριση της ήττας του. Δεξιά ο αθλητής κρατά ιμάντα. Αριστερά διαιτητής με

διχαλωτή ράβδο. Αττικός αμφορέας. Βρετανικό Μουσείο. 6ος αιώνας π.Χ.

55

Εικ. 10. Διαιτητής χτυπά τον πυγμάχο διότι άρπαξε τον αντίπαλό του από τον

βραχίονα. 5ος αιώνας π.Χ.

56

Εικ. 11. Πυγμάχος που χτυπά με μισόκλειστη γροθιά. Ο αντίπαλός του ετοιμάζεται να

ανταποδώσει με ένα χτύπημα από κάτω προς τα επάνω. Αριστερά διαιτητής με

διχαλωτή ράβδο. 6ος αιώνας π.Χ.

57

Εικ. 12. Νόκ-άουτ με το αριστερό. και οι δυο οι πυγμάχοι είναι με γυμνές γροθιές.

Παρών ο διαιτητής με τη ράβδο. Τέλος 6ου αιώνα π.Χ.

58

Εικ. 13. Αγώνας πυγμαχίας. Ο διαιτητής χτυπά τον πυγμάχο διότι πιάνεται σώμα με

σώμα με τον αντίπαλό του.6ος αιώνας π.Χ.

59

Εικ. 14. Πυγμάχοι και προπονητές. Αριστερά πυγμάχοι τυλίγουν τα χέρια τους με

ιμάντες. Δεξιά δυο αθλητές προπονούνται στην πυγμαχία. Οι κριτές κρατώντας τις

ράβδους τους, επιτηρούν και τους μεν και τους δε. 5ος αιώνας π.Χ.

60

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Σύγχρονοι συγγραφείς

• Αναστασίου Αθ., Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των αγωνιστικών εκδηλώσεων

στην αρχαία Σπάρτη, Διδακτορική διατριβή. Θεσσαλονίκη 1998.

• Crowther, N.B., Frass M., Flogging as a Punishment in the Ancient Games

in: Nikephoros 11, 1998.

• Dittenberger, W., Purgold, K.,. Die Inschriften von Olympia, Vol. V,

Berlin,1896.

• Ebert, J. and P. Siewert, «Eine archaische Bronzeurkunde aus Olympia mit

Vorschriften fur Ringkampher und Kampfrichter». Ιn: J. Ebert,

Agonismata.

Kleine philologische Schriften zur Literatur, Geschichte und Kultur der

Antike, (ed. M. Hillgruber.- R..Jakobi – W.Luppe), Stuttgart/Leipzig, 1972.

• Finley, M.I. and Pleket H.W., The Olympic Games: The First Thousand

Years. New York, 1976.

• Forbes C. Α., Greek Physical Education. New York and London,1929.

• Forbes, C.A., «Crime and Punishment in Greek Athletics». Ιn: CJ 47,

1952.

• Gardiner, E.N., Athletics of the Ancient World. Oxford, 1930.

• Gauthier, P., Hatzopoulos, M.B., La loi gymnasiarque de Beroia.

Athens/Paris 1993.

• Glotz, G., «Les esclaves et la peine du fouet eu droit grec». CRAI, 1908.

• Harris, H.A., Greek Athletes and Athletics. London 1964.

• Hunter, V.J., «Constructing the body of the citizen: Corporal punishment

in Classical Athens». in: EMC 36 N.S. 11, 1992.

• Knoepfler, M.D. CF. D. BCH Suppl. I 1973.

• Kyle, D.G., Athletics in ancient Athens. Leider 1987, p. 172.

• Mantas, K., «Women and Athletics in the Roman East». In: Nikephoros 8,

1995.

• Marrou, H.I. Histoire de l’ education dans l’ antiquity. Paris, 1965.

61

• Mithell, S., «Festivals, Games, and Civic Life in Roman Asia Minor». In:

JRS 80, 1990.

• Μουρατίδης Ι. Ιστορία Φυσικής Αγωγής (Με Στοιχεία

Φιλοσοφίας),Εκδόσεις Χριστοδουλίδη Θεσσαλονίκη 1990.

• Poliakoff, M.B., Combat Sports in the Ancient World. Competition,

Violence and Culture. New Haven/New York, 1987.

• Robert, L., Hellenica VIII Paris,1950.

• Σακελλαρίου, Μ.Β., Η Αθηναϊκή Δημοκρατία, Πανεπιστημιακές εκδόσεις

Κρήτης. Ηράκλειο 2004.

• Vidal P. – Naquet, The Black Hunter. London, 1981.

• Weiler I., Der agon im Mythos. Zur einstellung der Griechen zum

wettkampf. Darmastadt, 1974.

• Υπουργείο Πολιτισμού Αρχαιολογικό Μουσείο Βόλου. Αγώνες και

αθλήματα στην Αρχαία Θεσσαλία, Έκδοση του Ταμείου Αρχαιολογικών

Πόρων, 2004.

Αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι συγγραφείς

• Αιλιανός, Ποικίλη Ιστορία.

• Αριστοτέλης, Πολιτικά.

• Αριστοτέλης, Αθηναίων Πολιτεία.

• Αριστοφάνης, Βάτραχοι.

• Αριστοφάνης, Λυσιστράτη.

• Αριστοφάνης, Νεφέλαι.

• Αρτεμίδωρος, Ονειροκρίτης.

• Virgil, The Aeneiad.

• Γυμν. Νόμ. Βέρ. .

• Διογένης Λαέρτιος, Βίοι Φιλοσόφων.

• Δίων Χρυσόστομος.

• Επίκτητος.

• Ερμογένης, Πρ..

• Ηράκλειτος, Fr. 42.

62

• Ηρόδοτος, Ιστορία.

• Θουκυδίδης, Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος.

• Λουκιανός, Δημώνακτας.

• Λουκιανός, Ερμότιμος.

• Λουκιανός, Ανάχαρσις.

• Μαλάλας Χρ. Μεν., Επιτ. 248.

• Μένανδρος, Σαμία 321, 663.

• Μένανδρος, Προτάσεις.

• Ξενοφών, Αγησίλαος.

• Ξενοφών, Ανάβασις.

• Ξενοφών, Απομνημονεύματα.

• Ξενοφών, Λακεδεμονίων Πολιτεία.

• Όμηρος, Ιλιάδα.

• Όμηρος, Οδύσσεια.

• Παυσανίας, Περιήγησις της Ελλάδος.

• Πίνδαρος, Επινίκιες ωδές.

• Πλάτων, Νόμοι.

• Πλάτωνα Rep..

• Πλούταρχος Απ. Λακ..

• Πλούταρχος, Παράλληλοι Βίοι.

• Πλούταρχος, Ηθικά.

• Πορφύριος, Πυθαγόρου βίος.

• Σαπφώ.

• Φιλόστρατος, Γυμναστικός.

• Ψευδο-Διονύσιος ο Αλικαρνασεύς, Ρητορική Τέχνη.

• Ψευδο-Πλάτων Ax..

Αρχαίες επιγραφές

• BCH 23 p.566.

• CIG ΙΙ 3185, 15-20.

• Επίδαυρος Syll3 . 1075, IG IV 1508.

• I.G. 689.

63

• IG II-III2 2134.

• IG II-III2 6320.

• IG VII 7. 515 II: 45-49.

• IG XII 5, 569.

• IvO 56.24.

• Stratonikeia 120, II.18-20.

• Stratonikeia 1325Β, ΙΙ.18-20.

• Stratonikeia 201,II.30-1.

• Stratonikeia 706, II.4-8.

• Stratonikeia II. 2, Βόννη 1990, αρ. 1325 Α.