Συλλογικό - Ο ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΔΙΕΘΝΗΣ. Σοβιετικοί...

ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΑΞΗ / 8

Ο ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΔΙΕΘΝΗΣ

Εκδόσεις Γλάρος / 222 Επαναστατική θεωρία και πράξη / 8

Die Komintem und Stalin

Sowjetische Historiker zur Geschichte der Kommunistischen Internationale

© Dietz- Verlag- Berlin, 1990 Institut flir Geschichte der Arbeiterbewegung.

(Πρώην Institut fiir Marxismus - Leninismus beim ZK der SED)

ISBN 960-275-227-0

ΚΚΛΟΣΙ-.ΙΣ ΙΛΑΡΟΣ ΘΕΜΙΣΤΟΚΛΕΟΥΣ 31 · 106 77 ΑΘΗΝΑ

ΤΗΛ. 36.18.457, 36.19.167

Ο ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ

Η ΤΡΙΤΗ ΔΙΕΘΝΗΣ

Σοβιετικοί ιστορικοί για την ιστορία της

Κομμουνιστικής Διεθνούς (Κομιντέρν)

Μετάφραση από τα Γερμανικά

ΤΙΜΟΣ ΠΑΠΑΚΩΣΤΑΣ

η

Εκδόσεις Γλάρος

Περιεχόμενα

Ο ΛΕΝΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ..........................13

Κάτω από την επίδραση του Οχτώβρη......................................13Σχετικά με το σύνθημα της παγκόσμιας επανάστασης................. 19

«Ο Κομμουνισμός δεν θα ριζώσει πάνω στο δρόμο της βίας».......24Για το Ενιαίο Μέτωπο...............................................................30

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ: ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΩΝ.........39

Σε αντίφαση με την κληρονομιά του Λένιν.................................39Κάτω από την υπαγόρευση (Diktat) του Στάλιν......................... 47Το τίμημα της υπαγόρευσης (Diktat)......................................... 52

Έκκληση για ενότητα................................................... .............57Χιονοστιβάδα διωγμών............................................................ 59

Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ ΚΑΤΑΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ......................................65

Ποιός είναι αυτός, ο εχθρός των εργαζομένων;..........................65Χωρίς ενότητα καμιά νίκη........................................................ 71

«Να νικήσουμε για να ζήσουμε»................................................. 77

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ο ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ........................ 89

Η αναθεώρηση της ενιαιομετωπικής τακτικής............................ 89Ο Στάλιν και η εντατικοποίηση του συγκεντρωτισμού

της Κομμουνιστικής Διεθνούς................................................ 104Ο Στάλιν και οι μέθοδοι της εσωκομματικής πάλης.................. 108Εγκαθίδρυση του σταλινικού ελέγχου......................................133Αριστερίστικες - δογματικές στοχεύσεις..................................140Ο Στάλιν και η απειλή του φασισμού.......................................144Το 7° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς..........................151Οι διωγμοί..............................................................................158Η αυτοδιάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς.........................164

Εισαγωγικό σημείωμα της γερμανικής έκδοσης

Η τεκμηριωμένη αυτή από επίσημα κείμενα μπροσούρα περιλαμβάνει τέσσερις, από τα ρούσικα μεταφρασμένες, εργασίες γύρω από την ιστορία της Κομμουνιστικής Διεθνούς και τις συνέπειες των επεμβάσεων του Στάλιν στη δράση της. Η επιλογή των εργασιών αυτών και η έκδοσή τους σε ξεχωριστό βιβλίο δεν ήταν καθόλου εύκολη δουλειά για τους παρουσιαστές, διότι πολυάριθμες θεμελιακές εργασίες — μερικές γραμμένες από τους ίδιους συγγραφείς — για την ιστορία της Κομμουνιστικής Διεθνούς, έχουν ήδη δημοσιευθεί, καθώς και άρθρα που περιέχουν ενδιαφέρουσες επισημάνσεις.

Επιλέξαμε τρία άρθρα της Πράβντα, — προοριζόμενα για έναν ευρύτερο κύκλο αναγνωστών —, τα οποία στο παρελθόν είχαν αφοριστεί, με εντολή της προηγούμενης ηγεσίας του Ενιαίου Σοσιαλιστικού Κόμματος Γερμανίας (SED), καθώς και ένα εκτεταμένο άρθρο από το περιοδικό Προβλήματα Ιστορίας τον ΚΚΣΕ (Βαπρόσι Ιστόριι KIICC) πάνω στο θέμα «ο Στάλιν και η Κομμουνιστική Διεθνής». Επιφανείς σοβιετικοί ιστορικοί ερευνούν σ' αυτές τις εργασίες πώς η Κομιντέρν αντιμετώπισε τις προκλήσεις της εποχής εκείνης στον αγώνα ενάντια στην εκμετάλλευση, τον φασισμό και τον πόλεμο, για την ειρήνη, τη δημοκρατία και την κοινωνική πρόοδο. Οι εργασίες αυτές εξετάζουν τις συνθήκες της διαμόρφωσης και της εξέλιξης της Κομιντέρν κάτω από την επίδραση της Οχτο, .οιανής επανάστασης, τη θέση που είχε το σύνθημα για παγκόσμια επανάσταση, την πάλη της Κομιντέρν για την κατάκτηση των μαζών και τη δημιουργία του ενιαίου Εργατικού Μετώπου.

Οι συντάκτες αυτών των άρθρων εκφράζουν τις απόψεις τους για την περίπλοκη εξελικτική πορεία της Κομιντέρν καθώς

10 ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ

και τις σχέσεις των καθοδηγητικών της οργάνων με τα ξεχωριστά κόμματα από το 1924 μέχρι τις παραμονές του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου: Η μπροσούρα αυτή πραγματεύεται την επεξεργασία της στρατηγικής και τακτικής στον αγώνα κατά του φασισμού από το 4° παγκόσμιο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς το 1922 μέχρι τη διάλυσή της τον Ιούνη του 1943. Οι συντάκτες αναλύουν με βάση τα επίσημα κείμενα της εποχής — πολλά απ' αυτά έγιναν μόλις τον τελευταίο καιρό προσιτά από τα Αρχεία της Κομιντέρν στη Μόσχα — κυρίως τα τραγικά συμβάντα που εξαιτίας της επιρροής του Στάλιν, των δογματικών και σεκταριστικών του αντιλήψεων, της προσωπολατρίας και της κατάχρησης της εξουσίας από μέρους του αποδόθηκαν στην Κομιντέρν.

Ο σταλινισμός επέδρασε άκρως αρνητικά στην ανάπτυξη του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος, στη θεωρία και την πολιτική του. Η τρομοκρατία που ξαπολύθηκε από τον Στάλιν εναντίον των λενινιστικών στελεχών στο κόμμα των Μποσλεβίνων συμβάδιζε με τις διώξεις εναντίον των στελεχών της Κομιντέρν, εναντίον των εκπροσώπων πολλών κομμουνιστικών κομμάτων. Μεγάλος αριθμός κομμουνιστών και πολιτικών προσφύγων που είχαν καταφύγει στην ΕΣΣΔ, εξαιτίας των διώξεων της αντίδρασης στις χώρες τους, έπεσαν θύματα αυτής της αυταρχικότητας. Ανάμεσα σ' αυτούς, που ρίχτηκαν από τον Γιέζοφ και τον Μπέρια στις φυλακές και στα στρατόπεδα και βρήκαν τραγικό θάνατο, ήταν ηγετικά στελέχη των κομμουνιστι- κών^κομμάτων της Γερμανίας, Εσθονίας, Φ ινλανδίας, Γιουγκοσλαβίας, Λεττονίας, Λιθουανίας, Αυστρίας, Πολωνίας, Ρουμανίας, Ουγγαρίας και άλλων χωρών. Τα συμβάντα.αυτά έριξαν βαθιά τη σκιά τους στην Κομμουνιστική Διεθνή, η οποία παραμορφώθηκε κάτω από την επιρροή του Στάλιν. Ταυτόχρονα όμως στην παραμόρφωση αυτή συνέβαλε και η ίδια η Κομμουνιστική Διεθνής που μεταβλήθηκε σε όργανο τη; σταλινικής πολιτικής και επηρέαζε προς αυτή την κατεύθυνση τα

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΤΗΣ ΓΕΡΜΑΝΙΚΗΣ ΕΚΔΟΣΗΣ 11

Τμήματά της. Μια από τις χειρότερες συνέπειες για τη δράση της Κομμουνιστικής Διεθνούς είχε η σεκταριστική-δογματική διαστρέβλωση της τακτικής του ενιαίου Μετώπου που στράφηκε στον αγώνα κατά της σοσιαλδημοκρατίας και ιδιαίτερα κατά της αριστερής πτέρυγας αυτού του κόμματος. Έτσι ο αγώνας των κομμουνιστών για τη συσπείρωση της εργατικής τάξης υπέστη τεράστια ζημιά, γεγονός που στα χρόνια πριν το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η στροφή των κομμουνιστών προς την κινητοποίηση όλων των δημοκρατικών και ειρηνόφιλων δυνάμεων στον αγώνα ενάντια στο φασισμό και στον κίνδυνο του πολέμου να έχει μειωμένη αποτελεσματικότητα.

Ο Αένιν και η Κομμουνιστική Διεθνής«Πράβντα», Μόσχα, αριθ. φύλ. 62, 3 Μάρτη 1989.

Σελίδες από την ιστορία

Το Μάρτη τον 1989 συμπληρώνονται 70 χρόνια από την ημέρα της ίδρνσης της Κ ομμουνιστικής Δ ιεθνούς. Η Κομμουνιστική Διεθνής συνένωσε όλα τα κομμουνιστικά κόμματα τον κόσμον και έζησε μέχρι το καλοκαίρι του 1943. Η Κομιντέρν έπαιξε μεγάλο'ρόλο στην ανάπτυξη τον διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, στην οργάνωση της πάλης των εργαζομένων ενάντια στην κεφαλαιοκρατική εκμετάλλενση, την ιμπεριαλιστική αντίδραση, τον φασισμό και τον κίνδυνο πολέμου.

Ο πρωτεργάτης και ιδρυτής της Κομιντέρν, ο αρχηγός της που έθεσε τα θεμέλια και επεξεργάστηκε τις αρχές τον κομμουν στικού κινήματος, ήταν ο Βλαντίμιρ Ιλίτς Αένιν.

Για την λενινιστική περίοδο της δράσης της Κομμουνιστικής Διεθνούς αναφέρονται, στη σνζήτησή τονς με τον ανταποκριτή της «Πράβντα» Αλεξάντερ Ίλιν, οι επιστήμονες τον Ινστιτούτου Μαρξισμού-Λενινισμον της ΚΕ τον ΚΚΣΕ, ο διδάκτορας των Ιστορικών Επιστημών καθηγητής Λεονίντ Μινάγιεφ και οι διδάκτορες των Ιστορικών Επιστημών Φρίντριχ Φίρσοφ και Κιρίλ Σιρίνια.

Τα κείμενα εκδίδονται νπό την σνντακτική εποπτεία τον μέλους της Ακαδημίας Γκεόργκι Σμιρνόφ, διενθνντή του Ινστιτούτου Μαρξισμού-Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

Κάτω από την επίδραση του Οχτώβρη

Στους αναγνώστες μας μπαίνει ασφαλώς σαν πρώτο το ερώτημα:

14 Ο ΑΕΝΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ

Για ποιό λόγο στρεφόμαστε ξανά σήμερα στην ιστορία της Κομι- ντέρν; Απλώς και μόνο εξαιτίας της 70ής επετείου της ίδρυσής της; Ή μήπως υπάρχει κάποια επίκαιρη ανάγκη να διαβαστούν με καινούργιο τρόπο αυτές οι σελίδες από το χρονικό του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος;

Για την Κομιντέρν έχουν γραφτεί πολλά, ωστόσο είναι σήμερα ανάγκη, φυσικά όχι μόνο λόγω του Ιωβιλαίου, να επανέλθου- με στην ιστορία της. Πριν απ' όλα στη λενινιστική περίοδο της δράσης της. Και πρέπει να το κάνουμε αυτό για να κλείσουμε τα χάσματα που δημιουργήθηκαν από το γεγονός ότι στην περίοδο της προσωπολατρίας και στα χρόνια που επακολούθησαν, πολλά πράγματα αποσιωπήθηκαν και διαστρεβλώθηκαν. Πρέπει, ίσως, να το κάνουμε αυτό για να απαντήσουμε κυρίως και σε πολλά άλλα ερωτήματα που αποτελούν σήμερα θέματα συζήτησης και διαμάχης στη χώρα μας και. στο εξωτερικό.

Θα πρέπει να πούμε ότι η διάσταση απόψεων γύρω από την Κομμουνιστική Διεθνή ουσιαστικά δεν σταμάτησε ποτέ. Ο Λένιν και οι Μπολσεβίκοι κατηγορήθηκαν ότι με την ίδρυση της Γ' Διεθνούς, η οποία και επονομάστηκε «Κομμουνιστική», διέσπασαν το εργατικό κίνημα και δημιούργησαν μιαν οργάνωση που δρού- σε αποκλειστικά «προς το συμφέρον της Μόσχας».

Σήμερα, στις παλιότερες συζητήσεις και εκτιμήσεις προστίθενται και νέες. Ιδιαίτερα οξύτατο χαρακτήρα παίρνουν οι συζητήσεις γύρω από την περίοδο όπου η δραστηριότητα της Κομιντέρν κατευθυνόταν σφιχτά από τον Στάλιν και τους πιστούς οπαδούς του στην Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ). Πρόκειται για δραματικές και κάποτε τραγικές σελίδες στην ιστορία της Κομμουνιστικής Διεθνούς, στις τύχες μιας σειράς κομμουνιστικών κομμάτων και των ηγετών τους. Θα επανέλ- θουμε στο θέμα αυτό στα άρθρα που θα ακολουθήσουν. Από την άλλη όμως μεριά υπάρχει μια γενικευτική κριτική και προσπάθειες από πολλούς για να σβηστεί η ιστορία της Γ' Διεθνούς στο σύνολό της. Απομονώνουν ορισμένες περικοπές από τα προ-

Ο ΛΕΝΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ 15

γραμματικά επίσημα κείμενα της Κομιντέρν, από τους λόγους του Λένιν και άλλων ηγετικών εκπροσώπων και προσπαθούν, όχι σπάνια, να τις απολυτοποιήσουν ή να τις αποκόψουν από τις συγκεκριμένες ιστορικές καταστάσεις. Θέλουν έτσι να αποδώσουν στους κομμουνιστές και στους διεθνιστές «καταστροφικές» ιδέες και ενέργειες που τάχα και σήμερα θα εμπόδιζαν την ενότητα στον αγώνα για τη δημοκρατία και τα γενικότερα ανθρωπιστικά ιδανικά.

Τι έχουμε να πούμε πάνω σ' αυτό; Δεν έχει νόημα να «κατηγορούμε» ή να «δικαιολογούμε» την ιστορία. Ούτε επιτρέπεται να την παραγράφουμε, αφού έχει πλέον συντελεστεί, έχει πάρει αυτό ή εκείνο τον δρόμο — κάθε φορά κάτω από την επίδραση των συγκεκριμένων συνθηκών, μιας αντιφατικής και περίπλοκης διάταξης διαφόρων δυνάμεων και παραγόντων αλλά και των ενεργειών των λαϊκών μαζών, των κομμάτων και ιστορικών προσωπικοτήτων. Μπορούμε και πρέπει να μελετάμε την ιστορία, να την κατανοούμε, να την ερμηνεύουμε και να αντλούμε απ' αυτή διδάγματα, τα οποία έχουν μεγάλη σημασία για το παρόν και για το μέλλον. Όλα αυτά ισχύουν περίτρανα και για τις σελίδες της ιστορίας της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Η πιστή ανάλυση τους συνιστά μιαν αντικειμενική αναγκαιότητα.

Σε ποιά συγκεκριμένη ιστορική κατάσταση ιδρύθηκε η Κομμουνιστική Διεθνής;

Η Οχτωβριανή επανάσταση στη Ρωσία άσκησε αποφασιστική επίδραση στη διεθνή κατάσταση. Το γκρέμισμα της εξουσίας της αστικής τάξης, η εγκαθίδρυση της πολιτικής εξουσίας της εργατικής τάξης προς το συμφέρον της οικοδόμησης μιας νέας κοινωνίας, η επαναστατική έξοδος από τον ιμπεριαλιστικό πόλεμο — όλα αυτά έκαναν ελκυστικό το παράδειγμα της χώρας μας στους εργαζόμενους όλου του κόσμου. Το εργατικό κίνημα στην Ευρώπη γνώρισε μιαν άγνωστη μέχρι τότε άνοδο. Στη Γερμανία και στην Αυστρουγγαρία ξέσπασε η επαναστατική θύελλα και κατέρ-

16 Ο ΛΕΝΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ

ρευσαν αυτές οι πρώην ισχυρές αυτοκρατορίες. Για την αστική τάξη αυτές ήταν μέρες αγωνίας και ανησυχίας. Εδώ θα θέλαμε να αναφέρουμε επί του προκειμένου μια χαρακτηριστική ομολογία του βρετανού πρωθυπουργού Νταίηβιντ Λόυντ Τζώρτζ. Στις 25 του Μάρτη 1919 ο ίδιος » Λόυντ Τζώρτζ έγραφε στον γάλλο πρωθυπουργό Κλεμανσώ και στον αμερικανό πρόεδρο Γούντρο Ουίλσον: «Σ’ ολόκληρη την Ευρώπη κυριαρχεί το πνεύμα της επανάστασης. Υπάρχει ένα βαθύ αίσθημα όχι μόνο δυσαρέσκειας, αλλά και οργής και αγανάκτησης ανάμεσα στους εργάτες για τις προπολεμικές συνθήκες. Ολόκληρο το υφιστάμενο καθεστώς με τις πολιτικές, κοινωνικές και οικονομικές πλευρές του αμφισβητείται από τις μάζες του πληθυσμού από τη μιά ως την άλλη άκρη της Ευρώπης».1

Θα συμφωνείτε ασφαλώς ότι πρόκειται για μια πολύ εντυ- π^οσιακή μαρτυρία.

Σήμερα βέβαια μπορεί κανείς να συζητάει και να κάνει σκέψεις για το πόσο είχαν ωριμάσει οι αντικειμενικές και υποκειμενικές προϋποθέσεις για τη σοσιαλιστική επανάσταση στις διάφορες χώρες. Τον καιρό εκείνο όμως οι προλετάριοι επαναστάτες έβλεπαν στην άνοδο του εργατικού κινήματος μια μεγάλη ιστορική ευκαιρία για τη νίκη κατά της αστικής τάξης. Ξεκινούσαν από την πεποίθηση πως άρχισε μια καινούργια επσχή, η εποχή του περάσματος από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό και ότι κάτω απ' αυτές τις συνθήκες πρέπει να ενωθούν οπωσδήποτε οι επαναστατικές δυνάμεις της εργατικής τάξης.

Ποιός όμως ήταν σε θέση να καθοδηγήσει το προλεταριάτο στις επερχόμενες επαναστατικές μάχες; Τα παλιά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της Β' Διεθνούς;

Είναι γνωστό ότι ο Λένιν δεν αμφισβητούσε τις υπηρεσίες που πρόσφερε η Β' Διεθνής για την οργάνωση και την ένωση της εργατικής τάξης, αλλά και για τη διάδοση των ιδεών του σοσιαλισμού. Στις αρχές του 20ου αιώνα ο Λένιν ήταν της γνώμης ότι παρά τις αυξανόμενες σοσιαλρεφορμιστικές τάσεις μέσα στη Β'

Ο ΑΕΝΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ 17

Διεθνή υπήρχε ακόμα η δυνατότητα να επιτευχθεί μια αναδιοργάνωση των δυνάμεων ώστε να υπερνικηθεί η αστική πολιτική .και ιδεολογική επιρροή μέσα στο εργατικό κίνημα. Ωστόσο, με το ξέσπασμα του πρώτου παγκόσμιου πολέμου, τα περισσότερα κόμματα της Β' Διεθνούς πέρασαν σε σοσιαλσοβινιστικές θέσεις. Οι ηγέτες της ψήφισαν υπέρ των πολεμικών κονδυλίων, κηρύσσοντας την αναγκαιότητα της «υπεράσπισης της πατρίδας» και της «πολιτικής ανακωχής» ανάμεσα στις τάξεις. Οι ηγέτες αυτοί βοήθησαν τις κυρίαρχες τάξεις να σπρώξουν τις μάζες των στρατιωτών στον πόλεμο. Οι ηγέτες αυτοί απεμπόλησαν τις παλιότε- ρες διεθνιστικές και τις αντιπολεμικές αποφάσεις τους. Αυτό προκάλεσε την πολιτικο-ιδεολογική χρεοκοπία της Β' Διεθνούς και οδήγησε στη διάσπαση του εργατικού κινήματος σε σοσιαλρε- φορμιστές και σε επαναστάτες.

Οχι, μέσα στις καινούργιες συνθήκες τα κόμματα αυτά δεν μπορούσαν να σταθούν επικεφαλής του επαναστατικού κινήματος. Χρειαζόταν μια άλλη οργάνωση: η Γ’, η Κομμουνιστική Διεθνής. Εδώ πρέπει να τονιστεί ότι ο Αένιν από την αρχή ήδη του Πρώτου παγκόσμιου πολέμου είχε δει: Ότι για τον επαναστατικό αγώνα ενάντια στο ιμπεριαλιστικό μακελειό και για την καθοδήγηση αυτού του αγώνα χρειάζεται οπωσδήποτε ο διαχωρισμός από τους οπορτουνιστές και η ίδρυση μιας νέας Διεθνούς. Ο ίδιος επεξεργάζεται τις ιδεολογικές-θεωρητικές βάσεις για τη νέα διεθνή οργάνωση και για το σύνολο του κομμουνιστικού κινήματος. Κεφαλαιώδους σημασίας ήταν οι εργασίες του Αένιν για τον ιμπεριαλισμό, για την παραπέρα δημιουργική ανάπτυξη της μαρξιστικής διδασκαλίας για τη σοσιαλιστική επανάσταση, το συμπέρασμα για τη δυνατότητα της νίκης της προλεταριακής επανάστασης αρχικά σε μιά μόνο χώρα καθώς και η διδασκαλία του για το προλεταριακό κράτος και το κόμμα νέου τύπου.

Ταυτόχρονα, ο Αένιν, οι Μπολσεβίκοι και τα διεθνιστικά στοιχεία στα άλλα εργατικά κόμματα πάσχιζαν να συνενώσουν τις επαναστατικές δυνάμεις μέσα στο παγκόσμιο εργατικό κίνη


μα. Μαρτυρούν γι’ αυτό οι δυο διασκέψεις των διεθνιστών που έγιναν στην Ελβετία — στο Τσίμερβαλντ (1915) και στο Κίνταλ (1916). Στα τέλη του 1918 συγκροτούνται σε μερικές χώρες τα πρώτα κομμουνιστικά κόμματα που διακηρύσσουν ως σκοπό τους τον αγώνα για τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης. Με τη συγκρότηση αυτών των κομμάτων και την επιδίωξη τους να ενώσουν τις προσπάθειες σε διεθνή κλίμακα, δημιουργούνται οι πολιτικές και οργανωτικές προϋποθέσεις για την ίδρυση της Γ Διεθνούς. Το πρώτο Συνέδριό της πραγματοποιείται στη Μόσχα από τις 2 μέχρι τις 6 του Μάρτη 1919. Σύμφωνα με τις προθέσεις των ιδρυτών της, η Κομμουνιστική Διεθνής είχε ως αποστολή της να προωθήσει ολόπλευρα τη συνένωση των προλεταρίων όλων των χωρών για την άσκηση επαναστατικής πίεσης πάνω στο κεφάλαιο, να επεξεργαστεί μια επιστημονικά θεμελιωμένη στρατηγική και τακτική του κομμουνιστικού κινήματος, να υποστηρίξει την ίδρυση και την ανάπτυξη κομμουνιστικών κομμάτων ικανών να καθοδηγήσουν τους αγώνες των εργαζομένων και να αντιπαλέψουν τον σοσιαλρεφορμισμό μέσα στο εργατικό κίνημα.

Η Γ' Διεθνής στηριζόταν στις αρχές του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού. Έτσι μπόρεσε, σύμφωνα και με την άποψη του Λένιν, να εξασφαλιστεί η ενότητα δράσης των κομμάτων και η ισότιμη συλλογική συμμετοχή τους στην επεξεργασία της κοινής πολιτικής. Τα ηγετικά στελέχη της Κομμουνιστικής Διεθνούς, δηλαδή οι εκπρόσωποι των κομμάτων τα οποία ανήκαν σ' αυτή, θεωρούσαν, μέσα σ' εκείνες τις συνθήκες, ως ιδιαίτερα σημαντική την ομοκέντρωση των προσπαθειών των κομμουνιστών. Θεωρούσαν την Κονιντέρν ως μια Διεθνή της επαναστατικής δράσης, ως παράγοντα που όφειλε ανυπερθέτως να επεμβαίνει στους κοινωνικούς αγώνες και να προωθεί την επανάσταση.

Προφανώς είναι καλό να Θυμηθούμε τις τύχες της «παλιάς», της Β' Διεθνούς. Είναι γνωστό πως οι ηγέτες της δεν ήθελαν να ομολογή


σουν ότι η Β’Διεθνής είχε η ίδια κηρύξει τον εαυτό της ηττημένο και είχε ανατιναχθεί εκ τών ένδον εξαιτίας του σοσιαλσοβινισμού της. Τι μας διδάσκει η ιστορία της χρεοκοπίας της;

Η ιστορία απέδειξε πειστικά την καταστροφική επίδραση που είχε η απομάκρυνση από τις αρχές του προλεταριακού διεθνισμού. Θυμίζουμε σήμερα αυτό το γεγονός κυρίως για το λόγο ότι στην παρούσα στιγμή η ενότητα των εργαζομένων στην πάλη για την ειρήνη και ενάντια στην απειλή του πολέμου αποκτά και πάλι ιδιαίτερη σημασία. Όλοι οι εργάτες και όλοι οι εργαζόμενοι, ανεξάρτητα από την κομματική τους τοποθέτηση, έχουν κοινά θεμελιακά συμφέροντα. Όλοι θέλουν τη διαρκή ειρήνη, την ασφάλεια, τη βελτίωση των συνθηκών ζωής, τη διεύρυνση της δημοκρατίας και το ανέβασμα του πολιτισμικού επιπέδου των ανθρώπων. IV αυτό το ενδιαφέρον τους συνίσταται όχι στο να ξαναζωντανέψουν τις έριδες, τα συναισθήματα δυσπιστίας ή εχθρότητας, αλλά, αντίθετα, να παραμερίσουν κάθετι που χωρίζει τα διάφορα πολιτικά ρεύματα των εργαζομένων και να ανοίξουν δι,άπλατα τις πύλες για την προσέγγιση και τη συνεργασία.

Σχετικά με το σύνθημα της παγκόσμιας επανάστασης

Είτε το θέλουμε είτε δεν το θέλουμε την ιστορία την αντικρίζουμε από τη θέση του σήμερα, από τη σκοπιά του παρόντος. Αυτό φυσικά απλουστεύει το έργο μας: Σήμερα γνωρίζουμε τι πραγματοποιήθηκε και τι δεν πραγματοποιήθηκε από τα όνειρα των ιδρυτών της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ταυτόχρονα όμως αυτό δυσχεραίνει μιαν αντικειμενική κατανόηση των πραγματικών καταστάσεων, της ψυχολογίας των ανθρώπων εκείνης της εποχής, των αισθημάτων και των αντιλήψεών τους. Πώς θα όφειλε λόγου χάρη να εκτιμήσει κανείς σήμερα το πολύ διαδεδομένο τότε, ιδίως στα χρόνια 1918-1923, σύνθημα για την «παγκόσμια προλεταριακή επανάσταση»; Μπορούσε αυτή να είναι νικηφόρα;


Στα συνέδρια της Κομμουνιστικής Διεθνούς μερικοί ομιλητές έκλειναν πάντα τις εκθέσεις και τους λόγους τους με το σύνθημα: «Ζήτω η παγκόσμια επανάσταση!» Κατά πόσο όμως υπήρχε μια πραγματική αιτιολογία για το σύνθημα αυτό; Εδώ, οι ενα- ντιογνωμίες διαρκούν μέχρι σήμερα. Υπάρχουν ιστορικοί, και όχι μόνο μέσα στους σοσιαλδημοκράτες, που είναι της γνώμης ότι οι κομμουνιστές είχαν τάχα ενθουσιαστεί πάρα πολύ τον καιρό εκείνο με το ρούσικο παράδειγμα, ότι βασίζονταν πάρα πολύ στις δικές τους δυνάμεις και υπερεκτιμούσαν τη δραματι- κότητα της κατάστασης. Οι ίδιοι σοσιαλδημοκράτες έχουν ακόμα τη γνώμη ότι ολόκληρη η γραμμή της Κομμουνιστικής Διεθνούς εκείνα τα χρόνια δεν ήταν τίποτε άλλο παρά ένας «υπερεπαναστατικός ενθουσιασμός», αφού ήδη τέτοιου είδους συνθήματα ήταν τάχα ανεδαφικά.

Δεν χωράει αμφιβολία ότι, έχοντας μπροστά μας τα παραπάνω δεδομένα της ιστορικής πορείας εκείνων των χρόνων, μας είναι σήμερα ασύγκριτα ευκολότερο να κρίνουμε αν οι κομμουνιστές «υπερεκτιμούσαν ή όχι» την ωριμότητα της τοτινής επαναστατικής κατάστασης. Για όσους συμμετείχαν άμεσα στα γεγονότα εκείνων των χρόνων, δεν ήταν ούτε απλό να διαγνώσουν την κατάσταση ούτε εύκολο να αποφανθούν γι' αυτήν. Ο αγώνας κρί- θηκε σε ταξικές μάχες μέσα από τον συγκεκριμένο συσχετισμό των δυνάμεων, την οργάνωση και αποφασιστικότητα των μαζών, μέσα από τη στάση των ηγετών, των πολιτικών τους εμπειριών και βέβαια και μέσα από τη δύναμη και την οργανωτικότητα του ταξικού εχθρού.

Αναφέραμε ήδη ότι η Κεντρική Ευρώπη γνώριζε την εποχή εκείνη μια επαναστατική άνοδο. Αυτό είναι αναμφισβήτητο. Μεγάλη διάδοση είχαν τα αιτήματα να τιμωρηθούν οι υπεύθυνοι για τον πόλεμο, να ξεκαθαρίσουν οι λογαριασμοί με τους κλέφτες, τους κερδοσκόπους και τους πλιατσικολόγους, που πλούτισαν από τη δυστυχία εκατομμυρίων ανθρώπων. Το κύρος της αστικής δημοκρατίας είχε πέσει στο μηδέν, γεγονός που εξηγεί


την πλατιά υποστήριξη προς τα Συμβούλια [Σοβιέτ] στις διάφο- ρες χώρες (είτε προς παρόμοια δημοκρατικά όργανα που δημι- ουργήθηκαν με την πρωτοβουλία των εργατών).

Ο Λένιν, οι σύντροφοι του και η ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς θεωρούσαν τον Οχτώβρη του 1917 και την επακόλουθη παγκόσμια ανοδική πορεία σαν ένα ενιαίο σύνολο, σαν μια περίοδο όπου η επαναστατική εργατική τάξη είχε κιόλας αρχίσει την έφοδο εναντίον του κεφαλαιοκρατικού καθεστώτος. Όταν σήμερα ανασκοπούμε αυτά τα γεγονότα, ξέρουμε ότι ήταν επόμενο η εργατική τάξη να υποστεί σκληρές ήττες. Αλλά οι κομμουνιστές που βρέθηκαν στο προσκήνιο της πολιτικής πάλης στα χρόνια 1919-1920, αντίκριζαν την κατάσταση που είχε δημιουργηθεί σαν μια πρόσφορη δυνατότητα για το γκρέμισμα της εξουσίας του κεφαλαίου όχι μόνο στη Ρωσία, αλλά και σε άλλες χώρες. Η επαναστατική κατάσταση που ωρίμαζε εκεί ήταν μια πραγματικότητα: ο Λένιν θεωρούσε ασυγχώρητη παράλειψη να μην την εκμεταλλευτούν. Ο ίδιος και οι οπαδοί του έδρασαν τον καιρό εκείνο «αναμένοντας την παγκόσμια επανάσταση».2

Δύσκολα μπορεί να αμφισβητήσει κανείς ότι η δυνατότητα μιας νίκης της επανάστασης υπερεκτιμήθηκε στους προσανατολισμούς της Κομμουνιστικής Διεθνούς, ότι στην προσπάθεια να επωφεληθούν της «ιστορικής ευκαιρίας», οι κομμουνιστές καθοδηγούνταν σε πολλές ενέργειες από επαναστατικο-ρομαντικές διαθέσεις, ενώ υποτιμούσαν τις δυσκολίες που έμελλε να συναντήσουν στο δρόμο τους. Ο Λένιν, ακόμα και σ' αυτή την περίοδο, επέσυρε συχνά την προσοχή στην αναγκαιότητα να μένει κανείς ρεαλιστής και να αντιλαμβάνεται την πολιτική σαν επιστήμη και τέχνη. Ο Λένιν αντιλήφθηκε επίσης πως εκείνη η μοναδική ιστορική κατάσταση, που είχε διαμορφωθεί στο τέλος του πολέμου και διατηρήθηκε με τη μια ή την άλλη μορφή (διαφορετικά σε διάφορες χώρες) για ένα ορισμένο χρονικό διάστημα και ύστερα απ' αυτόν, δεν αποτελούσε διαρκή κατάσταση. Εδώ πρέπει να θυμίσουμε ότι ο Λένιν στην εισήγησή του στο 2° Συνέδριο


της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Ιούλης-Αύγουστος 1920) επέκρινε δριμύτατα την αντίληψη ότι για την αστική τάξη δεν υπάρχει τάχα καμιά απολύτως διέξοδος από την κρίση.3 Μπορούμε να πούμε ότι ο Βλαντίμιρ Ιλίτς έβλεπε και στην περίοδο ακόμα της επαναστατικής ανόδου τον πλούτο των παραλλαγών της ιστορικής εξέλιξης.

Με το σύνθημα της παγκόσμιας επανάστασης συνδέεται συνήθως η πολιτική μιας τεχνητής προώθησης της επανάστασης από τη Σοβιετική Ρωσία και την Κομμουνιστική Διεθνή στις άλλες χώρες...

Η αντίληψη ότι η επανάσταση του Οχτώβρη είναι το ξεκίνημα για μια νέα εποχή, η απαρχή της κατάρρευσης του κεφαλαιοκρατικού συστήματος και του περάσματος στον σοσιαλισμό προϋπέθετε αυτόματα την εξαγωγή της επανάστασης με τη βία των όπλων από τη Σοβιετική Ρωσία στις άλλες χώρες. Ας θέσουμε το ζήτημα διαφορετικά: Υπήρχαν άραγε μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή και στο Κομμουστικό Κόμμα της Ρωσίας (Μπολσεβίκοι) αντιλήψεις ότι η επανάσταση πρέπει να ξαπλωθεί μ' αυτόν τον τρόπο; Ναι, τέτοιες αντιλήψεις υπήρχαν. Έτσι, ο Λέβ Τρότσκι, λόγου χάρη, ύστερα από την ήττα της Δημοκρατίας των Συμβουλίων στην Ουγγαρία, έστειλε μια επιστολή στην ΚΕ του ΚΚΡ (Μπ.), όπου, παίρνοντας υπόψη ότι ο Κόκκινος Στρατός αποκτά προς το παρόν στα πεδία των μαχών της Ασίας μεγαλύτερη σημασία απ' ό,τι σ' εκείνα της Ευρώπης, προτείνει να συγκροτηθεί ένα καλά εξοπλισμένο σώμα Ιππικού το οποίο να εκστρατεύσει για την Ινδία, ενδοχώρα του ιμπεριαλισμού. Στη θέση της λενινιστικής γραμμής για συμμαχία με τα αντιιμπεριαλιστικά επαναστατικά απελευθερωτικά κινήματα των καταπιεσμένων λαών, ο Τρότσκι προτείνει το ριψοκίνδυνο σχέδιο ενός στρατιωτικού «αναπροσανατολισμού της επανάστασης», «της αναγκαιότητας του προσανατολισμού προς την Ασία».4

Το σχέδιο απορρίφθηκε, ωστόσο τέτοιες αντιλήψεις εξακολούθησαν να υπάρχουν σε πολλούς ακόμα. Σε ένα ορισμένο χρο


νικό σημείο στη ζωή της Κομμουνιστικής Διεθνούς — κατά τη διάρκεια του 2°” Συνεδρίου, ήταν τις μέρες της επίθεσης του Κόκκινου Στρατού στη Βαρσοβία — πολλοί αντιπρόσωποι συνέδεαν τις επαναστατικές του ελπίδες με την εξέλιξη των πολεμικών επιχειρήσεων. Αυτή την αντίληψη απηχούσαν ορισμένες παράγραφοι του Μανιφέστου του 2°” Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Εκεί διατυπωνόταν η θέση: «Ο εμφύλιος πόλεμος βρίσκεται στην ημερήσια διάταξη σ' όλον τον κόσμο»5.

Έχει επίσης αναφερθεί ότι ο Νικολάι Μπουχάριν είχε ρίξει τότε το σύνθημα για «κόκκινη επέμβαση». Σύμφωνα με τη συλλογιστική του, αν οι ιμπεριαλιστικές δυνάμεις σφετερίζονται το δικαίωμα να αποφασίζουν, με στρατιωτικά μέσα, για τις τύχες της Σοβιετικής Ρωσίας, για ποιό λόγο δεν θα πρέπει τότε να ιδιοποιηθεί και το προλεταριάτο το ίδιο δικαίωμα; Η θέση αυτή, που περιέχεται σ’ ένα άρθρο του Μπουχάριν στα τέλη του 19206 και που επαναλήφθηκε από τον ίδιο στο 4° Συνέδριο της ΚΔ7, δεν βρήκε ωστόσο καμιά υποστήριξη. Ανάλογες διακηρύξεις υπήρξαν και από μέρους άλλων κομμουνιστικών ηγετικών στελεχών, ανάμεσα τους και από δυτικοευρωπαϊκές χώρες. Απ’ αυτά τα στοιχεία συγκροτήθηκε ο ισχυρισμός ότι όλες οι ελπίδες στηρίχθηκαν στις στρατιωτικές ενέργειες και ότι ο Κόκκινος Στρατός πρόβαλε ως ο σπουδαιότερος παράγοντας της παγκόσμιας επανάστασης.

Ασχετα όμως με την ύπαρξη επαναστατικο-ρομαντικών υπε- ραριστερών απόψεων στις γραμμές της Κομμουνιστικής Διεθνούς η θεμελιακή αντίληψή της για την παγκόσμια επανάσταση βασιζόταν στο μαρξιστικο-λενινιστικό συμπέρασμα ότι η ωρί- μανση της επανάστασης είναι αποτέλεσμα εσωτερικών, κυρίως ταξικών, αντιθέσεων.

Έτσι, στο έργο του Λένιν Ο «Αριστερισμός», παιδική αρρώστια τον κομμουνισμού, που μοιράστηκε στους αντιπροσώπους του 2°° Συνεδρίου της ΚΔ, τονιζόταν με έμφαση η σημασία των αντικειμενικών και υποκειμενικών προϋποθέσεων της επανάστασης. Στο βιβλίο αυτό αναπτύσσεται η θεωρία για την επαναστα


τική κατάσταση. Το περιεχόμενο του «βασικού νόμου της επανάστασης» (που ορίζεται ούο φορές από τον Αένιν) είναι το ακόλουθο: Η επανάσταση είνβα δυνατή μόνο πάνω στη βάση μιας πανεθνικής κρίσης, μόνο όταν οι μάζες των εργατών οδηγηθούν μέσω της δικής τους πολιτικής πείρας στην επανάσταση.8 Συμβιβάζεται άραγε αυτό με μια τεχνητής προώθηση της επανάστασης σε μια άλλη χώρα; Χ

Θα χρειαστεί να θυμίσουμε επίσηςΗην εισήγηση του Αένιν στο 2° Συνέδριο της ΚΔ. Εκεί, ο Αένιν συγκεντρώνει την προσοχή του κυρίως στις οικονομικές ρίζες της κρίσης της αστικής κυριαρχίας, στις εσωτερικές αντιφάσεις του αστικού καθεστώτος. Μετά. το Συνέδριο ο Αένιν επανειλημμένα προειδοποιούσε για τον κίνδυνο από κάθε λογής τυχοδιωκτισμό στον επαναστατικό αγώνα, από κάθε τεχνητή επίσπευση της επανάστασης. Ένα χρόνο αργότερα, σε επιστολή του προς τους πολωνούς κομμουνιστές έγραφε: «Με κάθε θυσία να αναπτύξετε την επανάσταση ώς την πλήρη ωρίμανση του καρπού της», να επιτύχουν «τη νίκη της σοβιετικής εξουσίας... από τα μέσα.»9 Γνωστή είναι επίσης η υπόδειξη του Αένιν στους επαναστάτες να χειρίζονται την υπόθεση κατά τέτοιο τρόπο που να μην μπορεί κανείς να πει «οι Μπολσεβίκοι θέλουν να επιβάλουν με το στανιό το οικουμενικό τους σύστημα — λες και είναι δυνατόν να μεταφερθεί στο Βερολίνο πάνω στις λόγχες των κόκκινων στρατιωτών».10 Σ' αυτή την λενινιστική τοποθέτηση του ζητήματος έχει την προέλευση της η αρχή που τονίζουμε ιδιαίτερα στις μέρες μας: το δικαίωμα κάθε λαού να επιλέγει μόνος του το δρόμο της ανάπτυξής του.

«Ο Κομμουνισμός δεν θα ριζώσει πάνω στο δρόμο της βίας»

Πώς έμπαινε το ζήτημα του εμφυλίου πολέμου και της βίας; Είναι γνωστό ότι σε μερικά επίσημα κείμενα της Κομμουνιστικής Διε


θνούς ο εμφύλιος πόλεμος κρίνεται ως αναπότρεπτος.Αυτό δεν είναι καθόλου απλό ζήτημα. Οι αλλαγές στη Ρωσία,

ύστερα από την Οχτωβριανή επανάσταση, προκάλεσαν τη λυσσαλέα αντίσταση των εκμεταλλευτικών τάξεων, οδήγησαν στην ένοπλη αντεπανάσταση και στην ιμπεριαλιστική επέμβαση. Αυτή ήταν η πραγματικότητα, και τα γεγονότα εκείνα δεν μπορούν να αγνοηθούν. Στους κομμουνιστές γεννήθηκε έτσι η ιδέα ότι οι σοσιαλιστικές επαναστάσεις συνοδεύονται κατά κανόνα από εμφύλιους πολέμους. Η Κομμουνιστική Διεθνής ξεκινούσε απ' αυτή ακριβώς την ιδέα. Τα επίσημα κείμενά της τόνιζαν ότι ο εμφύλιος πόλεμος «επιβάλλεται στην εργατική τάξη από τους προαιώνιους εχθρούς της με τη βία».11 Ο ίδιος ο Αένιν μιλούσε επανειλημμένα για το αναπότρεπτο του εμφυλίου πολέμου, για την αναγκαιότητα να βλέπουμε κατάματα αυτή την ωμή και πικρή αλήθεια.

Ωστόσο οι εκτιμήσεις του Αένιν απηχούν με σαφήνεια και άλλες \δέες. Έτσι ο Λένιν μιλούσε και έλεγε, ότι ο εμφύλιος πόλεμος με τις αγριότητες του, τα θύματά του και την απότομη αθέλητη συνήθεια στην αιματοχυσία, δεν επιτρέπεται να εκθειάζεται. Η εργατική τάξη, οι εργαζόμενοι ενδιαφέρονται να έλθουν στην εξουσία από δρόμο όσο γίνεται λιγότερο οδυνηρό και να πραγματώσουν με τον ίδιο τρόπο τους σοσιαλιστικούς μετασχηματισμούς. Απ' εδώ προκύπτει και η λενινιστική θέση για τη δυνατότητα του ειρηνικού δρόμου της επανάστασης. Βέβαια ο οξύτατος αγώνας στην περίοδο του εμφυλίου πολέμου και της στρατιωτικής επέμβασης στη Σοβιετική Ρωσία, έδειξε πως ο ειρηνικός δρόμος ήταν ελάχιστα πιθανός. Αλλά να που τον Μάρτη του 1919 στην Ουγγαρία γίνεται κατορθωτή η ειρηνική ανάληψη της εξουσίας από την εργατική τάξη. Ο Λένιν τόνισε αμέσως την παγκόσμια σημασία αυτής της εμπειρίας: «Αλλες χώρες θα φτάσουν από έναν άλλο δρόμο, έναν πιο ανθρωπιστικό δρόμο στον ίδιο σκοπό —στη σοβιετική εξουσία. Γι' αυτό ακριβώς το παράδειγμα της Ουγγαρίας θα είναι αποφασιστικής σημασίας.»12 Η Κομμού-

26 σΛΕΝΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ

νιστική Διεθνής καθοδηγήθηκε από τη λενινιστική θέση της πολλαπλότητας των μορφών πάλης. Η θέση αυτή παραδεχόταν ΐη δυνατότητα της ανάληψης της εξουσίας χωρίς τη χρήση στρατιωτικής βίας, «άλλωστε οι Ούγγροι εργάτες ήταν εκείνοι που πήραν την εξουσία χωρίς εξέγερση, χωρίς ένοπλες συγκρούσεις...».13

Η θεμελιακή θέση της ΚομμουνμΧικής Διεθνούς για τον ρόλο της βίας στηριζόταν επίσης σε μαρξιστικό-λενινιστικά συμπεράσματα. Ο Λένιν, όπως και ο Μάρξ, ήταν της γνώμης ότι η επαναστατική βία είναι αναπότρεπτη για το γκρέμισμα της εξουσίας της αστικής τάξης, επειδή οι τάξεις των εκμεταλλευτών δεν πρόκειται να παραιτηθούν εθελοντικά από την κυριαρχία τους. Ακόμα περισσότερο, ο Λένιν δήλωνε ότι η επαναστατική βία αποτελεί το «κύριο γνώρισμα» της δικτατορίας του προλεταριάτου. Αν αναλύσουμε προσεχτικά αυτήν τη δήλωση του Λένιν, τότε βλέπουμε πως εδώ πρόκειται μόνο για τη μία πλευρά της προλεταριακής εξουσίας, για τη στάση της απέναντι στις τάξεις των εκμεταλλευτών που προβάλλουν αντίσταση. Εδώ ας αναφέρουμε μια καθολικής ισχύος λενινιστική θέση, ότι δηλαδή «η επαναστατική βία ήταν μια αναγκαία και νομοτελειακή μέθοδος της επανάστασης μόνο σε ορισμένα στάδια ανάπτυξής της, μόνο μέσα σε ορισμένες και ιδιόμορφες συνθήκες, ενώ η οργάνωση των προλεταριακών μαζών, η οργάνωση των εργαζομένων ήταν και παραμένει ένα πολύ ουσιαστικότερο, διαρκές γνώρισμα αυτής της επανάστασης και προϋπόθεση της νίκης της».14

Οι κομμουνιστές και οι επαναστάτες εκείνης της εποχής κατηγορήθηκαν σε κάθε τους βήμα για τρομοκρατία. Ο Λένιν αντέκρουσε αυτές τις κατηγορίες και τόνισε ότι η αστική τάξη ήταν ακριβώς εκείνη που μας ανάγκασε να καταφύγουμε στην τρομοκρατία, ότι οι Μπολσεβίκοι ήταν ^κείνοι που έκαναν τα πρώτα βήματα για να περιορίσουν την τρομοκρατία στο «ελάχιστο όριο». Υπήρχαν όμως και άλλες αντιλήψεις. Αλλους τόνους χρησιμοποίησε ο Τρότσκι αναφορικά με τη βία και την τρομο-


κρατία. Σε πάρα πολλά άρθρα και μπροσούρες του πάνω σε τούτο το θέμα δεν είναι λίγα τα ισχυρά επιχειρήματα ενάντια στην υποκρισία της αστικής πολιτικής και τις βιαιοπραγίες από τα αστικά όργανα εξουσίας. Ο Τρότσκι είχε ακόμα τη γνώμη ότι όσο πιο πεισματώδης και επικίνδυνη είναι η ένοπλη αντίσταση της ηττημένης αστικής τάξης, «άλλο τόσο πιο αναπότρεπτα και επικίνδυνα συμπυκνώνεται το σύστημα των καταπιεστικών μέτρων σε ένα σύστημα τρομοκρατίας»,15 και ότι το τελευταίο είναι ένα μέσον που ενυπάρχει μέσα στην επανάσταση. Τέτοιου είδους αριστεροαναρχικές θέσεις δεν υπήρχαν μέσα στα επίσημα κείμενα της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Υπήρχαν όμως αντιλήψεις παραπλήσιες εκείνων που είχε εκφράσει ο Τρότσκι. Αυτό και μόνο το γεγονός, κατά τη γνώμη μας, θα έκανε αναγκαίο για την Κομμοουνιστική Διεθνή να καταδίκαζε ακόμα αυστηρότερα την τρομοκρατία σαν μια μέθοδο που έβαζε σε κίνδυνο την επαναστατική ηθική.

Ωστόσο, ο Αένιν δεν ξεχώριζε τις απαιτήσεις και τους στόχους της σοσιαλιστικής επανάστασης από τις απαιτήσεις και τους στόχους του ανθρωπισμού. Ο ίδιος τόνιζε: «Ο κομμουνισμός δεν θα ριζώσει πάνω στο δρόμο της βίας.»16

Τα χρόνια 1919-1920 ήταν χρόνια εξαιρετικά δύσκολα για τη σοβιετική Ρωσία. Ο Λένιν που ασχολούνταν με κατεπείγουσες υποθέσεις καταγινόταν και με τη δουλειά της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ποιά ήταν τα προβλήματα της πολιτικής της ΚΔ, εκτός από τα προα- ναφερθέντα, που τραβούσαν την ιδιαίτερη προσοχή του;

Στο επίκεντρο βρίσκονταν βέβαια τα προβλήματα της επανάστασης, οι δρόμοι της ανάπτυξής της και, σε αδιάρρηκτη συνάρτηση μ' αυτήν, τα προβλήματα της ενίσχυσης των κομμουνιστικών κομμάτων σαν πρωτοπορία του επαναστατικού αγώνα, το δυνάμωμα των δεσμών τους με τις μάζες.

Μέσα στο εργατικό κίνημα ξεσπάει ένας σκληρός και αδυσώπητος αγώνας γύρω από το ζήτημα: υπέρ ή ενάντια στην επανά-


στάση. Ο Λένιν και η Κομμουνιστική Διεθνής τάσσονται με συνέπεια ενάντια στον συμφιλιωτισμό των σοσιαλδημοκρατικών και κεντρώων κομμάτων, ενάντια στις προσπάθειες τους να αντιτά- ξουν στο επαναστατικό κύμα μια πολιτική βαθμιαίας βελτίωσης του κοινοβουλευτικο-αστικού καθεστώτος. Η σοσιαλδημοκρατική αντίληψη και η αντίστοιχη πολιτική εκτιμήθηκαν ιδιαίτερα σκληρά και αρνητικά. Οι κομμουνιστές δεν είχαν την περίοδο εκείνη διάθεση να συζητήσουν γύρω από τη δυνατότητα να προχωρήσουν στην εκμετάλλευση των αστικο-δημοκρατικών ελευθεριών. Εδώ ένα παράδειγμα. Όταν στην Ευρώπη μέσα από τις γραμμές της σοσιαλδημοκρατίας ακούστηκαν φωνές ότι υπάρχει η δυνατότητα να συνδυαστούν οι μορφές της αστικής δημοκρατίας με τα Συμβούλια [τα Σοβιέτ], οι κομμουνιστές, ανάμεσά τους και ο Λένιν, απέρριψαν αυτή την πρόταση. Γιατί; Διότι έκριναν ότι αυτό το σύνθημα θα ανακόψει την επαναστατική εξέλιξη. Ίσως να επέδρασε εδώ και η ανεπαρκής διείσδυση στις ιδιόμορφες συνθήκες του εργατικού κινήματος στις χώρες της Δύσης.

Με τον αγώνα ενάντια στους δεξιούς ηγέτες της σοσιαλδημοκρατίας, η Κομμουνιστική Διεθνής συνέδεε, εκείνα τα χρόνια, την ελπίδα να εντάξει γρήγορα τις προλεταριακές μάζες στο εργατικό κίνημα. Στα χρόνια 1919-1920 υπερίσχυε η αντίληψη ότι η εργατική τάξη — σε μερικές χώρες γοργότερα, σε άλλες πιο αργά — ξεφεύγει ήδη από την επιρροή των ρεφορμιστών ηγετών. Μια τέτοια εξέλιξη άρχισε να διαγράφεται πράγματι σε ορισμένες χώρες. Οι διαστάσεις και ο ρυθμός της υπερεκτιμήθηκαν ωστόσο από την Κομμουνιστική Διεθνή. Ο ίδιος ο Λένιν επεσή- μανε πρώτος αυτό το λάθος, τονίζοντας ότι η διάσπαση της εργατικής τάξης είναι βαθύτερη στις χώρες της Δύσης, ότι η επιρροή της ρεφορμιστικής ιδεολογίας και των παραδόσεών της είναι ισχυρότερη και ότι η αστική τάξη είναι σημαντικά πιο έμπειρη και επιδέξεια απ' ότι στη Ρωσία.

Στο βιβλίο του Ο «Αριστερισμός», παιδική αρρώστεια τον


Κομμουνισμού, που αποτέλεσε μια αληθινή εγκυκλοπαίδεια της στρατηγικής και της τακτικής του κομμουνιστικού κινήματος, ο Λένιν έθεσε για πρώτη φορά με τέτοια οξύτητα το ζήτημα της πάλης των κομμουνιστικών κομμάτων για την προσοικείωση των μαζών, για την κατάκτηση της εργατικής τάξης και των μη προλεταριακών στρωμάτων. Ο Λένιν αποκάλυψε σε όλη τους την έκταση τις νομοτέλειες του κοινωνικού αγώνα, συνέκρινε τις εμπειρίες των κομμουνιστών της Ευρώπης με τις εμπειρίες του μπολ- σεβικισμού και υπέβαλε σε δριμεία κριτική τον δογματισμό καθώς και τον «αριστερό» σεκταρισμό ως σημάδι ανωριμότητας του κομμουνιστικού κινήματος. Ανέλυσε τα συγκεκριμένα «αριστερά» λάθη των νεαρών κομμουνιστικών κομμάτων και εκπόνησε τη διδασκαλία για τον πρωτοποριακό ρόλο του κόμματος και των δεσμών του με τις μάζες. Οι επαναστατικές-ρομαντικές αντιλήψεις και ο «αριστερισμός», η περιφρόνηση της δουλειάς μέσα στα ρεφορμιστικά συνδικάτα και τα κοινοβούλια, η άρνηση στους συμβιβασμούς — όλα αυτά υπήρξαν την περίοδο εκείνη σοβαρά εμπόδια για τα κομμουνιστικά κόμματα στο δρόμο προς τις μάζες. Γι' αυτό και πολλοί κομμουνιστές από τις άλλες χώρες υιοθέτησαν τότε από τις εμπειρίες του μπολσεβικισμού μόνο το επιθετικό του πνεύμα και την αδιαλλαξία του* έβλεπαν στον μπολσεβικισμό, όπως έγραφε ένας από τους ιδρυτές του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γερμανίας, ο Ούγκο Έμπερλαϊν, «μόνο τη δράση, την ένοπλη εξέγερση, τον αγώνα ζωής και θανάτου ενάντια στο ρεφορμισμό, την κυβερνητική του βία και τα λευκοφρουρίτικα μισθοφορικά του στρατεύματα».17

Γι' αυτό και το βιβλίο του Λένιν στάθηκε μεγάλο γεγονός για την Κομμουνιστική Διεθνή, για όλα τα κομμουνιστικά κόμματα. Ιδιαίτερη σπουδαιότητα είχε η σκέψη του Λένιν ότι το κόμμα πρέπει να έχει την ικανότητα να προσεγγίζει τις πλατιές μάζες και ώς ένα βαθμό να συγχωνεύεται μ' αυτές. Και για να το κατορθώσει αυτό πρέπει πάντα να εκτιμάει σωστά την κατάσταση και τις διαθέσεις των μαζών, να δουλεύει παντού, εκεί όπου

30 Ο ΑΕΝΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ

βρίσκονται οι μάζες, να κάνει κτήμα του όλες τις μορφές πάλης του κινήματος, να τελειοποιεί την πολιτική του. Πρέπει να είναι ικανό να συνδιαλλάσσεται, να κερδίζει συμμάχους, να προετοιμάζει δηλαδή ολόπλευρα τις μάζες για τον επαναστατικό αγώνα και επιπλέον να προωθεί το κίνημα όχι τεχνητά, με αριστερίστι- κα συνθήματα, αλλά να πείθει και να οδηγεί μπροστά τις μάζες με τη βοήθεια τις ίδιες τις δικές τους εμπειρίες. Ήδη από την εποχή εκείνη ακόμα ο Λένιν έθεσε το θεμελιακό ζήτημα της ανάγκης να αναζητηθούν οι δρόμοι για την προσέγγιση και το πέρασμα στη σοσιαλιστική επανάσταση στις συνθήκες των δυτικών χωρών.

Για to Ενιαίο Μέτωπο

Όπως είναι γνωστό το επαναστατικό κύμα στον κόσμο υποχώρησε στα τέλη του 1920 με αρχές του 1921. Πώς διόρθωσαν ο Λένιν και η Κομμουνιστική Διεθνής την πολιτική γραμμή των κομμουνιστών παίρνοντας υπόψη τις καινούργιες συνθήκες;

Μετά τις ήττες της εργατικής τάξης στη Γερμανία, στην Ουγγαρία, στην Ιταλία και σε μια σειρά άλλες χώρες, το επαναστατικό κύμα υποχώρησε. Το αστικό καθεστώς άντεξε και άρχισε να σταθεροποιείται. Η σοβιετική χώρα έπρεπε να οικοδομήσει μόνη της το καινούργιο κοινωνικό σύστημα, να ξεπεράσει με τις δικές της δυνάμεις την αποσύνθεση και την καθυστέρηση της οικονομίας και να βάλει τις βάσεις του σοσιαλισμού. Στα κομμουνιστικά κόμματα των κεφαλαιοκρατικών χωρών έμπαιναν καινούργια καθήκοντα. Η στρατηγική της Κομμουνιστικής Διεθνούς έπρεπε να γίνει από πολλές απόψεις αντικείμενο νέας επεξεργασίας.

Ο Λένιν ήταν ο πρώτος που είδε τις συντελούμενες αλλαγές στην ανάπτυξη του επαναστατικού αγώνα, αλλαγές που καθιστούσαν αναγκαίες τις διορθώσεις στην ιδέα της παγκόσμιας επανάστασης. Το 1921 εκτιμούσε ότι την διεθνή κατάσταση την


διέκρινε μια «υπερβολικά ασταθής ισορροπία»18 και διατύπωνε το συμπέρασμα ότι είναι αναγκαίο το πέρασμα από την έφοδο στην πολιορκία του φρουρίου του καπιταλισμού19.Για τους εργαζόμενους των κεφαλαιοκρατικών χωρών έμπαινε στο προσκήνιο η υπεράσπιση των καθημερινών ζωτικών συμφερόντων, ο αγώνας για τη δημοκρατία και ο αγώνας ενάντια στην επίθεση της αντίδρασης. Ο Λένιν καλούσε ακούραστα τους κομμουνιστές να αναζητήσουν καινούργιες μορφές προσέγγισης στη δουλειά μέσα στις μάζες, στη λύση των ώριμων κοινωνικο-πολιτικών προβλημάτων.

Για τα νεαρά κομμουνιστικά κόμματα αποδείχτηκε πως δεν ήταν καθόλου εύκολο να συνειδητοποιήσουν την καινούργια κατάσταση και τα καινούργια καθήκοντα. Επαναστατική ανυπομονησία, απατηλή πεποίθηση για αυξανόμενη εξασθένιση του κεφαλαιοκρατικού συστήματος, αντιλήψεις ότι θα μπορούσε κανείς να «σπιρουνήσει» την επανάσταση, απόψεις που βρήκαν την έκφρασή τους στη «θεωρία της επίθεσης» ήταν πλατιά διαδομένες. Οπαδοί αυτής της θεωρίας ήταν πολλά γνωστά ηγετικά στελέχη των κομμουνιστικών κομμάτων — όπως ο Αύγουστος Τάλχαϊμερ, ο Χάινριχ Μπράντλερ (Γερμανία), ο Ουμπέρτο Τερα- τσίνι (Ιταλία), ο Μπέλα Κουν (Ουγγαρία), ο Έρνστ Μπράντ (Πολωνία). Σε κάμποσα ζητήματα όλοι αυτοί βρήκαν υποστήριξη από τον πρόεδρο της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ), τον Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ.

Οι αριστερίστικες στοχεύσεις έγιναν ένας σοβαρότατος κίνδυνος: απειλούσαν ν' απομονώσουν τους κομμουνιστές από τις μάζες και να τους οδηγήσουν σε βαριές ήττες. Με την υποστήριξη όμως των πιο ώριμων και οξυδερκών στελεχών του κομμουνιστικού κινήματος, όπως η Κλάρα Τσέτκιν στη Γερμανία, ο Μπόχουμιρ Σμεράλ στην Τσεχοσλοβακία, ο Γκεόργκι Ντιμιτρόφ στη Βουλγαρία, ο Αντολφ Βάρσκι στην Πολωνία και ο Μαρσέλ Κασέν στη Γαλλία, ο Λένιν διεξήγαγε έναν αποφασιστικό αγώνα ενάντια σ’ αυτές τις τυχοδιωκτικές αριστερίστικες νοοτροπίες.


Σε συνάντηση με τους αντιπροσώπους των κομμάτων στο 3° Συνέδριο της ΚΔ ο Λένιν άσκησε οξεία κριτική στις προσπάθειες να εφαρμοστεί η «θεωρία της επίθεσης», και τις χαρακτήρισε εξαιρετικά επικίνδυνες ενέργειες, αφού δίνουν, όπως έλεγε, στην αντιδραστική εξουσία τη δυνατότητα να παρουσιάζει τους κομμουνιστές σαν υποκινητές επιθέσεων από τις οποίες πρέπει τάχα να προστατέψει τον λαό: «Αν το Συνέδριο δεν περάσει στην αποφασιστική επίθεση ενάντια σε τέτοια λάθη, ενάντια σε τέτοιες "αριστερές" ανοησίες, τότε ολόκληρο το κίνημα είναι καταδικασμένο στο χαμό»,20 έλεγε ο Λένιν την 1η του Ιούλη 1921 στο 3° Συνέδριο. Τόνιζε δε ότι έχει αποφασιστική σημασία ποιά θέση παίρνει η πλειοψηφία των εργαζομένων και ότι πρέπει να απαλλαγούμε από την αυταπάτη πως η νίκη εξαρτάτοα τάχα αποκλειστικά από τη θέληση του κόμματος και της δράσης του.

Το 3° Συνέδριο, χάρη στη σταθερή στάση του Λένιν και των συντρόφων του, αποτέλεσε καμπή στην ιστορία της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ο Λένιν τότε υπενθύμιζε επανειλημμένα ότι ο μεγαλύτερος κίνδυνος για έναν επαναστάτη «είναι να μεγαλοποιεί την επαναστατικότητα, να ξεχνά τα όρια και τους όρους για μια κατάλληλη και επιτυχημένη εφαρμογή των επαναστατικών μεθόδων», όταν χάσει «την ικανότητα να σκέφτεται, να ζυγιάζει, να ελέγχει με τον πιο ψύχραιμο και νηφάλιο τρόπο σε ποιά στιγμή, μέσα σε ποιές περιστάσεις και σε ποιόν τομέα δράσης πρέπει να ξέρει να ενεργεί επαναστατικά και σε ποιά στιγμή ...πρέπει να ξέρει να περνά στη μεταρρυθμιστική δράση».21

Ο Λένιν αποσυμβούλευε τις απόπειρες αντιγραφής των εμπειριών του μπόλσεβικισμού, της μετατροπής τους σε στερεότυπα, σε καλούπια και της επιβολής τους στα άλλα κομμουνιστικά κόμματα. Μια τέτοια τάση υπήρχε, διότι εκείνη την εποχή ήταν η μόνη επιτυχημένη εμπειρία επαναστατικής πάλης και νίκης, και πολλά από τα ειδικά, ανεπανάληπτα γνωρίσματα αυτής της ρωσικής εμπειρίας θεωρούνταν συχνά ως καθολικής ισχύος. Αυτό φάνηκε ιδιαίτερα στην απόφαση που πάρθηκε στο


3° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς για την οργανωτική συγκρότηση των κομμουνιστικών κομμάτων, τις μεθόδους και το περιεχόμενο της δράσης τους. Αργότερα ο ίδιος ο Λένιν διαπίστωνε: «Η απόφαση είΛΐι πάρα πολύ ρωσική: καθρεφτίζει τη ρωσική πείρα, γι' αυτό είναι τελείως ακατανόητη για τους ξένους».22 Ο ίδιος τόνιζε τη σημασία της συγκεκριμένης προσέγγισης και αντιμετώπισης των εθνικών ειδικών διαφορών σε κάθε χώρα και σε κάθε κατάσταση.

Ο Λένιν έλεγε, ότι η ουσία, ο ζωντανός πυρήνας του μαρξισμού συνίσταται στη συγκεκριμένη ανάλυση μιας συγκεκριμένης κατάστασης. Ότι ο μαρξισμός είναι ο καθορισμός της πολιτικής, που ταιριάζει σ' αυτές ή εκείνες της συνθήκες.23

Στην εισήγησή του στο 4° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς πρότεινε στα κομμουνιστικά κόμματα να εξετάζουν σε βάθος τους τρόπους ενέργειας σε ενδεχόμενη υποχώρηση και πώς να διασφαλίζεται αυτή η υποχώρηση. Τα συμβούλευε να μελετούν, ώστε να μπορούν πραγματικά να κατανοούν την οργάνωση, τη διάρθρωση, τις μεθόδους και το περιεχόμενο της επαναστατικής δουλειάς, να αφομοιώνουν δημιουργικά τη ρωσική εμπειρία και να αφιερώνουν ιδιαίτερη προσοχή στον κίνδυνο του ψασισμού.24

Αναλύοντας τη νέα κατάσταση, ο Λένιν έγραφε ότι τα κεφαλαιοκρατικά κράτη πέτυχαν να εδραιώσουν τη θέση τους με παραχωρήσεις προς τους εργαζόμενους, παραχωρήσεις που «ανακόπτουν το επαναστατικό κίνημα σ’ αυτές τις χώρες και δημιουργούν κάτι που μοιάζει με ‘κοινωνική ειρήνη’».25 Ότι γι' αυτό η πολιτική πρέπει να χαράσσεται αφού πρώτα παρθούν υπόψη αυτές οι πραγματικότητες. Τον καιρό εκείνο δεν υπήρχε ακόμα καμιά διεξοδική εκτίμηση της νέας περιόδου. Επικρατούσε η αντίληψη ότι σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα θα παρουσιαζόταν μια νέα επαναστατική άνοδος. Το γεγονός επίσης ότι ο καπιταλισμός σταθεροποιήθηκε, οι κομμουνιστές το είδαν καθυστερημένα. Ωστόσο, πολλά, πολύ σημαντικά γνωρίσματα


αυτής της περιόδου που ακολούθησε την εποχή της επαναστατικής ανόδου, έγιναν αντιληπτά. Στο επίκεντρο της προσοχής της Κομμουνιστικής Διεθνούς πρόβαλαν τα ζητήματα για τους δρόμους εγκαθίδρυσης της καινούργιας, της σοσιαλιστικής κοινωνίας, για τη σημασία του εθνικοαπελευθερωτικού κινήματος ως ενεργού παράγοντα της διεθνούς πολιτικής, για τη δημιουργία του ενιαίου Μετώπου από όλες τις δυνάμεις που ήταν έτοιμες να ριχτούν στον αγώνα για τη δημοκρατία και την κοινωνική πρόοδο.

Σε τί συνίστατο το κύριο περιεχόμενο και η σημασία της πολιτικής του ενιαίου Μετώπου; Στα γραπτά κείμενα η πολιτική αυτή παρουσιαζόταν συχνά σαν ένα πρόσκαιρο μέτρο, σαν ένας ελιγμός για το ξεσκέπασμα της σοσιαλδημοκρατίας.

Πριν απ' όλα θα πρέπει να επισημάνουμε ότι η εκπόνησή της συνέπεσε με την επεξεργασία της Νέας Οικονομικής Πολιτικής (ΝΕΠ). Εφόσον η ΝΕΠ, όπως την αντιλαμβανόταν ο Λένιν, καθόριζε την πορεία του κόμματος για τη σοσιαλιστική ανασυγκρότηση της εθνικής οικονομίας της χώρας και τη νίκη του σοσιαλισμού και εφόσον την πορεία αυτή το κόμμα την έβλεπε σαν μια «σοβαρή και μακροπρόθεσμη» πολιτική, είναι φανερό ότι και η πολιτική του ενιαίου Μετώπου, όπως αποδείχνουν και τα επίσημα κείμενα του 4ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, κατανοήθηκε ως ισχύουσα για μια ολόκληρη εποχή.26

Στην καινούργια κατάσταση επαναπροσδιορίστηκαν επίσης τα καθήκοντα των εργατικών οργανώσεων και εργατικών κομμάτων. Οι διαφορές αρχών μεταξύ κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών ως προς τους τρόπους λύσης των θεμελιακών προβλημάτων της ταξικής πάλης του προλεταριάτου δεν αποτελούσαν ανυπέρβλητο εμπόδιο στην οργάνωση του κοινού αγώνα για την υπεράσπιση των ζωτικών συμφερόντων των εργαζομένων και των πανανθρώπινων ιδανικών της ειρήνης, της δημοκρατίας και της κοινωνικής δικαιοσύνης. Ο Λένιν αντιτάχθηκε στην όξυνση

Ο ΛΕΝΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ

της αντιπαράθεσης με τις σοσιαλδημοκρατικές οργανώσεις και απέδιδε πρωταρχική σημασία στη διαπαιδαγώγηση των μαζών για κοινούς αγώνες. Υποστήριξε σθεναρά την πρωτοβουλία του ΚΚ Γερμανίας που, στις αρχές του Γενάρη του 1921, είχε απευθυνθεί προς όλες τις προλεταριακές οργανώσεις της χώρας με την έκκληση να διεξαγάγουν από κοινού τον αγώνα για την υπεράσπιση των ζωτικών συμφερόντων των εργαζομένων.

Εξαιρετική σημασία απέδιδαν ο Λένιν και η Κομμουνιστική Διεθνής στην πολιτική του ενιαίου ΜετώΛου για τον πρακτικό αγώνα ενάντια στην πίεση της αντίδρασης και του φασισμού, καθώς και ενάντια στον αυξανόμενο κίνδυνο του πολέμου. Με πρόταση του Λένιν, η Ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ) συζήτησε, στις αρχές του 1922, το ζήτημα του αγώνα ενάντια στον κίνδυνο του πολέμου. Η Κλάρα Τσέτκιν έθεσε στην ομιλία της το ζήτημα «δημιουργίας ενός συμπαγούς ενιαίου Μετώπου του προλεταριάτου στην πάλη ενάντια στον πόλεμο και τον ιμπεριαλισμό».27

Ταυτόχρονα η πολιτική του ενιαίου Μετώπου ερμηνευόταν πράγματι πολύ συχνά ως ένας ελιγμός για το ξεσκέπασμα της σοσιαλδημοκρατίας. Ο Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ λ.χ. εκφραζόταν στο θέμα αυτό με τρόπο που υποδήλωνε ότι επρόκειτο για έναν «τακτικό ελιγμό, για να ξεσκεπαστούν οι ηγέτες (των ρεφορμιστικών οργανώσεων — σημ.του συντάκτη) και να τραβηχτούν οι μάζες με το μέρος μας».28 Αυτή όμως η αντιμετώπιση ήταν κατά βάθος μια αριστερίστικη-σεκταριστική διαστρέβλωση της πολιτικής του ενιαίου Μετώπου, που πυρήνας της ήταν η ενότητα δράσης των εργαζόμενων μαζών.

Πολλοί κομμουνιστές σκέφτονταν ωστόσο ακόμα με την ορολογία της επαναστατικής ανόδου. Ισχυρίζονταν ότι αφού η Κομμουνιστική Διεθνής είχε συγκροτηθεί σε επιτελείο της παγκόσμιας επανάστασης, η πολιτική του ενιαίου Μετώπου θα μπορούσε τάχα να καταστρέψει αυτό το επιτελείο και να οδηγήσει τα κομμουνιστικά κόμματα στην απάρνηση της μέχρι τώρα


κοσμοθεωρίας. Μάλιστα, στην Ολομέλεια της ΕΕΚΔ (Φλεβάρης- Μάρτης 1922) ορισμένοι από τους επαναστάτες αυτούς, όταν είδαν ότι οι Μπολσεβίκοι πέρασαν στη ΝΕΠ και ότι η παγκόσμια επανάσταση υποχώρησε, «έβαλαν τα κλάματα κατά τρόπο απαράδεκτο».29 Ο Λένιν στις «Σημειώσεις ενός δημοσιολόγου» συμβούλευε τότε να μην ξεχνάμε «πως αν αντικαταστήσουμε τη νηφάλια εξέταση της κατάστασης με τις “ψυχικές διαθέσεις”, ή με το ανέμισμα της κόκκινης σημαιούλας, μπορεί να διαπράξουμε ανεπανόρθωτο λάθος· ότι μπορεί να πέσουμε στον γκρεμνό».30 Ο Λένιν έβλεπε στην ενιαία δράση όχι μόνο μια δυνατότητα προάσπισης των καθημερινών συμφερόντων των εργαζομένων, αλλά και έναν δρόμο που οδηγεί σε νέους ορίζοντες στην πάλη για την επίλυση των βασικών ζητημάτων του εργατικού κινήματος.

Ως εναλλακτική ρύθμιση προς την αστική κυβέρνηση η Κομμουνιστική Διεθνής έριξε στο 4° Συνέδριό της το σύνθημα υπέρ μιας εργατικής κυβέρνησης (το 1923 το σύνθημα διευρύνθηκε σε εργατο-αγροτική κυβέρνηση). Θεωρήθηκε ότι ήταν δυνατή η εγκαθίδρυση εργατικής κυβέρνησης πάνω στη βάση της συνεργασίας και της κοινής δράσης των προλεταριακών και δημοκρατικών οργανώσεων και η διάνοιξη του δρόμου για το πέρασμα της εξουσίας στα χέρια των εργαζομένων. Εξάλλου δεν αποκλειόταν η δυνατότητα το πέρασμα αυτό να γίνει από τον κοινοβουλευτικό δρόμο. Ο Λένιν έγραφε, ήδη από το 1922, για μια «από τις λίγες πιθανότητες μιας ειρηνικής εξέλιξης του καπιταλισμού σε ένα νέο σύστημα, πράγμα στο οποίο εμείς, σαν κομμουνιστές, δεν πιστεύουμε ιδιαίτερα, αλλά... είμαστε πάντως έτοιμοι... να στηρίξουμε μια τέτοια προσπάθεια».31

Έτσι γεννήθηκε η νέα αντίληψη για την εξέλιξη της επαναστατικής διαδικασίας στις κεφαλαιοκρατικές χώρες, μιας εξέλιξης που συντελείται μέσα από την ανάπτυξη των λαϊκών αγώνων ενάντια στην επίθεση του κεφαλαίου, της αντίδρασης και του φασισμού, την κινητοποίηση των μαζών για την εκπλήρωση των καθηκόντων της μεταβατικής περιόδου, καθηκόντων που, στα


ξεχωριστά στάδια, μπορούν να εκπληρώνονται με την κοινή προσπάθεια των διαφόρων στρωμάτων των εργαζομένων. Παίρνο- νται επίσης υπόψη η αυξανόμενη σημασία της πάλης των λαών των καταπιεζόμενων χωρών για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωσή τους. Χαρακτηριστικό είναι το γεγονός ότι αυτή η αντίληψη διαμορφώθηκε πάνω στη βάση της συλλογικής συνεργασίας των εκπροσώπων των κομμουνιστικών κομμάτων των διαφόρων χωρών και της ολόπλευρης γενίκευσης της πείρας των αδελφών κομμάτων.

Βέβαια δεν μπορεί να λεχθεί ότι τον καιρό εκείνο είχαν μελετηθεί εμπεριστατωμένα όλα τα προβλήματα και ότι για όλα αυτά τα προβλήματα είχε βρεθεί η σωστή λύση. Πολλά φαίνονταν πιο απλά απ' όσο ήταν στην πραγματικότητα.

Το χάσμα ανάμεσα στους κομμουνιστές και τους σοσιαλδημοκράτες ήταν βαθύ, και οι προσπάθειες που έγιναν την άνοιξη του 1922 να αποκατασταθεί η ενότητα δράσης με διαπραγματεύσεις ανάμεσα στους εκπροσώπους των διαφόρων διεθνών οργανώσεων της εργατικής τάξης, κατέληξαν σε αποτυχία. Και οι δυό πλευρές πάσχιζαν να επιτύχουν παραχωρήσεις προς όφελος τους, προσπαθούσαν να επιβάλουν στους αντιπάλους τους τις δικές τους αξιώσεις και έβλεπαν αυτές τις διαπραγματεύσεις σαν έναν ελιγμό για το ξεσκέπασμα της πολιτικής θέσης του αντιπάλου.

Η αποτυχία για τη δημιουργία ενός ενιαίου Μετώπου μεταξύ κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών είχε βαριές συνέπειες. Οι σχέσεις τους οξύνθηκαν ακόμα περισσότερο κι αυτό οδήγησε σε νέες ήττες την εργατική τάξη, διευκολύνοντας έτσι την προέλαση του φασισμού. Η προειδοποίηση του Λένιν, από το βήμα του 4ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, ότι οι εργαζόμενοι στις κεφαλαιοκρατικές χώρες δεν θα έμεναν άβλαφτοι από τις μαυροεκατονταρχίτικες συμμορίες,32 δεν κατανοήθηκε τότε σαν έκκληση να συσπειρωθούν οι δυνάμεις των εργαζομένων ενάντια στον κοινό εχθρό και να συνεργαστούν επιπλέον με όλες


τις άλλες δημοκρατικές δυνάμεις. Αυτή την αλήθεια μόνο πολύ αργότερα τη συνειδητοποίησε το κομμουνιστικό κίνημα.

Η επιρροή του Λένιν μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή υπερβαίνει, λόγω της θεωρητικής, ιδεολογικής και πολιτικής σημασίας της, κατά πολύ τα πλαίσια αυτής της οργάνωσης. Τι ανήκει από την κληρονομιά του στην ιστορία και τί έχει ακόμα σημασία για τη σημερινή ζωή μας;

Η σημασία των όσων έκανε ο Λένιν για την Κομμουνιστική Διεθνή, καθώς και η σημασία της πείρας της ίδιας Κομμουνιστικής Διεθνούς, κατά τη λενινιστική περίοδο, είναι μεγάλη και πολυσχιδής. Σ' αυτή τη δραστηριότητα εκφράστηκαν περίτρανα η τόλμη της λενινιστικής διδασκαλίας και η ενδιάθετη ικανότητά της για μια σταθερή παραπέρα ανάπτυξη με βάση τη γενίκευση της διεθνούς πείρας των κοινωνικών αγώνων. Στη διδασκαλία του τα σοσιαλιστικά ιδανικά συνδέονται οργανικά με τα συμφέροντα των πλατιών μαζών, με όλους τους προοδευτικούς αγώνες του λαού. Ιδιαίτερη σημασία έχει η λενινιστική ενιαιομετωπική πολιτική. Σ' αυτήν ακριβώς την πολιτική, στη γραμμή για τη συσπείρωση όλων των προλεταριακών οργανώσεων και προοδευτικών δημοκρατικών δυνάμεων, γραμμή που η Κομμουνιστική Διεθνής χάραξε στα χρόνια του Λένιν με την άμεση συμμετοχή του ίδιου, καθορίστηκε και η κατεύθυνση της ανάπτυξης του εργατικού κινήματος στο οποίο ανήκει το μέλλον.

Κομμουνιστική Διεθνής: Περίοδος δοκιμασιών«Πράβντα», Μόσχα, αριθ. φυλ. 97,7 Απρίλη 1989, σελ. 3.


«Ο Λένιν και η Κομμουνιστική Διεθνής» ήταν ο τίτλος μιας από τις προηγούμενες «Σελίδες από την ιστορία» («Πράβντα», 3 Μάρτη 1989).

Σήμερα θα αφιερώσουμε και πάλι την προσοχή μας στο θέμα Κομμουνιστική Διεθνής. Θα ενδιατρίβουμε στο πώς διαμορφώθηκε, στα χρόνια που ακολούθησαν, η δράση της Κομμουνιστικής Διεθνούς και ποιά επιρροή άσκησαν οι παρεκκλίσεις από τις λενινιστικές αρχές στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα. Ο συνεργάτης της «Πράβντα» Αλεξάντερ Ίλιν συζήτησε με τους διδάκτορες των Ιστορικών Επιστημών Φρίντριχ Φιρσόφ και Κιρίλ Σιρί- νια.

Η συζήτηση αυτή δημοσιεύεται με τη συντακτική επιμέλεια του μέλους της Ακαδημίας Γκεόργκι Σμιρνόφ, διευθυντή του Ινστιτούτου Μαρξισμού-Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

Σε αντίφαση με την κληρονομιά του Αένιν

Η προηγούμενη συζήτηση μας, που δημοσιεύτηκε στις 3 του Μάρτη, αφορούσε το λενινιστικό στάδιο της ιστορίας της Κομμουνιστικής Διεθνούς, αφορούσε τις επεξεργασμένες σ' αυτή την περίοδο θεμελιακές αρχές του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος. Στη συζήτηση αυτή είχε επίσης αναφερθεί ότι ηγετικά στελέχη της Κομμουνιστικής Διεθνούς δεν είχαν αφομοιώσει σε όλη τους την έκταση και σ' όλο τους το βάθος όλες τις λενινιστικές ιδέες. Δεν βρίσκε

40 ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ: ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΩΝ

ται μήπως μέσα εδώ η εξήγηση του γεγονότος ότι στη διάρκεια ήδη της ασθένειας του Βλαντίμιρ Ιλίτς Λένιν το 1923 και ιδιαίτερα μετά τον Θάνατό του συντελέστηκαν ουσιαστικές αλλαγές στην πολιτική και τις μεθόδους της Κομμουνιστικής Διεθνούς, αλλαγές που επέ- δρασαν αρνητικά στο κύρος και την παραπέρα εξέλιξη αυτής της οργάνωσης;

Ναι, πράγματι, έτσι είναι. Μερικά μόνο συγκεκριμένα παραδείγματα: Υπενθυμίζουμε ότι ο Λένιν, τα τελευταία χρόνια της δράσης του, αντιπάλεψε με πάθος και οξύτητα την «επαναστατική ανυπομονησία», τον αριστερισμό στις πιό διαφορετικές εκφάνσεις του. Έστρεψε την προσοχή των κομμουνιστών στην ανάγκη να παίρνουν υπόψη την κατάσταση σε κάθε ξεχωριστή χώρα, να αναζητούν τρόπους για τη συσπείρωση των μαζών και να δημιουργούν το ενιαίο Μέτωπο στον αγώνα για τα συμφέροντα του προλεταριάτου και όλων των εργαζομένων. Ο Λένιν προειδοποιούσε για τους κινδύνους από τις απόπειρες βιαστικών ενεργειών και από μια τεχνητή επίσπευση των γεγονότων. Ο Βλαντίμιρ Ιλίτς αντιτάχθηκε επίσης στις δογματικές ερμηνείες και πολύ περισσότερο στη μηχανική υιοθέτηση της πείρας του μτιολσεβικισμού στην πρακτική άλλων κομμουνιστικών κομμάτων. Δυστυχώς αυτά και άλλα συστατικά μέρη της λενινιστικής κληρονομιάς παραδόθηκαν από πολλές απόψεις στη λήθη. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι ο Ιωσήφ Στάλιν, τον Γενάρη του 1924, είχε δώσει τον όρκο να εκπληρώσει την κληρονομιά και μίλησε για την πίστη της Κομμουνιστικής Διεθνούς στις λενινιστικές αρχές.

Αν στραφεί κανείς στα πρώτα βήματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, για τα οποία έγινε λόγος στην προηγούμενη συζήτηση, αυτά έγιναν σε μια κατάσταση επαναστατικής ανόδου στις ευρωπαϊκές χώρες. Η ΚΔ αποτελούσε κατά την άποψη των ιδρυτών της το επιτελείο της μελλοντικής παγκόσμιας επανάστασης. Ωστόσο η επανάσταση αυτή δεν πραγματώθηκε. Δικαιολογούνταν, λοιπόν, η παρα

ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ: ΠΕΡΙΟΔΟΣ ΔΟΚΙΜΑΣΙΩΝ 41

πέρα ύπαρξη της ΚΔ; Αν ναι, πώς θα όφειλε να λειτουργεί στις νέες συνθήκες;

Πράγματι, οι ελπίδες για μια παγκόσμια επανάσταση δεν εκπληρώθηκαν. Τα γεγονότα εξελίχθηκαν διαφορετικά. Μπροστά στο κομμουνιστικό κίνημα έμπαιναν καινούργια καθήκοντα, πριν απ' όλα η προστασία των ζωτικών συμφερόντων των εργαζομένων, η κινητοποίηση τους στον αγώνα ενάντια στην επίθεση της διεθνούς αντίδρασης και του φασισμού, ενάντια στον κίνδυνο του πολέμου. Στη σημερινή γλώσσα αυτό σημαίνει πως τα καθήκοντα για την εξασφάλιση της κοινωνικής προόδου πρόβα- λαν στο προσκήνιο, κάτι που ανταποκρινόταν στις λενινιστικές αρχές και στην τακτική του ενιαίου Μετώπου.

Αυτό πρέπει να τονιστεί ιδιαίτερα σήμερα, όπου το κόμμα μας και η χώρα των Σοβιέτ έχουν καταβάλει τόσο πολλές προσπάθειες για να περάσουν σ' όλον τον κόσμο τη νέα πολιτική σκέψη. Αυτό προϋποθέτει, όπως γνωρίζουμε, την πλήρη εγκατάλειψη της βίας ως οργάνου της εξωτερικής πολιτικής, την ελευθερία της επιλογής ως αναπαλλοτρίωτο δικαίωμα κάθε λαού και καθολική αρχή της διαμόρφωσης των διεθνών σχέσεων καθώς και την από κοινού αναζήτηση για τη λύση των παγκόσμιων προβλημάτων.

Φυσικά ο κόσμος στις μέρες μας είναι διαφορετικός απ' ό,τι ήταν εδώ και πριν 70 σχεδόν χρόνια, και οι νέες αντιλήψεις αντανακλούν νέες πραγματικότητες. Όμως τόσο οι λενινιστικές ιδέες όσο και η λενινιστική πρακτική εκείνης της περιόδου εμπεριείχαν ήδη σπέρματα για μια καινούργια προσέγγιση στην επιλογή των δρόμων για την κοινωνική πρόοδο της ανθρωπότητας.

Η Κομμουνιστική Διεθνής μπορούσε και έπρεπε να συμβάλει πρακτικά στην επαλήθευση της, αν και η δραστηριότητά της στηριζόταν κυρίως στην ταξική προσέγγιση και ήταν προσανατολισμένη στη σοσιαλιστική επανάσταση. Μέσα σ' αυτά τα πλαίσια τα κομμουνιστικά κόμματα πέρασαν από το σχολειό του πολιτικού αγώνα, στέριωσαν ιδεολογικά και οργανωτικά. Με την υπο


στήριξη της Κομμουνιστικής Διεθνούς και στη βάση των δικών τους πολιτικών εμπειριών, τα κομμουνιστικά κόμματα επεξεργάστηκαν μια στρατηγική και τακτική που ανταποκρινόταν στην πραγματικότητα της κατάστασης των χωρών τους. Η Κομμουνιστική Διεθνής δεν ευνόησε μονάχα τη δημιουργία αλλά και την ωριμότητα των κομμουνιστικών κομμάτων. Φυσικά αυτή η διαδικασία, που στα βασικά της γνωρίσματα αποπερατώνεται στα μέσα της δεκαετίας του ’30, δεν ήταν καθόλου ευθύγραμμη. Οι αντιφάσεις στην ανάπτυξη των κομμάτων ανάγονταν τόσο στις αντικειμενικές συνθήκες όσο και σε μερικούς υποκειμενικούς παράγοντες. Ήταν τα ίδια τα λάθη και οι αδυναμίες των κομμάτων, τα λάθη της Κομμουνιστικής Διεθνούς καθώς και η ιδιαζόντως αρνητική επιρροή του σταλινισμού στη δουλειά τους, πριν απ' όλα η τάση του Στάλιν να υποτάξει την Κομμουνιστική Διεθνή και τα κομμουνιστικά κόμματα σε αυστηρούς κανονισμούς, δηλαδή να τα διοικήσει.

Η ιδέα ωστόσο της ομοκέντρωσης του κομμουνιστικού κινήματος αναπτύσσεται από την ίδρυση ήδη της Κομμουνιστικής Διεθνούς, δηλαδή σε μια περίοδο που ηγέτης της ήταν ο Λένιν. Είναι, κατά συνέπειαν, δυνατόν να προώθησε απλώς ο Στάλιν αυτή την τάση;

Σήμερα γίνεται από πολλούς προσπάθεια για τις ενέργειες της σταλινικής ηγεσίας να καταστήσουν υπεύθυνο τον Αένιν. Θέλουν να αποδείξουν ότι ναι μεν ο Στάλιν ήταν ένας στενοκέφαλος δογματικός, αλλά ήταν και ένας απλός μαθητής του Βλα- ντίμιρ Ιλίτς. Πολύ δε περισσότερο, αφού ο ίδιος ο Στάλιν αυτο- χαρακτηριζόταν ως πιστός μαθητής, ως συνεχιστής του έργου του Λένιν.

Για «ευθύνη» του Λένιν μπορούν να μιλούν μόνον εκείνοι που είτε δεν γνωρίζουν την ιστορία, είτε τη διαστρεβλώνουν από πρόθεση. Χοντρά και σοβαρά λάθη είχαν αρχίσει ακριβώς με την απόκλιση από τις λενινιστικές αρχές, τουλάχιστον με τον εκχυ- δαϊσμό τους. Φυσικά δεν επιτρέπεται να επιρρίπτουμε την ευθύ


νη στον Στάλιν και μόνο. Τάσεις «αριστερισμού» και επαναστατικών φαντασιώσεων, παρά τις προειδοποιήσεις του Λένιν προς την Κομμουνιστική Διεθνή, αποδείχτηκαν εφτάψυχες. Αυτό φάνηκε κιόλας στα γεγονότα του φθινοπώρου του 1923, όταν η ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς — στην οποία έπαιζαν μεγάλο ρόλο ο Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ, ο Ιωσήφ Στάλιν, ο Λέβ Τρό- τσκι και ο Νικολάι Μπουχάριν, τον καιρό που ο Λένιν ήταν βαριά άρρωστος —, υπέπεσε σ' ένα ασυγχώρητο λάθος, όσον αφορά την εκτίμηση της κατάστασης στη Γερμανία, υποστηρίζοντας τάχα ότι «η επαναστατική μεταβολή στη Γερμανία είναι επί θύραις», μολονότι ο Έρνστ Τέλμαν και ο Ούγκο Έμπερλαϊν, οι οποίοι είχαν φτάσει επικεφαλής μιας αντιπροσωπείας του ΚΚ Γερμανίας για διαβουλεύσεις στη Μόσχα, προσπάθησαν να την αποτρέψουν από βιαστικά συμπεράσματα και από μιαν τεχνητή επιτάχυνση της πορείας προς την ένοπλη εξέγερση. Κατά τη γνώμη τους η εκτίμηση που είχε κάνει στην ομιλία του ο πρόεδρος του ΚΚ Γερμανίας Χάινριχ Μπράντλερ για την κατάσταση στη Γερμανία, ήταν υπερβολικά αισιόδοξη.

Στη διάρκεια της συζήτησης ο Ζηνόβιεφ, που υποστηρίχθηκε από τον Στάλιν, είχε ποντάρει στην απομάκρυνση των γερμανών εργατών από τη σοσιαλδημοκρατία. Πώς όμως θα έπρεπε να γίνει αυτό; Εδώ, θα αναφέρουμε ένα χαρακτηριστικό γεγονός. Ο Στάλιν έκανε την πρόταση να καλέσουν οι κομμουνιστές τους αριστερούς σοσιαλδημοκράτες να σχηματίσουν κυβέρνηση μαζί τους. Το σχέδιο είχε ως εξής (τα λόγια είναι του Στάλιν): «Αν οι αριστεροί (σοσιαλδημοκράτες, Σ.τ.Μ.) συμφωνήσουν, τότε κερδισμένοι θα βγουν οι κομμουνιστές.» Αν οι αριστεροί δεν συμφωνήσουν, τότε κερδισμένοι τάχα θα έβγαιναν και πάλι οι κομμουνιστές, «αφού οι αριστεροί θα έχουν ξεσκεπαστεί σαν νεροκουβαλητές των δεξιών» (σοσιαλδημοκρατών, Σ.τ.Μ.). Σε κάθε περίπτωση αυτό θα οδηγήσει στο ξεμπρόστιασμα και στον εξευτελι- σμό των σοσιαλδημοκρατών, ενώ επιπλέον, ισχυριζόταν ο Στάλιν, τα «ταλαντευόμενα στρώματα των εργατών θα κερδηθούν


υπέρ του κομμουνισμού».33Ο Στάλιν καλούσε ακόμα να σχηματιστούν στη Γερμανία

Συμβούλια σαν Κέντρα μιας μελλοντικής εξέγερσης. Με άλλα λόγια προσανατολιζόταν εκεί (στη Γερμανία, Σ.τ.Μ.) προς την εγκαθίδρυση μιας δικτατορίας του προλεταριάτου, πράγμα που με κανένα τρόπο δεν ανταποκρινόταν στον χαρακτήρα της κατάστασης στη Γερμανία, αποτελούσε μάλιστα ολοφάνερο σφάλμα. Η πρότασή του έγινε ωστόσο δεχτή.

Η βαριά ήττα που υπέστη το γερμανικό προλεταριάτο, το φθινόπωρο του 1923, και τα θύματα που στοίχισε, ήταν σε μεγάλο βαθμό το επακόλουθο ακριβώς αυτής της χοντροκομμένης, λαθεμένης εκτίμησης. Ωστόσο ο Ζηνόβιεφ και ο Στάλιν έβγαζαν εντελώς άλλα συμπεράσματα από τα γεγονότα στη Γερμανία: Για όλα, έλεγαν, φταίει τάχα η σοσιαλδημοκρατία, η οποία, όπως διατείνονταν, είχε περάσει με το μέρος του φασισμού, όπως και οι οπορτουνιστές από την ηγεσία του ΚΚ Γερμανίας. Αργότερα, τον Γενάρη του 1924, ο Στάλιν έκρινε ότι στη Γερμανία «τον τελευταίο καιρό υπήρξε μια μετατόπιση του συσχετισμού των δυνάμεων, μια κίνηση των μικροαστικών σοσιαλδημοκρατικών δυνάμεων προς την πλευρά της αντεπανάστασης, προς το στρατόπεδο του φασιμού. Συμπέρασμα: Καμιά συμμαχία με τη σοσιαλδημοκρατία, αλλά αγώνας ζωής και θανάτου εναντίον της ως στηρίγματος της σημερινής φασιστικοποιούμενης εξουσίας».34

Παρακάτω θα δούμε ακόμα πόσο πολύ τα σταλινικά αυτά συμπεράσματα έβλαψαν το κομμουνιστικό κίνημα, τους αγώνες όλων των προοδευτικών δυνάμεων, και μάλιστα τον καιρό που ο κόσμος βρισκόταν κάτω από την απειλή του χιτλεροφασισμού.

Θα ήθελα για άλλη μια φορά να ξαναγυρίσω στην προηγούμενη συζήτηση. Όπως θα θυμάστε, στη σελίδα της «Πράβντα» υπήρχε μαζί με τον τίτλο και μια φωτογραφία του Προεδρείου του 1ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Μάρτης 1919). Στο Προεδρείο μαζί με τον Λένιν κάθονταν ο Γκούσταβ Κλίνγκερ, ο Ούγκο Έμπερ-


λαϊν, ο Φριτς Πλάτεν... Ποιά ήταν η τύχη που επιφυλάχθηκε σ ’ αυτούς τους ανθρώπους που υπήρξαν οι στυλοβάτες της Γ Διεθνούς; Θα συμφωνήσετε πάντως μαζί μου ότι αυτό χαρακτηρίζει επίσης τη σχέση της Κομμουνιστικής Διεθνούς με τις λενινιστικές παραδόσεις, με τους συντρόφους του Λένιν.

Η τύχη αυτών των ανθρώπων είχε τραγικό τέλος. Τόσο ο Κλίνγκερ όσο ο Εμπερλαϊν και ο Πλάτεν άφησαν την τελευταία τους πνοή στους τόπους βασανιστηρίων του Στάλιν — σε διαφορετικά χρονικά διαστήματα και σε διαφορετικές περιστάσεις, όλοι τους πάντως έπεσαν θύματα διώξεων. Πώς είναι λοιπόν δυνατόν, μετά απ’ όλα αυτά να μιλάει κανείς ότι ο Στάλιν ήταν δήθεν ο συνεχιστής της υπόθεσης του Αένιν;

Ή πάρτε για παράδειγμα τη διάλυση του ΚΚ Πολωνίας και το ξεκαθάρισμα λογαριασμών με τους πολωνούς κομμουνιστές. Ο Στάλιν ήταν ένας απ' εκείνους που κατασκεύασαν και ενίσχυ- σαν την εκδοχή ότι το ΚΚ Πολωνίας ήταν τάχα «διαβρωμένο» από προβοκάτορες και ότι είχε μεταβληθεί σε μια κατασκοπευτική οργάνωση. Ο ίδιος φέρει την άμεση ευθύνη για την αδικαιολόγητη και εγκληματική ενέργεια ενάντια στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Πολωνίας. Οι ιδρυτές και ηγέτες του όπως ο Άντολφ Βάρσκι, η Βέρα Κόστρτζεβα, ο Χένρικ Βαλέτσκι, ο Γιούλιαν Αένσκι και πολλοί άλλοι πιάστηκαν και τουφεκίστηκαν στα χρόνια της σταλινικής κυριαρχίας. Ο Στάλιν — ο αρχιτέκτονας των πολιτικών μηχανορραφιών — κατάφερε εξάλλου να ρίξει τον έναν εναντίον του άλλου και να υποδαυλίσει το μίσος ανάμεσά τους. Με δική του πίεση η Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ) εξαναγκάστηκε, στα τέλη του 1937, να διαλύσει το ΚΚ Πολωνίας. Συνάμα, ο Στάλιν δήλωνε κυνικά: «Με τη διάλυση του καθυστερήσαμε δυό ολόκληρα χρόνια».35

Οι εχθρικές διαθέσεις του Στάλιν απέναντι στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Πολωνίας ήταν από παλιότερα γνωστές. Διαμορφώθηκαν στα χρόνια 1923-1924, όταν οι πολωνοί κομμουνιστές άσκησαν κριτική στις μεθόδους εσωκομματικής πάλης στο ΚΚ


Ρωσίας (Μπ.). Δεν συμμερίζονταν μεν τις απόψεις του Τρότσκι, με τον οποίο ο Στάλιν διεξήγαγε τον αγώνα για την εξουσία, ήταν όμως της γνώμης ότι η αντιπαράθεση μέσα στην ηγεσία της ΚΕ του ΚΚ Ρωσίας (Μπ.) έπρεπε να κρίνεται μέσα από αντικειμενικές συζητήσεις. Ο Στάλιν τους κατηγόρησε τότε για τροτσκισμό και αντιμπολσεβικισμό και καταλόγισε στους ηγέτες του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος Πολωνίας ότι τάχα «έριξαν την επιρροή του κόμματός τους στην πλάστιγγα της ρωσικής αντιπολίτευσης ενάντια στο Κ Κ Ρωσίας, δηλαδή ενάντια στη Σοβιετική Ένωση».36 Η ομάδα αυτή, κατά τον Στάλιν, «με την πάλη της ενάντια στη γραμμή της Κομμουνιστικής Διεθνούς έκανε ουσιαστικά αδύνατη την εφαρμογή της επαναστατικής τακτικής του μπολσεβικισμού».37 Με την υποστήριξη των ακροαριστερών στοιχείων στην αντιπροσωπεία του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος Πολωνίας στο 5° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Ιούνης-Ιούλης 1924), ο Στάλιν, που καθοδηγούσε την πολωνική Επιτροπή, πέτυχε να απομακρυνθούν από την ηγεσία ανώτατα στελέχη αυτού του κόμματος.

Η ενέργεια αυτή δεν άφησε ανεπηρέαστη τη γενική ατμόσφαιρα μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή, όπου στην μετά τον θάνατο του Λένιν περίοδο καθιερώθηκαν μέθοδοι εντολών και πιέσεων.

Το σταλινικό Diktat πήρε σάρκα και οστά ιδιαίτερα στα τέλη της δεκαετίας του ’20. Ο Στάλιν έβλεπε την Κομμουνιστική Διεθνή κυρίως σαν μέσον για να επιβάλει διοικητικές μεθόδους στην καθοδήγηση ολόκληρου του κομμουνιστικού κινήματος. Για τον Στάλιν αυτό σήμαινε την απεριόριστη δυνατότητα άμεσης ανάμιξης στις εσωτερικές υποθέσεις των κομμάτων του εξωτερικού, τη δυνατότητα να αποφασίζει για την τύχη των στελεχών της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Η ιστορία γύρω από τη φωτογραφία, που εσείς υπενθυμίσατε, είναι μόνο ένα παράδειγμα της σταλινικής πρακτικής.

Το γεγονός αυτό βρισκόταν σε ριζική αντίθεση με τις λενινι- στικές αρχές. Ο Βλαντίμιρ Ιλίτς απέδιδε, όπως διαπιστώσαμε


ήδη την τελευταία φορά, εξαιρετική σημασία στην ισότιμη συμμετοχή των κομμουνιστικών κομμάτων στην επεξεργασία της πολιτικής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, καθώς και στη συλλογική συζήτηση και λύση όλων των κοινών προβλημάτων.

Κάτω από την υπαγόρευση (Diktat) του Στάλιν

Ήδη από διάφορες πλευρές εξετάσατε το θέμα της στάσης του Στάλιν απέναντι στην Κομμουνιστική Διεθνή, της επιρροής που ασκούσε τόσο στην πολιτική αυτής της διεθνούς οργάνωσης όσο και στις τύχες των κομμάτων και των ηγετών τους που ανήκαν σ' αυτή. Είναι φανερό ότι όλα αυτά μπορούν να χαρακτηριστούν ως σταλινισμός εν δράσει. Ποιό είναι κατά τη γνώμη σας το περιεχόμενο αυτής της έννοιας;

Τον τελευταίο καιρό ιστορικοί και δημοσιολόγοι κάνουν έναν ορισμένο διαφορισμό ανάμεσα στον σταλινισμό και τη σταλινική δράση. Με τον όρο σταλινισμός εννοούν, με δυο λόγια, ένα πλέγμα ιδεολογικο-θεωρητικών στοχεύσεων και πολιτικών μεθόδων, ενώ με τον όρο σταλινική δράση εννοοούν την πρακτική της αυθαιρεσίας και των μαζικών διώξεων. Αυτός ο διαφορισμός έχει κατά την άποψή μας έναν λίγο πολύ τεχνητό χαρακτήρα. Ο σταλινισμός είναι ένα ολόκληρο σύστημα παραμορφώσεων και διαστρεβλώσεων στο ιδεολογικο-θεωρητικό πεδίο και πολιτικών μεθόδων, που οδήγησαν στην εκτροπή από τις αρχές της δημοκρατίας, της συλλογικότητας και του διεθνισμού, στην επιβολή της υπαγόρευσης (Diktat) και της αυθαιρεσίας και τελικά στο έγκλημα. Ο σταλινισμός φθείρει και ουσιαστικά απορρίπτει το ουμανιστικό και δημοκρατικό περιεχόμενο του μαρξισμού-λενι- νισμού. Με βάση μια στενή και από πολλές απόψεις ολότελα λαθεμένη ερμηνεία του ταξικού συμφέροντος, ο σταλινισμός είναι στραμμένος προς τις βίαιες, κατασταλτικές μεθόδους, προς ένα γραφειοκρατικό διοικητικό σύστημα στην καθοδήγηση και σ'


έναν άκαμπτο συγκεντρωτισμό. Αποτελεί γι' αυτό απομάκρυνση από τον μαρξισμό-λενινισμό και αναθεώρηση των θεμελιακών ιδεών και αρχών του.

Όλα αυτά ήρθαν επίσης στο φως σ' όλη τους την έκταση και για ό,τι αφορά την Κομμουνιστική Διεθνή. Είναι αυτονόητο ότι εδώ επέδρασαν ακόμα και οι προσωπικές κλίσεις του Στάλιν: Η βαναυσότητα και η μισαλλοδοξία του καθώς και η τάση του προς την απόλυτη και απεριόριστη εξουσία, κι αυτό χωρίς κανένα ενδοιασμό. Ο Στάλιν έκλινε προς τη σχηματική και δογματική σκέψη, τον χαρακτήριζε η δολιότητα και κακεντρέχεια, δεν δίσταζε να στολίζεται με ξένες ιδέες και σκέψεις, ενώ ο ίδιος κατηγορούσε άλλους για τερατωδέστατα σφάλματα. Την έλλειψη αρχών που τον διέκρινε την συγκάλυπτε συχνά με ορισμένη φρασεολογία για πίστη στο λενινισμό που προοριζόταν για την κοινή γνώμη. Ο Στάλιν όμως είχε κι άλλα γνωρίσματα: ισχυρή θέληση, εξαιρετικό οργανωτικό ταλέντο και την ικανότητα να κάνει τους ανθρώπους να κύπτουν τον τράχηλον.

Βέβαια, ο Στάλιν, σε ό,τι αφορούσε την Κομμουνιστική Διεθνή, έπρεπε να υπολογίζει την υπαρκτή διεθνή πραγματικότητα, η οποία δεν εξαρτιόταν από τη θέλησή του. Μπορούσε όμως να επεμβαίνει, κυρίως θα λέγαμε, στα ανώτατα κλιμάκια για τις υποθέσεις της Κομμουνιστικής Διεθνούς και μάλιστα στην Εκτελεστική Επιτροπή της ΚΔ.

Σε τί, εκτός των όσων ήδη αναφέρθηκαν, εκδηλωνόταν αυτή η ανάμειξη;

Η ανάμειξη αυτή ήταν ποικολότροπη. Μεγάλη ζημιά, όπως αποδείξαμε ήδη στο παράδειγμα της Γερμανίας, προκλήθηκε στο κομμουνιστικό κίνημα από το γεγονός ότι η σοσιαλδημοκρατία ταυτιζόταν ουσιαστικά με τον φασισμό. Σε άρθρο του «Η διεθνής κατάσταση» (Φθινόπωρο 1924), ο Στάλιν δήλωνε ότι σοσιαλδημοκρατία και φασισμός «δεν είναι αντίποδες, αλλά δίδυμα αδέλφια», ότι η σοσιαλδημοκρατία «είναι αντικειμενικά


η μετριοπαθής πτέρυγα του φασισμού».38 Έτσι, ένας από τους ηγέτες του ΚΚ Ρωσίας (Μπ.), του οποίου η γνώμη σήμαινε πολλά για τους κομμουνιστές των άλλων χωρών, έδινε στην «αριστερή» τακτική μέσα στην Κομιντέρν μια ολοκληρωμένη διατύπωση και υποστήριζε εκείνους που θεωρούσαν όλα τα άλλα ρεύματα μέσα στο εργατικό κίνημα, εκτός από το κομμουνιστικό, σαν ρεύματα φιλοφασιστικά ή και καθαρά φασιστικά. Και δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι λίγο αργότερα στη Γαλλία εμφανίζεται ο όρος «σο- σιαλφασισμός», με τον οποίο θα συνδεθούν στο εξής πολλά λάθη στη δράση των κομμουνιστικών κομμάτων.

Οι αριστερίστικες-δογματικές αντιλήψεις επιβλήθηκαν και στους κομμουνιστές που δρούσαν στα αποικιακά κράτη και στις εξαρτημένες χώρες, με αποτέλεσμα να δυσκολευτεί η δράση για τη δημιουργία ενός αντιιμπεριαλιστικού μετώπου σ' αυτές τις χώρες.

Ο Λένιν θεωρούσε, στην εποχή του, τον «αριστερισμό» ως γνώρισμα ελλιπούς ωριμότητας των νεαρών κομμουνιστικών κομμάτων και εξέφραζε την ελπίδα πως αυτά θα ξεπεράσουν τούτη την «παιδική αρρώστια». Αντίθετα, ο σταλινισμός έστεκε — για να το πούμε παραστατικά — στους ώμους του «αριστερί- στικου» σεκταρισμού, δηλαδή του μικροαστικού «επαναστατι- σμού», συμβάλλοντας έτσι ο ίδιος στο ρίζωμα του.

Δεν πρέπει ωστόσο να ξεχνάμε ότι η σταλινική γραμμή υπο- στηρίχθηκε, εκείνη την εποχή, από πολυάριθμους κομμουνιστές και απλούς εργάτες στις διάφορες χώρες. Θεωρούσαν αυτή τη γραμμή σαν τον πιό σύντομο δρόμο για μια αποφασιστική προώθηση προς τον στόχο τους. Οι εργαζόμενες μάζες και οι περισσότεροι κομμουνιστές δεν είχαν ακόμα συνειδητοποιήσει τις αρνητικές πλευρές αυτής της γραμμής και τις μελλοντικές καταστροφικές συνέπειές της.

Πώς, κατά τη γνώμη σας, μπορεί να εξηγηθεί αυτή η «δεκτικότητα» προς τον σταλινισμό και η επιρροή του στα κόμματα που ανήκαν


στηνΚομμουνιστική Διεθνή;Κατά πρώτον λόγο, με το γεγονός ότι το όνομα του Στάλιν

και οι κατευθυντήριες οδηγίες του συνδέονταν με το μπολσεβίκικο κόμμα, με τον καθοδηγητικό ρόλο του στην Κομμουνιστική Διεθνή. Στο ίδιο το ΚΚΣΕ (Μπ.) είχαν επικρατήσει οι σταλινικές μέθοδοι και προσδιόρισαν όλο και σε μεγαλύτερο βαθμό την κοι- νωνικο-πολιτική ατμόσφαιρα στην ΕΣΣΔ.

Κατά τη γνώμη μας, ο σταλινισμός δεν ήταν ιστορικά αναπόφευκτος. Δεν επιτρέπεται να τον παρουσιάζει κανείς σαν κάτι συμφυές με τον σοσιαλισμό. Εδώ έπαιξαν ένα ρόλο οι ιδιόμορφες συνθήκες κάτω από τις οποίες οικοδομήθηκε ο σοσιαλισμός στη χώρα μας. Σ' αυτές περιλαμβάνονται η κοινωνικοοικονομική καθυστέρηση της χώρας μας, η υπερίσχυση των μικροαστικών στρωμάτων του πληθυσμού, επίσης η έλλειψη κάθε λογής μακροχρόνιων δημοκρατικών εμπειριών, οι αδυναμίες σε παραδόσεις πολιτικής κουλτούρας, ακόμα η κεφαλαιοκρατική περικύκλωση, απ' όπου προέκυψε η πιεστική ανάγκη της βιασύνης, ώστε στον συντομότερο χρόνο να πραγματωθεί η εκβιομηχάνιση και να εδραιωθεί η στρατιωτική ισχύς, ακόμα η απότοκη των συνθηκών του εμφυλίου πολέμου και του πολεμικού κομμουνισμού τάση των κομματικών και κρατικών στελεχών να λύνουν όλα τα προβλήματα με τη βία, με έκτακτα μέτρα και συχνά με διώξεις. Τέλος, η μικροαστική συνείδηση μιας μερίδας του πληθυσμού την οποία χαρακτηρίζουν ορισμένες διαθέσεις όπως η ανυπομονησία, η τάση να λύνει περίπλοκες αντιθέσεις με συνοπτική διαδικασία, η προτίμηση σε απλουστευμένα σχήματα και δόγματα καθώς και η πίστη στην παντοδυναμία ενός ισχυρού άνδρα που να διευθύνει τη χώρα...

Πρέπει να παραδεχτούμε ότι και στο ίδιο το κόμμα μας δεν έγιναν εξολοκλήρου κατανοητές όλες οι ιδέες της λενινιστικής αντίληψης για τον σοσιαλισμό και το κομμουνιστικό κίνημα. Αυτή η αντίληψη δεν αναπτύχθηκε παραπέρα και με τέτοιο τρόπο στο κόμμα, ώστε τόσο οι τύχες του κόμματος όσο και ολό


κληρης της χώρας να μπορούν να προσδιοριστούν με συνέπεια και χωρίς πισωγυρίσματα. Η αντίληψη αυτή όλο και περισσότερο εκτοπιζόταν από ακραία, έκτακτα μέτρα, τα οποία ο σταλινισμός έβλεπε όχι σαν πρόσκαιρα, παροδικά μέτρα, αλλά σαν κανόνα στην κομματική ζωή και στην καθοδήγηση της κοινωνίας.

Στην εδραίωση της θέσης του Στάλιν στην ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς συνέβαλαν και τα γεγονότα της εσωκομματικής πάλης στο ΚΚΣΕ (Μπ.). Ο Στάλιν, αφού κατόρθωσε να παρουσιάσει τις θέσεις των αντιπάλων του σαν εχθρικά διακείμε- νες προς τον λενινισμό και ο ίδιος να εμφανίζεται ως θεματοφύ- λακας των «βάσεων της λενινιστικής κομματικότητας», είχε εξασφαλίσει για τον εαυτό του και την υποστήριξη της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικούς Διεθνούς. Οι μαριονέτες του στην ΕΣΣΔ δεν δίσταζαν να καταφεύγουν σε συνειδητή παραπληροφόρηση και ακόμα και σε απευθείας απειλές.

Η εποχή των απηνών διώξεων άρχισε με την πάλη εναντίον των τροτσκιστών και αργότερα εναντίον του Μπουχάριν και των οπαδών του μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή. Ο Στάλιν υπέθαλ- ψε στη χώρα την ατμόσφαιρα ενός «πολιορκούμενου φρούριου». Με το πρόσχημα αυτό τσάκιζε με ωμότητα τους αντιπάλους του οι οποίοι υπονόμευαν τάχα στην ΕΣΣΔ την προλεταριακή εξουσία απέναντι στον εχθρό. Μέσα στις γραμμές των κομμουνιστών και των κομμουνιστικών κομμάτων διαδόθηκε η άποψη ότι μια σιδερένια μονολιθική ενότητα ήταν τάχα αναγκαία και ότι οι αντιγνωμίες και διχοστασίες στην ηγεσία του κόμματος είναι απαράδεκτες. Αυτή την ατμόσφαιρα μετάδωσε ο Στάλιν και στην Κομμουνιστική Διεθνή.

Η «εκκαθάριση» των γραμμών της Κομμουνιστικής Διεθνούς και των κομμουνιστικών κομμάτων, την οποία ο Στάλιν βάφτισε «ευεργετική διαδικασία για την εκκαθάριση της Κομμουνιστικής Διεθνούς από κάθε λογής οπορτουνιστικά και ταλαντευόμενα στοιχεία», μετέβαλε ριζικά την ατμόσφαιρα μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή και επέδρασε στις μορφές και μεθόδους της δου


λειάς της. Από τα τέλη του 1929 ο Στάλιν ανακηρύσσεται αρχηγός της Κομμουνιστικής Διεθνούς και μοναδικός ερμηνευτής του λενινισμού. Όλες οι ιδέες του έπρεπε να γίνονται αποδεχτές σαν απόλυτη αλήθεια. Στην ουσία αυτός υπαγόρευε στην Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ) τις δικές του θέσεις πάνω στα σπουδαιότερα ζητήματα της πολιτικής του κομμουνιστικού κινήματος.

Το τίμημα της υπαγόρευσης (Diktat)

Ποιες συγκεκριμένες μορφές πήρε το σταλινικό Diktat στα τέλη της δεκαετίας του '20 και στα χρόνια που επακολούθησαν; Ποιό τίμημα έπρεπε να πληρώσει γι' αυτό η Κομμουνιστική Διεθνής;

Ο Στάλιν έλεγχε προσωπικά τους σπουδαιότερους τομείς δραστηριότητας της Κομμουνιστικής Διεθνούς — είτε ο ίδιος είτε με τους Βιάτσεσλαβ Μόλοτοφ, τον Λαζάρ Καγκανόβιτς και τον Αντρέι Ζντάνοφ. Οι εκπρόσωποι του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην ΕΕ της ΚΔ Ντμίτρι Μανουήλσκι, Γιόσιφ Πιατνίτσκι και Βίλελμ Κνόριν, ήταν υποχρεωμένοι να ψηφίζουν όλες τις ενέργειες του Στάλιν και, κυριολεκτικά σε κάθε τους βήμα και σε κάθε τους βασική απόφαση, να παίρνουν την έγκρισή του.

Το σταλινικό Diktat παρέλυε την πρωτοβουλία των κομμουνιστικών κομμάτων, τορπίλιζε μιαν ορθή εκτίμηση της κατάστασης σ' αυτή ή σ' εκείνη τη χώρα και στον κόσμο γενικά. Αντί για μια ρεαλιστική ανάλυση της κατάστασης και των προοπτικών του κινήματος, οι διάφοροι φορείς του εξαναγκάζονταν να προσανατολίζονται στις αυστηρές κατευθυντήριες εντολές του Στάλιν και να προσαρμόσουν σ' αυτές τα συμπεράσματα και τα συνθήματα του αγώνα.

Το 1927, για παράδειγμα, ο Στάλιν είχε υπερεκτιμήσει πολύ τις διαστάσεις της όξυνσης της διεθνούς κατάστασης. Βέβαια


μερικές αντισοβιετικές ενέργειες — όπως η επίθεση στην επίσημη αντιπροσωπεία της ΕΣΣΔ στο Πεκίνο, η εισβολή της αστυνομίας του Λονδίνου στο κτίριο της Αγγλο-Σοβιετικής Ανώνυμης Εταιρίας και η διακοπή των διπλωματικών σχέσεων ανάμεσα στη Μεγάλη Βρετανία και την ΕΣΣΔ που επακολούθησε καθώς και η δολοφονία του σοβιετικού πρεσβευτή Πιότρ Βολκόφ στη Βαρσοβία — περιέπλεξαν την κατάσταση γύρω από την ΕΣΣΔ. Ωστόσο, άμεσος κίνδυνος πολέμου τον καιρό εκείνο δεν υπήρχε. Ο Στάλιν επέμεινε εντούτοις πεισματικά ότι ο κίνδυνος πολέμου είναι τάχα «υπαρκτός και βάσιμος». Ακόμα περισσότερο, ελάνσαρε την εκδοχή ότι «ο πόλεμος έγινε ήδη αναπότρεπτος» και ότι η σοσιαλδημοκρατία είναι τάχα η δύναμη εκείνη που προετοίμαζε ενεργά αυτόν τον πόλεμο. Από την άλλη ωστόσο τόνιζε πάλι ότι στην Ευρώπη οι προϋποθέσεις ωρίμαζαν για μια νέα επαναστατική άνοδο. Αν και τα συμπεράσματά του αντέφασκαν με την πραγματικότητα, η 10η Ολομέλεια της ΕΕ της ΚΔ (Ιούλης 1929) επαναλάμβανε τη θέση αυτή. Η θέση για έναν επικείμενο νέο γύρο επαναστάσεων και πολέμων αποτέλεσε τη βάση για την εκτίμηση της κατάστασης και τις πολιτικές αποφάσεις.

Υπήρχαν μήπως και άλλες απόψεις;Συμβουλευτικές επισημάνσεις ότι τέτοιου είδους εκτιμήσεις

αντέφασκαν με την πραγματικότητα, εκφράζονταν τόσο από τα αδελφά κόμματα όσο και από το ΚΚΣΕ (Μπ.). Για παράδειγμα ο Γκεόργκι Τσιτσέριν, που τον καιρό εκείνο βρισκόταν στη Γερμανία και την Ελβετία για θεραπεία, απηύθυνε στις 20 του Ιούνη επιστολή προς τον Στάλιν στ-ην οποία επισήμανε λάθη στην εκτίμηση της κατάστασης στη Γερμανία. «Η πραγματικότητα», έγραφε ο Τσιτσέριν, «δεν συνίσταται καθόλου μόνο σε σχήματα, όταν δε στριφογυρίζουμε γύρω απ' αυτά και κλείνουμε τα μάτια σε όλα τα άλλα, μπορεί να τιμωρηθούμε σκληρά γι' αυτό...» Ο Τσι- τσέριν χαρακτήριζε τις «κραυγές για σοσιαλφάσισμό» σαν σκέτη


ανοησία.39 Σε επιστολή του προς τον Μόλοτοφ, στις 27 του Σεπτέμβρη της ίδιας χρονιάς, επισήμανε το γεγονός ότι οι «υπερβολές και τα θύματα της κολλεκτιβοποίησης στην ΕΣΣΔ δεν συμβάλλουν καθόλου στο να κερδίσουμε με το μέρος μας τους εργάτες των ευρωπαϊκών χωρών».

Οι τέτοιες όμως προειδοποιήσεις σκόρπιζαν στους τέσσερις ανέμους. Επιλέχθηκε η ευθύγραμμη πορεία που επιβλήθηκε από τον σταλινισμό. Αυτός ο δρόμος, όπως φάνηκε από τα γεγονότα που ακολούθησαν, αποδείχθηκε εξωπραγματικός και οδήγησε σε σφάλματα και ρήγματα.

Η σχηματική αντίληψη για ένα νέο γύρο επαναστάσεων και πολέμων γινόταν φραγμός στη διάγνωση ότι ο φασισμός στις αρχές της δεκαετίας του '30 αναπτυσσόταν σε παγκόσμια απειλή όχι μόνο για τους κομμουνιστές αλλά και για όλες τις άλλες δημοκρατικές δυνάμεις. Τον Γενάρη του 1933 οι χιτλεροφασίστες κατέλαβαν την εξουσία στη Γερμανία. Έτσι γεννήθηκαν δύο εστίες για τον μελλοντικό πόλεμο — η φασιστική Γερμανία και η στρατοκρατική Ιαπωνία.

Οι κομμουνιστές διέγνωσαν βέβαια τον κίνδυνο του φασισμού ως ανοικτής τρομοκρατικής δικτατορίας του μεγάλου κεφαλαίου, η οποία επωφελήθηκε από τη δεξιά στροφή των μικροαστικών μαζών. Η Κομμουνιστική Διεθνής και τα κομμουνιστικά κόμματα αποτελούσαν πραγματικά την πιό αποφασιστική αντιφασιστική δύναμη στον κόσμο. Αποπροσανατολίστηκαν όμως σε μεγάλο βαθμό από το σταλινικό σχήμα, σύμφωνα με το οποίο το κύριο χτήπημα εκείνα τα χρόνια στρεφόταν ουσιαστικά ενάντια στη σοσιαλδημοκρατία. Γιατί; Σύμφωνα με την τότε αντίληψη η σοσιαλδημοκρατία όσο πλησίαζε η επανάσταση συμμαχούσε όλο και περισσότερο με την αντιδραστική αστική τάξη. Άρα, τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα έπρεπε να εξουδετερωθούν. Η έννοια του «σοσιαλφασισμού» εξελίχθηκε σε μια γενική πολιτική θεωρία που οδηγούσε στην υποτίμηση του φασιστικού κινδύνου.


Σε τί εκφραζόταν αυτό;Εδώ πρέπει να θυμίσουμε ότι το ΚΚ Γερμανίας, από τον

Σεπτέμβρη κιόλας του 1931, κάτω από την πίεση του Στάλιν και του Μόλοτοφ, είχε αποφασίσει να συμμετάσχει στο διεξαγόμενο με πρωτοβουλία των χιτλεροφασιστών δημοψήφισμα ενάντια στη σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση της Πρωσίας. Κι έτσι συνέβη οι κομμουνιστές να συμπορεύονται ουσιαστικά με τα αντιδραστικά κόμματα. Το δημοψήφισμα βοήθησε τους χιτλεροφασίστες να ενισχύσουν τις θέσεις τους.

Ακόμα και ύστερα από την άνοδο των ναζιστών στην εξουσία στη Γερμανία, ο Στάλιν διατήρησε την πίστη του στη συνταγή του «σοσιαλφασισμού». Χαρακτηριστική είναι η παρατήρηση που έκανε, την άνοιξη του 1933, για τη μετάφραση του άρθρου του Φριτς Χέκερτ «Τι συμβαίνει στη Γερμανία;» Στη πρώτη σελίδα του χειρόγραφου ο Στάλιν έγραψε την ακόλουθη σημείωση: «Σο- σιαλ-φασίστες; Ναι.» Στον ισχυρισμό του αρθρογράφου ότι η σοσιαλδημοκρατία πέρασε τάχα με το μέρος του φασισμού, ο Στάλιν σημειώνει: «Και γιατί λοιπόν οι κομμουνιστές αποκα- λούν τους σοσιαλδημοκράτες εδώ και τρία χρόνια σοσιαλφασί- στες;»40

Όταν, ένα χρόνο αργότερα, ο Γκεόργκι Ντιμιτρόφ έθεσε το ερώτημα: «Είναι σωστό να χαρακτηρίζουμε σηλλήβδην τη σοσιαλδημοκρατία σοσιαλφασισμό;», ο Στάλιν απάντησε: «Για ό,τι αφορά την ηγεσία — ναι, αλλά όχι συλλήβδην.»41

Μια τέτοια στάση εμπόδισε την ενότητα δράσης των αντιφασιστών εργατών και βοήθησε τους δεξιούς ηγέτες της σοσιαλδημοκρατίας να σαμποτάρουν τις προτάσεις των κομμουνιστών για κοινή δράση. Οι ηγέτες αυτοί θεωρούσαν τις επαφές με τους κομμουνιστές απαράδεκτες και προσανατολίζονταν προς μια συνεργασία με τις αστικο-φιλελεύθερες δυνάμεις, προς μια πολιτική του «μικρότερου κακού», πράγμα που διευκόλυνε στην πραγματικότητα την επίθεση της αντίδρασης και άνοιγε το δρόμο στον φασισμό. Η ευθύνη τους για την τραγωδία του γερμανικού


λαού είναι ακόμα σοβαρότερη αν αναλογιστεί κανείς ότι η μεγάλη μάζα των εργατών στη Γερμανία ακολουθούσε την εποχή εκείνη τους σοσιαλδημοκράτες.

Το πικρό δίδαγμα της Γερμανίας έδειξε πού οδηγεί μια διάσπαση στο εργατικό κίνημα, ποιές βαριές συνέπειες προκύπτουν από την αδυναμία να υπερνικηθούν τα εμπόδια των ιδεολογικών διαφορών για να αναχαιτιστεί μια προέλαση του φασισμού. Στις 14 του Ιούνη 1934 ο Γραμματέας της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς Ντμίτρι Μανουήλσκι ομολογούσε στην Οργανωτική Επιτροπή του 7ου Συνεδρίου της ΚΔ: «Είχαμε τη γνώμη ότι η εξέλιξη θα παρουσιαζόταν ως εξής: Αγώνας ενάντια στη σοσιαλδημοκρατία στον ιστορικό στίβο, ταξικός αγώνας, αστικής τάξης - προλεταριάτου. Και για να καθοδηγήσουμε το προλεταριάτο, πρέπει να συντρίψουμε τη σοσιαλδημοκρατία... Ωστόσο τα πράγματα εξελίχθηκαν πολύ διαφορετικά απ' ό,τι είχαμε φανταστεί στο 6° Συνέδριο. Τη σοσιαλδημοκρατία δεν την τσάκισαν τελικά οι κομμουνιστές, αλλά οι φασίστες... Όλες μας οι επισημάνσεις μάς έλεγαν ότι ο κύριος εχθρός μας είναι η σοσιαλδημοκρατία. Το πρόβλημα ήταν ότι παραβλέψαμε τον αγώνα ενάντια στο φασισμό και συγκεντρώσαμε τα πυρά μας ενάντια στη σοσιαλδημοκρατία. Είχαμε τη γνώμη πως με την πάλη μας ενάντια στη σοσιαλδημοκρατία θα εκμηδενίζαμε ταυτόχρονα και τον φασισμό...»42

Εκεί οδήγησε η τυφλή πίστη στο «αλάθητο» των σταλινικών εκτιμήσεων, η περιφρόνηση των άλλων απόψεων, η κατάπνιξη της αυτοτέλειας και της πρωτοβουλίας.

Αναμφίβολα τα λάθη αυτά εξασθένισαν την πάλη των κομμουνιστικών κομμάτων ενάντια στην ιμπεριαλιστική αντίδραση. Ωστόσο, δεν είναι σωστό, όπως λένε, να βλέπει κανείς το δέντρο και να χάνει το δάσος, να ανάγεται δηλαδή σ’ αυτά τα σφάλματα η συνολική δραστηριότητα των κομμουνιστικών κομμάτων και της Κομμουνιστικής Διεθνούς, γενικά. Τα κόμματα αυτά ήταν, μαχόμενα κόμματα. Διδάχτηκαν μέσα στους αγώνες, υπερνίκη


σαν λαθεμένες απόψεις και αριστερίστικα σχήματα. Εδώ μπορεί να αναφέρει κανείς πολλά παραδείγματα για τους αντιφασιστικούς αγώνες των κομμουνιστών, που χωρίς να λογαριάζουν τη ζωή τους πρότασσαν τα στήθια τους στο φασισμό, θα θυμίσουμε πάλι εδώ τα ακόλουθα ένδοξα ονόματα: Αντόνιο Γκράμσι (Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα) που πέθανε στο νοσοκομείο της φυλακής, Τζων Σέερ, Φίτε Σούλτσε (ΚΚ Γερμανίας), που απαγ- χονίστηκαν από τους χιτλεροφασίστες στη δεκαετία του '30, τους Ούγγρους κομμουνιστές Ίμρε Σαλλάι και Σάνντορ Φύρστ, ποϋ δολοφονήθηκαν από τους δήμιους του Χόρτυ. Σύμβολο του μαχητικού αντιφασισμού έγινε το όνομα του Γκεόργκι Ντιμιτρόφ— του ήρωα και νικητή στη σκηνοθετημένη δίκη της Λειψίας το 1933. Κομμουνιστές από διάφορες χώρες πολέμησαν στις πρώτες γραμμές των Διεθνών Ταξιαρχιών που πήγαν να βοηθήσουν την Ισπανική Δημοκρατία.

Έκκληση για ενότητα

Ξεχωριστή θέση, όπως είναι γνωστό, παίρνει στην ιστορία το 7° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς που έγινε το καλοκαίρι του 1935. Χαρακτηρίστε, παρακαλώ, τις προϋποθέσεις και τη σημασία του για τη χάραξη της αντιφασιστικής στρατηγικής των κομμουνιστών.

Ήδη το 1934 ήταν ολοφάνερο, ότι δεν θα γινόταν κατορθωτό— όπως ήταν παλιότερα η επικρατούσα αντίληψη — να προλη- φθεί με σοσιαλιστικές επαναστάσεις η επίθεση των δυνάμεων του φασισμού και του πολέμου. Στην Κομμουνιστική Διεθνή άρχισε η αναθεώρηση της μέχρι τότε γενικής γραμμής με βάση την ανάλυση των πιό πρόσφατων αγωνιστικών εμπειριών (ιδιαίτερα των γεγονότων του Φλεβάρη του 1934 στη Γαλλία, όταν η ενιαία δράση των εργατών απέκρουσε την επίθεση του φασισμού) και η επεξεργασία ενός νέου στρατηγικού προσανατολισμού. Ο Γκεόρ-


γκι Ντιμιτρόφ, που μόλις είχε ξεφύγει από τα δεσμά των χιτλερο- φασιστών, καθοδήγησε αυτή την γιγάντια συλλογική δουλειά.

Ο Στάλιν ήταν αρκετά έξυπνος ώστε να μην αντιταχθεί στην εκπόνηση της νέας στρατηγικής. Εξακολουθούσε ωστόσο να έχει ακόμα αμφιβολίες για τη δυνατότητα ενός ενιαίου Μετώπου με τη σοσιαλδημοκρατία, ενώ διατηρούσε τους φόβους του ότι οι νέες διαπιστώσεις θα μπορούσαν να εκληφθούν ως στρεφόμενες ενάντια στα δικά του μέχρι τότε συμπεράσματα.

Το 7° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς πρότεινε έναν ρεαλιστικό δρόμο: διαμέσου του αγώνα κατά του φασισμού και του πολέμου, διαμέσου το Λαϊκού Μετώπου ή παρόμοιων αντι- φασιστικών-δημοκρατικών μορφών εξουσίας πέρασμα στο στάδιο του αγώνα για τον σοσιαλισμό. Συνάμά προέκυπτε το συμπέρασμα ότι ο πόλεμος θα μπορούσε να αποτραπεί διαμέσου της δημιουργίας ενός παγκόσμιου μετώπου για την ειρήνη, ενός μετώπου που όφειλε να συνενώσει όλους τους αντιπάλους του πολέμου. Επρόκειτο για ένα τεράστιο άλμα προς τη δημιουργική ανάπτυξη των λενινιστικών ιδεών μέσα στη νέα ιστορική κατάσταση. Η ζωή έδειξε ότι η υγιής θεωρητικο-ιδεολογική τάση, της οποίας επιφανείς εκπρόσωποι ήταν ο Γκεόργκι Ντιμιτρόφ, ο Μορίς Τορέζ, ο Παλμίρο Τολιάτι, ο Βίλελμ Πικ, ο Κλέμεντ Γκό- ντβαλντ και πολλοί άλλοι πολιτικοί της Κομμουνιστικής Διεθνούς, κατόρθωσε να ανοίξει δρόμο. Αυτό μαρτυρούσε τη δημιουργική δύναμη του μαρξισμού-λενινισμού και το μεγάλο δυναμισμό του παγκόσμιου κομμουνιστικού κινήματος.

Έτσι, στο ιστορικό χρονικό διάστημα, που οι εργαζόμενοι βρίσκονταν και πάλι μπροστά σε μεγάλες κοινωνικοπολιτικές συγκρούσεις και ενώ ο φασισμός και η ιμπεριαλιστική αντίδραση προσπαθούσαν όλο και περισσότερο να ρίξουν στον πόλεμο την ανθρωπότητα, η Κομμουνιστική Διεθνής έκανε τεράστιες προσπάθειες για την κινητοποίηση των αντιφασιστικών και αντι- ιμπεριαλιστικών δυνάμεων. Η Κομμουνιστική Διεθνής καθοδηγούσε πολιτικά την πάλη για ένα ενιαίο Εργατικό και Λαϊκό


Μέτωπο και οργάνωσε την καμπάνια αλληλεγγύης υπέρ της δημοκρατικής Ισπανίας, υπέρ των λαών της Αιθιοπίας και της Κίνας. Η Κομμουνιστική Διεθνής συνέβαλε επιπλέον ώστε τα κομμουνιστικά κόμματα να αποχτήσουν μεγαλύτερη αυτοτέλεια και να μπορέσουν να προετοιμαστούν για τον επικείμενο ένοπλο αγώνα των λαών ενάντια στους φασίστες επιδρομείς.

Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο, ο Στάλιν έδωσε στην Κομμουνιστική Διεθνή σειρά από υποδείξεις και κατευθυντήριες γραμμές. Αλλά και στις νέες συνθήκες δυσπιστούσε, όπως και πριν, προς την πολιτική της εργατικής ενότητας και του πλατιού αντιφασιστικού μετώπου καθώς και προς τους συμμάχους της εργατικής τάξης. Ο Στάλιν είχε την άποψη ότι όλοι αυτοί οι σύμμαχοι, αφού διανύσουν από κοινού με την εργατική τάξη μιαν ορισμένη απόσταση του δρόμου, θα μετατραπούν αναπόφευκτα σε αντίπαλους κατά το σοσιαλιστικό στάδιο του αγώνα, οπότε «ο αγώνας θα μεταφερθεί στο έσωτερικό». Αυτή ήταν μια από τις βασικές θέσεις του σταλινισμού που βρίσκονταν σε αντίφαση με τον δημιουργικό μαρξισμό-λενινισμό.

Χιονοστιβάδα διωγμών

Η γραμμή του 7ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς βοήθησε τους κομμουνιστές σ’ όλον τον κόσμο να προετοιμαστούν για την επερχόμενη σύγκρουση με τον φασισμό στα χρόνια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Άλλωστε αυτό είναι θέμα μιας χωριστής συνομιλίας και μιας ολοκληρωμένης έκδοσης σχετικής με την ιστορία της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ωστόσο, είναι φανερό ότι εδώ πρέπει να πούμε τα εξής: Στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του '30, στις παραμονές δηλαδή της αποφασιστικής μάχης ενάντια στον φασισμό, η σταλινική ηγεσία εξαπέλυσε στη χώρα μια πλατιά εκστρατεία άγριων διωγμών. Οι διωγμοί αυτοί, όπως ήδη αναφέρατε, έπληξαν και πολλές προσωπικότητες της Κομμουνιστικής Διεθνούς


και των κομμουνιστικών κομμάτων του εξωτερικού. Υπήρξε καμιά αντίσταση ενάντια σ' αυτούς τους διωγμούς από την πλευρά των κομμουνιστών, από μέρους της ηγεσίας της Κομμουνιστικής Διεθνούς;

Πρέπει καθαρά και ξάστερα να το πούμε: Η Κομμουνιστική Διεθνής είχε παραδοθεί αβοήθητη στη σταλινική τρομοκρατία.

Ο Γκεόργκι Ντιμιτρόφ, που καθοδηγούσε την ΕΕ της ΚΔ στα χρόνια 1934-1935, πάσχιζε βέβαια για την αποκατάσταση των λενινιστικών κανόνων στη δράση της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Υπεράσπισε μερικούς διωκόμενους κομμουνιστές και πολιτικούς πρόσφυγες. Ο Ντιμιτρόφ και αρκετοί άλλοι ηγέτες της Κομμουνιστικής Διεθνούς, ανάμεσα τους ο Βίλελμ Πικ, ο Γιόχαν Κόπλενικ και ο Παλμίρο Τολιάτι, κατέβαλαν προσπάθειες για να τους απελευθερώσουν από τις φυλακές του Γιέζοφ και του Μπέ- ρια. Μεγάλο αριθμό επιστολών, που συνοδεύονταν με ονομαστικούς καταλόγους κρατουμένων, απηύθυνε ο Ντιμιτρόφ προς τα όργανα του Λαϊκού Επιτροπάτου Εσωτερικών Υποθέσεων (ΝΚΒΝτ) και προς την Εισαγγελία καθώς και προς τους Γραμματείς της ΚΕ του ΚΚΣΕ (Μπ.). Οι συνεργάτες του μηχανισμού της ΕΕ της ΚΔ και οι αντιπροσωπείες των κομμουνιστικών κομμάτων στην ΕΕ της ΚΔ έφτιαχναν για τον Ντιμιτρόφ τους καταλόγους με τα ονόματα των συλληφθέντων και επισύναπταν τις κρίσεις τους γι' αυτούς τους κρατούμενους, ώστε να επιτύχουν την απελευθέρωση τους. Εδώ πρέπει να θυμίσουμε ότι μια τέτοια ενέργεια εκείνη την εποχή μπορούσε να κριθεί ως εχθρική και να έχει τραγικές συνέπειες. Σε μια σειρά περιπτώσεων οι επεμβάσεις του Ντιμιτρόφ συνέβαλαν στη σωτηρία ανθρώπινων υπάρξεων.

Κι όμως μόνο λίγοι έγινε δυνατόν να διασωθούν. Το ξεκαθά- ρισμα λογαριασμών του Στάλιν και των συνεργών του με τΌυς ξένους κομμουνιστές υπήρξε αληθινή τραγωδία για την Κομμουνιστική Διεθνή. Ήδη από το δεύτερο μισό της δεκαετίας του '20, ο Στάλιν, εξετάζοντας την κατάσταση στα διάφορα κόμματα, είχε


επανειλημμένα εκφραστεί υπέρ της άσκησης «διώξεων ενάντια σε ορισμένους συντρόφους.» Κατά κάποιον τρόπο προειδοποιούσε γενικά να μην παρασύρεται κανείς σε «μεθόδους της ζωοτομίας» (Vivisektion), «του αποκεφαλισμού», προσθέτοντας όμως ταυτόχρονα, ότι εν ανάγκη πρέπει να «χρησιμοποιηθεί το νυστέρι, ώστε να βγουν απ' τη μέση μερικοί σύντροφοι. Σε ορισμένες περιπτώσεις αυτό είναι αναπόφευκτο.»43 Αίγα μόλις χρόνια αργότερα ο Στάλιν άρχισε να εφαρμόζει μέσα στο ΚΚΣΕ (Μπ.) και την Κομμουνιστική Διεθνή τη «μέθοδο του αποκεφαλισμού» με την πραγματική, την αιματηρή σημασία της λέξης.

Από την Κομμουνιστική Διεθνή αξίωνε να βλέπουν σαν κριτήριο του διεθνισμού όχι μονάχα την άνευ όρων υποστήριξη της σοβιετικής χώρας και την προστασία της από τις μηχανορραφίες του ιμπεριαλισμού, αλλά και την αποφασιστική καταδίκη των «εχθρών του λαού», των «τροτσκιστο-μπουχαρινικών πρακτόρων» του φασισμού. Στα επίσημα κείμενά της για τα αποτελέσματα των δικών 1936-1938, η Κομμουνιστική Διεθνής όφειλε να αναφέρεται στην πάλη του Λένιν εναντίον αυτών των αντιπολιτευόμενων και να τον παρουσιάζει έτσι σαν να έβλεπε ο ίδιος σ' αυτούς εχθρούς της σοβιετικής εξουσίας και οπαδούς των Λευκοφρουρών. Ο Στάλιν είχε διατάξει να παρουσιάζουν τους κατηγορούμενους σαν αντεπαναστάτες και συνωμότες, που προετοίμαζαν δήθεν την ήττα της ΕΣΣΔ και το γκρέμισμα της σοβιετικής εξουσίας σ' έναν κατοπινό πόλεμο. Στις 11 του Φλεβάρη 1937 ο Στάλιν έλεγε στον Ντιμιτρόφ: «Όλοι σας εκεί μέσα στην Κομι- ντέρν κουβαλάτε νερό στον μύλο του αντίπαλου.» Αυτό ηχούσε σαν άμεση απειλή. Επικρίνοντας το σχέδιο απόφασης της ΕΕ της ΚΔ για την πάλη ενάντια στους τροτσκιστές τον Νοέμβρη της ίδιας χρονιάς, ο Στάλιν δήλωνε: «Αυτό μόνο δεν αρκεί. Οι τρο- τσκιστές πρέπει να εξοριστούν, να τουφεκιστούν, να αφανιστούν. Είναι προβοκάτορες που δρουν στα πέρατα του κόσμου σαν οι χειρότεροι πράκτορες του φασισμού.» Την απειλή του αυτή ο Στάλιν την πραγματοποίησε αμείλικτα. Όποιος κατηγορούνταν


για τροτσκισμό, η θανατική καταδίκη του ήταν σίγουρη. Το 1940 ο θάνατος βρήκε ξαφνικά τον Τρότσκι — που δολοφονήθηκε από τον Ραμόν ντελ Ρίο Μερκαντέρ Χερνάντεθ.

Ο Στάλιν επανειλημμένα κατηγορούσε ηγετικά στελέχη του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος για αντεπαναστατική δράση και κατασκοπεία. Χαρακτήριζε τον Κρίστιαν Ρακόφσκι άγγλο κατάσκοπο, τον Βίλελμ Κνόριν πολωνό και γερμανό σπιούνο, τον Μπέλα Κούν και πολλούς άλλους συνεργούς των τροτσκι- στών και πράκτορες ξένων μυστικών υπηρεσιών. Με αληθινά νοσηρή μοχθηρία απέδιδε στους αποκαλούμενους εχθρούς του λαού την πρόθεση να θέλουν να αφανίσουν το σοβιετικό κράτος: «... Θα αφανίσουμε τον καθένα απ' αυτούς τους εχθρούς, (ακόμα κι αν αυτός είναι παλιός μπολσεβίκος), θα ξεκληρίσουμε ολόκληρο το σόι του και τη φαμίλια του. Θα συντρίψουμε ανελέητα τον καθένα που με τις πράξεις του και τις ιδέες του, ναι ακόμα και με τις ιδέες του, χτυπάει την ενότητα του σοσιαλιστικού κράτους.»

Άγριους διωγμούς είχαν υποστεί οι ξένοι κομμουνιστές που γύρεψαν καταφύγιο στη Σοβιετική Ένωση κυνηγημένοι από την αντίδραση στις χώρες τους. Πολυάριθμοι συνεργάτες του μηχανισμού της ΕΕ της ΚΔ είχαν την ίδια σκληρή τύχη. Ηγετικά και άλλα επαγγελματικά στελέχη των παράνομων τότε κομμουνιστικών κομμάτων της Γερμανίας, Εσθονίας, Φινλανδίας, Γιουγκοσλαβίας, Λεττονίας, Λιθουανίας, Αυστρίας, Πολωνίας, Ρουμανίας και Ουγγαρίας, κομμουνιστές και πολιτικοί πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, Ελλάδα, Ιταλία και από μερικές άλλες χώρες, οι οποίοι ζούσαν στην ΕΣΣΔ, καθώς και σοβιετικοί πολίτες, συλ- λαμβάνονταν, υποβάλλονταν σε βασανιστικές ανακρίσεις και καταδικάζονταν σε θάνατο.Ιδιαίτερα σκληρά έμελλε να υποστούν τους διωγμούς του Στάλιν, Γιέζοφ και Μπέρια τα κομμουνιστικά κόμματα της Πολωνίας, Γιουγκοσλαβίας, Βουλγαρία'ς, Ουγγαρίας, Γερμανίας και Φινλανδίας. Ο αριθμός των θυμάτων ανερχόταν σε εκατοντάδες.


Ο γνωστός Ούγγρος κομμουνιστής και επιφανής σοβιετικός οικονομολόγος Ευγένιος Βάργκα έγραφε στον Στάλιν στις 28 του Μάρτη 1938: «Τα στελέχη που βρίσκονται ελεύθερα στη Σοβιετική Ένωση, λόγω των μαζικών συλλήψεων έχουν χάσει πολύ το ηθικό τους και νιώθουν να τους κόβονται τα φτερά. Από την αποθάρρυνση αυτή έχουν προσβληθεί οι περισσότεροι συνεργάτες της Κομμουνιστικής Διεθνούς, αλλά ακόμα και μεμονωμένα μέλη της Γραμματείας της ΕΕ της ΚΔ. Η βασική αιτία γι' αυτή την αποθάρρυνση είναι η αίσθηση πλήρους αμηχανίας σχετικά με υποθέσεις που αφορούν τις συλλήψεις πολιτικών προσφύγων.»44

Οι διωγμοί του Στάλιν υπήρξαν ιδιαίτερα άγριοι αν λάβουμε υπόψη ότι ο πόλεμος ήταν κοντά και ήταν επιτακτική ανάγκη να ενεργοποιηθούν όλες οι προοδευτικές δυνάμεις για να αποκρού- σουν τους φασίστες επιδρομείς. Επιπλέον η υπογραφή του Σοβιε- το-γερμανικού συμφώνου μη επίθεσης, στις 23 Αυγούστου 1939, και του συμφώνου φιλίας και διευθέτησης συνόρων, στις 28 του Σεπτέμβρη της ίδιας χρονιάς, έφερε μεγάλη σύγχυση στις τάξεις του κομμουνιστικού κινήματος. Στο μεταξύ ο Στάλιν αξίωνε από την ηγεσία της ΕΕ της ΚΔ να ακολουθήσει αυστηρά τις κατευθύνσεις -της σοβιετικής διπλωματίας και την εξανάγκασε ουσιαστικά για δύο χρόνια σχεδόν να εγκαταλείψει τη γραμμή του 7°” Συνεδρίου για το ξεμπρόστιασμα του χιτλεροφασισμού.

Τα γεγονότα, ωστόσο, στον κόσμο εξελίσσονταν με ιλιγγιώδη ταχύτητα. Αρχισε ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος. Ακολούθησαν χρόνια δύσκολα, γεμάτα αγώνες και θυσίες. Οι κομμουνιστές έμελλε να περάσουν από τις πιό βαριές δοκιμασίες και ήταν μεγάλη η συνεισφορά τους για τη νίκη κατά του φασισμού.

Η Κομμουνιστική Διεθνής κατά του φασισμού και του πολέμου«Πράβντα», Μόσχα, αριθ. φύλ. 181 της 30 Ιούνη 1989, σελ. 3.


Στις όνο προηγούμενες συνομιλίες, με αφορμή τα 70χρονα από την ίδρυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς («Πράβντα» 3 του Μάρτη και 7 του Απρίλη αυτού του χρόνου, είχαν ήδη αξιολογηθεί οι ιστορικές της υπηρεσίες στην πάλη κατά του φασισμού και τον ιμπεριαλιστικού πολέμου. Αυτό το πολιτικά επίκαιρο θέμα αξίζει ωστόσο να το πραγματευθούμε ξέχωρα. Τα διδάγματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς αποκτούν και για τους συγκαιρινούς μας, που έχουν επωμισθεί πολύ βαριές ευθύνες για την ασφάλεια της ειρήνης, την επιβίωση της ανθρωπότητας και την ανάπτυξη της δημοκρατίας και της κοινωνικής προόδου, μιαν εξαιρετικά μεγάλη σημασία. Πάνω στο θέμα αυτό ο συντάκτης μας Αλεξά- ντερ Ίλιν συζητάει με επιστήμονες του Ινστιτούτου Μαρξισμού- Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ, τους διδάκτορες των Ιστορικών Επιστημών Μάνσουρ Μουχαμεντσχανόφ και Γιεβγιένι Χαβανόφ.

Το υλικό, που κλείνει τη σειρά των συνομιλιών για την ιστορία της Κομμουνιστικής Διεθνούς, δημοσιεύεται με τη συντακτική επιμέλεια του μέλους της Ακαδημίας Γκεόργκι Σμυρνόφ, διευθυντή του Ινστιτούτου Μ αρξισμού-Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

Ποιός είναι αυτός, ο εχθρός των εργαζομένων;

Το ζήτημα που εξετάζουμε σήμερα, συνδέεται μ' ένα ολόκληρο πακέτο προβλημάτων της παγκόσμιας ιστορίας, τα οποία άλλωστε

66 Η ΚΔ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ

παραμένουν ακόμα καυτά και αμφιλεγόμενα. Κοντά στ' άλλα εκφράζεται η άποψη ότι τα γεγονότα πριν από το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο θα είχαν πάρει άλλη τροπή, αν η Κομμουνιστική Διεθνής και η ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης αποφάσιζαν έγκαιρα να χαράξουν την σωστή γραμμή της πάλης κατά του φασισμού, αν ανέλυαν με ακρίβεια την προέλευσή του, τη φύση του κ.λπ.

Ίσως θα οφείλαμε να αρχίσουμε τη συνομιλία μας με το ερώτημα πότε, πού και με τι τρόπο γεννήθηκε ο φασισμός, ποιανού συμφέροντα εξέφραζε και πώς κατόρθωσε να κερδίσει τις μάζες;

Ο φασισμός γεννήθηκε στη δεκαετία του '20 του αιώνα μας. Τον κίνδυνο του φασισμού για το κομμουνιστικό κίνημα τον διέ- γνωσαν αμέσως μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή, όταν στην πολιτική σκηνή της Ιταλίας έκαναν την εμφάνισή τους οι εθνικιστικές, σοβινιστικές οργανώσεις του Μπενίτο Μουσολίνι. Βέβαια, την εποχή εκείνη δεν είχε ακόμα εκτιμηθεί σε όλη της την έκταση η ταξική φύση του φασισμού. Αρχικά ήταν διαδομένη η αντίληψη ότι ο φασισμός είναι ένα πολιτικό κίνημα των πλατιών μαζών των προλεταριοποιημένων μικροαστικών στρωμάτων, που εμπνεόταν από την αντιδραστική αστική τάξη και τους μεγα- λογαιοκτήμονες.

Η Κομμουνιστική Διεθνής καταπιάνεται για πρώτη φορά με τον φασισμό στο 4° Συνέδριο της, τον Νοέμβρη του 1922. Στο Συνέδριο εκείνο είχαν συζητηθεί εντελώς νωπά γεγονότα: Στις 30 του Οχτώβρη 1922 οι φασίστες στην Ιταλία ανέρχονταν στην εξουσία. Στην έκθεση της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΕΕΚΔ) ο πρόεδρός της Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ χαρακτήρισε αντιδημοκρατική τη φασιστική εκτροπή. Δεν παραβλέπονταν ακόμα ούτε ο αντικομμουνιστικός προσανατολισμός, μια και οι φασίστες είχαν ραμμένο στα μαύρα τους χιτώνια το διακριτικό με την προτροπή: «Κατάδιδε τους κομμουνιστές!» Ο Ζηνόβιεφ όμως διέπραξε ένα βαρύ σφάλμα όταν συγκατέλεγε στους επαναστατικοποιούς παράγοντες και την ανοδική πορεία του φασισμού: «Αυτό που βλέπουμε στην Ιταλία είναι μια πράξη

Η ΚΔ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΛΕΜΟΥ 67

αντεπανάστασης. Προοπτικά ιδωμένο όμως, είναι ένα επεισόδιο της οξυμένης κατάστασης που χαρακτηρίζει την ωρίμανση της προλεταριακής επανάστασης σ' αυτή τη χώρα».45 Ευτυχώς αυτή η λαθεμένη εκτίμηση του φασισμού σαν επαναστατικοποιού παράγοντα, δεν έγινε δεκτή στην απόφαση του 4ου Συνεδρίου.

Το Συνέδριο επισήμανε ότι η οργάνωση της αντίστασης κατά του φασισμού αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα καθήκοντα του κομμουνιστικού κινήματος. Τα Τμήματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς όφειλαν να αναλάβουν την ηγεσία της εργατικής τάξης στην πάλη ενάντια στις φασιστικές συμμορίες και συνάμα να εφαρμόσουν δραστήρια στην πάλη αυτή την τακτική του ενιαίου Μετώπου.

Το καλοκαίρι του 1923 η Κομμουνιστική Διεθνής καταπιάνεται και πάλι με την αντιφασιστική τακτική στην 3η πλατιά Ολομέλεια της ΕΕ της ΚΔ. Η γηραιά γερμανίδα κομμουνίστρια Κλάρα Τσέτκιν άρχισε την εισήγησή της με τα ακόλουθα λόγια: «Το προλεταριάτο έχει απέναντι του έναν εξαιρετικά επικίνδυνο και φοβερό εχθρό».46

Επομένως, η Κομμουνιστική Διεθνής είχε ήδη διαγνώσει εξαρχής όχι μόνο την επικρεμάμενη απειλή του φασισμού για την εργατική τάξη και είχε κρούσει τον κώδωνα του κινδύνου, αλλά και είχε επιλέξει την τακτική του ενιαίου Εργατικού Μετώπου για την καταπολέμησή του.

Αναμφίβολα αυτό είναι μια ιστορική υπηρεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Γιατί όμως δεν ακολουθήθηκε με συνέπεια η προκαθορισμένη γραμμή του αγώνα; Τα γεγονότα που ακολούθησαν έδειξαν ότι η προέλαση του φασισμού δεν στάθηκε δυνατόν να ανακοπεί. Ποιές είναι λοιπόν οι κύριες αιτίες για όλα αυτά;

Είναι δύσκολο να δοθεί στο ερώτημα τούτο μια κατηγορηματική απάντηση. Θα πρέπει να παρθούν υπόψη μια σειρά παράγοντες, ανάμεσά τους, όχι σαν τελευταίος, το γεγονός ότι αρχικά, κατά τον χαρακτηρισμό αυτού του φαινομένου, δεν είχε αποκα-


λυφθεί και δεν είχε επισημανθεί η σχέση μεταξύ φασισμού και μονοπωλιακού κεφαλαίου. Η Κομμουνιστική Διεθνής υποτίμησε τη δύναμη του ταξικού εχθρού του προλεταριάτου και την ικανότητά του για αυτοοργάνωση, αυτοσυντήρηση και αυτοάμυνα.

Βέβαια αυτό δεν ήταν αποτέλεσμα κάποιων υποκειμενικά εσφαλμένων υπολογισμών, τουλάχιστον όχι μόνο τέτοιων υπολογισμών. Στην ιστορία του φασισμού υπήρξαν δηλαδή χρονικά διαστήματα όπου αυτός έδινε την εντύπωση πως έφθινε και πως σιγά-σιγά θα αποχωρούσε από το πολιτικό προσκήνιο. Όταν, για παράδειγμα, τον Νοέμβρη του 1923 ξέσπασε φασιστικό πραξικόπημα στη Γερμανία, αυτό συντρίφτηκε από την Αστυνομία, και το κόμμα του Χίτλερ τέθηκε εκτός νόμου. Για τους ναζίδες είχαν αρχίσει δύσκολοι καιροί. Οι μάζες δεν τους ακολουθούσαν αλλά τους χλεύαζαν ως καυχησιάρηδες, λογάδες και πολιτικούς παλιάτσους. Κυκλοφορούσαν ανέκδοτα γι’ αυτούς και ο κόσμος τους περιγελούσε. Η ανεμελιά απέναντι στους φασίστες είχε εισδύσει και στην εργατική τάξη.

Όταν όμως λίγο αργότερα, το 1929, ξεσπάει μια άγνωστων μέχρι τότε διαστάσεων παγκόσμια οικονομική κρίση και ακολουθούν οι κοινωνικές εντάσεις, ο φασισμός φουσκώνει σαν προζύμι. Οι εκλογές για την ανάδειξη του γερμανικού Ράιχσταγκ στις 14 του Σεπτέμβρη 1930, στάθηκαν για τους φασίστες μια περιφανής επιτυχία: Υπέρ των ναζίδων ψήφισαν 6.400.000, δηλαδή οχτώ φορές περισσότεροι απ' ό,τι το 1928. Η επιρροή των κομμουνιστών αυξήθηκε ομοίως, έμειναν όμως πίσω από τους αντιπάλους τους. Κι αυτά τα δεδομένα δεν αξιολογήθηκαν έγκαιρα και κατάλληλα.

Επέδρασε μήπως εδώ και η υπερεκτιμηση της ετοιμότητας της εργατικής τάξης να παλέψει σε μια σειρά από χώρες για την εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου;

Οπωσδήποτε. Στην πολιτική της ΚΔ, ο αγώνας κατά του φασισμού είχε υποταχθεί στο κύριο στρατηγικό καθήκον της: να


ανατρέψει την κυριαρχία της αστικής τάξης. Ξεκινούσε από το γεγονός ότι το προλεταριάτο στην πορεία της σοσιαλιστικής επανάστασης θα σαρώσει τάχα τον φασισμό από την κονίστρα του πολιτικού γίγνεσθαι. Σύμφωνα μ' αυτή τη στρατηγική, στο αντιφασιστικό Μέτωπο εντάσσονταν ουσιαστικά μόνο εκείνοι οι σύμμαχοι της εργατικής τάξης που αποτελούσαν και τις κινητήριες δυνάμεις της σοσιαλιστικής επανάστασης. Έτσι, πλατιά δημοκρατικά στρώματα του λαού έμεναν, σαν να λέμε, έξω από το οπτικό πεδίο των κομμουνιστικών κομμάτων. Αυτά δεν είχαν ακόμα επεξεργαστεί κανένα αυτοτελές αντιφασιστικό πρόγραμμα και καμιά αντίστοιχη τακτική. Η πολιτική του ενιαίου Εργατικού Μετώπου διαστρεβλώθηκε από τους σεκταριστές. Στην πάλη κατά του φασισμού, όπου ήταν απαραίτητη η κοινή δράση με τους σοσιαλδημοκράτες και άλλους σχηματισμούς της εργατικής τάξης, η ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς — ο Στάλιν και ο Ζηνόβιεφ — κήρυττε αντίθετα τον πόλεμο ενάντια στη σοσιαλδημοκρατία, που την έβλεπε σαν σύνεργό του φασισμού.

Μερικοί αναγνώστες της «Πράβντα», ανάμεσα τους και αλλοδαποί, στις παρατηρήσεις που εκφράζουν για τις προηγούμενες συνομιλίες, θέτουν, κατά τη γνώμη μου με το δίκιο τους, το ερώτημα μήπως εμείς επιδιώκουμε να βγάλουμε λάδι τη σοσιαλδημοκρατία. Αν ο λόγος γίνεται για τους εσφαλμένους υπολογισμούς των κομμουνιστών στις εκτιμήσεις τους για τον φασιστικό κίνδυνο και στη χάραξη της στρατηγικής δράσης, δεν ρίχνουν τότε οι ιστορικοί, κατά κάποιο τρόπο, την ευθύνη στη λαθεμένη πλευρά; Σε τελευταία ανάλυση και οι σοσιαλδημοκράτες, για να το πούμε ήπια, δεν έτρεφαν καμιά μεγάλη εκτίμηση για τους κομμουνιστές και ούτε έκαναν καμιά ιδιαίτερη προσπάθεια για κοινωνικό αγώνα κατά του φασισμού. Και μια και το 'φερε η κουβέντα, πώς έκριναν αυτοί τον φασισμό;

Πρέπει να πούμε ότι και η σοσιαλδημοκρατία και οι δεξιοί ηγέτες της έδωσαν αφορμές για βαριές κατηγορίες. Ας πάρουμε

70 Η ΚΔ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΦΑΣΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΠΟΑΕΜΟΥ

μόνο ένα γεγονός όπως οι πυροβολισμοί που ρίχτηκαν ενάντια στη μαζική διαδήλωση της Πρωτομαγιάς το 1929 στο Βερολίνο, με διαταγή σοσιαλδημοκρατών, του υπουργού Εσωτερικών Κάρλ Σέβερινγκ και του Αρχηγού της Αστυνομίας του Βερολίνου Κάρλ Τσεργκίμπελ. Πάνω από 30 εργάτες έπεσαν τότε νεκροί. Αυτή η πληγή στην καρδιά της εργατικής τάξης δεν έκλεισε τόσο γρήγορα...

Οι σοσιαλδημοκράτες ηγέτες αρνούνταν την ύπαρξη σχέσης φασισμού και μεγάλου κεφαλαίου και διατείνονταν ότι ο φασισμός υποτάσσει τόσο το προλεταριάτο όσο και τη μεγαλοαστική τάξη στη δεσποτική του εξουσία. Σημαντικές ζημιές έκαναν οι φαντασιώσεις που διαδίδονταν από τον σοσιαλδημοκρατικό Τύπο για τη «δημοκρατική ζώνη» στις χώρες της δυτικής Ευρώπης, που θα έμενε τάχα απαθής στη φασιστική ιδεολογία. Οι γερ- μανοί ρεφορμιστές ήθελαν να εμποδίσουν την ανοδική πορεία του φασισμού συμμαχώντας με τα αστικά κόμματα, και κάνοντας σ' αυτά τη μια παραχώρηση ύστερα από την άλλη. Σύμφωνα με τη σοσιαλδημοκρατική αντίληψη, ο φασισμός δεν ήταν τίποτε περισσότερο από την αντίδραση της αστικής τάξης στην πίεση από την πλευρά του προλεταριάτου. Έβλεπαν την επανάσταση στη Ρωσία σαν τον κύριο υπαίτιο της άγριας τότε αστικής τρομοκρατίας.

Σ' αυτή την κατάσταση του αμοιβαίου μίσους μεταξύ κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών, που αντικατόπτριζε τον βαθύ διχασμό της εργατικής τάξης, ήταν βέβαια δύσκολο το βάσταγμα στην επίθεση του φασισμού. Η έλλειψη ενότητας του προλεταριάτου ήταν η κύρια αιτία της ήττας της γερμανικής εργατικής τάξης. Μια ήττα που άλλαξε μεμιάς τον συσχετισμό των δυνάμεων στον ταξικό αγώνα προς όφελος της αντίδρασης.

Αν θελήσει κανείς να συναγάγει το γενικό πόρισμα από τούτη τη φάση, οφείλει να πει ότι μόλις στην 13η Ολομέλεια της ΕΕ της ΚΔ, τον Δεκέμβρη του 1933, δόθηκε μια ολοκληρωμένη και ακριβής εκτίμηση του φασισμού. Στις θέσεις της εισήγησης του Όττο


Κουούσινεν αναφέρεται ότι: «Ο φασισμός είναι η ανοιχτή τρομοκρατική δικτατορία των πιό αντιδραστικών, σοβινιστικών και ιμπεριαλιστικών στοιχείων του χρηματιστικού κεφαλαίου.»47 Αργότερα, στο 7° Συνέδριο της ΚΔ το 1935, ο Γκεόργκι Ντιμι- τρόφ επανέλαβε αυτό τον χαρακτηρισμό.

Βέβαια, ο χαρακτηρισμός αυτός δεν ήταν ολοκληρωμένος, ωστόσο η διατύπωση του 1933 περιείχε το κύριο στοιχείο: Ο φασισμός είναι το όργανο του μεγάλου κεφαλαίου και πριν απ' όλα των αντιδραστικών κύκλων του.

Χωρίς ενότητα καμιά νίκη

Η πολιτκή της αντιφασιστικής ενότητας ήταν λοιπόν επιτακτικά αναγκαία. Προϋπέθετε ωστόσο την εγκατάλειψη των παλιών αντιλήψεων και την αναζήτηση νέων στρατηγικών λύσεων. Έδειχνε όμως η Κομμουνιστική Διεθνής ότι ήταν ώριμη γι'αυτά τα καθήκοντα;

Η νέα αυτή πολιτική εκπονήθηκε από το 7° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, που δικαιούται γι’ αυτό μιας ξεχωριστής θέσης στην ιστορία του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος, στην ιστορία της πάλης κατά του φασισμού και του πολέμου. Το 7° Συνέδριο άρχισε τις εργασίες του στις 20 Αυγούστου 1935 στην Αίθουσα των Κιόνων του Μεγάρου των Συνδικάτων στη Μόσχα. Στο επίκεντρο της προσοχής ήταν η εισήγηση του Γκεόργκι Ντιμιτρόφ «Η επίθεση του φασισμού και τα καθήκοντα της Κομμουνιστικής Διεθνούς στην πάλη για την ενότητα της εργατικής τάξης ενάντια στον φασισμό.»

Το Συνέδριο αυτό ήταν μια καμπή στην πολιτική της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Επεξεργάστηκε μια στρατηγική για την συνένωση των επαναστατικών και δημοκρατικών δυνάμεων στην πάλη κατά του φασισμού και του πολέμου, συνδέοντας στενά την ιδέα της σοσιαλιστικής επανάστασης με το υπ' αριθμόν ένα ζωτικό καθήκον της συντριβής του φασισμού, της υπεράσπισης και της διεύρυνσης των δημοκρατικών ελευθεριών και της διατήρη-


σης της ειρήνης.Η νέα γραμμή της ΚΔ σήμαινε μιαν απάντηση στη φασιστική

προέλαση στις καπιταλιστικές χώρες και στην προετοιμασία του παγκόσμιου ιμπεριαλιστικού πολέμου. Η γραμμή αυτή είχε γίνει εφικτή, αφού είχαν υπερνικηθεί τα παλιά σεκταριστικά λάθη και οι δογματικές στοχεύσεις.

Επομένως, η Κομμουνιστική Διεθνής έβλεπε, από τη δεκαετία ακόμα του '20, στο ενιαίο Εργατικό Μέτωπο ένα αποτελεσματικό όπλο στην πάλη κατά του φασισμού...

Στο 7° Συνέδριο η ενιαιομετωπική τακτική καθάρισε από τις κάθε λογής σεκταριστικές επιστρώσεις και σκοπιμότητες. Εφεξής είχαμε μια εθελοντική συμμαχία ισότιμων εταίρων. Οι κομμουνιστές δεν αξίωναν από τους σοσιαλδημοκράτες να θυσιάσουν τις απόψεις τους, αφού κι αυτοί οι ίδιοι δεν σκοπεύανε να εγκατα- λείψουν τις αρχές τους. Επρόκειτο για μιαν ενότητα πάνω στη βάση της πολυμέρειας (πλουραλισμού) και όχι της μονολιθικότη- τας. Στο προσκήνιο πρόβαλαν αντιφασιστικά και δημοκρατικά αιτήματα. Τα αιτήματα αυτά περιέκλειναν και τα εγγενή συμφέροντα τών εργαζομένων: την πάλη ενάντια στην πτώση του μεροκάματου και στις απολύσεις, την αύξηση του επιδόματος ανεργίας, την κοινωνική ασφάλιση και την υπεράσπιση των δημοκρατικών ελευθεριών.

Οι αποφάσεις του 7ου Συνεδρίου ήταν και κατά τούτο νέες, διότι ζητούσαν τη δημιουργία ενός αντιφασιστικού Λαϊκού Μετώπου. Η επιτυχία της πάλης της εργατικής τάξης συνδέθηκε στενά με τη δημιουργία μιας αγωνιστικής συμμαχίας ανάμεσα στο προλεταριάτο και την εργαζόμενη αγροτιά και στον κύριο όγκο των μικροαστών των πόλεων, οι οποίοι αποτελούν και την πλειονότητα του πληθυσμού στις βιομηχανικές χώρες.

Μπορεί να πει κανείς ότι το ενιαίο Μέτωπο ήταν ο άξονας γύρω από τον οποίο περιστρεφόταν ολόκληρη η πολιτική της Κομμουνιστικής


Διεθνούς;Αυτό είναι σωστό. Η τακτική του ενιαίου Μετώπου έγινε το

άλφα και το ωμέγα ολόκληρης της πολιτικής. Αφορούσε επίσης το συνδικαλιστικό και Συνεταιριστικό χώρο, το γυναικείο, νεο- λαιίστικο και αθλητικό κίνημα, αφού κι εδώ η εργατική τάξη ήταν διχασμένη σε μια επαναστατική και μια ρεφορμιστική πτέρυγα. Το καθήκον που έμπαινε ήταν να γίνεται δουλειά ακόμα και μέσα στις χώρες με φασιστικό σύστημα διακυβέρνησης και συνάμα να εφαρμόζεται η «τακτική του Δούρειου Ίππου» στις ελεγχόμενες από τους ναζίδες μαζικές οργανώσεις.

Το ζητούμενο ήταν να συσπειρωθούν οι λαοί στον κοινό αγώνα για την ειρήνη. Στο ζήτημα αυτό ήταν αφιερωμένη και η εισήγηση του Παλμίρο Τολιάτι στο Συνέδριο. Έτσι, το μέχρι τότε αντιπολεμικό κίνημα έπρεπε να ενισχυθεί πολλαπλά, ώστε να συμπεριλάμβανε τους σοσιαλδημοκράτες εργάτες, τις ειρηνιστικά φρονηματισμένες μάζες, τους Προτεστάντες και τους Καθολικούς, τις γυναικείες και νεολαιίστικες οργανώσεις, τη διανόηση και τους εκπροσώπους της αντιφασιστικής αστικής τάξης, ακόμα και τους ηγετικούς κύκλους των απειλούμενων από φασιστική επίθεση χωρών.

Η ενιαιομετωπική πολιτική έγινε ένα αληθινά αποτελεσματικό μέσο για τη συσπείρωση των μαζών στην πάλη ενάντια στην αντίδραση. Αυτή η πάλη εκδηλώθηκε με τον πιό αποτελεσματικό και πειστικό τρόπο στη Γαλλία και στην Ισπανία. Στη Γαλλία μπόρεσε έτσι μέσα από την πάλη κατά της φασιστικής απειλής να δημιουργηθεί το Λαϊκό Μέτωπο που όχι μονάχα θα υπερασπίσει τη δημοκρατία αλλά και θα την αναπτύξει παραπέρα ώστε να χρησιμεύσει για τη συσπείρωση των εργαζομένων. Στην Ισπανία το Λαϊκό Μέτωπο βοήθησε τη Δημοκρατία, στον πόλεμο που εξαπέλυσε η αντίδραση εναντίον της — στην αρχή ήταν ένας εμφύλιος πόλεμος ο οποίος θα εξελιχθεί κατόπιν σε εθνικοεπα- ναστατικό πόλεμο — να αγωνιστεί δυόμισι ολόκληρα χρόνια ενάντια στα πανίσχυρα και άριστα εξοπλισμένα επίλεκτα στρα


τεύματα του στρατηγού Φράνκο και των συμμάχων του.Στη βάση της ενότητας των δημοκρατικών δυνάμεων πραγμα-

τοποιήθηκαν μεγάλης έκτασης διεθνείς καμπάνιες αλληλεγγύης προς τη δημοκρατική Ισπανία, προς τον αγωνιζόμενο ενάντια στους γιαπωνέζους εισβολείς κινέζικο λαό, καθώς και προς άλλους λαούς και αγωνιστές ενάντια στην αντίδραση και στην καταπίεση.

Η ενιαιομετωπική πολιτική ήταν αναμφίβολα ορθή. Ωστόσο ο φασισμός συνέχισε την επίθεση και κατήγαγε νέες νίκες, φέρνοντας έτσι τον κόσμο κοντότερα στο βάραθρο ενός παγκόσμιου πολέμου. Πώς το εξηγούν αυτό σήμερα οι ιστορικοί;

Δυστυχώς η ενότητα στη δράση δεν μπόρεσε να πραγματοποιηθεί παντού. Όπου ο φασισμός και η στρατοκρατική αντίδραση αποτελούσαν αμεσότατη απειλή και την απειλή αυτή τη συνειδητοποιούσαν οι μάζες, εκεί δυνάμωνε και η τάση προς την κοινή αγωνιστική δράση. Ωστόσο έπρεπε να εκλπηρώνεται ακόμα ένας όρος: Τα κόμματα και οι οργανώσεις, που εξέφραζαν και εκπροσωπούσαν τα συμφέροντα των διαφόρων στρωμάτων των εργαζομένων, όφειλαν συνειδητά να δραστηριοποιούνται προς αυτή την κατεύθυνση. Τα διάφορα κόμματα έπρεπε να αποδείξουν ότι είχαν την ικανότητα προς χάριν του κοινού συμφέροντος, που στη δοσμένη κατάσταση έχει αποφασιστική σημασία, να υψωθούν πάνω από τις δικές τους, τις κομματικές πλατφόρμες, να δείξουν συνέπεια στον αγώνα για την ενότητα. Δυστυχώς αυτό δεν είχε πραγματοποιηθεί έγκαιρα παντού.

Εκτός αυτού η αντίδραση πέτυχε, με εθνικιστικά, σοβινιστικά και αντικομμουνιστικά συνθήματα, να παραλύσει τη θέληση των μαζών και να αποκοιμίσει την επαγρύπνησή τους.

Αντιφασιστικός αγώνας και Σοβιετική Ένωση. Πώς εκφράστηκε αυτή η σχέση στην πολιτική της Κομμουνιστικής Διεθνούς;

Πρακτικά, μέσα απ’ όλα τα επίσημα κείμενα της Κομμούνι-


στικής Διεθνούς είναι διάχυτη η ιδέα ότι η ΕΣΣΔ πρέπει να θεωρείται σαν το προπύργιο, σαν το μέγιστο στήριγμα για τις δυνάμεις της δημοκρατίας και της ειρήνης. Από τότε που η Σοβιετική Ένωση είχε γίνει μια οικονομικά ισχυρή δύναμη, μεγάλωσε εξαιρετικά και η σημασία της για την αποτροπή ενός ιμπεριαλιστικού πολέμου.

Κι αυτό επίσης το γεγονός υπογραμμίστηκε από το 7° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Το ενιαίο Μέτωπο όλων των δυνάμεων της ειρήνης με τους εργαζόμενους της ΕΣΣΔ θεωρήθηκε ως βασική προϋπόθεση για τη διατήρηση της ειρήνης. Οι κομμουνιστές, από την πλευρά τους, έβλεπαν το δυνάμωμα του σοσιαλιστικού συστήματος, την οικοδόμηση μιας ισχυρής οικονομίας και το δυνάμωμα του Κόκκινου Στρατού όχι μόνο σαν το πατριωτικό χρέος, αλλά και σαν ένα διεθνιστικό καθήκον των σοβιετικών ανθρώπων.

Οι εκπρόσωποι του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς έπαιρναν ενεργό μέρος στην επεξεργασία της ενιαιομετωπικής πολιτικής και η συνεισφορά τους στην πραγματοποίησή της ήταν σημαντικότατη.

Είναι αυτονόητο ότι η αντιπροσωπεία του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην ΕΕ της ΚΔ έφερε την ευθύνη για την απομάκρυνση απ' αυτή την πολιτική, για τα πισωγυρίσματα στο σεκταρισμό. Δεν μπορεί παρά να υπενθυμίσει κανείς εδώ την άκρως αρνητική στάση του Στάλιν απέναντι στη σοσιαλδημοκρατία. Σαν οπαδός μιας επιστημονικά αστήρικτης και πολιτικά επικίνδυνης για την εργατική τάξη στερεότυπης θέσης περί «σοσιαλφασισμού», η οποία είχε λανσαριστεί από τα μέσα της δεκαετίας του '20, εξακολουθούσε να σπέρνει την εχθρότητα ενάντια σ' αυτό το επιβλητικό μαγικό ρεύμα μέσα στο εργατικό κίνημα. Έτσι, το 7° Συνέδριο τής ΚΔ ήταν κάτι σαν μια παραχώρηση του Στάλιν προς το γιγαντούμε- νο κίνημα για ενότητα. Ωστόσο ο ίδιος ο Στάλιν ούτε στο Συνέδριο ούτε ύστερα απ' αυτό, εκφράστηκε ποτέ υπέρ της πολιτικής της ενότητας


Πώς επέδρασαν πάνω σ’ αυτή την πολιτική οι σταλινικές διώξεις στη χώρα μας;

Αναμφίβολα το κύμα τρομοκρατίας υπέσκαψε την εμπιστοσύνη της παγκόσμιας δημοκρατικής γνώμης απέναντι στη Σοβιετική Ένωση. Για το θέμα αυτό είπαμε πολλά στην προηγούμενη συνομιλία «Κομμουνιστική Διεθνής: Περίοδος δοκιμασιών». Γι' αυτό θα αρκεστούμε στη μαρτυρία του μεγάλου αντιφασίστα συγγραφέα Λίον Φοϋχτβάνγκερ. Ο φίλος αυτός της ΕΣΣΔ, που έβλεπε τη χώρα των Σοβιέτ σαν μια αυθεντική αντιφασιστική δύναμη και προφανώς δεν είχε καμιά πρόθεση να την διασύρει μπροστά στην κοινή γνώμη, αναγκάστηκε ωστόσο να αναγνωρίσει ότι: «Αρκετοί φίλοι μου, κατά τα άλλα καθόλου παράλογοι άνθρωποι, βρίσκουν τις δίκες αυτές, από την αρχή ώς το τέλος, σε περιεχόμενο και μορφή, τραγικοκωμικές, βάρβαρες, αναξιόπιστες και τερατώδεις. Μια πλειάδα ανθρώπων, που παλιότερα υπήρξαν φίλοι της Σοβιετικής Ένωσης, έγιναν εχθροί της εξαιτίας αυτών των δικών. Μερικοί πάλι, που έβλεπαν στο κοινωνικό καθεστώς της Ένωσης το ιδεώδες του σοσιαλιστικού ανθρωπισμού, ύστερα απ' αυτές τις δίκες αισθάνονται ντροπιασμένοι* για τους ανθρώπους αυτούς οι σφαίρες που έπληξαν τον Ζηνόβιεφ και τον Κάμενεφ, δεν σκότωσαν μόνο αυτούς αλλά και ολόκληρο τον καινούργιο κόσμο.»48

Έτσι αντέδρασαν πολλοί στη Δύση στην πρώτη δημόσια δίκη του 1936. Νέες άνομες διώξεις ακολούθησαν αμέσως κατόπιν. Πώς όφειλαν, για παράδειγμα, να αντιδράσουν οι σοσιαλιστές; Αυτοί ούτε προηγούμενα συγκαταλέγονταν στους φίλους της ΕΣΣΔ. Τώρα εδραιώθηκε η δυσπιστία τους απέναντι στη χώρα μας. Δικαιολογημένα επέκριναν το σταλινικό καθεστώς ως αντι- δημοκρατικό.

Ας κάνουμε τώρα τον απολογισμό του αντιφασιστικού αγώνα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, από ης παραμονές του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου.


Παρ' όλες τις μεταπτώσεις, περιπλοκές και αποτυχίες η επίδραση της Κομμουνιστικής Διεθνούς στη δεκαετία του '30 συνέβαλε δίχως άλλο σημαντικά στην πάλη κατά του φασισμού, για ελευθερία, δημοκρατία και ειρήνη.

Βέβαια, ο πόλεμος δεν μπόρεσε να αποτραπεί. Εκτός των άλλων και για τον λόγο ότι η ενότητα εκείνη των αντιφασιστικών δυνάμεων, που ήταν αναγκαία για τη νίκη πάνω στις δυνάμεις της αντίδρασης και του μιλιταρισμού, δεν μπόρεσε να πραγ- ματωθεί. Ωστόσο, εκατομμύρια ήταν εκείνοι που πέρασαν από το σχολειό της ενιαιομετωπικής πολιτικής και δεκάδες εκατομμύρια άντλησαν από τον θησαυρό της πείρας της συμπεράσματα και διδάγματα. Το σχολειό αυτό βοήθησε αναμφίβολα στο να προετοιμαστούν οι μάζες για τον κοινό αγώνα εναντίον του φασισμού στα χρόνια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου.

«Να νικήσουμε, για να ζήσουμε»

Πέστε μου, παρακαλώ, κάτι για τη στάση της Κομμουνιστικής Διεθνούς λίγο πριν από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο και κατά την έναρξη του. Σήμερα μιλάνε σε κριτικό κυρίως τόνο γι’ αυτή την περίοδο.

Ναί, πρόκειται για μιαν από τις περιπλοκότερες περιόδους στην ιστορία της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Εδώ, δεν είναι πάντα εύκολο να βρει κανείς τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στην πολιτική της Κομμουνιστικής Διεθνούς και στην πορεία της εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ. Αντικειμενικά αυτές οι απόψεις συμπίπτουν, καθόσον η Σοβιετική Ένωση κατέβαλε τεράστιες προσπάθειες να αποτρέψει τον πόλεμο. Αυτό ήταν προς το συμφέρον του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος και όλων των άλλων δυνάμεων της ειρήνης.

Κατ' αρχήν, η ενότητα των στρατηγικών θεμελιακών συμφερόντων της ΕΣΣΔ και του κομμουνιστικού κινήματος των δια


φόρων χωρών δεν απέκλειε τις διαφορές στα συγκεκριμένα, επί μέρους ζητήματα. Επ' αυτού το 7° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς έκανε άμεση αναφορά: Καθόρισε την γραμμή του αγώνα κατά του φασισμού και του πολέμου, χαρακτήρισε τον γερμανικό φασισμό ως τον κύριο εχθρό της ειρήνης και της ελευθερίας των λαών και τάχθηκε υπέρ της αποφασιστικής στήριξης της εξωτερικής πολιτικής της Σοβιετικής Ένωσης ως σημαντικού συστατικού αυτής της γραμμής.

Μα ενάμισι χρόνο πριν από το Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, στην εισήγησή του στο 1Τ Συνέδριο του ΚΚΣΕ (Μπ.) ο ίδιος ο Στάλιν έκανε, θα έλεγα, ρεβεράντσες στη φασιστική Ιταλία. Είχε δηλώσει τότε ότι ο φασισμός δεν εμποδίζει καθόλου την ΕΣΣΔ να διατηρεί καλές σχέσεις μ' αυτή τη χώρα. Γινόταν ακόμα λόγος για τη δυνατότητα βελτίωσης των σχέσεων με τη χιτλερική Γερμανία. Πώς έγινε τότε δεκτό αυτό το γεγονός στους κόλπους της Κομμουνιστικής Διεθνούς;

Εκείνα τα χρόνια η σοβιετική ηγεσία αναζητούσε μέσα και δρόμους για μια συλλογική ασφάλεια στην Ευρώπη. Κι αυτό βρήκε πλήρη κατανόηση μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή.

Ακόμα και το Σύμφωνο μη επίθεσης, που υπέγραψαν η ΕΣΣΔ και η Γερμανία στις 23 Αυγούστου 1939, κρίθηκε, σε γενικές γραμμές, θετικό από την ΕΕ της ΚΔ. Η Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς μια μέρα πριν από την υπογραφή του Συμφώνου ενέκρινε την ενέργεια αυτήν της σοβιετικής ηγεσίας χωρίς ουσιαστικά να γνωρίζει τις λεπτομέρειες της συζήτησης. Το Σύμφωνο αυτό εγκρίθηκε και από τον αρχηγό των γερμα- νών κομμουνιστών, τον Έρνστ Τέλμαν, που ήταν τότε δεσμώτης των φασιστών. Πάντως υπήρξαν και αμφιβολίες γύρω από την ορθότητα αυτής της ενέργειας, ανάμεσα σε άλλους και από κομματικά στελέχη.

Το κακό ήταν, ωστόσο, κάτι άλλο. Σε αρμονία με το πνεύμα αυτού του Συμφώνου μη επίθεσης και του σοβιετο-γερμανικού


Συμφώνου Φιλίας και διευθέτησης των Συνόρων, που είχε συνα- φθεί λίγο αργότερα, στις 28 Σεπτεμβρίου 1939, η Κομμουνιστική Διεθνής σταμάτησε να ξεμπροστιάζει δημόσια τον φασισμό, αποδυναμώνοντας έτσι την αντιφασιστική προπαγάνδα. Στα επίσημα κείμενά της για τη Γερμανία του Χίτλερ δεν χρησιμοποιούσε πλέον τον όρο «φασισμός». Κι όταν ο Χίτλερ επιτέθηκε στην Πολωνία, η ΕΕ της ΚΔ ξεσκέπαζε μεν τη βρετανική και τη γαλλική κυβέρνηση σαν αυτουργούς «ήρωες» της συνωμοσίας του Μονάχου, δεν ανάφεραν όμως ούτε λέξη για τη φασιστική Γερμανία.

Σχετικά με τα σοβιετο-γερμανικά Σύμφωνα του 1939 ακόμα ένα ζήτημα. Αναφέρθηκε στον Τύπο ότι από σοβιετικής πλευράς εκ(δόθηκαν στη χιτλερική Γερμανία γερμανοί αντιφασίστες που είχαν καταφύγει και διέμεναν στην ΕΣΣΔ.

Αυτό αφορά το πρόβλημα των σταλινικών διώξεων και όχι τη δραστηριότητα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, δεν μπορούμε όμως να το παρακάμψουμε στη συνομιλία μας. Δυστυχώς είναι ένα πραγματικό γεγονός. Πολλές εκατοντάδες αντιφασίστες που κρατούνταν στα στρατόπεδα του Στάλιν και του Μπέρια παραδόθηκαν στην Γκεστάπο. Στο παιχνίδι του Στάλιν με το Βερολίνο αυτό ήταν ένα από τα πιό επαίσχυντα ατιμωτικά περιστατικά.

Ας έρθουμε στη δράση της Κομμουνιστικής Διεθνούς στη διάρκεια του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου. Πώς όριζε η ΚΔ τον χαρακτήρα του;

Αμέσως, από την πρώτη κιόλας μέρα του πολέμου, την 1η του Σεπτέμβρη 1939, η Γραμματεία της ΕΕ της ΚΔ συζήτησε αυτό το ζήτημα. Ύστερα στις 2 του Σεπτέμβρη. Αλλά μόνο στις 9 του Σεπτέμβρη εγκρίθηκαν τελικά οι θέσεις για την πολιτική και την τακτική των κομμουνιστικών κομμάτων σε σχέση με τον πόλεμο που είχε εκραγεί. Στις θέσεις αυτές ο πόλεμος χαρακτηριζόταν ως ιμπεριαλιστικός και άδικος κι από τις δύο εμπόλεμες πλευρές


και οι ευθύνες γι' αυτόν επιρρίπτονταν στην αστική τάξη των εμπόλεμων χωρών. Αν προσέξει όμως κανείς ποιές ήταν οι χώρες που αναφέρονταν άμεσα, θα δει ότι αυτές ήταν η Μεγάλη Βρετανία, η Γαλλία καθώς και η Πολωνία, η οποία χαρακτηριζόταν ως φασιστική. Η Γερμανία δεν αναφερόταν καθόλου, ούτε με μιαν έστω καταδικαστική λέξη. Αυτός ο χαρακτηρισμός, που υπαγορεύθηκε από τον Στάλιν λέξη προς λέξη και ήταν ταυτόσημος μ' εκείνον με τον οποίο η σοβιετική ηγεσία αξιολογούσε τότε τον πόλεμο, παράβλεπε τα απελευθερωτικά κίνητρα της πάλης των λαών ενάντια στον φασισμό, των λαών που ήδη υφίσταντο τη ναζιστική επίθεση και είχαν μπει στον πόλεμο με τη Γερμανία ή εκείνων που απειλούνταν από εισβολή. Η αξιολόγηση αυτή αποπροσανατόλισε τους κομμουνιστές και οδηγούσε στην εξασθένιση της δουλειάς τους για το ξεμπρόστιασμα του χιτλεροφα- σισμού, αν δεν ανέστελλε ολότελα την αντιφασιστική τους δραστηριότητα. Αυτό ισχύει πριν απ’ όλα για τη Γερμανία, όπου επικρατούσαν βαριές συνθήκες παρανομίας και μια εξαιρετικά άγρια τρομοκρατία του χιτλερικού καθεστώτος.

Πώς αντέδρασαν τα κομμουνιστικά κόμματα στις κατευθυντήριες αυτές γραμμές της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς;

Η αντίδραση τους ήταν βέβαια περίπλοκη και όχι ξεκάθαρη. Το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα για παράδειγμα είχε ανακοινώσει την άποψή του πριν ακόμα από την έκρηξη του πολέμου. Παρ’ όλες τις διώξεις από μέρους της κυβέρνησης, το Γαλλικό Κομμουνιστικό Κόμμα διακήρυξε ότι οι κομμουνιστές θα υπερασπίσουν τη Γαλλία, αν κάποιος επιδρομέας απειλήσει την ελευθερία και την ανεξαρτησία της. Όταν είχε αρχίσει ο πόλεμος, το Κομμουνιστικό Κόμμα της Μεγάλης Βρετανίας απευθύνθηκε προς το λαό και τον καλούσε να στηρίξει τον αγώνα ενάντια στον χιτλεροφασισμό. Με τον ίδιο τρόπο ενήργησαν και οι κομμουνιστές του Βελγίου που απειλούνταν από μια γερμανική


εισβολή, αλλά και οι κομμουνιστές των ΗΠΑ...

Πώς συμπεριφέρθηκε η Γραμματεία της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς απέναντι σ' αυτές τις αντιδράσεις αυτών των ΚΚ;

Χαρακτήρισε λαθεμένη αυτή την πολιτική και κάλεσε τα κόμματα αυτά να «ευθυγραμμιστούν», δηλαδή να ξεμπροστιάσουν τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα της αστικής τάξης τους.

Στο ίδιο τεύχος του περιοδικού Η Κομμουνιστική Διεθνής, του 1939, στο οποίο δημοσιευόταν η Έκκληση της ΕΕ της ΚΔ49, βρισκόταν πράγματι και η εισήγηση που έκανε ο Μόλοτοφ στη Σύνοδο του Ανώτατου Σοβιέτ της ΕΣΣΔ στις 31 του Οχτώβρη κατά την επικύρωση του σοβιετο-γερμανικού Συμφώνου Φιλίας και διευθέτησης των Συνόρων που είχε υπογράφει στις 28 του Σεπτέμβρη. Ο Μόλοτοφ εκφράστηκε με επαινετικά λόγια για την «προσέγγιση» και «την αποκατάσταση φιλικών σχέσεων ανάμεσα στη Σοβιετική Ένωση και τη Γερμανία» και με τρόπο αλαζονικό για τη στρατιωτική ήττα του πολωνικού κράτους: «Έφτασε ωστόσο ένα σύντομο χτύπημα ενάντια στην Πολωνία που καταφέρθηκε αρχικά από τον γερμανικό στρατό και ύστερα από τον Κόκκινο Στρατό, για να μη μείνει τίποτα απ' αυτό το τερατούργημα της Συνθήκης των Βερσαλλιών...»50 Αυτή η εκτίμηση ερχόταν σε αντίφαση με την ιστορική αλήθεια και δεν επιτρεπόταν να λεχθεί για τον πολωνικό λαό. Η αλήθεια βέβαια έχει πια αποκα- τασταθεί. Πρόσφατα μια επιτροπή από επιστήμονες της ΕΣΣΔ και της Λαϊκής Δημοκρατίας της Πολωνίας, στις θέσεις που συνέταξε για την ιστορία των σχέσεων ανάμεσα στις δύο χώρες δήλωνε ότι ο πολωνικός λαός, τον Σεπτέμβρη του 1939, είχε υπο- στεί μια φασιστική επίθεση και υπεράσπισε με γενναιότητα την ανεξαρτησία του.51

Η δημοσίευση της εισήγησης του Μόλοτοφ στο επίσημο Όργανο της ΕΕ της ΚΔ πλάι στην Έκκληση δεν ήταν τυχαία, υπογράμμιζε κατά κάποιο τρόπο ότι η θέση της Κομμουνιστικής


Διεθνούς ήταν, σαν να λέμε, ταυτόσημη μ' εκείνην της σοβιετικής ηγεσίας.

Δεν είναι μήπως αλήθεια αυτό; Μπορεί να αμφισβητήσει κανείς ότι η ΕΕ της ΚΔ στήριζε άνευ όρων τα βήματα της εξωτερικής πολιτικής της ΕΣΣΔ;

Το γεγονός παραμένει γεγονός. Για να κατανοηθεί όμως και να κριθεί αντικειμενικά, πρέπει κανείς να πάρει υπόψη του το σύνολο των συνθηκών εκείνης της εποχής. Πρόκειται βέβαια όχι μόνο και όχι τόσο για το Diktat του Στάλιν, έστω κι άν αυτό ήταν υπαρκτό. Μέσα σε μια όλο και περισσότερο οξυνόμενη διεθνή κατάσταση ο ρόλος της ΕΣΣΔ στην πάλη κατά της αντίδρασης και του μιλιταρισμού έχαιρε υψηλής εκτίμησης. Η άνευ όρων υποστήριξη από την Κομμουνιστική Διεθνή στη σοβιετική εξωτερική πολιτική εθεωρείτο αυτονόητη.

Σε κάποιο άλλο φύλλο αναφέρεται, ότι ο Στάλιν το εκμεταλλευόταν αυτό θρασύτατα για τους δικούς του σκοπούς και έθετε την Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς όλο και συχνότερα μπροστά σε τετελεσμένα γεγονότα. Ήταν σίγουρος για την υποστήριξη όλων των αποφάσεων του και δεν ανεχόταν την παραμικρή ανυπακοή.

Ακόμα κι όταν επρόκειτο για αμφισβητήσιμες αποφάσεις, που για τους ξένους κομμουνιστές ήταν ακατανόητες, η ΕΕ της ΚΔ τις υποστήριζε, αφού θεωρούσε χρέος της την υποστήριξη της ΕΣΣΔ και αναλάμβανε έτσι την ευθύνη.

Αναθεώρησε άραγε η ΕΕ την ΚΔ την εσφαλμένη της εκτίμηση για τον χαρακτήρα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου;

Όπως πάντα, ο καλύτερος δάσκαλος ήταν κι εδώ η ίδια η ζωή, η πράξη. Επίσημα η Κομμουνιστική Διεθνής δεν παραδέχθηκε ποτέ σφάλματα στην αξιολόγηση που έκανε η ίδια για τη δράση της, πιθανότατα από σεβασμό προς τον Στάλιν. Πολλά όμως βγήκαν στη φόρα όταν στις κατεχόμενες ευρωπαϊκές χώρες


άρχισε η αντίσταση ενάντια στη «νέα τάξη» που εγκαθίδρυσε ο χιτλεροφασισμός. Από την άνοιξη του 1941, η δράση της Κομμουνιστικής Διεθνούς και των κομμουνιστικών κομμάτων εμφορείται όλο και πιο έντονα από το πνεύμα του αντιφασιστικού απελευθερωτικού αγώνα και ενός πλατύτερου ενιαίου Μετώπου πάνω σε εθνικο-πατριωτικη βάση.

Αυτό γίνεται φανερό με τη μεγαλύτερη σαφήνεια ύστερα από την εισβολή της Γερμανίας στη Σοβιετική Ένωση. Η Γραμματεία της ΕΕ της ΚΔ καθόρισε τη στάση της Εκτελεστικής Επιτροπής από την πρώτη κιόλας μέρα του πολέμου, στις 22 Ιουνίου 1941. Μια προσεκτική ματιά σ' αυτά τα επίσημα κείμενα της ΚΔ δείχνει ότι αυτή η αυστηρή προσκόλληση της ηγεσίας της Κομμουνιστικής Διεθνούς στη σταλινική γραμμή ήταν αποτέλεσμα εξαναγκασμού. Έτσι στην ομιλία του Γενικού Γραμματέα της ΕΕ της ΚΔ, Γκεόργκι Ντιμιτρόφ, την ίδια κιόλας ημέρα της σύγκλησης σε συνεδρίαση της Γραμματείας, είπε ότι η φασιστική επίθεση «χαρακτηρίζει συνάμα την ύπουλη πολιτική που άσκησε μέχρι τώρα η Γερμανία». Ο Ντιμιτρόφ τόνισε ότι το Άλφα και το Ωμέγα των προσπαθειών της Κομμουνιστικής Διεθνούς ήταν «να επιταχύνει τη συντριβή του φασισμού». «Σ' αυτό το στάδιο, είπε, δεν κάνουμε έκκληση ούτε για το γκρέμισμα του καπιταλισμού στις διάφορες χώρες, ούτε για την παγκόσμια επανάσταση». «Αυτό που προέχει τώρα... είναι ο αγώνας ενάντια -στην εθνική καταπίεση, ενάντια στο δουλοκτητικό καθεστώς των κατακτη- τών, ο αγώνας για την εθνική ελευθερία.»52

Στη γραμμή αυτή η Κομμουνιστική Διεθνής στάθηκε πιστή μέχρι την τελευταία μέρα της ύπαρξης της.

Ο αγώνας κατά του φασισμού, κατά το τελευταίο στάδιο της δράσης της Κομμουνιστικής Διεθνούς, έγινε το κύριο καθήκον αυτής της οργάνωσης. Τί μπορούσε να επιτύχει η ΚΔ σ’ εκείνη την εποχή της γενικής αναστάτωσης, ή όπως λέγεται σήμερα, σ' εκείνη την εποχή που εγκυμονούσε τις τύχες του κόσμου; Μπορούσε άραγε να


δώσει απάντηση στα προβλήματα που η ιστορία έθετε με τόση οξύτητα και ωμότητα;

Αυτά ήταν τα πιό ένδοξα, αν και πολύ δύσκολα κεφάλαια στην ιστορία της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

Στη διάρκεια του πολέμου η πολιτική του ενιαίου Μετώπου και οι ιδέες του 7ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς αναγεννήθηκαν όπως ο Φοίνικας μέσα από τη στάχτη. Αυτό προ- έκυψε από την ίδια την κατάσταση. Θα το αποδείξουμε αυτό με τη βοήθεια μεμονωμένων αντιπροσωπευτικών γεγονότων ιδωμένων όμως σαν σύνολο. Για παράδειγμα, ο κρατούμενος γερμανός κομμουνιστής Τεόντορ Νοϋμπάουερ όταν μεταφερόταν στις φυλακές του Βερολίνου ήταν χέρι χέρι δεμένος με τον σοσιαλδημοκράτη Αύγουστο Φρέλιχ. Ο Νοϋμπάουερ δολοφονήθηκε αργότερα από τους χιτλεροφασίστες. Ο Φρέλιχ αποφάσισε, ύστερα απ’ αυτό το γεγονός, να κάνει το παν για να μπει τέρμα στη διάσπαση της εργατικής τάξης... Ο Βίλελμ Αόυσνερ, γνωστός ως δεξιός σοσιαλδημοκράτης, λίγο πριν από τον απαγχονισμό του, κάλεσε τους φίλους του να παλέψουν για την ενότητα...

Στα χαρακώματα, στις παρτιζάνικες μονάδες, στις αντιστασιακές οργανώσεις και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, εκατομμύρια άνθρωποι διαφόρων αντιλήψεων και κομματικής τοποθέτησης, αγωνίζονταν ενωμένοι για τη νίκη κατά του φασισμού. Οι διαστάσεις αντιλήψεων σ' όλα τα άλλα ζητήματα παραγκωνίζονταν. Δεκάδες χώρες συγκροτούσαν το αντιφασιστικό ενιαίο Μέτωπο που θα καταγάγει και τη νίκη.

Στο Μέτωπο αυτό οι κομμουνιστές φανέρωσαν τις καλύτερες αρετές τους ως πιστοί και ανιδιοτελείς διαφεντευτές των συμφερόντων των εργαζομένων και των λαϊκών μαζών. Το σύνθημα «νικάμε για να ζήσουμε» των νεολαιίστικων λόχων, που συγκρο- τήθηκαν από τους γάλλους κομμουνιστές, εξέφραζε την αγωνιστική θέληση του κομμουνιστικού κινήματος στο σύνολό του.

Θα ήταν καλό να μάθουμε κάτι συγκεκριμένο για την συμβολή των


κομμουνιστών στον αγώνα κατά του φασισμού.Αυτή η συμβολή είναι ανεκτίμητη. Ότι οι κομμουνιστές δεν

λούφαξαν πίσω από τις πλάτες άλλων και δεν πρόσμεναν μοιρολατρικά στα μετόπισθεν και στο εξωτερικό, το δείχνουν οι μεγάλες απώλειες που είχαν μέσα στις γραμμές τους. Τους γάλλους κομμουνιστές, για παράδειγμα, τους χαρακτήρισαν ως το κόμμα των τουφεκισμένων (le parti des fusilles). 75.000 μέλη του θυσίασαν τη ζωή τους. Από τους 12.000 κομμουνιστές που καθοδήγησαν, το 1941, στη Γιουγκοσλαβία τον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα ενάντια στους κατακτητές, μόνο 3.000 απέμειναν στη ζωή. Μέχρι το τέλος του πολέμου το κόμμα αυτό είχε χάσει συνολικά 50.000 περίπου μέλη. Στην Ιταλία από τους 256.000 παρτιζάνους οι 150.000 ήταν Γαριβαλδινοί παρτιζάνοι — που πολεμούσαν σε τάγματα με κομμουνιστές διοικητές. Από τους 70.000 και πλέον παρτιζάνους που έπεσαν στις μάχες, οι 42.000 ήταν Γαριβαλδινοί παρτιζάνοι. Από τα 300.000 μέλη του Κομμουνιστικού Κόμματος Γερμανίας, περισσότερα από 145.000 κλείστηκαν στις φυλακές και στα στρατόπεδα συγκέντρωσης ή εξαναγκάστηκαν να εγκαταλείπουν την πατρίδα τους, εξαιτίας της ενεργού συμμετοχής τους στον αγώνα κατά του φασισμού. Με τη βοήθεια της Κομμουνιστικής Διεθνούς οι πολωνοί κομμουνιστές ανασυγκρότησαν το κόμμα τους, που με την ονομασία Πολωνικό Εργατικό Κόμμα μπήκε στον αγώνα επικεφαλής των πολωνών πατριωτών...

Τα κομμουνιστικά κόμματα, έχοντας επίγνωση ότι ο αγώνας κατά της χιτλερικής Γερμανίας και των συμμάχων της θα κριθεί στο σοβιετο-γερμανικό μέτωπο, τάχθηκαν με ιδιαίτερη θέρμη υπέρ της αλληλεγγύης με την ΕΣΣΔ και το σοβιετικό λαό. Πλατιά λαϊκά κινήματα τόσο στη Μεγάλη Βρετανία όσο και στις ΗΠΑ υποστήριξαν τη σύμπηξη του αντιχιτλερικού Συνασπισμού. Οργανωτές του λαϊκού αγώνα ενάντια στον γιαπωνέζικο μιλιταρισμό ήταν τα κομμουνιστικά κόμματα της Κίνας, του Βιετνάμ και άλλων χωρών.


Και το κόμμα μας, φυσικά, είχε μια γιγάντια συμβολή για τη νίκη όλων πάνω στον φασισμό. Αυτό όμως είναι ένα μεγάλο θέμα που χρειάζεται χωριστή εξέταση. Βέβαιο είναι ότι οι σοβιετικοί κομμουνιστές φάνηκαν γνήσιοι πατριώτες και, μαζί, γνήσιοι διεθνιστές.Ποιά ήταν η βοήθεια που είδαν τα κομμουνιστικά κόμματα εκείνο τον καιρό από την Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς;

Οι σχέσεις μεταξύ των κομμουνιστικών κομμάτων είχαν εξαιρετικά δυσχερανθεί κατά τη διάρκεια του πολέμου. Μολαταύτα, η Γραμματεία της ΕΕ της ΚΔ συνεδρίαζε και συζητούσε τα προβλήματα της πάλης των κομμουνιστικών κομμάτων για την ελευθερία και την ανεξαρτησία των χωρών τους. Υιοθετούνταν επίσης θέσεις, αν κι αυτές μέσα στις τοτινές συνθήκες δεν βασίζονταν πάντα σε ακριβείς και από πρώτο χέρι πληροφορίες. Από την πλευρά τους, τα κόμματα απευθύνονταν συχνά προς την ΕΕ της ΚΔ για συμβουλές.

Τον Οχτώβρη του 1941 ο μηχανισμός της ΕΕ της ΚΔ μεταφέρθηκε στην Ούφα. Όταν όμως η κατάσταση στο μέτωπο σταθε- ροποιήθηκε, ο Ντιμιτρόφ και μεγάλος αριθμός μελών της Γραμματείας επέστρεψαν στη Μόσχα. Στη διάρκεια του πολέμου γινόταν μια δραστήρια ραδιοφωνική προπαγάνδα στις κατεχόμενες από τους φασίστες χώρες. Επρόκειτο για έναν δίαυλο μέσω του οποίου οι αντιπροσωπείες των αδελφών κομμάτων στην ΕΕ της ΚΔ βοηθούσαν τον απελευθερωτικό αγώνα στις πατρίδες τους. Πολλά μέλη του μηχανισμού της ΕΕ της ΚΔ έπεφταν, τη νύχτα και όταν είχε σύννεφα, με αλεξίπτωτο στα μετόπισθεν...

Η ΕΕ της ΚΔ οργάνωσε τη δουλειά με τους γερμανούς, ρου- μάνους, ούγγρους, και ιταλούς αιχμαλώτους πολέμου. Έτσι πολλοί απ' αυτούς αναδείχτηκαν σε δραστήριους αγωνιστές κατά του φασισμού. Σπουδαίο γεγονός αποτέλεσε η ίδρυση της Εθνικής Επιτροπής «Ελεύθερη Γερμανία» — της οργάνο>σης του αγώνα των γερμανών αντιφασιστών (12/13 του Ιούλη 1943).


Κοντολογίς, η Κομμουνιστική Διεθνής έστεκε σε θέσειςμάχης·

Να όμως που η Κομμουνιστική Διεθνής αυτοδιαλύεται ξαφνικά και μάλιστα τη στιγμή που ο πόλεμος ήταν σε πλήρη εξέλιξη. Υπάρχει η γνώμη ότι η Κομμουνιστική Διεθνής αυτοδιαλύθηκε με υποκίνηση των συμμάχων της ΕΣΣΔ στον αντιχιτλερικό συνασπισμό. Τί μπορεί να ειπωθεί σε σχέση μ' αυτό;

Είναι αυτονόητοί ότι η απόφαση να αυτοδιαλυθεί η Κομμουνιστική Διεθνής δεν πάρθηκε μέσα σε μια νύχτα. Ήδη στο 7° Συνέδριο του 1935 μπήκε το ερώτημα: μήπως η Κομμουνιστική Διεθνής ως μορφή οργάνωσης για τη συνένωση των κομμουνιστικών κομμάτων ερχόταν όλο και σε μεγαλύτερη αντίφαση με τις καινούργιες συνθήκες; Το ερώτημα ξαναμπήκε και αργότερα, ιδιαίτερα την άνοιξη του 1941.

Μέσα στις έκτακτες συνθήκες του πολέμου τα κομμουνιστικά κόμματα των διαφόρων χωρών απέδειξαν, όπως ήδη αναφέρθηκε, ότι μπορούν να τα βγάλουν πέρα μόνα τους σε μια εξαιρετικά περίπλοκη κατάσταση. Είχε γίνει δύσκολο, κάποτε μάλιστα και αδύνατο, να καθοδηγείται ο αγώνας τους από κάποιο κέντρο. Αλλωστε κάτι τέτοιο δεν ήταν ούτε σκόπιμο. Οι μοχλοί της οργάνωσης, υπό τη μορφή της ΕΕ της ΚΔ και των οργάνων της, από τους οποίους εξαρτιόνταν τα αδελφά κόμματα κατά την πρώτη περίοδο της δράσης τους, γίνονται απ’ εδώ και στο εξής τροχοπέδη. Την άνοιξη του 1943 η Κομμουνιστική Διεθνής πήρε την απόφαση για την αυτοδιάλυσή της.

Με αφετηρία τους παραπάνω λόγους, το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ, στην απόφασή του της 15 του Μάη 1943 αναφέρει ότι: «...Παίρνοντας υπόψη την ανάπτυξη και την πολιτική ωριμότητα των κομμουνιστικών κομμάτων και των καθοδηγητικών τους στελεχών στις διάφορες χώρες καθώς και το γεγονός ότι στην πορεία του τωρινού πολέμου ένας αριθμός τμημάτων της ΚΔ έθεσαν ζήτημα για αυτοδιάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς ως


καθοδηγητικού κέντρου της διεθνούς εργατικής τάξης, το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ επιτρέπει στον εαυτό του... να υποβάλει στα Τμήματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς την ακόλουθη πρόταση προς έγκριση: να αυτοδιαλυθεί η Κομμουνιστική Διεθνής ως καθοδηγητικό κέντρο του διεθνούς εργατικού κινήματος.»53

Στη συνεδρίαση του Προεδρείου, όπου μπήκε στην ημερήσια διάταξη αυτό το ζήτημα, αποφασίστηκε ομόφωνα η αυτοδιάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Αργότερα η απόφαση αυτή εγκρί- θηκε απ' όλα τα κόμματα. Ωστόσο εκφράστηκε και λύπη, αφού όσο νά ’ναι μια «ολόκληρη ζωή συνδεόταν με την Κομμουνιστική Διεθνή». Επίσης εκφράστηκαν φόβοι μήπως η αυτοδιάλυση της ΚΔ προκαλέσει «κάποιο κλονισμό, πριν απ’ όλα στα κόμματα που βρίσκονταν στην παρανομία». Τέλος, μπήκε το ερώτημα αν είχε επιλεγεί σωστά η χρονική στιγμή για την αυτοδιάλυση της ΚΔ.

Η επιλογή της χρονικής στιγμής απέρρεε από την επιτακτική ανάγκη να συσπειρωθούν όλες οι αντιφασιστικές δυνάμεις που στρέφονταν ενάντια στον Χίτλερ. Η αυτοδιάλυση της ΚΔ αντα- ποκρινόταν στο πρόσταγμα των καιρών. Αποδυνάμωνε την αντι- κομμουνιστική θέση περί «δακτύλου της Μόσχας» και προωθούσε τη συσπείρωση των εθνικών και απελευθερωτικών δυνάμεων τόσο μέσα στη χώρα όσο και σε διεθνή κλίμακα. Στην λήψη αυτής της απόφασης δυνατόν να έπαιξαν κάποιο ρόλο οι εξωτερικοπο- λιτικοί υπολογισμοί του Στάλιν και η προσπάθεια να εδραιωθούν οι συμμαχικοί δεσμοί με τα κράτη του αντιχιτλερικού Συνασπισμού.

Η Κομμουνιστική Διεθνής πέρασε στην Ιστορία. Στη φωτιά του αντιφασιστικού πολέμου συντελέστηκε μια ριζική στροφή στην ανάπτυξη του κομμουνιστικού κινήματος. Ανέκυψαν νέα προβλήματα που μέσα στις νέες συνθήκες έπρεπε να επιλυθούν με νέα μέσα.

Φ. I. ΦΙΡΣΟΦ

Ο Στάλιν και η Κομμουνιστική Διεθνής«Βαπρόσι Ιστόριι ΚΠ<Χ», (Προβλήματα Ιστορίας του ΚΚΣΕ) 1989, τεύχος 8, σελ. 3-23· τεύχος 9, σελ. 3-19.

Στην ομιλία του κατά την πένθιμη συνεδρίαση του 2ου Συνεδρίου των Σοβιέτ της ΕΣΣΔ, στις 26 του Γενάρη 1924, την αφιερωμένη στη μνήμη του Λένιν, ο Στάλιν έκλεισε με τον όρκο να διαφυλάξει την πίστη του στις αρχές της Κομμουνιστικής Διεθνούς, με την υπόσχεση να μη λυπηθεί τη ζωή του «για το στέριωμα και το πλάταιμα της ένωσης των εργαζομένων όλου τον κόσμου, της Κομμουνιστικής Διεθνούς!»54 Πώς όμως κράτησε τούτο τον όρκο;

Μέχρι το φθινόπωρο του 1923 ο Στάλιν δεν είχε καμιά ενεργό συμμετοχή στις εργασίες της Κομμουνιστικής Διεθνούς, αν και ήταν μέλος της αντιπροσωπείας του Μπολσεβίκικου Κόμματος στο 1° Συνέδριό της (Μάρτης 1919). Στο 2° Συνέδριο της ΚΔ (Ιούλης-Αύγουστος 1920) εκλέχτηκε τακτικό μέλος της ΕΕ της ΚΔ και του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ.

Η αναθεώρηση της ενιαιομετωπικής τακτικής

Μια από τις πρώτες δηλώσεις του Στάλιν για τα προβλήματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς ανάγεται στον Δεκέμβρη του 1921. Την εποχή εκείνη στην ΕΕ της ΚΔ συζητιόνταν οι αρχές και τα καθήκοντα του ενιαίου Εργατικού Μετώπου. Μέσα στις συνθήκες άμπωτης του επαναστατικού κύματος στις κεφαλαιοκρατικές χώρες και του δυναμώματος της επίθεσης της αστικής τάξης ενάντια στην εργατική τάξη, ενάντια στο βιοτικό της επίπεδο και

90 ΟΤΓΑΛΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ

στα πολιτικά της δικαιώματα, γεννήθηκε μέσα στις διάφορες πολιτικές και συνδικαλιστικές οργανώσεις των εργατών η επιθυμία για συνένωση των προσπαθειών ώστε να οργανωθεί από κοινού η αντίσταση στην πίεση του κεφαλαίου. Η ΕΕ της ΚΔ, με την άμεση υποστήριξη του Λένιν, επεξεργάστηκε την τακτική του ενιαίου Εργατικού Μετώπου. Η τακτική αυτή είχε σαν στόχο να Συνενώσει τις προσπάθειες των εργατών για την εκπλήρωση των επιτακτικών και καυτών πολιτικών αιτημάτων των μαζών, να εντάξει στο κίνημα τα διάφορα τμήματα των εργαζομένων, συμπεριλαμβανομένων και εκείνων που βρίσκονταν κάτω από την επιρροή των σοσιαλρεφορμιστών, ώστε στην πορεία αυτού του αγώνα να επιτευχθεί η πολιτική διαπαιδαγώγηση του προλεταριάτου. Το ζήτημα των σχέσεων μεταξύ κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών είχε πάρει μιαν επίκαιρη θέση. Ο Λένιν τότε τόνιζε επανειλημμένα ότι οι διαφορές ανάμεσά τους όσον αφορά τον τρόπο επίλυσης βασικών προβλημάτων δεν επιτρεπόταν να γίνονται ανυπέρβλητο εμπόδιο στον δρόμο της κοινής δράσης για την υπεράσπιση των συμφερόντων των εργαζομένων.

Ένα μέρος των κομμουνιστών (την άποψη των οποίων εκπροσωπούσε και ο τότε πρόεδρος της ΕΕ της ΚΔ Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ) αντιλαμβανόταν απλουστευτικά την ενιαιομετωπική τακτική — σαν ελιγμό για το ξεμπρόστιασμα των ρεφορμιστών, για την όσο το δυνατόν ταχύτερη απομάκρυνση των μαζών απ' αυτούς και για την κατάχτηση του ηγετικού ρόλου των κομμουνιστικών κομμάτων μέσα στο εργατικό κίνημα. Έτσι έβλεπε και ο Στάλιν αυτή την τακτική. Τον Δεκέμβρη του 1921 στο άρθρο του «Οι προοπτικές», όπου αναφέρεται στο ισχυρό κίνημα στη Γερμανία για τη δημιουργία του ενιαίου Εργατικού Μετώπου και για την κατάκτηση μιας εργατικής κυβέρνησης, χαρακτήριζε αυτό το κίνημα σαν κοινό αγώνα «όλων των λίγο-πολύ επαναστατικών ομάδων της εργατικής τάξης», αγώνα που πρέπει να οδηγήσει στη μετατροπή των σημερινών κομμουνιστικών κομμάτων σε πραγματικά μαζικά προλεταριακά κόμματα».55 Αυτή η άποψη

Ο ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ 91

εμφανίζεται ιδιαίτερα σαφής στη θέση που πήρε το φθινόπωρο του 1923, όταν η ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς ήταν της γνώμης πως η σοσιαλιστική επανάσταση στη Γερμανία είναι τάχα υπόθεση του άμεσου μέλλοντος. Στις 20 του Σεπτέμβρη σε επιστολή του προς τον αρχισυντάκτη του Κεντρικού Οργάνου του ΚΚ Γερμανίας "Die Rote Fahne" (Η Κόκκινη Σημαία), τον Αύγουστο Ταλχάιμερ, ο Στάλιν έγραφε: «Η επερχόμενη επανάσταση στη Γερμανία είναι το πιο βαρυσήμαντο παγκόσμιο γεγονός των ημερών μας. Η νίκη της επανάστασης στη Γερμανία θα έχει μεγαλύτερη σημασία για το προλεταριάτο στην Ευρώπη και στην Αμερική απ' ό,τι είχε η νίκη της ρούσικης επανάστασης πριν από έξι χρόνια. Η νίκη του γερμανικού προλεταριάτου χωρίς καμιά αμφιβολία θα μετατοπίσει το Κέντρο της παγκόσμιας επανάστασης από τη Μόσχα στο Βερολίνο.»56

Στη σύνοδο του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ που είχε συγκλη- θεί στο τελευταίο δεκαήμερο του Σεπτέμβρη για να συζητηθεί η κατάσταση στη Γερμανία, ο Στάλιν υποστήριξε την άποψη του Ζηνόβιεφ, ότι δηλαδή είναι αναγκαίο να επιταχυνθεί η απομάκρυνση των εργατών από τους σοσιαλδημοκράτες. Πρότεινε μάλιστα να καλέσουν οι κομμουνιστές τους αριστερούς σοσιαλδημοκράτες να επιδιώξουν τον σχηματισμό μιας κυβέρνησης συνασπισμού: «Αν οι αριστεροί (σοσιαλδημοκράτες - Σ.τ.Μ.) συμφωνήσουν, τότε κερδισμένοι θα βγουν οι κομμουνιστές, διότι οι σοσιαλδημοκράτες θα διασπαστούν και οι αριστεροί θ' ακολουθήσουν τους κομμουνιστές. Αν δεν συμφωνήσουν (όπερ και πιθανό), πάλι οι κομμουνιστές θα βγουν κερδισμένοι, διότι οι αριστεροί θα έχουν ξεμπροστιασθεί ως νεροκουβαλητές των δεξιών (σοσιαλδημοκρατών - Σ.τ.Μ). Και στη μια και στην άλλη περίπτωση τα ταλαντευόμενα στρώματα των εργατών θα κερδη- θούν από τον κομμουνισμό.»57 Έτσι δουλειά των κομμουνιστών ήταν όχι ο προσανατολισμός προς τη συνεργασία όλων των δυνάμεων που ήταν σε θέση να πετύχουν μιαν αλλαγή κατεύθυνσης στην πορεία των γεγονότων προς όφελος της εργατικής

92 Ο ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ Η ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗΣ

τάξης, αλλά ο διασυρμός του δυνάμει πλησιέστερου συμμάχου τους — των αριστερών σοσιαλδημοκρατών. Εκτός αυτού ο Στάλιν έκρινε αναγκαίο «όχι μόνο να αρχίσουν με την προπαγάνδι- ση της ιδέας των Σοβιέτ, αλλά και με τη δημιουργία Σοβιέτ, αρχικά στη Σαξονία και σε άλλες πρόσφορες περιοχές» ως κέντρων της μελλοντικής εξέγερσης με οργανωτική βάση για μια παγγερμανική εργατο-αγροτική κυβέρνηση, — σ’ αυτά έβλεπε ο Στάλιν τα «σημεία της μέγιστης συσπείρωσης της εργατικής τάξης γύρω από τους κομμουνιστές καθώς και της πιο έντονης φθοράς της σοσιαλδημοκρατίας».58 Η γραμμή για τη δημιουργία Σοβιέτ στη Γερμανία, δηλαδή ο προσανατολισμός προς την άμεση εγκαθίδρυση της δικτατορίας του προλεταριάτου, δεν αντααΐοκρινόταν στην τότε κατάσταση της χώρας και ήταν ασυμβίβαστη με τον σχηματισμό εργατικών κυβερνήσεων συνασπισμού από σοσιαλδημοκράτες και κομμουνιστές.

Στις 26 του Σεπτέμβρη η σύνοδος ψήφισε μ' αυτό το πνεύμα την πρόταση του Στάλιν και χάραξε τα καθήκοντα του ΚΚ Γερμανίας σχετικά με τους αριστερούς σοσιαλδημοκράτες.59 Έτσι ο αριστερός σεκταριστικός προσανατολισμός προς έναν ελιγμό, που απέβλεπε στη διάσπαση της σοσιαλδημοκρατίας και στην απομόνωσή της από τις μάζες, παρουσιάστηκε ως προϋπόθεση για το παραπέρα δυνάμωμα του αγώνα και για το πέρασμα του στο στάδιο της ένοπλης εξέγερσης. Οι αντιρρήσεις των μελών της αντιπροσωπείας του ΚΚ Γερμανίας Έρνστ Τέλμαν και Ούγκο Έμπερλαϊν που συμμετείχαν στη σύνοδο — ότι δεν είχαν ακόμα δημιουργηθεί ευνοϊκές συνθήκες για τη νίκη της εξέγερσης και ότι η έκθεση του προέδρου της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚ Γερμανίας Χάινριχ Μπράντλερ στην ίδια σύνοδο, με τις υπεραισιόδοξες κρίσεις για την κατάσταση στη Γερμανία, δεν ανταπο- κρινόταν στην πραγματικότητα — οι αντιρρήσεις αυτές δεν πάρ- θηκαν υπόψη. Βέβαια στη λήψη της απόφασης για τα καθήκοντα του κόμματος έπαιξε κάποιο ρόλο και το γεγονός ότι η ηγεσία του ΚΚ Γερμανίας υπό τον Μπράντλερ είχε δώσει στην ΕΕ της


ΚΔ λαθεμένες πληροφορίες γύρω από την πραγματική κατάσταση στη Γερμανία. Αυτό όμως δεν απήλλασσε της ευθύνης ούτε τον Ζηνόβιεφ ούτε τον Στάλιν — ο οποίος υποστήριζε τη θέση του Ζηνόβιεφ — όσον αφορά την εκτίμηση της κατάστασης και την κατάστρωση των αριστερών σεκταριστικών θέσεων που διαστρέβλωναν την ενιαιομετωπική τακτική.

Όπως ο Ζηνόβιεφ, έτσι και ο Στάλιν έβλεπε τις αιτίες της ήττας των γερμανών εργατών, το φθινόπωρο του 1923, στο γεγονός ότι η σοσιαλδημοκρατία είχε περάσει τάχα με το μέρος του φασισμού. Τον Γενάρη του 1924 ο Στάλιν ισχυριζόταν ότι στη Γερμανία «τον τελευταίο καιρό υπήρξε μια αλλαγή στον συσχετισμό των δυνάμεων, μια μετατόπιση των μικροαστικών και σοσιαλδημοκρατικών δυνάμεων προς το μέρος της αντεπανάστασης, προς το στρατόπεδο του φασισμού. Συμπέρασμα:Όχι συμ- μαχία με την σοσιαλδημοκρατία, αλλά αγώνας ζωής και θανάτου εναντίον της ως στηρίγματος της σημερινής φασιστικοποιημένης εξουσίας».60 Έτσι η κατάσταση στη Γερμανία, όπου το αστικό κράτος δεν είχε γίνει ακόμα καθόλου φασιστικό, όπως έγινε το 1933 ύστερα από την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, ερμηνεύθη- κε λαθεμένα. Σοβαρά διαστρεβλωμένος παρουσιάστηκε και ο ρόλος της σοσιαλδημοκρατίας, η οποία πετάχτηκε ολόκληρη στο στρατόπεδο της πιό μαύρης αντίδρασης. Με μια τέτοια παρουσίαση, η σοσιαλδημοκρατία έπαψε να υπολογίζεται ως ένα ορισμένο ρεύμα του εργατικού κινήματος, μολονότι ένα μεγάλο μέρος της οργανωμένης εργατικής τάξης στις κεφαλαιοκρατικές χώρες ανήκε στα καθοδηγούμενα από σοσιαλδημοκράτες συνδικάτα και υποστήριζε τα σοσιαλδημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα.

Ο Στάλιν μετέφερε δογματικά τις εμπειρίες του αγώνα των Μπολσεβίκων ενάντια στους Μενσεβίκους — ιδιαίτερα την εποχή της Μεγάλης Σοσιαλιστικής Οχτωβριανής Επανάστασης και των χρόνων που ακολούθησαν —, στη σχέση ανάμεσα στους κομμουνιστές και τους σοσιαλδημοκράτες στις κεφαλαιοκρατι


κές χώρες και αιτιολογούσε έτσι την ανάγκη να συγκεντρώνονται όλα τα πυρά ενάντια στη σοσιαλδημοκρατία. Τον Απρίλη του 1924, στο έργο του «Οι Βάσεις του Λενινισμού», ο Στάλιν καθόριζε την κατεύθυνση του κύριου χτυπήματος των κομμουνιστών: «Απομόνωση της μικροαστικής δημοκρατίας, απομόνωση των κομμάτων της 2ης Διεθνούς, που αποτελούν το κύριο στήριγμα της πολιτικής της συνεννόησης με τον ιμπεριαλισμό»61, δηλαδή ο αγώνας ενάντια στα μεσαία στρώματα και δυνάμεις θεωρήθηκε ως το σπουδαιότερο καθήκον, ο αγώνας ενάντια σ' εκείνους τους οποίους ακολουθούσε ένα σημαντικό μέρος της εργατικής τάξης, αγώνας χωρίς τον οποίο ήταν τάχα αδύνατη η νίκη κατά του ιμπεριαλισμού. Η σεκταριστική αναστολή της ενιαιομετωπι- κής τακτικής από τον Ζηνόβιεφ και τον Στάλιν οδήγησε στο γεγονός ότι από την ευέλικτη τακτική που στρεφόταν προς την ανάπτυξη της ταξικής πάλης του προλεταριάτου, στην αποκατάσταση της ενότητας δράσης των διαφόρων τμημάτων του και στη διαπαιδαγώγηση σ' αυτήν την πάλη, δεν απόμεινε παρά μόνο ο προσανατολισμός για το ξεμπρόστιασμα της σοσιαλδημοκρατίας. Αυτό οδηγούσε αναπότρεπτα σε αριστερά σεκταριστικά λάθη στη δουλειά των κομμουνιστικών κομμάτων και στεκόταν σοβαρό εμπόδιο στον αγώνα για την ενότητα δράσης της εργατικής τάξης. Οι δεξιοί σοσιαλδημοκράτες, που είχαν απορρίψει την συνεργασία με τους κομμουνιστές, διατηρούσαν από την πλευρά τους την δυνατότητα να κατηγορούν τους κομμουνιστές ότι η προπαγάνδα τους για το ενιαίο Μέτωπο ήταν ένας σκέτος ελιγμός που συγκάλυπτε τον αληθινό σκοπό της πάλης, η οποία δεν στρεφόταν ενάντια στην αστική τάξη αλλά ενάντια στη σοσιαλδημοκρατία.

Η σεκταριστική παραμόρφωση της τακτικής του ενιαίου Μετώπου προκάλεσε μέσα στη σύνοδο του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ, τον Γενάρη του 1924, τις αντιρρήσεις ορισμένων επιφανών στελεχών του ΚΚ Γερμανίας, όπως η Κλάρα Τσέτκιν και ο Βίλελμ Πίκ. Η Ολομέλεια της ΚΕ του Κομμουνιστικού Εργατι


κού Κόμματος Πολωνίας (KRPP) απηύθυνε, στις 23 του Δεκέμβρη 1923, επιστολή προς το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ και την ΚΕ του ΚΚ Ρωσίας (Μπ.), που αναφερόταν στην ευθύνη της ΕΕ της ΚΔ για την ήττα που είχε υποστεί το επαναστατικό κίνημα στη Γερμανία και επέκρινε τις προσπάθειες για στένεμα της ενι- αιομετωπικής τακτικής. Ταυτόχρονα εκφραζόταν η ανησυχία για τις μεθόδους της διεξαγόμενης μέσα στο ΚΚ Ρωσίας (Μπ.) εσωκομματικής πάλης το φθινόπωρο του 1923. Η ηγεσία του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος της Πολωνίας (KRPP) θεώρησε αναγκαίο, δίχως να εκθέσει τις εκτιμήσεις της για την ουσία των διαφωνιών — παλιότερα οι εκπρόσωποί του είχαν εκφράσει πολλές φορές την υποστήριξη τους στη γραμμή της ΚΕ του ΚΚ Ρωσίας (Μπ.) —, να υπογραμμίσει: «Δεν θα ανεχθούμε το ενδεχόμενο να πάψει ο σύντροφος Τρότσκι να είναι μέλος της ηγεσίας του ΚΚ Ρωσίας και της Κομμουνιστικής Διεθνούς... Η εμπιστοσύνη απέναντι στο ΚΚ Ρωσίας, στη δύναμη και στην ενότητά του αποτελεί το βάθρο της πάλης όλων των Τμημάτων της Διεθνούς.» Οι ηγέτες του πολωνικού κόμματος είχαν προτείνει να μπεί στην ημερήσια διάταξη της επόμενης Ολομέλειας της ΕΕ της ΚΔ το «ζήτημα της κρίσης μέσα στο ΚΚ Ρωσίας».62Ανησυχούσαν για το ότι στην κομματική δουλειά αντί του λενινιστικού στυλ είχαν αρχίσει να ριζώνουν οι μέθοδοι του διοικείν και του διατάσσειν, ότι παραβιαζόταν η εσωκομματική δημοκρατία. Φοβούνταν μιαν επέκταση αυτών των μεθόδων στο διεθνές κομμουνιστικό κίνημα και επέμεναν η διένεξη μέσα στην ηγεσία του ΚΚ Ρωσίας (Μπ.) να μετατοπιστεί σΐο έδαφος της αντικειμενικής συζήτησης.

Η απαντητική επιστολή του Πολιτικού Γραφείου της ΚΕ του ΚΚ Ρωσίας (Μπ.) της 4 του Φλεβάρη 1924, που την υπέγραφε ο Στάλιν, απέδιδε ζωτική σημασία στη στάση απέναντι στον Τρό- τσκι και ισχυριζόταν ότι η επιστολή του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος της Πολωνίας (KRPP) θα μπορούσε «να γίνει αντικειμενικά το υποστύλωμα της μικρής εκείνης οπορτουνιστι-


κής φράξιας μέσα στο ΚΚ Ρωσίας, που η πολιτική της απορρίπτεται από την συντριπτική πλειοψηφία του κόμματός μας».63 Όταν ο Στάλιν, στη διάρκεια του 5ου Συνεδρίου της ΚΔ (Ιούνης- Ιούλης 1924) προέδρευε της Επιτροπής για το ζήτημα του πολωνικού κόμματος, επεξέτεινε αυτήν τη θέση σε μιαν απευθείας κατηγορία ενάντια στην ΚΕ του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος Πολωνίας (KRPP) που αποτελούσε τάχα ένα «πολωνικό παράρτημα της οπορτουνιστικής αντιπολίτευσης στο ΚΚΡ (Μπ.)»Μ και με την επιστολή του αυτή έβλαπτε τα συμφέροντα της σοβιετικής χώρας και υπόσκαπτε το κύρος του ΚΚΡ (Μπ.). Η κατάληξη της συζήτησης ήταν προκαθορισμένη.

Στον λόγο της στην Επιτροπή η Βέρα Κόστρτζεβα, (Μαρία Κοστσούτσκα), αναγνωρισμένη ηγέτης και θεωρητικός του ΚΕΚΠ παρατηρούσε: «Κρίνοντας τη στάση μας και τις κριτικές εκτιμήσεις μας απέναντι σε ορισμένες αποφάσεις της Εκτελεστικής Επιτροπής, ο σύντροφος Ζηνόβιεφ πρόσφατα μας δήλωνε: Αν προσπαθείστε να μας αντιπαραταχθείτε θα σας σπάσουμε τα κόκαλα... Γνωρίζετε πολύ καλά, ότι κάτω από τις σημερινές συνθήκες ένας αγώνας εναντίον σας είναι αδύνατος. Αν εσείς οξύνετε στο έπακρο τα επίμαχα προβλήματα, αν κάθεστε και λέτε στους εργάτες στην Πολωνία ότι οφείλουν να εκλέξουν ή εμάς ή εσάς, τότε τί νομίζετε ότι θα ’πρεπε να κάναμε εμείς; Δεν θα μας απέμενε τίποτα άλλο παρά να τους πούμε πως οφείλουν να σας ακολουθήσουν... Στην Κομμουνιστική μας Διεθνή τά σπασμένα κόκαλα ξανακολλάνε. Εγώ, όμως, φοβάμαι κάτι άλλο: ακριβώς εξαιτίας της δικής σας προνομίας, επικίνδυνοι για σας δεν είναι οι άνθρωποι εκείνοι που μπορείτε να τους σπάσετε τα κόκαλα για τους ίδιους λόγους όπως τα δικά μας, αλλά εκείνοι που δεν έχουν καθόλου κόκαλα.»65

Η κατηγορία εναντίον της ηγεσίας του ΚΕΚΠ, ότι υποστήριζε τάχα την τροτσκιστική αντιπολίτευση, έθεσε τη σφραγίδα της στην απόφαση της Επιτροπής. Ο Στάλιν συνιστούσε σαφώς να μπουν επικεφαλής του κόμματος νέοι ηγέτες από την εργατική


τάξη. Με δική του πίεση η αντιπροσωπεία του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος Πολωνίας (KRPP) στο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, χωρίς να είναι εξουσιοδοτημένη, εξέλεξε ένα νέο Πολιτικό Γραφείο της ΚΕ του ΚΕΚΠ. Από την ηγεσία του κόμματος απομακρύνθηκε μια ομάδα επιφανών θεωρητικών και στελεχών, όπως οι Άντολφ Βάρσκι, η Βέρα Κόσρτζεβα, ο Χένρικ Βαλέτσκι και ο Έντουαρντ Πρόχνιακ. Στο πρακτικό της συνεδρίασης της αντιπροσωπείας, οπου έγινε η νέα εκλογή, ο Στάλιν παρατηρούσε: «Εγκρίνω ανεπιφύλακτα».66 Η αλλαγή που έγινε στην ηγεσία του ΚΕΚΠ με δική του πίεση ήταν ουσιαστικά μια ανάμειξη στις εσωτερικές υποθέσεις ενός Τμήματος της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Όταν στο 4° Συνέδριο της ΚΔ (Νοέμβρης/Δεκέμβρης 1922) η συζήτηση για την κατάσταση στα διάφορα κόμματα, που διέρχονταν μια κρίση στην ηγεσία τους, περι- στράφηκε στους τρόπους ενίσχυσής τους και ενώ οι συστάσεις που έκαναν Επιτροπές της ΚΔ έπαιρναν υπόψη τη γνώμη των μελών του κόμματος και της αντιπροσωπείας του, η απόφαση της Επιτροπής για την Πολωνία και η απομάκρυνση των ηγετικών στελεχών από την ηγεσία του ΚΕΚΠ ήταν επόμενο να επηρεάσουν την ατμόσφαιρα μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή. Στη δουλειά της Κομμουνιστικής Διεθνούς είχε αρχίσει μια νέα εποχή.

Την ανοιχτή επιστολή της ΕΕ της ΚΔ προς το ΚΚ Πολωνίας ο Στάλιν τη θεώρησε με το ίδιο του το χέρι, ενισχύοντας κατά βάναυσο τρόπο τις κριτικές εκτιμήσεις που περιέχονταν σ' αυτήν για τη δουλειά της πρώην ηγεσίας του ΚΕΚΠ, και μεταβάλλοντας τες σε πολιτική καταδίκη: «Το πολωνικό κόμμα, αντίθετα με τις επαναστατικές του παραδόσεις έγινε ένα στήριγμα της δεξιάς οπορτουνιστικής πτέρυγας του κομμουνισμού. Ακόμα περισσότερο, η ομάδα Βάρσκι, Κόσρτζεβα, Βαλέτσκι μετέφερε τις αντι- μπολσεβίκικες τάσεις της ακόμα και στο έδαφος της ΕΣΣΔ, και προσπαθεί να καταφέρει ένα πλήγμα στο εσωτερικό της Μπολσεβίκικης Κεντρικής Επιτροπής σε τούτη την δύσκολη στιγμή που ο


Λένιν έχει φύγει από κοντά μας και υπάρχουν οπορτουνιστικές απόπειρες της ρούσικης αντιπολίτευσης να κλονίσει τα θεμέλια του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ρωσίας. Η ηγετική ομάδα του ΚΚ Πολωνίας στο εξωτερικό έριξε κατά συνέπειαν τη δική του επιρροή στην πλάστιγγα της ρούσικης αντιπολίτευσης ενάντια στο ΚΚ Ρωσίας, δηλαδή ενάντια στη σοβιετική εξουσία».61 Η κατηγορία για «αντιμπολσεβικισμό» και «αντισοβιετισμό» που απήγγειλε ο Στάλιν ενάντια στους ηγέτες των πολωνών κομμουνιστών, αντικαθρέφτιζε την οργή του για το γεγονός ότι οι ηγέτες αυτοί δεν συμφωνούσαν με το εσωκομματικό καθεστώς που είχε εγκαινιάσει ο ίδιος με την υποστήριξη του ζηνόβιεφ και του Κάμενεφ. Στους πολωνούς κομμουνιστές, στο ΚΚ Πολωνίας, ο Στάλιν έβλεπε ένα εμπόδιο στον δρόμο του προς τη δικτατορία κι αυτό προκαθόρισε την τραγωδία του ΚΚ Πολωνίας που ακολούθησε.

Στο 5° Συνέδριο της ΚΔ, όπως εξάλλου και σε άλλα Συνέδρια της ΚΔ, ο Στάλιν δεν εμφανίζεται. Παρά την κριτική που άσκησαν η Κλάρα Τσέτκιν, ο Βασίλ Κολάροφ, ο Παλμίρο Τολιάτι, ο Καρλ Ράντεκ και μερικοί άλλοι αντιπρόσωποι στη σεκταριστική διαστρέβλωση της ενιαιομετωπικής τακτικής, οι αποφάσεις του Συνεδρίου επαναλάμβαναν τις παλιότερα εκπονημένες θέσεις του Ζηνόβιεφ και του Στάλιν.

«Με τη συνεχιζόμενη αποσύνθεση της αστικής κοινωνίας, όλα τα αστικά κόμματα, ιδιαίτερα η σοσιαλδημοκρατία, παίρνουν έναν λίγο ή πολύ φασιστικό χαρακτήρα, χρησιμοποιούν τους φασιστικούς τρόπους πάλης ενάντια στο προλεταριάτο... Ο φασισμός και η σοσιαλδημοκρατία», ανάφερε η απόφαση του Συνεδρίου για τον φασισμό, «είναι οι δυο όψεις ενός και του ίδιου οργάνου της δικτατορίας του μεγάλου κεφαλαίου. Γι’ αυτό η σοσιαλδημοκρατία δεν μπορεί ποτέ να είναι σίγουρος σύμμαχος του προλεταριάτου που αγωνίζεται εναντίον του φασισμού.»68 Το Συνέδριο υπογράμμισε την αναγκαιότητα να ακολουθήσουν τα κομμουνιστικά κόμματα την τακτική του ενιαί


ου Μετώπου, ιδιαίτερα του ενιαίου Μετώπου από τα κάτω. Δεν αποκλείονταν επίσης και το ενιαίο Μέτωπο από τα κάτω με ταυτόχρονες διαπραγματεύσεις με τις κορυφές. Αλλά η αντιμετώπιση της σοσιαλδημοκρατίας σαν αστικού κόμματος και «πτέρυγας του φασισμού» ενίσχυε τις σεκταριστικές διαθέσεις μέσα στους κομμουνιστές, συνέβαλε έτσι στο να μεγαλώσει η αποξένωση ανάμεσα σ' αυτούς και στους σοσιαλδημοκράτες.

Στο Συνέδριο συζητήθηκε ανάμεσα στ’ άλλα και το εθνικό και αποικιακό ζήτημα. Ο εισηγητής Ντμίτρι Μανουήλσκι δήλωσε, «ότι εμείς για πρώτη φορά στο 2° Συνέδριο, με βάση την πλούσια πείρα της ρούσικης σχολής των Λένιν-Στάλιν αναφορικά με τον χειρισμό του εθνικού ζητήματος, διακηρύξαμε την ιδέα του επαναστατικού ενιαίου Μετώπου ανάμεσα στο προλεταριάτο, τους καταπιεσμένους λαούς και τις αποικίες».69 Έτσι, για πρώτη φορά, ακούστηκαν σ' ένα διεθνές βήμα των κομμουνιστών δεμένα στενά τα ονόματα του Λένιν και του Στάλιν. Ο Στάλιν «συνέβαλε» πράγματι στη λύση του εθνικού και αποικιακού ζητήματος μέσα από το Συνέδριο. Κι εδώ όμως η θέση που πήρε ήταν κατά βάθος μια άρνηση της λενινιστικής γραμμής.

Σε μιαν επιτροπή του Συνεδρίου προετοιμάστηκε το σχέδιο απόφασης για το ζήτημα της Ανατολής και για το αποικιακό. «Τα κομμουνιστικά κόμματα στη Ανατολή και στις αποικιακές χώρες πρέπει να καταβάλουν προσπάθειες για τη δημιουργία ενός αντιιμπεριαλιστικού ενιαίου Μετώπου όλων των εθνικοε- παναστατικών δυνάμεων των χωρών. Αυτή η λύση πρέπει να χρησιμεύσει σαν μέσον για τη συμμετοχή των πλατιών μαζών του προλεταριάτου, της αγροτιάς, των επαναστατικών στοιχείων της αστικής τάξης και της διανόησης στον ενεργό αγώνα ενάντια στον ιμπεριαλισμό και τους συμμάχους του — την ιθαγενή φεουδαρχία, τη γραφειοκρατία και τη στρατοκρατία.»70 Το σχέδιο σημείωνε την ακαθόριστη στάση της εθνικής αστικής τάξης στον αγώνα κατά του ιμπεριαλισμού και υπογράμμιζε το καθήκον των κομμουνιστικών κομμάτων να εργαστούν δραστήρια για να


ξεσκεπάσουν τις ταλαντεύσεις και την αναποφασιστικότητα της αστικής τάξης και για να κινητοποιήσουν τις μάζες. Ταυτόχρονα όμως το σχέδιο συνιστούσε την υποστήριξη της εθνικής αστικής τάξης στις περιπτώσεις που αυτή τάσσεται υπέρ της εθνικής απελευθέρωσης, υπέρ του εκδημοκρατισμού της χώρας και της εξάλειψης των κατάλοιπων της φεουδαρχίας.

Το σχέδιο απόφασης στάλθηκε στον Στάλιν, ο οποίος το έκρινε ως εξης: «Το θεωρώ ανεπαρκές, λείπει απ' αυτό η ιδέα της ηγεμονίας του προλεταριάτου, η ιδέΐχ της αποφ'ασισΐίκής πάλης ενάντια στη συμβαστική εθνίκο-καντέτικη αστική τάξη.»71 Αμέσως μετά, σε μια επιστολή του προς τον πρόεδρο της Επιτροπής Μανουήλσκι, ο Στάλιν διατύπωνε τη θέση για την ανάγκη να συγκεντρωθούν οι προσπάθειες στην πάλη ενάντια στην εθνική αστική τάξη στις αποικίες: «Θα πρέπει να συντρίβει η συμβιβαστική εθνική αστική τάξη, δηλαδή θα πρέπει να αποσπαστούν οι μάζες των εργατών και αγροτών από την επιρροή της, ώστε να στραφούν προς την πραγμάτωση της αληθινής απελευθέρωσης από τον ιμπεριαλισμό. Δίχως την εκπλήρωση αυτού του πρωταρχικού καθήκοντος, δεν μπορεί να κερδηθεί η νίκη πάνω στον αγγλικό ιμπεριαλισμό, ...πρέπει να συγκεντρωθούν όλα τα χτηπή- ματα ενάντια στη συμβιβαστική εθνική αστική τάξη και να ριχτεί το σύνθημα της ηγεμονίας του προλεταριάτου ως βασική προϋπόθεση για την απελευθέρωση από τον ιμπεριαλισμό.»72 Ο Στάλιν πρότεινε να αναβληθεί η ψήφιση της απόφασης μέχρι το 6° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

Μην παίρνοντας υπόψη τις πραγματικές συνθήκες — μια και στην πραγματικότητα η εθνική αστική τάξη των αποικιακών χωρών, έστω και με ασυνέπεια, έπαιρνε μέρος στον αντιιμπερια- λιστικό απελευθερωτικό αγώνα — η σχηματική θέση του Στάλιν δεν προωθούσε το εθνικό απελευθερωτικό κίνημα, αντίθετα, οδηγούσε σε λάθη σεκταριστικού χαρακτήρα. Ωστόσο αυτή η άποψη έβαλε τη σφραγίδα της στις θέσεις του 6ου Συνεδρίου της ΚΔ (Ιούλης/Αύγουστος 1928), που περιλάμβαναν ιδιαίτερα τον ισχυρι-


σμό ότι «η εθνική αστική τάξη δεν έχει τη σημασία μιας δύναμης που διεξάγει την πάλη εναντίον του ιμπεριαλισμού».73 Η λαθεμένη εκτίμηση του ρόλου της εθνικής αστικής τάξης στο εθνικό απελευθερωτικό κίνημα δυσκόλεψε τη δουλειά των κομμονιστικών κομμάτων των αποικιακών και εξαρτημένων χωρών για τη συγκρότηση ενός πλατιού αντιιμπεριαλιστικού Μετώπου στις αποικίες, για την εθνική απελευθέρωση.

Στα μέσα της δεκαετίας του '20 και αργότερα στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του '30, ο Στάλιν έδινε μεγάλη προσοχή στην Κίνα, στην επανάσταση του 1925-1927, στη δράση του Κομμουνιστικού Κόμματος της Κίνας (ΚΚΚ), στη δημιουργία ενός αντι- ιαπωνικού, αντιιμπεριαλιστικού Μετώπου. Καταδίκαζε με οξύτητα την απόπειρα της τροτσκιστικο-ζηνοβιεφικής αντιπολίτευσης να επιβάλει στο ΚΚΚ εξτρεμιστικά σχέδια, που σήμαιναν την απάρνηση της πολιτικής του ενιαίου εθνικού Μετώπου στην επανάσταση του 1925-1927. Αλλά και οι εκτιμήσεις του για τα γεγονότα στην Κίνα φανέρωναν σοβαρά στοιχεία αριστερισμού και σεκταρισμού, ταλαντεύσεις στην προσέγγιση με το Κουομι- ντάνγκ, λάθη στον καθορισμό των σταδίων και του χαρακτήρα της πάλης ύστερα από την προδοσία του Κουομιντάνγκ.

Τις σεκταριστικές εκτιμήσεις για τη σοσιαλδημοκρατία, που περιέχονται στα επίσημα κείμενα του 5ου Συνεδρίου της ΚΔ, ο Στάλιν τις όξυνε ακόμα περισσότερο με το άρθρο του «Η διεθνής κατάσταση», που δημοσιεύθηκε τον Σεπτέμβρη του 1924: «Ο φασισμός είναι μια μαχητική οργάνωση της αστικής τάξης που στηρίζεται στη δραστήρια υποστήριξη της σοσιαλδημοκρατίας. Η σοσιαλδημοκρατία είναι αντικειμενικά η μετριοπαθής πτέρυγα του φασισμού... Αυτές οι οργανώσεις δεν αναιρούν, αλλά συμπληρώνουν η μία την άλλη. Δεν είναι αντίποδες, αλλά δίδυμα αδέλφια. Ο φασισμός είναι ένας αδιαμόρφωτος πολιτικός συνασπισμός αυτών των δυό βασικών οργανώσεων, που ξεπήδησε μέσα στις συνθήκες της μεταπολεμικής κρίσης του ιμπεριαλισμού και αποβλέπει στην πάλη ενάντια στην προλεταριακή επανάστα-

102 Ο ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ ΚΟΜΜΟΥΝΙΣΤΙΚΗ ΔΙΕΘΝΗ7

ση. Η αστική τάξη δεν μπορεί να κρατηθεί στην εξουσία χωρίς την ύπαρξη ενός τέτοιου συνασπισμού... “Πατσιφισμός”, στις σημερινές συνθήκες σημαίνει στερέωση του φασισμού με προώθηση στην πρώτη γραμμή της μετριοπαθούς, σοσιαλδημοκρατικής πτέρυγάς του.»74

Παίρνοντας αφορμή από το άρθρο του Στάλιν, στη συνεδρίαση του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ, στις 4 του Οχτώβρη της ίδιας χρονιάς, ο Ζηνόβιεφ δήλωνε: «Ο ρόλος της σοσιαλδημοκρατίας γίνεται ακόμα ευκρινέστερος: η σοσιαλδημοκρατία είναι μια πτέρυγα του φασισμού* σοσιαλδημοκρατία και φασισμός είναι δίδυμα αδέλφια.»75 Τέτοιου είδους θέσεις οδηγούσαν τα σεκταριστικά στοιχεία ν' αρχίσουν να χαρακτηρίζουν ως φασιστικά όλα τα κόμματα και πολιτικά ρεύματα εκτός από τα κομμουνιστικά. Στις θέσεις για το συνέδριο του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος (ΓΚΚ), που επεξεργάστηκε ο Λουί Σελλιέ (Louis Sellier) και που δημοσιεύθηκαν τον Δεκέμβρη του 1924, χρησιμοποιήθη- καν αναφορικά με τους σοσιαλιστές και τους αναρχικούς οι όροι «σοσιαλφασισμός» και «αναρχοφασισμός». «Το μόνο πάνω στο οποίο ταλαντεύεται η κυρίαρχη αστική τάξη», αναφέρεται στις θέσεις, «είναι η επιλογή ανάμεσα στο φασισμό και τον σοσιαλφα- σισμό... Η φασιστικοποίηση της σοσιαλδημοκρατίας και της αναρχίας στη Γαλλία δεν είναι πλέον κανένα ζήτημα του μέλλοντος. Αυτή η φασιστικοποίηση πρέπει να θεωρείται τετελεσμένο γεγονός.»76

Στις 7 του Γενάρη 1925 ο Γραμματέας της ΕΕ της ΚΔ Ζυλ Εμπέρ-Ντρο (Jules Humbert-Droz) στη συνεδρίαση του Προεδρείου της άσκησε κριτική σ' αυτές τις σεκταριστικές διαστρεβλώσεις: «Αν όλα όσα εμείς δεν θεωρούμε ως κομμουνιστικό κόμμα, τα συνοψίζουμε με τον γενικό χαρακτηρισμό φασισμός, κινδυνεύουμε να χάσουμε από τα μάτια μας την επέλευση ενός αληθινού φασιστικού κινήματος, που έχει σήμερα σαν κέντρο της την “Action Fransaise”, και τον σύνδεσμο Μιλλεράν... Έχουμε τη γνώμη ότι αν το κόμμα μας θέλει να δει τον κίνδυνο εκεί όπου


αυτός υπάρχει πραγματικά, για να τον καταπολεμήσει με την κατάλληλη μέθοδο, δεν πρέπει να θεωρεί τα πάντα σαν φασιστικό κίνημα, αλλά οφείλει να μελετήσει σε βάθος τη σύγκρουση συμφερόντων και να ξεχωρίσει τα διάφορα ρεύματα της γαλλικής αστικής τάξης που μπορούν σε περίπτωση ανάγκης να αξιο- ποιηθούν στον αντιφασιστικό αγώνα.»77 Ο Ζηνόβιεφ, ωστόσο, στην ομιλία του, υποστήριξε την κρίση του για τη σοσιαλδημοκρατία ως «σοσιαλφασισμό» και ζήτησε να στραφεί το κύριο χτύπημα, στη Γαλλία, ενάντια στον «σοσιαλφασισμό»: «Οι Γάλλοι σοσιαλφασίστες αναπτύσσονται αρκετά γρήγορα. Το κύριο καθήκον μας είναι να τους ξεμπροστιάσουμε μπροστά στους Γάλλους εργάτες. Δεν επιτρέπεται, επομένως, να εκχυδαΐζουμε, αλλά πρέπει να δούμε ότι το Γαλλικό Σοσιαλιστικό Κόμμα, που έχει έναν τόσο έντονο “ειρηνιστικό” χρώμα, μετατρέπεται τώρα τόσο γρήγορα σε μια φασιστική ή μισοφασιστική οργάνωση.»78

Μετά τη συζήτηση, το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ απηύθυνε μια επιστολή προς το Πολιτικό Γραφείο της ΚΕ του Γαλλικού Κομμουνιστικού Κόμματος, με την οποία πρότεινε στο κόμμα να μελετήσει «την πορεία της φασιστικοποίησης του σοσιαλισμού, του αναρχισμού και των ψευδοαριστερών στοιχείων.» Η επιστολή τονίζει ότι «το κόμμα, που επισημαίνει και αποκαλύπτει την πορεία της φασιστικοποίησης των σοσιαλιστών, πρέπει να επι- μείνει σε μιαν πιο προσεχτική ορολογία»79 και δεν πρέπει να συγκαταλέγει στον φασισμό άλλα φαινόμενα της καπιταλιστικής αντίδρασης που διαφέρουν ουσιωδώς απ' αυτόν. Αν και το κείμενο αυτό περιείχε αντιρρήσεις για τον χαρακτηρισμό συλλήβδην όλων των κομμάτων, εκτός των κομμουνιστικών, ως φασιστικών, ο όρος «σοσιαλφασισμός» δεν απορρίπτεται, μάλιστα γίνεται λόγος για «φασιστικοποίηση» των σοσιαλιστών. Η υποστήριξη της διατύπωσης «σοσιαλφασισμός» από τον Ζηνόβιεφ συνέβαλε ώστε αυτή να βρεί πλατιά διάδοση μέσα από τα επίσημα κείμενα των κομμουνιστικών κομμάτων, να σπείρει τον αποπροσανατολισμό και να προαγάγει μια χειροτέρευση των σχέσεων ανά


μεσα σε κομμουνιστές και σοσιαλδημοκράτες.

Ο Στάλιν και η εντατικοποίηση του συγκεντρωτισμού της Κομμουνιστικής Διεθνούς

Από το 5° Συνέδριο και ύστερα, ο Στάλιν άρχισε να καταπιάνεται όλο και περισσότερο με τις υποθέσεις της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Συμμετείχε στις συζητήσεις διαφόρων ζητημάτων στις συνεδριάσεις της αντιπροσωπείας του ΚΚΡ (Μπ.), — από το 1925 και μετά ΚΚΣΕ (Μπ.) — στην ΕΕ της ΚΔ, στις εργασίες των Επιτροπών της, συναντιόνταν με αντιπροσώπους των κομμουνιστικών κομμάτων. Ιδιαίτερη προσοχή αφιέρωνε επιπλέον στα ζητήματα της κομματικής οικοδόμησης, της εδραίωσης της επιρροής των καθοδηγητικών οργάνων, της εκκαθάρισης των κομμουνιστικών κομμάτων από στοιχεία τα οποία, κατά τη γνώμη του, ήταν ανίκανα να υποταχθούν άνευ όρων στην κομματική πειθαρχία, ήταν φορείς του οπορτουνισμού.

Όταν η 5η ευρεία Ολομέλεια της ΕΕ της ΚΔ συζήτησε την εσωκομματική κρίση του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας (ΚΚΤσ.), κρίση που είχε προκληθεί από την αντίσταση οπορτουνιστικών στοιχείων ενάντια στη γραμμή της δραστηριοποίησης της κομματικής δουλειάς και από τις διαφωνίες μέσα στην ίδια την ηγεσία του ΚΚ Τσεχοσλοβακίας, ο Στάλιν, στη συνεδρίαση της Επιτροπής (Μάρτης 1925) δήλωνε: «Υπάρχουν στιγμές όπου είναι αναγκαίο να παραμερίζονται με τη βία τα ζημιογόνα μέλη του κόμματος, για να προφυλαχθεί ο οργανισμός του από χρονίζουσα πάθηση, αδιαθεσίες και αποσύνθεση. Αυτό είναι ένα αναπόφευκτο μέσον για την αυτοπροστασία του κόμματος. Το μέσον αυτό δεν επιτρέπεται πάντως να εφαρμόζεται, κι ακόμα λιγότερο επιτρέπεται να γίνεται κατάχρησή του, αλλά πρέπει να εφαρμόζεται αν παραστεί ανάγκη, για τη διασφάλιση της ομαλής ανάπτυξης του κόμματος.» Κι αυτή η ορολογία του βίαιου «παραμερισμού» εμφανιζόταν πολύ συχνά στους λόγους του Στάλιν. Συνάμα, δήλωνε


τακτικά ότι ο ίδιος δεν είναι καθόλου οπαδός αυτής της μεθόδου για τη λύση ζητημάτων, αλλά ότι αναγκαστικά πρέπει κανείς να «βάζει νυστέρι για να απομακρυνθούν ορισμένοι σύντροφοι. Σε πολλές περιπτώσεις αυτό είναι αναπόφευκτο».80

Στη συνεδρίαση της γαλλικής Επιτροπής της 6ης Ολομέλειας της ΕΕ της ΚΔ, στις 6 του Μάρτη 1926, ο Στάλιν έλεγε: «Προειδοποιώ τους συντρόφους να μην παρασύρονται στη μέθοδο της ζωοτομίας — οποιονδήποτε κι αν αφορά αυτή η ζωοτομία — ... να μην παρασύρονται σε καρατομήσεις, στη μέθοδο του αποκεφαλισμού. Πρέπει κανείς να σκέπτεται πως είναι πολύ ευκολότερο να παίρνει το κεφάλι κάποιων που έχουν κεφάλι παρά να βάζει σε κάποιους κεφάλι που δεν έχουν καθόλου κεφάλι. Γι' αυτό θα ήθελα να παρακαλέσω τους συντρόφους να καταφεύγουν σε εξαιρετικές μόνο περιπτώσεις σ' αυτό το μέσον. Δεν είμαι χριστιανός σοσιαλιστής, ξέρω πως καμιά φορά είναι αναγκαία τα έκτακτα μέτρα, αλλά πρέπει να πω ότι αυτή η μέθοδος είναι άκρως επικίνδυνη και ότι μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις πρέπει να εφαρμόζεται.»81 Η συχνή χρησιμοποίηση μιας τέτοιας φρασεολογίας από τον Στάλιν δεν είναι φυσικά τυχαία. Οι διοικητικές και αυταρχικές μέθοδοι στην πολιτική δουλειά του κόμματος καθόρισαν και τον τρόπο επίλυσης του ζητήματος των στελεχών. Θα περάσουν μερικά χρόνια και η «μέθοδος του αποκεφαλισμού» θα εφαρμοστεί από τον Στάλιν με την πιο αληθινή σημασία της λέξης...

Ο Στάλιν τόνιζε επίμονα ότι το ζήτημα της ηγεσίας μέσα στα κομμουνιστικά κόμματα είναι ζήτημα ύπαρξης γι’ αυτά τα ίδια. Αξίωνε την άνευ όρων αναγνώριση της αναγκαιότητας να κατευ- θύνεται η κομματική δουλειά από ένα Κέντρο, την χωρίς αντίρρηση υποταγή στον φορέα της ηγεσίας — την Κεντρική Επιτροπή του κόμματος. Η εκπλήρωση αυτού του καθήκοντος είχε ως αναγκαία προϋπόθεση τον συνδυασμό πειθαρχίας, συγκεντρωτισμού και εσωκομματικής δημοκρατίας. Ο Στάλιν όμως ξεκινούσε από την ιδέα ενός μονολιθικού κόμματος όπου κεντρικό ρόλο παίζπ


η αυστηρή υποταγή των κατώτερων μελών στα ανώτερα, όπου η κορυφή διαθέτει την απόλυτη εξουσία και οι εντολές της πρέπει να εκτελούνται ασυζητητί. Το κόμμα παρουσίαζε έτσι την εικόνα «ενός Τάγματος σπαθοφόρων ιπποτών»*2 όπου η υπακοή στη θέληση των αρχόντων είναι υποχρεωτική για κάθε μέλος της οργάνωσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Στάλιν, στη συνομιλία του με τον γερμανό κομμουνιστή Χέρτσογκ (Herzog), τον Φλεβάρη του 1925, απαριθμούσε δώδεκα απαραίτητους κατά τη γνώμη του όρους, που «χωρίς αυτούς η μπολσεβικοποίηση των κομμουνιστικών κομμάτων είναι γενικά αδύνατη», ενώ δεν κάνει ούτε μια φορά νύξη ότι η ομαλή ζωή ενός κομμουνιστικού κόμματος είναι αδιανόητη δίχως εσωκομματική δημοκρατία, δίχως ελεύθερη συζήτηση όλων των προβλημάτων της ζωής και της δουλειάς του. Τόνιζε ιδιαίτερα «ότι το πρόβλημα των καθοδηγητικών στελεχών των κομμουνιστικών κομμάτων γενικά, μαζί και του Γερμανικού Κομμουνιστικού Κόμματος, είναι ένα από τα ουσιώδη προβλήματα της μπολσεβικοποίησης».83

Ο Στάλιν αγνοούσε την εσωκομματική δημοκρατία, ανήγε το σύνολο των αμοιβαίων σχέσεων πρωτίστως στον συγκεντρωτισμό, στην υποταγή των κατώτερων μελών στα ανώτερα και θεωρούσε τις σχέσεις της Κομμουνιστικής Διεθνούς με τα Τμήματά της, πρωτίστως επίσης, σαν υπόθεση εντολών. Στους γνωστούς «21 όρους» για την εισδοχή στην Κομμουνιστική Διεθνή, οι οποίοι θέσπιζαν ένα σχετικά υψηλό βαθμό συγκεντρωτισμού αυτής της οργώνωσης, αναφέρεται ότι η Κομμουνιστική Διεθνής και η ΕΕ της ΚΔ υποχρεώνονταν να λαβαίνουν υπόψη όλο το πολύπτυχο των συνθηκών κάτω από τις οποίες έχουν να αγωνιστούν και να δουλέψουν τα μεμονωμένα κόμματα, και να παίρνουν αποφάσεις καθολικής ισχύος μόνο σε τέτοια ζητήματα για τα οποία είναι δυνατές τέτοιες αποφάσεις. Ο βαθμός αυτός του συγκεντρωτισμού αιτιολογείτο με το ότι «η Κομμουνιστική Διεθνής, που δρα σε μια περίοδο οξύτατου εμφυλίου πολέμου, πρέπει να είναι πολύ πιο συγκεντρωτικά συγκροτημένη απ’ ό,τι η Β'


Διεθνής».84Αν και από το 1920 η κατάσταση είχε πολύ αλλάξει, ο συγκε

ντρωτισμός στην Κομμουνιστική Διεθνή δεν χαλάρωσε καθόλου. Ο Στάλιν μάλιστα διακήρυχνε ότι η ΚΔ είναι υποχρεωμένη και έχει το δικαίωμα να επεμβαίνει στις εσωτερικές υποθέσεις των κομμάστων. «Η Κομμουνιστική Διεθνής είναι μια μαχητική οργάνωση του προλεταριάτου, συνδέεται με το εργατικό κίνημα μ’ όλες τις ρίζες της ύπαρξής της και δεν μπορεί παρά να αναμιγνύεται στις υποθέσεις των διαφόρων κομμάτων υποστηρίζοντας τα επαναστατικά στοιχεία και πολεμώντας τους αντιπάλους τους», δήλωνε ο Στάλιν στις 27 του Μάρτη 1925 στην τσεχοσλοβάκικη Επιτροπή της ΕΕ της ΚΔ. «Φυσικά, τα κόμματα έχουν την εσωτερική τους αυτονομία, τα συνέδρια των κομμάτων πρέπει να είναι ελεύθερα και οι Κεντρικές Επιτροπές πρέπει να εκλέγονται από τα συνέδρια. Το να συμπεραίνεις όμως απ' αυτό ότι πρέπει να αρνηθείς στην Κομμουνιστική Διεθνή το δικαίωμα της καθοδήγησης, συνεπώς και της ανάμιξης, σημαίνει ότι δουλεύεις για τους εχθρούς του κομμουνισμού.»85

Τις αμοιβαίες σχέσεις κόμματος και κοινωνικής τάξης ο Στάλιν τις έβλεπε κι αυτές κυρίως από τη σκοπιά της καθοδήγησης και της διοίκησης της τάξης. Χαρακτηριστική σχετικά είναι η θέση που διατύπωσε στο άρθρο του «Η διεθνής κατάσταση και τα καθήκοντα των κομμουνιστικών κομμάτων»: «Να προωθήσουν και να φέρουν σε πέρας την πάλη για την ενότητα του συνδικαλιστικού κινήματος, χωρίς να ξεχνούν ότι αυτή αποτελεί το πιό σίγουρο μέσο για να κατακτηθούν τα εκατομμύρια των μαζών της εργατικής τάξης. Γιατί δεν μπορείς να κατακτήσεις τα εκατομμύρια των μαζών του προλεταριάτου, αν δεν έχεις κατακτήσει τα συνδικάτα...»86

Στα μέσα της δεκαετίας του '20 ο Στάλιν δήλωσε πολλές φορές πως είναι ανάγκη να μπουν όλοι οι κομμουνιστές στα συνδικάτα και να κάνουν εκεί συστηματική δουλειά για την συνένωση των εργατών σε ένα ενιαίο Μέτωπο ενάντια στο κεφάλαιο.


Ωστόσο, την ενοποίηση του συνδικαλιστικού κινήματος ο Στάλιν την έβλεπε από τη σκοπιά της μετατροπής των συνδικάτων σε μια εφεδρεία των κομμουνιστικών κομμάτων. Σε ό,τι αφορά την Επιτροπή Αγγλο-Ρωσικής Ενότητας που υπήρχε από το 1925- 1927 και στην οποία ανήκαν εκπρόσωποι των σοβιετικών συνδικάτων και των βρετανικών Trade-Unions, στη συνεδρίαση του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ, στις 7 Αυγούστου 1926, ο Στάλιν διακήρυχνε: «Οι κομμουνιστές συμπορεύονται γενικά με τους ρεφορμιστές εργατικούς ηγέτες με σκοπό να κατακτήσουν την ηγεμονία, για να πετύχουν να γίνουν η ηγετική δύναμη μέσα στον συνασπισμό αυτό και ύστερα σε όλες τις μαζικές οργανώσεις της εργατικής τάξης, αφού θα έχουν απομονώσει και διώξει τους ρεφορμιστές.»87

Ενώ ο Στάλιν έγραφε επανειλημμένα για την αναγκαιότητα να βρίσκονται [οι κομμουνιστές] σε σταθερή επαφή με τις μάζες κ.λπ., ωστόσο τις σχέσεις ανάμεσα στο κόμμα και τις μάζες τις εννοούσε μόνον ως σχέσεις της διοικητικής κορυφής και της υποχείριας μάζας. Επρόκειτο για σοβαρή διαστρέβλωση της μαρξι- στικής-λενινιστικής θέσης για το κόμμα, των αρχών που διέπου* τη δουλειά των κομμουνιστών μέσα στις μάζες, δουλειά που πρέπει να έχει ως βάση την εμπιστοσύνη των μαζών στο κόμμα, εμπιστοσύνη που βασίζεται στην πεποίθηση για την ορθότητα της πολιτικής του κόμματος, πεποίθηση που θα εδραιώνεται από τις ίδιες τις εμπειρίες των μαζών. Κατά τα άλλα, ο Στάλιν δεν δίσταζε να χρησιμοποιεί στις ομιλίες του τα λόγια του Λένιν.88

Ο Στάλιν και οι μέθοδοι της εσωκομματικής πάλης

Μετά την ήττα του επαναστατικού κινήματος, το φθινόπωρο του 1923, στη Γερμανία, στην καθοδήγηση του ΚΚ Γερμανίας ανέβηκε η αριστεροσεκταριστική ομάδα υπό την Ρούθ Φίσερ και τον Αρκάδι Μάσλοφ. Η ομάδα αυτή υποστηρίχθηκε ενεργά από


τον Ζηνόβιεφ και τον Στάλιν.' Σε επιστολή του, από 28 Φλεβάρη 1925, προς τον Μάσλοφ, ο Στάλιν παρατηρούσε ότι είναι τάχα «ενάντια στην πολιτική της αποπομπής όλων των συντρόφων που σκέφτονται διαφορετικά. Είμαι ενάντια σ' αυτή την πολιτική, όχι διότι νιώθω συμπόνοια γι' αυτούς που σκέφτονται διαφορετικά, αλλά διότι η πολιτική αυτή δημιουργεί μέσα στο κόμμα ένα καθεστώς φοβίας, ένα καθεστώς τρομοκρατίας, ένα καθεστώς που σκοτώνει το πνεύμα της αυτοκριτικής και της πρωτοβουλίας.» Ωστόσο θεωρούσε πρεπούμενο να μιλάει για την ανάγκη «να προηγείται των διώξεων ενάντια στην αντιπολίτευση μια πλατιά διαφωτιστική καμπάνια βασισμένη σε αρχές ή να συμπληρώνονται οι διώξεις με μια τέτοια κοίμπάνια».89

Ο συνδυασμός των διώξεων εναντίον των ετεροφρονούντων με μια εκτεταμένη καμπάνια για το «ξεσκέπασμα» τους (στην ουσία επρόκειτο για διασυρμό) ήταν η μέθοδος που χρησιμοποιούσε σε πλατιά κλίμακα ο Στάλιν.90 Στο ζήτημα ποιά πρέπει να είναι η σχέση των απλών μελών με τους ηγέτες, ο Στάλιν απο- φάνθηκε σαφέστατα: «Οι ηγέτες του κόμματος μπορούν να γίνουν πραγματικοί ηγέτες, μόνο στην περίπτωση που δεν τους φοβούνται απλώς, μα και τους σέβονται μέσα στο κόμμα και αναγνωρίζουν το κύρος τους.»91 Κι όμως πόσο κραυγαλέα διαφέρουν τα λόγια αυτά από τη γνωστή ρήση του Λένιν ότι «τα πολιτικά κόμματα, κατά γενικό κανόνα, τα διευθύνουν λίγο-πολύ σταθερές ομάδες προσώπων, που έχουν το μεγαλύτερο κύρος, μεγαλύτερη επιρροή και πείρα, εκλέγονται στις πιό υπεύθυνες θέσεις και ονομάζονται αρχηγοί».92

Οι γερμανοί κομμουνιστές κατηγορούσαν τον Μάσλοφ ότι μετά τη σύλληψή του από την αστυνομία έδειξε δειλή συμπεριφορά κατά την ανάκριση, ότι αργότερα αφέθηκε πάλι ελεύθερος για να παραπλανήσει το κόμμα και ότι προσπάθησε να συγκαλύψει την αλήθεια για την κατάθεσή του. Στη συνεδρίαση του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ στις 10 του Γενάρη 1924 ο Ράντεκ ανάφερε ότι ο Λένιν, όταν πληροφορήθηκε για τη στάση του Μάσλοφ, τον


ρώτησε [τον Ράντεκ] στη διάρκεια του 3ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς τί άνθρωπος είναι ο Μάσλοφ. Τον καιρό εκείνο ο Ράντεκ υπερασπίστηκε τον Μάσλοφ.93 Ωστόσο στην «Επιστολή προς τους γερμανούς κομμουνιστές» ο Αένιν θεώρησε σκόπιμο να υπογραμμίσει την «άφρονη (για να εκφραστούμε ήπια) στάση» του Μάσλοφ, «ο οποίος παίζει το παιχνίδι του αριστερισμού και θέλει να ασκείται στο άθλημα της ‘κεντρώας δημαγωγίας’»,94 από τότε που στο Συνέδριο είχε επιτευχθεί ένας συμβιβασμός μεταξύ των διαφόρων ομάδων στην ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος, ένας συμβιβασμός που συνέβαλε στο ξεπέρασμα της εσωτερικής του κρίσης.

Στην ίδια συνεδρίαση του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ ο Μάσλοφ κατακρίθηκε από τους Βίλελμ Πικ, Καρλ Ράντεκ και Αντολφ Βάρσκι. Ο Στάλιν ωστόσο τον υπερασπίστηκε, δηλώνοντας ότι οι κατηγορίες είχαν φραξιονιστικό χαρακτήρα. Ο Στάλιν, που είχε την γνώμη ότι ο Μάσλοφ δεν ήταν αρκετά ασταλω- μένος επαναστάτης, είπε: «Είναι άνθρωπος με μεγάλες ικανότητες και περιμένουμε πολλά απ' αυτόν. Έχει ταχθεί με ειλικρίνεια στο πλευρό του προλεταριάτου και θέλει να το υπηρετήσει ειλι- κρινά.» Τη στάση του Μάσλοφ στη διάρκεια της ανάκρισης ο Στάλιν τη χαρακτήρισε σφάλμα ενός «νεαρού επαναστάτη» και είπε: «Πρέπει να καταλάβουμε ότι κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει μόνο σ' έναν νεαρό επαναστάτη. Αν βαλθούμε να απομακρύνουμε απ' τις γραμμές μας όλους εκείνους που, σαν νεαροί επαναστάτες, διέπραξαν το ένα ή το άλλο λάθος, τότε θα χάναμε χρήσιμα και καλά στελέχη... Δεν είμαστε τόσο πλούσιοι σε καλές και ταλαντούχες δυνάμεις. Πρέπει να προσπαθούμε να τις διαπαιδα- γωγούμε και να τις απελευθερώνουμε από τις αδυναμίες τους, αν υπάρχουν τέτοιες.»95 Τα λόγια αυτά δεν εξέφραζαν καθόλου την αληθινή σχέση του Στάλιν με τα στελέχη του κόμματος. Πίσω απ' αυτά υπήρχε ο ψυχρός υπολογισμός ότι ο Μάσλοφ τον οποίο υπεράσπιζε ο Στάλιν θα μπορούσε να γίνει ο σύμμαχος και ο μεσάζων της σταλινικής επιρροής πάνω στους γερμανούς κομ


μουνιστές. Εκείνη την εποχή τόσο ο Ζηνόβιεφ όσο και ο Στάλιν υπολόγιζαν στους «αριστεριστές» υπό την Ρουθ Φίσερ.

Ο Στάλιν πίστευε ότι οι «αριστεριστές» στη Γερμανία ήταν θεωρητικά ελάχιστα καταρτισμένοι, αλλά καλοί, δεμένοι με τις μάζες πρακτικοί και ικανοί προπαγανδιστές. Και πρόσθετε ότι ήταν «λαμπρά παλικάρια». Όταν αυτοί οι αριστεριστές ανέλα- βαν την ηγεσία του ΚΚ Γερμανίας (KPD), αυτά τα «λαμπρά παλικάρια» συνέβαλαν με την αριστεροσεκταριστική πολιτική τους στο να χάσει το κόμμα σε σημαντικό βαθμό την επιρροή του μέσα στα συνδικάτα. Η πολιτική των αριστερών σεκταριστών υπέσκαψε σοβαρά τις θέσεις του ΚΚ Γερμανίας μέσα στις μάζες. Επιπλέον, η Ρουθ Φίσερ επέβαλε την προσωπική της εξουσία στην Κεντρική Επιτροπή του ΚΚΓ παραβιάζοντας την αρχή της συλλογικότητας.

Αμέσως μετά, η ΕΕ της ΚΔ θεώρησε αναγκαίο να ασκήσει κριτική στην αριστερίστικη - σεκταριστική γραμμή αυτής της ομάδας και στο καθεστώς που εγκαθίδρυσε η Ρουθ Φίσερ. Στις 23 του Ιούλη 1925 ο Στάλιν, σε επιστολή του προς τους Νικολάι Μπουχάριν, Ντμίτρι Μανουήλσκι και Γιόσιφ Πιατνίτσκι, έγραφε: «Επειδή ...η Ρούθ Φίσερ καταστρέφει και διαφθείρει το Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας, η ΕΕ της ΚΔ δεν έχει το δικαίωμα να την αντιμετωπίζει με επιείκεια, αλλά οφείλει να αναλάβει το καθήκον να την ξεσκεπάσει πέρα για πέρα για να εξυγιάνει το κόμμα και βεβαίως με ψυχραιμία, δίχως βιασύνη και κάθε λογής διπλωματία να ανταποκριθεί σ’ αυτό τον στόχο. Αυτή θα είναι η μοναδικά αληθινή και τίμια πολιτική. Αποτέλεσμα αυτής της πολιτικής θα είναι είτε η Ρούθ Φίσερ να διορθωθεί ή να παραιτηθεί και να παραχωρήσει τη θέση της σε καλύτερους ανθρώπους από τις τάξεις των γερμανών κομμουνιστών.» Ο Στάλιν συνι- στούσε τη στροφή προς την γύρω από τον Έρνστ Τέλμαν εργατική ομάδα. Στη συνεδρίαση του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ στις 29 του Ιούλη η αντιπροσωπεία του ΚΚ Γερμανίας παρουσίασε, ύστερα από μακρά συζήτηση, μια δήλωση όπου καταδίκαζε τα


λάθη που άφησε να γίνουν η γύρω από την Ρούθ Φίσερ ομάδα και έθετε ως καθήκον την πάλη για την πραγματοποίηση της συλλογικής καθοδήγησης στο κόμμα. Εδώ, μεγάλο ρόλο έπαιξε η θέση που πήρε ο Μπουχάριν, ο οποίος άσκησε οξεία κριτική στην αριστερίστικη-σεκταριστική στάση της Ρούθ Φίσερ. Ο Στάλιν πληροφορήθηκε το γεγονός και σε επιστολή του στον Πιατνίτσκι, στις 31 του Ιούλη, έγραφε τα ακόλουθα: «Αυτό είναι μόνο ένα πρώτο βήμα. Χωρίς οργανωτικό στέριωμα, η όποια επιτυχία ισούται με μηδέν. Γι' αυτό, πρέπει να δοθεί τέλος στην υπόθεση και να αντληθούν όλα τα οργανωτικά συμπεράσματα.»

Τον Αύγουστο ·*; ΕΕ της ΚΔ αποτείνεται με ανοικτή επιστολή προς το ΚΚ Γερμανίας στην οποία αποκαλύπτονταν οι ζημιές που είχαν προκληθεί στο κόμμα από την χωρίς αρχές ομάδα Φίσερ-Μάσλοφ. Λίγο μετά, οι αριστεροί σεκταριστές απομακρύνθηκαν από την ηγεσία του ΚΚ Γερμανίας, επικεφαλής του οποίου μπήκε ο Τέλμαν. Μετά απ' αυτό, οι αριστεροί σεκταρι- στές εξαπέλυσαν μιαν συκοφαντική εκστρατεία ενάντια στη γραμμή του ΚΚ Γερμανίας και της ΕΕ της ΚΔ και τάχθηκαν υπέρ της στήριξης της «νέας αντιπολίτευσης» (Ζηνόβιεφ-Κάμε- νεφ) μέσα στο ΚΚ Ρωσίας (Μπ.). *.·

Στις 22 του Γενάρη 1926 το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ συζήτησε την κατάσταση στο ΚΚ Γερμανίας και δέχτηκε την πρόταση του Στάλιν να περιληφθεί στην απόφαση για τους αριστεριστές στο ΚΚ Γερμανίας το ακόλουθο κείμενο: «Ορμώμενο από το γεγονός, ότι σήμερα ο αριστερίστικος κίνδυνος στο ΚΚ Γερμανίας αποτελεί μιαν πολύ μεγάλη απειλή και από το γεγονός ότι υπάρχει βάσιμη ανάγκη να υποβληθούν σε κριτική, σε πρώτη γραμμή οι αριστεριστές (τόσο η ομάδα Σόλεμ όσο και η ομάδα Μάσλοφ-Ρούθ Φίσερ, που την καλύπτει στην πράξη η ομάδα Σόλεμ), το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ θεωρεί σκόπιμο να μετριάσει την κριτική στους αριστεριστές καλώντας ταυτόχρονα, διαμέσου αυτής της απόφασης, στον αγώνα ενάντια στους δεξιούς, μολονότι το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ αυτονόητα θεωρεί την


πάλη ενάντια στους δεξιούς ως ένα από τα επιτακτικά καθήκοντα του ΚΚ Γερμανίας. Στην περίπτωση αυτή το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ ενεργεί με τον ίδιο τρόπο που ενήργησε πρόσφατα κατά την ψήφιση της γαλλικής Απόφασης που στρεφόταν ενάντια στον κίνδυνο από τα δεξιά, χωρίς συνάμα να παραμελεί την πάλη ενάντια στους αριστεριστές μέσα στο γαλλικό κόμμα, μολονότι και η πάλη ενάντια στους αριστεριστές είναι ένα από τα καθήκοντά του.»96

Αυτός ο ελιγμός μπορούσε να εξηγηθεί από το γεγονός ότι οι γερμανοί αριστεριστές-σεκταριστές προσπαθούσαν να εξασθενί- σουν την στραμμένη προς την κατεύθυνσή τους κριτική με την επισήμανση ότι είναι αναγκαίο να στραφεί ταυτόχρονα και ενάντια στους δεξιούς. Ο Στάλιν σκλήρυνε σκόπιμα αυτόν τον τόνο, παίρνοντας υπόψη και την κατάσταση στο ΚΚ Γερμανίας, και προσπάθησε, έτσι, ταυτόχρονα να πετύχει μια εξασθένιση των ερεισμάτων του Ζηνόβιεφ στην ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Σε μιά συνεδρίαση του Γραφείου της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην 6η πλατιά Ολομέλεια της ΕΕ της ΚΔ, στις 3 του Μάρτη, ο Στάλιν τόνισε και πάλι: «Το κύριο χτύπημα πρέπει να στραφεί ενάντια στους αριστεριστές. Ο διμέτωπος ιδεολογικός αγώνας εξασθενίζει το χτύπημα ενάντια στους αριστεριστές. Αυτό δεν αποκλείει, βέβαια, να επιτεθούμε στη δεδομένη στιγμή ενάντια στους δεξιούς.» Την εποχή εκείνη ο Στάλιν πάσχιζε πράγματι να εκθέσει σοβαρά τον Ζηνόβιεφ στην ηγεσία της ΕΕ της ΚΔ, να τον απομονώσει, γι' αυτό άδραχνε κάθε ευκαιρία να παρουσιάζει τον Ζηνόβιεφ ανειλικρινή απέναντι στη γραμμή του 14ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ (Μπ.).

Η απόφαση αυτού του Συνεδρίου επιφόρτιζε την αντιπροσωπεία του ΚΚΣΕ (Μπ.) να ενισχύσει τον μηχανισμό της Κομμουνιστικής Διεθνούς και συνάμα να επιβάλει τη γραμμή της αυξανόμενης επιρροής των ξένων κομμουνιστικών κομμάτων στην ηγεσία της. Στις 17 του Φλεβάρη ο Ζηνόβιεφ, ανοίγοντας τις εργασίες της 6ης πλατιάς Ολομέλειας της ΕΕ της ΚΔ, διάβασε


μερικά σημεία από ένα σχέδιο Θέσεων, ανάμεσα τους και τα εξής: «Τα ισχυρότερα Τμήματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς πρέπει πολύ περισσότερο απ' όσο μέχρι τώρα να συμμετέχουν στην άμεση καθοδήγηση της Κομμουνιστικής Διεθνούς.» Και παραπέρα διευκρίνιζε: «Η Κομμουνιστική Διεθνής πρέπει να παραμείνει όπως και πρώτα ένα συγκεντρωτικό κόμμα. Η επιρροή του ΚΚ της Σοβιετικής Ένωσης, δηλαδή του κόμματος που κατέχει τις περισσότερες εμπειρίες, πρέπει οπωσδήποτε να διατηρηθεί, όσο ακόμα δεν θα έχει νικήσει η προλεταριακή επανάσταση στις άλλες χώρες. Οι μορφές όμως αυτής της επιρροής πρέπει να αλλάξουν. Το κάθε κόμμα πρέπει να αποφασίζει αυτο- τελώς για τα ζητήματά του και να στηρίζεται στις δικές του ιστορικές εμπειρίες. Αυτό αφορά ιδιαίτερα στο ζήτημα της εκλογής των καθοδηγητικών οργάνων των κομμάτων μας.»97

Ο Στάλιν, που σ' αυτά τα λόγια είδε ένα «ξεσπάθωμα ενάντια στο ΚΚΣΕ (Μπ.)», σε επιστολή του προς τα μέλη της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην Κομμουνιστική Διεθνή δήλωνε ότι στην απόφαση του 14ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ (Μπ.) ο Ζηνόβιεφ αντέτασσε το ζήτημα της μεγαλύτερης αυτοτέλειας των κομμάτων. Ο Στάλιν έγραφε: «Το νόημα αυτής της απόφασης συνίστα- ται στο να παραχωρηθούν στα Τμήματα περισσότερα, πράγματι, δικαιώματα σε σχέση με τα εκτελεστικά όργανα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, απ' όσα είχαν αυτά μέχρι τώρα, ενώ σχετική πρωτοβουλία αναλαμβάνει το ΚΚΣΕ (Μπ.). Σύμφωνα όμως με την ερμηνεία του σ. Ζηνόβιεφ, μπορεί κανείς να αποκομίσει την εντύπωση ότι τα εκτελεστικά όργανα της ΕΕ της ΚΔ και τα δικαιώματα αυτών των οργάνων δεν έχουν εδώ καμιά δουλειά, αλλά ότι πρόκειται στην ουσία για μιαν υπόθεση του ΚΚΣΕ (Μπ.), ενάντια στην οποία πρέπει να ξεσηκωθούν και τα Τμήματα που βρίσκονται στην ενεργό καθοδήγηση της Κομμουνιστικής Διεθνούς.»98 Ο Ζηνόβιεφ, βέβαια, αντέτεινε στον Στάλιν ότι στην ομιλία του δεν υπήρχε το παραμικρό ξεσπάθωμα ενάντια στο ΚΚΣΕ (Μπ.), ότι αυτός [ο Ζηνόβιεφ] εκτός από τα λόγια που


παρέθεσε ο Στάλιν, ανάφερε και το σχετικό σημείο από το σχέδιο Θέσεων που ζητάει να συμμετέχουν ενεργά τα κομμουνιστικά κόμματα στην ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς και στη δουλειά της, όπως θέλει η απόφαση του 14ου Συνεδρίου του ΚΚΣΕ (Μπ.).

Πλάι στην επιθυμία να βλάψει τον Ζηνόβιεφ, τον Στάλιν προφανώς ανησυχούσε η δήλωση του Ζηνόβιεφ ότι τα κομμουνιστικά κόμματα όφειλαν να αποφασίζουν αυτοτελώς για τα προβλήματά τους, μαζί και για το πρόβλημα των καθοδηγητικών στελεχών τους. Τη νύξη του Ζηνόβιεφ για την επιρροή του ΚΚΣΕ (Μπ.), ο Στάλιν την ερμήνευε σαν αντιπαράθεση ανάμεσα στην αυτοτέλεια των κομμάτων και στον ρόλο του ΚΚΣΕ (Μπ.) μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή, μολονότι ο Ζηνόβιεφ έβλεπε το ζήτημα από τη σκοπιά των μεθόδων δουλειάς των οργάνων της ΕΕ της ΚΔ. Αποτεινόμενος στους αντιπροσώπους της Ολομέλειας, ο Ζηνόβιεφ είπε: «Εμείς, τα μέλη του Προεδρείου, έχουμε οπωσδήποτε επίγνωση του γεγονότος ότι, ως προς αυτό, υπάρχει ανάγκη σοβαρών μεταβολών. Ο χαρακτήρας της ηγεσίας πρέπει να είναι διαφορετικός. Κι αυτό θα το πραγματοποιήσουμε με τη δική σας βοήθεια.»99

Στην ίδια επιστολή, ο Στάλιν κατηγορούσε τον Ζηνόβιεφ ότι στον λόγο του δεν υπήρχε καμιά συγκεκριμένη νύξη για την ανάγκη να συνεχιστεί η καμπάνια ενάντια στους αριστεριστές στη Γερμανία. Μολονότι στην έκθεση της Εκτελεστικής Επιτροπής, που παρουσίασε ο Ζηνόβιεφ στην Ολομέλεια, δεν ήταν λίγα αυτά που ειπώθηκαν για τους αριστεριστές, ο Στάλιν ανακοίνωνε στην συνεδρίαση του Γραφείου της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ (Μπ.), ότι οι γερμανοί σύντροφοι είναι δυσαρεστημένοι από τον λόγο του Ζηνόβιεφ «εξαιτίας της όχι και τόσο οξείας κριτικής στους αριστεριστές.» Πάρθηκε υπόψη η δήλωση του Ζηνόβιεφ ότι «στην τελική του ομιλία, ύστερα από τις ομιλίες των αριστεριστών, θα αναφερόταν διεξοδι^ά στο ζήτημα αυτό, δηλαδή για τον αριστε- ρίστικο κίνδυνο στην Γερμανία».


Με την όξυνση της εσωκομματικής πάλης στο ΚΚΣΕ (Μπ.), άναψαν οι διαμάχες που εξελίχθηκαν σε λυσσαλέα πολεμική. Αφορούσαν στα αποτελέσματα της γενικής απεργίας του 1926 στην Αγγλία και στη σχέση της με την Αγγλο-Ρωσική Επιτροπή Ενότητας, στα προβλήματα που συνδέονταν με το πραξικόπημα του Πιλσούδσκι στην Πολωνία και στην στάση του ΚΚ Πολωνίας απέναντι σ' αυτά τα γεγονότα, στην στάση της ΕΕ της ΚΔ απέναντι στην Κινεζική επανάσταση, στις σχέσεις μεταξύ του ΚΚ Κίνας και του Κουομιντάνγκ, στις προοπτικές της σταθεροποίησης του καπιταλισμού. Η αντιπολίτευση εξέθετε αριστερές στοχεύσεις, κατηγορούσε για οπορτουνισμό την πλειοψηφία της ΚΕ με επικεφαλής τον Στάλιν. Η συζήτηαη για τη δυνατότητα και την αδυνατότητα της νίκης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ, μέσα στις συνθήκες της κεφαλαιοκρατικής περικύκλωσης, ήταν το κεντρικό θεωρητικό και πολιτικό θέμα. Επιπλέον, ο Στάλιν μάκρυνε επιδέξια τη λίστα των λαθών και αστοχημάτων των αντιπάλων του και προσπάθησε να τους εξευτελίσει. Έτσι, όταν τον Μάη του 1926 άρχισε η γενική απεργία στην Αγγλία και ο Ζηνόβιεφ επεξεργάστηκε ένα σχέδιο με υποδείξεις της ΕΕ της ΚΔ για τους άγγλους κομμουνιστές, ο Στάλιν παρουσίασε την πρόταση να προστεθεί σ' αυτές τις υποδείξεις μια «ντιρεκτίβα», σύμφωνα με την οποία ήταν απαραίτηση η μετατροπή της γενικής απεργίας σε πολιτική αναμέτρηση με το σύνθημα «Κάτω η κυβέρνηση των Συντηρητικών! Ζήτω η εργατική κυβέρνηση!» Αυτός ο προσανατολισμός, αυτονόητα, δεν ανταποκρινόταν στην πραγματική κατάσταση, ωστόσο η υιοθέτηση του σε επίσημο κείμενο της ΕΕ της ΚΔ πρόσφερε στον Στάλιν τη δυνατότητα να κατηγορήσει τον Ζηνόβιεφ, ότι «αυτό το ξέχασμα ενός τόσο σοβαρού συνθήματος στην Αγγλία δεν είναι τυχαίο. Χύνει νερό στους μύλους του Thomas.»100

Μετά το 14° Συνέδριο η αντιπροσωπεία του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην ΕΕ της ΚΔ ψήφισε το πλήρες κείμενο μιας επιστολής προς όλα τα Τμήματα της Κομμουνιστικής Διεθνούς σχετικά με τη


συζήτηση μέσα στο Συνέδριο του ΚΚΣΕ (Μπ.). Η επιστολή ανέφερε ότι οι διαφωνίες αφορούσαν σε ζητήματα της οικοδόμησης του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ, στην εκτίμηση της Νέας Οικονομικής Πολιτικής, στον χαρακτήρα της κρατικής βιομηχανίας, στη σχέση με την αγροτιά. Επιπλέον, η επιστολή παρουσίαζε και την τοποθέτηση του κομματικού Συνεδρίου σ’ αυτά τα ζητήματα και βεβαίωνε ότι η συζήτηση για τα εσωτερικά προβλήματα του ΚΚΣΕ (Μπ.) έκλεισε με τις αποφάσεις του κομματικού Συνεδρίου. Στο σχέδιο της επιστολής ο Στάλιν έγραψε την ακόλουθη συμπλήρωση: «Η ΚΕ του ΚΚΣΕ (Μπ.) είναι σύμφωνη ότι η μεταφορά της συζήτησης για το ρωσικό ζήτημα μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή δεν θα ήταν σκόπιμη. Η ΚΕ του ΚΚΣΕ (Μπ.) συμφωνεί ακόμα ότι όσον αφορά την ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς διατηρείται και πρέπει να διατηρηθεί όπως και πρώτα η πλήρης εμπιστοσύνη και υποστήριξη.»101

Ούτε ο Στάλιν ούτε ο Ζηνόβιεφ είχαν ταχθεί ανοιχτά υπέρ του να γίνει αντικείμενο συζήτησης μέσα στα αδελφά κόμματα η εσωκομματική πάλη στο ΚΚΣΕ (Μπ.). Αυτό όμως στην πράξη δεν μπορούσε να αποφευχθεί. Η στάση των ξένων κομμουνιστικών κομμάτων καθοριζόταν προπαντός από την προσπάθεια να υποστηριχθεί το δυνάμωμα του ΚΚΣΕ (Μπ.) και του σοσιαλιστικού συστήματος στην ΕΣΣΔ, και από τον φόβο μιας διάσπασης του κόμματος και της εξασθένισης του καθοδηγητικού του ρόλου στη χώρα. Ο ιδεολογικοποιημένος χαρακτήρας της εσωκομματικής πάλης στο ΚΚΣΕ (Μπ.) στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’20 — όταν είχε αποκρυσταλωθεί η δυνατότητα ή το αδύνατο της νίκης του σοσιαλισμού ως κεντρικό ζήτημα και είχαν συζητηθεί, συνδεμένα έτσι με την ΕΣΣΔ, και προβλήματα που αφορούσαν στην προοπτική της παγκόσμιας επανάστασης, όταν η σταθερότητα και η ενότητα του καθοδηγητικού πυρήνα του κόμματος ήταν απαραίτητες, όπου η ενότητα του κόμματος εννοούνταν σαν σιδερένια πειθαρχία — οδήγησε κανονικά τα κομμουνιστικά κόμματα να υποστηρίζουν την ηγεσία του ΚΚΣΕ (Μπ.), που στην


απόλυτη πλειοψηφία τους βρίσκονταν στο πλευρό της ΚΕ του ΚΚΣΕ (Μπ.). Δυστυχώς, μετά τον θάνατο του Λένιν, ο χαρακτήρας των σχέσεων στην ηγεσία του κόμματος, ο οποίος καθοριζόταν από την πάλη για την εξουσία, και το εσωκομματικό καθεστώς δεν είχαν γίνει έγκαιρα αντιληπτά σ' όλη τους την έκταση και δεν τράβηξαν την αναγκαία προσοχή των αδελφών κομμάτων.

Σε μια στιγμή που το ΚΚΣΕ (Μπ.) ήταν το μόνο κυβερνητικό κόμμα, που οι πολιτικές του εμπειρίες από την καθοδήγηση των σοσιαλιστικών μετασχηματισμών στην ΕΣΣΔ ήταν μοναδικές, πολλά από τα ειδικά ουσιώδη γνωρίσματα αυτών των εμπειριών είχαν ωστόσο θεωρηθεί καθολικώς ισχύοντα, όλες οι αποφάσεις και οι δραστηριότητες του κόμματος και της ηγεσίας του συναντούσαν την πλήρη υποστήριξη της Κομμουνιστικής Διεθνούς και των Τμημάτων της. Αυτό προκαθόριζε και την αρνητική στάση απέναντι σ’ εκείνους που χαρακτηρίστηκαν, ως προς την κομματική γραμμή, αποστάτες και στους οποίους κολλούσαν την ετικέτα του αντιφρονούντα, του εκτός γραμμής, του φραξιονιστή, του διασπαστή. Σ’ αυτό επέδρασε επίσης και η έλλειψη πληροφοριών, η οποία αντικαταστάθηκε αργότερα από συνειδητή παραπληροφόρηση.

Η ρήξη του κομμουνιστικού κινήματος με τον τροτσκισμό δεν συντελέστηκε τυχαία. Το σύστημα των πολιτικών στοχεύσεων της αντιπολίτευσης, οι αριστερίστικες δογματικές μέθοδοι στη λύση των περίπλοκων προβλημάτων της ταξικής πάλης και της σοσιαλιστικής οικοδόμησης, η θεωρία περί διαρκούς επανάστασης και μια σειρά άλλες θεωρητικές θέσεις που εκπονήθηκαν από τον Λεβ Τρότσκι και τους οπαδούς του, εμπεριείχαν απόψεις αριστερίστικου-σεκταριστικού χαρακτήρα. Και δεν είναι τυχαίο γεγονός ότι τα αριστερίστικα στοιχεία μέσα στα κομμουνιστικά κόμματα — όπως η ομάδα των Ρούθ Φίσερ-Μάσλοφ στο Κομμουνιστικό Κόμμα Γερμανίας, η ομάδα του Αμαντέο Μπορντί- γκα στο Ιταλικό Κομμουνιστικό Κόμμα (IKK) — υποστήριζαν


την αντιπολίτευση μέσα στο ΚΚΣΕ (Μπ.). Θα ήταν ωστόσο σφάλμα, να θελήσουμε να εξηγήσουμε τις εσωκομμτικές διχογνωμίες με την αντιπαράθεση των διαφόρων πολιτικών τοποθετήσεων δίχως να παίρνουμε υπόψη την πραγματική πάλη για την εξουσία μέσα στο κόμμα.

Ως Γενικός Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής που έλεγχε τον κομματικό μηχανισμό, ο Στάλιν διέθετε τεράστιες δυνατότητες για ανακατατάξεις στα όργανα και στα στελέχη, ενώ είχε εξασφαλισμένη την υποστήριξη μιας σημαντικής ομάδας στελεχών που ήταν προσωπικά υποχρεωμένα απέναντι του επειδή ο ίδιος τα είχε αναδείξει. Η γραμμή του Στάλιν, ο οποίος σε κάθε στάδιο της εσωκομματικής πάλης κατείχε την υποστήριξη της πλειοψη- φίας στην ηγεσία, εννοούνταν ως γραμμή του κόμματος (και μ' αυτή την έννοια είναι χαρακτηριστική η δήλωση του Στάλιν ότι η επίθεση της Αντιπολίτευσης εναντίον του ήταν συνυφασμένη με το γεγονός ότι αυτός υπεράσπιζε τις «βάσεις των λενινιστικών αρχών για το κόμμα),102 ενώ οι διαφορές, οι διαφωνίες με τις δικές του αντιλήψεις ερμηνεύονταν ως διαφορές και διαφωνίες με το ΚΚΣΕ (Μπ.).

Επειδή ο Στάλιν βρισκόταν επικεφαλής του κόμματος, η συμπεριφορά απέναντι στη χώρα καθώς και απέναντι στα προβλήματα του κομμουνιστικού κινήματος συνδεόταν βέβαια με την εκλαΐκευση του μαρξισμού-λενινισμού σαν επαναστατικής ιδεολογίας της εργατικής τάξης, της κοσμοϊστορικής σημασίας της Μεγάλης Οχτωβριανής Σοσιαλιστικής Επανάστασης, της σοβιετικής χώρας ως βάθρου και στηρίγματος του παγκόσμιου επαναστατικού κινήματος. Και τα αισθήματα της αλληλεγγύης με την ΕΣΣΔ, με την υπόθεση του Οχτώβρη, αισθήματα που έτρεφαν οι κομμουνιστές και τα προοδευτικά στοιχεία του διεθνούς εργατικού κινήματος, μεταβιβάζονταν στον Γενικό Γραμματέα της ΚΕ του ΚΚΣΕ (Μπ.), ο οποίος διατυμπάνιζε πως ήταν ο «πιστός μαθητής του Λένιν». Στους λόγους του ο Στάλιν χρησιμοποιούσε ολοένα και περισσότερο αποσπάσματα από τα έργα και λόγους


του Λένιν και είχε την τάση να μονοπωλεί την παρουσίαση και την ερμηνεία του λενινισμού. Στη δική του ερμηνεία του λενινισμού ο Στάλιν προχωρούσε δογματικά, τον απλούστευε και τον νόθευε. Επειδή η θέση του ταυτιζόταν με τη γραμμή του ΚΚΣΕ (Μπ.), κάθε άλλη άποψη κρινόταν εχθρική προς το κόμμα.

Όλες οι πολιτικές ομάδες και παρατάξεις που είχαν αναλάβει τον αγώνα ενάντια στον Στάλιν, ήταν ασήμαντη μειοψηφία μέσα στην ηγεσία του κόμματος και καταδικασμένες εκ των προτέρων σε αφανισμό. Ακόμα και μέχρι τη στιγμή, που η εσωκομματική πάλη έφτανε στο κορύφωμά της και έπαιρνε τέλος με κάποιο οργανωτικό μέτρο, οι ομάδες αυτές ήταν απομονωμένες και είχαν αντιμέτωπη τη συμπαγή πλειοψηφία της κομματικής ηγεσίας. Ακόμα και η στιγμή, που η πάλη αυτή θα περνούσε από το συνωμοτικό, το κρυφό στο ανοικτό στάδιο, καθοριζόταν κατά κανόνα από τον Στάλιν, ο οποίος προετοίμαζε και την αντίστοιχη ιδεολογική καμπάνια. Αυτό μαρτυράει ότι ο πραγματικός πρωταίτιος της εσωκομματικής πάλης ήταν ο ίδιος ο Στάλιν. Αποδείχθηκε επιδέξιος μαέστρος των μηχανορραφιών, όταν οι διάφορες ομάδες και στελέχη, των οποίων οι απόψεις διέφεραν σε κάμποσα ζητήματα, συμφωνούσαν πάνω σε μια κοινή πλατφόρμα, απ' την οποία απομονώνονταν εκ των προτέρων εκείνοι εναντίον των οποίων ο Στάλιν, σ' αυτό το στάδιο, κατάφερνε το κύριο χτύπημα. Τους αντιπάλους του τους παρουσίαζε ως ανθρώπους που ήθελαν να υποσκάψουν τα θεμέλια του κόμματος, τα θεμέλια της σοβιετικής εξουσίας.103 Σε κάθε στάδιο της πάλης, οι πολιτικές αντιλήψεις εκείνων, τους οποίους ο Στάλιν διάλεγε ως στόχο για επίθεση, παρουσιάζονταν ως αντιστρατευ- όμενες την επίσημα διακηρυγμένη γραμμή του κόμματος και χαρακτηρίζονταν ως εχθρικές προς το κόμμα. Επιπλέον η λογική της πάλης όχι σπάνια προκαλούσε κι αυτή αντιδράσεις, που όχι σπάνια χαρακτηρίζονταν με τον όρο φραξιονιστική, διασπαστική δραστηριότητα ή μπορούσαν να εμφανιστούν επιτήδεια από τον Στάλιν ως κάτι που δικαιολογούσε τα οργανωτικά μέτρα τα


οποία εφαρμόζονταν εναντίον τους.Για τον Στάλιν το σημαντικότερο στην εσωκομματική πάλη

ήταν η διατήρηση του ηγετικού του ρόλου, η ολόπλευρη σταθεροποίηση του ρόλου αυτού, που έτεινε στην απολυτοποίηση και την απολυταρχία. Αυτό συνδυαζόταν με τη σύσταση ενός γραφειοκρατικού διοικητικού σωφρονιστικού συστήματος, κεφαλή του οποίου ήταν ο Στάλιν, ο οποίος είχε συγκεντρώσει στα χέρια του το σύνολο της εξουσίας. Ο Τρότσκι, στην κριτική του για τις μεθόδους του Diktat, που είχε εγκαινιάσει ο Στάλιν, και το οποίο οδήγησε στο τέλος σε ένα καθεστώς αυθαιρεσίας, είχε εκφράσει επανειλημμένα πολλά πράγματα που αποδείχτηκαν πικρή αλήθεια. Σε μια κοινή συνεδρίαση του προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ και της Διεθνούς Επιτροπής Ελέγχου της Κομμουνιστικής Διεθνούς στις 27 του Σεπτέμβρη 1927, κατά την οποία ο ίδιος και ο Βόγια Βούγιοβιτς (Voja Vujovic) είχαν αποκλειστεί από την ΕΕ της ΚΔ, ο Τρότσκι είχε πει: «Το προσωπικό δυστύχημα του Στάλιν, που όλο και περισσότερο γίνεται δυστύχημα για το κόμμα, είναι η τεράστια απόσταση ανάμεσα στα πνευματικά εφόδια του Στάλιν και στην εξουσία του κομματικού και κρατικού μηχανισμού που έχει συγκεντρώσει στα χέρια του... Το γραφειοκρατικό καθεστώς οδηγεί αναπότρεπτα στην ηγεσία του ενός. Συλλογική ηγεσία είναι νοητή μόνο πάνω στη βάση της δημοκρατίας μέσα στο κόμμα.»104

Οι εξηγήσεις που έδινε ο Στάλιν για τα αίτια της γένεσης των διαφόρων οπορτουνιστικών αριστερίστικων-σεκταριστικών παρεκκλίσεων μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα όχι σπάνια ήταν άκρως αντιφατικές και αλλοπρόσαλλες, ωστόσο γίνονταν αποδεκτές ως πειστικές και κατηγορηματικές στον ύψιστο βαθμό. «Το πέρασμα από την άνοδο στην κάλμα αυξάνει τις πιθανότητες κινδύνου από τα δεξιά. Αν η άνοδος γεννά επαναστατικές αυταπάτες, δημιουργώντας τον αριστερό κίνδυνο σαν βασικό κίνδυνο, αντίθετα η κάλμα γεννά σοσιαλδημοκρατικές, ρεφορμιστικές αυταπάτες, δημιουργώντας τον κύριο, τον δεξιό κίνδυνο»,


τόνιζε ο Στάλιν σε ομιλία του στις 27 του Μάρτη 1925 στην τσεχοσλοβάκικη Επιτροπή της ΕΕ της ΚΔ.,α5 Ένα χρόνο αργότερα, στις 6 του Μάρτη 1926, σε μια συνεδρίαση της γαλλικής Επιτροπής στην 6η πλατιά Ολομέλεια της ΕΕ της ΚΔ, ο Στάλιν εξηγούσε τον δεξιό κίνδυνο με μιαν διαμετρικά αντίστροφη αιτία — με την ωρίμανση μιας επαναστατικής κρίσης: «Σε περίοδο ανερχόμενης κρίσης οι δεξιοί πάντα σηκώνουν κεφάλι. Αυτός είναι ο γενικός νόμος της επαναστατικής κρίσης. Οι δεξιοί σηκώνουν κεφάλι, γιατί φοβούνται την επαναστατική κρίση και γι' αυτό είναι έτοιμοι να κάνουν το παν για να τραβήξουν το κόμμα προς τα πίσω και να δώσουν τη δυνατότητα στην ανερχόμενη κρίση να αναπτυχθεί.»106 Στη Γερμανία ωστόσο, έλεγε ο Στάλιν, όπου δεν υπήρχε επαναστατική κρίση και επομένως έμπαινε το καθήκον της συγκέντρωσης των δυνάμεων, οι αριστεριστές αποτελούν τον κύριο κίνδυνο, «που με την πολιτική τους εμποδίζουν το κόμμα να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες του αγώνα και ν' ανοίξει δρόμο προς τις πλατιές μάζες του γερμανικού προλεταριάτου.»107

Η «θεωρητικοποίηση» χρησίμευσε επανειλημμένα στον Στάλιν για να δικαιολογεί το ένα ή το άλλο μέτρο, το οποίο είχε μιαν εντελώς συγκεκριμένη στόχευση. Έτσι στις αρχές του 1928 ανέπτυξε τη θέση ότι για το κομμουνιστικό κόμμα η ύπαρξη του σοσιαλδημοκρατικού κόμματος αποτελεί apriori τον κύριο κίνδυνο, τον δεξιό κίνδυνο. Στις 29 του Φλεβάρη, σε κοινή συνεδρίαση της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην ΕΕ της ΚΔ με αντιπροσώπους του ΚΚ Γερμανίας, ψηφίστηκε απόφαση (η Κλάρα Τσέτκιν απέσχε από την ψηφοφορία) συνταγμένη από τον Στάλιν, στην οποία λέγεται: «Πρέπει να παραδεχτούμε ότι ο δεξιός κίνδυνος μέσα στο εργατικό κίνημα της Γερμανίας, κίνδυνος που βρίσκει την έκφρασή του στο Σοσιαλδημοκρατικό Κόμμα, αποτελεί τον κύριο κίνδυνο.»108 Για τον Στάλιν η θέση για τον δεξιό κίνδυνο, ως τον κύριο κίνδυνο, σήμαινε την προετοιμασία της επίθεσης κατά του Μπουχάριν, ο οποίος ύστερα από λίγο θα κηρυχθεί ηγέτης της «δεξιάς παρέκκλισης».


Ο Στάλιν μιλούσε για τη σταθεροποίηση του καπιταλισμού κυρίως σαν για μια προσωρινή, ασταθή, μερική, βαλτωμένη σταθεροποίηση και μάλιστα υπογράμμιζε ότι αυτή η σταθεροποίηση, «δυναμώνοντας προσωρινά το κεφάλαιο, οδηγεί υποχρεωτικά στην ταυτόχρονη όξυνση των αντιφάσεων του καπιταλισμού» και προοιωνίζει τη «γέννηση των όρων που οδηγούν στην ήττα του καπιταλισμού».109 Όταν ο Τρότσκι και ο Ζηνόβιεφ έκριναν τη γενική απεργία του 1926 στην Αγγλία ως χρεοκοπία της σταθεροποίησης και ως ωρίμανση επαναστατικών γεγονότων, ο Στάλιν απέκρουσε αυτές τις εκτιμήσεις, αλλά δήλωσε ταυτόχρονα ότι η απεργία αυτή «σηματοδοτούσε νέες μελλοντικές επιθέσεις του κεφαλαίου καθώς και την παραπέρα επαναστατικοποίηση των εργατικών μαζών στην Ευρώπη». Το ίδιο συνέβηκε και με την εκτίμηση της κατάστασης στην Πολωνία σε συνάρτηση με το πραξικόπημα του Πιλσούδσκι. Ενώ ο Ζηνόβιεφ ισχυριζόταν ότι είχε προκύψει μια «άμεση επαναστατική κατάσταση», ο Στάλιν μιλούσε για δημιουργία μιας «άμεσης επαναστατικής κατάστασης.»110

Από το καλοκαίρι του 1927, ο Στάλιν τόνιζε επίμονα πως όταν γίνεται λόγος για την απειλή ενός νέου πολέμου, πρόκειται «για την πραγματική και χειροπιαστή απειλή» ενός πολέμου ενάντια στην ΕΣΣΔ.111 Η επίθεση στη σοβιετική πρεσβεία στο Πεκίνο, η εισβολή της Αστυνομίας του Λονδίνου στο κτίριο της Αγγλο- Σοβιετικής Ανώνυμης Εταιρίας και η επακόλουθη'διακοπή των διπλωματικών σχέσεων ανάμεσα στην Μεγάλη Βρετανία και την ΕΣΣΔ, η δολοφονία του σοβιετικού πρέσβη Πιότρ Βόικοφ στη Βαρσοβία, μαρτυρούν για τις αυξανόμενες εντάσεις στις σχέσεις της ΕΣΣΔ με τις κεφαλαιοκρατικές χώρες. Αμεση, όμως απειλή πολέμου δεν υπήρχε. Η εκδοχή «ότι ο πόλεμος έγινε πια αναπόφευκτος»"2 εξυπηρετούσε τον Στάλιν για την πραγματοποίηση των πολιτικών του στόχων. Στην Αντιπολίτευση, η οποία διεξή- γαγε την πάλη ενάντια στον Στάλιν, κόλλησαν την ετικέτα των «ηττοπαθών», που πάσχιζαν τάχα να εξασθενίσουν το κόμμα,


την άμυνα της ΕΣΣΔ και, ενόψει της πολεμικής απειλής «να δια- σπάαουν την Κομμουνιστική Διεθνή». «Η Αντιπολίτευση αναμένει με πόθο τον πόλεμο, ...η Αντιπολίτευση περιμένει με ανυπομονησία τις δυσκολίες Λου θα συνεπιφέρει ο πόλεμος για να εκμεταλλευθεί αυτές τις δυσκολίες προς το συμφέρον της φρά- ξιάς της», έλεγε ο Στάλιν την 1η Αυγούστου 1927. «Χρειάζεται, μήπως, κι άλλη απόδειξη για το ότι αυτοί οι άνθρωποι, που διασπούν την Κομμουνιστική Διεθνή και το κόμμα μας την στιγμή ακριβώς της απειλής του πολέμου, πήραν τον δρόμο της προδοσίας απέναντι στην επανάσταση;»

Λίγο ύστερα απ’ αυτό ακολούθησαν τα οργανωτικά μέτρα. Όπως ήδη αναφέρθηκε, ο Τρότσκι και ο Βούγιοβιτς, στις 27 του Σεπτέμβρη (1926) αποκλείονται από την ΕΕ της ΚΔ. Με απόφαση της Κοινής Ολομέλειας της ΚΕ και της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου (ΚΕΕ) του ΚΚΣΕ (Μπ.) τον Οχτώβρη του 1926, ο Ζηνόβιεφ απαλλάσσεται των καθηκόντων του στην Κομμουνιστική Διεθνή. Τον Οχτώβρη ο Ζηνόβιεφ και ο Τρότσκι απομακρύνονται από την ΚΕ του ΚΚΣΕ (Μπ.) και τον Νοέμβρη διαγράφονται από το κόμμα.

Τον Δεκέμβρη του 1927 ο Στάλιν διατύπωσε τη θέση ότι «η Ευρώπη μπαίνει ολοφάνερα σε μια φάση νέας επαναστατικής άνοδοι*».113 Αυτή η θέση έπαιξε σπουδαίο ρόλο για την «αριστερή στροφή» της Κομμουνιστικής Διεθνούς που εκφράστηκε στην τακτική «τάξη ενάντια σε τάξη» και δυνάμωσε τα χτυπήματα προς την κατεύθυνση της σοσιαλδημοκρατίας. Προσανατόλισε τους εργάτες σε αγώνες δίχως τη σύμπραξη της σοσιαλδημοκρατίας και των ρεφορμιστικών συνδικάτων. Η διαμάχη ανάμεσα στους κομμουνιστές και τους σοσιαλδημοκράτες φούντωσε και η διάσπαση της εργατικής τάξης συνεχίστηκε.

Η έντονα διευρυνόμενη μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα αρνητική στάση απέναντι στους σοσιαλδημοκράτες επηρέασε την πολιτική των δεξιών τους ηγετών οι οποίοι συνεργάζονταν ανοιχτά με τα αστικά κόμματα, σε πολλές χώρες συμμετείχαν στις


αστικές κυβερνήσεις και προπαγάνδιζαν δραστήρια τη θεωρία του «οργανωμένου καπιταλισμού». Η κριτική στον σοσιαλρε- φορμισμό από την πλευρά της Κομμουνιστικής Διεθνούς απέβλεπε στο ιδεολογικό ατσάλωμα των κομμουνιστικών κομμάτων. Συνάμα οι υπερβολές σ’ αυτήν την κριτική και οι αντιλήψεις για μιαν εξέλιξη των μαζών προς τα αριστερά συνδέονταν με την προσπάθεια συνένωσης αυτών των μαζών πάνω σε μια καθαρά κομμουνιστική πλατφόρμα. Ως όρος για μια συνεργασία κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών θεωρήθηκε η ρήξη των σοσιαλδημοκρατών με τις οργανώσεις τους.

Τα σεκταριστικά-δογματικά λάθη δεν οφείλονταν μόνο στο γεγονός ότι τέτοιοι προσανατολισμοί επιβλήθηκαν στα κομμουνιστικά κόμματα από την Κομμουνιστική Διεθνή. Φανερώθηκαν ακόμα: η επίδραση του μικροαστικού επαναστατισμού, η τάση υπερπήδησης των δυσκολιών του αγώνα σ’ αυτό το στάδιο με την εφαρμογή αποφασιστικότερων «επαναστατικών μεθόδων», απλουστευτικές αντιλήψεις για τους δρόμους της ταξικής πάλης, η υποτίμηση των γενικών δημοκρατικών καθηκόντων, η υποτίμηση της σημασίας του αγώνα για τα επιμέρους άμεσα αιτήματα των εργαζομένων. Φανερώθηκε επίσης η επίδραση ρεφορμιστικών αυταπατών, επίδραση που δημιουργούσε απαισιόδοξες και παθητικές διαθέσεις. Αυτό μέσα στην ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς ενίσχυσε την αντίληψη ότι ο δεξιός, ο οπορτουνιστικός κίνδυνος είχε γίνει ο κύριος κίνδυνος.

Για τον Στάλιν αυτό είχε πρωτεύουσα σημασία, επειδή ο ίδιος μέσα στην ηγεσία του ΚΚΣΕ (Μπ.) μπορούσε, με το σύνθημα της πάλης κατά της «δεξιάς παρέκκλισης», να κατατροπώσει την γύρω από τον Μπουχάριν ομάδα την οποία θεωρούσε ως αντίπαλο της εγκαθίδρυσης της μονοκρατορίας του και της επιβολής στο κόμμα και τη χώρα των «έκτακτων» εκείνων μεθόδων που, κατά τη γνώμη του, ήταν αναγκαίες για την οικοδόμηση του σοσιαλισμού. Επειδή ο Μπουχάριν εκείνη την περίοδο έπαιζε ηγετικό ρόλο μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή, ο Στάλιν έλαβε


μια σειρά μέτρα για να υποσκάψει την επιρροή και το κύρος του μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα.

Όταν ο Μπουχάριν παρουσίασε το 1928 το σχέδιο Προγράμματος της Κομμουνιστικής Διεθνούς, ο Στάλιν πρότεινε την τροποποίηση της διάρθρωσής του. Στο νέο σχέδιο, με τις υπογραφές τώρα του Μπουχάριν και του Στάλιν, υπήρχε μια παράγραφος για τις δύο πτέρυγες μέσα στη σοσιαλδημοκρατία, δηλαδή τη δεξιά και την αριστερή. Η αριστερή χαρακτηρίστηκε ως «η πιο επιζήμια φράξια των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων.» Η πολλαπλότητα των συνθηκών και των δρόμων του περάσματος στη δικτατορία του προλεταριάτου αναγόταν σχηματικά σε τρεις τύπους: σε χώρες με υψηλό επίπεδο καπιταλιστικής ανάπτυξης, σε χώρες με μέσο επίπεδο καπιταλιστικής ανάπτυξης, σε αποικιακές και μισοαποικιακές χώρες.114 Μερικές πολύ σπουδαίες διατυπώσεις είχαν απαλειφθεί από το κοινό αυτό σχέδιο. Ανάμεσα σ' αυτές και η παράγραφος για την πολλαπλότητα των δρόμων κατά την οικοδόμηση του σοσιαλισμού: «Η πολλαπλότητα των μορφών καπιταλισμού στις διάφορες χώρες και η πολλαπλότητα των συνθηκών της επαναστατικής διαδικασίας καθιστούν αναπόδραστη και μια πολλαπλότητα μορφών των νέων σχέσεων που πρέπει να καθιερωθούν, κάτι που θα είναι ένα απαραίτητο ουσιώδες γνώρισμα της εξέλιξης σ' αυτή τη μακρόχρονη μεταβατική εποχή.»115 Απαλείφθηκε επίσης η τελευταία μπουχα- ρινική παράγραφος του σχεδίου, που υπογραμμίζει τον δημιουργικό χαρακτήρα της δράσης των κομμάτων: «Σαν ενιαίο παγκόσμιο κόμμα του προλεταριάτου η Κομμουνιστική Διεθνής υποχρεώνει όλα τα Τμήματά της να σταθμίζουν προσεκτικά τις ιδιαιτερότητες της κατάστασης στις συγκεκριμένες χώρες. Μόνο παίρνοντας υπόψη αυτές τις ιδιαιτερότητες είναι δυνατόν να ασκηθεί μια αληθινή μαρξιστική πολιτική... Αυτή η διαφορότητα πρέπει να μεταβάλει αποφασιστικά τη δράση των κομμουνιστικών κομμάτων κάτω από την ενιαία και συγκεντρωτική ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς.»116


Το σχέδιο Προγράμματος έκλεινε υπογραμμίζοντας τη σημασία της διεθνούς πειθαρχίας των κομμουνιστών. Ότι αυτό δεν ήταν τόσο τυχαίο, το αποδείχνει μια παρόμοια ιστορία που αφορούσε στη διόρθωση των επεξεργασμένων από τον Μπουχάριν θέσεων για τη διεθνή κατάσταση και τα καθήκοντα της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Το κλείσιμο των θέσεων που έλεγε: «Μόνο με συλλογική δουλειά και με άρση των διχογνωμιών πάνω σε κομματική βάση με τις μεθόδους της εσωκομματικής δημοκρατίας είναι γενικά δυνατόν να ξεπεραστούν οι τεράστιες σημερινές δυσκολίες και να επιλυθούν τα μεγάλα προβλήματα του άμεσου μέλλοντος»,117 τροποποιήθηκε. Στις 24 του Ιούλη, το Γραφείο της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ (Μπ.) στο 6° Συνέδριο της ΚΔ, αποφάσισε να προσθέσει ένα σημείο για την ανάγκη μιας σιδερένιας πειθαρχίας στα Τμήματα της ΚΔ, για την ανάγκη υποταγής της μειοψηφίας στην πλειοψηφία, για τις σχέσεις ανάμεσα στις κομμουνιστικές φράξιες και τις κομματικές οργανώσεις. «Για να περιφρουρηθεί το κόμμα από τις φραξιονιστικές επιθέσεις των φορέων της δεξιάς παρέκκλισης, είναι ανάγκη να τεθεί το ζήτημα της σιδερένιας πειθαρχίας στο κόμμα και της απόλυτης υποταγής των μελών του κόμματος σ' αυτή την πειθαρχία. Διαφορετικά ούτε σκέψη μπορεί να γίνεται για σοβαρή πάλη ενάντια στη δεξιά παρέκκλιση. Γι' αυτό, η αντιπροσωπεία του ΚΚΣΕ (Μπ.) επέφερε μια σχετική τροπολογία στις θέσεις του Μπουχάριν, η οποία και ψηφίστηκε αργότερα από το 6° Συνέδριο», δήλωνε αργότερα ο Στάλιν.118

Η διόρθωση του σχεδίου Προγράμματος της Κομμουνιστικής Διεθνούς είχε συνεπώς έναν εντελώς καθορισμένο χαρακτήρα: παράλληλα με τον υπερτονισμό μερικών διατυπώσεων σε άκαμπτο σεκταριστικό-δογματικό πνεύμα ο Στάλιν απέβλεπε στο να παρουσιάσει τον Μπουχάριν ως συνήγορο της δεξιάς περέκκλι- σης μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα, — παρέκκλισης που είχε χαρακτηριστεί ως ο κύριος κίνδυνος για τα κομμουνιστικά κόμματα — και να τον εξευτελίσει ως θεωρητικό.


Ο Στάλιν, εκτός απ' αυτό, θεωρούσε αναγκαίο να οξυνθεί η κριτική στη σοσιαλδημοκρατία ως σε μια δύναμη που προπαρασκευάζει τον πόλεμο κατά της ΕΣΣΔ. «Ο ιμπεριαλιστικός πατσι- φισμός είναι όργανο για την προετοιμασία του πολέμου και για την κάλυψη αυτής της προετοιμασίας με φαρισαϊκές φράσεις περί ειρήνης... Και το σοβαρότερο είναι ότι η σοσιαλδημοκρατία αποτελεί τον κυριότερο φορέα του ιμπεριαλιστικού πατσιφισμού στην εργατική τάξη — ότι συνεπώς είναι το βασικό στήριγμα του καπιταλισμού στην εργατική τάξη για ό,τι αφορά την προετοιμασία ενός νέου πολέμου και νέων επεμβάσεων»,119 διακήρυχνε ο Στάλιν στις 3 Ιουλίου 1928. Οι εκτιμήσεις αυτές, που αποτελού- σαν τυπικο-λογικές κατασκευές, χαρακτηριστικές του σταλινικού αποδεικτικού συστήματος, εκφράζανε τη σχέση του Στάλιν προς τη σοσιαλδημοκρατία, την οποία αντίκρυζε επίμονα ως τον πρώτο εχθρό, τον «κύριο αντίπαλο του κομμουνισμού»120 και μάλιστα, σε ό,τι αφορά το ζήτημα του πολέμου, ως τον κύριο ένοχο στον μελλοντικό πόλεμο ενάντια στην ΕΣΣΔ.

Πριν το Συνέδριο, ο αγώνας του Στάλιν ενάντια στον Μπουχάριν διεξαγόταν ακόμα με τη μορφή διορθώσεων στη μιά ή στην άλλη διατύπωση από τα σχέδια των θέσεων που παρουσίαζε ο Μπουχάριν αλλά και στην με μια μεγαλύτερη ακόμα έμφαση αριστερή στροφή της Κομμουνιστικής Διεθνούς που εκφράζανε ήδη τα σχέδια αυτά των θέσεων. Στις 14 του Ιούλη ο Μπουχάριν έστειλε στην αντιπροσωπεία του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην ΕΕ της ΚΔ το σχέδιο θέσεων για τη διεθνή κατάσταση και τα καθήκοντα της Κομμουνιστικής Διεθνούς με την παράκληση να ελεγχθεί αυτό το σχέδιο πριν ακόμα από την έναρξη του Συνεδρίου.121 Στις 16 του Ιούλη, σε μια συνεδρίαση της αντιπροσωπείας, παρουσία του Στάλιν, αποφασίστηκε: «Οι θέσεις μπορούν να ψηφιστούν μόνο αν οι τροπολογίες συμφωνούν με την ανταλλαγή απόψεων που προηγήθηκε.» Την επόμενη ημέρα η αντιπροσωπεία αποφάσισε να εξετάσει κάθε μια ξεχωριστά τις θέσεις του Μπουχάριν και να προτείνει στη συνεδρίαση της ΕΕ της ΚΔ να τις «παρουσιάσει


σαν βάση για συζήτηση στο Συνέδριο». Η κατηγορία που ο Στάλιν επέρριψε αργότερα στον Μπουχάριν, ότι τάχα είχε στείλει τις θέσεις του πριν περάσουν από τον έλεγχο της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ (Μπ.), δεν ανταποκρίνεται επομένως στα γεγονότα.

Οι θέσεις του Μπουχάριν συζητήθηκαν ξανά στο Γραφείο της αντιπροσωπείας στις 24 και στη συνεδρίαση της Ολομέλειας της αντιπροσωπείας στις 25 Ιουλίου. Είχαν γίνει οι πιό διαφορετικές διορθώσεις και συμπληρώσεις που περιείχαν διατυπώσεις σχετικά με το δυνάμωμα και την όξυνση της πάλης ενάντια στον δεξιό κίνδυνο μέσα στα κομμουνιστικά κόμματα και την υπερνί- κηση του συμφιλιωτισμού απέναντι στον δεξιό κίνδυνο κ.λπ. Η θέση που ανέπτυξε ο Μπουχάριν, ότι ο καπιταλισμός ανασυγκροτείται, προσέκρουσε στην αντίρρηση του Στάλιν, ο οποίος επέφερε μια τροποποίηση στις θέσεις όπου υπογράμμιζε την αστάθεια της καπιταλιστικής σταθεροποίησης, την παραπέρα ανάπτυξη των αντιφάσεων αυτής της σταθεροποίησης η οποία οδηγεί σε μια ακραία όξυνση της γενικής κρίσης του καπιταλισμού.

Το σχέδιο των θέσεων μοιράστηκε στους αντιπροσώπους του Συνεδρίου. Οι διαδόσεις περί διαφωνιών στην ηγεσία του ΚΚΣΕ (Μπ.) που κυκλοφόρησαν ανάμεσα στους αντιπροσώπους, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορούσε στην ουσιαστική αποστασιοποίηση από το πρωταρχικό σχέδιο θέσεων, έφεραν σε εξαιρετικά δύσκολη θέση τον Μπουχάριν122 ο οποίος παρακάλεσε το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΣΕ (Μπ.) να δηλώσει στη Συνέλευση των ανώτατων στελεχών του 6ου Συνεδρίου ότι στο ΠΓ του ΚΚΣΕ (Μπ.) δεν υπάρχουν διαφωνίες. Το επεξεργασμένο από τον Μπουχάριν και τον Στάλιν κείμενο αυτής της δήλωσης εγκρίθηκε στις 30 Ιουλίου από το Πολιτικό Γραφείο. Περιείχε μια διαμαρτυρία για τη σπερμολογία περί διαφωνιών μεταξύ των μελών του Πολιτικού Γραφείου. Στις 31 Ιουλίου η Συνέλευση των ανώτατων στελεχών του 6ου Συνεδρίου έλαβε γνώση αυτής της δήλωσης και αποφάσισε


να την κοινοποιήσει στους αντιπροσώπους του Συνεδρίου.123Στο μεταξύ, στις συνεδριάσεις του Συνεδρίου αναπτύχθηκε

μια συζήτηση πάνω στον λόγο του Μπουχάριν και τις προτεινό- μενες θέσεις, όπου υπερίσχυσαν προτάσεις και προσθήκες που μετατόπιζαν όλο και περισσότερο τη γενική γραμμή προς τα αριστερά. Ο Τέλμαν, ο οποίος υπογράμμιζε ότι η δική του αίτηση τροπολογίας έγινε με τη συγκατάθεση της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ (Μπ.), πρότεινε να επισημανθεί η απειλή απο την αριστερή σοσιαλδημοκρατία, ιδιαίτερα μάλιστα σε σχέση με την αυξανόμενη απειλή πολέμου, και να προστεθεί στις θέσεις η επιτακτική ανάγκη ενός δυναμικότερου αγώνα εναντίον των δεξιών παρεκκλίσεων στα κομμουνιστικά κόμματα και εναντίον του συμφιλιωτισμού. Ο Βησσαρίων Λομινάτνζε, μέλος της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ (Μπ.), κατηγόρησε έμμεσα τον Μπουχάριν ότι υποτίμησε «τις απόλυτες δυνατότητες, ...που ανακύπτουν από την εξέλιξη των εσωτερικών αντιφάσεων στις διάφορες κεφαλαιοκρατικές χώρες».124

Δεν ήταν όμως όλοι οι ομιλητές που υποστήριζαν τις επιθέσεις εναντίον του Μπουχάριν. Στις ομιλίες τους οι αντιπρόσωποι του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος τόνισαν τη μεγάλη σημασία που έχουν η πλατιά συζήτηση και ο δημοκρατικός χαρακτήρας του εσωκομματικού καθεστώτος. «Μερικές μορφές αγώνα, που εκφράζονται με την εφαρμογή ορισμένων μέτρων, δεν εφαρμόζονται — τρόπος του λέγειν — με επαρκή λογική, αποκτούν, ανεξάρτητα από τη θέλησή μας, σημασία αυτοσκοπού και επιδρούν ανεξάρτητα και πάλι από τη θέλησή μας. Σ' αυτές τις μεθόδους πάλης μπορεί να ενυπάρχει μια εσωτερική λογική, που μπορεί κι αυτή να οδηγήσει, ενάντια στη θέλησή μας, στον κατακερματισμό, στην αποσύνθεση των ηγετικών δυνάμεων των κομμάτων μας», είπε στην ομιλία του ο Παλμίρο Τολιάτι (Έρκο- λι).125 Επειδή όμως οι διαφορές μεταξύ Στάλιν και Μπουχάριν ήταν ήδη γνωστές, τα λόγια αυτά του Τολιάτι εκφράζανε μιαν απόλυτα συγκεκριμένη τάση.


Καθαρά και ξάστερα εκφράστηκε αυτή η σκέψη και στην ομιλία του μέλους της αντιπροσωπείας του ΚΚ Γερμανίας Αρθούρου Έβερτ: «Στο κόμμα, συνεπεία της όλης παραδοσιακής του εξέλιξης, δεν έχουν ξεπεραστεί ακόμα ορισμένες τάσεις, όπου σε κάθε διαφωνία, σε κάθε προσπάθεια για ξεκαθάρισμα πρακτικών ζητημάτων, η ηγεσία, χωρίς να ψάχνει για λογική απόδειξη, καταφεύγει αμέσως στη διαγραφή, αντί να ξεκαθαρίσει το συγκεκριμένο ζήτημα με συζήτηση.»126 Έτσι, δεν ήταν λίγες οι ομιλίες που προέτασσαν τη «σιδερένια πειθαρχία» και υπογράμμιζαν την αναγκαιότητα της χωρίς όρους υποταγής στις άνωθεν εντολές.

Στις Ολομέλειες του Συνεδρίου και στις Επιτροπές του ένα μέρος των αντιπροσώπων αξίωσε να καταχωρηθεί στα επίσημα κείμενα του Συνεδρίου η θέση για την μεταλλαγή της σοσιαλδημοκρατίας σε «φασιστικό εργατικό κόμμα», για τη μετάβαση του «σοσιαλιμπεριαλισμού» στον «σοσιαλφασισμό» κ.λπ. Ο Τολιάτι δήλωσε ότι οι εκτιμήσεις αυτές ήταν εντελώς απαράδεκτες. «Η αντιπροσωπεία μας αντιτάσσεται αποφασιστικά σ’ αυτήν την διαστρέβλωση της πραγματικότητας.»127 Ο Μπουχάριν, ο οποίος εκφώνησε τον τελικό λόγο στο θέμα του Προγράμματος της Κομμουνιστικής Διεθνούς, υπογράμμισε ότι «η σοσιαλδημοκρατία χωρίς καμιάν αμφιβολία κλείνει μέσα της σοσιαλφασιστικές τάσεις», αλλά προειδοποιούσε ταυτόχρονα, ότι «θα ήταν παράλογο να ρίχνουμε στο ίδιο σακί τη σοσιαλδημοκρατία και τον φασισμό. Αυτό δεν επιτρέπεται να γίνεται ούτε κατά την ανάλυση της κατάστασης ούτε κατά τον καθορισμό της κομμουνιστικής τακτικής.»128

Στις αποφάσεις του 6ου Συνεδρίου δεν μπήκε η θέση περί «σο- σιαλφασισμού», Ωστόσο οι αριστερές σεκταριστικές εκτιμήσεις για τη σοσιαλδημοκρατία, ως της «ισχυρότερης δύναμης της αντεπανάστασης», που παρουσίαζε «φασιστικές τάσεις» και έπαιζε μάλιστα ένα φασιστικό ρόλο, βρήκαν πρόσβαση στο κείμενο του Προγράμματος της Κομμουνιστικής Διεθνούς.129 Εξάλλου οι εκτιμήσεις αυτές περιέχονταν ήδη στο κείμενο που έφερε τις


υπογραφές του Στάλιν και του Μπουχάριν. Η διόρθωση των κειμένων του Συνεδρίου ώστε να τονιστεί η γραμμή κατά της σοσιαλδημοκρατίας, γενικά, και της αριστερής της πτέρυγας, ιδιαίτερα, κατά των «δεξιών» και των «συμφιλιωτών» μέσα στα κομμουνιστικά κόμματα, προετοίμαζε την επίθεση εναντίον εκεί- ων των στοιχείων στα κομμουνιστικά κόμματα, που τάσσονταν ενάντια στο δυνάμωμα της αριστερής γραμμής. Η διόρθωση αυτή δημιούργησε την προϋπόθεση για την απομάκρυνση του Μπουχάριν και των οπαδών του από την ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς και για τη μετατροπή του μηχανισμού της σ' ένα αυστηρά συγκεντρωτικό όργανο που θα βρίσκεται κάτω από τον άμεσο έλεγχο του Στάλιν.

Την εποχή εκείνη ο Στάλιν προτιμούσε να δρα στο παρασκήνιο. Εξάλλου έπαιρνε μέτρα για την εξασφάλιση του απαραίτητου, κατά τη γνώμη του, συσχετισμού δυνάμεων στην ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Σε επιστολή του, στις 31 Αυγούστου, προς τον Γιόσιφ Πιατνίτσκι, τον Γραμματέα της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ (Μπ.) στο Συνέδριο, ο Στάλιν πρότεινε τη συγκρότηση μιας Πολιτικής Γραμματείας της ΕΕ της ΚΔ (ένα συλλογικό καθοδηγητικό όργανο, το οποίο με απόφαση της 7ης Ολομέλειας της ΕΕ της ΚΔ τον Δεκέμβρη του 1926 αντικαθιστούσε ήδη τη θέση του Προέδρου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, όπου ηγετικό ρόλο έπαιζε ο Μπουχάριν), «και μάλιστα έτσι διαμορφωμένης ώστε να διασφαλίζεται ένα υπερέχον αντίβαρο στις τάσεις του Σμεράλ. Για καλύτερη σύνδεση με την ΚΕ προτείνω να προσλη- φθεί ο Μόλοτοφ ως μέλος της Πολιτικής Γραμματείας της ΕΕ της ΚΔ.»130 Η υπόδειξη αυτή έγινε δεκτή.

Ο Μπουχάριν, ο οποίος πάσχιζε να υπερασπίσει τις μεθόδους της συλλογικότητας στην Εκτελεστική Επιτροπή της Κομι- ντέρν, τόνισε, όχι τυχαία, στο Συνέδριο: «Η πειθαρχία αποτελεί ύψιστο καθήκον μας. θα ήθελα, ωστόσο, σύντροφοι, να μνημονεύσω εδώ μιαν αδημοσίευτη επιστολή που ο σύντροφος Λένιν απηύθυνε σ' εμένα και στον Ζηνόβιεφ. Ο σύντροφος Λένιν μας


έγραφε: “Αν διώξετε όλους τους όχι και τόσο ευκολολύγιστους, αλλά ξύπνιους ανθρώπους, και αφήσετε τους πειθήνιους χοντροκέφαλους, τότε είναι βέβαιο ότι οδηγείτε το κόμμα στην καταστροφή”. Πιστεύω πως η γνώμη του σύντροφου Λένιν είναι απόλυτα σωστή. Χρειαζόμαστε ένα στιβαρό χέρι στα καθοδηγητικά όργανα του κόμματός μας, ένα χέρι που δεν τρομάζει να πετάξει έξω από το κίνημά μας κάθε “απεργοσπάστη”. Συνάμα όμως χρειαζόμαστε στα καθοδηγητικά όργανα του κόμματός μας ανθρώπους — κι ελπίζουμε ότι έχουμε τέτοιους ανθρώπους —, οι οποίοι, τηρώντας οπωσδήποτε το απαραίτητο τάκτ, θα αγωνιστούν για να επαναφέρουν στη σωστή γραμμή του κόμματος και της Κομμουνιστικής Διεθνούς κάθε “ξύπνιο” μέλος του κόμματος.»131

Η εγκαθίδρυση του σταλινικού ελέγχου

Μετά το Συνέδριο, ο Στάλιν ενεργοποίησε τη γραμμή του για την συντριβή της «δεξιάς παρέκκλισης» στο ΚΚΣΕ (Μπ.) και αντίστοιχα στην Κομμουνιστική Διεθνή. «Όταν ορισμένοι κύκλοι κομμουνιστών αρνούνται την σκοπιμότητα του συνθήματος “τάξη ενάντια σε τάξη” στον προεκλογικό αγώνα (Γαλλία), ή αντιτάσσονται στην παρουσίαση ανεξάρτητων υποψηφιοτήτων του κομμουνιστικού κόμματος (Αγγλία), ή δεν θέλουν να οξύνουν το ζήτημα του αγώνα ενάντια στην «αριστερή» σοσιαλδημοκρατία (Γερμανία) κτλ. κτλ. — όλα τούτα σημαίνουν ότι μέσα στα κομμουνιστικά κόμματα υπάρχουν άνθρωποι, που προσπαθούν να προσαρμόσουν τον κομμουνισμό στον σοσιαλδημοκρα- τισμό», δήλωνε ο Στάλιν στις 19 του Οχτώβρη 1928.132 Μια νίκη της «δεξιάς παρέκκλισης» μέσα στα κομμουνιστικά κόμματα θα σταθεροποιούσε, κατά τη γνώμη του, τις συνθήκες που είναι αναγκαίες για τη διατήρηση του καπιταλισμού. Αν, από τη μια μεριά, το 6° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς επισήμανε την ανα


γκαιότητα να διεξαχθεί ο αγώνας ενάντια στις «δεξιές παρεκκλίσεις», κυρίως με τα μέσα της πειθούς,133 ο Στάλιν, από την άλλη, κατηύθυνε ήδη αυτόν τον αγώνα στον δρόμο των οργανωτικών μέτρων.

Στις 19 του Δεκέμβρη 1928 στη συνεδρίαση του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ ο Στάλιν δήλωνε ότι «η φράξια των δεξιών ξεκόβει από τον μαρξισμό-λενινισμό και διεξάγει λυσσασμένο αγώνα ενάντια στην Κομμουνιστική Διεθνή».134 Είπε ακόμα ότι η Κομμουνιστική Διεθνής παρέλειψε να διατυπώσει κατηγορίες ενάντια στους δεξιούς (μια πολύ προσφιλής στον Στάλιν μέθοδος ήταν να εξηγεί με φράσεις για παραλείψεις όχι μόνο τα θεσπιζόμενα μέτρα ως αυτονόητα, αλλά και να καταλογίζει έμμεσα στους άλλους ότι ευθύνονται τάχα γι' αυτές τις παραλείψεις) και υπογράμμιζε: «Οι δεξιοί παραβίασαν τις αποφάσεις τους 6ου Συνεδρίου. Παραβίασαν την σιδερένια πειθαρχία. Πρέπει να δια- γραφούν. Οι συμφιλιωτές αντιτάσσονται στον αγώνα κατά των δεξιών, γι' αυτό αξίζει να τους γίνει μια προειδοποίηση.» Αυτό δεν αφορούσε καθόλου μόνο τους δεξιούς και τους «συμφιλιωτές» μέσα στο ΚΚ Γερμανίας, αλλά και τους οπαδούς του Μπουχάριν στην ηγεσία της ΕΕ της ΚΔ, τον Ζυλ Εμπέρ-Ντρο (Jules Humbert-Droz) και τον Σέρρα (Serra) (Αγγελο Τάσκα) για τους οποίους ο Στάλιν έλεγε ότι «πέσανε στο βάλτο του λιγόψυχου οπορτουνισμού».135

Ο Στάλιν όχι μόνο φέρθηκε βάναυσα και προσβλητικά στον Ντρο136 και τον Τάσκα (ο Μπουχάριν δεν ήταν παρών σ' αυτή την συνεδρίαση), αλλά και τους απείλησε στα ίσια: «Συμβουλεύω στον σύντροφο Εμπέρ-Ντρο να βάλει μυαλό και να καταλάβει με ποιάν οργάνωση έχει να κάνει μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή. Φαίνεται ότι έχει μπερδέψει την Κομμουνιστική Διεθνή με κάποιαν επαρχιακή οργάνωση. Ελπίζω ότι ο σύντροφος Εμπέρ- Ντρο θα έχει σύντομα την ευκαιρία να πειστεί πως ένα τέτοιο μπέρδεμα δεν θα μείνει γι' αυτόν χωρίς συνέπειες.»137 Η Κλάρα Τσέτκιν αντέτεινε στον Στάλιν, ότι αυτός, [ο Στάλιν] κρίνοντας


τα γεγονότα μέσα στο ΚΚ Γερμανίας, δεν παίρνει υπόψη την εσωκομματική κατάσταση και τη γενικότερη κατάσταση που εξηγούν και την εμφάνιση των αντιπολιτευτικών τάσεων. «Στα πλαίσια του κόμματος και του καταστατικού του και με βάση τις αποφάσεις της Κομμουνιστικής Διεθνούς και του κόμματος για την πολιτική γραμμή, μια τέτοια ελεύθερη συζήτηση θα ήταν δυνατή», τόνισε η Τσέτκιν. «Αυτή η προϋπόθεση, λόγω της παρουσίας των φραξιών δεν υπήρχε και ως εκ τούτου λείπει και μια συγκέντρωση των δυνάμεων η οποία, κατά τη γνώμη μου, δεδομένων των πολιτικών καθηκόντων που στέκονται εμπρός στο ΚΚ Γερμανίας, θα ήταν αναγκαία.»138 Η έκκληση για συσπείρωση, για συγκέντρωση των δυνάμεων των κομμουνιστών που περιέκλεινε η παρέμβαση της Τσέτκιν, έδωσε την αφορμή στον Στάλιν να κάνει την υποτιμητική παρατήρηση ότι είναι τάχα περιττό να αναφέρεται κανείς «στο πιό κοινότυπο από όλα τα κοινότυπα συνθήματα». «Δεν μπορεί να γίνει λόγος για συγκέντρωση πάντων και οποιωνδήποτε. Μόνη δυνατή συγκέντρωση θεωρούμε εκείνη που βασίζεται σε μια πλατφόρμα.»139 Κατά τον Στάλιν, αυτό σήμαινε απλώς και μόνο την δίχως όρους υποταγή στη γραμμή την οποία αυτός ακολουθούσε στη δοσμένη στιγμή. Στην ίδια αυτή συνεδρίαση ο Στάλιν μίλησε και για μερικά άλλα ζητήματα που αφορούσαν την πολιτική των κομμουνιστικών κομμάτων. Ισχυρίστηκε ότι οι κομμουνιστές δεν έπρεπε να ρίξουν το σύνθημα για τον έλεγχο της παραγωγής, επειδή «αυτό το σύνθημα δεν μπορεί γενικά να πραγματοποιηθεί αν δεν γκρεμίσουμε την αστική τάξη».140 Έτσι απορρίφθηκε ένα από τα σπουδαιότερα συνθήματα της μεταβατικής περιόδου, το οποίο είχε εκπονήσει η Κομμουνιστική Διεθνής υπό τον Λένιν και που το υποστήριζαν δραστήρια οι κομμουνιστές στις αρχές της δεκαετίας του ’20. Εκτός αυτού ο Στάλιν είχε θέσει αποφασιστικά το θέμα της σκοπιμότητας να συντριβούν τα ρεφορμιστικά συνδικάτα: «Στις παρούσες συνθήκες τα συνδικάτα, στο πρόσωπο της ηγεσίας τους, είναι ένα συστατικό μόριο του καπιταλισμού. Πώς


μπορούμε όμως να στήσουμε στα πόδια τους τις μάζες αν δεν συντρίψουμε αυτό το μόριο;»141 Ο αριστερίστικος αυτός προσανατολισμός συμβάδιζε με την πεποίθηση ότι ήδη «στους κόλπους των καπιταλιστικών χωρών ωριμάζουν οι προϋποθέσεις μιας νέας επαναστατικής ανόδου του εργατικού κινήματος», ότι «πρέπει να προετοιμάζουμε τις μάζες για τους επερχόμενους αγώνες, ώστε να μη βρεθούν τα κομμουνιστικά κόμματα στην ουρά των γεγονότων και η εργατική τάξη να μην αιφνιδιαστεί».142

Η αριστερή φρασεολογία όχι μόνο χρησίμευε στον Στάλιν για να δικαιολογεί τα μέτρα που επέβαλε ο ίδιος με σκοπό τη σκλήρυνση του εσωκομματικού καθεστώτος και την απομάκρυνση με τη βία των ετεροφρονούντων, αλλά έμπαινε σε πολιτικές ντιρεκτίβες και έβαζε τη σφραγίδα της στις αποφάσεις της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ο Στάλιν υπέβαλε ένα σχέδιο απόφασης που το υπέγραψε η πλειοψηφία των μετεχόντων στη συνεδρίαση: Βγιά- τσεσλαβ Μόλοτοφ, Γιόσιφ Πιατνίτσκι, Σόλομον Λοζόφσκι, Λέον Πούτμαν, Βασίλ Κολάροφ, Τσίου Βίτο (Στράχοφ). Εκεί μέσα αναφέρεται ότι: «Το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ καταδικάζει κατηγορηματικά την υποκριτική οπορτουνιστική διακήρυξη του συντρόφου Εμπέρ-Ντρο, η οποία στην ουσία απέβλεπε στην υποστήριξη των δεξιών στοιχείων του ΚΚ Γερμανίας, και τη στιγματίζει ως ελεεινή επίθεση ενάντια στην Κομμουνιστική Διεθνή.»143 Με την καταδίκη του Εμπέρ-Ντρο ο Στάλιν έδειξε ξεκάθαρα ότι θεωρούσε την κάθε αντιπολίτευση ως αντίσταση στη γραμμή της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Η βάναυση ανάμειξη του Στάλιν στις υποθέσεις της ΚΔ προκάλεσε τη διαμαρτυρία του Μπουχάριν ο οποίος, σε μια διακήρυξη της 30 του Γενάρη 1929, έλεγε ότι ο Στάλιν διασπά την Κομμουνιστική Διεθνή και προάγει την γραφειοκρατία μέσα στο κόμμα, ότι η γραμμή αυτή εξασθενίζει τις τάξεις της ΚΔ και οδηγεί στη διάσπαση μέσα στα κομμουνιστικά κόμματα. Ο Εμπέρ-Ντρο σε μια επιστολή του προς την ηγεσία του ΚΚ της Ελβετίας την πληροφορούσε για τη συνεδρίαση του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ, για τις απόψεις του και για το


Diktat του Στάλιν.144Ο Τάσκα όταν εγκατέλειψε τη Μόσχα απευθύνθηκε με επιστο

λή του, το Γενάρη του 1929, προς τη Γραμματεία της ΚΕ του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος στην οποία εξηγούσε ότι, κατά τη γνώμη του, «η Κομμουνιστική Διεθνής δεν υφίστατο πλέον», αφού βρίσκεται «στα χέρια του Στάλιν». «Ο Στάλιν είναι ο “δάσκαλος και το αφεντικό”, ο οποίος αποφασίζει τα πάντα», έγραφε ο Τάσκα. «Είναι όμως σε θέση να σηκώσει μια τέτοια πελώρια ευθύνη; Η απάντησή μου είναι σαφέστατη: Όχι, σε καμιά περίπτωση δεν είναι σε θέση. Αν διαβάσει κανείς όλα του τα γραπτά, δεν πρόκειται να βρει ούτε μιαν έστω δική του ιδέα. Επαναλαμβάνει δίχως ενδοιασμό σκέψεις που έχει κλέψει από άλλους και μας τις παρουσιάζει σ' αυτή τη σχηματική τους μορφή, απ' όπου γεννιέται η αυταπάτη μιας πνευματικής δύναμης που είναι ανύπαρκτη. Οι ιδέες είναι γι' αυτόν πιόνια σκακι- ού που τα κινεί για να κερδίζει τη μια παρτίδα μετά την άλλη... Ο Στάλιν είναι λογοκλόπος και δεν μπορεί να είναι τίποτε άλλο, αφού από άποψη διανοητικών ικανοτήτων είναι μια μετριότητα και γενικά όχι δημιουργικό άτομο, γι' αυτό και ζηλεύει, χωρίς να το δείχνει, τον Τρότσκι, τον Μπουχάριν και τους άλλους για την πνευματική τους υπεροχή την οποία δεν μπορεί να συγχωρέσει. Χρησιμοποιεί τις ιδέες τους ευκαιριακά, όποτε το καλεί η περίπτωση, ανάλογα με τις περιστάσεις. Και αφού έχει οικειοποιηθεί αυτές τις ιδέες τους, περνάει στην επίθεση ενάντια στους ληστέυ- μένους, μια και γι’ αυτόν σημασία δεν έχουν οι αρχές αλλά το μονοπώλιο της εξουσίας. Με την πολιτική αυτή και με τις μεθόδους αυτές ο Στάλιν είναι στη Ρωσία ο φορέας της αντεπανάστασης, ένας άνθρωπος, ο οποίος — όσο θα έχει λυμένα τα χέρια του — θα καταβαραθρώνει το πνεύμα και τις κατακτήσεις της Οχτωβριανής επανάστασης. Ανάμεσα στον Στάλιν και στον Λένιν χαίνει μια άβυσσος. Θεωρώ ως τη μεγαλύτερη συμφορά που μπόρεσε να συμβεί στη Σοβιετική Ρωσία μετά τον θάνατο του Λένιν το γεγονός ότι το σύνολο της εξουσίας συγκεντρώθηκε


στα χέρια του Στάλιν. Το ρωσικό κόμμα κι όλοι εμείς θα πληρώσουμε ακριβά το ότι δεν λάβαμε υπόψη μας τις σαφείς υποδείξεις του Λένιν.»145

Με την επιστολή του αυτή ο Τάσκα κήρυχνε ανοιχτό αγώνα κατά του Στάλιν και η στάση του αυτή, στις τότε συνθήκες, έμελλε να οδηγήσει σε ρήξη με την Κομμουνιστική Διεθνή. Ο Τάσκα διαγράφτηκε από το IKK. Η κριτική του Τάσκα στον Στάλιν, στη δικτατορική του αλαζονία καθώς και ότι κάτω από την πίεσή του είχε μεταβληθεί η ατμόσφαιρα μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή, της οποίας ο μηχανισμός όλο και περισσότερο υποτασσόταν άμεσα στον Στάλιν, η κριτική αυτή του Τάσκα ήταν δίχως αμφιβολία δικαιολογημένη.

Ο Τολιάτι, η στάση του οποίου σε πολλά ζητήμαστα είχε μεγάλη ομοιότητα με εκείνη του Μπουχάριν (κι αυτό φάνηκε ευκρινέστατα στο 6° Συνέδριο της ΚΔ), δεν πρόσφερε σ' αυτόν [στον Μπουχάριν] καμιά υποστήριξη όταν η γύρω από τον Μπουχάριν ομάδα έγινε στόχος εξοντωτικών επιθέσεων του Στάλιν. Ο Τολιάτι γνώριζε βέβαια την επιστολή της ΚΕ του Κομμουνιστικού Εργατικού Κόμματος Πολωνίας του Δεκέμβρη του 1923 καθώς και για ό,τι ακολούθησε κατόπιν. Όταν ο Αντόνιο Γκράμσι αποτάθηκε με επιστολή του, τον Οχτώβρη του 1926, στην ΚΕ του ΚΚΣΕ £Μπ.), στην οποία καταδίκαζε τις μεθόδους της εσωκομματικής πάλης του ΚΚΣΕ (Μπ.), ο Τολιάτι αρνήθηκε να διαβιβάσει την επιστολή αυτή από φόβο μήπως αυτή η επιστολή θεωρηθεί ως ανάμειξη και «κάμει ζημιά».146 Έδειξε όμως αυτή την επιστολή στον Μπουχάριν, γνωστοποιώντας την έτσι στο Πολιτικό Γραφείο της ΚΕ του ΚΚΣΕ (Μπ.) και ακολούθησε τη συμβουλή του Μπουχάριν να διαβιβάσει την επιστολή, έστω όχι επίσημα, αφού κάτι τέτοιο θα καθιστούσε απαραίτητη μιαν απάντηση και θα οδηγούσε σε μια σημαντική χειροτέρευση των σχέσεων των δύο κομμάτων. \

Πολύ περισσότερο, αφού ο Τολιάτι, στα τέλη της δεκαετίας του '20, δεν μπορούσε να έλθει σε μιαν απευθείας σύγκρουση με


τον Στάλιν, όταν η κατάσταση στην ηγεσία του ΚΚΣΕ (Μπ.) είχε ήδη ουσιωδώς μεταβληθεί σε σχέση με το 1926. Ο Λουίτζι Λόνγκο παρατηρούσε πάνω σ' αυτή τη «μεταβολή στάσης» του Τολιάτι: «Αν αυτό συνέβαινε τότε, θα είχε καταφερθεί στο κύρος και στο μέλλον του IKK ένα σοβαρό πλήγμα.»147 Ένα σημαντικό μέρος των ηγετικών στελεχών του μηχανισμού της Κομμουνιστικής Διεθνούς υποτάχθηκε ωστόσο στο Diktat του Στάλιν, χωρίς να προβάλει φανερή αντίσταση. Η Κομμουνιστική Διεθνής και τα κομμουνιστικά κόμματα δεν μπορούσαν ουσιαστικά να θέσουν καν ζήτημα αν στη δράση του ΚΚΣΕ (Μπ.) γίνονται λάθη. Όσοι κατά οποιοδήποτε τρόπο εξέφραζαν αμφιβολίες για την ορθότητα αυτών που συνέβαιναν στην ΕΣΣΔ ή — κάτι που ήταν τότε το ίδιο — επέκριναν τις μεθόδους που εφάρμοζε ο Στάλιν, γίνονταν αμέσως «αποστάτες», «εχθροί της ΕΣΣΔ και του κομμουνιστικού κινήματος».

Η παραμόρφωση της εσωκομματικής πάλης στο ΚΚΣΕ (Μπ.) είχε σαν επακόλουθο να παρουσιάζονται ακόμα και οι απόψεις γ ι’ αυτή την πάλη διαστρεβλωμένες. Με την αποπομπή του Μπουχάριν από την ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς και την εγκαθίδρυση από τον Στάλιν και το περιβάλλον-του του άμεσου ελέγχου πάνω στον μηχανισμό της ΕΕ της ΚΔ, ο όρκος υποταγής στη σταλινική ηγεσία έγινε ο απαραίτητος όρος για την εκτίμηση όλων των γεγονότων στην ΕΣΣΔ και στη ζωή του ΚΚΣΕ (Μπ.). Οι συζητήσεις στην Κομμουνιστική Διεθνή μεταβάλλονταν σε συζητήσεις που κυλούσαν σύμφωνα με κάποιο προκαθορισμένο σχήμα, ή επιδρούσαν καταστροφικά αφού συμπορεύονταν με μιαν «κάθαρση» από εκείνους που θεωρούνταν ως δεξιοί ή «συμφιλιωτές». Έτσι, τον Ιούνη του 1929, η φράξια της «μειοψηφίας» μέσα στην ηγεσία του ΚΚ Πολωνίας, που υποστηριζόταν από τον Στάλιν, με τη βοήθεια των εκπροσώπων της ΕΕ της ΚΔ Βίλελμ Κνόριν και Νικολάι Ποπόφ στην Ολομέλεια της ΚΕ κατόρθωσε και πέτυχε προς όφελος της αλλαγές στη σύνθεση της ΚΕ.148


Ο Στάλιν δεν έκαμε καν προσπάθεια να διαφυλάξει μιαν επίφαση συλλογικότητας στη λύση των προβλημάτων. 'Οταν στις 14 Μαΐου, κατά τη συζήτηση του αμερικανικού ζητήματος, ο Στάλιν πήρε τον λόγο και μίλησε από το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ, απευθυνόμενος προς τους αντιπροσώπους της πλειοψηφίας στην ηγεσία του Κομμουνιστικού Κόμματος των ΗΠΑ, διαπίστωνε με κυνισμό: «Τώρα έχετε ακόμα τυπικά την πλειοψηφία, αύριο όμως δεν θα έχετε καμιά πλειοψηφία, παρά θα βρεθείτε ολότελα απομονωμένοι, αν αποπειραθείτε να κάνετε αγώνα ενάντια στις αποφάσεις του Προεδρείου της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Να είστε σίγουροι για τούτο... Αν οι σύντροφοι της αμερικανικής αντιπροσωπείας δεχτούν τις προτάσεις μας, έχει καλώς, άν όχι,τόσο το χειρότερο γι' αυτούς. Η Κομμουνιστική Διεθνής θα κάνει το δικό της, κάτω από οποιεσ- δήποτε συνθήκες.»149

Αριστερίστικες - δογματικές στοχεύσεις

Ο Στάλιν πρόβαλε, ως ένα από τα πιο βαρυσήμαντα επιχειρή- ματά στην πάλη εναντίον της ομάδας του Μπουχάριν, τη θέση για ωρίμανση των «στοιχείων μιας νέας επαναστατικής ανόδου» στις κεφαλαιοκρατικές χώρες. Αυτό απαιτούσε, κατά τη γνώμη του, την όξυνση της πάλης κατά της σοσιαλδημοκρατίας και πριν απ' όλα της πάλης μέσα στα κομμουνιστικά κόμματα κατά των δεξιών στοιχείων και των συμφιλιωτών, την εκκαθάριση των κομμουνιστικών κομμάτων από τα οπορτουνιστικά στοιχεία και την εφαρμογή μιας νέας τακτικής στα συνδικάτα.150 Αυτό οδηγούσε και πάλι στην εξάπλωση της επαναστατικής φρασεολογίας και στη διάδοση ανεδαφικών συνθημάτων. Με ιδιαίτερη ενάργεια φάνηκε αυτό στους στόχους - θέσεις της 10ης Ολομέλειας της ΕΕ τηε ΚΔ (Ιούλης 1929). Η Ολομέλεια αυτή επαναλάμβανε τη σταλινική εκδοχή για ωρίμανση μιας νέας επαναστατικής ανόδου


και διατύπωνε τους προσανατολισμούς του 6ου Συνεδρίου της ΚΔ, ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά το δυνάμωμα του αγώνα ενάντια στην αριστερή πτέρυγα της σοσιαλδημοκρατίας, με μεγαλύτερη οξύτητα. Η Ολομέλεια χαρακτήριζε επίσημα την σοσιαλδημοκρατία στο σύνολό της ως «σοσιαλφασισμό». Ο Στάλιν, ο οποίος τροποποίησε το σχέδιο των θέσεων της Ολομέλειας, έκαμε την ακόλουθη προσθήκη: «Η Ολομέλεια της ΕΕ της ΚΔ παραγγέλνει στα κόμματα να στραφούν με ιδιαίτερη προσοχή στο δυνάμωμα της πάλης ενάντια στην “αριστερή” πτέρυγα της σοσιαλδημοκρατίας, την πτέρυγα που αναστέλλει τη διαδικασία αποσύνθεσης της σοσιαλδημοκρατίας με την παραγωγή αυταπατών περί αντιπολιτευτικής στάσης αυτής της πτέρυγας απέναντι στην πολιτική των ηγετικών σοσιαλδημοκρατικών οργάνων, ενώ στην πραγματικότητα η “αριστερή” πτέρυγα υποστηρίζει με όλες της τις δυνάμεις την πολιτική του σοσιαλφασισμού.»151 Στα επίσημα κείμενα της Ολομέλειας γινόταν χρήση του όρου «σοσιαλφασισμός» για να επισημανθεί η συμμετοχή της σοσιαλδημοκρατίας στην εφαρμογή της πολιτικής του ιμπεριαλιστικού κράτους κατά τη διαδικασία της φασιστικοποίησης της χώρας και για να προσδιορισθεί η ιδιαίτερη μορφή του φασισμού στις χώρες με ισχυρά σοσιαλδημοκρατικά κόμματα.

Στα χρόνια της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης, η οποία — όπως πίστευαν πολλοί μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή — θα προκαλούσε αναπόφευκτα μια νέα περίοδο προλεταριακών επαναστάσεων, ο Στάλιν υπογράμμιζε όλο και επιτακτικότερα πως για να φέρει κανείς την επανάσταση κοντύτερα πρέπει να καταφέρει το κύριο χτύπημα στη σοσιαλδημοκρατία και ιδιαίτερα στην αριστερή της πτέρυγα, να την ξεμπροστιάσει και να την απομονώσει από τις μάζες. Με ιδιαίτερη ενάργεια το δείχνουν αυτό οι τροποποιήσεις που επέφερε ο Στάλιν στα επίσημα κείμενα της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Στο σχέδιο έκκλησης της ΕΕ της ΚΔ για την Πρωτομαγιά του 1930, στην οποία αναφερόταν ότι οι ιμπεριαλιστικές κλίκες εξοπλίζονταν πυρετωδώς για


εκστρατεία ενάντια στη Σοβιετική Ένωση, πρόσθετε: «και οι συνεργοί τους από το στρατόπεδο των σοσιαλδημοκρατών και σοσιαλπατσιφιστών».152 Αυτή η γραμμή εδραιώθηκε στις αποφάσεις των Ολομελειών της ΕΕ της ΚΔ, στις οδηγίες που έπαιρναν τα κομμουνιστικά κόμματα από την ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Στο σχέδιο των θέσεων στην εισήγηση του Μανουήλ- σκι για την 11η Ολομέλεια της ΕΕ της ΚΔ τον Μάρτη του 1931 ο Στάλιν πρόσθεσε: «Το ξεμπρόστιασμα της σοσιαλδημοκρατίας, το ξεμπρόστιασμα της Β' Διεθνούς, η απελευθέρωση των εργατικών μαζών από την επιρροή της σοσιαλδημοκρατίας, η απομόνωση και η υπερνίκηση της σοσιαλδημοκρατίας είναι τα άμεσα καθήκοντα των κομμουνιστικών κομμάτων, χωρίς την εκπλήρωση των οποίων είναι αδύνατος ένας επιτυχής αγώνας του προλεταριάτου για την απελευθέρωση του από τα δεσμά του καπιταλισμού.»153

Η λογοδοσία του Στάλιν και ο λόγος του Μόλοτοφ στο 16° Συνέδριο του ΚΚΣΕ (Μπ.) περιείχαν επίσης οδηγίες για την ανάπτυξη της γενικής πάλης εναντίον του «σοσιαλφασισμού». Ο Μόλοτοφ δήλωνε κατηγορηματικά: «Τα κομμουνιστικά κόμματα και η Διεθνής στο σύνολό της πρέπει ακόμα πιό αποφασιστικά και με όλες τις δυνάμεις τους να θέσουν στην ημερήσια διάταξη και μπροστά στις εργατικές μάζες τα καθήκοντα που έχουν σχέση με το ξεμπρόστιασμα του φασισμού και του σοσιαλφασι- σμού, αλλά και τα καθήκοντα της οργάνωσης των εργατικών μαζών πάνω στη βάση μιας μπολσεβίκικης εφαρμογής της ενιαιο- μετωπικής τακτικής από τα κάτω για την απόκρουση του επιτιθέμενου φασισμού και σοσιαλφασισμού.»154 Έτσι εξαφανιζόταν κάθε δυνατότητα να πραγματοποιηθούν επαφές ανάμεσα στα κομμουνιστικά κόμματα, από τη μια μεριά, και στα σοσιαλδημοκρατικά και σοσιαλιστικά κόμματα, από την άλλη, για τη δημιουργία ενός ενιαίου Μετώπου της εργατικής τάξης ενάντια στην επίθεση του φασισμού.

Μεγάλη επιρροή άσκησε στην ιδεολογική δραστηριότητα της


Κομμουνιστικής Διεθνούς το άρθρο του Στάλιν «Πάνω σε μερικά ζητήματα της ιστορίας του μπολσεβικισμού», που δημοσιεύθηκε το 1931. Χρησιμοποιώντας και πλαστογραφώντας την κριτική του Λένιν στα διάφορα ρεύματα της Β' Διεθνούς — ανάμεσα τους και εκείνα της Ρόζας Λούξεμπουργκ και της γερμανικής αριστερής σοσιαλδημοκρατίας — ο Στάλιν απολυτοποιούσε τις εμπειρίες του μπολσεβικισμού και τις αντιπαρέθετε στις εμπειρίες των άλλων επαναστατικών κομμάτων. Το άρθρο αυτό, κάτω από τη σημαία της κριτικής στον «λουξεμπουργκισμό», χρησίμευσε ως αφορμή για μια σκηνοθετημένη εκστρατεία ενάντια σε κάθε λογής παρεκκλίσεις από τη σταλινική ερμηνεία της ιστορίας του κομμουνιστικού κινήματος, ενάντια στην εκμετάλλευση της κληρονομιάς και των παραδόσεων του εργατικού κινήματος, έξω από τις ερμηνευόμενες με σταλινικό πνεύμα παραδόσεις του μπολσεβικισμού.

Μια ιδιαίτερη θέση σ' αυτή την εκστρατεία — πλάι στην αυξανόμενη σε οξύτητα κριτική στα υπολείμματα του ρεφορμισμού, του δεξιού οπορτουνισμού — έπαιρνε το ξεμπρόστιασμα του τροτσκισμού, για τον οποίο ο Στάλιν έλεγε ότι^ίναι «το προ- καλυπτικό απόσπασμα της ανεπαναστατικής αστικής τάξης, που , μάχεται ενάντια στον κομμουνισμό, ενάντια στη σοβιετική εξουσία, ενάντια στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού στην ΕΣΣΔ».155 Αυτή η εξογκωμένη από τον Στάλιν εκδοχή της επικινδυνότητας του τροτσκισμού χρησίμευσε στην προετοιμασία και την ιδεολογική κάλυψη των διώξεων. Τον Στάλιν ανησυχούσε πολύ η δράση του Τρότσκι, ο οποίος είχε απελαθεί το 1929 από την ΕΣΣΔ και έκτοτε κατέκρινε δημόσια το καθεστώς του. Οι δηλώσεις του Τρότσκι περιείχαν, πλάι στα σταθερά επαναλαμβανόμενα δικά του δόγματα, και την όχι και λίγο δικαιολογημένη κριτική στην ασκούμενη από τον Στάλιν πολιτική. Συνάμα, ο Τρότσκι έκανε πότε-πότε και βήματα που φαίνονταν να αποσκοπόύν στο κλείσιμο μιας «ανακωχής» ή προσπαθούσε μάλιστα να δίνει και συμβουλές. Στις 27 Απριλίου 1931 ο Τρότσκι έστειλε μιαν επιστολή


προς το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην οποία έγραφε ότι η τύχη της επανάστασης στην Ισπανία εξαρτιέται από το αν εκεί θα συγκροτηθεί ένα αξιόμαχο και ευυπόληπτο κομμουνιστικό κόμμα και ότι έχει σημασία να επιτευχθεί σ' αυτή τη χώρα η ενότητα των επαναστατικών δυνάμεων, διαφορετικά η ήττα της επανάστασης οδηγεί «σχεδόν αυτόματα στην εγκαθίδρυση ενός καθαρού φασισμού στο στυλ του Μουσολίνι». Για την επιστολή αυτή του Τρότσκι ο Στάλιν έγραφε: «Νομίζω ότι στον κύριο Τρό- τσκι, σ' αυτόν τον τρελό και μενσεβίκο τσαρλατάνο θα έπρεπε να του δοθεί, διαμέσου της ΕΕ της ΚΔ, να καταλάβει πού ανήκει.» Το θανάσιμο πλήγμα που ο Ραμόν ντελ Ρίο Μερκαντέρ Χερνά- ντεθ (Ramon del Rio Mercader Hernandez) κατάφερε στον Τρό- τσκι, στις 20 Αυγούστου 1940, ήταν ο αποτρόπαιος απόηχος αυτών των φράσεων.156

Ο Στάλιν και η απειλή τον φασισμόν

Την εποχή εκείνη η αγώνας κατά του φασισμού, που είχε αποκτήσει δύναμη στη Γερμανία και σήκωνε κεφάλι και σε άλλες χώρες, αποχτούσε όλο και μεγαλύτερη σημασία. Η Κομμουνιστική Διεθνής επανειλημμένα επισήμανε την ανάγκη να δυναμώσει ολόπλευρα αυτός ο αγώνας. Στις 23 Ιουλίου 1931 η Πολιτική Γραμματεία της ΕΕ της ΚΔ πήρε ως βάση μιαν επιστολή της ΚΕ του ΚΚ Γερμανίας για το ζήτημα του αγώνα ενάντια στον εθνι- κοφασισμό και συζήτησε το σχέδιο της διακήρυξης της ΚΕ του ΚΚ Γερμανίας. Στις 21 Αυγούστου το ΚΚ Γερμανίας δημοσίευσε την Προγραμματική Διακήρυξη για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση του γερμανικού λαού. Η Προγραμματική αυτή Διακήρυξη περιείχε την γενική γραμμή του κόμματος, που απέβλεπε στην αποτροπή της φασιστικής δικτατορίας, στη διάλυση της εξουσίας των μονοπωλίων, στη νίκη της σοσιλιστικής επανάστασης και στη στενή συνεργασία Γερμανίας και ΕΣΣΔ. Όπως


βεβαίωνε ο Μανουήλσκι στην περίοδο της προετοιμασίας του 7ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, ο Στάλιν παρουσίασε στην ηγεσία της ΕΕ της ΚΔ συγκεκριμένες προτάσεις για το περιεχόμενο του Προγράμματος για την εθνική και κοινωνική απελευθέρωση.157

,^Στη γενίκευση των εμπειριών του αντιφασιστικού αγώνα των κομμουνιστικών κομμάτων, ιδιαίτερα του ΚΚ Γερμανίας, μεγάλο ρόλο έπαιξε το Δυτικοευρωπαϊκό Γραφείο της ΕΕ της ΚΔ και ιδιαίτερα ο καθοδηγητής του Γκεόργκι Ντιμιτρόφ. Η Συνδιάσκεψη του Λονδίνου των διαφόρων ευρωπαϊκών κομμουνιστικών κομμάτων, τον Ιούλη του 1931, προειδοποιούσε στη διακήρυξή της τους εργάτες της Ευρώπης ότι «αν πετύχαινε η φασιστική καθυπόταξη των γερμανών εργατών, αυτή (η αστική τάξη) θα στραφεί και εναντίον σας», και τους καλούσε να «υποστηρίξουν, με το ανέβασμα του αγώνα για τα ζωτικά τους συμφέροντα και για το γκρέμισμα της δικής τους αστικής τάξης, τον απελευθερωτικό αγώνα του γερμανικού προλεταριάτου».158 Ωστόσο, τα χρόνια εκείνα, δεν είχε ακόμα συνειδητοποιηθεί ότι η επίθεση της αντίδρασης, του φασισμού, το θέριεμα της πολεμικής απειλής έθεταν στην πρώτη γραμμή τα αντιφασιστικά, δημοκρατικά καθήκοντα, ότι η συνένωση όλων των αντιφασιστικών δυνάμεων και πριν απ' όλα των κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών, πίσω από τους οποίους έστεκε η κύρια μάζα των εργατών, αποτελούσε τον σπουδαιότερο όρο για την επιτυχία στον αγώνα κατά του φασισμού. Αυτό δεν το ήθελαν οι ηγέτες της σοσιαλδημοκρατίας, οι οποίοι εναπόθεταν τις ελπίδες τους στη συνεργασία με τη φιλελεύθερη αστική τάξη, στην άσκηση της πολιτικής το* «μικρότερου κακού», γεγονός που στην πραγματικότητα προλείανε τον δρόμο στους χιτλεροφασίστες. Και οι κομμουνιστές, που αγωνίζονταν δραστήρια και ειλικρινά ενάντια στον φασισμό, ήταν της γνώμης ότι η σοσιαλδημοκρατία δεν μπορεί να είναι σύμμαχος σ' αυτόν τον αγώνα, γι' αυτό και τάσσονταν υπέρ της δημιουργίας του αντιφασιστικού Μετώπου από τα κάτω, χωρίς


και ενάντια στις οργανώσεις των σοσιαλδημοκρατών.Η Κομμουνιστική Διεθνής υποστήριξε τη γραμμή της αποσό

βησης της επίθεσης του φασισμού με σοσιαλιστικές επαναστάσεις. Ο αντιφασιστικός αγώνας ταυτίστηκε με τον αγώνα για το γκρέμισμα του καπιταλιστικού συστήματος. Μοιραίες συνέπειες είχε η απόφαση του ΚΚ Γερμανίας να συμμετάσχει στο δημοψήφισμα ενάντια στην σοσιαλδημοκρατική κυβέρνηση της Πρωσίας τον Αύγουστο του 1931. Η απόφαση αυτή πάρθηκε κάτω από την άμεση πίεση του Στάλιν και του Μόλοτοφ.159 Η Πολιτική Γραμματεία της ΕΕ της ΚΔ έκαμε, στις 18 Σεπτεμβρίου 1931, μια λαθεμένη εκτίμηση των αποτελεσμάτων αυτής της ενέργειας: «Το δημοψήφισμα που ξεκίνησε με πρωτοβουλία των φασιστών, οι οποίοι επιδίωκαν δημαγωγικά να ισχυροποιήσουν τις θέσεις τους με αντιπολιτευτικούς ελιγμούς, άλλαξε ολότελα χαρακτήρα ύστερα από τη συμμετοχή του κομμουνιστικού κόμματος: μετα- τράπηκε σε ένα όργανο πάλης ενάντια στις δημοκρατικές αυταπάτες των μαζών και στη θεωρία του «μικρότερου κακού» και υπέρ της κινητοποίησης των μαζών ενάντια στον φασισμό, ενάντια στην επίθεση του κεφαλαίου, ενάντια στη σοσιαλδημοκρατία, το κύριο κοινωνικό στήριγμα της γερμανικής αστικής τάξης, που αγωνίζεται να βρει διέξοδο από την καπιταλιστική κρίση.»160 Στην πραγματικότητα μετά το δημοψήφισμα η επιρροή του χιτλερικού κόμματος δυνάμωσε σημαντικά. Η διεξαγωγή του αντιφασιστικού αγώνα απαιτούσε, ωστόσο, το ξεπέρασμα των δογματικών αναστολών. Ένας από τους πρώτους που αναγνώρισε τη σφαλερότητα των σεκταριστικών αυτών αντιλήψεων ήταν ο Ντι- μιτρό<ρ. Τον Οχτώβρη του 1932, σε επιστολή του προς την ΕΕ της ΚΔ επέκρινε μια τέτοια μεθόδευση κοινών ενεργειών, ενώ στους σοσιαλδημοκράτες πρότεινε: «Ελάτε μαζί μας. Αγωνισθείτε μαζί μας!» Ο Ντιμιτρόφ θεώρησε αναγκαία την τακτική του ενιαίου Μετώπου από την ακόλουθη σκοπιά: «Εργάτες, αδιακρίτως κομματικής και οργανωτικής τοποθέτησης συγκροτήστε πάνω στη βάση της προλεταριακής δημοκρατίας δικά σας, από κοινού


εκλεγμένα όργανα πάλης, ψηφίστε μια συγκεκριμένη συλλογική απόφαση για κοινή αγωνιστική δράση ενάντια στην καταλήστεψη των ημερομισθίων και των επιδομάτων, ενάντια στον φασισμό, ενάντια στην αστυνομική και εθνικοσοσιαλιστική τρομοκρατία, για την υπεράσπιση των αγωνιστικών σας θέσεων, της ζωής σας, καθώς και της ζωής των ηγετών σας.»161 Αυτός ήταν ο σπόρος για τις μελλοντικές αποφάσεις του 7ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς· στη συγκεκριμένη ωστόσο κατάσταση του φθινοπώρου του 1932, οι προτάσεις του Ντιμιτρόφ δεν είχαν γίνει δεκτές.

Η κατάσταση στον κόσμο — ιδιαίτερα ύστερα από την κατάληψη της εξουσίας από τους χιτλεροφασίστες στη Γερμανία — απαιτούσε επειγόντως την εγκατάλειψη του αποτυχημένου συνθήματος, που θεωρούσε τη σοσιαλδημοκρατία «σοσιαλφασισμό», και το πέρασμα σε μιαν εποικοδομητική κοινή δράση. Αυτή η αναγκαιότητα δεν έγινε αμέσως αντιληπτή, ούτε και κατανοήθηκε αμέσως ότι αυτό καθόλου δεν έπρεπε να καταλήγει σε μια εκστρατεία για το «ξεμπρόστιασμα» της σοσιαλδημοκρατίας. Στις 6 του Φλεβάρη 1933 εφτά σοσιαλιστικά κόμματα της Ευρώπης αποτάθηκαν προς την ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς και την ηγεσία της Σοσιαλιστικής Εργατικής Διεθνούς (ΣΕΔ) με την πρόταση να συγκληθεί μια Διάσκεψη των δύο Διεθνών για να επεξεργαστεί ένα σχέδιο κοινής δράσης κατά του φασισμού. Στις 19 του Φλεβάρη 1934 το Γραφείο της ΣΕΔ δημοσίευσε μιαν έκκληση που περιείχε την συγκατάθεση της Σοσιαλιστικής Εργατικής Διεθνούς για διαπραγματεύσεις με την Κομμουνιστική Διεθνή καθώς και την πρόταση να σταματήσουν οι αμοιβαίες επιθέσεις.

Το αρχικό σχέδιο μιας απάντησης, που η ΕΕ της ΚΔ είχε συντάξει στο όνομα των τριών κομμουνιστικών κομμάτων — Γερμανίας, Γαλλίας και Μεγάλης Βρετανίας — είχε τελεσιγραφικό χαρακτήρα. Περιείχε ισχυρισμούς του τύπου: «Τώρα δεν πρόκειται για το δίλημμα φασισμός ή αστική δημοκρατία, αλλά


για τη δικτατορία του προλεταριάτου... Η προτεινόμενη από τα κόμματα της Β’ Διεθνούς σύναψη ενός “συμφώνου μη επίθεσης”, δηλαδή εγκατάλειψης της κριτικής, θα σήμαινε, στην ουσία, εγκατάλειψη των επιθέσεων ενάντια στην αστική τάξη. Ένα σύμφωνο με τον σύμμαχο του ταξικού εχθρού είναι ένα σύμφωνο με τον ταξικό εχθρό.» Ταυτόχρονα το σχέδιο αυτό διαδήλωνε την ετοιμότητα για συμμετοχή σε μια κοινή Διάσκεψη. Στις 25 του Φλεβάρη ο Γραμματέας της ΕΕ της ΚΔ Πιατνίτσκι έστειλε το σχέδιο της απάντησης στους Στάλιν και Μόλοτοφ με την παράκληση «να υποδειχθεί αν η απάντηση αυτή μπορεί να σταλεί και να δημοσιευθεί ή να δοθούν οδηγίες για το πώς πρέπει να τροποποιηθεί.»162 Μετά τη λήψη των σχετικών οδηγιών του Στάλιν το σχέδιο τροποποιήθηκε και στις 28 του Φλεβάρη στάλθηκε εκ νέου σ’ αυτόν με την παράκληση να γίνουν παρατηρήσεις. Ο Μανου- ήλσκι διαπίστωσε αργότερα ότι η «πρόταση της 5ης του Μάρτη 1933 για το ενιαίο Μέτωπο ήταν έργο του Στάλιν».163

Αυτό το επίσημο κείμενο, που δημοσιεύθηκε στις 5 του Μάρτη ως έκκληση της ΕΕ της ΚΔ, περιείχε το Πρόγραμμα του αντιφασιστικού αγώνα με την πρόταση των κομμουνιστικών κομμάτων για τη δημιουργία του ενιαίου Μετώπου με τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα. Εκεί μέσα ωστόσο δεν γινόταν κανένας λόγος περί ετοιμότητας της Κομμουνιστικής Διεθνούς για διεξαγωγή άμεσων διαπραγματεύσεων με την Σοσιαλιστική Εργατική Διεθνή. Αυτό χρησίμευσε στους ηγέτες της ΣΕΔ ως πρόσχημα να απορρίψουν την πρόταση της ΕΕ της ΚΔ. Υπέρ της διεξαγωγής διαπραγματεύσεων της Κομμουνιστικής Διεθνούς με τη Σοσιαλιστική Εργατική Διεθνή τάχθηκαν τότε οι πρόεδροι των ΚΚ Γαλλίας και Τσεχοσλοβακίας, Μορίς Τορέζ και Κλέμεντ Γκότβαλντ. Στις 7 του Απρίλη έστειλαν στην ΕΕ της ΚΔ τηλεγραφήματα με τα οποία πρότειναν στην Κομμουνιστική Διεθνή να αρχίσουν διαπραγματεύσεις. Η ηγεσία της ΕΕ της ΚΔ, ύστερα από σχετική οδηγία του Στάλιν, έστειλε ωστόσο «ντιρεκτίβες» στα κομμουνιστικά κόμματα που περιείχαν το αίτημα «να δυναμώσουν την


εκστρατεία ενάντια στη Β’ Διεθνή, η οποία όχι μόνο αποσιωπεί την προδοσία της γερμανικής σοσιαλδημοκρατίας, σταματάει την εκστρατεία ενάντια στον γερμανικό φασισμό, αλλά και απορρίπτει το ενιαίο Μέτωπο μέ τους κομμουνιστές κάτω από την πίεση των γερμανών σοσιαλδημοκρατών. Η Β' Διεθνής και τα Τμήματά της ματαιώνουν τον αγώνα ενάντια στον φασισμό και στην επίθεση του κεφαλαίου κατά της εργατικής τάξης. Πρέπει να τονιστεί ότι η γερμανική σοσιαλδημοκρατία έχει περάσει στο στρατόπεδο του φασισμού.»164

Έτσι, την άνοιξη του 1933 η δυνατότητα της επανάληψης του διαλόγου ανάμεσα στην Κομμουνιστική Διεθνή και την Σοσιαλιστική Εργατική Διεθνή για τα προβλήματα της ενιαίας δράσης όχι μόνο δεν υλοποιήθηκε, αλλά και οι σχέσεις μεταξύ κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών οξύνθηκαν ακόμα περισσότερο, ενώ συνάμα επαναλαμβανόταν η κατηγορία εναντίον των τελευταίων περί περάσματος τους «στο στρατόπεδο του φασισμού». Εδώ επέδρασαν και πάλι οι σχέσεις του Στάλιν με τη σοσιαλδημοκρατία καθώς και η επιρροή του μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή.

Ο Στάλιν για πολύν καιρό διατήρησε αυτή τη στάση απέναντι στη σοσιαλδημοκρατία. Όταν στην ΕΕ της ΚΔ συζητήθηκε το ζήτημα της τακτικής των γερμανών κομμουνιστών σχετικά με τις επικείμενες εκλογές για την ανάδειξη του νέου Ράιχσταγ (Βουλής) στη Γερμανία, τον Νοέμβρη του 1933, και σχετικά με το σχεδιαζόμενο από τους χιτλεροφασίστες δημοψήφισμα για την έξοδο της Γερμανίας από την Κοινωνία των Εθνών, ο Στάλιν τάχθηκε — όπως και η ηγεσία του ΚΚ Γερμανίας — υπέρ της συμμετοχής σ’ αυτές τις εκλογές και ενάντια στην τακτική του μποϋκοτάζ, τακτική στην οποία επέμεναν τα ηγετικά στελέχη της Κομμουνιστικής Διεθνούς. «Πρέπει [οι κομμουνιστές] να συμμε- τάσχουν στις εκλογές, ώστε να μαυρίσουν τα φασιστικά ψηφοδέλτια και στο δημοψήφισμα να ψηφίσουν το “Όχι”», έγραφε ο Στάλιν στις 26 του Οχτώβρη. «Πάνω σ' αυτή τη βάση πρέπει να


συγκροτηθεί ένα ενιαίο αντιφασιστικό Μέτωπο με τους σοσιαλδημοκράτες εργάτες, και αυτοί πρέπει να οδηγούνται από μας ώστε στο ζήτημα αυτό να παρθεί ως βάση η πλατφόρμα των κομμουνιστών και κάτω από την ηγεσία τους να πραγματωθεί αυτό το ενιαίο αντιφασιστικό Μέτωπο. Κάθε άλλη πολιτική είναι προς όφελος των φασιστών και των σοσιαλδημοκρατών.» Ο Στάλιν έβαζε και πάλι εδώ στην ίδια μοίρα τους φασίστες και τους σοσιαλδημοκράτες και διακήρυσσε αποκλειστικά και μόνο τη σκοπιμότητα του «ενιαίου Μετώπου από τα κάτω».

Τα σταλινικά σχήματα επαναλαμβάνονταν και ενισχύονταν στα επίσημα κείμενα της 13ης Ολομέλειας της ΕΕ της ΚΔ (Νοέμβρης - Δεκέμβρης 1933). Όταν ο Πιατνίτσκι πληροφορήθηκε ότι ο Στάλιν αρνήθηκε να μελετήσει το σχέδιο των θέσεων, επειδή τάχα «αυτές οι θέσεις είναι πολύ εκτεταμένες», ο Πιατνίτσκι του έστειλε στις 21 του Νοέμβρη μια περίληψη με την παράκληση «να διαβάσετε αυτή την περίληψη και να μας ανακοινώσετε αν οι στόχοι στις θέσεις είναι σωστοί ή πώς θα έπρεπε να τροποποιηθούν. Χωρίς τις υποδείξεις σας γι' αυτές τις θέσεις δεν μπορούμε να αρχίσουμε τις εργασίες της Ολομέλειας.» Στις 14 του Δεκέμβρη ο Πιατνίτσκι έστειλε στον Στάλιν, στον Μόλοτοφ και στον Καγκάνοβιτς τις έτοιμες για τύπωμα θέσεις και αποφάσεις της Ολομέλειας. Παρακαλούσε να μελετηθούν οι θέσεις αυτές και να τους ανακοινώσουν «ποιές αλλαγές πρέπει να γίνουν στις θέσεις και αποφάσεις».165 Έτσι οι θέσεις της Ολομέλειας, φπου γινόταν η εκτίμηση ότι «στη Γερμανία... αρχίζει κιόλας η νέα επαναστατική άνοδος»,166 και οι οποίες προσανατόλιζαν τα κομμουνιστικά κόμματα, όπως και πρίν, στην άμεση προετοιμασία της σοσιαλιστικής ανατροπής και στην εγκαθίδρυση της σοβιετικής εξουσίας, επιβεβαίωναν την εκτίμηση ότι η σοσιαλδημοκρατία είναι σοσιαλφασισμός, εγκρίθηκαν από τον Στάλιν. Η Ολομέλεια χαρακτήριζε τον φασισμό ως ανοικτή τρομοκρατική δικτατορία των πιό αντιδραστικών, σοβινιστικών και ιμπεριαλιστικών στοιχείων του χρηματιστικού κεφαλαίου, και υπογράμμιζε ότι ο


φασισμός πασχίζει να εξασφαλίσει μια μαζική βάση μέσα στα μικροαστικά στρώματα και στην εργατική τάξη. Τα συμπεράσματα αυτά είχαν σημασία για την επεξεργασία της αντιφασιστικής στρατηγικής· ωστόσο εκείνη την εποχή δεν είχε τεθεί ακόμα αυτό το καθήκον.

Το 7° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς

Στο μεταξύ μέσα στο κομμουνιστικό κίνημα δυνάμωνε όλο και περισσότερο η τάση για διόρθωση των σεκταριστικών απόψεων, για τη συγκρότηση ενός ενιαίου αντιφασιστικού Μετώπου. Η τάση αυτή εκφράστηκε με τον αγώνα του Ντιμιτρόφ κατά του φασισμού στη δίκη της Λειψίας, με το κίνημα αλληλεγγύης για τους φυλακισμένους του χιτλεροφασισμού, κίνημα που αγκάλιασε πλατιές μάζες και δημοκρατικές οργανώσεις σε πολλές χώρες του κόσμου. Το κίνημα αυτό άνοιξε τον δρόμο για τη συνεργασία κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών στη διάρκεια των γεγονότων του Φλεβάρη του 1934 στη Γαλλία και στην Αυστρία καθώς και στον αγώνα κατά του φασισμού στην Ισπανία. Ο Ντιμιτρόφ, που κατήγαγε μιαν ηθική και πολιτική νίκη κατά του φασισμού, ενσάρκωνε για εκατομμύρια ανθρώπους τον μαχόμενο αντιφασισμό. Μεγάλη σημασία για την απελευθέρωση του Ντιμιτρόφ είχε η απόδοση της σοβιετικής ιθαγένειας σ’ αυτόν και στους συντρόφους του. Στις 29 του Δεκέμβρη 1933 ο Πιατνί- τσκι διεβίβασε στον Στάλιν ένα τηλεγράφημα του Βίλελμ Πικ: «Θα ήταν πολιτικά σκόπιμο αν η σοβιετική κυβέρνηση ανακοίνωνε με έναν οποιονδήποτε τρόπο στη γερμανική κυβέρνηση ότι είναι πρόθυμη να χορηγήσει στον σύντροφο Ντιμιτρόφ και στους άλλους βούλγαρους συντρόφους το δικαίωμα να μεταναστεύσουν στην ΕΣΣΔ.»'*’ Στις 16 του Φλεβάρη 1934 η πρεσβεία της ΕΣΣΔ επέδωσε στο γερμανικό Υπουργείο των Εξωτερικών μια διακοίνωση με την πληροφορία ότι ο Γκεόργκι Ντιμιτρόφ, ο


Μπλαγκόι Ποπόφ και ο Βασίλι Τάνιεφ έχουν λάβει τη σοβιετική ιθαγένεια και με την παράκληση να λάβει, το γερμανικό υπουργείο, τα αναγκαία μέτρα για την χωρίς αναβολή απελευθέρωση και άμεση μεταφορά τους στην ΕΣΣΔ. Στις 27 του Φλεβάρη ο Ντιμιτρόφ πετούσε για τη Μόσχα μαζί με τους συντρόφους του.

Από την πρώτη κιόλας συνάντησή του με τον Στάλιν, ο Ντι- μιτρόφ προσπάθησε να τον πείσει για την αναγκαιότητα μιας νέας προσέγγισης προς τους σοσιαλδημοκράτες, για τη μεγάλη σημασία της συνένωσης των αντιφασιστικών δυνάμεων πάνω σε μια κοινή δημοκρατική πλατφόρμα. Στην αρχή ο Στάλιν απέρρι- ψε τα επιχειρήματα του Ντιμιτρόφ, βαθμιαία όμως άρχισε να τους δίνει προσοχή. Το σημαντικότερο, ωστόσο, ήταν ότι πρότει- νε στον Ντιμιτρόφ να τεθεί επικεφαλής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, υποσχόμενος σ' αυτόν σταθερή βοήθεια από το Πολιτικό Γραφείο της ΚΕ του ΚΚΣΕ (Μπ.).168 Με πρωτοβουλία της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην ΕΕ της ΚΔ ο Ντιμιτρόφ εκλέχτηκε τον Απρίλη [1934] στην πολιτική Γραμματεία και στο Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ, έτσι που ουσιαστικά καταλάμβανε μια ηγετική θέση στην Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Ενεργό υποστήριξη δέχτηκε ο Ντιμιτρόφ από τον Μανουήλσκι. Στη διάρκεια μερικών συνομιλιών που είχε ο Ντι- μιτρόφ με τον Στάλιν, από τον Απρίλη ώς τον Ιούνη του 1934, συζητήθηκαν προβλήματα σχετικά με την προετοιμασία του 7ου Συνεδρίου της ΚΔ καθώς και τα καθήκοντα των κομμουνιστών σε ό,τι αφορούσε τη δημιουργία του ενιαίου Μετώπου στη Γαλλία.

Ο Στάλιν, όντας αναγκασμένος να πάρει υπόψη τη διεθνή κατάσταση και το δυνάμωμα του αντιφασιστικού κινήματος, έκρινε σκόπιμο να κάνει μια σειρά βήματα στην εξωτερική πολιτική προς το συμφέρον της διασφάλισης της ειρήνης. Η ΕΣΣΔ έγινε ο εμπνευστής του αγώνα για τη δημιουργία ενός συστήματος συλλογικής ασφάλειας, υιοθέτησε την πρόταση της Γαλλίας να προσχωρήσει η ΕΣΣΔ στην Κοινωνία των Εθνών, υπέγραψε


συμφωνίες αμοιβαίας βοήθειας με τη Γαλλία και την Τσεχοσλοβακία. Η αλληλεπίδραση αυτών των δύο γραμμών δράσης, που στρέφονταν, από τη μια μεριά, προς τη συνεργασία της Σοβιετικής Ένωσης με τις δημοκρατικές Δυνάμεις και, από την άλλη, προς τη συνεργασία των κομμουνιστικών και των σοσιαλδημοκρατικών κομμάτων κατά του φασισμού, είναι ολοφάνερη. Ο Στάλιν θεώρησε φυσική αυτή την αλληλεπίδραση, ωστόσο, αν και συμφωνούσε στην ανάγκη της αλλαγής γραμμής απέναντι στη σοσιαλδημοκρατία, παρέμεινε άκρως εχθρικός απέναντι της.

Αυτό γίνεται ιδιαίτερα φανερό από τις παρατηρήσεις του Στάλιν σε μια επιστολή του Ντιμιτρόφ με ημερομηνία 1η Ιουλίου 1934. Ο Ντιμιτρόφ είχε παραθέσει στην επιστολή του αυτήν έναν κατάλογο προβλημάτων και προτάσεων, που περιείχαν, στον πυρήνα τους, τις θεμελιακές σκέψεις της εισήγησής του στο 7° Συνέδριο της ΚΔ, και μάλιστα διατυπωμένες έτσι ώστε η δυσπιστία του Στάλιν να μην μπορεί να βρει κανένα στήριγμα για οποιαδήποτε απομάκρυνση από τις κατευθυντήριες γραμμές που είχαν εκπονηθεί από τον ίδιο. Σε απάντηση στο ερώτημα: «Είναι σωστό να χαρακτηρίζει κανείς τη σοσιαλδημοκρατία συλλήβδην ως σοσιαλφασισμό;» ο Στάλιν έγραψε: «Σε ό,τι αφορά την ηγεσία — ναι, όχι όμως στο σύνολο.» Αυτό σημαίνει ότι ο Στάλιν επέμενε στις προηγούμενες αντιλήψεις του για τη σοσιαλδημοκρατία, κι αυτό, σε μιαν εποχή που τα κομμουνιστικά κόμματα σε μερικές χώρες της Ευρώπης προσπαθούσαν, γκρεμίζοντας τα τείχη μεταξύ κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών, να δημιουργήσουν ένα ενιαίο Μέτωπο και άρχιζαν, με την καθοδήγηση του Ντιμιτρόφ, να αναθεωρούν αστήριχτα σχήματα και δόγματα. Στην ερώτηση του Ντιμιτρόφ: «Είναι σωστό να χαρακτηρίζεται η σοσιαλδημοκρατία παντού και σε όλες τις περιστάσεις ως κύριο κοινωνικό στήριγμα της αστικής τάξης;» ο Στάλιν απάντησε: «Στην Περσία βέβαια, όχι. Στις κυριότερες καπιταλιστικές χώρες, ναι.» Στην ερώτηση: «Είναι σωστό να θεωρούνται όλες οι αριστερές σοσιαλδημοκρατικές παρατάξεις σε όλες τις περιπτώσεις ως


ο κύριος κίνδυνος;» ο Στάλιν απάντησε: «Αντικειμενικά, ναι.»169Την ερώτηση του για το ενιαίο Μέτωπο, ο Ντιμιτρόφ τη δια

τύπωσε ως εξής: αντί «να το χρησιμοποιούμε αποκλειστικά και μόνο ως ελιγμό για το ξεμπρόστιασμα της σοσιαλδημοκρατίας, χωρίς σοβαρές προσπάθειες να πραγματοποιήσουμε μεσα στον αγώνα, την ουσιαστική ενότητα των εργατών, μήπως θα έπρεπε να το μετατρέψουμε σε έναν αποτελεσματικό παράγοντα στην ανάπτυξη του μαζικού αγώνα ενάντια στην επίθεση του φασισμού;» Ο Στάλιν στο περιθώριο σημείωνε: «Πρέπει» και «Ενάντια σε ποιόν στρέφεται αυτή η θέση;»170 Το ίδιο ερώτημα έθεσε ο Στάλιν και με αφορμή μιας άλλης πρότασης του Ντιμιτρόφ. Οι παρατηρήσεις του Στάλιν δείχνουν ότι είχε αρχίσει να έχει αμφιβολίες για την ορθότητα παλαιότερων σχημάτων. Τον ανησυχούσε, ωστόσο, η σκέψη μήπως και αποσαφηνιστεί από ποιόν είχαν επιβληθεί τέτοιου είδους βασικές αρχές.

Τα επίσημα κείμενα μαρτυρούν ότι στην ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς κατά την επεξεργασία των νέων αντιλήψεων είχε κατανοηθεί ότι έμπαινε ζήτημα για το ξεπέρασμα σεκταρι- στικών δογμάτων. Έτσι, ο γερμανός κομμουνιστής Σεππ Σβάμπ, συνεργάτης στον μηχανισμό της ΚΔ, στη συνεδρίαση της Επιτροπής για το δεύτερο σημείο της ημερήσιας διάταξης του Συνεδρίου, στις 2 Αυγούστου 1935, είπε: «Πιστεύω ότι καμιά φράση του Στάλιν δεν κακοποιήθηκε τόσο βάναυσα όσο η φράση περί δίδυμων αδελφών. Η αναφορά της περικοπής έγινε μια βολική μέθοδος για την αποφυγή της παρουσίασης των διαφορών μορφής και ουσίας και του ευμετάβλητου των μεθόδων.»171 Με έμφαση, ο Γραμματέας της ΕΕ της ΚΔ Μανουήλσκι, στη συνεδρίαση της Επιτροπής για την προετοιμασία του Συνεδρίου (14 Ιουνίου 1934) αναγνώρισε ότι: «Όλες μας οι γνωμοδοτήσεις μας έλεγαν ότι η σοσιαλδημοκρατία είναι ο κύριος εχθρός μας. Το πρόβλημα είναι ότι παραβλέψαμε τον αγώνα κατά του φασισμού και συγκεντρώναμε όλα τα πυρά μας ενάντια στην σοσιαλδημοκρατία. Ήμασταν της γνώμης ότι με τον αγώνα κατά της σοσιαλδημο-


κρατίας θα συντρίβαμε συνάμα και τον φασισμό... Νομίζω ότι πρέπει να βγάλουμε το συμπέρασμα πως το ζήτημα του αγώνα ενάντια στον φασισμό πρέπει τώρα να τεθεί διαφορετικά απ’ ό,τι κάναμε μέχρι τώρα.»172

Στην πολιτική των κομμουνιστών πρόβαλλε όλο και ευκρινέστερα η γραμμή της συνένωσης όλων των επαναστατικών και δημοκρατικών δυνάμεων στον αγώνα για την ανατροπή των φασιστικών δικτατοριών και την εγκαθίδρυση καθεστώτων Λαϊκού Μετώπου ή παρόμοιων αντιφασιστικών δημοκρατικών καθεστώτων. Επρόκειτο για την αποκατάσταση των λενινιστικών αρχών του ενιαίου Μετώπου και την εκπλήρωση των καθηκόντων των μεταβατικών σταδίων του ταξικού αγώνα του προλεταριάτου και την παραπέρα ανάπτυξή του στις νέες συνθήκες. Η γραμμή αυτή βασιζόταν στις εντολές του 7ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς σχετικά με τη δημιουργία του ενιαίου Εργατικού Μετώπου και ενός πλατιού Λαϊκού Μετώπου. Στη γραμμή αυτή εντάσσονταν και οι γενικότεροι δημοκρατικοί και ανθρωπιστικοί στόχοι της διατήρησης της ειρήνης, της απόκρουσης του φασισμού με την πάλη για κοινωνική πρόοδο. Απ' εδώ προέκυπταν ευνοϊκές δυνατότητες για κοινή δράση, για τη συνεργασία διαφορετικών πολιτικών ρευμάτων και πριν απ' όλα μεταξύ κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών.

Η προετοιμασία του 7ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, η επεξεργασία των σχεδίων των αποφάσεων του, δεν μπορούσε να γίνει δίχως τον Στάλιν και εναντίον των απόψεών του. Μπορεί κανείς να υποθέσει ότι, στην κατάσταση που είχε δημι- ουργηθεί, ο Στάλιν θεωρούσε σκόπιμο να δηλώσει ότι συμφωνούσε με τις προτάσεις του Ντιμιτρόφ και των άλλων ηγετών της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Μαζί του συμφωνήθηκαν τα θέματα της ημερήσιας διάταξης του Συνεδρίου και, ύστερα από μια συνομιλία του Στάλιν με τον Ντιμιτρόφ και Μανουήλσκι, την Πρωτομαγιά του 1935 τροποποιήθηκε το σχέδιο λογοδοσίας της ΕΕ της ΚΔ. Στη λογοδοσία αυτή έπρεπε να αναλυθούν οι μετα


βολές στην κατάσταση από το 6° Συνέδριο και μετά, οι περασμένες ταξικές μάχες, η κατάσταση των Τμημάτων της Κομμουνιστικής Διεθνούς και να διατυπωθεί ένας γενικός καθορισμός των καθηκόντων. Τα προβλήματα του ενιαίου Μετώπου και του αγώνα κατά του φασισμού έπρεπε να συζητηθούν στο δεύτερο σημείο της ημερήσιας διάταξης του Συνεδρίου.173

Το Συνέδριο έλαβε χώρα μέσα σε ένα κλίμα όπου η προσωπολατρία του Στάλιν βρισκόταν σε ακάθεκτη άνοδο. Συνάμα όμως, οι αποφάσεις του Συνεδρίου για τη στρατηγική και τακτική του κομμουνιστικού κινήματος ανέτρεπαν, στην ουσία, μια σειρά σεκταριστικά δόγματα σταλινικής έμπνευσης. Οι αποφάσεις αυτές, που αποκαθιστούσαν και ανέπτυσσαν τις βασικές λενινι- στικές αρχές, ήταν μια σοβαρή προσπάθεια να ξαναδοθεί στην Κομμουνιστική Διεθνή ο ρόλος ενός συλλογικού οργάνου, το οποίο διαμορφώνει τη δράση του στη βάση των μαρξιστικο-λενι- νιστικών αρχών, δίνει προσοχή στις διεθνιστικές αρχές αυτού του κινήματος καθώς και στα ειδικά εθνικά γνωρίσματά του στις διάφορες χώρες. Αυτό μαρτυρούσε τις μεγάλες ιδεολογικοπολιτικές δυνατότητες του κομμουνιστικού κινήματος, την αυξανόμενη ωριμότητά του. Συνάμα όμως, οι αποφάσεις του Συνεδρίου αυτού χαρακτηρίζονταν από μιαν ορισμένη αντιφατικότητα, εφόσον η αναθεώρηση των λαθεμένων εντολών δεν συνοδευόταν από την αποκάλυψη των αιτίων τους. Όλοι οι χειρισμοί του Στάλιν όχι μόνο δεν γίνονταν αντικείμενο κριτικής, αλλά αντίθετα, οι αποφάσεις του Συνεδρίου, η γραμμή που χάραξε ο ίδιος, συνδέονταν με το όνομα του. Όπως σημειώνουν σοβιετικοί ιστορικοί, ο Στάλιν ωστόσο «πουθενά δεν είχε εκφράσει δημόσια την άποψή του για τη νέα πολιτική της Κομμουνιστικής Διεθνούς... Αυτό έδειχνε περισσότερο μια σιωπηρή συγκατάθεση στις αποφάσεις του Συνεδρίου παρά μιαν ενεργό υποστήριξή τους.»174

Οι νέοι τακτικοί - στρατηγικοί προσανατολισμοί, που προέ- κυπταν από τη γενίκευση των εμπειριών του αντιφασιστικού αγώνα, της ανάπτυξης του κομμουνιστικού κινήματος, των ίδιων


των κομμουνιστικών κομμάτων, έθεταν με νέο τρόπο και το ζήτημα της σύμπραξης των κομμουνιστικών κομμάτων στα πλαίσια της ενιαίας οργάνωσης. Το άκαμπτο συγκεντρωτικό πλαίσιο, που είχε διαμορφωθεί εκείνη την εποχή στην Κομμουνιστική Διεθνή και του οποίου η αποστέωση και ο γραφειοκρατισμός ενθαρ- ρύνονταν με κάθε τρόπο από τον Στάλιν, είχε μεταβληθεί σε τροχοπέδη, που εμπόδιζε την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας και την αυτοτελή δράση των κομμάτων. Αυτό το είχε αντιληφθεί ο Ντιμι- τρόφ. Στην επιστολή του της 1ης Ιουλίου 1934 προς τον Στάλιν ανέφερε ότι ήταν αδύνατο να καθοδηγούνται αποτελεσματικά όλα τα κόμματα από ένα κέντρο. Ο Ντιμιτρόφ παρουσίασε αναλυτικότερα αυτές τις σκέψεις του σε άλλη επιστολή του (της 15ης Οκτωβρίου) προς τον Στάλιν. «Η σημερινή πρακτική εμπειρία — έγραφε ο Ντιμιτρόφ — δείχνει ότι τα καθοδηγητικά όργανα της Κομμουνιστικής Διεθνούς αναλαμβάνουν τα ίδια τη λύση όλων σχεδόν των προβλημάτων των Τμημάτων, με αποτέλεσμα, από τη μια μεριά, να αδυνατούν να επικεντρώσουν την προσοχή τους στα θεμελιώδη προβλήματα και, από την άλλη, να συνηθίζουν οι ηγεσίες των Τμημάτων της Κομμουνιστικής Διεθνούς να περιμένουν κατά κανόνα τις αποφάσεις από τη Μόσχα, δίχως να αναπτύσσουν δική τους πρωτοβουλία και δίχως να αναλαμβάνουν την ευθύνη της καθοδήγησης των κομμάτων τους.»175 Πρότεινε, κατά συνέπεια, η μεν επεξεργασία των γενικών ζητημάτων της πολιτικής και της τακτικής να ανήκει στη δικαιοδοσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς, έτσι που τα κομμουνιστικά κόμματα να μπορούν να αποφασίζουν αυτοτελώς, με γνώμονα τις κατευθυντήριες γραμμές της ΚΔ, για τα πολιτικά, τακτικά και οργανωτικά τους ζητήματα, η δε καθημερινή καθοδήγηση να μετατεθεί συστηματικά στη βάση.

Στις 25 του Οχτώβρη [1934] ο Στάλιν ανακοίνωσε στον Ντι- μιτρόφ ότι συμφωνεί με τις προτάσεις του αναφορικά με την αλλαγή των μεθόδων δουλειάς της Κομμουνιστικής Διεθνούς, με την αναδιοργάνωση των οργάνων της και των αλλαγών στη σύν


θεση του προσωπικού της. Το Πολιτικό Γραφείο του ΚΚΣΕ (Μπ.) έδωσε εντολή στην αντιπροσωπεία του ΚΚΣΕ (Μπ.) στην ΕΕ της ΚΔ να συμπράξει στη μεταβολή των μεθόδων καθοδήγησης της Κομμουνιστικής Διεθνούς και να υποστηρίξει την ανάπτυξη της πρωτοβουλίας και της υπευθυνότητας των ίδιων των Τμημάτων της.176 Η γραμμή αυτή καταστάλαξε στις αποφάσεις του Συνεδρίου το οποίο και ανέλαβε να ανεβάσει την πρωτοβουλία και την υπευθυνότητα των κομμουνιστικών κομμάτων. Αυτό σήμαινε την προετοιμασία της μετάβασης σε ένα νέο στάδιο των αμοιβαίων σχέσεων των κομμουνιστικών κομμάτων, στην πλήρη αυτοτέλειά τους.

Οι διωγμοί

Όταν ο Στάλιν έδινε τη συγκατάθεσή του για την υιοθέτηση των αποφάσεων του 7ου Συνεδρίου σχετικά με την πολιτική και οργανωτική δράση της Κομμουνιστικής Διεθνούς, φρόντισε συνάμα να διατηρήσει τον έλεγχο πάνω στη δράση της ηγεσίας της ΕΕ της ΚΔ. Σε μια καταρτισμένη από τον ίδιο λίστα των αντιπροσώπων του ΚΚΣΕ (Μπ.) στο Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ αναφέρονταν οι: Μανουήλσκι, Στάλιν, Τρίλισερ (υπεύθυνος συνεργάτης της Ενοποιημένης Κρατικής Πολιτικής Διοίκησης (Ο.Γκε.Πε.Ου)· στην Κομμουνιστική Διεθνή δούλευε-με το όνομα Μοσκβίν), ως μέλη της ΕΕ της ΚΔ αναφέρονται οι Μανουήλσκι, Ζντάνοφ, Γιέζοφ, Τρίλισερ.

Μετά το Συνέδριο μπήκε σε ενέργεια η αναδιοργάνωση του μηχανισμού της ΕΕ της ΚΔ, η ανασυγκρότηση των καθοδηγητι- κών της οργάνων. Στον τομέα δράσης της ηγεσίας της ΕΕ της ΚΔ ανήκε η επεξεργασία των βασικών προβλημάτων της στρατηγικής και τακτικής του κομμουνιστικού κινήματος και η οργάνωση της συνεργασίας και της ενιαίας δράσης των κομμουνιστικών κομμάτων στα μεγάλα διεθνή προβλήματα. Ο Ντιμιτρόφ, ως Γενικός


Γραμματέας της ΕΕ της ΚΔ, μόχθησε πολύ για να ενισχυθεί το συλλογικό πνεύμα στη δράση του Προεδρείου και της Γραμματείας της ΕΕ της ΚΔ. Φρόντιζε ώστε Προεδρείο και Γραμματεία, κατά την επεξεργασία των αποφάσεων, να στηρίζονται στην πρωτοβουλία και τις προτάσεις των αδελφών κομμάτων. Η ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς έκαμε πράξη τη γραμμή που δόθηκε από το Συνέδριο: να αναπτυχθεί ολόπλευρα το αντιφασιστικό και αντιπολεμικό κίνημα και να πραγματοποιηθεί η ενότητα των δημοκρατικών δυνάμεων. Οργάνωσε καμπάνιες αλληλεγγύης προς τη δημοκρατική Ισπανία, προς τους Λαούς της Αιθιοπίας και της Κίνας, υποστήριξε την προώθηση της αυτοτέλειας των κομμουνιστικών κομμάτων, έκαμε πολλά για την προετοιμασία των κομμουνιστικών κομμάτων και των εργαζομένων για την επερχόμενη σύγκρουση με τον φασίστα επιδρομέα.

Στη δραστηριότητα αυτή της Κομμουνιστικής Διεθνούς καταφέρθηκε, ωστόσο, ένα πισώπλατο χτύπημα. Μολονότι την εποχή αυτή ο Στάλιν δεν έλεγχε τόσο αυστηρά την δράση της ΕΕ της ΚΔ, όπως στα τέλη της δεκαετίας του ’20 και στις αρχές της δεκαετίας του ’30 — τον καιρό εκείνο ο Στάλιν επικέντρωνε την προσοχή του κυρίως στα όσα διαδραματίζονταν στην Ισπανία, στη Γαλλία και στην Κίνα, καθώς και σε μερικά άλλα ζητήματα —, έδειχνε όμως ιδιαίτερο «ενδιαφέρον» για το γεγονός ότι η Κομμουνιστική Διεθνής έπαιρνε μια σωστή, κατά την αντίληψή του, θέση απέναντι στα όσα αυτή την εποχή τεκταίνονταν στην ΕΣΣΔ κάτω από το δικό του Diktat. Η ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς εξαναγκάστηκε να επικροτήσει επίσημα και δημόσια τις αποφάσεις των επαίσχυντων σκηνοθετημένων δικών και να επαναλαμβάνει, στις εγκυκλίους της προς τα κομμμουνιστικά κόμματα, τις σταλινικές εκδοχές. Οι δίκες των ετών 1936-1938, η σταλινική τρομοκρατία, που είχε γίνει εφιάλτης για τους σοβιετικούς πολίτες και που δεν άφησε απείραχτη ούτε την Κομμουνιστική Διεθνή, ούτε τα κομμουνιστικά κόμματα, υπέσκαψαν όχι μόνο τις δυνατότητες δημιουργίας του ενιαίου Μετώπου στα


χρόνια του μεσοπολέμου, αλλά και προξένησαν στην Κομμουνιστική Διεθνή ανεπανόρθωτη ζημιά.

Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες, έμειναν άκαρπες όλες οι προσπάθειες της Κομμουνιστικής Διεθνούς να συγκροτηθεί, σε διεθνή κλίμακα, ένα ενιαίο Μέτωπο κομμουνιστών κια σοσιαλδημοκρατών, ιδιαίτερα σε συνάρτηση με την ανάγκη να δοθεί βοήθεια στον ισπανικό λαό. Δίχως να θέλουμε να μειώσουμε τις ευθύνες των δεξιών σοσιαλδημοκρατών, που αρνιόνταν επίμονα τη συνεργασία με τους κομμουνιστές για την αποτροπή της πολεμικής απειλής και προσανατολίζονταν, όπως και πριν, προς τις δυτικές Δυνάμεις, δεν μπορούμε να μην παραδεχτούμε ταυτόχρονα ότι η σταλινική τρομοκρατία, οι επαίσχυντες δίκες στο δεύτερο μισό της δεκαετίας του ’30, η λυσσαλέα εκστρατεία του Τύπου εναντίον ανθρώπων που τολμούσαν να χαρακτηρίσουν αυτές τις δίκες ως σκηνοθεσία — όλα αυτά αποτελούσαν ένα ολέθριο εμπόδιο στη δημιουργία ενός ενιαίου αντιφασιστικού Μετώπου. Ο Στάλιν έλεγχε προσωπικά ο ίδιος ποιές υποδείξεις έκανε η ηγεσία της ΕΕ της ΚΔ στα κομμουνιστικά κόμματα σ' ό,τι αφορούσε τις δίκες. Απαιτούσε να θυμούνται εδώ τον αγώνα του Λένιν ενάντια στην αντιπολίτευση, ενώ τους αντιπολιτευόμενους τους παρουσίαζε ως θανάσιμους εχθρούς του Λένιν, ως αντεπα- ναστάτες συνωμότες, που προετοίμαζαν τάχα την ήττα της ΕΣΣΔ σ' έναν μελλοντικό πόλεμο και το γκρέμισμα της σοβιετικής εξουσίας.

Σε μια συνομιλία του με τον Ντιμιτρόφ, τον Φλεβάρη του 1937, ο Στάλιν εξέφρασε την υποψία — που έμοιαζε με άμεση απειλή — ότι η Κομμουνιστική Διεθνής δουλεύει για λογαριασμό του εχθρού. Ο Γιέζοφ συμφώνησε μαζί του, λέγοντας ότι μέσα στην Κομμουνιστική Διεθνή, δούλευαν οι μεγαλύτεροι κατάσκοποι. Μια χιονοστιβάδα διώξεων έπληξε τους αλλοδαπούς κομμουνιστές, τους πολιτικούς πρόσφυγες που είχαν κατα- φύγει στη Σοβιετική Ένωση. Απ' αυτήν δεν έμεινε απείραχτος ούτε ο μηχανισμός της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμούνι-


στικής Διεθνούς. Πολλοί συνεργάτες του είχαν την πικρή τύχη των θυμάτων της ανομίας και της αυθαιρεσίας.

Τη γενική ατμόσφαιρα της εποχής, τα συναισθήματα που διακατείχαν τους πολιτικούς πρόσφυγες περιγράφει μια επιστολή του ούγγρου κομμουνιστή Ευγένιου Βάργκα προς τον Στάλιν, με ημερομηνία 28 Μαρτίου 1938: «Τα στελέχη που βρίσκονται ελεύθερα στη Σοβιετική Ένωση, εξαιτίας των μαζικών συλλήψεων έχουν χάσει το ηθικό τους και κόπηκαν τα φτερά τους. Από την αποθάρρυνση αυτή έχουν πληγεί οι περισσότεροι συνεργάτες της Κομμουνιστικής Διεθνούς, ακόμα και μερικά μέλη της ΕΕ της ΚΔ. Η κύρια αιτία για αυτήν την πτώση του ηθικού είναι το αίσθημα πλήρους ανημπόριας σε ζητήματα που σχετίζονται με συλλήψεις πολιτικών προσφύγων... Πολλοί αλλοδαποί μαζεύουν κάθε βράδυ τα πράγματά τους καθώς προβλέπουν μια πιθανή σύλληψη. Πολλοί απ' αυτούς από τον συνεχή φόβο έχουν μισο- τρελαθεί και είναι ανίκανοι για δουλειά.»177

Η Κομμουνιστική Διεθνής δεν μπόρεσε να σταματήσει αυτό το κύμα των διώξεων και να προστατεύσει τα στελέχη της. Όπως πολλοί σοβιετικοί πολίτες ήταν κι αυτά εκτεθειμένα στις συλλήψεις, τα βάσανο των ανακρίσεων, καταδικάζονταν με συνοπτικές διαδικασίες σε ποινές φυλάκισης ή σε θάνατο στα λεγόμενα στρατόπεδα εργασίας και αναμόρφωσης. Οι «ομολογίες» που αποσπώνταν κάτω από βασανιστήρια και τις οποίες εξαναγκάζονταν να υπογράφουν οι άνθρωποι, αφού τους είχαν λυγίσει φυσικά και ψυχικά, πρόσφεραν το «υλικό» για νέες συλλήψεις. Οι διώξεις εκτείνονταν σε ανώτερα και μεσαία στελέχη αλλά και σε απλά μέλη των παράνομων κομμουνιστικών κομμάτων της Γερμανίας, Εσθονίας, Φινλανδίας, Γιουγκοσλαβίας, Λεττονίας, Λιθουανίας, Αυστρίας, Πολωνίας, Ρουμανίας, Ουγγαρίας και μερικών άλλων κομμάτων καθώς και κομμουνιστών που διέμεναν στην ΕΣΣΔ και πολιτικών προσφύγων από τη Βουλγαρία, την Ιταλία, την Ελλάδα και μερικές άλλες χώρες.

Στις πιο επονείδιστες πράξεις του Στάλιν ανήκει η αιματηρή


«τακτοποίηση των λογαριασμών» με τους πολωνούς κομμουνιστές. Οι συλλήψεις είχαν ήδη αρχίσει στις αρχές της δεκαετίας του ’30 και συνεχίστηκαν με ταχύ ρυθμό. Επεκτάθηκαν στους εκπροσώπους τόσο της πρώην φράξιας της «πλειοψηφίας» όσο και της φράξιας της «μειοψηφίας». Με πλαστογραφήσεις και βασανιστήρια σε βάρος των συλληφθέντων μπήκε στην κυκλοφορία η συκοφαντία ότι το Κομμουνιστικό Κόμμα Πολωνίας είναι «διαβρωμένο» από προβοκάτορες, πράκτορες της πολωνικής μυστικής αστυνομίας και αντικατασκοπείας, από ανθρώπους του Πιλσούδσκι. Ήδη η σύλληψη και μόνο από τα όργανα του Λαϊκού Επιτροπάτου Εσωτερικών Υποθέσεων (ΝιΚαΒεΝτε) χαρακτηριζόταν επίσημα ως απόδειξη ενοχής. «Η σύλληψη μιας σειράς μελών του Κομμουνιστικού Κόμματος Πολωνίας, και ιδιαίτερα μελών της ΚΕ του ΚΚ Πολωνίας, από όργανα της ΝιΚαΒεΝτε αποτελεί ένδειξη για την ύπαρξη ενός πρακτορείου του ταξικού εχθρού, δηλαδή ανθρώπων του Πιλσούδσκι και τρο- τσκιστών στις γραμμές του ΚΚ Πολωνίας και της Κεντρικής Επιτροπής του», έγραφε στις 31 Αυγούστου 1937 ο αντιπρόσωπος του ΚΚ Πολωνίας Ζαν Μπιελέφσκι (Ζαν Πάστρυν) προς τον Γραμματέα της ΕΕ της ΚΔ Μοσκβίν (Τρίλισερ).178 Το καλοκαίρι του 1937 το ΚΚ Πολωνίας απώλεσε εξαιτίας αυτών των συλλήψεων την ηγεσία του.

Για να πείσουν τον Ντιμιτρόφ ότι ήταν «δικαιολογημένη» η τακτοποίηση των λογαριασμών με τους πολωνούς κομμουνιστές, του επέδειξαν τα «πρακτικά» των ανακρίσεων όπου οι ηγέτες του ΚΚ Πολωνίας, ύστερα από βασανιστήρια, παραδέχονταν και επιβεβαίωναν την ενοχή τους, ότι είχαν προσχωρήσει στο ΚΚ Πολωνίας με τον προβοκατόρικο σκοπό να «βλάψουν το ΚΚ Πολωνίας και να το υποτάξουν στους ανθρώπους του Πιλσούδ- σκι και, σε συνεργασία με τους τροτσκιστές, να αναρριχηθούν, διαμέσου του κόμματος, στην ηγεσία της Σοβιετικής Ένωσης, να σφετεριστούν τη διοίκηση του Κόκκινου Στρατού και, σε περίπτωση πολέμου με την Πολωνία, να εξασφαλίσουν την ήττα της


Σοβιετικής Ένωσης για να παλινορθώσουν σ' αυτήν τον καπιταλισμό. Ο Ντιμιτρόφ αντέγραψε περικοπές απ' αυτές τις «ομολογίες» όπου αναφέρονταν ότι στην Κομμουνιστική Διεθνή υπήρχε μια εκτεταμένη κατασκοπευτική οργάνωση.179

Κάτω απ' αυτές τις συνθήκες η ηγεσία της ΕΕ της ΚΔ ήταν αναγκασμένη να συγκατατεθεί στην άνωθεν επιβληθείσα διάλυση του ΚΚ Πολωνίας. Στις 28 Νοεμβρίου 1937 διαβιβάστηκε στον Στάλιν το «σχέδιο μιας απόφασης της ΕΕ της ΚΔ για τη διάλυση του ΚΚ Πολωνίας». Στις 2 Δεκεμβρίου ο Στάλιν δήλωσε, μ' αυτή την ευκαιρία, αυστηρά και κατηγορηματικά: «Με τη διάλυση καθυστερήσαμε σχεδόν δυο ολόκληρα χρόνια. Η διάλυση είναι αναγκαία, αλλά κατά τη γνώμη μου δεν χρειάζεται να την δημοσιοποιήσουμε στον Τύπο.»180 Ωστόσο, για να μπορέσει να φορτώσει τη διάλυση ενός ολόκληρου κόμματος στην ΕΕ της ΚΔ και να μην επιτρέψει να γνωστοποιηθεί δημόσια το γεγονός της διάλυσης, ο Στάλιν έκανε όργανο και συνένοχό του την ΕΕ της ΚΛ Τι' αυτή την συνομωτική ενέργειά του. Έτσι, ενάντια στο Καταστατικό της ΚΔ η Εκτελεστική Επιτροπή της, καταπατώντας τα κυριαρχικά δικαιώματα των κομμουνιστικών κομμάτων προχώρησε στη διάλυση του ΚΚ Πολωνίας, κάτι που σήμαινε de facto την πολιτική συγκάλυψη του σταλινικού εγκλήματος.

Σ' αυτήν την τραγική κατάσταση ο Ντιμιτρόφ και μερικοί άλλοι ηγέτες της Κομμουνιστικής Διεθνούς κατέβαλαν προσπάθειες να απελευθερώσουν από τα κολαστήρια του Γιέζοφ και του Μπέρια τα θύματα των σταλινικών διώξεων. Ο Ντιμιτρόφ έστειλε στους Γραμματείς της ΚΕ του ΚΚΣΕ (Μπ.) και στους προϊσταμένους του ΝιΚαΒεΝτε και στην Εισαγγελία έναν μεγάλο αριθμό επιστολών και καταλόγων με ονόματα των συλληφθέ- ντων, και με την παράκληση να αφεθούν ελεύθεροι. Στις προσπάθειες αυτές να σωθούν ανθρώπινες ζωές, συμμετείχαν συνεργάτες του μηχανισμού της ΕΕ της ΚΔ οι οποίοι συνέτασσαν για τον Ντιμιτρόφ ονομαστικούς καταλόγους με τα βιογραφικά των συλ- ληφθέντων για να χρησιμεύσουν στην απελευθέρωση αυτών των


ανθρώπων. Κι αυτό το έκαναν σε μια εποχή όπου και το παραμικρό ενδιαφέρον υπέρ ενός κρατούμενου θα μπορούσε να εκλη- φθεί ως εχθρικό χτύπημα και να προκαλέσει νέες συλλήψεις. Σε μερικές περιπτώσεις, οι εκκλήσεις του Ντιμιτρόφ οδήγησαν στην αναθεώρηση των καταδικαστικών αποφάσεων και στο να σωθούν έτσι ανθρώπινες ζωές και ν' απελευθερωθούν κρατούμενοι.

Η σταλινική τρομοκρατία υπονόμευσε την Κομμουνιστική Διεθνή, η οποία, ύστερα από αυτά τα συμβάντα δεν κατόρθωσε να επανακτήσει τις θέσεις της. Ο Ντιμιτρόφ σκέφτηκε τότε σοβαρά τη δημιουργία ενός εφεδρικού ηγετικού Κέντρου της Κομμουνιστικής Διεθνούς στο εξωτερικό. Είχε τη γνώμη ότι του Κέντρου αυτού θα μπορούσε να ηγηθεί ο Έρκολι (Τολιάτι) και ότι στο Κέντρο αυτό έπρεπε να συμμετάσχουν ο Βίλελμ Πικ, ο Κλέμεντ Γκότβαλντ, ο Αντρέ Μαρτύ, ο Μορίζ Τορέζ, ο Χοσέ Ντιάθ, ο Χάρρυ Πόλιτ, ο Σβεν Λίντεροτ, που είχαν εκλεγεί στην ΕΕ της ΚΔ στο 7° Συνέδριο. Προφανώς τις σκέψεις αυτές υπαγόρευε η όξυνση της διεθνούς κατάστασης το φθινόπωρο του 1938, αλλά μπορούμε ακόμα να υποθέσουμε ότι εκφράζανε την αγωνία του για τις τύχες των ηγετών της Κομμουνιστικής Διεθνούς που διέμεναν εκείνον τον καιρό στη Μόσχα. Ο Ντιμιτρόφ πάσχιζε να διατηρήσει την Κομμουνιστική Διεθνή ως διεθνή οργάνωση των κομμουνιστών.

Η αυτοδιάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς

Αρνητικά πάνω στην Κομμουνιστική Διεθνή επέδρασε το σοβιετο-γερμανικό Σύμφωνο (τέλη Αυγούστου 1939) που προκά- λεσε βαθιά σύγχυση μέσα στις γραμμές του κομμουνιστικού κινήματος. Η Κομμουνιστική Διεθνής δεν ήταν σε θέση να επιδείξει μιαν ιδεολογικο-πολιτική αυτοτέλεια και ακολούθησε τα βήματα της ΕΣΣΔ στην εξωτερική πολιτική. Λόγοι τακτικής που απέ


βλεπαν στο να μην δοθεί καμιά λαβή στον Χίτλερ για παραβίαση του Συμφώνου, έβλαψαν την αντιφασιστική πολιτική των κομμουνιστών.

Η ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς υιοθέτησε την δοσμένη από τον Στάλιν εκτίμηση για τον χαρακτήρα του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου που είχε ήδη αρχίσει. Ο Στάλιν δήλωνε ότι ο πόλεμος γινόταν ανάμεσα σε δυο ομάδες ιμπεριαλιστικών χωρών για το ξαναμοίρασμα του κόσμου και για την παγκόσμια κυριαρχία και πως ο Χίτλερ, χωρίς να το ξέρει ή χωρίς να το θέλει, κλονίζει και υποσκάπτει το κεφαλαιοκρατικό σύστημα. Αν ήταν ολότελα σωστό, πριν τον πόλεμο, να αντιπαρατάσσεται στον φασισμό το δημοκρατικό καθεστώς, τώρα κατά τον Στάλιν με το ξέσπασμα του πολέμου, ο διαχωρισμός των κεφαλαιοκρατικών χωρών σε φασιστικές και δημοκρατικές έχασε το παλιό του νόημα. Ο Στάλιν είχε ακόμα την γνώμη ότι, στις επικρατούσες τότε συνθήκες, η επιμονή στο σύνθημα του ενιαίου Λαϊκού Μετώπου σήμαινε ολίσθηση στις θέσεις της αστικής τάξης και γι' αυτό έπρεπε να εγκαταλειφθεί αυτό το σύνθημα. Κυνικότητα εκφραζόταν ο Στάλιν για την Πολωνία, που τη χαρακτήριζε ως φασιστικό κράτος του οποίου η εκμηδένηση θα σήμαινε ένα φασιστικό κράτος λιγότερο. Ο Στάλιν συνιστούσε στην ηγεσία της Κομμουνιστικής Διεθνούς να διακηρύξει ότι ο πόλεμος γίνεται για την παγκόσμια κυριαρχία, ότι οι κρατούντες στις κεφαλαιοκρατικές χώρες αγωνίζονται για τα ιμπεριαλιστικά τους συμφέροντα. Ότι η Κομμουνιστική Διεθνής πρέπει να καλέσει την εργατική τάξη να ξεσηκωθεί αποφασιστικά ενάντια στον πόλεμο και τους υπαιτίους του.

Οι σταλινικές υποδείξεις είχαν τον αντίκτυπο τους στις θέσεις που ψηφίστηκαν για τα κομμουνιστικά κόμματα στη συνεδρίαση της ΕΕ της ΚΔ στις 9 Σεπτεμβρίου 1939. Στις Θέσεις αυτές διαπιστωνόταν ότι ο πόλεμος που είχε αρχίσει ήταν ένας ιμπεριαλιστικός, άδικος πόλεμος για τον οποίο έφεραν εξίσου την ευθύνη οι αστικές τάξεις των εμπόλεμων χωρών. Ότι τον


πόλεμο δεν επιτρέπεται σε καμιά χώρα να τον υποστηρίξει η εργατική τάξη, πολύ δε λιγότερο το κομμουνιστικό κόμμα. «Τον πόλεμο αυτό τον διεξάγει η αστική τάξη όχι εναντίον του φασισμού, όπως διαβεβαιώνουν επίσημα ο Τσάμπερλεν και η σοσιαλδημοκρατία. Ο πόλεμος διεξάγεται ανάμεσα σε δυό ομάδες κεφαλαιοκρατικών χωρών για την παγκόσμια κυριαρχία. Το διεθνές προλεταριάτο σε καμιά περίπτωση δεν μπορεί να υπερασπίσει την φασιστική Πολωνία, που απέρριψε τη βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης και υποδουλώνει άλλες εθνότητες.»181

Επαναλαμβανόταν τα λόγια του Στάλιν ότι ο πόλεμος μετέβαλε την κατάσταση: Ο διαχωρισμός των κεφαλαιοκρατικών χωρών σε φασιστικές και δημοκρατικές έχασε το παλιό του νόημα, γι' αυτό και πρέπει να αλλάξει η τακτική. Σε όλες τις χώρες τα κομμουνιστικά κόμματα πρέπει να ξεσηκωθούν εναντίον του πολέμου, να ξεσκεπάσουν τον ιμπεριαλιστικό χαρακτήρα του. Ότι τα κομμουνιστικά κόμματα πρέπει να περάσουν στην αποφασιστική επίθεση κατά της «προδοτικής πολιτικής της σοσιαλδημοκρατίας».

Αυτές οι υποδείξεις αιτιολογούνταν διεξοδικά σε μιαν έκκληση της ΕΕ της ΚΔ που δημοσιοποιήθηκε στις αρχές του Νοέμβρη του 1939 και σ' ένα άρθρο του Ντιμιτρόφ με τον τίτλο «Ο πόλεμος και η εργατική τάξη των κεφαλαιοκρατικών χωρών», που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Η Κομμουνιστική Διεθνής. Το κείμενο αυτών των ντοκουμέντων είχε από προηγούμενα συμφω- νηθεί με τον Στάλιν, τον Μόλοτοφ και τον Ζντάνοφ. Το άρθρο του Ντιμιτρόφ διορθώθηκε σύμφωνα με τις παρατηρήσεις του Στάλιν και εγκρίθηκε απ’ αυτόν. Η εκτίμηση του πολέμου ως ιμπεριαλιστικού κι από τις δυο πλευρές, εκτίμηση που επιβλήθηκε στην Κομμουνιστική Διεθνή από τον Στάλιν, και ο ισχυρισμός ότι ο παλιότερος διαχωρισμός των κεφαλαιοκρατικών χωρών σε φασιστικές και δημοκρατικές έχασε πλέον το νόημα του, δεν έπαιρνε υπόψη τις σημαντικές ιδιομορφίες του πολέμου. Αν και οι δυο εμπόλεμες ομάδες ήταν κράτη ιμπεριαλιστικά, η ομάδα


των κρατών με επικεφαλής τη Γερμανία, που είχε εξαπολύσει τον πόλεμο, απέβλεπε στην εγκαθίδρυση μιας «νέας», φασιστικής τάξης πραγμάτων σ' ολόκληρο τον κόσμο, ακόμα και την φυσική εξόντωση ορισμένων λαών και εθνών. Έτσι, η ύπαρξη μιας δίκαιης, μιας απελευθερωτικής τάσης στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, συνυφασμένης με τον αγώνα των λαών εναντίον του φασίστα επιδρομέα, ήταν προκαθορισμένη. Για την Πολωνία, που είχε υποστεί την επίθεση της χιτλερικής Γερμανίας, ο πόλεμος αυτός ήταν από μιας αρχής ένας δίκαιος, αντιφασιστικός απελευθερωτικός πόλεμος.

Σύμφωνα με τον νέο προσανατολισμό που έδινε ο Στάλιν, ο όρος «φασισμός», για ό,τι αφορούσε τη χιτλερική Γερμανία, είχε εξαφανιστεί από τα δημοσιευμένα την περίοδο αυτή κείμενα της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Στον τομέα της προπαγάνδας η κατεύθυνση του χτυπήματος στρεφόταν κατά του ιμπεριαλισμού στο σύνολό του, με έμφαση στην ιδιαίτερη επικινδυνότητα του αγγλο-γαλλικού ιμπεριαλισμού. Αντί για τα συνθήματα περί ενιαίου Μετώπου και ενιαίου Λαϊκού Μετώπου ρίχτηκε το σύνθημα του ενιαίου Λαϊκού Μετώπου από τα κάτω, δηλαδή κατά βάθος επανεμφανίζονταν οι σεκταριστικοί προσανατολισμοί του τέλους της δεκαετίας του ’20 και των αρχών της δεκαετίας του ’30.

Όσο περισσότερο απλωνόταν η φασιστική επίθεση και νέα εδάφη κατακτούνταν με τον πόλεμο, τόσο ισχυρότερες γίνονταν οι απελευθερωτικές τάσεις από την πλευρά των δυνάμεων που αντιστέκονταν στον επιδρομέα. Η ΕΕ της ΚΔ υπεδείκνυε όλο και πιό συγκεκριμένα στα κομμουνιστικά κόμματα των κατεχόμενων χωρών να τεθούν επικεφαλής του αγώνα για την αποκατάσταση της εθνικής ανεξαρτησίας, για την υπεράσπιση των ζωτικών συμφερόντων των λαών. Ύστερα από την επίθεση της Γερμανίας στη Γιουγκοσλαβία και την Ελλάδα η ΕΕ της ΚΔ έριξε το σύνθημα ότι ο πόλεμος αυτών των χωρών ενάντια στην ιμπεριαλιστική επίθεση είναι ένας πόλεμος δίκαιος. Ο Στάλιν ενέκρινε αυτό το


σύνθημα.Συνάμα, τον Απρίλη του 1941, εκφράστηκε υπέρ της αυτοδιά

λυσης της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Αιτιολογούσε το μέτρο με την ανάγκη να αποκτήσουν τα κομμουνιστικά κόμματα πλήρη αυτονομία ώστε να μπορούν από μόνα τους να λύνουν τα συγκεκριμένα προβλήματα που ορθώνονται μπροστά τους. Ο Στάλιν παρέβαλλε την Κομμουνιστική Διεθνή με την Α' Διεθνή και παρατηρούσε ότι η ΚΔ ιδρύθηκε εν αναμονή της επικείμενης παγκόσμιας επανάστασης. Τώρα, ωστόσο, πρόβαλαν στο προσκήνιο για την κάθε χώρα τα εθνικά προβλήματα, και η θέση των κομμουνιστικών κομμάτων ως Τμημάτων μιας διεθνούς οργάνωσης, που υπάγονται στην Εκτελεστική Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς, τα εμπόδιζε στη δραστηριότήτά τους. Ο Στάλιν έλεγε ότι η συμμετοχή των κομμουνιστικών κομμάτων στην ΚΔ βοηθάει στις παρούσες συνθήκες την αστική τάξη να τα καταδιώκει, να τα απομονώνει από τις μάζες, ότι τα εμποδίζει ν' αναπτύσσονται αυτόνομα, να λύνουν τα προβλήματά τους ως εθνικά κόμματα.

Πράγματι, την εποχή αυτή τα κομμουνιστικά κόμματα, χάρη στη βοήθεια και στην υποστήριξη της Κομμουνιστικής Διεθνούς, έφταναν, ύστερα από σκληρό και πεισματικό αγώνα, σε ένα στάδιο όπου η ύπαρξη μιας ενιαίας διεθνούς οργάνωσης, βασισμένης στις αρχές του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού, και μάλιστα ενός συγκεντρωτισμού που υπό την επιρροή του Στάλιν έγινε ένα άκαμπτο κεντρικοποιημένο σύστημα παραμορφωμένου συγκεντρωτισμού, ένα σοβαρό πρόσκομμα στην ανάπτυξή τους. Το ζήτημα της αυτοδιάλυσης της Κομμουνιστικής Διεθνούς τέθηκε ωστόσο από τον Στάλιν στο πρώτο στάδιο του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, σε συνθήκες όπου η Κομμουνιστική Διεθνής δεν ήταν σε θέση να επεξεργαστεί μια πολιτική που να ανταποκρίνε- ται στις πραγματικές περιστάσεις και στις ιδιαιτερότητες του πολέμου. Κάτι περισσότερο: η γενική γραμμή που δόθηκε με υπόδειξη του Στάλιν τις πρώτες μέρες του πολέμου δεν αποτε-


λούσε κανένα σίγουρο πολιτικό προσανατολισμό για τα κομμουνιστικά κόμματα σε μια φάση του πολέμου όπου αυτός αποκτούσε έναν όλο και πιό κατάδηλο αντιφασιστικό απελευθερωτικό χαρακτήρα στις χώρες που πολεμούσαν κατά του φασιστικού συνασπισμού. Η αυτοδιάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς σ' αυτές τις συνθήκες θα μπορούσε να κριθεί ως μια προσπάθεια του Στάλιν να πετύχει ως τίμημα του τερματισμού της δράσης της Κομμουνιστικής Διεθνούς τη διατήρηση των φιλικών σχέσεων με την Γερμανία.

Αυτή η πρόθεση δεν μπόρεσε να υλοποιηθεί λόγω της έκρηξης του Μεγάλου Πατριωτικού Πολέμου. Στη νέα αυτή κατάσταση η ΕΕ της ΚΔ έστρεψε όλες τις δυνάμεις στην κινητοποίηση των κομμουνιστών, όλων των αντιφασιστών στον αγώνα για τη συντριβή των φασιστών κατακτητών, για την ελευθερία και την ανεξαρτησία των λαών. Η πολιτική της αντιφασιστικής ενότητας, που είχε χαράξει η Κομμουνιστική Διεθνής στο 7° Συνέδριό της, έγινε στα χρόνια αυτά η πολιτική των πλατιών μαχόμενων μαζών. Τα κομμουνιστικά κόμματα αναδείχτηκαν παντού σε πρωτοπορία του απελευθερωτικού αγώνα των λαών. Απέδειξαν την ωριμότητά τους και την ικανότητά τους να προσανατολίζονται σύντομα σε οποιαδήποτε κατάσταση και να καθοδηγούν τον αγώνα των μαζών. Στη διάρκεια του πολέμου προέκυψε από τις ακραίες διαφορές στην κατάσταση των διαφόρων χωρών και τον ιδιαίτερο χαρακτήρα των καθηκόντων που ορθώνονταν μπροστά στα κομμουνιστικά κόμματα, η αναγκαιότητα να αλλάξουν οι μορφές των επαφών ανάμεσά τους. Η καθοδήγησή τους από ένα Κέντρο αποδείχτηκε πρακτικά αδύνατη και δυσχέραινε τον αγώνα τους για τη συσπείρωση των πατριωτικών δυν' μεων των λαών τους κατά του φασισμού, κατά των φασιστών επιδρομέων. Αυτό οδήγησε το Προεδρείο της ΕΕ της ΚΔ στην απόφαση της 10ης Ιουνίου 1943 γιά τη διάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς.

Ο Στάλιν, σχολιάζοντας την αυτοδιάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς, την έκρινε απλώς και μόνον από τη σκοπιά του


αγώνα των λαών ενάντια στον κοινό εχθρό, τον χιτλεροφασισμό, ως μια προσωρινή ενέργεια που ξεσκέπαζε την ψευτιά των χιτλερικών ότι η «Μόσχα» προτίθεται δήθεν να αναμειχθεί στη ζωή των άλλων κρατών και να τα «μπολσεβικοποιήσει»,182 και πως τα κομμουνιστικά κόμματα δρουν τάχα κατόπιν «εντολής από τα έξω»· χαρακτήρισε την αυτοδιάλυση της ΚΔ ως ένα μέτρο που διευκολύνει τη συσπείρωση των προοδευτικών δυνάμεων. Το γεγονός της ωριμότητας των κομμουνιστικών κομμάτων, την εξάλειψη της ανάγκης να διατηρείται στη ζωή ένα διεθνές καθο- δηγητικό Κέντρο, που ανακόπτει την ανάπτυξη τους ως αυτόνομων πολιτικών κομμάτων, ο Στάλιν το παρέκαμψε. Αυτό κάνει βάσιμη την υπόθεση ότι ο Στάλιν έβλεπε την αυτοδιάλυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς μόνο από τη σκοπιά της λύσης ορισμένων πολιτικών προβλημάτων, όπως ήδη και παλιότερα, την άνοιξη του 1941, τώρα όμως με σκοπό να δυναμώσει τους συμμαχικούς δεσμούς με τις χώρες του αντιχιτλερικού συνασπισμού.

Η ζημιά που προξένησε ο Στάλιν στο κομμουνιστικό κίνημα, στην επιρροή του ανά τον κόσμο και γενικά στην επιρροή των ιδεών του σοσιαλισμού είναι ανυπολόγιστη. Ο σταλινισμός επέ- δρασε αρνητικά στη θεωρία και στην πολιτική του κομμουνιστικού κινήματος, και η τρομοκρατία που εξαπέλυσε ο Στάλιν είχε καταστρεπτικές συνέπειες ακόμα και για τα στελέχη της ΚΔ, τους εκπροσώπους πολλών αδελφών κομμάτων. Οι αριστερίστι- κοι-σεκταριστικοί δογματικοί προσανατολισμοί, οι γραφειοκρατικές διοικητικές μέθοδοι στην κομματική δουλειά που εγκαινίασε ο Στάλιν, δυσχέραναν σοβαρά την ανάπτυξη του κομμουνιστικού κινήματος, τη δράση της Κομμουνιστικής Διεθνούς την οποία ο ίδιος θεωρούσε ως όργανο για την υλοποίηση των σχεδίων της εξωτερικής πολιτικής του. Ωστόσο δεν κατέστρεψε το κομμουνιστικό κίνημα, που είναι βαθιά ριζωμένο στην εργατική τάξη και που η ζωή και εξέλιξή του καθορίζεται από τις νομοτέλειες του εργατικού κινήματος και της ταξικής πάλης. Η αποκάλυψη των δογμάτων, των διαστρεβλώσεων και των παραμορφώ-


σεων, που ο σταλινισμός προξένησε στο κομμουνιστικό κίνημα, είναι ένα συστατικό στοιχείο της κάθαρσης κάτι που εμπόδιζε την ανάπτυξη αυτού του κινήματος και πεδίκλωνε τη σκέψη του.

Σημειώσεις1. A Memorandum by David Lloyd George, Παρίσι, 25 του Μάρτη 1919.

Βλέπε: The Papers of Woodrow Wilson, τόμος 56,17 Μαρτίου / 4 Απριλίου 1919, Washington 1986, σ. 261. Οι αναφορές στις πηγές των παραπομπών αποτελούν προσφορά της συντακτικής επιτροπής της γερμανικής έκδοσης. Στο ρούσικο πρωτότυπο αναφέρονται μόνο οι πηγές των παραπομπών από τα έργα του Λένιν. ·

2. Β.Ι. Λένιν: Λόγος στην πανηγυρική συνεδρίαση της Ολομέλειας του Σοβιέτ της Μόσχας του ΚΚ Ρωσσίας (Μπ.) και του Συμβουλίου των Συνδικάτων Μόσχας, την αφιερωμένη στην 3η επέτειο της Οχτωβριανής επανάστασης, 6 του Νοέμβρη 1920. Απαντα, 5η έκδ., τόμ. 42, σ. 1 της ελλ. έκδ.

3. Πρβλ. Β.Ι. Λένιν: 2° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Εισήγηση για τη διεθνή κατάσταση και τα βασικά καθήκοντα της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 19 του Ιούλη 1920. Άπαντα, 5η έκδοση, τόμ. 41, σσ. 227-228 της ελλ. έκδ.

4. The Trotsky Papers 1917-1918, παρουσίαση και σχόλια του Jan Μ. Meijer, τόμ. 1,1917-1919, Den Haag / London / Paris 1964, σσ. 620/627.

5. Μανιφέστο του 2ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς για τη διεθνή κατάσταση και τα καθήκοντα των κομμουνιστικών κομμάτων. Ψηφίστηκε στις 6 Αυγούστου 1920. Βλ. Der I. und II. Kongress der Kommunistischen Internationale. Dokumente der Kongresse und Reden W. I. Lenins, Berlin 1959, S. 259 Dietz-Verlag. (To 1° και 2° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Επίσημα Κείμενα των Συνεδρίων και Λόγοι του Β. I. Λένιν, Βερολίνο 1959, σ. 259, Εκδό- σεις-Dietz.)

6. Πρβλ. Ν. Μπουχάριν: Για την επιθετική τακτική. Βλέπε το περιοδικό: Η Κομμουνιστική Διεθνής, Αμβούργο 1921. Αριθ. τεύχους 15, σσ. 70/71 της γερμανικής έκδοσης.

7. Πρβλ. Στενογραφημένα Πρακτικά του Τετάρτου Συνεδρίου της Κομμού-

174 ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

νιστικής Διεθνούς, Πέτρογκραντ, Μόσχα, από 5 Νοέμβρη ώς 5 Δεκέμβρη, Αμβούργο 1923, σσ. 420/421 της γερμανικής έκδοσης.

8. Πρβλ. Β.Ι. Λένιν: Ο «Αριστερισμός», παιδική αρρώστια τον κομμουνισμού. Απαντα, 5η έκδ., τόμ. 41, σσ. 69/70,77/78 της ελλ. έκδ.

9. Β.Ι. Λένιν: Γράμμα στους πολωνούς κομμουνιστές, 19 του Οχτώβρη 1921. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 44, σ. 181 της ελλ. έκδ.

10. Β.Ι. Λένιν: Το 8° Συνέδριο τον ΚΚ Ρωσίας (Μπ.), 18-23 Μαρτίου 1919. Άπαντα,, 5η έκδ., τόμ. 38, σ.160 της ελλ. έκδ.

11. Μανιφέστο της Κομμουνιστικής Διεθνούς προς το προλεταριάτο όλου του κόσμου. Βλέπε: Manifest, Richtlinien, Beschliisse des Ersten Kongresses. Aufrufe und offene Schreiben des Exekutivkomitees bis zum Zweiten Kongress, Hamburg 1920, S. 15. (Μανιφέστο, Οδηγίες, Αποφάσεις του Πρώτου Συνεδρίου. Εκκλήσεις και ανοικτές επιστολές της Εκτελεστικής Επιτροπής της ΚΔ ώς το Δεύτερο Συνέδριο, Αμβούργο 1920, σ.15 της γερμ. έκδ.).

12. Β.Ι Λένιν: Έκτακτη συνεδρίαση της Ολομέλειας του Σοβιέτ Μόσχας των Εργατών και Κόκκινων Στρατιωτών Βουλευτών, 3 του Απρίλη 1919. Εισήγηση για την εξωτερική και εσωτερική κατάσταση της Σοβιετικής Δημοκρατίας. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 38, σ. 262 της ελλ. έκδ.

13. Ανοικτή απαντητική επιστολή της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς πάνω στα ζητήματα του Ανεξάρτητου Εργατικού Κόμματος της Αγγλίας (I.L.P.). Βλέπε περιοδικό: Η Κομμουνιστική Διεθνής, Αμβούργο, 1920, αριθ., τεύχους 12, σ. 310 της γερμ. έκδ.

14. Β.Ι. Λένιν: Λόγος στη μνήμη του Γ.Μ. Σβερντλόφ στην έκτακτη συνεδρίαση της Πανρωσικής Κεντρικής Εκτελεστικής Επιτροπής (ΠΚΕΕ), 18 του Μάρτη1919. Βλ: Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 38, σ. 74 της ελλ. έκδ.

15. Λ. Τρότσκι: Η τρομοκρατία. Βλ.: Η Κομμουνιστική Διεθνής. Αμβούργο,1920, αριθ. τεύχους 11, σ. 63, βλέπε ακόμα και σ. 66 της γερμ. έκδοσης.

16. Β.Ι. Λένιν: Το 8° Συνέδριο του ΚΚ Ρωσίας (Μπ.), 18/23 του Μάρτη 1919. Εισήγηση για το Πρόγραμμα του Κόμματος, 19 του Μάρτη 1919. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ 38, σ. 162 της ελλ. έκδ.

17. Ούγκο Έμπερλαϊν (Μαξ Άλμπερτ): Η ίδρυση της Κομμουνιστικής Διεθνούς και η Ένωση του Σπάρτακου. Βλέπε περιοδικό: Η Κομμουνιστική Διεθνής, Αμβούργο 1929, αριθ. τευχών 9/10/11· βλέπε ακόμα Erinnerungen an

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 175

Zeitgenossen, (Αναμνήσεις συγκαιρινών), Βερολίνο 1983, σ. 61.18. Β.Ι. Λένιν: Θέσεις της εισήγησης για την τακτική του ΚΚ Ρωσίας στο 3°

Συνέδριο της ΚΔ (αρχικό σχέδιο). Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 44, σ. 4 της ελλ. έκδ.19. Β.Ι. Λένιν: Η 7η Κομματική Συνδιάσκεψη του Κυβερνείου Μόσχας. Τελι

κός λόγος, 31 του Οχτώβρη 1921. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 44. σ. 220 της ελλ. έκδ.20. Β.Ι. Λένιν: 3° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Λόγος για την υπε

ράσπιση της τακτικής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 1η του Ιούλη 1921. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 44, σ. 23 της ελλ. έκδ.· βλέπε ακόμα σσ. 24,26-29 του ίδιου τόμου.

21. Β.Ι. Λένιν: Η σημασία του χρυσού τώρα και ύστερα από την πλήρη νίκη του σοσιαλισμού. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 44, σ. 233 της ελλ. έκδ. (Ή: Λένιν, Διαλεχτά Εργα σε δύο τόμους, τόμος II, μέρος 2, σ. 588. Εκδοτικό της Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΕ, 1951.).

22. Β.Ι. Λένιν: Πέντε χρόνια της ρωσικής επανάστασης και οι προοπτικές της παγκόσμιας επανάστασης. Εισήγηση στο 4° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 13 του Νοέμβρη 1922. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 45, σ. 292 της ελλ. έκδ. (Ή: Λένιν, Διαλεχτά Έργα σε δύο τόμους, τόμος II, μέρος 2, σσ. 682-683. Εκδοτικό της ΚΕτου ΚΚΕ, 1951).

23. Βλ: Die Kommunistische Internationale. Kurzer historischer Abriss, Berlin 1970, S. 137. (Η Κομμουνιστική Διεθνής, Ιστορική Επιτομή, Βερολίνο 1970, σ. 137).

24. Β.Ι. Λένιν: Πέντε χρόνια της ρωσικής επανάστασης και οι προοπτικές της παγκόσμιας επανάστασης. Εισήγηση στο 4° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 13 του Νοέμβρη 1922. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 45, σσ. 280-282,282-283,284. (Ή: Λένιν, Διαλεχτά Έργα σε δύο τόμους, τόμος II, μέρος 2, σσ. 671-673, 673- 674. Εκδοτικό της ΚΕ του ΚΚΕ, 1951).

25. Β.Ι. Λένιν: Κάλλιο λιγότερα και καλύτερα. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 45, σ. 402 της ελλ. έκδ. (Ή: Λένιν, Διαλεχτά Έργα σε δύο τόμους, τόμος II, μέρος 2, σ. 729. Εκδοτικό της ΚΕ του ΚΚΕ, 1951).

26. Βλ: Thesen ilber die Taktik der Komintem (Beilage VII). Στο: Protokoll des Vierten Kongresses der Kommunistischen Internationale, S. 143. (Θέσεις για την τακτική της Κομμουνιστικής Διεθνούς (Παράρτημα VII). Στα: Στενογραφημένα Πρακτικά του Τέταρτου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, σ. 143).


27. Die Taktik der Kommunistischen Internationale gegen die Offensive des Kapitals. Bericht liber die Konferenz der Erweiterten Exekutive der Kommunistischen Internationale, Moskau, von 24. Februar bis 4. Marz 1922, Hamburg 1922,S. 143. (Η τακτική της Κομμουνιστικής Διεθνούς ενάντια στην επίθεση του κεφαλαίου. Εκθεση για τη Διάσκεψη της Ευρείας Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα, από 24 Φλεβάρη - 4 Μάρτη 1922, Αμβούργο1922, σ. 143).

28. Στο ίδιο, σ. 37.29. Β.Ι. Λένιν: Το 11° Συνέδριο του ΚΚΡ (Μπ.). Πολιτική έκθεση δράσης της

Κεντρικής Επιτροπής του ΚΚΡ (Μπ.), 27 του Μάρτη 1922. Απαντα, 5η έκδ., τόμ.45, σ. 87 της ελλ. έκδ. (Ή: Λένιν, Διαλεχτά Έργα σε δύο τόμους, τόμ. II, μέρος 2, σσ. 629-630. Εκδοτικό της ΚΕ του ΚΚΕ, 1951).

30. Β.Ι. Λένιν: Σημειώσεις ενός δημοσιολόγου. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 44, σ. 421 της ελλ. έκδ.

31. Σχέδιο απόφασης της ΚΕ του ΚΚ Ρωσίας (Μπ.) για τα καθήκοντα της σοβιετικής αντιπροσωπείας στη Γένουα. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 44, σ. 407 της ελλ. έκδ.

32. Β.Ι. Λένιν: Πέντε χρόνια της ρωσικής επανάστασης. Εισήγηση στο 4° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 13 του Νοέμβρη 1922. Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 45, σ. 293 της ελλ. έκδ. (Ή: Λένιν, Διαλεχτά Έργα σε δύο τόμους, τόμ. II, μέρος 2, σ. 683. Εκδοτικό της ΚΕ του ΚΚΕ, 1951).

33. Ινστιτούτο Μαρξισμού-Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ, Κεντρικό Κομματικό Αρχείο (στο εξής: ΙΜ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα), Fonds 558, Inventarliste (Κατάλογος απογραφής) 1, αριθ. 2550, Φύλ. 2.

34.1Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 17, Inventarliste 2, αριθ. 109, Φύλ. 33.35. Στο ίδιο, Fonds 495, Inventarlise 74, αριθ. 402, Φύλ. 6.36. Sprawa polska na V Kongresie Miedzynarodowki Komunistycznej w 1924 r.

[To πολωνικό ζήτημα στο 5° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 1924]. Do wszystkich organizacji Komunistycznej Partii Polskie [Προς όλες τις οργανώσεις του ΚΚ Πολωνίας.] (Ανοικτή επιστολή της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα, Ιούλης 1924). Βλέπε στο: Kwartalnik historyczny, Βαρσοβία, 1982, αριθ. 2/3, σελ. 406/407. Τις υπογραμμισμένες λέξεις τις πρόσθε- σε ο Στάλιν στο σχέδιο της επιστολής· παράβαλλε εδώ το άρθρο των Φ.Ι. Φίρ-


σοφ, Ι.Σ. Γιαζμπορόβσκαγια: Η Κομμουνιστική Διεθνής και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Πολωνίας. Στο: Προβλήματα Ιστορίας του ΚΚΣΕ, Μόσχα, 1988, αριθ. τεύχους 11, σ. 26.

37.1Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 2628, Φύλ. 4.38. Ι.Β. Στάλιν: Η διεθνής κατάσταση. Απαντα, τόμ 6, σ. 323 της ελλ. έκδ.

(Εκδοτικό της ΚΕ του ΚΚΕ, 1952).39.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 2, αριθ. 48, Φύλ, 11.40. Στο ίδιο, Inventarliste 1, αριθ. 4010, φύλ. 1.41. Κεντρικό Κομματικό Αρχείο της Κεντρικής Επιτροπής του Βουλγαρικού

Κομμουνιστικού Κόμματος (στο εξής: ΚΚ Α της ΚΕ του ΒΚΚ, Σόφια) Fonds 146, Inventarliste 6, αριθ. 754, Φύλ. 1.

42.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 494, Inventarliste 1, αριθ. 100, Φύλ. 9,10.43. Στο ίδιο, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 2763, Φύλ. 7,8,11.44. Θάρρος ενάντια στην ανομία. Επίσημα Κείμενα από το Αρχείο της Κομ

μουνιστικής Διεθνούς για τον αγώνα υπέρ της σωτηρίας κομμουνιστών και διε- θνιστών από τις σταλινικές διώξεις. Βλέπε στο περιοδικό: Προβλήματα Ειρήνης και Σοσιαλισμού, Μηνιάτικο Θεωρητικό και Πληροφοριακό Περιοδικό των Κομμουνιστικών και Εργατικών Κομμάτων, έκδοση Αθήνας, τεύχος 7 του 1989.

45. Γκριγκόρι Ζηνόβιεφ: Έκθεση της Εκτελεστικής Επιτροπής. Βλ.: Στενο- γραφημένα Πρακτικά της Κομμουνιστικής Διεθνούς, σ. 58 της γερμ. έκδ.

46. Κλάρα Τσέτκιν: Ο αγώνας κατά του φασισμού. Βλ.: Πρακτικά της Διάσκεψης της Ευρείας Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα, 12-23 Ιουλίου 1923, Αμβούργο 1923, σ. 204 της γερμ. έκδ.

47. Ο φασισμός, η πολεμική απειλή και τα καθήκοντα των κομμουνιστικών κομμάτων. (Θέσεις που ψηφίστηκαν στη 13η Ολομέλεια της ΕΕ της ΚΔ πάνω στην εισήγηση του συντρόφου Κουούσινεν) Βλ: Η 13η Ολομέλεια της El· της ΚΔ, Δεκέμβρης 1933. Θέσεις και Ar :>φάσεις, Μόσχα-Λένινγκραντ 1934, σ. 5 της γερμ. έκδ.

48. L. Feuchtwanger: Moskau 1937. Ein Reisebericht fiir meine Freunde, Amsterdam 1937, σ. 118-119. (Λ. Φόυχτβανγκερ: Μόσχα 1937. Οδοιπορικό για τους φίλους μου).

49. Πρβλ: Κάλεσμα για την επέτειο της Μεγάλης Σοσιαλιστικής Οχτωβρια- νής Επανάστασης. Βλ.: περιοδικό: Η Κομμουνιστική Διεθνής, Στοκχόλμη, Νοέμ


βρης 1939, σσ. 1105-1111 της γερμ. έκδ.50. Β.Μ. Μόλοτοφ: Για την εξωτερική πολιτική της Σοβιετικής Ένωσης. Στο

ίδιο, σ. 1126.51. Πρβλ.: Η έναρξη του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου ("Trybuna Ludu",

Βαρσοβία). (Αναδημοσιεύτηκε στη γερμανική εφημερίδα Neues Deutschland (Β), 27/28 Μάη 1979, σ. 7).

52. Ινστιτούτο για την Ιστορία του Εργατικού Κινήματος — Κεντρικό Κομματικό Αρχείο (I f G A - Ζ Ρ Α), Βερολίνο, V 243/41, σ.7.

53. Ανακοίνωση του Προεδρείου της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Βλέπε στο: Komintem und revolutionare Partei. Auswahl von Dokunenten und Materialien 1919-1943, Berlin 1986, S. 316. (Κομμουνιστική Διεθνής και επαναστατικό κόμμα. Επιλογή επίσημων κειμένων και υλικών 1919- 1943, Βερολίνο 1986, σ. 316).

54. Ι.Β. Στάλιν: Στο θάνατο του Λένιν. Λόγος στο 2° Πανρωσικό Συνέδριο των Σοβιέτ της ΕΣΣΔ, 26 του Γενάρη 1924, Άπαντα, τόμ. 6, σ. 59 της ελλ. έκδ. Εκδοτικό της ΚΕ του ΚΚΕ, 1952.

55. Ι.Β. Στάλιν: Προοπτικές. Άπαντα, τόμ. 5, σ. 133 της ελλ. έκδ. 1952.56.1. Β. Στάλιν: Ο Πρόεδρος του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ρωσίας για

την προλεταριακή επανάσταση στη Γερμανία. Βλ.: Die Rote Fahne (Η Κόκκινη Σημαία), Όργανο του ΚΚ Γερμανίας, Βερολίνο, αριθ. φύλ. 218,10 του Οχτώβρη1923, επιφυλλίδα. (Το άρθρο αυτό του Στάλιν δεν καταχωρήθηκε στα Άπαντα του, που κυκλοφόρησαν σε 13 τόμους από το 1946 ώς το 1956 στη Μόσχα και μεταφράστηκαν σ' όλες σχεδόν τις γλώσσες του κόσμου. Σ.τ.Μ.).

57.1Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 19, αριθ. 2550, Φύλ.2.58. Στο ίδιο.59. Πρβλ. στο ίδιο, Fonds 495, Inventarliste 19, αριθ. 68, Φύλ. 125/126.60. Στο ίδιο, Fonds 17, Inventarliste 2, αριθ. 109, Φύλ. 33.61. Ι.Β. Στάλιν: Οι Βάσεις του Λενινισμού. Διαλέξεις που έγιναν στο Πανε

πιστήμιο Σβερντλόφ. Άπαντα, τόμ. 6, σ. 173 της ελλ. έκδ. 1952.62. Korespondencja miedzy Komitetem Centr. KPRP a Egz. Miedzyn. Kom. i

CK Rosyjskiej KP. List Konitetu Centralnego KPRP, 23/12/1923. Βλέπε: Nowy Przeglad (Reedycja). 1924-1925, Βαρσοβία 1959, σ. 241-242.

63. Odpowiedz Centralnego Komitetu RKP, 4.2.1924. Στο ίδιο, σ. 246.


64. Ι.Β. Στάλιν: Για το Κομμουνιστικό Κόμμα Πολωνίας. Λόγος στη συνεδρίαση της πολωνικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 3 του Ιούλη1924. Άπαντα, τόμ. 6, σ. 173 της ελλ. έκδ. 1952.

65. Μ. Κοσούτσκα: "... επικίνδυνοι είναι εκείνοι που δεν έχουν καθόλου κόκαλα.” Το πολωνικό ζήτημα στο 5° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Βλέπε: Προβλήματα Ειρήνης και Σοσιαλισμού. (Μηνιάτικο Θεωρητικό και Πληροφοριακό Περιοδικό των Κομμουνιστικών και Εργατικών Κομμάτων.) Έκδοση Αθήνας, τεύχος 8 (Αύγουστος) 1989, σσ. 97-100.

66.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 492, Inventarliste 1, αριθ. 145, Φύλ. 15.67. Sprawa polska na V Kongresie Miedzynarodowski Komunistycznej w 1924.

r. Do wszystkich organizacji Komunistycznej Partii Polskie [To πολωνικό ζήτημα στο 5° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 1924. Προς όλες τις οργανώσεις του ΚΚ Πολωνίας.] (Ανοικτή επιστολή της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα, Ιούλης 1924). Στο: Kwartalnik historyczny, Βαρσοβία, 1982, αριθ. 2/3, σσ. 406-407. Τις υπογραμμισμένες φράσεις τις πρόσθεσε ο Στάλιν στο σχέδιο της επιστολής· πρβλ. με Φ.Ι. Φίρσοφ, Ι.Σ. Γιαζμπορόφσκαγια: Η Κομμουνιστική Διεθνής και το Κομμουνιστικό Κόμμα της Πολωνίας. Στο: Προβλήματα Ιστορίας του ΚΚΣΕ, Μόσχα, 1988, τεύχος 11, σ. 26.

68. Απόφαση για τον φασισμό. Στο: Θέσεις και Αποφάσεις του 5ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα από 17 Ιουνίου ώς 8 Ιουλίου 1924, Αμβούργο 1924, σ. 121.

69. Εισήγηση του συντρόφου Μανουήλσκι για το εθνικό και αποικιακό ζήτημα. Στο: Στενογραφημένα Πρακτικά. Πέμπτο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, τόμος 1, Αμβούργο, χωρίς χρονολογία έκδοσης, σ. 622.

70.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 492, Inventarliste 1. αριθ. 219, Φύλ. 5.71.1. Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 3293, Φύλ. 1.72. Αναφέρεται από τον Α. Μπ. Ρεζνικόφ: Για τη στρατηγική και τακτική της

Κομμουνιστικής Διεθνούς στο εθνικο-αποικιακό ζήτημα. Στο: Η Κομμουνιστική Διεθνής και η Ανατολή. Ο αγώνας της λενινιστικής στρατηγικής και τακτικής στο εθνικο-απελευθερωτικό κίνημα. Μόσχα 1969, σ. 139.

73. Στενογραφημένα Πρακτικά. Θέσεις για το επαναστατικό κίνημα στις αποικίες και μισοαποικίες. Στο: Στενογραφημένα Πρακτικά. Έκτο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα, 17 Ιούλη/1 Σεπτέμβρη 1928, Τέταρτος τόμος,


Αμβούργο - Βερολίνο 1929, σ. 177 της γερμ. έκδ.74. Ι.Β. Στάλιν: Η διεθνής κατάσταση. Βλέπε: Άπαντα, τόμ. 6, σσ. 322-323

της ελλ. έκδ. 1952.75.1Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 495, Inventarliste 2, αριθ. 33, Φύλ. 19.76. Projet de Theses sur la situation national. Pour le Congres National du Parti.

Στο: Cahiers du bolchevisme, Παρίσι, 1924, τεύχος 6, σσ. 419-420.77.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 495, Inventarliste, 2, αριθ. 37, Φύλ. 43.78. Στο ίδιο: Φύλ. 59.79. Στο ίδιο: Φύλ. 5.80. Στο ίδιο, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 2763, Φύλ. 7. Στο δημοσιοποιη

μένο κείμενο οι φράσεις αυτές «μετριάστηκαν», αλλά το δυσοίωνο νόημά τους παρέμεινε: «Υπάρχουν βέβαια περιπτώσεις, όπου οι κυρώσεις είναι απαραίτητες για ορισμένους συντρόφους.» (Στάλιν: Λόγος στη γαλλική Επιτροπή της 6ης Ευρείας Ολομέλειας της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 6 του Μάρτη 1926. Στο: Άπαντα, τόμ. 8, σελ. 120 της ελλ. έκδ. 1953.

81. L Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 2763, Φύλ. 8,11. Στο δημοσιοποιημένο κείμενο το σημείο αυτό έχει ως εξής: «... στην πρακτική μας δουλειά δεν πρέπει να παρασερνόμαστε από τη μέθοδο του τσεκουρώματος...» (Ι.Β. Στάλιν: Λόγος στη γαλλική Επιτροπή της 6ης Ευρείας Ολομέλειας της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 6 του Μάρτη 1926. Στο: Άπαντα, τόμ. 8, σ. 123 της ελλ. έκδ. 1953.

82. Ι.Β. Στάλιν: Για την πολιτική στρατηγική και τακτική των ρώσων κομμουνιστών. Σχέδιο μπροσούρας. Στο: Άπαντα, τόμ. 5, σ. 78 της ελλ. έκδ. 1952.

83. Ι.Β. Στάλιν: Για τις προοπτικές του Κομμουνιστικού Κόμματος της Γερμανίας και για τη μπολσεβικοποίηση. Συνέντευξη με τον Χέρτσογκ, μέλος του ΚΚΓ. Στο: Άπαντα, τόμ. 7, σ. 40 της ελλ. έκδ. 1953.

84. Οδηγίες για τους όρους εισδοχής στην Κομμουνιστική Διεθνή, που ψηφίστηκαν στο 2° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς στις 6 Αυγούστου 1920. Στο: Der I. und II. Kongress der Kommunistischen Internationale und Reden W.I. Lenins, S. 241. Berlin 1959. (To 1° και 2° Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, και Λόγοι του Β.Ι. Λένιν, σ. 241).

85 Ι.Β. Στάλιν: Για το Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας. Λόγος στην τσεχοσλοβάκικη Επιτροπή της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστι


κής Διεθνούς, 27 του Μάρτη 1925. Στο: Άπαντα, τόμ. 7, σ. 73 της ελλ. έκδ. 1953.86.1.Β. Στάλιν: Η διεθνής κατάσταση και τα καθήκοντα των κομμουνιστικών

κομμάτων. Στον ίδιο τόμο, σ. 62,87.1. Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 2786, Φύλ. 28/29.88. Πρβλ. Ι.Β. Στάλιν: Ερωτήσεις και Απαντήσεις. Ομιλία στο Πανεπιστήμιο

Σβερντλόφ, 9 του Ιούνη 1925. Στο: Άπαντα, τόμ. 7, σ. 231 της ελλ. έκδ. 1953.89.1.Β. Στάλιν: Γράμμα στον σύντροφο Με-ρτ. Στο: Άπαντα, τόμ. 7, σσ. 48-

49 της ελλ. έκδ. 1953.90. «... Οποιος επιτρέπει να γίνεται αγώνας μόνο με τον όρο ότι δεν θα εκτί

θενται έτσι είτε αλλιώς οι ηγέτες, ουσιαστικά αρνείται τη δυνατότητα κάθε ιδεολογικής πάλης μέσα στο κόμμα», ήταν τα λόγια του Στάλιν. Ι.Β. Στάλιν: Η πάλη ενάντια στις δεξιές και τις «υπεραριστερές» παρεκκλίσεις. Δύο λόγοι στη συνεδρίαση του Προεδρείου της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 22 του Γενάρη 1926. Στο: Άπαντα, τόμ. 8, σ. 8 της ελλ. έκδ. 1953.

91. Ι.Β. Στάλιν: Γράμμα στον σύντροφο Με-ρτ. Στο: Άπαντα,t τόμ. 7, σ. 48 της ελλ. έκδ. 1953.

92. Β.Ι. Λένιν: Ο «Αριστερισμός», παιδική αρρώστια του κομμουνισμού. Στο: Άπαντα, 5η έκδ., τόμ. 44, σ. 95 της ελλ. έκδ. (Ή: Λένιν, Διαλεχτά Εργα σε δύο τόμους, τόμος II, μέρος 2, σ. 346. Εκδοτικό της ΚΕ του ΚΚΕ, 1951.).

93.1. Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 495, Inventarliste 2, αριθ. 23, Φύλ. 19.94. Β. I. Λένιν: Γράμμα προς τους γερμανούς κομμουνιστές. Στο: Άπαντα, 5η

έκδ. τόμ. 44, σ. 95 της ελλ. έκδ.95.1. Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 495, Invertarliste 2, αριθ. 23, Φύλ, 41/42.96. Στο ίδιο, αριθ. 49, Φύλ. 2,5. Πρβλ. και Ι.Β. Στάλιν: Η πάλη ενάντια στις

δεξιές και τις “υπεραριστερές” παρεκκλίσεις. Δυο λόγοι στη συνεδρίαση του Προεδρείου της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 22 του Γενάρη 1926. Στο: Άπαντα, τόμ. 8, σ. 7 της ελλ. έκδ., 1953.

97. Στενογραφημένα Πρακτικά. Ευρεία Ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα, 17 Φλεβάρη/15 Μάρτη 1920, Αμβούργο 1926, σσ. 9/10 της γερμ. έκδ.

98.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 2760, Φύλ. 1/2.99. Στενογραφημένα Πρακτικά. Ευρεία Ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτρο

πής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα, 17 Φλεβάρη/15 Μάρτη 1926, σ. 10


της γερμ. έκδ.100. I Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 5297, Φύλ. 1. Ο

James Henry Thomas ήταν ένας από τους δεξιούς ηγέτες του Γενικού Συμβουλίου των Trade-Unions.

101.1. Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 2754, Φύλ. 6.102.1.Β. Στάλιν: Η τροτσκιστική αντιπολίτευση άλλοτε και τώρα. Λόγος στη

συνεδρίαση της κοινής Ολομέλειας της ΚΕ και της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου του ΚΚ (Μπ.) της ΕΣΣΔ, 23 του Οχτώβρη 1927. Στο: Άπαντα, τόμ. 10, σ. 195 της ελλ. έκδ. 1953.

103. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο Στάλιν κατά τη σύνταξη της «Ανακοίνωσης για τον αποκλεισμό των συντρόφων Τρότσκι και Βούγιοβιτς από την ΕΕ της ΚΔ» της 27 του Σεπτέμβρη 1927, που ανέφερε ότι η αντιπολίτευση προσπάθησε «να δημιουργήσει ένα δεύτερο κόμμα πλάι στο ΚΚΣΕ (Μπ.)», έκανε προσθήκες, έτσι που το πλήρες κείμενο της πρότασης είχε ως εξής:«... ένα δεύτερο, τροτσκι- στικό κόμμα πλάι στο λενινιστικό κόμμα, το ΚΚΣΕ (Μπ.)». Την επιχειρηματολογία των Τρότσκι και Βούγιοβιτς, ο Στάλιν τη χαρακτήρισε ως «επιχειρηματολογία αποστατών», και στη φράση ότι η αντιπολίτευση «συνδέεται με πολιτικά ύποπτα στοιχεία», πρόσθεσε τις λέξεις: «ανοιχτά αντισοβιετικά». I Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα. Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 3372, Φύλ. 1,4,2/3.

104.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds, 495, Inventarliste 2, αριθ. 83, φύλ. 8.105. Ι.Β. Στάλιν: Για το Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας. Λόγος

στην Τσεχοσλοβάκικη Επιτροπή της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 27 του Μάρτη 1925. Βλέπε: Άπαντα, τόμ. 7, σ. 66 της ελλ. έκδ. 1953.

106. Ι.Β. Στάλιν: Λόγος στη γαλλική Επιτροπή της 6ης Ευρείας Ολομέλειας της ΕΕ της ΚΔ, 6 του Μάρτη 1926. Στο: Άπαντα, τόμ. 8, σ. 117 της ελλ. έκδ. 1953.

107. Ι.Β. Στάλιν: Η πάλη ενάντια στις δεξιές και τις “υπεραριστερές” παρεκκλίσεις. Δύο λόγοι στη συνεδρίαση του Προεδρείου της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, 22 του Γενάρη 1926. Στο ίδιο, σ. 2.

108.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 3379, Φύλ. 1.109. Ι.Β. Στάλιν: Τα αποτελέσματα των εργασιών της 14ης Συνδιάσκεψης του

ΚΚΡ (Μπ.). Έκθεση στο αχτίφ της οργάνωσης της Μόσχας του ΚΚΡ (Μπ.), 9


του Μάη 1925. Στο: Άπαντα, τόμ. 7, σσ. 104,110 της ελλ. έκδ. 1953.110. Ι.Β. Στάλιν: Η αγγλική απεργία και τα γεγονότα της Πολωνίας. Έκθεση

στη συγκέντρωση των εργατών των κεντρικών μηχανοστασίων των σιδηροδρόμων της Τυφλίδας, 8 του Ιούνη 1926. Στο: Άπαντα, τόμ. 8, σ. 194 της ελλ. έκδ. 1953.

111. Ι.Β. Στάλιν: Σημειώσεις πάνω σε επίκαιρα θέματα. Στο: Άπαντα, τόμ. 9, σ. 363 της ελλ. έκδ. 1953.

112. Ι.Β. Στάλιν: Κοινή Ολομέλεια της ΚΕ και της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου του ΚΚ (Μπ.) της ΕΣΣΔ, 29 του Ιούλη / 9 Αυγούστου 1927. Η διεθνής κατάσταση και η άμυνα της ΕΣΣΔ. Λόγος της 1ης Αυγούστου. Στο: Άπαντα, τόμ. 10, σ. 54 της ελλ. έκδ. 1953.

113. Ι.Β. Στάλιν: Το 15° Συνέδριο του ΚΚ της ΣΕ (Μπ.), 2/19 του Δεκέμβρη1927. Στο: Άπαντα, τόμ. 10, σ. 320 της ελλ. έκδ. 1953.

114.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 493, Inventarliste 1, αριθ. 44, Φύλ. 16/17,41.115. Στο ίδιο, αριθ. 42, Φύλ. 34.116. Στο ίδιο, Φύλ. 86.117. Στο ίδιο, αριθ. 36, Φύλ 28.118. Ι.Β. Στάλιν: Η δεξιά παρέκκλιση στο ΚΚ της ΣΕ (Μπ.). Λόγος στην Ολο

μέλεια της ΚΕ και της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου του ΚΚ της ΣΕ (Μπ.), Απρίλης 1929. Στο: Άπαντα, τόμ. 12, σσ. 28/29 της ελλ. έκδ. 1953.

119. Ι.Β. Στάλιν: Τα αποτελέσματα της Ολομέλειας του Ιούνη της ΚΕ του ΚΚ της ΣΕ (Μπ.). Εισήγηση στη συγκέντρωση του αχτίφ της οργάνωσης Λένιν- γκραντ του ΚΚΣΕ (Μπ.), 13 του Ιούλη 1928. Στο: Άπαντα, τόμ. 11, σ. 231 της ελλ. έκδ. 1953.

120. Στο ίδιο, σ. 234.121.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 493, Inventarliste 1, αριθ. 36, Φύλ. 1.122. Πρβλ. Ι.Β. Στάλιν: Η δεξιά παρέκκλιση στο ΚΚΣΕ (Μπ.), Απρίλης του

1929. Στο: Άπαντα, τόμ. 12, σ. 25 της ελλ. έκδ. 1953.123.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 493, Inventarliste 1, αριθ. 386, Φύλ. 4.124. Στενογραφημένα Πρακτικά. Έκτο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομμουνιστι

κής Διεθνούς, Μόσχα, 17 Ιούλη /1 Σεπτέμβρη 1928. Πρώτος τόμος, Αμβούργο (1928), σσ. 415/416 της γερμ. έκδ.

125. Στο ίδιο. σ. 453. Η πρώτη φράση από την περικοπή (τσιτάτο) του Τολιάτι


λείπει από τη γερμανική έκδοση. Βλέπε σχετικά και τη ρούσικη έκδοση: Στενο- γκραφίτσεσκιι οτέτς VI Κονγκρέσα Κομιντέρνα (Στενογραφημένα Πρακτικά του 6ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα-Λένινγκραντ 1929, σσ. 345,461 της γερμ. έκδ.

126. Στενογραφημένα Πρακτικά. Έκτο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Πρώτος τόμος, σ. 345 της γερμ. έκδ.

127.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 492, Inventarlisten 1, αριθ. 403, σ. 38.128. Τελικός λόγος του συντρόφου Μπουχάριν για το ζήτημα του Σχεδίου

Προγράμματος της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Στο: Στενογραφημένα Πρακτικά. Έκτο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα 17 Ιούλη /1 Σεπτ. 1928. Δεύτερος τόμος. Αμβούργο. 1931, σ. 186.

129. Πρόγραμμα της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ψηφίστηκε στην 46η συνεδρίαση του 6ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς την 1η του Σεπτέμβρη 1928). Στο ίδιο, Τέταρτος τόμος, σ. 56 της γερμ. έκδ.

130. Είναι πιθανόν, με τις λέξεις «τάση Σμεράλ» ο Στάλιν να εννοούσε τους λεγόμενους δεξιούς ή αυτούς που ταλαντεύονταν προς τους δεξιούς, μιας και είχε πολλές φορές κατηγορήσει τον Μπόχουμιρ Σμεράλ (Bohumir Smeral) — ο οποίος έπαιξε εξέχοντα ρόλο στην ίδρυση του ΚΚ Τσεχοσλοβασίας — ότι ταλαντευόταν με κλίση προς τους «δεξιούς». Πρβλ. Ι.Β. Στάλιν: Για το Κομμουνιστικό Κόμμα της Τσεχοσλοβακίας. (Λόγος στην Τσεχοσλοβάκικη Επιτροπή της ΕΕ της ΚΔ, 27 του Μάρτη 1925). Το εθνικό ζήτημα στη Γιουγκοσλαβία. (Λόγος στη γιουγκοσλάβικη Επιτροπή της ΕΕ της ΚΔ, 30 του Μάρτη 1925). Ερωτήσεις και Απαντήσεις. (Ομιλία στο Πανεπιστήμιο του Σβερντλόφ. 9 του Ιούλη 1925). Στο: Άπαντα, τόμ. 7, σσ. 65* 81/82· 208 της ελλ. έκδ. 1953. Στην πραγματικότητα, επιδίωξη του Στάλιν ήταν να μην αφήσει τους οπαδούς του Μπουχάριν να αποτε- λέσουν την πλειοψηφία στην ηγεσία της ΕΕ της ΚΔ.

131. Τελικός λόγος του Μπουχάριν. Στο: Στενογραφημένα Πρακτικά. Έκτο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Πρώτος τόμος, σσ. 552/553 της γερμ. έκδ.

132. Ι.Β. Στάλιν: Ο δεξιός κίνδυνος στο ΚΚΣΕ (Μπ.). Λόγος στην Ολομέλεια της Επιτροπής της Μόσχας και της Επιτροπής Ελέγχου της Μόσχας του ΚΚΣΕ (Μπ.), 19 του Οχτώβρη 1928. Στο: Άπαντα, τόμ. 11, σ. 257 της ελλ. έκδ. 1953.

133. Η διεθνής κατάσταση και τα καθήκοντα της Κομμουνιστικής Διεθνούς.


Απόφαση που πάρθηκε στην 45η συνεδρίαση του 6ου Συνεδρίου, 29 Αυγούστου1928. Στο: Στενογραφημένα Πρακτικά. Έκτο Παγκόσμιο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Τέταρτος τόμος, σσ. 42,43 της γερμ. έκδ.

134. Ι.Β. Στάλιν: Ο δεξιός κίνδυνος στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας. Λόγος στη συνεδρίαση του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ, 19 του Δεκέμβρη 1928. Στο:.·Υιαντα, τόμ. 11, σ. 346 της ελλ. έκδ. 1953.

135. I Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 2881, Φύλ. 9/10. Ι.Β. Στάλιν: Ο δεξιός κίνδυνος στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας. Λόγος στη συνεδρίαση του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ, 19 Δεκ. 1928. Στο: Απαντα, τόμ. 11, σ. 338 της ελλ. έκδ. 1953.

136. Κατά τη διάρκεια του λόγου του Ζυλ Εμπέρ-Ντρο, ο Στάλιν τον διέκοψε και του φώναξε: «Να πας στο διάβολο!» Απομνημονεύματα του Ζυλ Εμπέρ- Ντρο, τόμ. II: De Lenine a Staline. Dix ans au Service de Γ Internationale commu- niste 1921-1931, NeiuMtel 1971, σ. 353.

137.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 495, Inventarliste 2, αριθ. 105, Φύλ. 11.138 Στο ίδιο.139. Στο ίδιο, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 2881, Φύλ. 17.140. Στο ίδιο, Φύλ. 15.141. Στο ίδιο, Φύλ. 6.142. Ι.Β. Στάλιν: Ο δεξιός κίνδυνος στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Γερμανίας.

Λόγος στη συνεδρίαση του Προεδρείου της ΕΕ της ΚΔ, 19 του Δεκέμβρη 1928. Στο: Απαντα, τόμ. 11, σ. 343 της ελλ. έκδ. 1953.

143.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 2883, Φύλ. 1.144. Πρβλ: Memoires de Jules Humbert-Droz, τόμ. II, σσ. 349-353.145. Documenti. Lettera di Tasca del 20 gennaio 1929 da Berlino alia Segreteria

del Partito communista italiano (Επίσημα Κείμενα. Επιστολή του Τάσκα της 20ης Γενάρη 1929 από το Βερολίνο προς την Γραμματεία του Ιταλικού Κομμουνιστικού Κόμματος). Στο: Annali Instituto Giangiacomo Fertrinelli, Anno Ottavo 1966, τόμ. VIII, Μιλάνο 1968, σ. 670. Πρβλ. ακόμα: Τσιτσίλια Κιν: Ιζ ινοστράναγια Λιτερατούρα (Ξενόγλωσση φιλολογία), Μόσχα 1989, τεύχος 1, σ. 200.

146. Π. Τολιάτι: Lettera ad Antonio Gramsci, 18 ottobre 1926 (Επιστολή στον Αντόνιο Γκράμσι, 18 Οχτώβρη 1926) Βλέπε: Opere a cura di Ernesto Ragionieri, τόμ. II, 1926-1929, Ρώμη 1972, σ. 68. Βλέπε ακόμα ελληνική έκδοση στη μπρο


σούρα: Διεθνής Μαρξιστική Συζήτηση 1. Η Αλληλογραφία Γκράμσι-Τολιάττι, για την Κατάσταση στο Κόμμα των Μπολσεβίκων. Εκδόσεις «Το φως που καίει», Αθήνα 1975.

147. L. Longo/ C. Salinari: Tra reazione e rivoluzione, Ricordi e riflessioni sui primi anni di vita del PCI, Μιλάνο 1972, σσ. 324-325.

148. Πρβλ. B. Kolebacz: Komunistyczna Partia Polski, 1923-1929. Problemy ideologiczne (Ιδεολογικά προβλήματα), Βαρσοβία 1984, σ. 295.

149. Ι.Β. Στάλιν: Ο πράβιχ φρακσιονέραχ β Αμερικάνσκιι Κομπάρτι (Οι δεξιοί φραξιονιστές στο Αμερικανικό ΚΚ), Μόσχα / Λένινγκραντ 1930, σσ. 34,36.

150. Πρβλ. Ι.Β. Στάλιν: Η δεξιά παρέκκλιση στο ΚΚΣΕ (Μπ.). Λόγος στην Ολομέλεια της ΚΕ και της Κεντρικής Επιτροπής Ελέγχου του ΚΚΣΕ (Μπ.), Απρίλης του 1929. Στο: Άπαντα, τόμ. 12, σσ. 20-23 της ελλ. έκδ. 1953. Στο σχέδιο απόφασης της Πολιτικής Γραμματείας της ΕΕ της ΚΔ για το συνδικαλιστικό κίνημα στη Γερμανία ο Στάλιν έκανε μερικές τροποποιήσεις και προσθήκες στα τέλη του Απρίλη 1929, όπου υπογράμμιζε ιδιαίτερα την αναγκαιότητα «για μια ριζική αναθεώρηση των αντιδραστικών καταστατικών, για την απομάκρυνση των συνδικαλιστών γραφειοκρατών από τις θέσεις τους» και τάχθηκε υπέρ του να κληθούν οι μάζες, τη στιγμή του φουντώματος του μαζικού κινήματος, να «αφανίσουν» τα καταστατικά των συνδικάτων και να ξεκόψουν με τη νομιμοφροσύνη των «αντιδραστικών συνδικάτων». I Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 3376, Φύλ. 2,3.

151.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 495, Inventarliste 168, αριθ. 14, Φύλ. 75. Το κείμενο των ψηφισμένων Θέσεων, στο: Η διεθνής κατάσταση και τα άμεσα καθήκοντα της Κομμουνιστικής Διεθνούς., (Θέσεις στις εισηγήσεις των συντρόφων Κουούσινεν και Μανουήλσκι). Στο: Στενογραφημένα Πρακτικά. 10η Ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Μόσχα, 3 Ιουλίου 1929 /19 Ιουλίου 1929, Αμβούργο-Βερολίνο (1929), σ. 895.

152.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 558, Inventarliste 1, αριθ. 3287, Φύλ. 6.153. Στο ίδιο, αριθ. 3709, Φύλ. 31.154. Β. Μόλοτοφ: Εκθεση δράσης της αντιπροσωπείας του ΚΚΣΕ στην ΕΕ

της ΚΔ. Το πλήρες κείμενο της εισήγησης στο 16° Συνέδριο του ΚΚΣΕ βλέπε στο περιοδικό της ΚΔ Internationale Presse-Korrespondenz (Διεθνής Αλληλογραφία Τύπου), Βερολίνο, 1930, αριθ. τεύχους 58, σ. 1322 της γερμ. έκδοσης).


155. Ι.Β. Στάλιν: Πάνω σε μερικά ζητήματα της ιστορίας του Μπολσεβικισμού. Γράμμα στη σύνταξη του περιοδικού «Προλετάρσκαγια Ρεβολιούτσιγια». Στο: Απαντα, τόμ. 13, σ. 108 της ελλ. έκδ. 1953.

156. Οτι ο Λεβ Τρότσκι δολοφονήθηκε μ£ εντολή του Στάλιν ή κάποιου άλλου από το περιβάλλον του, αποδεικνύεται από το γεγονός ότι στον Ραμόν ντελ Ρίο Μερκαντέρ Χερνάντεθ απονεμήθηκε ο τίτλος του «ήρωα της Σοβιετικής Ένωσης». Πρβλ. Λ. Τρότσκι: Ντνέβνικι ι πισμά. (Ημερολόγιο και Επιστολές) Hermitage, Tenafly New Jersey (ΗΠΑ) 1986, σ. 180 (Παράρτημα φωτογραφιών).

157.1. Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 494, Inventarliste 1, αριθ. 10, Φύλ. 15.158. Μια σημαντική διεθνής Διάσκεψη των Κομμουνιστικών Κομμάτων, Λον

δίνο 1931. Η έκκληση της Διάσκεψης. Στο: Inprekor (Διεθνής Αλληλογραφία Τύπου), Βερολίνο 1931, αριθ. τεύχους 73, σσ. 1647,1648 της γερμ. έκδ.

159. Πρβλ. Β. Ιερουσαλίμσκιι: Πουτιόμ ισπιτάνιι ι σβερσένιι. Κ 70-λέτιγιου ομπραζοβάνιγια Κομουνιστίτσεσκοϊ Πάρτιι Γκερμάνιι. (Μέσα από δοκιμασίες και ανατροπές. Στα εβδομηντάχρονα της ίδρυσης του ΚΚ Γερμανίας). Στην Πράβντα, Μόσχα, αριθ. φύλ. 364 της 27 Δεκέμβρη 1988, σ. 4.

160.1. Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 495, Inventarliste 3, αριθ. 284, Φύλ. 383-384.161. Κεντρικό Κομματικό Αρχείο της ΚΕ του Βουλγαρικού Κομμουυνιστικού

Κόμματος, Σόφια, Fonds 146, Inventarliste 6, αριθ. 813, Φύλ. 3.162.1 Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 495, Inventarliste 19, αριθ. 243, Φύλ. 61/62,

54.163. Στο ίδιο, Fonds 494, Inventarliste 1, αριθ. 10, Φύλ. 15.164. Στο ίδιο, Fonds 495, Inventarliste 18, αριθ. 967, Φύλ. 3.165. Στο ίδιο, Inventarliste 19, αριθ. 248, Φύλ. 222,227.166. Ο φασισμός, η πολεμική απειλή και τα καθήκοντα των κομμουνιστικών

κομμάτων. Στο: Η 13η Ολομέλεια της Εκτελεστικής Επιτροπής της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Δεκέμβρης 1933. Θέσεις και Αποφάσεις, Μόσχα-Λένινγκραντ 1934, σ. 679 της γερμ. έκδ.

1671. Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 495, Inventarliste 19, αριθ. 248, Φύλ. 243.168. Πρβλ.: Ντ. Μίτσεφ: Γκεόργκι Νιμιτρόφ ι ποντγκστόβκατα να Σέντμιγια

κονγκρές να Κομουνιστίτσεσκιγια Ιντερνατσιονάλ (Μάρτ-Γιούλι 1934). (Ο Γκε- όργκι Ντιμιτρόφ και η προετοιμασία του 7ου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, (Μάρτης/Ιούλης 1934). Βλέπε: Βεκόβε (Αιώνας), Σόφια 1972, αριθ. τεύ


χους 3. σ. 34.169. Κεντρικό Κομματικό Αρχείο της ΚΕ του Βουλγαρικού ΚΚ, Σόφια, Fonds

146, Inventarliste 6, αριθ. 754, Φύλ. 1.170. G. Dimitroff: Zur Vorbereitung des VII. Weltkongresses der Kommuni-

stischen Internationale. Brief, 1 Juli 1934. (Γκ. Ντιμιτρόφ: Η προετοιμασία του 7ου Παγκόσμιου Συνεδρίου της Κομμουνιστικής Διεθνούς, Επιστολή, 1η Ιούλη 1934). Στο: G. Dimitroff: Gegen Faschismus und Krieg. Ausgewahlte Reden und Schriften (Γκ. Ντιμιτρόφ. Ενάντια στον φασισμό και στον πόλεμο. Επιλογή λόγων και έργων, Λειψία 1982, σ. 36).

171.1. Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 494, Inventarliste 1, αριθ. 100, Φύλ. 28.172. Στο ίδιο, Φύλ. 9,10.173. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. 10, Φύλ 3.174. Πρβλ. Β.Μ. Λέιμπσον / Κ. Σιρίνια: Ποβορότ β πολίτικε Κομιντέρνα. Κ

30-λέτιγιου VIII Κονγκρέσα, Μόσχα 1965, σ. 308. (Η καμπή στην πολιτική της ΚΔ. Στα τριαντάχρονα του 7ου Συνεδρίου).

175.1. Μ-Λ, ΚΚ Α, Μόσχα, Fonds 495, Inventarliste 73, αριθ. 1, Φύλ 7.176. Πρβλ. Κ.Κ. Σιρίνια: Στρατέγκια ι τάκτικα Κομιντέρνα β μπορμπέ πρότιβ

φασίσμα ι βαϊνί (1934-1929) (Η στρατηγική και η τακτική της ΚΔ στον αγώνα κατά του φασισμού και του πολέμου), Μόσχα 1979, σ. 51.

177. Το θάρρος ενάντια στην ανομία. Επίσημα κείμενα από το Αρχείο της ΚΔ για την πάλη υπέρ της σωτηρίας κομμουνιστών και διεθνιστών από τις σταλινικές διώξεις. Στο: Προβλήματα Ειρήνης και Σοσιαλισμού, έκδ. Αθήνας, αριθ. τεύχους 7 (Σεπτέμβρης 1989).

178.1. Μ-Λ, Μόσχα, Fonds 495, Inventarliste 74, αριθ. 400, Φύλ. 89.179. Στο ίδιο, αριθ. 411, Φύλ. 5,22.180. Στο ίδιο. αριθ. 402, Φύλ. 6.181. Στο ίδιο, Inventarliste 18, αριθ. 1292, Φύλ. 47* πρβλ. και με: Εκτελεστική

Επιτροπή της Κομμουνιστικής Διεθνούς. Κάλεσμα για την 22η επέτειο της Μεγάλης Σοσιαλιστικής Οχτωβριανής Επανάστασης. Στο: Η Κομμουνιστική Διεθνής, Στοκχόλμη 1939, τεύχος Νοέμβρη, σσ. 1105,1106.

182. Απάντηση του συντρόφου Ι.Β. Στάλιν στο ερώτημα του ανταποκριτή του αγγλικού πρακτορείου «Ρόυτερ». Στο: Ι.Β. Στάλιν, Ο Μεγάλος Πόλεμος για την Πατρίδα. Εκδόσεις «Τα Νέα Βιβλία» Α.Ε. Αθήνα 1946, σ. 76.

Ευρετήριο προσώπωνΒαλέτσκι, (Walecki) Χένρικ (Χόρβιτς, Μαξμίλιαν) (1877-1937) Βάρσκι (Βαρτσάφσκι), Άντολφ (1868-1937)Βόικοφ, Πιότρ Λαζάρεβιτς (1888-1927)Βάργκα, Ευγένιος (Γενιέ) (1879-1964)Βούγιοβιτς, Βόγια (1897-1938)Γιέζοφ, Νικολάι Ιβάνοβιτς (1895-1940)Γκότβαλντ, Κλέμεντ (1896-1953)Γκράμσι, Αντόνιο (1891-1937)Έβερτ, Αρθούρος (1890-1959)Εμπέρ-Ντρο, Ζυλ (Humbert-Droz, Jules) (1891-1971) Έμπερλαϊν, Ούγκο (1877-1944)Ζηνόβιεφ, (Ραντομίσλσκι), Γκριγκόρι Γιεβσέγιεβιτς (1883-1936) Ζντάνοφ, Αντρέι Αλεξάντροβιτς (1896-1948)Καγκάνοβιτς, Λαζάρ Μοϊσέγιεβιτς (1893-1991)Κάμενεφ (Ρόζενφελντ), Λέβ Μπορίσοβιτς (1883-1938)Κασέν, Μαρσέλ (Cachin, Marcel) (1869-1958)Κλίνγκερ, Γκούσταβ (1876-;)Κλεμανσώ (Clemenceau), Ζωρζ Μπένζαμιν (1841-1929)Κνόριν, Βίλελμ Γκεοργκίγεβιτς (1890-1938)Κολάροφ, Βασίλ (1877-1950)Κόπλενιγκ, Γιόχαν (1891-1968)Κοστρτζέβα, Βέρα (Κοστσούτσκα, Μαρία) (1879-1939)Κουν, Μπέλα (1886-1839)Κουούσινεν, Ότο (1881-1964)Λένιν (Ουλιάνοφ), Βλαντίμιρ Ιλίτς (1870-1924)Λένσκι (Λεστσίνσκι), Γιούλιαν (1889-1939;)Λίντεροτ, Σβερ Χάραλντ (Λάρσον) (1889-1956)Λόυντ (Lloyd) Τζώρτζ Ντάβιντ (1863-1945)Λόυσνερ, Βίλελμ (1890-1944)Λοζόφσκι (Ντρίτζο), Σόλομον Αμπράμοβιτς (1878-1952)

190 ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

Λομινάντζε, Βησσαρίων Βησσαριόνοβιτς (1897-1935)Λόνγκο, Λούιτζι (1900-1980)Λούξεμπουργκ, Ρόζα (1871-1919)Μανουήλσκι, Ντμίτρι Ζαχάροβιτς (1863-1959)Μάρξ, Κάρλ (1818-1883)Μαρτί, Αντρέ (1886-1956)Μάσλοφ, Αρκάντι Βλαντιμίροβιτς (Τσεμερίνσκι, Ισαάκ) (1891-1941) Μερκαντέρ Χερνάντεθ, Ραμόν ντελ Ρίο (1914-1978)Μουσολίνι, Μπενίτο (1883-1943)Μπέρια, Λαβρέντι Πάβλοβιτς (1899-1952)Μπιελέφσκι (Πασζίν), Γιάν (1892-1937)Μόλοτοφ (Σκριάμπιν), Βλάντέσλαβ Μιχαήλοβιτς (1890-1896) Μπορντίγκα, Αμάντο (1889-1970)Μπραντ, Ερνέστ (Λάουερ, Χένρικ) (1898-1939)Μπράντλερ, Χάινριχ (1881-1967)Μπουχάριν, Νικολάι Ιβάνοβιτς (1888-1938)Νόυμπαουερ, Τέοντορ (1890-1945)Ντιάθ, Χοσέ (Diaz) (1896-1942)Ντιμιτρόφ, Γκεόργκι (1882-1949)Ουίλσον, Ούντρο (Wilson Woodraw) (1856-1924)Πικ, Βίλελμ (1876-1960)Πιλσούδσκι, Γιόζεφ (1867-1935)Πιατνίτσκι (Ταρσίς, Γιόσελ), Γιοσίφ (Όσιπ) Αρόνοβιτς (1882-1939) Πλάτεν, Φριτς (1883-1948)Πόλιττ, Χάρρυ (1890-1960)Ποπόφ, Μπλαγκόι (1902-1968)Ποπόφ, Νικολάι Νικολάγιεβιτς (1891-1938)Πρόχνιακ, Έντουαρντ (1888-1937)Πούρμαν, Λέον (1892-1933)Ρακόφσκι, Χρίστιαν Γκεόργκιγιεβιτς (1873-1941)Ράντεκ (Σόμπελζον), Κάρλ (1885-1939)Σαλλέ, (Sallai, Imre) Ίμρε (1898-1932)Σβάμπ, Σεππ (1894-1977)

ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΠΡΟΣΩΠΩΝ 191

Σέβερινγκ, Κάρλ (1875-1952)Σελλιέ (Sellier) Λουί (γεν. 1885)Σέερ, Τζων (1896-1934)Σμεράλ, Μπόχουμιρ (1880-1941)Σόλεμ, Βέρνερ (1895-1940)Σούλτσε, Φίτε (1894-1935)Στάλιν (Ντζουγκασβίλι), Γιοσίφ Βισαριόνοβιτς (1879-1953)Σέρα (Serra) (Τάσκα Άντζελο) (1892-1960)Τάλχαϊμερ, Αύγουστος (1884-1948)Τάνιεφ, Βασίλ (1897-1941)Τέλμαν, Έρνστ (1886-1944)Τερατσΐνι, Ουμπέρτο (1895-1983)Τολιάτι, Παλμιρο (Έρκολι) (1893-1964)Τόμας, Τζέιμ Χένρι (Thomas, James Henry) (1874-1949)Τορέζ, Μορίς (1900-1964)Τρίλισερ (Μοσβίν), Μέερ Αμπράμοβιτς (1843-1940)Τρότσκι, (Μ πρόνσταϊν) Λέβ Νταβίντοβιτς (1879-1940)Τσάμπερλεν, Νεβιλ (1869-1940)Τσέργκιμπελ, Κάρλ (1879-1961)Τσέτκιν, Κλάρα (1857-1961)Τσιτσέριν, Γκεόργκι Βασιλοβιτς (1872-1936)Τσιού Βίτο (Στράχοφ), τωρινή ορθογραφία Κιού Κουίμπο (1899-1935) Φίρστ, Σάντορ (1903-1932)Φίσερ, Ρουθ (1895-1961)Φόυχτβανγκερ, Λίον (1884-1958)Φρέλιχ, Αύγουστος (1877-1966)Φράνκο, Μπαχαμόντε, Φραντσίσκο (1892-1975)Χέκερτ, Φριτς (1884-1936)Χέρτσογκ, Γιάκομπ (1892-1931)Χίτλερ, Άντολφ (1889-1945)Χόρτυ φον Ναγκιμπάνια, (Horty von Nagybanya) Μίκλος (1868-1957)

Ευρετήριο συντακτώνΊλιν, Αλεξάντερ Αλεξέγιεβιτς — Υπεύθυνος του Τμήματος «Κομμα

τική Ζωή» στις στήλες της Πράβντα.Μινάγιεφ , Λέονιντ Μιτροφάνοβιτς — Καθηγητής, διδάκτορας των

Ιστορικών Επιστημών, υπεύθυνος του Τμήματος Ιστορίας του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος στο Ινστιτούτο Μαρξισμού-Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

Μ ονχαμεντσγκανόφ, Μ ανσονρ Μ ιχαήλοβιτς — διδάκτορας των Ιστορικών Επιστημών, επιστημονικός συνεργάτης στο Τμήμα Ιστορίας της Κομμουνιστικής Διεθνούς του Ινστιτούτου Μαρξισμού-Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

Σιρίνια, Κύριλλος Κυρίλλοβιτς — διδάκτορας των Ιστορικών Επιστημών, σύμβουλος του Τμήματος Ιστορίας του διεθνούς κομμουνιστικού κινήματος στο Ινστιτούτο Μαρξισμού-Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

Σμιρμόφ, Γχεόργκι Αουκίτσε — Μέλος της Ακαδημίας των Επιστημών της ΕΣΣΔ, διευθυντής του Ινστιτούτου Μαρξισμού-Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

Φίρσοφ, Φρίντριχ Ιγκόρεβιτς — διδάκτορας των Ιστορικών Επιστημών, υπεύθυνος του Τμήματος Ιστορίας της Κομμουνιστικής Διεθνούς στο Ινστιτούτο Μαρξισμού-Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ.

Χαβανόφ, Γιεβγκιένι Ιβάνοβιτς — διδάκτορας των Ιστορικών Επιστημών, επιστημονικός συνεργάτης στο Τμήμα Ιστορίας του Ινστιτούτού Μαρξισμού-Λενινισμού.

Συλλογικό - Ο ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΔΙΕΘΝΗΣ. Σοβιετικοί...

Documents

Transcript of Συλλογικό - Ο ΣΤΑΛΙΝ ΚΑΙ Η ΤΡΙΤΗ ΔΙΕΘΝΗΣ. Σοβιετικοί...