Η Πείνα στην Κατοχή

Εργαστήριο

Π. ΠυρπυρήςΣχολικός Σύμβουλος

«Μάτια γεμάτα απορία, που δεν καταλαβαίνουν. Τι να καταλάβουν; Πως στέρεψε η γη; Πως στέρεψε η αγάπη; Και είναι πάρα πολλά».

Ι. Τσάτσου (1966). Φύλλα Κατοχής, Εστία, Αθήνα, σ. 27

Παρατηρήσεις στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται η πείνα στην Κατοχή στα σχολικά εγχειρίδια της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας 1

• Βιβλίο της ΣΤ΄ Δημοτικού - Ι. Κολιόπουλος, Ιάκ. Μιχαηλίδης, Αθ. Καλλιανιώτης , Χ. Μηνάογλου:

• Η πείνα στην Κατοχή: • α) ιστορική περιγραφή έκτασης 3 περιόδων λόγου, • β) μία φωτογραφία του Ι. Ευαγγελίδη με τίτλο: «Συσσίτιο

για τα πεινασμένα παιδιά της Αθήνας το 1943».

Οι συντάκτες του Βιβλίου του Δασκάλου σχολιάζοντας την εικόνα αποδίδουν την πρωτοβουλία της οργάνωσης των συσσιτίων στις «κατοχικές δυνάμεις» (!) : «Για την αποφυγή εξεγέρσεων, οι κατοχικές δυνάμεις αναγκάστηκαν να θεσπίσουν τα συσσίτια» (sic)

Ιστορία του νεότερου και σύγχρονου κόσμου ΣΤ' Δημοτικού - Βιβλίο δασκάλου, σ. 154

Παρατηρήσεις στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται η Πείνα στην Κατοχή στα σχολικά εγχειρίδια της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας 2

• Βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου - Ευαγ. Λούβη & Δημ. Ξιφαράς:• α) ιστορική «αφήγηση» για την πείνα και την μαύρη

αγορά έκτασης 4 περιόδων λόγου & μία φωτογραφία παιδιών που περιμένουν συσσίτιο,

• β) δύο δραστηριότητες που ευνοούν την διαθεματική προσέγγιση.

Ωστόσο: Στο κυρίως σώμα του κειμένου η εμφάνιση της πείνας και της μαύρης αγοράς αποδίδεται μονομερώς στο ότι «οι κατακτητές δέσμευσαν κάθε οικονομικό πόρο της Ελλάδας».

Νεότερη και Σύγχρονη Ιστορία Γ΄ Γυμνασίου, σ. 132

Παρατηρήσεις στον τρόπο με τον οποίο παρουσιάζεται η Πείνα στην Κατοχή στα σχολικά εγχειρίδια της Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας 3

Βιβλίο της Γ΄ Λυκείου - Ι. Κολιόπουλος, Κ. Σβολόπουλος - Ευαν. Χατζηβασιλείου, Θ. Νημάς , Χ. Σχολινάκη-Χελιώτη:

• μνεία για την πείνα στην Ελλάδα κατά την Κατοχή γίνεται σε ενότητα επόμενου κεφαλαίου :

«Το ανορθωτικό έργο των κυβερνήσεων 1950-1967. Κατά τη δεκαετία του 1940 η Ελλάδα είχε γνωρίσει πόλεμο, τριπλή ξένη κατοχή, πείνα και εμφύλιο σπαραγμό».

Ιστορία του νεότερου και του σύγχρονου κόσμου – Γ΄ Λυκείου, σελ. 157

Συνοψίζοντας:

•Α) και τα 3 σχολικά εγχειρίδια προσεγγίζουν το εν λόγω ιστορικό γεγονός είτε ελλιπώς είτε (και) εσφαλμένα,

•Β) τα 2 εξ αυτών διαθέτουν πολυτροπικότητα, αλλά υστερούν εξαιρετικά σε ιστορική ανάλυση και πολυπρισματικότητα, και παράλληλα δεν ευνοούν την ενσυναισθητική προσέγγιση,

•Γ) μόνο το βιβλίο της Γ΄ Γυμνασίου ευνοεί τη διαθεματικότητα.

Παρεπόμενα/κίνδυνοιΟι αποσιωπήσεις, οι ανιστορικές πληροφορίες, οι μονομερείς ή/και αυθαίρετες ερμηνείες, η έλλειψη αναλυτικού πολιτικού λόγου (στην προσέγγιση των επιπτώσεων) συντελούν ώστε οι μαθητές: •να σχηματίσουν την εσφαλμένη εντύπωση πως

τα ιστορικά γεγονότα δεν έχουν πολύπλοκο χαρακτήρα

•να μην αποκτούν τις δεξιότητες που συνδέονται με την ιστορική κατανόηση και την κριτική σκέψη,

•να στερούνται γνώσης που θα τους επιτρέψει να ερμηνεύσουν τη σύγκρουση που θα προσεγγίσουν σε επόμενο κεφάλαιο.

Οι λογής αδυναμίες των ελληνικών σχολικών βιβλίων Ιστορίας:

•δεν επιτρέπουν την προσέγγιση του κύριου σκοπού της Ιστορίας, δηλ. τη μύηση των μαθητών σε τεχνικές ανάλυσης, αποκωδικοποίησης και ερμηνείας των αφηγηματικών δομών που συνέχουν κάθε μορφής ιστορικό τεκμήριο (Jerzy Topolski),

•καθιστούν τους νέους ευεπίφορους στην επίδραση της δημόσιας ιστορίας,

•συμβάλλουν στην αναπαραγωγή μιας ιστορικής γνώσης η οποία «διασυνδέεται με μία συγκεκριμένη ιδεολογική αντίληψη των “αντικειμενικών” γεγονότων και η οποία παρέχεται στους μαθητές ως απλοποιημένη περίληψη της “ορθόδοξης” ακαδημαϊκής ιστορίας» (Ειρ. Νάκου )

Σκοπός αυτού του εργαστηρίου:

•Όχι : να αναδείξει τις αδυναμίες των σχολικών εγχειριδίων (οι όποιες αδυναμίες και αστοχίες μπορεί να λειτουργήσουν σαν εφαλτήριο νέων, κατάλληλων προσεγγίσεων στο πλαίσιο των σκοπών των ΑΠΣ και ΔΕΠΣ)

•Ναι : να αποτελέσει παράδειγμα, όχι υπόδειγμα, διδακτικής μεθοδολογίας που στηρίζεται στην ενσυναισθητική προσέγγιση, παρωθεί σε μεθοδική επεξεργασία ποικίλων, άλλοτε αλληλοαναιρού-μενων κι άλλοτε αλλησυμπληρούμενων ιστορικών πηγών, και αξιοποιεί τις αρχές της ανακαλυπτικής, ενεργητικής και ομαδοσυνεργατικής μάθησης.

Οι στόχοι του εργαστηρίου:

•Να συνειδητοποιήσουν οι μαθητές τα αίτια της πείνας κατά την περίοδο της Κατοχής.

•Να έρθουν αντιμέτωποι με τα προβλήματα που η πείνα επέφερε στην καθημερινή ζωή και στις σχέσεις των ανθρώπων και να βιώσουν το αίσθημα της στέρησης.

•Να αποκτήσουν ιστορική συνείδηση και να αναπτύξουν δεξιότητες ενσυναίσθησης.

•Να ενθαρρυνθούν ώστε να υιοθετούν συμπεριφορές που προάγουν τις δημοκρατικές αξίες και την ειρηνική συνεννόηση μεταξύ των λαών

• Προτεινόμενη διάρκεια: Δύο συνεχόμενες διδακτικές ώρες

• Υλικά και Μέσα: Σχολικός πίνακας, Χάρτης της Ελλάδας σε απλή ή διαδραστική μορφή, Βιντεοπροβολέας, Σύνδεση στο διαδίκτυο (προαιρετικά)

• Προϋπάρχουσα γνώση:Οι μαθητές θα πρέπει να γνωρίζουν τα βασικά γεγονότα του 2ου Παγκοσμίου Πολέμου και να έχουν εμπεδώσει την ιστορική έννοια της Γερμανικής Κατοχής. 

Αφόρμηση: 1) βίντεο : «Πείνα στον κόσμο» (διάρκειας 2:21 λεπτών -

https://www.youtube.com/watch?v=UBWh7_kfF8c) ή/και

2) φωτογραφίες από τη σημερινή Ελλάδα ή τον κόσμο

Αξιοποίηση της αρχής της μετάβασης από το παρόν στο παρελθόν και της διάρθρωσης της διδακτέας ύλης ως προβλήματος προς επίλυση.

Ο εκπαιδευτικός καλεί τους μαθητές να αναρωτηθούν :

Α) αν η πείνα είναι ένα σύγχρονο πρόβλημα που αφορά κυρίως ή μόνο τις χώρες του λεγόμενου Τρίτου Κόσμου, ή αν είναι δυνατόν να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε χώρα κάτω από συγκεκριμένες συνθήκες,

Β) αν οι Έλληνες έχουν κατά τον 20ο αιώνα υποφέρει από λιμό και, αν ναι, πότε συνέβη αυτό.

Προκειμένου η τάξη να οικειωθεί το κλίμα της εποχής, ο εκπαιδευτικός προβάλλει απόσπασμα (διάρκειας 5 λεπτών από το ντοκιμαντέρ της ΕΤ2 «1940 – Γερμανική Κατοχή. Η καθημερινότητα των Ελλήνων» ( https://www.youtube.com/watch?v=-7qlP09CNGY)

Ή κάποιες από τις φωτογραφίες και τα εικαστικά έργα που αποτυπώνουν την πείνα στην Ελλάδα την περίοδο της Κατοχής (στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ της παρούσας διδακτικής πρότασης),

και ζητά από τους μαθητές να εκφράσουν τα συναισθήματα που τους προκαλούν τα προβληθέντα αναπαραστατικά συστήματα - Σημειώνει τις απαντήσεις τους στον πίνακα.

Ο σχηματισμός ομάδων εργασίας

•Για τον χωρισμό της τάξης σε ομάδες εργασίας ο εκπαιδευτικός μπορεί να χρησιμοποιήσει τις κάρτες που παρατίθενται στο ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ.

• Οι κάρτες περιέχουν: •α) μια συνταγή από την περίοδο του λιμού, •β) το τραγούδι των Δ. Γκόγκου – Μπαγιαντέρα

«Του Κυριάκου του γαϊδούρι», •γ) μία μαρτυρία της εποχής (του Γ. Θεοτοκά) • δ) στατιστικό πίνακα των νεκρών από τη

διατροφική κρίση στην Ελλάδα του 1941-44.

Δραστηριότητα 1η των ομάδων εργασίας

•Το ερώτημα: «τι προκάλεσε την πείνα στην Κατοχή;»

•Οι απαντήσεις των μαθητών•Η πραγμάτευση των φύλλων εργασίας από τις

ομάδες εργασίας•Η παρουσίαση στην ολομέλεια•Στόχοι: • - η άσκηση των μαθητών στην «ιστορική

ανάγνωση»,• - η συνειδητοποίηση του ότι πλήθος παραγόντων

και δρώντων προσώπων συμβάλλει στη διαμόρφωση των ιστορικών επεισοδίων.

Εννοιολογικοί χάρτες

ΔΙΑΤΡΟΦΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ

ΠΟΤΕ & ΠΟΥ;

1941-43ΣΤΙΣ ΠΟΛΕΙΣ

(κυρίως σε Αθήνα &

Θεσσαλονίκη) και σε νησιά

(Μύκονος, Σύρος κ.α.)

ΠΟΙΟΙ ΕΠΛΗΓΗΣΑΝ ΠΕΡΙΣΣΟΤΕΡΟ & ΓΙΑΤΙ;

Όσοι ζούσαν στις μεγαλουπόλεις και

τα άγονα νησιά (γιατί;), όσοι

άνηκαν σε κατώτερα κοινωνικά

στρώματα εξαιτίας των ανισοτήτων

που προϋπήρχαν, τα ορφανά παιδιά,

οι μισθωτοί λόγω του

πληθωρισμού…

ΠΕΙΝΑ

Ελλάδα ως το 1939-40

Ελλάδα στον πόλεμο του 1940-

41Ελλάδα στην

ΚατοχήΧώρα φτωχή, μη

αυτάρκης σε αγαθά

Εισαγωγή προϊόντων

Περιορίζεται πολύ το εμπόριο

(εισαγωγικό & εγχώριο)

Περιορισμός της διαθέσιμης ποσότητας προϊόντων

Κλείνουν εργοστάσι

α

Ο στρατός απορροφά

πολλά προϊόντα

Μειωμένη αγροτική παραγωγή και λόγω καιρικών συνθηκών

Ναυτικός αποκλεισμός

από συμμάχους

Η παραγωγή μειώνεται κι

άλλο

Οι κατακτητές απορροφούν το

40% της παραγωγής

Η αγορά κατακερματίζεται λόγω των ζωνών

κατοχής

Μαύρη αγορά και

ανομία

Όχι καύσιμ

α

•Άλλοι εννοιολογικοί χάρτες:

•- Ποιες οι συνέπειες της πείνας; Ποιους έπληξε περισσότερο και γιατί; Πού ήταν εντονότερες και γιατί;

•Πότε και πώς αμβλύνθηκαν οι συνέπειες; Ποιοι είχαν την πρωτοβουλία, πότε, και γιατί; Ποιες οι επιμέρους ενέργειές τους;

•………………………………………

Δραστηριότητα 2η των ομάδων εργασίας• Στόχος: η συναισθηματική κινητοποίηση των μαθητών

και η καλλιέργεια ενσυναίσθησης.• Εργασία των ομάδων :• - Ομάδα 1: επιστολή προς συνομήλικο που κατοικεί σε

χωριό, στην οποία θα του περιγράφει τις συνθήκες στέρησης τροφίμων στην πόλη και να του ζητά ευγενικά να βοηθήσει.

• - Ομάδα 2: αφήγηση : μια μέρα από την καθημερινή ζωή ενός παιδιού στην Κατοχή την περίοδο της πείνας.

• Ομάδα 3: παρηγορητική επιστολή προς τον πρωταγωνιστή του κειμένου

• Ομάδα 4: επιστολή προς τον Ελβετικό Ερυθρό Σταυρό, στην οποία θα περιγράφεται η κατάσταση στην Ελλάδα της Κατοχής και αίτηση για άμεση αποστολή βοήθειας

Αναμένεται :•η ενεργοποίηση της νοητικής διαδικασίας

της σύλληψης και εννόησης των σκέψεων, των συναισθημάτων, των αξιών, των προσδοκιών των και ιστορικών υποκειμένων, ώστε να πραγματοποιηθεί ενσυναισθητική ιστορική ανάπλαση - με τη συνδρομή και της δημιουργικής φαντασίας των μαθητών.

•Πρόκειται για μια διαδικασία που βοηθά στην προσέγγιση και κατανόηση των δοµικών, δευτέρου βαθµού, ιστορικών εννοιών.

Δραστηριότητα 2η των ομάδων εργασίας (συνέχεια)

•Οι εκπρόσωποι των ομάδων : στο κέντρο της αίθουσας, όπου: α) διαβάζουν τις εργασίες, β) με την προτροπή του εκπαιδευτικού «δίνουν τον τόνο» στο άσμα Ένα το χελιδόνι – το οποίο μπορεί να τραγουδήσει όλη η τάξη.

•Εναλλακτικά : προβολή αποσπάσματος από την ταινία των Αλ. Σακελλάριου – Χρ. Γιαννακόπουλου «Οι Γερμανοί ξανάρχονται» (προτείνεται η σκηνή όπου στους ήρωες έχει σερβιριστεί κρέας, πιθανώς του πειναλέου σκύλου Φλοξ).

Δραστηριότητα 3η των ομάδων εργασίας

• Με βάση τα κείμενα που δίνονται στις ομάδες εργασίας τα μέλη τους καλούνται να παρουσιάσουν είτε ένα δρώμενο είτε μια παγωμένη εικόνα με ακίνητους χαρακτήρες (ταμπλό βιβάν) που να αποδίδει τους τρόπους με τους οποίους αντιμετωπίστηκε ο λιμός.

• Η βιωματική αυτή δραστηριότητα αποσκοπεί, μεταξύ άλλων, στο:

• να προσεγγίσουν οι μαθητές μυθοπλαστικά τις δράσεις που αναλήφθηκαν για να αρθεί το βάσανο της ζωής των λιμοκτονούντων,

• να εκφραστούν ελεύθερα και να ενισχύσουν τους μεταξύ τους δεσμούς.

Δραστηριότητα 3η των ομάδων εργασίας (συνέχεια)

•Μετά το πέρας των παρουσιάσεων των ομάδων ο εκπαιδευτικός προβάλλει το απόσπασμα από τη Ρωμιοσύνη του Γ. Ρίτσου «Σώπα όπου να ‘ναι…» και διαγράφει τα αρνητικά συναισθήματα που είχε σημειώσει στον πίνακα κατά την αφόρμηση.

•Εναλλακτικά, εν είδει συνολικής θεώρησης, μπορεί να προβληθεί το ντοκιμαντέρ «Η πείνα την περίοδο της Κατοχής» (https://www.youtube.com/watch?v=4_Vwl2mdMuw)

Επισημάνσεις:

• Μόλο που στα φύλλα εργασίας της 3ης δραστηριότητας γίνεται λόγος για τα συμπτώματα ανομίας που επέφερε ο λιμός, στο επίκεντρό τους βρίσκεται η οργάνωση συσσιτίων, μα και η επιθυμία των ανθρώπων– ιδίως μετά το καλοκαίρι του 1942 – για ζωή, καθώς και το όραμα για τη δημιουργία μιας νέας κοινωνίας.

• Παρόλο που στο εργαστήρι γίνεται αναφορά στα αριθμητικά δεδομένα των θυμάτων του λιμού κατά την περίοδο της Κατοχής (περιλαμβάνονται σε μία από τις Κάρτες), αυτά δεν αποτελούν σημείο εστίασης.

• Το υλικό είναι «ανοιχτό» υπό την έννοια ότι μπορεί να χρησιμοποιηθεί ολόκληρο ή μερικώς , να εμπλουτιστεί ή να δώσει ιδέες για άλλες δραστηριότητες, ανάλογα με τα ενδιαφέροντα και τις ικανότητες των μαθητών.

Η κοινωνική πραγματικότητα, στη χώρα μας και αλλού, επιτρέπει την επέκταση αυτής της πρότασης. Οι μαθητές μπορούν να διερευνήσουν τωρινές παρόμοιες καταστάσεις. Τα εναύσματα, δυστυχώς, είναι πολλά και ποικίλα.

Το Συριακό Παρατηρητήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, δημοσίευσε φωτογραφίες στις οποίες φαίνονται τα σκελετωμένα σώματα δύο αγοριών τα οποία σύμφωνα με πληροφορίες πέθαναν από ένα σοβαρό είδος υποσιτισμού που λέγεται marasmus και μπορεί να οδηγήσει πολύ γρήγορα στο θάνατο. www.star.gr (2-9-2013)

Σύμφωνα με τα στοιχεία της Eurostat για το 2012 το 34,6% του πληθυσμού στην Ελλάδα βρισκόταν μεταξύ φτώχειας και εξαθλίωσης. εφ. Η Αυγή, 02.12.2013

Μ. Σαχτούρης, Το ψωμί

Ένα τεράστιο καρβέλι, μια πελώρια φραντζόλα ζεστόψωμί, είχε πέσει στο δρόμο από τον ουρανόένα παιδί με πράσινο κοντό βρακάκι και με μαχαίριέκοβε και μοίραζε στον κόσμο γύρω,όμως και μια μικρή, ένας μικρός άσπρος άγγελος, κι αυτήμ’ ένα μαχαίρι έκοβε και μοίραζε κομμάτια γνήσιο ουρανόκι όλοι τώρα τρέχαν σ’ αυτή, λίγοι πήγαιναν στο ψωμί,όλοι τρέχανε στον μικρόν άγγελο που μοίραζε ουρανό!Ας μην το κρύβουμε. Διψάμε για ουρανό.

Μίλτος Σαχτούρης, Ποιήματα (1945-1971), Κέδρος, Αθήνα 19968 , σελ. 144

ΕΥΧΑΡΙΣΤΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΑΣ