Πρωταρχική ανάγκη για την εκπαίδευση είναι πάνω από όλα να μην επαναληφθεί

ποτέ ξανά το Άουσβιτς. Η προτεραιότητα αυτή πριν από οποιαδήποτε άλλη απαίτηση

είναι τέτοια που πιστεύω ότι δεν χρειάζεται και δεν πρέπει να αιτιολογηθεί. Δεν

μπορώ να καταλάβω γιατί έχει δοθεί τόσο λίγο ενδιαφέρον μέχρι τώρα στο θέμα. Το

να επιδιώξει κανείς να την δικαιολογήσει θα ήταν τερατώδες μπροστά στο ίδιο το

τερατούργημα που πραγματοποιήθηκε. Ωστόσο, το γεγονός ότι κανείς είναι τόσο

ελάχιστα συνειδητοποιημένος αυτής της ζήτησης και συνυπολογίζοντας τα

ερωτήματα που μερικές φορές θέτει, δείχνει ότι το τερατούργημα δεν έχει διεισδύσει

τα μυαλά των ανθρώπων βαθιά και αποτελεί ένα σύμπτωμα της συνεχιζόμενης

ενδεχόμενης επανάληψης της φρικαλεότητας όσο αφορά το συνειδητό και

ασυνείδητο του λαού . Κάθε συζήτηση σχετικά με τις αρχές της εκπαίδευσης είναι

ασήμαντη και ανούσια σε σχέση με αυτό το μοναδικό ιδανικό: ποτέ ξανά Άουσβιτς.

Η Εκπαίδευση αγωνίζεται ενάντια σε κάθε βαρβαρότητα. Κάποιοι συζητούν για την

απειλή της υποτροπής στη βαρβαρότητα. Αλλά δεν είναι απλώς μία απειλή, το

Άουσβιτς ήταν αυτή η υποτροπή και η βαρβαρότητα θα συνεχίζεται για όσο διάστημα

οι θεμελιώδεις συνθήκες που την ευνόησαν παραμένουν σε μεγάλο βαθμό

αμετάβλητες. Αυτή είναι όλη η φρίκη. Η κοινωνική πίεση εξακολουθεί να τις

επισημαίνει, αν και ο κίνδυνος παραμένει αόρατος στις μέρες μας. Οδηγεί τους

ανθρώπους προς το αδιανόητο, το οποίο με τη σειρά του κλιμακώθηκε σε παγκόσμια

ιστορική κλίμακα στο Άουσβιτς. Ανάμεσα στις ιδέες του Φρόιντ που πραγματικά

επεκτείνουν περισσότερο την κουλτούρα και την κοινωνιολογία, ένα από τα πιο

βαθιά νοήματα κατά τη γνώμη μου είναι ότι ο ίδιος ο πολιτισμός παράγει και ενισχύει

όλο και περισσότερο τον αντι-πολιτισμό. Τα γραπτά του Ο Πολιτισμός Πηγή

Δυστυχίας και Ομαδική Ψυχολογία και η ανάλυση του Εγώ αξίζουν την όσο το

δυνατόν ευρύτερη διάδοση, ιδίως σε σχέση με το Άουσβιτς. Αν η ίδια η βαρβαρότητα

εγγράφεται στο πλαίσιο της αρχής του πολιτισμού, τότε η προσπάθεια να ξεσηκωθεί

ο λαός εναντίον της καθίσταται απελπιστική.

Κάθε προβληματισμός σχετικά με τα μέσα που χρειάζονται για να αποτραπεί η

επανάληψη του Άουσβιτς είναι μαυρισμένος από τη σκέψη ότι αυτή η απόγνωση

πρέπει να γίνει συνείδηση στους ανθρώπους, καθώς φοβούνται ότι θα δώσουν τη

θέση τους σε ιδεαλιστικές κοινοτοπίες. Παρ 'όλα αυτά η προσπάθεια πρέπει να γίνει,

ακόμη και παρά το γεγονός ότι η βασική δομή της κοινωνίας, και ως εκ τούτου τα

μέλη της που έχουν κάνει έτσι, είναι η ίδια σήμερα όπως είκοσι πέντε χρόνια πριν.

Εκατομμύρια αθώοι άνθρωποι- το να παραθέσω ή να παζαρεψω τους αριθμούς είναι

εντλώς απάνθρωπο-συστηματικά δολοφονούντο. Αυτό δεν μπορεί να απορριφθεί από

οποιονδήποτε εν ζωη ως ένα επιφανειακό φαινόμενο, ως μία εκτροπή του ρου της

ιστορίας που παραβλέπεται σε σύγκριση με την μεγάλη δυναμική της προόδου, του

διαφωτισμού, της υποτιθέμενης αύξησης του ανθρωπισμού. Το γεγονός και μόνο ότι

αυτό συνέβη, είναι η ίδια η έκφραση ενός εξαιρετικά ισχυρού κοινωνικού

φαινομένου. Εδώ θα ήθελα πολύ χαρακτηριστικά να αναφερθώ στο γεγονός ότι

φαίνεται να είναι σχεδόν άγνωστο στη Γερμανία, αν και αποτέλεσαι πρόσφορο υλικό

για ένα best-seller, όπως το Οι Σαράντα Μέρες του Μουζά Νταγκ του Werfel. Ήδη

κατά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Τούρκοι-οι λεγόμενοι ότι ανήκαν στο

«Κίνημα των Νεότουρκων» υπό την ηγεσία του Εμβέρ Πασά και Ταλάτ Πασά -

δολοφόνησαν ένα εκατομμύριο και άνω Αρμενίων. Οι μεγαλύτερες γερμανικές

στρατιωτικές και κυβερνητικές αρχές προφανώς το γνώριζαν, αλλά το κράτησαν

αυστηρά μυστικό. Η γενοκτονία έχει τις ρίζες της σε αυτή την ανάσταση του

επιθετικού εθνικισμού, που έχει αναπτυχθεί σε πολλές χώρες από τα τέλη του

δέκατου ένατου αιώνα.

Επιπλέον, δεν μπορεί κανείς να απορρίψει την ιδέα ότι η εφεύρεση της ατομικής

βόμβας, η οποία μπορεί να εξαλείψει εκατοντάδες χιλιάδες άτομα σε κυριολεκτικά

ένα χτύπημα, ανήκει στο ίδιο ιστορικό πλαίσιο ως γενοκτονία. Η σημερινή ταχεία

αύξηση του πληθυσμού ονομάζεται πληθυσμιακή έκρηξη. Φαίνεται σαν η ιστορική

μοίρα απάντησε ετοιμάζοντας αντ-εκρήξεις, τη θανάτωση ολόκληρων πληθυσμών. Κι

αυτό προκειμένου να γνωστοποιήσει το ότι οι δυνάμεις έναντι των οποίων κανείς

πρέπει να ενεργήσει είναι αυτές της πορείας της παγκόσμιας ιστορίας.

Καθώς η δυνατότητα αλλαγής των αντικειμενικών-δηλαδή των κοινωνικών και

πολιτικών προϋποθέσεων- είναι εξαιρετικά περιορισμένη σήμερα, οι απόπειρες κατά

της επανάληψης του Άουσβιτς αναγκαστικά περιορίζονται στην υποκειμενική

διάσταση. Με αυτό θέλω ουσιαστικά να επισημάνω την ψυχολογία των ανθρώπων

που κάνουν τέτοια πράγματα. Δεν πιστεύω ότι θα βοηθήσει πολύ να απευθύνω

έκκληση προς αιώνιες αξίες, στις οποίες οι ίδιοι οι άνθρωποι που είναι επιρρεπείς στο

να διαπράξουν τέτοιες φρικαλεότητες απλώς θα σηκώσουν τους ώμους. Επίσης, δεν

πιστεύω ότι η φώτιση για τις θετικές ιδιότητες που διακατέχουν οι μειονότητες οι

οποίες διώκονται θα είναι πολύ χρήσιμη. Πρέπει να αναζητηθούν οι ρίζες των

διωκτλων, όχι τα θύματα που δολοφονήθηκαν κάτω από το πέπλο των προσχημάτων.

Αυτό που είναι απαραίτητο είναι αυτό που κάποτε αποκάλεσα «στροφή στο θέμα».

Κάποιος πρέπει να εμπεδόσει τους μηχανισμούς που καθιστούν τα άτομα ικανά για

τέτοιες πράξεις, θα πρέπει να αποκαλύψει αυτούς τους μηχανισμούς τους, και να

προσπαθήσει, αφυπνίζοντας την γενική αναγνώριση αυτών των μηχανισμών, για να

αποτρέψει τους ανθρώπους από το να τους επαναλάβουν. Δεν είναι τα θύματα που

είναι ένοχοι, ούτε καν με την σοφιστική και γελοιογραφική έννοια με την οποία

ακόμα και σήμερα πολλοί ήθελαν να την ερμηνεύσουν. Μόνο εκείνοι που

εξαπολύουν το μίσος και την επιθετικότητά τους επάνω σε αυτούς είναι ένοχοι.

Πρέπει κανείς να εργαστεί σκληρά ενάντια σε αυτή την έλλειψη προβληματισμού,

πρέπει να αποτρέψει τους ανθρώπους από τις βολές προς άλλους χωρίς να

προβληματίζονται με τον εαυτό τους. Η μόνη εκπαίδευση που θα δώσει κάποιο νόημα

σε όλα αυτά είναι μια εκπαίδευση προς την αυτοκριτική. Όμως, σύμφωνα με τα

πορίσματα της ψυχολογίας του βάθους, όλες οι προσωπικότητες, ακόμη και αυτές

που διαπράττουν αγριότητες στη μετέπειτα ζωή τους, διαμορφώνονται κατά την

παιδική ηλικία, μία εκπαίδευση που επιδιώκει να αποτρέψει τέτοια επανάληψη θα

πρέπει να επικεντρωθεί στην πρώιμη παιδική ηλικία. Ανέφερα την διατριβή του

Freud σχετικά με δυσαρέσκεια στον πολιτισμό. Ωστόσο, το φαινόμενο φαίνεται να

έχει επεκταθεί ακόμη περισσότερο απ’όσο αυτός το είχε αντιληφθεί, κυρίως επειδή η

πίεση του πολιτισμού που είχε παρατηρήσει έχει εν τω μεταξύ πολλαπλασιαστεί σε

αφόρητο βαθμό. Ταυτόχρονα, οι εκρηκτικές τάσεις που αρχικά είχα τραβήξει την

προσοχή του, έχουν αναλάβει μια βία που δύσκολα θα μπορούσε να προβλέψει. Η

δυσαρέσκεια στον πολιτισμό, όμως, έχει και κοινωνική διάσταση, την οποία ο Φρόιντ

δεν παρέβλεψε παρά το γεγονός ότι δεν την διερεύνησε πιο εκτεταμένα. Κάποιος

μπορεί να μιλήσει για την κλειστοφοβία της ανθρωπότητας στον υπάρχοντα κόσμο,

ως εγκλωβισμό σε ένα απόλυτα κοινωνικοποιημένο, σφιχτά υφασμένο,

περιβάλλοντικό ιστό. Όσο πυκνότερη είναι η ύφανση, τόσο περισσότερο κανείς θέλει

να το αποφύγει, ενώ η ύφανση είναι τόσο στενή που αποτρέπει τη διαφυγή. Αυτό

εντείνει την οργή ενάντια στον πολιτισμό. Η εξέγερση εναντίον του είναι βίαιος και

παρανοϊκός.

Ένα μοτίβο που έχει επιβεβαιωθεί σε όλη την ιστορία των διώξεων είναι ότι η οργή

εναντίον των αδύναμων, επιλέγει για στόχο της ιδίως εκείνους που γίνονται

αντιληπτοί ως κοινωνικά αδύναμοι και ταυτόχρονα, είτε δικαίως ή αδίκως, ως

ευτυχείς. Κοινωνιολογικά, θα τολμούσα ακόμη να προσθέσω ότι η κοινωνία μας, ενώ

η ίδια ενσωματώνεται ολοένα και περισσότερο, την ίδια στιγμή εκκολάπτει τάσεις

προς διάλυση. Οι τάσεις αυτές εντοπίζονται ακριβώς κάτω από την επιφάνεια μιας

διατεταγμένης, πολιτισμένης ζωής, και έχουν προχωρήσει σε ακραίο βαθμό. Η πίεση

που ασκείται από την επικρατούσα καθολική επάνω σε κάθε τι συγκεκριμένο, σε

μεμονωμένους ανθρώπους και τα επιμέρους ιδρύματα, έχει την τάση να καταστρέφει

το ιδιαίτερο και το συγκεκριμένο μαζί με τη δύναμη της αντίστασης τους. Με την

απώλεια της ταυτότητας και της δύναμης της αντοχής τους, οι άνθρωποι χάνουν

επίσης αυτές τις ιδιότητες βάσει των οποίων είναι σε θέση να έρχονται αντιμέτωποι

με αυτό που κάποια στιγμή μπορεί να τους παρασύρει και πάλι για τη διάπραξη της

θηριωδίας. Ίσως είναι δύσκολο να μπορούν να προσφέρουν αντίσταση όταν οι

καθιερωμένες αρχές τους επαναφέρουν σε τάξη, στο όνομα κάποιου Ιδανικού στο

οποίο πιστεύουν κατά το ήμισυ ή και καθόλου.

Όταν μιλώ για την εκπαίδευση μετά το Άουσβιτς, εννοώ δύο τομείς: πρώτα

εκπαίδευση των παιδιών, ιδιαίτερα στην πρώιμη παιδική ηλικία. Έπειτα γενική

φώτιση που παρέχει ένα πνευματικό, πολιτιστικό και κοινωνικό κλίμα στο οποίο η

επανάληψη θα είναι πλέον δυνατή, ένα κλίμα, στο οπόιο ως εκ τούτου, θα γίνουν

σχετικά συνειδητά τα κίνητρα που οδήγησαν στη φρίκη. Φυσικά, δεν μπορώ να

αποτολμήσω να σκιαγραφήσω το σχέδιο μιας τέτοιας εκπαίδευσης, ακόμη και σε

αδρές γραμμές. Ωστόσο, θα ήθελα τουλάχιστον να αναφέρω ορισμένα από τα

νευραλγικά κέντρα της. Συχνά, για παράδειγμα, στην Αμερική, η χαρακτηριστική

γερμανική εμπιστοσύνη στην Εξουσία έχει την ευθύνη για τον εθνικοσοσιαλισμό και

ακόμη και για το Άουσβιτς. Θεωρώ ότι αυτή η εξήγηση είναι πολύ επιφανειακή, αν

και εδώ, όπως και σε πολλές άλλες ευρωπαϊκές χώρες, αυταρχική συμπεριφορά και

τυφλή εξουσία επιμένουν πολύ πιο ισχυρά από ό, τι υπό τους όρους της τυπικής

δημοκρατίας. Αντίθετα, κάποιος πρέπει να δεχτεί ότι ο φασισμός και ο τρόμος που

προκαλείται συνδέονται με το γεγονός ότι οι παλιές αρχές του Kaiserreich σάπισαν

και ανατράπηκαν, ενώ οι άνθρωποι ψυχολογικά δεν ήταν ακόμη έτοιμοι για

αυτοδιάθεση. Αποδείχθησαν ανάξιοι της ελευθερίας που τους κληρώθηκε. Για το

λόγο αυτό, οι αυταρχικές δομές, στη συνέχεια, υιοθέτησαν αυτήν την καταστροφική

και, αν μπορώ να το θέσω έτσι, παράφρωνα διάσταση που δεν είχαν νωρίτερα, ή εν

πάσει περιπτώσει δεν είχε αποκαλυφθεί. Αν αναλογιστεί κανείς πως επισκέψεις των

αρχόντων που δεν έχουν πλέον καμία πραγματική πολιτική λειτουργία προκαλούν

εξάρσεις έκστασης σε ολόκληρους πληθυσμούς, τότε κάποιος έχει βάσιμους λόγους

να υποπτεύεται ότι το αυταρχικό δυναμικό είναι πολύ ισχυρότερο από ό, τι πιστεύει

κανείς. Θα ήθελα, όμως, να τονίσω ιδιαίτερα ότι η υποτροπή ή η μη-επανάληψη του

φασισμού στην καθοριστική πτυχή της δεν είναι θέμα ψυχολογίας, αλλά και της

κοινωνίας. Μιλάω τόσο πολύ για την ψυχολογική πλευρά κθρίως επειδή οι άλλες,

πιο ουσιαστικές πτυχές βρίσκονται μέχρι στιγμής μακριά από την επίδραση της

εκπαίδευσης, αν όχι της παρέμβασης των ατόμων συνολικά.

Πολύ συχνά, καλοπροαίρετοι άνθρωποι, οι οποίοι δεν θέλουν να συμβεί και πάλι, να

επικαλεστεί την έννοια των ομολόγων. Σύμφωνα με αυτούς, το γεγονός ότι οι

άνθρωποι δεν είχαν πλέον κανένα ομόλογο είναι υπεύθυνο για ό, τι έγινε. Στην

πραγματικότητα, η απώλεια της εξουσίας, μία από τις προυποθέσεις του σαδιστικο-

αυταρχικού τρόμου, συνδέεται με την κατάσταση αυτή. Για την κανονική κοινή

λογική είναι εύλογο να απευθύνω έκκληση προς τα ομόλογα που ελέγχουν τη

σαδιστική, καταστροφική, καθώς και την καταστρεπτική ώθηση με ένα εμφατικό

«Δεν πρέπει». Παρ 'όλα αυτά θεωρώ ότι είναι μια ψευδαίσθηση να πιστεύουμε ότι η

προσφυγή σε ομόλογα, πόσο μάλλον η απαίτηση ότι ο καθένας θα πρέπει να

αγκαλιάσει και πάλι τους κοινωνικούς δεσμούς έτσι ώστε τα πράγματα να

βελτιωθούν για τον κόσμο και για τους ανθρώπους, θα βοηθήσει με οποιονδήποτε

σοβαρό τρόπο. Κανείς διαισθάνεται πολύ γρήγορα την αναλήθεια των δεσμέυσεων

που απαιτούνται μόνο για να παράγουν ένα αποτέλεσμα-ακόμη και αν είναι καλό,

χωρίς τα ομόλογα να αντιμετοπίζονται από τους ανθρώπους ως κάτι ουσιαστικό.

Είναι εκπληκτικό το πόσο γρήγορα ακόμη και οι πιο ανόητοι και αφελείς οι άνθρωποι

αντιδρούν όταν πρόκειται για τον εντοπισμό των αδυναμιών των παικτών τους.

Οι δεσμεύσεις εύκολα γίνονται μία έντονη απόδειξη της κοινής πεποιθήσης, ότι

δηλαδή εισέρχεται κανείς σε αυτά για να αποδείξει τον εαυτό του κανείς ως καλός

πολίτης, ή παράγουν μοχθηρή δυσαρέσκεια, ψυχολογικά το αντίθετο από το σκοπό

για τον οποίο φτιάχτηκαν. Ανέρχονται σε ετερονομία, εξάρτηση από κανόνες,

κανόνες που δεν μπορούν καν να δικαιολογηθεί από την ίδια την λογική του ατόμου.

Αυτό που η ψυχολογία αποκαλεί το υπερεγώ, τη συνείδηση, αντικαθίσταται στο

όνομα των ομολόγων από εξωτερικούς, λύουσες και εναλλάξιμες αρχές, όπως θα

μπορούσε κανείς να παρατηρήσει ξεκάθαρα στη Γερμανία μετά την κατάρρευση του

Τρίτου Ράιχ. Ωστόσο, η ίδια η προθυμία δυνατής συνενοχής και υποβολής σε κάθε τι

το ισχυρότερο, υπό το πρόσχημα ενός κανόνα, είναι η στάση των βασανιστών που

δεν πρέπει να προκύψει ξανά. Για το λόγο αυτό η υπεράσπιση των ομολόγων είναι

τόσο θανατηφόρα. Οι άνθρωποι που τα υιοθετούν λίγο ή πολύ εθελοντικά τίθενται

υπό ένα είδος μόνιμης παρόρμησης να υπακούουν σε εντολές. Η μόνη πραγματική

δύναμη που στέκεται ενάντια στην αρχή του Άουσβιτς είναι η αυτονομία, αν μπορώ

να χρησιμοποιήσω το καντιανή έκφραση: η δύναμη της σκέψης, της αυτοδιάθεσης,

της μη συνεργασίας.

Κάποτε είχα μια πολύ συγκλονιστική εμπειρία: ενώ βρισκόμουν σε μια κρουαζιέρα

στη λίμνη της Κωνσταντίας διάβαζα μια εφημερίδα του Baden, η οποία κατέγραφε

μία ιστορία για το θεατρικό έργο Morts sans Sépulchre του Σαρτρ, μια παράσταση

που απεικονίζει τα πιο τρομακτικά πράγματα. Προφανώς η παράσταση έκανε τον

κριτικό να αισθάνεται άβολα. Αλλά δεν εξηγούσε ότι αυτή η δυσαρέσκεια του

προκλήθηκε από τη φρίκη του θέματος, η οποία είναι η ίδια η φρίκη του κόσμου μας.

Αντ 'αυτού την διαστρέβλωσε, σε αντίθεση με την οπτική του Σαρτρ, ο οποίος

εμπλέκεται ο ίδιος με τη φρίκη, με τέτοιο τρόπο ώστε θα μπορούσε κανείς να

υποστηρίξει μια εκτίμηση των υψηλότερων πράγματων: την μη αναγνώριση του

παραλογισμό του τρόμου. Συγκεκριμένα: μέσω της ευγενούς υπαρξιακής

υπερύψωσης ο κριτικός ήθελε να αποφύγει την αντιμετώπιση του τρόμου. Εδώ

έγκειται, όχι λιγότερο απ 'όλους, ο κίνδυνος ότι η φρίκη μπορεί να επαναληφθεί, ότι

οι άνθρωποι αρνούνται να την αφήσουν να πλησιάσει και μάλιστα επιπλήτουν ακόμη

και κάποιον που απλώς μιλάει για αυτήν, λες και ο ομιλητής, αν δεν μετριάσει τα

πράγματα, είναι ο ένοχος, και όχι οι δράστες.

Με το πρόβλημα της εξουσίας και της βαρβαρότητας δεν μπορώ παρα να σκεφθώ μια

ιδέα που ως επί το πλείστον δε λαμβάνεται σχεδόν καθόλου υπόψη. Αναφέρεται σε

μια παρατήρηση στο βιβλίο Τhe SS State του Eugen Kogon, η οποία περιέχει

κεντρικές γνώσεις για όλο το εν λόγω σύμπλεγμα και η οποία δεν έχει απορροφηθεί

από την επιστήμη και την εκπαιδευτική θεωρία με τον τρόπο που θα της έξιζε. Ο

Kogon λέει ότι οι βασανιστές του στρατοπέδου συγκέντρωσης, όπου πέρασε τα

χρόνια του, ήταν ως επί το πλείστον νέοι γιοι αγροτών. Η πολιτιστική διαφορά

μεταξύ της πόλης και της περιφέρειας, η οποία εξακολουθεί να υφίσταται, είναι μία

από τις προϋποθέσεις του τρόμου, αν και σίγουρα δεν είναι ούτε η μοναδική ούτε ο

σημαντικότερη. Κάθε αλαζονεία προς τον αγροτικό πληθυσμό είναι μακριά από τις

προθέσεις μου. Ξέρω ότι δεν μπορεί κανείς να βοηθήσει έχοντας μεγαλώσει σε μια

πόλη ή ένα χωριό. Σημειώνω μόνο ότι πιθανώς η αποβαρβαροποίηση είναι λιγότερο

επιτυχής στην ύπαιθρο από ό τι οπουδήποτε αλλού. Ακόμα και η τηλεόραση και τα

άλλα μέσα μαζικής ενημέρωσης κατά πάσα πιθανότητα δεν έχουν αλλάξει πολύ την

κατάσταση εκείνων που δεν συμβαδίζουν πλήρως με τον πολιτισμό. Μου φαίνεται

πιο σωστό να το πω αυτό και να ενεργήσω εναντίον του, παρά να επαινέσω

συναισθηματικά κάποιες ειδικές ιδιότητες της αγροτικής ζωής που είναι είδος προς

εξαγάνιση. Θα πάω το συλλογισμό μου ένα βήμα παραπέρα λέγοντας ότι ένας από

τους σημαντικότερους στόχους της εκπαίδευσης είναι η αποβαρβαροποίηση της

υπαίθρου. Αυτό προϋποθέτει, ωστόσο, μια μελέτη του συνειδητού και του

ασυνείδητου των εκεί πληθυσμών. Πάνω απ 'όλα, οφείλει κανείς να εξετάσει επίσης

τον αντίκτυπο των σύγχρονων μέσων μαζικής ενημέρωσης στη σημερινή κατάσταση

της συνείδησης η οποία δεν έχει ακόμη πλησιάσει την κατάσταση της αστικής

φιλελεύθερης κουλτούρας του δέκατου ένατου αιώνα.

Για να αλλάξει αυτή η κατάσταση της συνείδησης, το υπάρχον σύστημα δημοτικής

εκπαίδευσης, το οποίο έχει αρκετά προβλήματα στον αγροτικό περιβάλλον, δεν

αρκεί. Μπορώ να φανταστώ μια σειρά από δυνατότητες. Ένας τρόπος θα μπορούσε

να είναι- αυτοσχεδιάζω- τα τηλεοπτικά προγράμματα να σχεδιάζονται με προσοχή

στα νευραλγικά κέντρα αυτής της συγκεκριμένης κατάστασης της συνείδησης. Στη

συνέχεια, θα μπορούσα να φανταστώ την διαμόρφωση κινητών εκπαιδευτικών

ομάδων συνοδευόμενες από εθελοντές, οι οποίοι θα επισκέπτονταν την ύπαιθρο και

μέσω συζητήσεων, μαθημάτων, και συμπληρωματικής διδασκαλίας θα

πεοσπαθούσαν να καλύψουν ακόμα και τα πιο απειλητικά κενά. Δεν αγνοώ το

γεγονός ότι αυτοί οι άνθρωποι γίνονταν αρεστοί με μεγάλη δυσκολία. Στη συνέχεια,

όμως ένας μικρός κύκλος οπαδών θα σχηματιζόταν γύρω τους, και από εκεί κι έπειτα

το εκπαιδευτικό πρόγραμμα θα μπορούσε ίσως να εξαπλωθεί περαιτέρω.

Ωστόσο, θα πρέπει να μην υπάρχει καμία παρανόηση ότι η αρχαϊκή τάση προς τη βία

βρίσκεται επίσης και στα αστικά κέντρα, ειδικά στα μεγαλύτερα. Οπισθοδρομικές

τάσεις, δηλαδή, άνθρωποι με απωθημένα σαδιστικά χαρακτηριστικά, υπάρχουν

παντού σήμερα λόγω της παγκόσμιας κοινωνικής εξέλιξης. Εδώ θα ήθελα να

υπενθυμίσω την αρρωστημένη και παθολογική σχέση με το σώμα που ο Χορκχάιμερ

και εγώ περιγράψαμε στο έργο μας The Dialectic of Enlightenment.Οπουδήποτε αυτό

ακρωτηριάζεται, προκαλεί τη συνείδηση να αντανακλάται πίσω στην ιδέα του

σώματος με μια ανελεύθερη μορφή που τείνει προς τη βία. Αρκεί κανείς να

παρατηρήσει ότι ένας συγκεκριμένος τύπος αμόρφωτου ανθρώπου, η γλώσσα του-

ιδιαίτερα όταν νιώθει ότι επικρίνεται ή κατηγορείται-γίνεται απειλητική, σαν οι

γλωσσικές χειρονομίες να καλύπτουν μια σωματική βία η οποία μετά βίας διατηρείται

υπό έλεγχο. Εδώ πρέπει σίγουρα να μελετήσει κανείς το ρόλο του αθλητισμού, ο

οποίος δεν έχει διερευνηθεί επαρκώς από την κοινωνική ψυχολογία. Ο αθλητισμός

είναι ασαφής. Από τη μία πλευρά, έχει μια αντι-βάρβαρη και αντι-σαδιστική ισχύ

μέσω του ευ αγωνίζεσθαι, με πνεύμα ιπποτισμού, και την υποστήριξη των πιο

αδύναμων. Από την άλλη πλευρά, ποικίλες εκφράσεις του και πρακτικές του

προωθήσουν την επιθετικότητα, την βιαιότητα και σαδισμό, πάνω απ 'όλα σε άτομα

που δεν εκτίθενται στην προσπάθεια και την πειθαρχία που απαιτείται από τον

αθλητισμό, αλλά απλώς παρακολουθούν: δηλαδή, αυτοί που τακτικά φωνάζουν από

τα παρασκήνια. Αυτή η ασάφεια πρέπει να αναλυθεί συστηματικά. Στο βαθμό που η

εκπαίδευση μπορεί να ασκήσει επιρροή, τα όποια αποτελέσματα θα πρέπει να

εφαρμόζονται στη ζωή του αθλητισμού.

Όλα αυτά είναι περισσότερο ή λιγότερο συνδεδεμένα με την παλιά αυταρχική δομή,

τους τρόπους συμπεριφοράς και, θα τολμούσα να πω, την παλιά καλή αυταρχική

προσωπικότητα. Αλλά αυτό που παρήγαγε το Άουσβιτς, αυτούς τους

χαρακτηριστικούς τύπους προσωπικότητας του κόσμου του Άουσβιτς, προφανώς

αντιπροσωπεύει κάτι νέο. Από τη μία πλευρά, αυτοί οι τύποι προσωπικότητας

συνοψίζουν την τυφλή ταύτιση με το συλλογικό. Από την άλλη πλευρά, είναι

διαμορφωμένοι έτσι ώστε να χειραγωγούν τις μάζες, συλλογικότητες, όπως έκαναν ο

Χίμλερ, ο Höss, και ο Άιχμα. Θεωρώ ότι ο πιο σημαντικός τρόπος για να

αντιμετωπιστεί ο κίνδυνος της επανάληψης είναι να εργαστούμε ενάντια στην ωμή

κυριαρχία όλων των συλλογικοτήτων, να ενταθεί η αντίσταση σε αυτήν μέσω της

εστίασης στο πρόβλημα της κολεκτιβοποίησης. Αυτό δεν είναι μία τόσο αφηρημένη

έννοια όσο ακούγεται βλέποντας κανείς το πάθος με το οποίο κυρίως νέοι και

προοδευτικά σκεπτόμενοι άνθρωποι επιθυμούν να ενταχθούν. Θα μπορούσε κανείς να

ξεκινήσει από την ταλαιπορία που υποβάλλονται όσοι γίνονται αποδεκτοί από μία

κολεκτίβα. Αρκεί κανείς να σκεφτεί τις δικές του πρώτες εμπειρίες στο σχολείο.

Κάποιος πρέπει να καταπολεμήσει τέτοια ήθη και έθιμα * [Volkssitten], αυτές τις

τελετές μύησης διαφόρων σχημάτων, τα οποία προκαλούν φυσικό πόνο, συχνά

αφόρητο πόνο επάνω σε ένα άτομο, όπως και το αντίτιμο που πρέπει να καταβληθεί

προκειμένου να θεωρήσει κανείς τον εαυτό του ως μέλος μίας τέτοιας ομάδας . Το

κακό των εθίμων όπως η Rauhnächte και η Haberfeldtreiben και ό, τι άλλο τέτοιο έχει

αποκτήσει εδώ και καιρό ριζωμένες πρακτικές θα μπορούσε να θεωρηθεί άμεση

αναμονή της βίας της Εθνικής Σοσιαλιστικής. Δεν είναι τυχαίο ότι οι Ναζί δόξαζαν

και καλλιεργούσαν τέτοια τερατουργήματα με την πρόφαση των «εθίμων». Κι εδώ

είναι που η επιστήμη καλείται να αντιμετοπίσει ένα από τα σποθδαιότερα καθήκοντά

της. Θα μπορούσε να ανακατευθύνει σθεναρά τις τάσεις της Λαογραφίας

[Volkskunde] που με ενθουσιασμό προωθούνταν από τους Ναζί, προκειμένου να

αποφευχθεί η διαιώνιση, συχνά βάναυση και απόκοσμη, αυτών των λαϊκών-

απολαύσεων.

Όλη αυτή η σφαίρα κινείται μέσω ενός εικαζόμενου ιδανικού που παίζει επίσης

σημαντικό ρόλο στην παραδοσιακή εκπαίδευση: το ιδανικό του να είναι είναι κανείς

σκληρός. Αυτό το ιδανικό μπορεί επίσης με επαίσχυντο τρόπο να επικαλεστεί μία

παρατήρηση του Νίτσε, παρόλο που ο ίδιος πραγματικά εννοούσε κάτι άλλο.

Θυμάμαι πως ο φοβερός Boger κατά τη διάρκεια της δίκης του Άουσβιτς είχε ένα

ξέσπασμα που κατέληξε πανηγυρικά στην ενστάλαξη πειθαρχίας μέσω της

σκληρότητας στην εκπαίδευση. Ο Boger θεωρούσε την σκληρότητα απαραίτητη για

τη διαμόρφωση ενός-σύμφωνα πάντα με την δική του θεώρηση- σωστού ανθρώπου.

Αυτό το εκπαιδευτικό ιδεώδες της σκληρότητας, στο οποίο πολλοί μπορεί να

πιστεύουν χωρίς να το αναλογίζονται, είναι εντελώς λάθος. Η ιδέα ότι η

αρρενωπότητα συνίσταται στο μέγιστο βαθμό αντοχής και για πολύ καιρό έγινε μια

προτροπη για μαζοχισμό που, όπως η ψυχολογία έχει αποδείξει, ευθυγραμμίζεται

πάρα πολύ εύκολα με το σαδισμό. Ούσα σκληρή, η περιβόητης ποιότητας

εκπαίδευσης θα έπρεπε να ενσταλάξει την απόλυτη αδιαφορία προς τον πόνο. Στο

πλαίσιο αυτό, η διάκριση μεταξύ του πορσωπικού πόνου με αυτόν του άλλου δεν

διατηρείται αυστηρά. Όποιος είναι σκληρός με τον εαυτό του κερδίζει το δικαίωμα να

είναι σκληρός με τους άλλους, καθώς και εκδικείται τον εαυτό του για τον πόνο που

δεν είχε τη δυνατότητα να δείξει και έπρεπε να καταστείλει. Ο μηχανισμός αυτός

πρέπει να γίνει συνειδητός, και πρέπει να προωθηθεί ακριβώς μια παιδεία που δεν θα

προωθεί τον πόνο και την ικανότητα να αντέξει κανείςτον πόνο. Με άλλα λόγια: η

εκπαίδευση πρέπει να υιοθετήσει μια ιδέα στενά συνιφασμένη με την φιλοσοφία: ότι

το άγχος δεν πρέπει να καταστέλεται. Όταν το άγχος δεν καταστέλλεται, όταν

κάποιος επιτρέπει στον εαυτό του να έχει,όλη την αγωνία που αυτή η πραγματικότητα

προκαλεί, ένα μεγάλο μέρος της καταστροφική επίδρασης του ασυνείδητου και

εκτοπισμένου άγχους πιθανόν να εξαφανιστεί.

Οι άνθρωποι που τυφλά αυτο-υποβάλλονται σε κολεκτίβες καθιστούν οι ίδιοι τους

εαυτούς τους αδρανή υλικά, απαρνιούνται τους εαυτούς τους ως αυτεξούσια όντα.

Με αυτό έρχεται η προθυμία να φερόμαστε στους άλλους όπως μια άμορφη μάζα.

Στο Authoritarian Personality αποάλεσα όσους συμπεριφέρονται με αυτόν τον τρόπο

"χειραγωγούμενους χαρακτήρες", μάλιστα σε μια εποχή που το ημερολόγιο των Höss

ή οι ηχογραφήσεις του Άιχμαν δεν ήταν ακόμη γνωστά. Περιγραφές μου του

χειραγούμενου χαρακτήρα χρονολογούνται πίσω στα τελευταία χρόνια του Δευτέρου

Παγκοσμίου Πολέμου. Μερικές φορές, η κοινωνική ψυχολογία και την

κοινωνιολογία είναι σε θέση να κατασκευάσουν έννοιες που μόνο αργότερα

επαληθεύονται εμπειρικά. Η χειραγωγούμενοι χαρακτήρες όπως ο καθένας μπορεί να

επιβεβαιώσει διαβάζοντας τις διαθέσιμες πηγές για τους ηγέτες των Ναζί -

διακρίνονταιι από μια οργή για την οργάνωση, από αδυναμία να έχουν κάποια άμεση

ανθρώπινη εμπειρία, από μια κάποια έλλειψη συναισθημάτων, από ένα υπερτιμημένο

ρεαλισμό. Με κάθε κόστος θέλουν να ασκούν την υποτιθέμενη, ακόμη και αν είναι

παραληρητική, Realpolitik. Δεν σκέφτονται ούτε για ένα δευτερόλεπτο ούτε

επιθυμούν ο κόσμος να ήταν κάτι διαφορετικό από αυτό που είναι, έχουν μια εμμονή

με την επιθυμία του να ενεργεί * [Dinge zu tun], αδιαφορώντας για το περιεχόμενο

αυτών τους των πράξεων. Διακατέχονται από μια λατρεία δράσης, της

δραστηριότητας, της λεγόμενης απόδοσης * η οποία επανεμφανίζεται στην

διαφημιζόμενη εικόνα του ενεργού ατόμου. Αν οι παρατηρήσεις μου δεν με

εξαπατούν και αν αρκετές κοινωνιολογικές έρευνες επιτρέπουν γενίκευση, τότε αυτός

ο τύπος έχει γίνει πολύ πιο διαδεδομένος σήμερα, από ότι θα νόμιζε κανείς. Αυτό που

εκείνη την εποχή αποτελούσε παράδειγμα προς μίμηση προσωποποιούμενο σε

ορισμένες περιπτώσεις ναζιστικών τεράτων θα μπορούσε να επιβεβαιωθεί σήμερα σε

πολλούς ανθρώπους, για παράδειγμα, στη νεανική εγκληματικότητα, τους ηγέτες

συμμοριών, και τα συναφή, για τους οποίους κανείς διαβάζει στις εφημερίδες κάθε

μέρα. Αν θα έπρεπε να αντικατοπτρίσω αυτό το είδος του χειραγωγούμενου

χαρακτήρα σε μία φόρμουλα--ίσως να μην πρέπει να το κάνουμε, αλλά θα μπορούσε

επίσης να συμβάλει στην κατανόηση του θέματος- τότε θα ήθελα να ονομάσουμε το

είδος αυτό πραγμοποιημένη συνείδηση. Οι άνθρωποι τέτοιας φύσεως έχουν, κατά

κάποιο τρόπο, εξομοιώθεί με τα πράγματα. Και στη συνέχεια, όταν είναι δυνατόν,

προσπαθούν να εξομοιώσουν και τους άλλους στα πράγματα. Αυτό μεταφέρεται με

μεγάλη ακρίβεια στην έκφραση "να αποτελειώσω" ["fertigmachen"], εξίσου

δημοφιλής στον κόσμο των ανήλικων Rowdies και στον κόσμο των Ναζί. Η έκφραση

αυτή ορίζει τους ανθρώπους ως έτοιμους ή παρασκευασμένους με μια διπλασιάστική

αίσθηση. Σύμφωνα με την εικόνα του Μαξ Χορκχάιμερ, τα βασανιστήρια είναι το

αποτέλεσμα μιας επεξεργασμένης και κάπως επιταχυμένης προσαρμογής των

ανθρώπων σε συλλογικότητες. Υπάρχει κάτι από αυτό στο πνεύμα της εποχής, αν και

λίγο έχει να κάνει με το πνεύμα. Θέλω απλώς να αναφέρω τη ρήση του Paul Valéry,

πριν από τον τελευταίο πόλεμο, ότι η απανθρωπιά έχει ένα λαμπρό μέλλον. Είναι

ιδιαίτερα δύσκολο να καταπολεμηθεί επειδή αυτοί οι χειραγωγούμενοι άνθρωποι, που

στην πραγματικότητα είναι ανίκανοι για όποια αληθινή εμπειρία και γι’αυτό ακριβώς

εκδηλώνουν μια απάθεια που τους συνδέει με ορισμένους ψυχικά άρρωστους ή

ψυχωτικούς χαρακτήρες, δηλαδή schizoids.

Στην προσπάθεια να αποτραπεί η επανάληψη του Άουσβιτς φαίνεται απαραίτητο

πρώτα απ 'όλα να αποσαφηνιστούν οι συνθήκες κάτω από τις οποίες προκύπτει ο

χειραγώγούμενος χαρακτήρας, και στη συνέχεια, μεταβάλλοντας τις προϋποθέσεις

αυτές, να αποφευχθεί όσο το δυνατόν περισσότερο η εμφάνισή του. Θα ήθελα να

κάνω μια συγκεκριμένη πρόταση: να μελετηθεί η ενοχή του Άουσβιτς από την

επιστήμη, με όλες τις διαθέσιμες μεθόδους σε αυτή, ιδίως με μακροχρόνια

ψυχανάλυση, ώστε, αν είναι δυνατόν, να ανακαλύφθεί πώς ένα τέτοιο άτομο

αναπτύσσεται. Αυτοί οι άνθρωποι θα μπορούσαν με κάποιο τρόπο να προσφέρουν με

την συνεισφορά τους, παρ’όλο που η δομή της προσωπικότητάς τους είναι αντίθετη

με αυτό, προκειμένου τέτοιες καταστάσεις να μην επαναληφθούν. Αυτό θα μπορούσε

να γίνει μόνο αν θα ήθελαν να συνεργαστούν σε ένα πλαίσιο έρευνας της δικής τους

γένεσης. Σίγουρα θα είναι δύσκολο να τους πείσει κανείς να μιλήσουν. Σε καμία

περίπτωση όμως δεν θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί καμία από τις δικές τους μεθόδους

προκειμένου να διερευνηθεί ο τρόπος με τον οποίο αυτοί εξελήχθηκαν σε αυτό που

είναι. Εν τω μεταξύ, όμως, στις ομάδες τους, νιώθουν τόσο ασφαλείς επειδή έχουν

ακριβώς την αίσθηση ότι είναι όλοι οι παλιοί Ναζί μαζί, έτσι ώστε καμία από αυτές

δεν έχει δείξει το παραμικρό συναίσθημα ενοχής. Ωστόσο, προφανώς υπάρχουν

ακόμα και σε αυτές, ή τουλάχιστον σε πολλές από αυτές, ευαίσθητα ψυχολογικά

σημεία που ευνοούν την αλλαγή αυτής της στάσης, όπως για παράδειγμα, ο

ναρκισσισμός τους, η αλλιώς: η ματαιοδοξία τους. Μπορεί να αποκτούσαν μια

αίσθηση σπουδαιότητας εάν θα τους δυνόταν η δυνατότητα να μιλήσουν ελεύθερα,

όπως ο Άιχμαν, ο οποίος κατέγραψε ολόκληρες βιβλιοθήκες από κασέτες. Τέλος,

μπορεί κανείς να υποθέσει ότι ακόμη και σε αυτά τα άτομα, αν κάποιος σκάψει

αρκετά βαθιά, θα βρει ίχνη της παλαιάς αρχής της συνείδησης, η οποία σήμερα είναι

συχνά σε κατάσταση διάλυσης. Μόλις μάθουμε τις εξωτερικές και εσωτερικές

συνθήκες που τους κάνουν αυτό που είναι, αν μπορούμε να υποθέσουμε ότι αυτές οι

συνθήκες μπορύν στην πραγματικότητα να έρθουν στο προσκήνιο, τότε θα είναι

δυνατό να εξαχθούν πρακτικά συμπεράσματα, έτσι ώστε η φρίκη να μην

επαναληφθεί. Είτε τελικά αυτή η προσπάθεια θα βοηθήσει κάπως είτε όχι, αυτό δεν

μπορεί παρα να διαπιστωθεί αν δεν πραγματοποιηθεί. Δεν θέλω να την

υπερεκτιμησω. Θα πρέπει να θυμόμαστε ότι οι άνθρωποι δεν μπορούν να εξηγηθούν

αυτόματα από τέτοιες συνθήκες. Υπό παρόμοιες συνθήκες οι άνθρωποι αναπτύσσουν

διαφορετικούς μηχανισμούς. Παρ 'όλα αυτά, θα άξιζε τον κόπο. Η θέση τέτοιων

ζητημάτων προσφέρει έστω μία πιθανότητα διαφωτισμού. Αυτή η καταστροφική

κατάσταση της συνειδητής και ασυνείδητης σκέψης περιλαμβάνει τη λανθασμένη

ιδέα ότι η ιδιαιτερότητα ενός όντος, ότι το ένα είναι ακριβώς έτσι και όχι αλλιώς,

είναι δημιούργημα της φύσης, μια αναλλοίωτη σταθερά, και όχι μια ιστορική εξέλιξη.

Ανέφερα την έννοια της πραγμοποιημένης συνείδησης. Αυτήν αγνοούσε το ιστορικό

παρελθόν, όλη την καταστατικότητα του ατόμου, και προυπέθετε ως απόλυτο το

δυνητικό. Εάν αυτός ο καταναγκαστικός μηχανισμός κατασταλόταν, τότε, νομίζω, θα

ήταν κάποιο κέρδος.

Επιπλέον, αναφορικά με την υποστασιοποιημένη συνείδηση θα πρέπει επίσης να

παρακολουθηθεί στενά τη σχέση με την τεχνολογία, και σίγουρα όχι μόνο σε μικρές

ομάδες. Η σχέση εδώ είναι εξίσου ασαφής όσο στον αθλητισμό, με την οποία

παρεμπιπτόντως σχετίζεται. Από τη μία πλευρά, κάθε εποχή παράγει αυτές τις

προσωπικότητες-τύποι που ποικίλλουν ανάλογα με το απόθεμά τους σε ψυχική

ενέργεια- που χρειάζονταιι κοινωνικά. Ένας κόσμος στον οποίο η τεχνολογία κατέχει

μια τόσο κυρίαρχη θέση όπως σήμερα, παράγει τεχνολογικούς ανθρώπους, που είναι

προσαρμοσμένοι με την τεχνολογία. Αυτό έχει ένα καλό λόγο: στο δικό τους στενό

τομέα θα είναι λιγότερο πιθανό να ξεγελαστούν και αυτό επίσης μπορεί να επηρεάσει

την όλη συνολική κατάσταση. Από την άλλη πλευρά, υπάρχει κάτι υπερβολικό,

παράλογο, και παθογόνο στην σημερινή σχέση με την τεχνολογία. Αυτό συνδέεται με

το "πέπλο της τεχνολογίας." Οι άνθρωποι είναι διατεθειμένοι να αναλάβουν την

τεχνολογία ως ένα πράγμα καθεαυτό, ως αυτοσκοπός, μια αυτοδύναμη, και ξεχνούν

ότι είναι μια προέκταση της ανθρώπινης επιδεξιότητας. Το μέσο-και η τεχνολογία

είναι η επιτομή των μέσων αυτοσυντήρησης του ανθρώπινου είδους- έχει

φετιχοποιηθεί, επειδή τα μέσα-μια πτυχή της ανθρώπινης αξιοπρέπειας- κρύβονται

και απομακρύνονται από τη συνείδηση των ανθρώπων. Εφ 'όσον κάποιος διατυπώνει

αυτό τόσο γενικά όπως μολις έκανα, θα πρέπει να παράσχει διορατικότητα. Αλλά μια

τέτοια υπόθεση είναι ακόμα πάρα πολύ αφηρημένη. Δεν είναι καθόλου σαφές πώς

ακριβώς ο ίδιος ο φετιχισμός της τεχνολογίας εγκαθισταται μέσα στην ατομική

ψυχολογία κάποιων, ή πού βρίσκεται το όριο μεταξύ μιας ορθολογικής σχέσης με την

τεχνολογία με αυτό της υπεραξίας, η οποία τελικά οδηγεί στο σημείο όπου αυτός που

έξυπνα επινοεί ένα σύστημα τραίνων που φέρνει τα θύματα στο Άουσβιτς να ξεχνά

γρήγορα και ομαλά τι συμβαίνει εκεί. Αυτός ο τύπος, ο οποίος τείνει να φετιχοποιεί

την τεχνολογία μας αφορά, αυτός που πολύ απλά δεν μπορεί να αγαπήσει. Σκοπός δεν

είναι να γίνει συναισθηματική ή ηθικολογική η χροιά της συζήτησης, αλλά να

περιγραφεί η ελλιπής και λιβιδινική σχέση του με άλλα πρόσωπα. Αυτοί οι άνθρωποι

είναι ωμοί. Βαθιά μέσα τους αισθάνονται ότι πρέπει να αρνηθούν τη δυνατότητα της

αγάπης, πρέπει αρχικά να αποσύρουν την αγάπη τους από άλλους ανθρώπους, για να

μπορέσουν να ξεδιπλωθούν περισσότερο. Και οποιαδήποτε ικανότητα αγάπης

πιθανόν επιβιώνει μέσα τους πρέπει να την ξοδέψουν σε συσκευές. Αυτοί οι

προκατειλημένοι, αυταρχικοί χαρακτήρες τους οποίους εξετάσαμε στο Μπέρκλεϊ στο

πλαίσιο της αυταρχικής προσωπικότητας, μας έδωσαν μεγάλη απόδειξη για το

παραπάνω. Ένας εξεταζόμενος-η ίδια η έκφραση αυτή προέρχεται από την

πραγμοποιημένη συνείδηση-είπε για τον εαυτό του: «Μου αρέσει ο ωραίος

εξοπλισμός" * [Ich habe hübsche Ausstattungen, hübsche Apparaturen Gern],

παντεντελώς αδιάφορος για το τι εξοπλισμός θα ήταν. Η αγάπη του απορροφήθηκε

από πράγματα, τα ίδια τα μηχανήματα. Το ανησυχητικό -ανησυχητικό, διότι μπορεί

να φαίνεται τόσο απελπιστικό στην καταπολέμησή του- είναι ότι η τάση αυτή

συμβαδίζει με εκείνη του συνόλου του πολιτισμού. Για να εναντιωθεί κανείς σε

αυτήν σημαίνει οτι θα πρέπει να σταθεί ενάντια στο πνέυμα της εποχής. Αλλά απλώς

επαναλάμβάνω όσα ανέφερα στην αρχή για την πιο σκοτεινή πτυχή της εκπαίδευσης

που αντιτίθεται στο Άουσβιτς.

Όπως είπα, αυτοί οι άνθρωποι είναι ωμοί με έναν ιδιαίτερο τρόπο. Σίγουρα κάποια

παραπάνω λόγια για αυτήν την ψυχρότητα επιτρέπονται σε γενικές γραμμές. Αν η

ψυχρότητα δεν αποτελούσε θεμελιώδες γνώρισμα της ανθρωπολογίας, δηλαδή, η

σύνταξη των ανθρώπων ως είναι στην κοινωνία μας, αν οι άνθρωποι δεν ήταν

βαθύτατα αδιάφοροι σε ό, τι συμβαίνει σε όλους τους άλλους εκτός από αυτούς με

τους οποίους συνδέονται στενά και, αν είναι δυνατόν, έχουν κάποια απτά

συμφέροντα, τότε το Άουσβιτς δεν θα ήταν πραγματοποιήσιμο, οι άνθρωποι δεν θα

το είχαν αποδεχθεί. Η κοινωνία στη σημερινή της μορφή, και χωρίς καμία αμφιβολία,

εδώ και αιώνες δεν βασίζεται στην έφεση, στην έλξη, όπως είχε υποστηρίξει ο

Αριστοτέλης, αλλά μάλλον στην επιδίωξη των ατομικών συμφερόντων εναντίον των

συμφερόντων όλων των άλλων. Αυτό έχει εγκατασταθεί στο χαρακτήρα των

ανθρώπων ως ένα εσώτατο κέντρο. Αυτό που έρχεται σε αντίθεση με την

παρατήρηση μου, η μονάδα της αγέλης του λεγόμενου μοναχικού πλήθους * [die

einsame Menge], είναι μια αντίδραση σε αυτή τη διαδικασία, η συνενωση των

εντελώς ψυχρών ανθρώπων με τόσο κρύο τρόπο ώστε να μην μπορούν καν να

αντέξουν τη δική τους ψυχρότητα, και παρ’όλα ατά δεν μπορούν να το αλλάξουν.

Κάθε πρόσωπο σήμερα, χωρίς καμία εξαίρεση, αισθάνεται ελάχιστα αγαπητός, γιατί

κανείς δεν μπορεί να αγαπήσει αρκετά. Η αδυναμία να ταυτιστεί με τους άλλους είναι

αναμφισβήτητα η πιο σημαντική ψυχολογική κατάσταση η οποία και επέτρεψε να

πραγματοποιηθεί το Άουσβιτς σε μία κοινωνία περισσότερο ή λιγότερο πολιτισμένων

και αθώων ανθρώπων. Ο συνοδοιπόρος αποτελούσε κατά κύριο λόγο εμπορικό

ενδιαφέρον: ο καθένας επιδιώκε ίδιον όφελος πριν από οτιδήποτε άλλο, και απλά

προκειμένου να μην θέσει τον εαυτό του σε κίνδυνο, δεν μιλούσε πολύ. Αυτός είναι

ένας γενικός νόμος του status quo. Η σιωπή κάτω από τον τρόμο ήταν η μόναδική

συνέπεια. Η ψυχρότητα της κοινωνικής μονάδας, ο απομονωμένος ανταγωνιστής,

ήταν η προϋπόθεση, όπως η αδιαφορία για την τύχη των άλλων, που αποδεικνύεται

από το γεγονός ότι μόνο πολύ λίγοι άνθρωποι αντέδρασαν. Οι βασανιστές γνωρίζουν

αυτό, και θα το θέτουν πάντοτε σε εκ νέου δοκιμασία.

Κατανοήστε με σωστά. Δεν θέλω να κηρύξω την αγάπη. Το θεωρώ μάταιο. Κανείς

δεν έχει το δικαίωμα να την κηρύξει καθώς η έλλειψη αγάπης, όπως έχω ήδη πει,

είναι μια έλλειψη που ανήκει σε όλους τους ανθρώπους χωρίς εξαίρεση, όπως

συμβαίνει σήμερα. Το κύρηγμα της αγάπης προϋποθέτει ένα κοινό με μία

διαφορετική δομή χαρακτήρα από την υπάρχουσα. Οι άνθρωποι που πρέπει να

αγαπήσει κανείς είναι έτσι φτιαγμένοι ώστε να μην μπορούν να αγαπήσουν, και ως εκ

τούτου, με τη σειρά τους δεν είναι καθόλου αξιαγάπητοι. Μία από τις μεγαλύτερες

τάσεις του Χριστιανισμού, όχι άμεσα ταυτόσημη με το δόγμα του, ήταν να εξαλειφθεί

η ψυχρότητα που διαπερνά τα πάντα. Αλλά αυτή η προσπάθεια απέτυχε. Σίγουρα

γιατί δεν έφτασε στην κοινωνική τάξη που παράγει και αναπαράγει αυτή την

ψυχρότητα. Μάλλον η ζεστασιά μεταξύ των ανθρώπων, που λαχταρά ο καθένας, ποτέ

δεν ήταν παρούσα, εκτός από μερικές σύντομες χρονικές περιόδους και ανάμεσα σε

πολύ μικρές ομάδες, ίσως ακόμη και ανάμεσα σε ειρηνικές αγριάδες. Οι επικριτικοί

ουτοπιστές το είδαν αυτό. Έτσι όρισε ο Charles Fourier την έλξη, ως κάτι που πρώτα

πρέπει να παράγεται μέσα από μια ανθρώπινη κοινωνική τάξη. Αναγνώρισε, επίσης,

ότι αυτή η κατάσταση θα είναι δυνατή μόνο όταν οι εσωτερικοί παρακινητές των

ανθρώπων σταματήσουν να καταστέλλονται, πληρούνται και αφεθούν ελεύθεροι. Αν

κάτι άλλο μπορεί να βοηθήσει ενάντια στην ψυχρότητα ως προυπόθεση για την

καταστροφή, τότε είναι η βαθιά ανασκόπηση των προυποθέσεων αυτών που την

προσδιορίζουν, και στη συνέχεια η προσπάθεια καταπολέμισής τους αρχικά σε

ατομικό επίπεδο. Θα μπορούσε κανείς να σκεφτεί ότι όσο λιγότερο αρνούμαστε κάτι

στα παιδιά, όσο καλύτερα τους συμπεριφερόμαστε, τόσο μεγαλύτερη θα ήταν η

πιθανότητα επιτυχίας. Αλλά και εδώ απειλούν οι ψευδαισθήσεις. Τα παιδιά που δεν

έχουν ιδέα από τη σκληρότητα και τη σκληρότητα της ζωής τότε βρίσκονται

πραγματικά εκτεθειμένα στη βαρβαρότητα, όταν χρειαστεί να εγκαταλείψουν το

προστατευμένο περιβάλλον τους. Πάνω απ 'όλα, όμως, είναι αδύνατον να

ξυπνήσουμε ζεστασιά στους γονείς, οι οποίοι είναι οι ίδιοι τα προϊόντα αυτής της

κοινωνίας και οι οποίοι φέρουν τα σημάδια της. Η προτροπή για να δώσει κανείς

περισσότερη ζεστασιά στα παιδιά του ανέρχεται σε τεχνητή άντληση ζεστασιάς,

αναιρώντας με αυτόν τον τρόπο όλα τα παραπάνω. Επιπλέον, η αγάπη δεν μπορεί να

κλητευθεί επαγγελματικά με τη μεσολάβηση σχέσεων όπως αυτή του δασκάλου και

του μαθητή, του γιατρού και του ασθενή, του δικηγόρου και του πελάτη. Η αγάπη

είναι κάτι άμεσο και οποιαδήποτε διαμεσολάβηση έρχεται σε αντίθεση με την ίδια

την ουσία της. Η προτροπή για την αγάπη, ακόμη και στην προστακτική μορφή του-

ότι κάποιος είναι υποχρεωμένος να αγαπάι-είναι ακριβώς ο λόγος για τον οποίο η

ψυχρότητα διαιωνίζεται. Φέρει την καταναγκαστική, καταπιεστική ποιότητα που

εξουδετερώνει την ικανότητα να αγαπάμε. Επομένως, το πρώτο πράγμα είναι να

φέρουμε την ψυχρότητα σε αυτοσυνείδηση, αναδεικνύοντας τους λόγους για τους

οποίους προέκυψε.

Εν κατακλείδι, επιτρέψτε μου να πω λίγα λόγια σχετικά με ορισμένες που καθιστούν

το συνειδητούς του γενικόυς υποκειμενικούς μηχανισμούς, η απουσία των οποίων θα

καθιστούσαν αδύνατη την πραγματοποίηση του Άουσβιτς.

Η γνώση των μηχανισμών αυτών είναι απαραίτητη, όπως και η γνώση των

στερεοτυπικών αμυντικών μηχανισμών που εμποδίζουν μια τέτοια συνείδηση. Όποιος

εξακολουθεί να λέει σήμερα ότι αυτό δεν συνέβη ή δεν ήταν όλα τόσο άσχημα,

ουσιαστικά υπερασπίζεται αυτό έγινε και αναμφισβήτητα θα ήταν προετοιμασμένος

να παρακολουθήσει ή να συμμετάσχει σε περίπτωση που ξανασυμβεί.

Ακόμα κι αν η ορθολογική φώτιση, όπως γνωρίζει η ψυχολογία, δεν εξαλείψει

αμέσως τους ασυνείδητους αυτούς μηχανισμούς, τότε ενισχύει, τουλάχιστον σε

προσυνειδητό επίπεδο, ορισμένες αντι-παρορμήσεις και συμβάλλει στην

προετοιμασία ενός κλίματος που δεν ευνοούν το εξώτερο ακραίο. Αν ολόκληρη η

πολιτιστική συνείδηση μπορούσε να διαποτιστεί με την ιδέα του παθογόνου

χαρακτήρα των τάσεων που πραγματοποιήθηκαν στο Άουσβιτς, τότε ίσως οι

άνθρωποι θα μπορούσαν να ελέγξουν καλύτερα τις τάσεις αυτές.

Επιπλέον, θα πρέπει να εργαστεί σκληρά κανείς για την ευαισθητοποίηση για την

πιθανή μετατόπιση αυτού που ξέσπασε στο Άουσβιτς. Αύριο, μια ομάδα άλλη από

τους Εβραίους μπορεί να προκύψει, για παράδειγμα οι ηλικιωμένοι, στους οποίους

μάλιστα το Τρίτο Ράιχ έδινε χάρη, ή οι διανοούμενοι, ή απλά οι αποκλίνουσες

ομάδες. Όπως ανέφερα, το κλίμα που πλέον προωθεί μια τέτοια ανάσταση είναι η

αναβίωση του εθνικισμού. Είναι τόσο κακό, διότι, στην εποχή της διεθνούς

επικοινωνίας και υπερεθνικά συνασπισμών, ο εθνικισμός δεν μπορεί πια να πιστεύει

πραγματικά στον εαυτό του και οφείλει να υπερβάλλει εαυτόν στα άκρα προκειμένου

να πειστεί ο ίδιος αλλά και να πείσει τους άλλους ότι είναι ουσιώδης.

Συμπαγείς δυνατότητες αντίστασης, ωστόσο, πρέπει να αποδειχθούν. Για παράδειγμα,

κάποιος θα πρέπει να διερευνήσει την ιστορία των δολοφονιών με ευθανασία, το

οποίο στη Γερμανία, χάρη στην που συνάντησε το πρόγραμμα αυτό, δεν είχε

διαπράχθει στο πλήρες εύρος το οποίο είχε προγραμματιστεί από τους

Εθνικοσοσιαλιστές. Η αντίσταση περιορίστηκε στην οικεία ομάδα: αυτό ακριβώς

είναι εμφανές, και αποτελεί ένα πολύ συχνό σύμπτωμα της καθολικής ψυχρότητας. Η

ψυχρότητα, όμως, πάνω από όλα είναι στενόμυαλη μπροστά στην ακόρεστη φύση

των διωγμών. Σχεδόν ο καθένας που δεν ανήκει στην διωκτική ομάδα μπορεί να την

ξεπεράσει. Επομένως, υπάρχει ένα δραστικά εγωιστικό συμφέρον στο οποίο μπορεί

κανείς να αναφερθεί.- Τέλος, η έρευνα πρέπει να γίνει μέσα στις συγκεκριμένες,

ιστορικά αντικειμενικές συνθήκες των διωγμών. Τα λεγόμενα εθνικά αναβιωτικό

κινήματα είναι προφανώς επίδεκτα σε σαδιστικές πρακτικές, ειδικά σε μια εποχή

κατά την οποία ο εθνικισμός είναι ξεπερασμένος.

Όλες οι πολιτικές οδηγίες εν τέλει πρέπει να επικεντρώνονται στην ιδέα ότι το

Άουσβιτς δεν πρέπει να επαναληφθεί. Αυτό θα είναι δυνατό μόνο όταν οι ίδιες

αφιερώθούν ανοιχτά, χωρίς φόβο μήπως ενοχλήθεί κάποιος αρχών, σε αυτό απόλυτα

σημαντικό πρόβλημα. Για να γίνει αυτό, πρέπει η εκπαίδευση να μεταμορφωθεί σε

κοινωνιολογία, δηλαδή, θα πρέπει να διδάξει για την κοινωνική λειτουργία των

δυνάμεων που δραστηριοποιείται κάτω από την επιφάνεια των πολιτικών μορφών.

Πρέπει κανείς να υποβληθεί σε κριτική θεραπεία -προκειμένου να παράσχει μόνο ένα

μοντέλο- σαν την τόσο αξιοσέβαστη έννοια της«λογικής της πολιτείας».

Τοποθετώντας τα δικαιώματα του κράτους σε προτεραιότητα από αυτά των μελών

του, τότε η φρίκη ενδεχομένως έχει ήδη τεθεί υπό έλεγχο.

Ο Μπέντζαμιν Ουόλτερ με ρώτησε μια φορά στο Παρίσι, κατά τη διάρκεια της

αποδημίας του, όταν ακόμα επιέστρεφα στη Γερμανία σποραδικά, αν υπήρχαν

πραγματικά αρκετοί βασανιστές εκεί για να πραγματοποιήσουν τις παραγγελίες των

Ναζί. Υπήρχαν αρκετοί. Παρ 'όλα αυτά η ερώτηση αυτή έχει τη νομιμότητά της. Ο

Μπέντζαμιν διαισθάνθηκε ότι οι άνθρωποι που το κάνουν, σε αντίθεση με τους

γραφειοκράτες δολοφόνους του υπολογιστή και τους ιδεολόγος, λειτουργούν

αντίθετα με τα άμεσα συμφέροντά τους, είναι οι δολοφόνοι του εαυτού τους, ενώ

δολοφονούν τους άλλους. Φοβάμαι ότι τα μέτρα, ακόμη και αυτά μίας τόσο

επιμελημένης εκπαίδευσης, δεν θα εμποδίσουν καθόλου την εκ νέου ανάπτυξη των

δολοφόνων του υπολογιστή. Αλλά ότι υπάρχουν άνθρωποι που το κάνουν στα κρυφά,

πράγματι ως υπηρέτες, μέσω των οποίων θα διαιωνίσουν τη δική τους δουλεία και θα

υποβαθμίσουν τους εαυτούς τους, ότι υπάρχουν περισσότεροι Bogers και Kaduks:

ενάντια σε όλο αυτό, όμως, πιστεύω ότι η εκπαίδευση και η φώτιση μπορεί να

καταφέρουν έστω κάτι.