Μάχη των Θερμοπυλών

ΗΜάχη τωνΘερμοπυλών διεξήχθη το 480 π.Χ. (πα-ράλληλα με τη ναυμαχία του Αρτεμισίου) μεταξύ τωνΕλλήνων και των Περσών, κατά την δεύτερη περσικήεισβολή στην Ελλάδα. Οι Πέρσες είχαν ηττηθεί στονΜαραθώνα δέκα χρόνια νωρίτερα, γι' αυτό και ετοί-μασαν μια δεύτερη εκστρατεία, αρχηγός της οποίαςήταν ο Ξέρξης. Ο Αθηναίος πολιτικός και στρατη-γός Θεμιστοκλής έπεισε τους Έλληνες να κλείσουντα στενά των Θερμοπυλών και του Αρτεμισίου. ΟιΠέρσες, οι οποίοι κατά τις αρχαίες πηγές είχαν εκα-τομμύρια άνδρες στρατό και κατά τις σύγχρονες εκα-τόν με τριακόσιες χιλιάδες άνδρες,[8][9] έφθασαν σταστενά στις αρχές του Σεπτεμβρίου.Μετά από τέσσερις μέρες αναμονής, οι Πέρσες επι-τέθηκαν, αλλά οι Έλληνες αντιστάθηκαν για δύο μέ-ρες. Την τρίτη μέρα, ο Εφιάλτης οδήγησε τους Πέρ-σες πίσω από τους Έλληνες. Όταν το έμαθε αυτό, οΛεωνίδας διέταξε την υποχώρηση των περισσότερωνΕλλήνων - έμεινε στο πεδίο της μάχης με 300 Σπαρ-τιάτες, 400 Θεσπιείς, 400 Θηβαίους και ακόμα λίγουςΈλληνες. Οι Πέρσες εξόντωσαν ολόκληρη τη δύναμηπου έμεινε στο πεδίο της μάχης. Ο ελληνικός στό-λος, αφού έμαθε τα νέα, αποφάσισε να απομακρυνθείαπό το Αρτεμίσιο και να υποχωρήσει στη Σαλαμίνα,όπου αργότερα πέτυχε μια σημαντική νίκη. Οι Πέρ-σες υποχώρησαν ολοκληρωτικά μετά τις μάχες τωνΠλαταιών και της Μυκάλης.Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί μια από τις πιοσημαντικές μάχες στην ελληνική και στην παγκό-σμια ιστορία. Κυρίως όμως από ηθική άποψη είναιλαμπρό παράδειγμα αυταπάρνησης, αυτοθυσίας καιυπακοής στην πατρίδα. Η μάχη έδειξε τα πλεονεκτή-ματα της στρατιωτικής εκπαίδευσης των Σπαρτια-τών, του καλύτερου εξοπλισμού και της έξυπνης χρή-σης της διαμόρφωσης του εδάφους.

1 Πηγές και ιστορικοί

Κύρια πηγή για τους Περσικούς πολέμους αποτελείο Έλληνας ιστορικός Ηρόδοτος. Ο Ηρόδοτος, γνω-στός ως «Πατέρας της Ιστορίας»,[10] γεννήθηκε το484 π.Χ. στην Αλικαρνασσό της Μικράς Ασίας, ηοποία εκείνη την περίοδο βρισκόταν υπό περσική κα-τοχή. Έγραψε το έργο «Ιστορίαι» γύρω στα 440-430π.Χ, προσπαθώντας να ανακαλύψει τις πραγματι-κές αιτίες των Περσικών πολέμων[11], οι οποίοι ολο-

κληρώθηκαν το 450 π.Χ.[12] Η μέθοδος του Ηρόδο-του αποτελούσε καινοτομία και σύμφωνα με μερι-κούς ιστορικούς, ο Ηρόδοτος έχει εφεύρει την ιστο-ρία που ξέρουμε.[12] Κατά τον Παπαρρηγόπουλο: «ΟΗρόδοτος είναι ο δημιουργός της αληθούς ιστορι-κής τέχνης...πρώτος ενόησεν ότι η ιστορία δεν εί-ναι απλούς πραγμάτων κατάλογος, αλλά και η τε-χνική των πραγμάτων τούτων συναρμολογία και ηεξήγησις του χαρακτήρος αυτών».[13] Κατά τον ΤομΧόλλαντ: «Για πρώτη φορά, ένας ιστορικός απο-φάσισε να αποκαλύψει τα αίτια ενός πολέμου, οοποίος έληξε πρόσφατα, χωρίς να καταγράφει μύ-θους, αλλά αιτίες, τις οποίες θα μπορούσαμε να ελέγ-ξουμε προσωπικά»[12]

Αν και ο Θουκυδίδης είχε αρχικά αμφισβητήσει τηνακρίβεια του Ηροδότου[14][15], αργότερα δήλωσε ότιτο έργο του «πατέρα της ιστορίας» δεν χρειαζότανεπαναγραφή ή διορθώσεις, καθώς χαρακτηριζόταναπό ικανοποιητικό βαθμό ακρίβειας. Γι' αυτό, ο Θου-κυδίδης αποφάσισε εντέλει να ξεκινήσει την ιστορίατου από το σημείο που είχε ο Ηρόδοτος τη δική τουαφήγηση (στην πολιορκία της Σηστού).[15] Η αξιοπι-στία του Ηροδότου έχει αμφισβητηθεί και από άλ-λους ιστορικούς. Ο Παυσανίας, στα Φωκικά, ανα-φέρεται στην περιγραφή του Ηροδότου για τη μάχητων Θερμοπυλών, όπου ο δεύτερος καταγράφει ότι οιΘηβαίοι παραδόθηκαν, όπως και 80 Μυκηναίοι[16].Ο Πλούταρχος, στο έργο Περί της Ηροδότου κακο-ήθειας (αν όντως το έγραψε αυτός), κατηγορεί τονΗρόδοτο επειδή ο τελευταίος ζήτησε χρήματα απότους Θηβαίους, και επειδή δεν τα έλαβε, έγραψε ότιοι Θηβαίοι δείλιασαν και παραδόθηκαν[17]. Οπωσ-δήποτε οι κατηγορίες που εκτοξεύει το σύγγραμμααυτό κατά του Ηρόδοτου κάθε άλλο παρά σοβαρέςείναι.[18] Την περίοδο της Αναγέννησης, παρά το γε-γονός ότι οι άνθρωποι συνέχιζαν να διαβάζουν τοέργο του Ηροδότου, ο ιστορικός είχε κακή φήμη.[19]Παρ' όλ' αυτά, τα αρχαιολογικά ευρήματα επιβεβαί-ωσαν τα γραφόμενα του Ηροδότου και αποκατέστη-σαν τη φήμη και την αξιοπιστία του, ειδικά ως προςτα γεγονότα που εξέτασε αυτοπροσώπως.[20][21] Οισύγχρονοι ιστορικοί θεωρούν το έργο του αξιόπιστο,αλλά έχουν αμφιβολίες για τους αριθμούς των νε-κρών και τις ημερομηνίες των μαχών.[21][22]

Ο ιστορικός Διόδωρος Σικελιώτης έγραψε τον 1οαιώνα π.Χ. τη Βιβλιοθήκη Ιστορική και αναφέρεταιστην εκστρατεία του Ξέρξη. Θεωρείται ότι ο Ηρόδο-τος και ο Έφορος ο Κυμαίος αποτελούν τις πηγέςτου Διόδωρου.[23] Αρχαιολογικά ευρήματα, όπως η

1

2 2 ΥΠΟΒΑΘΡΟ

δελφική Στήλη των Όφεων, που βρίσκεται στον Ιπ-πόδρομο της Κωνσταντινούπολης, υποστηρίζουν τααναφερόμενα από τον Ηροδότο.[24]

2 Υπόβαθρο

Η Αθήνα και η Ερέτρια υποστήριξαν τους Ίωνεςστον αγώνα τους κατά των Περσών (499-494 π.Χ).[25]Σύμφωνα με τους ιστορικούς, ο Δαρείος ήταν σφε-τεριστής, και πέρασε τα περισσότερα χρόνια τηςζωής του στους πολέμους εναντίον των εξεγερμέ-νων υποτελών του.[26] Η Ιωνική Επανάσταση απεί-λησε τη σταθερότητα της αυτοκρατορίας του Δα-ρείου, γι' αυτό και ορκίστηκε να εκδικηθεί όσες πό-λεις συμμετείχαν[27][28]. Έβλεπε επίσης, κυρίως αυτό,την ευκαιρία να επεκταθεί στη Δύση.[28] Το 492 π.Χ,οι Πέρσες, με αρχηγό τον Μαρδόνιο, ανακατέλαβαντη Θράκη και ανάγκασαν τους Μακεδόνες να συμ-μαχήσουν μαζί τους.[29]

Το 491 π.Χ, ο Δαρείος απαίτησε την παράδοση όλωντων ελληνικών πόλεων.[30] Πολλές από αυτές παρα-δόθηκαν - ο Ηρόδοτος αναφέρεται στην παράδοσητων Αιγινητών, που μετέπειτα κατηγορήθηκαν απότους Σπαρτιάτες για προδοσία[31]. Οι Αθηναίοι καιοι Σπαρτιάτες, και άλλες πόλεις-κράτη βέβαια, αρ-νήθηκαν να παραδοθούν στους Πέρσες.[32] Τότε, το490 π.Χ, ο Δαρείος ξεκίνησε νέα εκστρατεία, με αρ-χηγούς τον Δάτη και τον Αρταφέρνη, οι οποίοι κα-τάφεραν να καταλάβουν τη Νάξο, τις Κυκλάδες καιτην Ερέτρια.[33] Αλλά, η επέκτασή τους σταμάτησεκαι αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στην Ασία χάρηστη νίκη των Αθηναίων και των Πλαταιέων στονΜαραθώνα.[34]

Ο ελληνικός κόσμος κατά τους Περσικούς πολέμους (500–479 π. Χ.)

0 50 100 km

Θάσος

Σάρδεις

Όλυνθος

Δωδώνη

Ολυμπία

ΜεσσήνηΣπάρτη

Μέγαρα

Κύρια μάχη

Αστακός

Λίνδος

Καρία

Χάρτης του ελληνικού κόσμου κατά τη διάρκεια της μάχης

Ο Δαρείος άρχισε να συγκεντρώνει μεγάλο στρατόγια να επιτεθεί ξανά στην Ελλάδα, αλλά τα σχέδιατου αναβλήθηκαν λόγω της εξέγερσης στην Αίγυπτο.

Ένα χρόνο μετά ο Δαρείος πέθανε και στον θρόνοανέβηκε ο γιος του Ξέρξης Α'.[35] Ο Ξέρξης ανακα-τέλαβε την Αίγυπτο[36] και άρχισε ξανά τις προε-τοιμασίες για εισβολή στην Ελλάδα.[37] Καθώς η ει-σβολή θα ήταν μεγάλης κλίμακας, ο Ξέρξης χρειαζό-ταν πολύ χρόνο για συγκεντρώσει στρατό και υλικόπολέμου.[38] Αποφάσισε ότι ο Ελλήσποντος έπρεπε ναγεφυρωθεί για να επιτρέψει στον στρατό του να πε-ράσει στην Ευρώπη, και ότι ένα κανάλι πρέπει ναανοιχθεί στον ισθμό του Όρους Άθως.[39] Η πραγ-ματοποίηση αυτών των στόχων ήταν πάρα πολύ δύ-σκολη, όπως είναι και για τα σύγχρονα κράτη.[39] Στιςαρχές του 480 π.Χ, οι ετοιμασίες τελείωσαν, και οστρατός που συγκέντρωσε ο Ξέρξης στις Σάρδεις βά-δισε στην Ευρώπη, περνώντας από τον Ελλήσποντοδια μέσου δύο τεχνητών γεφυρών.[40]

Στα μέσα της δεκαετίας του 480 π.Χ, οι Αθηναίοι ξε-κίνησαν τις προετοιμασίες για πιθανό πόλεμο κατάτων Περσών. Το 482 π.Χ, ο Θεμιστοκλής έπεισε τουςΑθηναίους να δημιουργήσουν ένα στόλο από τριή-ρεις, λέγοντας τους ότι πρόκειται να επιτεθεί στηνΑίγινα[41][42]. Ωστόσο, οι Αθηναίοι δεν κατείχαν τοναπαραίτητο αριθμό στρατιωτών για να μπορέσουννα αντιμετωπίσουν τους Πέρσες - συνεπώς, χρειά-ζονταν μια συμμαχία από ελληνικές πόλεις-κράτη.Το 481 π.Χ, ο Ξέρξης έστειλε πρεσβευτές σε όλεςτις ελληνικές πόλεις-κράτη, με εξαίρεση την Αθήνακαι τη Σπάρτη, ζητώντας γη και ύδωρ.[43] Η Σπάρτηκαι Αθήνα έλαβαν την υποστήριξη μερικών ελλη-νικών πόλεων, και το ίδιο έτος, στην Κόρινθο, συ-γκλήθηκε συνέδριο,[44] όπου και δημιουργήθηκε ηελληνική συμμαχία. Το κάθε μέλος της συμμαχίαςείχε την δυνατότητα να στέλνει αγγελιαφόρους στιςυπόλοιπες πόλεις-μέλη, ζητώντας στρατό για αμυντι-κούς σκοπούς. Σύμφωνα με τους σύγχρονους ιστορι-κούς, αυτό αποτελεί αξιοσημείωτο, καθώς οι εμφύ-λιες συρράξεις μεταξύ των Ελλήνων, εκείνη την πε-ρίοδο, συνεχίζονταν.[45][46]

Το 480 π.Χ, συγκλήθηκε νέο συνέδριο. Μια αντιπρο-σωπεία από τη Θεσσαλία πρότεινε στους Έλληνες νασταματήσουν τον Ξέρξη στα Στενά των Τεμπών.[47]Ωστόσο, οι Πέρσες έμαθαν από τον Αλέξανδρο Α' τηςΜακεδονίας ότι η κοιλάδα θα μπορούσε να παρα-καμφθεί μέσω του Περάσματος του Σαρανταπόρου,και λόγω του μεγαλύτερου μεγέθους του περσικούστρατού, οι Έλληνες οπισθοχώρησαν.[48] Λίγο αργό-τερα, έμαθαν ότι ο Ξέρξης διέσχισε τον Ελλήσπο-ντο. Οι Έλληνες αποφάσισαν να κλείσουν το στενόπέρασμα των Θερμοπυλών, από όπου ο Ξέρξης θααναγκαζόταν να περάσει για να φτάσει στη ΝότιαΕλλάδα και όπου οι Πέρσες δεν θα μπορούσαν ναχρησιμοποιήσουν την αριθμητική υπεροχή τους. Πα-ράλληλα, οι Αθηναίοι θα αντιμετώπιζαν τον περσικόστόλο στο Αρτεμίσιο.[49] Ωστόσο, οι πόλεις της Πε-λοποννήσου, σε περίπτωση αποτυχίας του σχεδίου,σχεδίαζαν να υπερασπιστούν τον Ισθμό της Κορίν-θου, ενώ οι γυναίκες και τα παιδιά των Αθηναίων θα

3

έφευγαν μαζικά στην Τροιζήνα.[50]

3 Πρελούδιο

Χάρτης των ελληνικών και περσικών κινήσεων στις Θερ-μοπύλες και στο Αρτεμίσιο

Οι Πέρσες έφθασαν στις Θερμοπύλες στα τέλη Αυ-γούστου ή στις αρχές του Σεπτεμβρίου. Εκείνη τηνπερίοδο, οι Σπαρτιάτες γιόρταζαν τα Κάρνεια, ενώήταν επίσης η περίοδος των Ολυμπιακών Αγώνων -μια σύγκρουση εκείνη την περίοδο θεωρούνταν ιε-ροσυλία. Παρ' ολ' αυτά, οι Έφοροι της Σπάρτης θε-ώρησαν ότι η επείγουσα κατάσταση ήταν σοβαρήδικαιολογία για να στείλουν στρατό με αρχηγό τονΛεωνίδα[51]. Ο Ηρόδοτος αναφέρει τον χρησμό τηςΠυθίας : είτε η Σπάρτη θα χαθεί είτε θα χάσει έναβασιλιά[52]:

ὑμῖν δ᾽, ὦ Σπάρτης οἰκήτορες εὐρυχόροιο,

ἢ μέγα ἄστυ ἐρικυδὲς ὑπ᾽ ἀνδράσι Περσεΐ-δῃσι

πέρθεται, ἢ τὸ μὲν οὐχί, ἀφ᾽ Ἡρακλέους δὲγενέθλης

πενθήσει βασιλῆ φθίμενον Λακεδαίμονοςοὖρος.

οὐ γὰρ τὸν ταύρων σχήσει μένος οὐδὲ λεό-ντων

ἀντιβίην· Ζηνὸς γὰρ ἔχει μένος· οὐδέ ἑ φημί

σχήσεσθαι, πρὶν τῶνδ᾽ ἕτερον διὰ πάνταδάσηται.

ΟΛεωνίδας πίστευε ότι έπρεπε να πεθάνει για να σω-θεί η Σπάρτη, γι' αυτό και πήρε μονάχα 300 Σπαρτιά-τες, οι οποίοι είχαν γιους.[53] Κατά τη διάρκεια τηςπορείας τους, οι Σπαρτιάτες ενισχύθηκαν με άλλους5.000 άνδρες.[54] Ο Λεωνίδας αποφάσισε να παρα-τάξει τους Σπαρτιάτες στο κέντρο, όπου βρίσκονταντο πιο στενό σημείο των Θερμοπυλών, ενώ οι Φωκείςανέλαβαν να χτίσουν αμυντικό τείχος - έστειλε 1.000Φωκείς να υπερασπιστούν την Τραχίνα, καθώς απ'εκεί οι Πέρσες μπορούσαν να περικυκλώσουν τουςΈλληνες.[55] Όταν οι Πέρσες έφθασαν στην περιοχή,οι Πελοποννήσιοι έλεγαν ότι έπρεπε να κατεβούνστον Ισθμό της Κορίνθου και να αμυνθούν εκεί. Αλλάοι Φωκείς και οι Λοκροί έπεισαν τον Λεωνίδα να μεί-νει στο στενό.[56]

Ο Ξέρξης έστειλε πρεσβευτή για να πείσει τον Λεω-νίδα να καταθέσει τα όπλα. Ηαπάντηση τουΛεωνίδαήταν «Μολὼν λαβέ» (Έλα να τα πάρεις!).[57] Η μάχηήταν αναπόφευκτη, αλλά ο Ξέρξης προτίμησε να πε-ριμένει τέσσερις μέρες, πιστεύοντας ότι οι Έλληνεςθα διασκορπιστούν.[58]

4 Δυνάμεις

4.1 Περσικός στρατός

Ο Ηρόδοτος αναφέρει ότι οι Πέρσες είχαν στη διά-θεση τους 2,6 εκατομμύρια στρατιώτες, καθώς καιβοηθητικά σώματα[3]. Ο ποιητής Σιμωνίδης ο Κείος,ο οποίος έζησε την περίοδο της μάχης, γράφει ότι οιΠέρσες είχαν στη διάθεση τους 4 εκατομμύρια άν-δρες. Απ' την άλλη, ο Κτησίας κάνει λόγο για 800.000στρατιώτες.[4] Αυτοί οι αριθμοί έχουν απορριφθείαπό τους σύγχρονους ιστορικούς, οι οποίοι θεωρούνότι οι Πέρσες είχαν 70 με 300 χιλιάδες άνδρες[5].

4.2 Ελληνικός στρατός

Έχοντας τους αριθμούς απ' τον Ηρόδοτο[54][59] καιτον Διόδωρο Σικελιώτη[60] παραθέτουμε τον πάρα-κάτω πίνακα:

Ο αριθμός των Πελοποννήσιων

Ο Διόδωρος γράφει ότι χίλιοι Λακεδαιμόνιοι και 3χιλιάδες Πελοποννήσιοι (4.000 άνδρες) πολέμησανστις Θερμοπύλες - ο Ηρόδοτος, ο οποίος παραπέμπειστον Σιμωνίδη, αναφέρει τον ίδιο αριθμό.[62] Παρ'ολ' αυτά, ο Ηρόδοτος νωρίτερα είχε αναφερθεί στηνπαρουσία τριών χιλιάδων εκατό Πελοποννήσιων[54]- αργότερα αναφέρεται και στους είλωτες,[63] και οΡέτζιναλντ Γουόλτερ Μάκαν γράφει ότι «στις Θερ-μοπύλες βρίσκονταν και 900 είλωτες, 3 για κάθεΣπαρτιάτη».[61] Οι είλωτες μπορεί να συμμετείχαν

4 6 ΜΑΧΗ

στη μάχη ως θωρακισμένοι υπηρέτες των Σπαρτια-τών ή αλλιώς αυτοί οι 900 άνδρες να ήταν οι περίοι-κοι, για τους οποίους κάνει λόγο ο Διόδωρος.[61]

Ο αριθμός των Λακεδαιμονίων

Υπάρχει σύγχυση ως προς τον αριθμό των Λακεδαι-μονίων. Στο 11ο βιβλίο του έργου Βιλιοθήκη Ιστο-ρική (στο σημ. 4), ο Διόδωρος αναφέρει ότι ο Λεω-νίδας ανακοίνωσε ότι θα πάρει μαζί του μονάχα χί-λιους άνδρες (τῶν δὲ εἰς Θερμοπύλας ἐκπεμφθέντωνΛεωνίδης ὁ τῶν Σπαρτιατῶν βασιλεύς, μέγα φρο-νῶν ἐπ´ ἀνδρείᾳ καὶ στρατηγίᾳ. οὗτος δὲ λαβὼν τὴνἐξουσίαν ἐπήγγειλε χιλίοις μόνον ἐπὶ τὴν στρατείανἀκολουθεῖν αὐτῷ),[60] αλλά στο ίδιο σημείο γράφειότι μαζί με τους χίλιους Λακεδαιμόνιους ήταν και300 Σπαρτιάτες (τῶν μὲν οὖν Λακεδαιμονίων ἦσανχίλιοι, καὶ σὺν αὐτοῖς Σπαρτιᾶται τριακόσιοι).[60] ΟΠαυσανίας γενικά συμφωνεί με τον Ηρόδοτο, αλλάδιαφωνεί στον αριθμό που δίνει ο τελευταίος για τουςΛοκρούς - κατά τον Παυσανία, οι Λοκροί παρέτα-ξαν 6 χιλιάδες άνδρες (αν προστεθούν με τους 5.200που δίνει ο Ηρόδοτος, οι Λοκροί παρέταξαν 11.200άνδρες)[64] Πολλοί σύγχρονοι ιστορικοί, οι οποίοι συ-χνά θεωρούν πιο αξιόπιστο τον Ηρόδοτο,[65] προσθέ-τουν τους χίλιους Λακεδαιμόνιους και τους 900 εί-λωτες στους 5.200 του Ηροδότου, αν και αγνοούντους Λοκρούς του Παυσανία και τους Μαλιείς τουΔιόδωρου.[66][67]

5 Στρατηγική και τακτική

Οι Έλληνες αποφάσισαν να υπερασπιστούν τις Θερ-μοπύλες, για να εξουδετερώσουν το μειονέκτημα τηςμικρής αριθμητικής τους δύναμης, περιοριζόμενοιαποκλειστικά στην άμυνα.[68] Απ' την άλλη, οι Πέρ-σες δεν μπορούσαν να μείνουν στις Θερμοπύλες γιαπολύ καιρό - είτε θα υποχωρούσαν είτε έπρεπε νασπάσουν τις ελληνικές γραμμές.[69] Οι Έλληνες οπλί-τες μπορούσαν να κλείσουν το στενό πέρασμα, χωρίςνα μπορεί να επιτεθεί στο περσικό ιππικό.[68] Υπήρχεόμως ένα μονοπάτι απ' όπου οι Πέρσες μπορούσαν ναπεράσουν και να περικυκλώσουν τους Έλληνες.[70]

5.1 Τοπογραφία του πεδίου της μάχης

Η περιοχή, κατά την εποχή της μάχης, είχε ένα στενόπέρασμα κατά μήκος της ακτής του Μαλιακού Κόλ-που (εκεί μπορούσε να περάσει μονάχα ένα άρμα)- νότια βρίσκονταν τα βράχια που αγνάντευαν ταστενά. Το όνομα των στενών οφείλεται στις θερμέςπηγές τους.[55] Σήμερα, τα στενά δεν είναι κοντά στηθάλασσα αλλά μερικά χιλιόμετρα προς το εσωτερικό,λόγω των προσχώσεων του Σπερχειού ποταμού - εκείόπου βρίσκεται το άγαλμα του Λεωνίδα. Εκεί διεξή-

Χάρτης της περιοχής των Θερμοπυλών με την σύγχρονηακτογραμμή και ανακατασκευασμένη την ακτογραμμή του480 π.Χ

χθη και μάχη μεταξύ των Αυστραλών και των Γερ-μανών κατά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο.[71]

6 Μάχη

6.1 Πρώτη μέρα

Ελληνική φάλαγγα

Οι Πέρσες, μετά από τέσσερις μέρες αναμονής, επι-τέθηκαν - πρώτα έστειλε ο Ξέρξης τους Μήδουςκαι τους Κισσίους, που επιτέθηκαν μετωπικά στουςΈλληνες.[58][72] Οι Έλληνες παρατάχθηκαν μπρο-στά από το τείχος, που έχτισαν οι Φωκείς και ήταντο πιο στενό πέρασμα των Θερμοπυλών.[73][74] Μο-νάχα ο Διόδωρος περιγράφει την τακτική των Ελ-λήνων: οι Έλληνες παρατάχθηκαν σε πυκνή τάξηκαι ήταν ανώτεροι σε ανδρεία και στο μέγεθος τηςασπίδας[75] - οι ξύλινες ασπίδες και τα μικρά δό-ρατα των Περσών δεν ήταν αποτελεσματικά σε μάχημε τους Έλληνες.[75][76] Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οιΈλληνες σκότωσαν πολλούς Μήδους, γι' αυτό και οΞέρξης σηκώθηκε τρεις φορές από τον θρόνο[77] -ο Κτησίας αναφέρει ότι την πρώτη μέρα σκοτώθη-καν μονάχα δύο-τρεις Σπαρτιάτες.[4] Ο Ξέρξης αργό-τερα έστειλε τους Αθάνατους, με αρχηγό τον Υδάρνη,αλλά και αυτοί απέτυχαν.[76] Οι Σπαρτιάτες έκανανδήθεν ότι υποχωρούσαν, οι Πέρσες παρασύρονταν,

6.3 Τρίτη μέρα 5

και γι' αυτό σκοτώθηκαν πολλοί Πέρσες την πρώτημέρα της μάχης.[76]

6.2 Δεύτερη μέρα

Οι Αθάνατοι

Την επομένη, ο Ξέρξης επανέλαβε την επίθεση κα-θώς θεωρούσε ότι οι Έλληνες, λόγω των μικρού αριθ-μού τους, δεν θα μπορούσαν να αντισταθούν. Η επί-θεση όμως απεκρούσθη [77] και ο Ξέρξης διέταξε υπο-χώρηση και αποσύρθηκε αμήχανος στη σκηνή του.[4]Το απόγευμα, ενώ ο Ξέρξης σκεφτόταν τι έπρεπε νακάνει, δέχθηκε την επίσκεψη του Εφιάλτη, ο οποίοςτου υπέδειξε ένα μονοπάτι από το οποίο θα μπορούσενα περικυκλώσει τους Έλληνες.[78] Ο Εφιάλτης έγινετο πρότυπο του προδότη στην ελληνική και στην πα-γκόσμια ιστορία.[79] Ο Ξέρξης έστειλε αμέσως τονΥδάρνη με τους Αθανάτους για να περικυκλώσειτους Έλληνες - παραμένει άγνωστο πόσους.[80] ΟΗρόδοτος γράφει ότι οι Πέρσες πέρασαν τον ποταμόΑσωπό και ότι απ' τα αριστερά τους ήταν η Τραχίνακαι απ' τα δεξιά το όρος Οίτη.[81]

6.3 Τρίτη μέρα

Ο Λεωνίδας στις Θερμοπύλες, από τον Ζακ-Λουί Νταβίντ,1814

Όταν ξημέρωσε, οι Φωκείς αντιληφθήκαν ότι είχανπερικυκλωθεί από τους Πέρσες και άρπαξαν βια-στικά τα όπλα τους.[82] Στην αρχή οι Πέρσες νόμι-ζαν ότι είχαν να αντιμετωπίσουν τους Σπαρτιάτες,αλλά οι Φωκείς υποχώρησαν σε ένα κοντινό λόφο.Τότε ακολούθησε καταιγισμός βλημάτων, καθώς οιΠέρσες δεν ήθελαν να καθυστερήσουν κι άλλο.[82]Παράλληλα, ένας ημεροσκόπος ειδοποίησε τους υπό-λοιπους Έλληνες ότι οι Φωκείς είχαν αποσυρθεί. Οιπερισσότεροι Έλληνες πρότειναν υποχώρηση, αλλάο Λεωνίδας αποφάσισε να μείνει με τους Σπαρτιά-τες ενώ οι υπόλοιποι Έλληνες, με ή χωρίς διαταγή,υποχώρησαν.[52][83] Μαζί με τον Λεωνίδα έμειναν οι300 Σπαρτιάτες, 700 Θεσπιείς (με αρχηγό τον Δημό-φιλο) και 400 Θηβαίοι.[84]

Ο Ξέρξης έκανε θυσίες και ξεκίνησε την επίθεση του- οι Έλληνες κινήθηκαν προς τα εμπρός, στο ευρύ-τερο σημείο των στενών.[74] Οι Έλληνες πολέμησανστην αρχή με τα δόρατά τους και αργότερα με ταξίφη τους. Στη μάχη σκοτώθηκαν ο Αβροκόμης και οΥπεράνθης, οι οποίοι ήταν αδέρφια του Ξέρξη, ενώαργότερα σκοτώθηκε και ο Λεωνίδας απ' τα περ-σικά βέλη. Τότε ξεκίνησε άγρια μάχη γύρω απ' τοσώμα του Σπαρτιάτη βασιλιά, κατά την οποία νίκη-σαν οι Έλληνες.[85] Όταν εμφανίστηκαν οι Αθάνατοι,οι Έλληνες, πλην των Θηβαίων, υποχώρησαν πίσωαπ' το τείχος[86] - οι Θηβαίοι παραδόθηκαν και ο Ξέρ-ξης τους στιγμάτισε με το βασιλικό σήμα.[84] Για τουςυπόλοιπους Έλληνες, ο Ηρόδοτος γράφει:

Σ' εκείνο τον χώρο όσους είχαν ακόμηξίφη και τους άλλους που με χέρια και μεδόντια πολεμούσαν τους σκότωσαν οι βάρ-βαροι τοξεύοντάς τους, αφού κατέστρεψαντο τείχος (ἐν τούτῳ σφέας τῷ χώρῳ ἀλεξο-μένους μαχαίρῃσι, τοῖσι αὐτῶν ἐτύγχανονἔτι περιεοῦσαι, καὶ χερσὶ καὶ στόμασι κα-τέχωσαν οἱ βάρβαροι βάλλοντες...τὸ ἔρυματοῦ τείχεος συγχώσαντες)[86]

Βέλη και δόρατα που βρέθηκαν στις Θερμοπύλες

Το 1939, ο Σπυρίδων Μαρινάτος ανακάλυψε ένα με-γάλο αριθμό χάλκινων αιχμών απ' τα περσικά βέλη

6 9 ΜΝΗΜΕΙΑ

στον λόφο του Κολωνού.[87] Οι Πέρσες κατέλαβαν ταστενά, αν και έχασαν 20.000 άνδρες.[7] Στη μάχη σκο-τώθηκαν και 4.000 Πελοποννήσιοι - κύρια πηγή γι'αυτό τον αριθμό αποτελεί το γνωστό επίγραμμα τουΣιμωνίδη. Όπως φαίνεται στον παραπάνω πίνακα, οΗρόδοτος αναφέρει ότι οι Πελοποννήσιοι είχαν 3.100άνδρες πριν τη μάχη, οι οποίοι μπορεί να είχαν συνο-δευτεί από 900 είλωτες. Όσον αφορά τους νεκρούς, οινεκροί Σπαρτιάτες και Θεσπιείς δεν συμπεριλήφθη-καν στον αριθμό νεκρών των Πελοποννήσιων. Γε-νικά, αυτός ο αριθμός θεωρείται σωστός.[88]

7 Αποτελέσματα

Αφού βρήκαν το σώμα του Λεωνίδα, μετά τη μάχη,ο Ξέρξης διέταξε να το αποκεφαλίσουν - κάτι ασυ-νήθιστο για τους Πέρσες, που συνήθιζαν να τιμούντους γενναίους αντιπάλους τους (όπως τον Πυθέα, οοποίος αιχμαλωτίστηκε στη Σκιάθο πριν τη ναυμαχίατου Αρτεμισίου).[86][89]Μετά από σαράντα χρόνια, ταλείψανα τουΛεωνίδα μεταφέρθηκαν στη Σπάρτη καιδιοργανώθηκαν ετήσιοι αγώνες προς τιμή του.[85][90]

Μαζί με τη μάχη είχε λήξει και η ναυμαχία του Αρ-τεμισίου.[91] Μετά τη νίκη τους στις Θερμοπύλες, οιΠέρσες κατέστρεψαν τη Βοιωτία, τις Πλαταιές καιτις Θεσπιές, ενώ αργότερα κινήθηκαν για να κατα-λάβουν την άδεια Αθήνα.[92] Στη Σαλαμίνα, ο Σπαρ-τιάτης ναύαρχος Ευρυβιάδης και οι υπόλοιποι Πελο-ποννήσιοι επέμεναν να προστατεύσουν τον Ισθμό τηςΚορίνθου, καταστρέφοντας τον μοναδικό δρόμο πουοδηγούσε εκεί και χτίζοντας τείχος γύρω από αυτό[93]Ο Θεμιστοκλής, όμως, έπεισε τους Έλληνες να μεί-νουν στη Σαλαμίνα, όπου πέτυχαν αποφασιστικήνίκη.Ο Ξέρξης, φοβούμενος ότι οι Έλληνες μετά τη νίκητους στη Σαλαμίνα θα κατέστρεφαν τη γέφυρα τουΕλλησπόντου, αποφάσισε να υποχωρήσει με το με-γαλύτερο μέρος του στρατού του[94]. Ο Μαρδόνιοςέμεινε με τους στρατιώτες που διάλεξε[95]. Πέρασετον χειμώνα στη Βοιωτία και στη Θεσσαλία, ενώ οιΑθηναίοι επέστρεψαν στην πόλη τους. Το επόμενοέτος, ο Μαρδόνιος ανακατέλαβε την Αθήνα. Αλλά, οιΈλληνες, υπό την ηγεσία των Σπαρτιατών, αποφάσι-σαν να τον αντιμετωπίσουν, για αυτό βάδισαν για τηνΑττική[96]. ΟΜαρδόνιος υποχώρησε στη Βοιωτία, γιανα εξαναγκάσει τους Έλληνες να πολεμήσουν στιςΠλαταιές.[96] Στη μάχη των Πλαταιών, το ελληνικόπεζικό συνέτριψε τους Πέρσες, ενώ στη μάχη τηςΜυ-κάλης, ο ελληνικός στόλος πέτυχε σοβαρή νίκη επίτου περσικού στόλου.

8 Σημασία

Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί μια από τις πιογνωστές και σημαντικές μάχες στην Ιστορία. Οι Έλ-ληνες αποφάσισαν να πολεμήσουν στις Θερμοπύλεςκαι στο Αρτεμίσιο για να σταματήσουν την προώ-θηση των Περσών στη Βοιωτία - κατά τον Τομ Χόλ-λαντ, «αν οι Έλληνες άντεχαν ακόμα μερικές μέ-ρες, οι Πέρσες θα είχαν αναγκαστεί να υποχωρή-σουν λόγω έλλειψης φαγητού και νερού».[69] Η μάχητων Θερμοπυλών, κατά τους σύγχρονους ιστορικούς,έληξε με νίκη των Περσών, αν και υπέστησαν περισ-σότερες απώλειες από τους Έλληνες.[97][98][99]

Παρ' ολ' αυτά, οι Πέρσες κατέλαβαν την Βοιωτίακαι το μεγαλύτερο μέρος της Ελλάδος,[100] και οι συ-γκρούσεις Ελλήνων και Περσών συνεχίστηκαν καιτο επόμενο έτος.[101] Η μάχη των Θερμοπυλών, σύμ-φωνα με ιστορικούς, έδωσε την ευκαιρία στους Αθη-ναίους και στον ελληνικό στόλο να προετοιμαστούνκατάλληλα για τη ναυμαχία της Σαλαμίνας[102] - με-ρικοί άλλοι, όμως, διαφωνούν, καθώς η ναυμαχίατης Σαλαμίνας διεξήχθη ένα μήνα μετά τη μάχη τωνΘερμοπυλών,[103] ενώ οι Έλληνες υπέστησαν βαριέςαπώλειες και στη ναυμαχία του Αρτεμισίου.[104] Επι-πλέον, όπως αναφέρει ο ιστορικός Κόκγουελ, «η ναυ-μαχία της Σαλαμίνας διεξήχθη ένα μήνα μετά τημάχη των Θερμοπυλών επειδή η Βοιωτία και η Φω-κίδα συνέχισαν να αντιστέκονται»[100] και συνεχίζειλέγοντας ότι «οι Πέρσες πέτυχαν νίκη σε ξηρά καιθάλασσα, με τη μεγάλη εισβολή να αποκτά αδαμά-ντινη επιτυχία...ο Ξέρξης μπορούσε να συγχαρεί τονεαυτό του».[105]

Οι Θερμοπύλες απέκτησαν τεράστια φήμη καθώςενέπνευσαν τις επόμενες γενιές με το παράδειγματων λίγων και ανδρείων στρατιωτών του Λεωνίδα.Όπως αναφέρει ο Michel de Montaigne, «οι μετέπειτανίκες των Ελλήνων και η δόξα τους δεν μπορούν νασυγκριθούν με την δοξασμένη πτώση του Λεωνίδακαι των ανδρών του».[106] Απ' την άλλη, οι Θερμο-πύλες αποτελούν παράδειγμα ηρωϊσμού των ελεύθε-ρων ανδρών που υπερασπίζονται την πατρίδα τουςκαι την ελευθερία τους - ο Χάνσον αναφέρει ότι «ηελευθερία ήταν η κύρια ιδέα για τους Έλληνες καιοδήγησε στην αντίσταση τους στις Θερμοπύλες, στηΣαλαμίνα και στις Πλαταιές».[107] Όσον αφορά τονστρατιωτικό τομέα, οι Θερμοπύλες έδειξαν την ύψι-στη στρατιωτική εκπαίδευση τωνΣπαρτιατών καθώςκαι την ορθή εκμετάλλευση της διαμόρφωσης τουεδάφους.[108]

9 Μνημεία

9.4 Σχετιζόμενοι θρύλοι 7

Επιτάφιος με το επίγραμμα του Σιμωνίδη

9.1 Επιτάφιος του Σιμωνίδη

Ο Σιμωνίδης ο Κείος, μετά τη μάχη, έγραψε ένα απότα πιο γνωστά επιγράμματα.[62] Το επίγραμμα λέγειτα πάρακατω (σύμφωνα με τον Ηρόδοτο):[62]

Ὦ ξεῖν', ἀγγέλλειν Λακεδαιμονίοις ὅτι τῇδεκείμεθα, τοῖς κείνων ῥήμασι πειθόμενοι.

Ω ξένε, ανάγγειλε στους Λακεδαιμόνιουςότι εδώταφήκαμε, υπακούοντας στα προστάγματάτους.

Τα επιγράμματα είχαν χρησιμοποιηθεί πολλές φο-ρές σε επιτάφιους και είχαν τη μορφή ελεγειακούδίστιχου.[109] Κατά τον Τζων Ράσκιν, «η υπακοή στηνυψηλότερη μορφή της δεν είναι υπακοή στους στα-θερούς και υποχρεωτικούς κανόνες, αλλά μια πεπει-σμένη ή εθελοντική παραχώρηση σε μια εντολή».[110]

9.2 Μνημείο του Λεωνίδα

Κοντά στο πεδίο της μάχης βρίσκεται το μνημείο τουΛεωνίδα, κάτω απ' το οποίο φαίνεται η φράση «Μο-λών λαβέ». Αριστερά του μνημείου υπάρχει ένα μαρ-μάρινο άγαλμα που αναπαριστά τον Ευρώτα ποταμό,ενώ το μαρμαρινό άγαλμα που βρίσκεται στα δεξιάαναπαριστά την οροσειρά του Ταΰγετου.

•

•

•

9.3 Μνημείο των Θεσπιέων

Το 1997, η Ελληνική Πολιτεία αποφάσισε να στήσειακόμα ένα μνημείο, προς τιμή των 700 Θεσπιέων που

έδωσαν την τελευταία τους πνοή μαζί με τους Σπαρ-τιάτες - δίπλα απ' το μνημείο είναι και το άγαλμα τουθεού Έρωτα.

• Πλάκα που εξηγεί τον συμβολισμό του μνημείου

9.4 Σχετιζόμενοι θρύλοι

Ο Πλούταρχος, στο έργο Λακαινών Αποφθέγματα,αναφέρει ότι ο Λεωνίδας, όταν ρωτήθηκε από τη σύ-ζυγο του, Γοργώ, τι πρέπει να κάνει αν δεν επιστρέ-ψει, εκείνος απάντησε «ἀγαθὸν γαμεῖν καὶ ἀγαθὰ τί-κτειν» (μετ: Παντρέψου ένα γενναίο άνδρα και γέν-νησε γενναία παιδιά).[111] Οι Πέρσες, όταν έφθασανστις Θερμοπύλες, έστειλαν κατασκόπους (ημεροσκό-πους) για να μάθουν πόσους άνδρες είχαν οι Έλλη-νες. Αυτοί επέστρεψαν λέγοντας ότι είδαν τους Σπαρ-τιάτες που γυμνάζονταν και χτενίζονταν, αλλά ο Ξέρ-ξης δεν τους πίστεψε και έβαλε τα γέλια. Τότε κάλεσετον Δημάρατο (εξόριστο Σπαρτιάτη βασιλιά) και τουεπανέλαβε όσα του είχαν πει οι απεσταλμένοι του. ΟΔημάρατος δήλωσε ότι οι Σπαρτιάτες ήταν οι πιο γεν-ναίοι άνδρες στην Ελλάδα και ότι είχαν την πρόθεσηνα υπερασπιστούν μέχρι θανάτου τα στενά και κα-τέληξε λέγοντας ότι αν ο Ξέρξης υποδούλωνε τουςΣπαρτιάτες δεν θα υπήρχαν πια άνδρες που θα μπο-ρούσαν να του αντισταθούν.[112]

Ο Πλούταρχος αναφέρεται επίσης στην επίσκεψητων Περσών στη Σπάρτη πριν τη μάχη, όταν πρό-σφεραν στον Λεωνίδα τη διοίκηση της Ελλάδος. ΟΣπαρτιάτης βασιλιάς απάντησε ότι προτιμά να πε-θάνει για τους Έλληνες παρά να γίνει ο απόλυτοςδιοικητής τους.[113] Αργότερα οι Πέρσες ζήτησαν τηνυποταγή των Ελλήνων και τότε οΛεωνίδας απάντησεΜολὼν λαβέ.[57] Γνωστό είναι και το παράδειγμα τουΔιηνέκη, ο οποίος όταν οι Πέρσες απείλησαν ότι θακρύψουν τον ήλιο με τα βέλη τους, απάντησε «καλύ-τερα, θα πολεμήσουμε υπό σκιάν» - ο Ηρόδοτος επί-σης αναφέρει ότι ο Διηνέκης και οι συντρόφοι του εί-χαν τραβήξει το σώμα του Λεωνίδα τέσσερις φορέςμέχρι που έπεσαν στο πεδίο της μάχης.[114]

Όταν έληξε η μάχη, ο Ξέρξης ρώτησε να μάθει γιατίτόσοι λίγοι Έλληνες είχαν υπερασπιστεί τα στενά.Τότε μπροστά του παρουσιάστηκανΑρκάδες που αυ-τομόλησαν στο περσικό στρατόπεδο και του απά-ντησαν ότι οι υπόλοιποι Έλληνες συμμετείχαν στουςΟλυμπιακούς Αγώνες, όπου ο νικητής έπαιρνε έναστεφάνι ελιάς. Ο Τιγράνης, Πέρσης στρατηγός, ότανάκουσε αυτό είπε: «παπαῖ Μαρδόνιε, κοίους ἐπ᾽ ἄν-δρας ἤγαγες μαχησομένους ἡμέας, οἳ οὐ περὶ χρημά-των τὸν ἀγῶνα ποιεῦνται ἀλλὰ περὶ ἀρετῆς» (μετ.Αλίμονο, Μαρδόνιε, ενάντια σε τί άνδρες μας έφε-ρες να πολεμήσουμε, σ' αυτούς που δεν πολεμούν γιαχρήματα αλλά για την αρετή).[115]

8 10 ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

9.5 Στον λαϊκό πολιτισμό

Η μάχη των Θερμοπυλών αποτελεί πηγή έμπνευσηςσε ποιήματα, τραγούδια, παροιμίες, ταινίες (όπωςοι ταινίες «The 300 Spartans» και «300») και βιβλία(όπως το κόμικς 300) με πολεμικά θέματα. Επίσης,ο ηρωισμός των Σπαρτιατών στους Περσικούς πολέ-μους προκάλεσε ένα φαινόμενο, γνωστό στη Δύση ωςλακωνοφιλία. ΟΈλληνας ποιητήςΚωνσταντίνοςΚα-βάφης είχε γράψει το ποίημα Θερμοπύλες προς τιμήτων στρατιωτών που έλαβαν μέρος στη μάχη:

Τιμή σ' εκείνους όπου στην ζωή τωνόρισαν και φυλάγουν Θερμοπύλες.Ποτέ από το χρέος μη κινούντες·δίκαιοι κι ίσοι σ' όλες των τες πράξεις,αλλά με λύπη κιόλας κ' ευσπλαχνία·γενναίοι οσάκις είναι πλούσιοι, κι ότανείναι πτωχοί, πάλ' εις μικρόν γενναίοι,πάλι συντρέχοντες όσο μπορούνε·πάντοτε την αλήθεια ομιλούντες,πλην χωρίς μίσος για τους ψευδομένους.

Και περισσότερη τιμή τους πρέπειόταν προβλέπουν (και πολλοί προβλέπουν)πως ο Εφιάλτης θα φανεί στο τέλος,κ' οι Μήδοι επί τέλους θα διαβούνε.[116]

10 Παραπομπές

[1] Lemprière, p. 10

[2] Greswell, p. 374

[3] Ηρόδοτος, Πολύμνια 186

[4] Κτησίας, Περσικά

[5] Holland, p. 394.

[6] Ηρόδοτος, Ουρανία 25

[7] Ηρόδοτος, Ουρανία 24

[8] Sacks, Kenneth (2003). Understanding Emerson:“The American scholar” and his struggle for self-reliance. Princeton University Press, σελ. 157.ISBN 978-0691099828. http://books.google.co.uk/books?id=bi1Zd1o9MRwC&pg=PA157&dq=million+Persian+army+Thermopylae&hl=en&ei=THQrTYKFDoyqhAeQ5ujjAQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=3&ved=0CDEQ6AEwAg#v=onepage&q=million%20Persian%20army%20Thermopylae&f=false.

[9] Cassin-Scott, Jack (1977). The Greek and Persian Wars500-323 B.C.. Osprey, σελ. 11. ISBN 9780850452716.http://books.google.co.uk/books?id=geWUfjew_PEC&pg=PA11&dq=million+Persian+army+Thermopylae&hl=en&ei=9HQrTaSMDYqIhQe_xLDmAQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=5&ved=0CD4Q6AEwBA#v=onepage&q=million%20Persian%20army%20Thermopylae&f=false.

[10] Κικέρων, Περί νόμων I, 5

[11] Ηρόδοτος, Κλειώ (εισαγωγή)

[12] Holland, σ. xvi–xvii.

[13] Παπαρρηγόπουλος, Βιβλίον Γ΄, κεφ. Γ΄, παράγρ. Α΄)

[14] Ηροδότου Ιστορίαι - Κλασική εποχή

[15] Finley, σ. 15.

[16] Παυσανίας, Φωκικά, ΧΧ, 2

[17] Περί της Ηροδότου κακοηθείας, σελ. 29-32.http://books.google.com/books?id=U3hIAAAAYAAJ&pg=PA5&lpg=PA5&dq=%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AF+%CF%84%CE%B7%CF%82+%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85+%CE%BA%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%AE%CE%B8%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82&source=bl&ots=Y_8MgqlWg5&sig=WrXr2B9a_dmH1FtV_NCb4YTsKtQ&hl=en&sa=X&ei=DXQQT4CSBojf8AO22tHxAw&ved=0CHkQ6AEwCQ#v=onepage&q=%CE%A0%CE%B5%CF%81%CE%AF%20%CF%84%CE%B7%CF%82%20%CE%97%CF%81%CE%BF%CE%B4%CF%8C%CF%84%CE%BF%CF%85%20%CE%BA%CE%B1%CE%BA%CE%BF%CE%AE%CE%B8%CE%B5%CE%B9%CE%B1%CF%82&f=false.

[18] Παπαρρηγόπουλος, ο.π.

[19] David Pipes. «Herodotus: Father of History,Father of Lies». Αρχειοθετήθηκε από τοπρωτότυπο στις January 27, 2008. http://web.archive.org/web/20080127105636/http://www.loyno.edu/history/journal/1998-9/Pipes.htm.Ανακτήθηκε στις 2008-01-18.

[20] Ντυράν, Β΄438, Παπαρρηγόπουλος ο.π.

[21] Holland, σ. 377.

[22] Fehling, σ. 1–277.

[23] Διόδωρος Σικελιώτης, ΙΑ

[24] Ηρόδοτος, Καλλιόπη 81

[25] Ηρόδοτος, Τερψιχόρη 95 και Ερατώ 94

[26] Holland, pp. 47-55

[27] Ηρόδοτος, Τερψιχόρη 105

[28] Holland, 171–178

[29] Ηρόδοτος, Ερατώ 44

[30] Ηρόδοτος, Ερατώ 48

9

[31] Ηρόδοτος, Ερατώ 49

[32] Ηρόδοτος, Πολύμνια 133

[33] Ηρόδοτος, Ερατώ 100

[34] Ηρόδοτος, Ερατώ 113

[35] Ηρόδοτος, Πολύμνια 5

[36] Ηρόδοτος, Πολύμνια 7

[37] Ηρόδοτος, Πολύμνια 4-7

[38] Holland, pp. 208-211

[39] Holland, pp213–214

[40] Ηρόδοτος, Πολύμνια 35

[41] Πλούταρχος, Θεμιστοκλής 4

[42] Holland, p217–223

[43] Ηρόδοτος, Πολύμνια 32

[44] Ηρόδοτος, Πολύμνια 145

[45] Ηρόδοτος, Πολύμνια 145: Οι Έλληνες ...αποφάσι-σαν...να πάψουν οι μεταξύ τους έχθρες και πόλεμοι

[46] Holland, p226

[47] Ηρόδοτος, Πολύμνια 172

[48] Ηρόδοτος, Πολύμνια 173

[49] Ηρόδοτος, Πολύμνια 175

[50] Ηρόδοτος, Ουρανία 40

[51] Ηρόδοτος, Πολύμνια 206

[52] Ηρόδοτος, Πολύμνια 220

[53] Ηρόδοτος, Πολύμνια 205

[54] Ηρόδοτος, Πολύμνια 202

[55] Ηρόδοτος, Πολύμνια 201

[56] Ηρόδοτος, Πολύμνια 207

[57] Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, 11

[58] Ηρόδοτος, Πολύμνια 210

[59] Ηρόδοτος, Πολύμνια 203

[60] Διόδωρος Σικελιώτης, ΙΑ 4

[61] Macan, παραπομπή στον Ηρόδοτο (Ουρανία 25)

[62] Ηρόδοτος, Πολύμνια 228

[63] Ηρόδοτος, Ουρανία 25

[64] Παυσανίας, Φωκικά, Λοκρών Οζόλων ΧΧ

[65] Green, p140

[66] Bradford, p106

[67] Bury, pp271–282

[68] Lazenby, pp248–253

[69] Holland, pp285-287

[70] Holland, pp262–264

[71] Dore, pp285–286

[72] Διόδωρος Σικελιώτης, ΙΑ 6

[73] Ηρόδοτος, Πολύμνια 208

[74] Ηρόδοτος, Πολύμνια 223

[75] Διόδωρος Σικελιώτης, ΙΑ 7

[76] Ηρόδοτος VII, 211

[77] Ηρόδοτος, Πολύμνια 212

[78] Ηρόδοτος, Πολύμνια 213

[79] Τεγόπουλος, Εφιάλτης

[80] Ηρόδοτος, Πολύμνια 215

[81] Ηρόδοτος, Πολύμνια 217

[82] Ηρόδοτος, Πολύμνια 218

[83] Ηρόδοτος, Πολύμνια 219

[84] Ηρόδοτος, Πολύμνια 222

[85] Ηρόδοτος, Πολύμνια 224

[86] Ηρόδοτος, Πολύμνια 225

[87] Crawford, p302

[88] W.W. How - J. Wells, A Commentary on Herodotus, τ.2,241. R.W. Macan, Herodotus, The seventh, eighth andninth books, τ.1, 390

[89] Ηρόδοτος, Πολύμνια 181

[90] Παυσανίας, Λακωνικά 14

[91] Ηρόδοτος, Ουρανία 21

[92] Ηρόδοτος, Ουρανία 50

[93] Ηρόδοτος, Ουρανία 71

[94] Ηρόδοτος, Ουρανία 97

[95] Ηρόδοτος, Ουρανία 113

[96] Holland, pp338–341

[97] Tung & Tung, p. 239.

[98] Marozzi, p. 74.

[99] Lazenby, p. 151.

[100] Cawkwell, pp. 105–106

[101] Ηρόδοτος, Καλλιόπη 1

[102] Tung & Tung, p. 239

10 11 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

[103] «Greco-Persian Wars: Battle of Thermopylae».HistoryNet. http://www.historynet.com/greco-persian-wars-battle-of-thermopylae.htm/6.Ανακτήθηκε στις 2009-03-27.

[104] Ηρόδοτος, Ουρανία 1-19

[105] Cawkwell, p. 104.

[106] Michel de Montaigne, Essays Chapitre XXXI : DesCannibales.

[107] «Victor Hanson article». Victor Hanson article.2006-10-11. http://www.victorhanson.com/articles/hanson101106.html. Ανακτήθηκε στις 2009-03-27..Βλ. σχετικά του ιδίου : «Σφαγή και πολιτισμός» έκδ.ΚΑΚΤΟΣ, σ. 87 επ.

[108] Eikenberry, 1996

[109] Uwe Spörl, σελ. 45

[110] Ruskin, p212

[111] Πλούταρχος, Ηθικά

[112] Ηρόδοτος, Πολύμνια 209

[113] Πλούταρχος, Ηθικά, 225

[114] Ηρόδοτος, Πολύμνια 226

[115] Ηρόδοτος, Ουρανία 26

[116] Βλ. και Margaret Mitchell Gone With The Wind (Όσαπαίρνει ο άνεμος), part three, chapter xvii : “think ofThermopylae!"

11 Βιβλιογραφία

• Lemprière, John (1862). A classical dictionary.

• Greswell, Edward (1827). Origines kalendariæHellenicæ. E. Duychinck, Collin & co.

• Paton, W.R. (Editor and Translator) (1918). TheGreek Anthology. W. Heineman.

• Macan, Reginald Walter. «Herodotus: TheSeventh, Eighth & Ninth Books with Introductionand Commentary: Commentary on Herodotus,Histories, book 7, chapter 228». The PerseusDigital Library (Tufts University), σσ. section8. http://www.perseus.tufts.edu/cgi-bin/ptext?doc=Perseus%3Atext%3A1999.04.0038&query=commline%3D%231705. Ανακτήθηκε στις2007-10-18.

• Campbell, George (1889). The History ofHerodotus: Translated into English: Vol. II.MacMillan and Co., Limited.

• Bradford, Ernle (2004). Thermopylae: The Battlefor the West. Da Capo Press. ISBN 0306813602.

• Cartledge, Paul (2006). Thermopylae: The BattleThat Changed the World. Woodstock, New York:The Overlook Press. ISBN 1585675660.

• Matthews, Rupert (2006). The Battle ofThermopylae: A Campaign in Context. Stroud,Gloucestershire, UK: Tempus Publishing. ISBN1862273251.

• Holland, Tom (2006). Persian Fire: The First WorldEmpire and the Battle for the West. New York:Doubleday. ISBN 0385513119.

• Bury, J. B.; Russell Meiggs (July 2000). A Historyof Greece to the Death of Alexander the Great (4thRevised έκδοση). Palgrave Macmillan.

• Cawkwell, George (2006). The Greco-PersianWars. Oxford University Press. ISBN 0199299838.

• Green, Peter (1996). The Greco-Persian Wars.University of California Press. ISBN 0520203135.

• Green, Peter; Greek History 480-431 B.C., theAlternative Version, University of Texas Press,(2006). p. 59 ISBN 0-292-71277-4

• Lazenby, JF. The Defence of Greece 490–479 BC.Aris & Phillips Ltd., 1993 (ISBN 0-85668-591-7)

• Ruskin, John (1894). «Part VIII: Of Ideas ofRelation – I. of Invention Formal: Chapter I:The Law of Help». The Complete Works: ModernPainters: Volume the Fifth. New York: Bryan,Taylor and Company.

• Robinson, C.E. (2007). Hellas – A Short Historyof Ancient Greece. Pantheon Books. ISBN1406766992.

• Tung, Douglas S.; Tung, Teresa K. (2010).36 Stratagems Plus: Illustrated by InternationalCases. Trafford Publishing. ISBN 1426928068.http://books.google.com/?id=ghpmAcUJM_EC&printsec=frontcover#v=onepage&q.

• Marozzi, Justin (2008). The Way ofHerodotus: Travels with the Man Who InventedHistory. Da Capo Press. ISBN 0306816210.http://books.google.com/?id=9rqGIciLDsMC&printsec=frontcover#v=onepage&q.

• Merivale, J.K. (1833). From the Greek Anthologyby the Late Rev. Robert Bland, and Others: A NewEdition: Comprising the Fragments of Early LyricPoetry, With Specimens of All the Poets Included inMeleager’s Garland. Longman, Rees, Orme, Brown,Green, and Longman; and John Murray.

• Crawford, Osbert Guy Stanhope (1955). Said andDone: The Autobiography of an Archaeologist.Weidenfeld and Nicolson.

11

• Fehling, D. Herodotus and His “Sources": Citation,Invention, and Narrative Art. Translated by J.G.Howie. Arca Classical and Medieval Texts, Papers,and Monographs, 21. Leeds: Francis Cairns, 1989

• Finley, Moses (1972). «Introduction». Thucydides– History of the Peloponnesian War (translated byRex Warner). Penguin. ISBN 0140440399.

• Barkworth, Peter R. (1993). «The Organizationof Xerxes’ Army». Iranica Antiqua XXVII:pages 149–167. http://www.azargoshnasp.net/300/xerxesorganizationarmy.pdf. Ανακτήθηκε στις2007-10-18.

• Morris, Ian Macgregor (2000). «To Make a NewThermopylae: Hellenism, Greek Liberation, andthe Battle of Thermopylae».Greece & Rome 47 (2):pages 211–230. doi:10.1093/gr/47.2.211.

• Eikenberry, Lt. Gen. Karl W. (Summer 1996).«Take No Casualties». Parameters: US ArmyWar College Quarterly XXVI (2): pages 109–118.http://www.carlisle.army.mil/usawc/Parameters/96summer/eiken.htm. Ανακτήθηκε στις 2007-10-17.

• Strachey, Edward (February, 1871). «The Soldiers’Duty».The Contemporary Review (London: Strahan& Co) XVI: pages 480–485.

• S. Sacks, Kenneth (1976). «Herodotus andthe Dating of the Battle of Thermopylae».The Classical Quarterly 26 (2): 232–248. doi:10.1017/S0009838800033127.http://www.jstor.org/stable/638269. Ανακτή-θηκε στις 2008-07-05.

• Dore, Lyn (2001). «Once the War Is Over». Στο:Freeman, P.W.M.; Pollard, A.. Fields of Conflict:Progress and Prospect in Battlefield Archaeology.David Brown Book Co., σελ. pages 285–286. ISBN978-1-84171-249-9.. The article can be viewed at

• Pressfield, Steven (1998). Gates of Fire: An EpicNovel of the Battle of Thermopylae. Doubleday,σελ. 384. ISBN 0385492910.

• Golding, William (2002). «The Hot Gates». TheSparta pages. http://uts.cc.utexas.edu/~{}sparta/topics/essays/academic/golding.htm. Ανακτήθηκεστις 2007-10-20.

• Miller, Frank - 300 (Dark Horse Comics, 1999,ISBN 1-56971-402-9)

• Spörl, Uwe (2004). BasislexikonLiteraturwissenschaft. UTB, σελ. 45. ISBN9783825224851. http://books.google.com/books?id=ZNc7Wn2vxFIC&pg=PA45.

• Ιστορίαι Ηροδότου, Βιβλίο Ζ', Πολύμνια

• Ιστορίαι Ηροδότου

• Πλούταρχος, Αποφθέγματα Λακωνικά, 11

• Τεγόπουλος, Γ.; Α. Φιρτάκης (1988). ΕλληνικόΛεξικό. Αθήνα: Armonia.

• Δεσποτόπουλος, Αλέξανδρος (1971). "Η Μάχητων Θερμοπυλών" στο Ιστορία του Ελληνι-κού Έθνους, τόμος Β', Εκδοτική Αθηνών Α.Ε.,Αθήνα, σελ. 323-327

• Omelette, DuFromage (1666). 'Win.Dickus’:Thegreat victory of Diamantius from Peiraius.

12 Εξωτερικοί σύνδεσμοι• Γιώργος Ε. Αντωνίου. «Οι 700 Θεσπιείς στηνμάχη των Θερμοπυλών (480 π.Χ)». ΔήμοςΘεσπιέων. http://www.thespies.gov.gr/index.php?option=com_content&task=view&id=31&Itemid=59.

12 13 TEXT AND IMAGE SOURCES, CONTRIBUTORS, AND LICENSES

13 Text and image sources, contributors, and licenses

13.1 Text• Μάχη των Θερμοπυλών Πηγή: https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9C%CE%AC%CF%87%CE%B7_%CF%84%CF%89%CE%BD_%CE%98%CE%B5%CF%81%CE%BC%CE%BF%CF%80%CF%85%CE%BB%CF%8E%CE%BD?oldid=5310120 Συνεισφέ-ροντες: Geraki, Murtasa, Alekkas, Dada, Matia.gr, Papyrus, Templar52, Sz-iwbot, Badseed, FocalPoint, CubicStar, Gerakibot,AndreasJS, Mmsoft, Egmontaz, Αχρήστης, Kostisl, Neoptolemos~elwiki, Noobas, Aristoteles, JAnDbot, Magioladitis, Apopas,CommonsDelinker, Kostas1972, Vetdino, Alaniaris, VolkovBot, Atlantia, Domo Arigato Misuta Roboto, Kostas30, TXiKiBoT, PrinceRupert, Konsnos, SieBot, Sotkil, Evlahos, Loveless, PipepBot, MARKELLOS, Μυρμηγκάκι, Xhmikos, Ttzavaras, Alexbot, Dipa1965,BodhisattvaBot, Glavkos, MelancholieBot, BOTarate, WikiDreamer Bot, Hgnostop, Costas78, Knop92, Luckas-bot, N!kod!mos,Alexikoua, Dimtzan, ArthurBot, GhalyBot, Kallidromon, Egmontbot, MastiBot, C messier, Xqbot, TobeBot, GrouchoBot, Nataly8,EmausBot, ZéroBot, Tai1986, JackieBot, Anti2011, GeoTrou, Yobot, Pagaeos, Vagobot, Geilamir, Ellinikosemfilios, Dexbot, Ογκό-λιθος, Francois-Pier, KCharitakis, Gts-tg, Greekcoaster και Ανώνυμες συνεισφορές: 62

13.2 Images• Αρχείο:Commons-logo.svg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Commons-logo.svg Άδεια χρήσης: Publicdomain Συνεισφέροντες: This version created by Pumbaa, using a proper partial circle and SVG geometry features. (Former versionsused to be slightly warped.) Αρχικός δημιουργός: SVG version was created by User:Grunt and cleaned up by 3247, based on the earlierPNG version, created by Reidab.

• Αρχείο:Disambig_grey.svg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/4/4a/Disambig_grey.svg Άδεια χρήσης: Publicdomain Συνεισφέροντες: Έργο αυτού που το ανεβάζει Αρχικός δημιουργός: Bub’s

• Αρχείο:Greece_relief_location_map.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d1/Greece_relief_location_map.jpg Άδεια χρήσης: CC BY-SA 3.0 Συνεισφέροντες:

• Greece_location_map.svg Αρχικός δημιουργός: Greece_location_map.svg: Lencer• Αρχείο:Greek_Phalanx.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/ed/Greek_Phalanx.jpg Άδεια χρήσης: Publicdomain Συνεισφέροντες: ? Αρχικός δημιουργός: ?

• Αρχείο:Iron_arrowheads_and_spearheads_from_Thermopyles.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/d/d2/Iron_arrowheads_and_spearheads_from_Thermopyles.jpg Άδεια χρήσης: CC BY 2.0 Συνεισφέροντες: originally posted to Flickr asFinds from Thermopyles Αρχικός δημιουργός: Therese Clutario

• Αρχείο:Jacques-Louis_David_004_Thermopylae.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/c/cb/Jacques-Louis_David_004_Thermopylae.jpg Άδεια χρήσης: Public domain Συνεισφέροντες: http://www.wga.hu/frames-e.html?/html/d/david_j/4/index.html Αρχικός δημιουργός: Jacques-Louis David

• Αρχείο:Map_Greco-Persian_Wars-el.svg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Map_Greco-Persian_Wars-el.svg Άδεια χρήσης: CC BY-SA 3.0 Συνεισφέροντες: Translation of File:Map Greco-Persian Wars-en.svg.

Transferred from el.wikipedia; transferred to Commons by User:Bibi Saint-Pol using CommonsHelper.

Αρχικός δημιουργός: User:Bibi Saint-Pol (original in English); Alexikoua (Greek translation)• Αρχείο:Persian_warriors_from_Berlin_Museum.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/f/fa/Persian_warriors_from_Berlin_Museum.jpg Άδεια χρήσης: CC BY 2.0 Συνεισφέροντες: http://www.flickr.com/photos/mshamma/111901098/Αρχικός δημιουργός: photo by mshamma

• Αρχείο:Red_pog.svg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/0/0c/Red_pog.svg Άδεια χρήσης: Public domain Συνει-σφέροντες: Έργο αυτού που το ανεβάζει Αρχικός δημιουργός: Andux

• Αρχείο:Thermopiles_memorial_epitaph.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/a/a5/Thermopiles_memorial_epitaph.jpg Άδεια χρήσης: CC BY-SA 3.0 Συνεισφέροντες: Έργο αυτού που το ανεβάζει Αρχικός δημιουργός: Rafal Slubowski,N. Pantelis

• Αρχείο:Thermopylae_&_Artemisium_campaign_map.png Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/7/71/Thermopylae_%26_Artemisium_campaign_map.png Άδεια χρήσης: CC BY-SA 3.0 Συνεισφέροντες:

• Aegean_Sea_map_bathymetry-fr.svg Αρχικός δημιουργός: Aegean_Sea_map_bathymetry-fr.svg: Eric Gaba (Sting - fr:Sting)• Αρχείο:Thermopylae_ancient_coastline_large.jpg Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e1/Thermopylae_ancient_coastline_large.jpg Άδεια χρήσης: CC-BY-SA-3.0 Συνεισφέροντες: The picture has been taken by me. It is part of a relevantphoto gallery at Battle of Thermopylae. All the material is available under the GFDL. Αρχικός δημιουργός: Fkerasar

• Αρχείο:Thermopylae_map_480bc-el.png Πηγή: https://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/1/14/Thermopylae_map_480bc-el.png Άδεια χρήσης: CC BY-SA 3.0 Συνεισφέροντες:

• Thermopylae_map_480bc-es.svg Αρχικός δημιουργός: Thermopylae_map_480bc-es.svg: *Thermopylae_map_480bc.png: ChrisO

13.3 Content license• Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0