Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ....

19
* 1991

description

Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

Transcript of Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ....

Page 1: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

Η ΑΡΧΑΙΑ ΣΟΦΙΣΤΙΚΗ

τα σωζόμενα; άποσπάσματα;

* Έπιμtλεια. χεψtνων, μετά.φρα.σ"Ι), σχ_ολια.σμός

Ν. Μ. ΣΚΟΥΤΕΡΟΠΟΥΛΟΣ

Δ~ΥΊΊ:Ο:Ι'Η εΙ<ΔΟΣΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ ~ « ΓΝΩΣΗ» ΑΘΗΝΑ 1991

Page 2: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

~==== 'Εκδόσεις «γνιοσψ> Γραβιάς 3-5, 106 78, ΆΟήνα Τηλ.: 210-380.7689, Fax: 210-381.08.92

Ή άρχαία σοφιστική -Ta σωζόμενα άποσπάσματα

'Επιμέλεια κειμένων, μετάφραση, σχολιασμός: Ν. Μ. Σκουτερόπουλος

'Εξώφυλλο: Μαγιού Τρικεριώτη

© έκδόσεις <<γνώση», γιά την έλλ.ηνικη γλώσσα σε δλο τΟν κόσμο

ISBN 960-235-742-8 ==============

Πρόλογος . ..

Συντομογραφίες

ΠEP I EXOJ\tiENA

'Όνομα καt εννοια. τΊjς ΣοφιστικΊjς

Πρωτα.γ6ρα.ς . . . . . . .

Α. Βίος κα.l διδα.σκα.λία Β. 'Αποσπάσματα

C. Μιμ~σεις

Γοργίας .

Α. Βίος καl διδασκαλία.

Β. 'Αποσπάσματα

C. Μιμ-~σε:ις

Λυχ6φρων . ..

Α. Βίος και διδασκαλία

Πρόοικος . .... .. .

Α. Βίος καl διδασκαλ(α Β. 'Αποσπάσματα

Θρασύμαχος . . . .

Α. Βίος κα.l διδασκαλία

Β. 'Αποσπάσματα. . . .

11

17

19

31

32 95

116

129

133

135 181 274

277

277

285 286 309

337

337

349

Page 3: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ίππία:ς

Λ. Βίος κα:1. οιοα:σ-ι:α:λία:

Β. 'Αποσπάσματα:

C. Μιμήσεις

'Αντιφών

Α. Βίος χα:l σuγγρά.μμα:τα:

Β. 'Αποσπ&σμα:τα:

Κριτίας . . . . . .

Λ. Βίος χαl συγγράμματα:

Β. 'Αποσπά:σμα:τα

'Ανώνuμος Ία:μβλ(χου

Δισσο1. λόγοι

Εόθ6οημος

Α. Βίος κα:1. οιοα:σχο:λία:

Βιβλιογρα:φία:

Πίνα:χα:ς &ρχα:lων χωρίων

363 364 384 397

475 !!16 498

549

571

611

611

ΠΡΟΛΟΓΟΣ

'Όλ' αvτa τa χρόνια -άπο τις aρχiς τού 1986 wς σήμερα- ποv

τa aφιέρωσα στfιν ετοιμασία τού παρόντος τόμου, δύο ήσαν τa

συναισθήματα ποv μi: κατεϊ:χαν: δ Οαυμασμος γιa τον Hernιarιrι Diel.~ καl τa Fragmente του και ή aπογο1ίτευση γι.a τη σχεδον όλικη aπώλεια του έργου τών Σοφιστών. 'Αναλογιζόμουν συχνa

πόσο ΠιΟ ολοκληρωμένη θa ήταν ή είκόνα μας γιa τψι έλλJ7νιΚ1J φιλοσοφ[α τού 5ου καί τού 4ου αl., δ. ν εlχε σωθεί έστω ί:.1>α ·μικρο μέρος άπο το συγγραφικο έργο έκε[νων τών γοητευτικών δασκάλων,

οΣ όποίοι έπηρέασαν κάθε σημαντικiι προσωπικότητα στον πολι­τικο καΊ στόν πνευματικο στίβο τijς Έλλάδας άπο τa τέλη τού

5ου wς τa μέσα τού 4ου αl., καΙ. άκόμα παραπέρα · πόσο σαφέστερη

λ.χ. θa ήταν ή εlκόνα μας γιa τfιν aρχαία ρητορικη η γιa τψ προ­σωπικότητα τοv Σωκράτη καΙ. τiς σχέσεις του μe τίς λεγόμενες

σωκρατικiς σχολές, γιa τον σωκρατικο διάλογο έν γένει κα ί τον

πρώιμο πλατωνικο διάλογο εlδικότερα, κι aκόμη πόσο οργανικό­τερη οα ήταν ή ενταξη τijς πλατωνικής φιλοσοφίας στο ίστορ ικο

πλαίσιό της· αναλογιζόμουν έπίσης τa άναπάντητα έρωτ-ιjματα ποv

σχεδδν πάντα μaς θέτουν τa σπαράγματα τών Σοφιστών, λ . χ. πώς θεμελίωνε ό Πρωταγόρας την πρότασή του γιa τοvς δύο άντι­

χειμένοuς λόγους η ό Πρόδι,κος τη θεωρία του γιa τη γένεση τού

θρησκευτικού σvναι.σθ?)ματος, και τόσα aλλα.

'Ό,τι άπέμεινε άπο τά ί:!ργα τών Σοφιστών το συγκέντρωσε και

τό περιέλαβε στa περίφημα Fragmente der Vorsokratiker ό Hermarιrι Diels, κλασικος φιλόλογος μi σπάνια κριτικη ίκανό­τητα καΙ. αvστηρη μέθοδο, ό όποίος δάμασε το τεράστιο ύλικο μιάς

Page 4: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

ΠΡΩ ΤΑΓΟΡΑΣ

[DK 80]

Ό Πρωτα:γόρα:ς ά.πο τΟ: 'Άβό"f)ρα, δ ά.ρχ"f)γέτης τ-ϊjς Σοφισταης,

γεννήθηκε λ(γο μετιΧ το 490 π.Χ. χαl eζ"f)σε περίπου έβόομήντα

χρόνια.. 'Εξάσκησε μΕ. μεγάλ"fj έπιτυχtα το έπάγγελμα τοu σοφιστη

έπl σαράντα. χρόνια., κυρίως στην 'Αθήνα., ο που γνώρισε κα.l συν­

αναστράφηκε τον Περικλ1j. ' Η ά.νάθεση στον Πρωτα:γόρα. τής έν­

τολής νιΧ συντάξει νόμους γιιΧ τ-}ιν ά.ποιχία των Θουρ~ων (444 π.Χ.) ά.ντιχα.τοπτρίζει την έκτίμηση ΠΟU eτρεφε δ 'Αθηνα~ος πολιτικος

γιΟ: τον σοφιστη &.π ο τά: '' Αβό"f)ρα:. Ol εlόήσεις γιά: μιΟ: οίκ"f) χα:l

κα.τα.οίχη τοv Πρωταγόρα. στην 'Αθήνα συγκρούονται με τη μ.α.ρ­

τυρlα. τοv Πλά.τωνα. χα.!. ά.ποτελοuv, μ.iiλλοv, έπινό"f)ση μεταγενέ­

στερων συγγραφέων.

'Η σημα:ντικότερη συμ.βολ·)j τοi:ί Πρωταγόρα. στην ίστορία: τ(ιJν

lοεων συνίστα.τα.ι στη διόα.σχα.λία. του οτι μέτρο για δλα τα πράγ­ματα. ε1να.ι δ ανΟρωπος. Με α.ύτο το όιανό"f)μα ύπογρα.μμίζετα.ι δ

σχετιχος χα.ρα.χτήρα.ς της γνώσΎ)ς χα.t έχφράζετα:ι ~να.ς σκεπτικι­

σμός ά.πέναντι σε κάθε ά.παίτησ"f) της έπιστήμ "fjζ γι± χα.θολιχα ε ' J. 'Α ..λ 7 • ' - Π γχυρες α.ποφα:νσεις. γνωστιχιστικ,1 "f)ταν "f) στα.ση του ρωτα-

γόρα. καl στο ζήτημα. της πίστης σΕ. θεούς. Άντlθετα, στ-Υ) σφα.ίρα

τ=ϊjς 1)θικΊjς ό Πρωταγόρας ά.πέφυγε νΟ: θίξει τ!.ς ίσχύουσες συμ-Β&. \ - I ' l \ 'β \ 'ο \ , σεις χα.ι σuνιστουσε στους αχροατ.,ς του να σε οντα.ι τον η ιχο

κώδικα. της κοινότητάς τους.

Το εορος των ένοιαφερόντων του fιτα.ν πολύ μεγάλο χα:t ά.πο­οlΟοντα.ι σ' α.ύτον ά.ρκετοt τίτλοι έργων, για το περιεχόμενο των δποίων γνωρίζουμε έλ&:χιστα. πρ&:γμα:τ:::ι: .

Page 5: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

Α. ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ

1. ΔΙΟΓΕΝΗΣ ΛΛΕΡΤΙΟΣ, Φιλοσόφων βίων κα'ι δογμάτων σvνα-

γωγ-f} ΙΧ 50 χέ.

Πρωταγόρας ~ Αρτέμωνος fj, ώς ~ Απολλόδωρος [JlGrHist 244 F 70 Π 1040] και Δίνων έν Περσικών ε' [fr. 6 FHG Π 90· πpβ. Α 2] Μαιανδρίου 'Άβδηρί-rης, καθά φησιν ~Ηρακλείδης ό Ποντικος lν

τοίς Περ'ι νόμων [Wehrli vii, fr. 150], δς καi Θουρίοις νόμους γράψαι φησiν αvτόV" ώς δ' Εvπολις lν Κόλαξιν [fr. 146 Ι 297 Kock] Τrμος· φησi γaρ ?:νδοθι μέν lστι Πρωταγόρας ό Τψος'.

Ούτος και Πρόδικος ό Κείος λόγους dναγινώσκοντες i]ρανίζον-rο·

και Πλάτων Εν τij) Πρωταγόρq. (316a) φησ'ι βαρύφωνον εlναι τόν Πρόδικον. Διήκουσε δ~ ό Πρωταγόρας Δημοκρίτου. Έκαλείτό τε

Σοφία, wς φησι Φαβωρίνος έν Παντοδαπfι ίστορίq. [fr. 36 F HG ΙΙΙ 583, ό-ηλ Δημόκριτος πρβ. DK 68 Α 2 χα.t Α 18]. (51) Κα'ι πρώτος lφη δύο λόγους είναι περι παντος πράγματος dντικειμέ­

νοvς άλλήλοις [Β 6a]· οlς καi σvνηρώτα, πρώτος τούτο πράξας.

~ Αλλa και fjρξατό που τοvτον τον τρόπον- • πάvτων χρημάτων μέ­τρον aνθρωπος, τών μ& δντων ώς l!στιν, τών δΞ ο-δκ οντων ώς ΟVΚ εστι'J!' [Β 1]. 'Έλεγέ τε μηδiν είναι ψυχi;ν παρa τaς αlσθ?ί­

σεις, καθa κα'ι Πλάτων φησiν lν Θεαιτήτψ [152a χέ.], καi πάντα είναι aληθfj. Και aλλαχοϋ δέ τοϋτον ήρξατο τόν τρόπον· ·περi μεν

Θεών ΟVΚ lχω εlδέναι οϋθ' ώς εlσίν, οvΘ' ώς οvκ είσίν· πολλa γaρ

τa κωλύοντα είδέναι, fί τ' άδηλότης και βραχvς wν ό βίος του

άνθρώποv' [Β 4]. (52) Διa ταύτην δi τi;ν aρχi;ν τού συγγράμμα­τος lξεβλήθη προς 'Αθηναίων· και τΟ. βιβλία αvτοv κατέκαvσαν έν τfι aγoρij. ύπο κήρvκι aναλεξάμενοι παρ' έκάστου τών κεκτημένων.

ΗΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΛΣΚΛΛΙΛ 33

Οδτος πρώτος μισθον εlσεπράξατο μνiiς έκατόv· καi πρώτος

μέρη χρόνου διώρισε και καιροv δύναμιν lξέθετο και λόγων άγώ­

νας έποΊήσατο καi. σοφίσματα τοίς πραγματολογοΠσι προσt]γαγε ·

και τizν διάνοιαν dφεις προς τοvνομα διελέχΟη και το νύν lπιπό­

λαιον γένος τών εριστικών έγέννησεν· ϊνα και Τίμων φησι περι

avτοϋ· <Πρωταγόρης τ' έπίμεικτος iριζέμεναι εv εlδώς.' [fr. 47 Diels]. (53) Ούτος και τό Σωκgατικον εlδος τών λόγων πρώτος έκίνησε. Καi τον 'Αντισθένους λόγον τον πειρώμενον άποδεικνύειν

ώς οvκ εστιν aντιλέγειν ούτος πρώτος διείλεκται, καθά φησι Γfλά­

των εν Εvθvδήμφ [286c ]. f{αi πρcvτος κατέδειξε τ aς πρός τ aς

θέσεις επιχειρήσεις, wς ψησιν 'Αρτεμίδωρος ό διαλεκτικος lν τi[J

Jlρος Χρύσιππον. J(α'ι πρώτος τi;ν καλοvμένην τύλην, lφ' ·rίς τa

φορτία βαστάζουσιν, εύρεν, wς φησιν 'Αριστοτέλης εν τcp Περ'ι

παιδείας [fr. 63 Rose]· φορμοφόρος γaρ ήν) οΎς και 'Επίκουρος

πού φησι [βλ.DΚ 68 Α 9]. J(αi τούτον τον τρόπον ijρθη προς Δη­μοκρίτου ξύλα δεδεκwς οφθείς. Διείλέ τε τον λόγον πρώτος εlς

τέτ-rαρα· εvχωλ?}ν, έρώτησιv, aπόκρισιν, lντολ?jν· (54) ( οί δε εlς

έπτά· δι·ήγησιν, έρώτησιν, aπόκρισιν, έντολ1]ν, aπαγγελίαν, εvχω­

λήν, κλijσιν λ οϋς και πυθμένας είπε λόγων. 'Αλκιδάμας [fr. 8 Orat. Att. ΙΙ 155b 36] δε τέτταρας λόγους φησί- φάσιν, aπόφασιν, έρώ­

τησιν, προσαγόρεvσιν. Πρώτον δi τύJV λόγων έαυτού dνέγνω τοv

Περi θεών, ού τi;ν aρχi;ν avω παρεθέμεθα· ι:lνέγνω δ' 'ΛΟήνησιν έv

τfj Εύριπίδου οlκίq. ·fj , wς τι1ιες, έν τfι jvfεγακλείδοv · aλλοι εν Λv­

κείψ, μαθητοv τi;ν φωνi;ν αvτψ χρήσαvτος ~ Αρχαγόροv τοϋ Θεο­

δότου. Κατηγόρησε δ' αvτού Πvθόδωρος Γfολυζ1}λου, είς των τε­

τρακοσίων· 'Αριστοτέλης δ' Εϋαθλόν φησι [fr. 67· Β 6]. (55) 'Έστι δε τa σψζόμενα αvτού βιβλία τάδε· *** Τέχ'Vη εριστικών, Περι πάλης, Περι τών μαθημάτων, Περ'ι πολιτείας, .Περ'ι φιλοτιμίας, 11ερ'i aρετcvν, llερi τfjς έν άρχfί καταστάσεως, Περi τώJΙ εν "4δοv) llερi τ(vν οvκ ορθώς τοί.ς aνθρώποις πρασσομέ1ιωγ, 1/ροστακτικός, Δίκη ύπερ μισθού, 'Αντιλογιο)ν α' β'. Πα'ι ταvτα μiν αvτψ τa βιβλία. Γέγραφε δε και Πλάτων εlς αvτον διάλογον. Φησi δi Φιλό­χορος [FGrHist 328 F 217] πλέοντος αvτοϋ εlς Σικελίαν τi;ν ναvν καταποντωθijναι· και τούτο αίνίττεσθαι Εvριπίδην E'V τψ , Ιξίονι [σ. 490 Naιιck, 2. εχό.]. "Ενιοι κατΟ. τΎjν όδον τελεvτfjσαι αvτόν,

Page 6: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

34 ΠΡΩΤΑΙΌΡ ΑΣ

βιώσαντα έτη προς τa ένεvήκοντα· (56) 'Απολλόδωρος [FGrHist 244 F 71 Il1040) δέ φησιν έβδομήκΟ'vτα, σοφιστεύσαι δέ τεσσαρά-

, ' 'δ ' 'Ολ κοντα και ά.κμάζειν κατά τήν τεταρτην και ογ οηκοστην υμ-

πιάδα. [444-441 π.Χ.). [Άχολοuθε'L ένα έπίγρο:μμα τοu Διογέν-η, Antholouia Palatina, vii 130].

δ ' Λέγεται δέ ποτ' αύτον άπαιτοifvτα τον μισθοv Εvαθλοv τον

μαθrιτ?)ν, έκεlνου είπόντος 'άλλ' uύδέπω νίκη·v ·vεvίκηκα', εlπείν:

'άλλ' έγι1 μέν flν νικήσω, οτι έγι1 ~:-'tιιίκηαα, λαβείν με δεί· έaν δε

αύ, ϋτι αύ' [il 6). Γέγονε δi καΙ. aλλος Πρωταγόρας άστρολόγος, είς δν ΚαΙ. Εύφορίων [p. 31 Scheidweiler] έπικήδειον εγραφε · και τρίτος Στωικος φιλόσοφος.

Ό Πρωταγόρας, γιος τοu Άρτέμωνα η, σόμ.φωνα με τον

'Απολλόδωρο καl το πέμπτο βιβλίο των Περσικώ'JΙ τοu \ - Μ ~ I I ' \ ' "Αβ~Υ1 Δίνωνα , γιος του αιανοριου , καταγοταν απο τα ο.,-

' Ι ' Π ' ι • 'Η λ ~~ 1 ' ' ρα, οπως ανα.φε:ρει στο ερι νομων ο ρακ ε:ιοης απο ι ' l ' ' ι ' ι S! < Π ι τον Ποντο , αυτuς που αναφερει επισης uη ο ρωταγο-

, ό 1 1 Θ 1 :ι. 'Α' ' ρας έφτιαξε τους ν μους για τους " ουριους. πο την

&λλη δ Εuπολις, στοuς Κόλακες,3 άναφέρει πως ~ταν

τ ι 4 ' λ ι Ε'~' ι ' • Π ι άπο τ-Υ)ν εω· γιατι εει: « ιναι μεσα και ο ρωταγο-

ρας άπο τ~ν Τέω». Αύτος καl ό Π ρόόικος άπο την Κέα

μ&.ζευαν χρήματα διαβ&.ζοντας δημόσια λόγους τους κι

δ Πλ&.των στον Πρωταγόρα λέει γιd: τον Πρόοικο οτι

είχε βαθιιΧ φωνή. Ό Πρωταγόρας ύπ~ρξε μαθητης τοu ι 5 ,, , I ( φ β ι ο στγ,ν Παοι Δημοκριτοu κι οπως αναφερει ο α ωρινος ., y-

τοδαπη ίστορία τον άποκαλοuσαν, τον Δημόκριτο , 'σο­

φία'. (51) Ό Πρωταγόρας ~ταν ό πρωτος ποu ύποστή-' 'θ I ( Ι ~ f ~ ) I ριξε οτι <<για. χα ε: πραγμα υπαρχουν ouo γνωμες, αντι-

θετες ή μιd: στην &λλη» [Β 6a]· καl έπιχεφηματολογοuσε χρησιμοποιώντας χαl τ!.ς Οόο7

- χι ~ταν δ πρωτος ποu ' 6 κ I ,, l ' 'ζ >I • Γ \ το έχανε αυτ . αποιο εργο του το αpχ ι ει ετσι . (( ια

ι τ (l~θ \tl (/ ολα τd: πρ&.γματα μετρο ειναι ο σ.ν ρωπος· για οσα υπαρ-

DΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ 35

( I \ \ ,, ~\ ( I tl Ο'

γουν οτι υπαρχοuν, και γ~α οσα οε:ν υπαρχουν οτι εν

Β 1] tΎ' Ι Υ ' 1 ' " ' < ψ ' ύπ&.ρχουν» [ . 1 ποστηριι.,ε:, αχομη, πως αν η , υχη

- ' ' ' , Θ ι , 'λ·'· ~' 'Υ ι' ωριστει απο την αισ ητηρια αντι ηψη, οεν ε~ναι π α

Χ έ Ι • Π ι ' Θ ι ,, τίποτε,8 χαΟwς λ ει και ο λατων στον ~ εαιτητο, κι οτι

ολα είναι άληΘιν&.. Κ&.που άλλοu π&.λι &ρχισε έτσι: « ΓιιΧ \ ~\ - \ Ι(' Ι )/ ~ < I τοός θεους οεν μπορω να γνωρι-.,ω τιποτα: ουτε uτι υπαρ-

χουν, οuτε οτι όeν ύπάρχουν, οuτε τί μορφη ~χουν· γιατt

είναι πολλιΧ αύτιΧ ποu έμποοίζοuν τη γνώση: άπο τη μιιΧ

το &δηλο τοu ζητήματος κι άπο τ~ν &.λλη ή συντομία τ~ς

άνθρώπινΎ)ς ζω~ς» [Β 4]. (52) 'Εξαιτίας αύτ~ς τ~ς είσα-Ι ( 'Αθ - I ,,~ ξ 9 \ γωγΥjς τοu συγγραμματος οι ηναιοι τον εοιω αν , και

~καψαν τd: βιβλία του10 στΥjν άγορ&., άφοu πρωτα ~βγα­λαν κήρυκα χαt τιΧ μ&.ζεψαν ενα-ενα άπ' οσούς είχαν ' ι αντιτυπα.

' - ( - \ ''λ β ' β' ( :.. 'ς11 Αυτος ήταν ο πρωτος που ε α ε: αμοι η εκατu μνε \ ~Ι \ ~ I \ ι χι δ πρωτος που οιεχρινε και προσοιορισε τους χρονους

τοu ρήματος/2 κ.αl πού έζήγησε τη σημασία τοu «χα­

τ&.λληλου καιροu» χαt καΘιέρωσε τούς άγωνες έπιχειρη­

μ&.των13 χι έ:μαΘε, σ' οσους λογομαχοuν, τd: σοφιστικ.α. Ι ) ι \ I \ I -

τεχνασματα · χι αφηνοντας κατα μ.ερος τη σημασια των ι ξ ι ξ \ '1' λ ι 1 λ ι ζ 14 \ ι λε εων στηρι ε τη u~α εχτικη του στις ε~ε ις και μονο,

δημιουργώντας έτσι αύτο το τωρινο συν&.φι των έριστι-.... ' ' ι tl <Τ' 'λ' ' ' Ι • κων, το επιπολαιο - ωστε κι ο ιμων να εει γι αυτον .

«Ό Πρωταγόρας , δ άγε:λα.τος, μ&.στορας στlς λογομα-, (53 , ι ' ι ι ' - ' χιεςη. ) Αυτος, επισης, πρωταρχισε εκεινο το σωκρα-

•ικο είδος των έπιχειρημ&.των. Κι ~ταν δ πρωτος ποu ι ' '' λ' ' Π λ ι ' Ε 'θ 'δ -συμφωνα με οσα εει ο ατων στον υ υ ημο-

1 , ~ ' y1 ' ' ι χρησιμοποιησε σε οιαλεκτιχη σuι.,ητηση το επιχειρημα.

- 'Α θ' ' ' - θ'λ ' ' ~ 'ξ '' ' ' του ντισ ενη, το οποιο ε ει να αποοει ει οτι το αντι-

λέγειν είναι κάτι άδύνατο . 15 Κι αύτος πρώτος έδειξε πως

Page 7: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

36 ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

θ ~ I t λ \ > \ ""' >I ψ 16 θ I με οοευετα~ Ύ) ογ~ΧΥJ ανασχευΥJ μ~ας απο Ύ)ζ, χα ως

' I ( 'Α I~ ( ~ λ ' ' )/ αναφερε~ ο ρτεμιοωρος ο οια εχτ~χος στο εργο του

π I χ I 'Α I ' ' ~ ' I ' λ ρος ρvσιππον. χομα, αυτος πρωτος επ~νοΥJσε τΥJ ε-

γόμενΥJ (τuλΎJ' ,17 το σάγμα επάνω στο όπο~ο χουβαλοuν ' I <I ' I <'Α 1 λ 'π ' τα φορτι.α, οπως αναφερει ο ριστοτε Ύ)ζ στο ερι παι-

δ I ' 0' λ 1 I ( 'Ε ' ., ' θ ειας' γ~ατι, χα - ως εε~ καπου ο πιχουρος, ΥJταν αχ ο-

' 18 ,, ' I ~ ( Δ I ' ·~ ' φορος, χι ετσι τον προσε~ε ο Ύ)μοχριτος: τον ειοε που

''~ ~ ι ~ι λ Α' ' ""' ~ ι ' λ ι 19 εσενε σεματ~α ~υ α. υτος πρωτος ο~αφεσε τον ογο

\ Ι Ι I λ > I ) I σε τεσσερα: σε παρακ ησΥJ, ερωτΥJσΎ), απαντ-ησΥJ, προστα-

γ~· (54) ( σuμφωνα, πάλι, με &λλους τον διαίρεσε σε ( Ι 20 ) Ι ) I > I I >I ο επτα: αφΎ)γΥJσΥJ, ερωτΎ)σΥJ, απαντΥJσΥJ, προσταγΎ), εχ ε-

' λ ) I λ ) 21 ) I ) β ""' \ I σΥJ, παρα.χ ΥJσΎ), επιχ ·ησΎ) , αυτα αχρι ως που τα χα-

ραχτ~ρισε ((βασ~κοuς τόπους τοu λόγουη. (Ο Άλχ~όά-' \ Ι >I λ λ ( Ι ζ rι Ι >Ι~ ~ λ I

μας, απο τΥJν α YJ, υποσηρι. ει οτι τα εr.οΎ) του ογου

.,- I I >I > I I ει.ναι τεσσερα: χαταφασΥJ, αpνΥJσΥJ, ερωτΎ)σΥJ, προσφωνΥJ-

, Α ' I ,, ( π I ~ I β ~ I σΥJ. πο τα. εργα του ο ρωτα.γορας οια. ασε οΎ)μοσ~α

""' \ π I θ ~ \ \ > I \ θ' πρωτο το ερι εωv, που τΥJν αpχΥJ του τΎ)ν παρα εσαμε

I I ~ I β ' 'Αθ I ' I ~ Ε' παpαπανω· το ο~α ασε στΥJν Ύ)να στο σπιτ~ του υρ~-

, ~ '1 1

' ''λ λ "' Μ λ 1 ~ ' ''λ π~οΥJ YJ, συμφωνα με α ους, στου εγαχ ε~οΎ)' κατ α -

λ ( ' I ,, 'Λ' ' ' ' 'Α I ους Ύ) ανα.γνωσΎ) εγινε στο υχειο, απο τον ρχαγορα,

το γι. ο τοu Θεοδότου, μαθΥJτ~ τοu Πρωταγόρα., ποu «ο ά-Ι I 22 Τ' λ' ' I I νεισε>> τη φωνΥJ του. Ύ)ν χαταγγε ια εναντιον του τΎ)ν

,ι ( π θ I ~ ~ π λ ζ I λ <I ) \ I τ εχανε ο υ οοωρος του ο υ YJ ου, ενας απο τους ε-

ι 23 ( 'Α 'λ λι ,, , ,, ( Ε'/ τραχοσωυς ο ρ~στοτε Ύ)ζ εει οτι. τΥJν εκανε ο ..:..ιυα-

θλος.24 (55) τα σωζόμενα εργα του εlνα~ τα &χόλουθα: ***25 Τέχνη εριστικwν, Περ'ί πάλης, Περ'ί μαθηματικών, Περ'ί πολιτεύματος, Περ'ί φιλοδοξίας, Περ'ί aρετών, L~χε­

τικa με την πρωτόγονη κατάσταση, Σχετικa με αvτa

ποv εlναι στον <Άδη, Σχετικa με τις λαθεμένες πράξεις

τών aνθρώπων, Προστακτική, Δίκη γιa την πληρωμή,

lΗΟΣ ΚΛΙ Δ[ΔΛΣΚΛΛΙΑ 3?

'Αντιλοyίες, α' χα!. β/ βιβλια.. Αuτιχ ~ταν τα β~βλία. του. 26

I ' I \ Il I )/ I I ' Δι.αλογο αφιερωμενο στον ρωταγορα. εχει γραψει χαι

(Πλ 1 (ΟΦλ' λ' ο Θ' (π I 0 ατων. ι οχορος εει οτι. χα ως ο ρωταγορας

ταξ[οευε προς τ~ Σ~χελία, το πλοl.ο βυθίστηκε, 27 Υ.ι οτι ' ' 'I' I ( ' (Ε' I στο περιστατιχο αυτο αναφερετα~ υπα.ι.ν~χτιχα. ο 'υρ~πι.-

~ \ ~~ξ I 28 (() I ( 'ζ ι1 I θ οΥJζ στον ιονα. ρ~σμενοι υποστΥJpι ουν οτι πε ανε

Ι ~ Ι ( \ ~ ~ ~29 >I ζ I I ' στη οιαpχεια ενος τα~ιοωυ εχοντα.ς ησα χοντα ενε-

ν~ντα χρόν~α. 30 (56) ~Ο Άπολλόόωρος λέει οτι πέθανε tβ~ I I rl >I \ ) I ) ~ ε σομΎ)ντα χρονων, οτι. α.σχΥJσε το επα.γγε"μα. του σοφι-

,..., ) \ I ι rl ( ' I I ' στΥJ επι σαραντα χρονια κι. οτι η α.χμΎ) του συμπιπτει με

τ~ν ογόΟΎ)ΚΟστ~ τέταpτΥJ Όλυμπιάοα31 [ ... ]

Λ I \ " I ' I ' ' ' Ε'/ θλ ενε πως οταν χαποτε απα.ιτΎ)σε α.πο τον uα ο,

ενα. μα.θΥjτή του, ')(~ τοu ΠλΥjpώσει τα ό(όαχ.τρα κι ΕΧε~-~ 1' ((Μ' ' ' ~' Jl ' I ~I ' νος του ε~πε , 1 α εγω σεν εχω α.χομα χεpοισει χαμια

( I θ " ( π I ~ ' I ( ( ~'Α ~ I uπο εσΥJ , ο _ ρωταγορας του α.παντΥJσε: ν χεροισω

Ι J Ι I I λ 'β I ) β I ' ~~ I ~ τωρα εγω, πρεπει να α ω τΎ)ν αμο~ YJ, επειοΎ) χερσισα

' Ι >I 'λ ~Ι > ι I Ι Ι λ 'β > ~~ εγω· αν, πα ~, χεροι.σεις εσυ, πpεπα να τΥJν α ω επειοΎ)

κέρδισες f:σύ" 32 [Β 6]. .

(Υπ~ρχε και lί..λλος Πρωταγόρας, &στρονόμος, στον (, "' ( Ε' I ,, ψ ' I~ ,, I ηπο.ιο ο υφοpιων εγpα. ε επιΧΎ)οειο· χι ενας τριτος,

Στωι.χος φιλόσοφος.

1 . . Μα.θητ-f]ς τοu Πλάτωνα. &:πο τ~ν πρώ>ΥJ γενεα τ.:ης 'Λχα.8ΥJμ(ας. 2. 'Η

~λλειψΥJ ΠλΥJpΟφοριών για τ!) δρα.στΊ)ρLότΊ)τα. τοu Πρωταγόρα. στοός Θουρίοuς συνιστiΧ σημαντιχο χενο τ-Υjς βιογρα:φία.ς του, ποu μόνο με ύποθέσεις μπο­

~οuμε να το συμπλ·!]ρώσοuμε . Ό Α. :Menzel, ((Proιagoras, der aLLesLe Theo­retiker der DcmokratieH, σ. 208, εtχάζει βάσψα δη ό Πρωταγόρας θα

εΊχε ώς πρότυπο στο νομοΟεcιχο ~ργο του το &:θΥJνα·~χο πολ(τευμα.. Ό J. V.

Mnir, ((Protagoras and Education>ι, σ. 20, ύποθέτε~ «σχεδον με βεβαιό­τητιχη δη στον Πρωταγόρα. όφείλετα.ι ενας νόμος των Θουpίων, ό όπο'i:ος

ύποχρέωνε 7-Υjν πολιτεία να αναλαμβάνει '7-Yj δαπάνΥJ για τ~ διδασκαλία τ·ης &νάyνωσης χαt τΊjς γρα.φ-Υjς στα παιοιιΧ. ολων των πολιτών, άνεξάpτΥJτα, 'Cσως, ΚΙΧ~ ά:πό τ~ν οιχονομιχ-Υj χα.τάστασΊ] τ-Υjς οtχογένειάς τους - «f!να σ·Ι]μαντιχο

Page 8: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

38 ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

πείραμα», χατα -.ον Muir, ο. π., σ. 23, «ποu &:ξ(ζει να το οιατ"r)ροuμε στΥj μνήμΎJ μαςη . Άπο τ-Υ)ν &.λλ·η πλευρα δ Τ. Α. Sίnclair, Α Jlίstory ο( Greek Political Thought, σ.??, έκφράζει τ-ην ~ΧΠλΥjξή του ποu ό 'ΑριστοτέλΎJς sεν άναφέρει "(ποτα για τον Πρωταγόρα σε Ούο σΎJμεϊα τών Πολιτικων (130?a2? και bG), οπου μιλώντας για τ'1]ν εuκολία, με τ-fιν όποία εlναι οuνατο να συν­τελοuνται πολ~"':ειακzς μεταβολές, &ναφέρε,αι παραοε~γματικα σςοuς Θου­

ρίους- ά.πο τ-η σιωπ-η -τοu 'ΑριστοτέλΎJ ό Sinclair συμπεραLνει οτt το σύν­ταγμα τοu Πρωταγόρα θα 'ijταν «κάτι χωρlς οιάρχεια)). Πρβ. χαι V. Ehren­berg, (ahe Foundation of Ί'hurii>>, σ. 166. Ό Ο. Gigon, Sokrates, σ . 244, τέλος, άμφισβψεϊ τ-ην ιστορικότητα τΊjς ΠλΊ]ροφοpίας τοu ΉρακλεLΟΎJ, χαt είκά.ζει δτι αύτος ποu πρώτος συvέοεσε το ονομα τοϋ Πρωταγόρα με τ~ν lSρυσΎJ τών Θουρίων θα το €κανε με τ-ην πρόθεση να έκΟέσει •ον ΠερικλΎ). 3. Ό Εϋπολις γελοιοποιοuσε στοuς Κόλακες ;;ον πλοόσιο 'Αθηναίο πολLτΎJ Καλλ(α, για τlς σχέσεις του με τοuς σοφιστές ενα ά.πο τι:Χ Sιαχωμωοούμενα πρόσωπα ήταν ό Πρω-rαγόρας. 4. Πουθενd: άλλοϋ δ Πρωταγόρας otv &:να­φέρεται ώς Τήιος· ό \V. Κ. C. Guthrie, HGJJh, τ . 3, σ . 262, σημ. 1, ύπενθυ .. μ(ζει δη κατ<Χ τον Ί-Ιρόοοτο 1, 168 τιΧ. 'Άβδηρα ετχαν έποιχιστεϊ άπο Τ"Ι)ίοuς . 5. Μια τέτοια σχέσΎJ ε1να~ χpονολογικa σχεοον άούνατη· άπεναντίας είναι ουνατο να tχει έπιSράσει δ Πρωταγόρας στό'J Δημόκριτο . 6. Ρήτορας τοϋ 2ου αι μ . Χ. με φιλοσοφιχa έν~ιαφέpοντα. 7. Σvνερωτω (λόγον) χαι σv~.ε ­ρώτησις είναι σπάνιοι τεχνιχοι φιλοσοφιχοt οροι τΊjς έλλΎ)νιστιχΊjς έποχΊjς ποu &παντοϋν χυρ(ως στον Σέξτο τον Έμπειρικο χαt σΎJμαίνουν 'νιΧ διατυπώνε.ις zνα έπιχεlρ·ΙJμα μέσα &πο 8ιαοοχαΕ:ς έρωτ-ήσειςΌ Βλ. Sextus Empiricus, τ. IV, Indices, coli. Κ. J anacek, Λιψία 1962 (στη σεφα Teubner), σ . 220· 'propound arguments involvίng a series of stages', μεταφράζει δ G. Β. Kerferd, SophΛf, σ. 84, σΎJμ. 2. 8. Ό Kerferd, ο.π., σ. 110, παρατηρε'ί οτι ό Πρωταγόρας, καθως Οεωρε~ την ψυχΎ) μΕ: άμιyώς φυσιολογιχο πρLσμα, φθά­νοντας μάλιστα νιΧ έντοπ(ζει τ-Υ) θέση τΊ]ς στο στ'ίjθος [Α 18], 8Ε:ν έννοεL' μέ τΎ)ν παραπάνω φράση οτι, αν -η ψυχ-η χωριστεί άπο το περιεχόμενο ,ων αισθη­τήριων ένεργΊ]μάτων τΊJς, SΕ:ν ίtχει uπόσταση. Πιο πιθανό, κατa τον παραπάνω έρευνητ-~, είναι οτι -η φράση UΠΟΟΊ]λώνε~ πως ~ Ψv:χ:Ύ) οΕ:ν έκ,ελεi: &.λλΥj λει­τουργLχ έκτος άπο αuτην τΎ)ς αlσΟΊ]":'ήpιας άντ[λΎJψΎJς. 9. 'Η ά.πέλασ"r) τοϋ

Πρωταγόρα χα!. ή παρά3οσ'1J τών βιβλlων του στ~ς φλόγες έν,άσσεται σε μιa σειρα διώξεις -συνήθως με τΎ)ν κατΎ)γορ(α τΊjς άσέβειας η τΊjς ά.θε 'tας- ποu <Χρχισαν στ~ν 'Αθήνα χατιΧ τα. μέσα του Sου αι καί. ΠΟU στόχο τους ετχαν «προο3ευτιχοός>> φιλοσόφους και οιανοοuμενους οπως δ 'Αναξαγόρας, ό Σω­χρά~!Jς, ό Διαγόρας &:.πο τη M'ijλo, 'ή 'Ασπασlα κ.&. 'Όσο χ~ aν ύποψιαζόμα­στε οτι ol σχετιχ.Ε:ς εt3ήσεις &:πο τ·(jν άρχαιότητα -τις βρ[σχουμε συγκεντρω­μένες στο ~ργο τοϋ Ε. Dercnne, Les proces dJ ίmpiete inιentes aux philo­soplιes au Veme et au !Veme siecles, Λιέγ"l) 1930- παρουσιάζουν τά γε­γονότα διογκωμένα, δΕ:ν μποροϋμε νd: ά.μφιβά.λλοuμε για τ-(jν tστορικότΎJτά τους. Ί-Ι &μφισβήτηση τών θεών τ1jς πόλης έξαχολουθοuσε γιΟ: πολλοός ν<Χ

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ 39

ισοδυναμε~ με άμφισβήτησΎJ τΎ)ς tδιας τ-ίjς πόλης. 'Έτσι 'ή <(συντΎJρητιχη» ά.ντL­

Sρά:ση στο ρασιοναλιστιχο χοLταγμα τοϋ κόσμου Ιtπαιρνε συχνα βlαιο χαρα­

κτήρα, LS(ως μετά το ξέσπασμα τοϋ ΠελοποννΎJσιαχοϋ πολέμου, 8ταν, έξαι­

τιας τοϋ πολεμιχοϋ κλίματος, -jjταν ευκολότερο να έρεθ[ζεται ή θρΥjσκευτιχη

μισαλλοSοξία χα!. νd: ύπο3αυλίζεται ·fι γενιχότεpΎJ άντιπάθεια γιa τούς σοφι­

στές. Σημαντιχο pόλο στ~ διαμόρφωση τέτοιοu δuσμεvοί3ς κλίματος πρέπει

νd: lπαιξε και ή πολιτιχ-Υ) ά.ντlθεσΎJ στον ΠεριχλΥj, πού συναναστρεφόταν χαι

προστάτευε όρισμένους ά.πο τοuς παραπάνω στοχαστές και, μετα το θάνα­

τό του, στο•Jς σuνεχιστές τοu πολιτιχοϋ εργου του. την έπήρεια αύτοu τοu

παράγοντα στις ~ιώξεις τονlζε~ ό G. Β. Kerferd, ο.π., σ. 21 καt 164-5. 10. ΤΎ)ν πληροφορία τοu Διογένη Λαέρτ~ου για χάψιμο βιβλ(ων τοu Πρωτα­γόρα τ-Υ)ν ά.μφισβΎJτεϊ ό C. W. Mtiller, «Protagoras tiber dίe Gotter>J, σ.

32'J, πού παρατηρετ οτι ίστοριχα διαπιστωμένη είνχι -ή χρήσΎ) τέτοιων μεθό~

8ων μόνο χατιΧ. τa τέ.λΎJ τΎ)ς άρχαιότητας - στ-Υ) Ρώμη μόλις το 186 και το 181 π.Χ., στον έλλα~ικο χώρο λ(γο ά.ργότερα, ο.π., σ. 339-40. 11. Το πο­σο ε1ναι ύπέρογκο· χατα πάσα π~Θανότ-ητα άφορά σε σειρα μαθημάτων για

περισσότερους ά:.πο ί/;ναν μαθψές. Για τα. οlκονομιχιΧ τών σοφιστών βλ C. Β. Kerferd, ο.π., σ. 26 χέ. 12. Δεν είναι σαφές τ( ά:.κριβώς έννοεϊ ό Διογένης Λαέρτιος με το μέρη χρόνου. 'Ενώ ό Η. Diels, ~κολουθώντας στο ύπόμνΊJμά. του (DK, τ. 2, σ. 254) μια παλαιότερΎJ (1915), μiΧλλον ά.φελή, έρμηνε(α τοu G. Ρ. Cunnίng, το έκλαμβάνει μΕ: τη σΊJμασια τΊjς series lectionum, ~ΎJλαδ-Υ) χά.τι σ<Χν ώρολόγιο πρόγραμμα, ό Μ . Untersteiner, Sofisti, τ. 1, ad loc.-, πι­

στεύε~ 15τι σΎ)μα(νε~ τούς χρόνους τοϋ ρήμχτος ('tempί del νerbo', μεταφρά­ζει · έπίσης οι R. D . Hicks, στ-Υ) σειρd: Loeb, καt Μ. J. Ο Έrien, στό R . Κ. Sprague (έκδ.), The Older Sophists, ad loc., πού μεταφpάζουν, ά.ντιστο(χως, 'tenses of verbs' και 'the tenses of the verb'). Άπεναντ(ας δ R . Pfeίffer, Die ιSophisten, ihre Zeitgenossen κλπ., σ. 18?, uποσ>ηρLζει οτι ot «μυστΎJpιώ-8εLς λέξεις>> δh πρέπει να σχετ(ζονται μέ τούς χρόνους το\3 ρήματος (tem­pora), ά.φοϋ τά συμφραζόμενά. τους άναφέρονται στ-Υ) ρΎ)τορική · δέχεται ώστό­

σο, μ€ βά.σΎJ δρισμένα χωρία τοϋ Σέξτοv 'Εμπειριχοu, 8πως ο τε χρόvος λέ­

γεται τριμερής, Πvρρώvειοι ύποτvπώσεις ΠΙ, 144, οτι ε1ναι ουνατο νa πρό­κειται και έ3ώ, οπως στον Σέξτο, yιa τη 8ιάκριση σ€ παρελθόν, παρον χαι

μέλλον, ΠΟU ~μελλε νά όδΥjyf]σεL στον γραμματιχο τφοσοιορισμο τών έ:πτa χρόνων τοϋ ρήματος. 13. ΈχοήλωσΎJ τοϋ άyωνιστιχοϋ ένστικτου τών 'Ελ­λ-ήνων 7ισαν χαt οι dγώνες λόγων, ποu τ'ήν πατρότητά. τους ό Διογένης Λαέρ­τιος την άποδlδει έοώ στον Πρωταγόρα. "ΗδΎJ ή έπιοειχτιχ ·Ιj pΎJτοριχ-Υ) τών

σοφιστών στ-Υ)ν Όλυμπ(α χαl στοuς lt.λλους τόπους τών πανελλ~νιων πανΎ)γυ­

pικών συναθροί.σεων, παρατ'fjpε'i: ό Guthrie, HGPh, τ. 3, σ. 43-4, ετχε τον χαρακτήρα τΎ)ς &μιλλας χαl &ποσχοποϋσε στΎ)ν κατάκτηση τΊjς ν(χΎJς, ά:.κριβώς

οπως στοός χαθαυτο ά:.θλΥJτι.χοός ά.γώνες. 'Ο χαραχτήρας αύτος δΕ:ν &ργησε νιΧ yLνει χαθολιχο γνώρισμα τΊjς σοφιστιχΎ)ς. 'Ο Πρωταγόρας φέρεται στον όμώνυμο πλατωνικο ~ιά.λογο (335a4-8) νa θεωρεί ,η διαλεχτικ-Υ) συζήτηση

Page 9: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

40 ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

αyωνα λόγων με νιχητΕ:ς χα!. νιχ:ημένους, σε άντiθεσΥJ, σημειώνει ό Guthrie, ο.π., μ€: τ7) σωχρατιχ·)j έχδοχ·η το\3 διαλόγου ώς χοιν~ς προσπάθειας γιιΧ &να­

ζήτ-ηση χαί. προσέγγιση τ~ς άλ~θειας. 14. Ή έρμ'Ι)νεtα. τ'ijς φράσης ε1ναι

άβέβα.ιη. Ό G. Β. Kerferd, ο. π., σ. 109, τ-1] συσχετ(ζει μΕ: τ-η 8ι8ασχαλtα τοϋ

Πρωταγόρα οτι οί μόνες uπαρχτΕ:ς οντότ-ητες ε1ναι ot φα.ινομενιχΕ:ς χα.! δτι,

έπομένως, l>Ε:.ν uπά.pχουν μη φω,νομενικΕ:ς όντότψες τοϋ νοε~ν. 'Ενδιαφέρουσα

εΊ:ναι +ι έρμηνευτιχ~ tχδοχ·η τοu C. J. cιassen, ιιΤhe Study of Language χλΠ,)), σ . 224-5. Σύμφωνα με αuτην δ Πρωταγόρας, οταν άναφερόταν σΕ:

λόγους ένος τριτ-ου, παρερμ·~νευε σκόπιμα όρισμένες λέξεις του μΕ: το να

παραβλέπει τα συμφραζόμενα· ~δειχνε t:τσι στοuς μαθ'1)-rές του τ-1] σπου8αιό­

τψα τών συμφραζομέ-.ιων για τ-Ι]ν κατανόηση όποιασδήποτε έπιμέρους λέξης,

&:φοϋ Θα μποροϋσε κανείς ε6χολα να στρεβλώσει το νόημά. τΥJς, αν aεν λά­

βαινε uπόψ'1) (dφεiς) τη σχέσ'1) της με τ!ς διπλανές λέξεις χα/. μέ το διανόημα

(τi;υ διάνοιαν) ποu αuτές βαστάζουν. Πρβ. χαι Σοφιστικοi ελεγχοι 1 ?Ob 12 χέ., ο που δ 'ΑριστοτέλΊJζ συζητιΧ έ:να τέτοιο εϊδος έπιχεψηματολογίας . Πιστεύουμε

δτι δ Δωγένης Λαέρτιος έννοε'i: έδώ χατιΧ βάση ~ναν τρόπο τοu διαλέγεσθαι,

κατd: τον όποίο ό έριστικος συζητητ-ης -έξαντλώντας κά.θε δυνατότητα ποu

τοϋ προσφέρει +ι γλώσσα- νοηματο8οτεί τ/.ς λέξεις άνά:λογα μΕ: ο,τι θέλει νd:

ά.ποοε(ξει κάθε φορά.. 'Εκφυλισμένη μορφ-η αότοϋ τοϋ έριστιχοϋ τρόπου άπο­

τελοϋν πολλd: ά.πο τα σοφiσματα τοϋ πλα-rωνικοϋ Εvθύδημου, π.χ . 298a χΕ:., οπου μία χα!. +ι αότ-1] λέξη ('πατέρας') λαμβά.νετ'α•. πότε μΕ: συγκεκριμένη

προσ8ιοριστιχ-Ι] ά.ναφορα ('πατέρας τοϋ Α') χα!. πότε χωρις τέτοιαv άναφορά:

~. πά.λι, το σιyώντα λέγειν, Εvθύδημος 300b. 15. ΤΊ]ν παραδοξία αuτ~ :-ΙJν

άποδlοει σ.-ον Άντισθένη ό 'Αριστοτέλης, Μετd τd φυσικd 102lιb 32 καt

Τοπικa 1 04b 20 · έξαι-τίας αuτο\3 θεωρ-f]θηκε 15τι δΕ:ν ~χει σχέση μΕ: τ-1] σοφι­

στικ-f] . Βλ. Α 19. 16. Το εϋρημα αuτο τοϋ Πρω-ταγόρα μπορεί νd: συνιστα­ται στην uπ6δειξη τρόπων για τ-ήν ά:νασκευη μιας ιΧποψΊJς -~ μεθόδων προσέγγι­

σης ένος θέματος πο_u t.χει τεθεί προς συζ-ήτηση στ-1) διάρκεια; μιας σοφιστι­

κΊjς έπtοειξης. 17. Άφορμ-1] αuτΊjς τΊjς περlεργης εtοησης πρέπει νιΧ 1jταν

όρισμένα παραδείγματα άπο έπψέρους τεχνικΕ:ς δραστηριότητες, τιΧ όποία θιΧ

εtχε χρ'Ι)σιμοποι-f]σει δ Πρωταγόρας στα ~ρyα του προκειμένου νd: αποσαφη­

νίσει άφ'Ι)ρημένες ~ννοιες- βλ. DK, τ. 2, σ . 254 . 18. ΚατιΧ τον Ο. Gigon, Sokrates, σ. 242, +ι tστορ[α ά.ποτελεϊ κακεντρεχ~ έπινόησ'1) τοϋ 'Επίκουρου

-βασισμένΥJ σΕ: δσα άναφέρει δ , Αριστοτέλ'ΙJς γιd: τ~ν τύλη- χι ~χει στόχο

της να συνδέσει τον Πρωταγόρα μΕ: έ:να «ταπεινοη έπά.γyελμα· το μοτίβο

είναι γνωστο και ά.πο τΊ)ν άψ~γηση τοu 'Αριστόξενου γιιΧ τον ταπεινο λιθο­

ξόο Σωκράτη ποu στρέφεται στ)) φιλοσοφία χατd: προτροπ-1] τοϋ φιλοσόφου

Άρχελάοu. 19. Το πλαίσιο τΊjς 8ιάκρισ'1)ς ~ταν -ή ονομάτων ορθότης.

20. Το νόημα aεν πρέπει να ε1ναι δτι <<&λλοι, έπιχε(pΊJσαν μιιΧν &λλη διάκριση σΕ: έπτά (ένν.: βασικοuς τύπους τοu λόγου)n, 8πως ύποστηρίζει δ R. Pfeiffer, Dίe Sophisten κλπ., σ. 186, σ'Ι)μ. 55, καt οπως μεταφράζει ό Η. D. Hίcks (Loeb}, άλλd: <ικα;τ' &λλους δ Πρωταγόρας διέκρινε έπτάη· πρώτον, γιατι στο

ΠΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΛΛΙΑ

κειμενο +ι μετάβαση στο οϋς καi πυθμέvας εlπε λόγωv ε1ναι Cίμεση και, δεύτε­

ρον, γιατι -ή &ναφοριΧ στον Πρωταγόρα διακόπτεται μόλις μΕ: το 'Αλκιδάμας

δέ. 21. Καθως ·ή άρχαία παράδοσ-η είνα~ σ' αύτο το σημείο άπογοητεuτικιΧ

έλλιπ-f]ς, δεν γνωρίζουμε πώς όδr,γήθηχε ό Πρωταγόρας στl.ς παραπάνω οι-χ­

χρίσεις. Το βέβα:ι.ο είναι οτι Ί)δη rφl.ν ά.πο αύτον uπΊjρχε tντονο ένδιαφέρον

γ~α τη γλώσσα, για τl.ς δυνατt.τητες και τιΧ οριά. τ'1)ς, καt οτι αύτο ";Q ένδια­

φέρον συνδε6τσ.ν στενιΧ μΕ: φιλοσοφικοuς προβληματισμούς, χuρίως με τ~ν

οcνtχνευση τών σχέσεων λόγου και πραγματιχότ'Ι)τας, &λλd: χαt μέ τf.ς πρα­

κτικές ά:vάγχες τΊ}ς ρ'Ι)τορικ'fjς. «Ό στόχος δέν ~ταν έττι.σημονικός, δηλαο~

νιΧ ταξινομηθε~ χαt να κωδιχοποιηθε'i: +ι γλωσσιχ-1] χρ·~σΥJ, άλλα πραχτικός: Να

μεταρρυθμιστεί' ·ή γλώσσα :καL να γίνει πιο ά.ποτελεσματιχ~ διαμέσου μιιΧς

στενότερ1Jς στοίχησής της μΕ: τ-Ι]ν πραγματικότΊJταη, γράφε•. ό vV. Κ. C. Guthrίc, HGPh, '· 3, σ. 220, ό όποίος 6πενθυμίζει χαl όρισμένες παρατη­

,ρ-ήσεις τοϋ G. Munay για τον κα-:α β&σΊ) πpαΥ.7ιΚΟ προσα,νατολισμο τΊ}ς &ρ­χαίοcς έλληνικ~ς γραμματιχΊjς. Ό Η. Kolle1', ιι Die Anfange der gricchi­schen Grammatik», σ . 18 κέ., σuσχετ(ζει τ/.ς παραπάνω διακρίσεr.ς τοϋ Πρω­

ταγόρα μΕ: τα σχήματα λέξεως, γιd: τα όπο'i:α μιλάει ό 'Αρισ-:-οτέλης στ·fΊν

Ποιητικη 1456b 9 χέ., οπου χα/. ιiναφέρεται· ρητα στον Πρωταγόρα. 1\'lο­

λονότι είναι πιΟαvο οτι οί οια,χρίσε~ς αότΕ:ς όδ-f]γησαν σ-.η διά.κρισΥJ τwν γραμ­

ματικών έγ:κλίσεων, -.Ίjς δρισ-ηκΊjς, τ'ijς ε•.J:κτιχ~ς χλπ., δΕ:ν σχε,ίζοντα~ μέ

τοuς ρηματικοuς -τuποuς ά:λλd: με τα εΥδΥJ -.ων προτάσεων . 'Άς σημειωθει

έπίσης δτι μΕ: αύτές -:-ις αvτονόητες πι.d: διαχρίσει.ς ό στοχασμος χα-;ορθώνει

yιιΧ πρώτΊ) φοριΧ να ξεχωρίσε~ τον τuπο τοϋ λόγου άπο το έχάστοτε περις:χό­

μενό του, κα-;αχτώντας ~τσι τ7;ν στοιχειώδη προUπ6θεσ'1) γι.α τη οια,μόρφωσΊJ

τ'fjς τυπικ'r,ς λογικ-1)ς. 22. ΊΌ Περl θεwν τοϋ Πρω-:-αγόρα ~ταν ενα ά.πο τα πιο <ιέπικ(νουvαη βιβλία; ποu γέννησε -~ άρχαία 2:οφιστtχ-~. Ή δημόσια ά:νά.­

γνωσ'ή του στ-ην Άθ-f]να άσφαλ&ς θd: προκάλεσε lδ•.αίτερ'1) αtσΟηση χα! άνά­

·λογες άντιδρά.σε~ς - ά:πόηχός τους οί 7pείς 8ιαφορετικές εχδοχΕ:ς γι' αότο το

γεγονός . 'Η ά.νάμιξη τοu όνόματος τοϋ Ε6ριπίδη ~χει στόχο νd: τον έκθέσει

ώς Cίθεο. Ξενίζει πάντως ή πλΊ)ροφορία τοϋ Διογένη Λαέρ-;-ιου δτι πρώτο άπο

τd: ~ργα -.ou δ Πρωταγόρας 8ιά.βασε στ-Ι]ν ΆΟ-~να το Περl Οεώv. 'Όπως σω­στd: πα;ρα;τ·ηρετ δ C. W. M.ϋller, ι<Protag·oras ϋber die Goιter>>, σ. 331, σημ. 64, στ~ν περίπτωση πο•J αότο ά.ληθεύει, κoct με την προuπόθεση, πάντα,,

8τι πρα.γμοχτικα ~λαβε χώρα δίκη τοϋ Πρωταγόρα, θι± πρέπε~ να οεχτοϋμε οτι οι 'ΑθΥJναίοι εσuραν στα δικαστήρια τον σοφισ•-fJ, στα τέλη τΊjς ζωΎjς του, γιιΧ μιd: έπίδειξΊ) πο•J ε1χε γ(νει πρtν άπο ά:ρκετa χρόνια, στη διάρκεια

rijς πρώτης παραμον-Υjς τοu στ~ν πόλη τους. Γενικd: γιιΧ -;ι): περιστα-:-ιχιΧ τ=ιjς δ!ωξ'1)ς κλπ. βλ J. S. J\{orrison, <<The Pιacc of Protag·oras κλπ.)), σ. 3-4: J. Α. Daνison, ιιP1·otagoras, Democi"it.ns, Anaxagoras)), σ . 35-6· C. W. Mίiller, ο.π., σ . 323. 23. "Ισως σ' αύτ~ τΊ)ν ά:να:φορd: οφε(λε-rαι +ι έχδοχ-1] οτι δ Πρωταγόρας πέθανε επt των Τε-:-ραχοσ(ων· οπως παρατηρεί" ομως ό l\'loι·­rison, ο. π . , >ο 15νομα Πυθ6οωρος δεν Ί]τα.ν σπάνιο στ')jν 'ΑΟ·ήνα, στο δεύτερο

Page 10: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

42 ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

μισό τοϋ 5ou αt. 24. 'Η κρατούσα ~ποψ-η ε!ναι οτι πρόκειται γιΟ:. σύγχυσΎJ

τ-1)ς 8ίκΎ)ς τοϋ Πρωταγόρα γιΟ:. άσέβεια μΕ: τΎ)ν ιiντιδιχία δασκάλου - μαθΎ)τΊj

σχε:-ηχιΧ με τ-Υ)ν uποχρέωσ-~ τοϋ ~ευτέρου να καταβάλει δίδακτρα στον πρωτο·

βλ παρα:χά'ω §55 χαt Β 6. 'Επιφυλάξεις ώστόσο γι' α6τη τ'hν έχ8οχ1) δια­τυπώνε~ ό C. \V. Mί11ler, δ.π., σ. 332, σημ. 65, οπου χαt οι σχετιχ.ες βιβλιο­γραφιχες έν~είξεις. Ό Εuαθλος fιταν περιβόΎ)τος σuκοφάντΎ)ς, γνωστος ιiπο

τfιν &τηχΎ) κωμωδία, ΆριστοφάνΎ)ς, Άχαρνείς 710· Σφήκες 592· fr. 4'11. 25. Στο σΎ)μεϊ:ο αuτο πολλοl. χριτικοl. ύποπτεύονται ενα κενό· rσως σ' αύτό

το χενο όφείλεται το ο>ι στον χατάλογο τοu ΔιογένΎ) Λαέρτιοu ~εν περιλαμβά­

ν<ινται ot δύο τίτλοι ποu φέρονται νd:. &ντιστοιχοuν στο Οεωρούμενο ώς κύριο

σύγγραμμα του Πρωταγόρα: 'Αλήθεια·~ Καταβάλλοντες (ένν. λόγοι), το Περ'ι

τοv όντος, ό Μέγας λόγος, το Περ'ι θεωv καί, ένδεχομένως, &.λλα ~ργα τοϋ

σοφιστ'ϊ) ποu θd:. χάθηκαν νωρίς. 26. Δε~ομένου ~τι τον 5ο αι δΕ:ν Ύjταν &πα­

ραίτψο τα πεζα ~ργα να ~χοuν τίτλο, ot ονομασίες που &.ναφέρε~ ό Διογέν·fJς ~χοuν, πιθανως, διατuπωΕ!εϊ: αόθα:ίρετα άπο μεταγενέστεροuς συγγραφείς -ό

Α. Lcsky, Ίστορ{α τής άρχα{ας έλληνικής λογοτεχν{ας, σ. 490, σ·!]μειώ\Ιει οτι ό κατ-άλογος τοG ΔιογένΎJ ά:νάγεται rσως στ-Υ) βιβλιοθήχΎJ τΊjς 'Αλεξανδρείας­

πού θέλοντας να παραπέμψουν στο ~ργο τοϋ Πρωταγόρα. χρειάζονταν να προσ­

διορίσουν πιο συγκεκριμένα. το σΎ)μεϊ:ο τΊjς &να.φοριiς τους. ΔΕ:ν &ποκλείετα.ι

~τσι όρισμένοι τίτλο~ νd: μ1)ν ά:φοροϋν σε αuτοτελ'ij ~ργα ά:λλd: σε τμήματα.

εργων. Ό W. Nestle, VMzE, σ. 296, ύποστΎ)ρ(ζει οτι τιi Περi φιλοτιμίας,

Περl τών οvκ ορθώς τοίς άνθρώποις πρασσομένων, Προστακτικός ά:ποτελοϋν

χεφάλα.ια του Περ'ι aρετών, πού ό Ν estle το τα.υτ(ζει με το ε:ργο Μέγας

λ6γος. 'Ακραία: ε!ναι 'ή ιΧποψΎJ τοϋ Μ. Untersteίner, Sofίstί, ad loc., οτι δ κατάλογος τοϋ ΔιογένΎ) Λα.έρτιου περιλαμβάνει μόνο κεφάλαια ά:πο τtς Άντι­

λογ{ες κα.t δτι το Περi θεών }ιτα.ν ενα. τέτο~ο κεφάλαιο. 27. Ό ΔιογένΎ)ς Λαέρτιος ά:ποδtδει στον Φιλόχορο (β/ μισο τοϋ 4ου αί. π .Χ.) μόνο τΊ)ν ΠλΎ)ρΟ·

φορ(α για το ναυάγιο· ώστόσο δ C. vV. Mtiller, «Protagoras ίίber dίc

Gotter», σ. 330 χέ., ~χει ~είξει πειστικd:. δτι ολες οι εί~fισεις σχε"Cιχιi με τ~ δίχΎ) για άσέβεια., τΎ)ν χα.ταδ(Υ..ΎJ, τ1) φuγ1) χα!. τον πνιγμο τοu Πρωταγόρα

εχοuν δια.πλεχτεί σε μιιi ένότητα. ποu, ά:νεξάρτη":α. αν φθάνει &ς έμιiς μέσα.

ά:πο "ο 3οξογpα.φικο -η το iστορικό-βιογρα:qJικο ρεϋμα τ~ς παράδοσ·~ς, ά:νάγε­

τα.ι τελικιΧ στον ά:θΎ)ναϊο χρονικογράφο Φιλόχορο: '1 Ατομο συν·π]ρητιχο ό Φιλό­

χορος, οπως φαίνεται χα.ι &πο -::1) θεματικ'Υ) των ~ργων τοu (FGrHίst. 328 Τ1), δεμένο με τ!.ς θρησχευτικες και λατρεuτικΕ:ς παρα3όσεις τΊjς πόλης του,

οπου ε1χε διατελέσει μάντις καt ίεροσκόπος, έχμεταλλεύετα~ το γεγονος οτι

Βεν }ιτα.ν πια ~υνατο νιi έξαχριβωΟοϋν οί συνθΊjκες τοϋ θα.νά,ου τοu Πρωταγόρα,

γιd: να ύφάνει τ·~ν έχοοχΎ} τοϋ πνιγμοu σΕ: ναuάγω - κάτι πού λογιζόταν περι­

που ώς Ύ] «τυπιχΎμ> τψωρ(α τοϋ ά:σεβοuς ό όποίος είχε &μφισβψ~σει τήν

uπα.ρξΊJ των Οε&ν· «cίn Stϋck Geschίchtsdcutnng», οπως χα.ραχτΎ)ριστιχd:

στιμειώνει ό C. W. Mti11er, δ.π., σ. 336 .. 28. 'Η χρονολογlα: τοu Ίξίονα

εlναι ιΧγνωστη· τd:. σωζόμενα. &ποσπάσματα οϋτε έπιβεβαιώνοuν οuτε όιαψεό-

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ 43

8ουν τον Φιλόχορο . Ε!να.ι πάντως εuλοyο νd: ύποθέσουμε δτι σε μιd:. τρα.γωοtα

γιd: τον 'Ιξlονα, τον Κάιν ,-ης έλλψικΊjς μυθολογία:ς πού πρόσβαλε τον Δια.,

θd: ύπ'ijρχαν χα!. όρισμένοι στLχοι, τοuς όποίους θχ μποpοϋσε κανεlς νd: έχλά­

βει ώς ύπαινιγμο για ενα. σοφιστΎ] ποu ε1χε κατηγορηθεί για ά:σέβεια:. Βλ

σχετικά: J . S. l\1orrίson, «Thc Place of Protagoras κτλ.>>, σ. 4· J. Α. Da­vison, «Protagoras κτλ», σ. 36· C. W. Λ1U1ler, δ.π., 336, σΎ)μ. ?5. Γιd: τά: [στ<ιρικοπολιτικά: συμφραζόμενα. τΎjς έποχΎjς χα!. τα πιθανα χίντιτρα μιιiς πο­

λεμ~κΎjς κα.τd: τοϋ Πρωταγόρα. μέσα &πο τ~ν άττιχ-7) τρα.γωδlα: βλ. Ο. Gigon, Sokrates, σ. 246. 29. Κα.τα τον C. W. Mϋller, δ . π., σ . 330, σΎ)μ. 61, 'ή έχ­

δοχ-7) αuτ-f) έχει σκόπιμα οιατuπωθετ γιd: νά: &χ.uρώσει τΎ)ν &.λλ·~, τοu Φ~λόχο­

ροu, ά.ντιτάσσοντας στον φρικτο θάνατο ά:πο πν~γμο -ποu έπισυμβα.ίνει ώς

θε[α. τιμωρία- τον πολύ πιο «φuσικο» θάνατο ένος 6πέργηpου ά:νΘρώποu στ-f)

διάρκεια ένος ταξι~ιοu. 30. 'Η μαρ7υpία τοϋ πλα.τωνtχοu Μένωνα 91e [Α 8] οΕ:ν μας &-ψήνει περιθώριο να οεχτοuμε δ,t ό Πρωταγόρας ~ζ-fJσε ένεν~ντα

χρόνια· κι δπως πα.ρατΎ)ρεί ό J. Α. Davison, «Prot.agoras χτλ.», σ. 35, οuτε στο δοκ(μιο τοu Λουκιανοu για τ-Υ{ μα.χροβιότΎJτα. yίνετα~ λόγος γι.ιi τον Π ρω­

τα.yόρα, ένω 6πάpχει ά.ναφορα για τον ΔΎ)μόχpιτο. '1Ετσι, ~ παραπάνω ΠλΎ)­

ροφορ[α. τοu ΔιογένΎ) Λα.έρτιοu -χα.t τοϋ Ήσόχωυ [Α 3]- μπορεί νd:. όφε(­

λεται σε χαχ~ &νάγνωΟΎ) κα.t σuγχuσΎ) τοu κόππα ( 9) με ';'0 ομικροv ( 0) I ΠΟU

σuμβολ(ζοuν, άν":ίστοιχα., το 90 χα!. το ?Ο (&ποψ·η του F. J acobj) I -η σΕ: σu­

νειδψ-1) προσπάθεια. σuμβιβα.σμοϋ των χρονολογ~χων οεόομένων με τον π λα:­

τωνικο Πρωταγόρα, οποu λέγε":αι οτι ό σοφωτ-f)ς θχ μποροϋσε νά: -~,αν πα­

τέρας δλων των παρισταμένων (31 ?c), &ρα και τοϋ Σωκράτη ποu, σuμφωνα μΕ: -d)ν Άπολογlα 17d, πρέπει νd: είχε γενντιΕ!ε~ το ά:ργότερο το 469 π.Χ. (&ποψΎ) τοG J. Α. Davison, δ.π.). 31. Ό Άπολλ6οωρος, ό όποτος, πάν­

τως, χρονολοyοϋσε μΕ: βάση -~ οια:οοχΎj των &ρχόντων κα.t οχι τίς 'Ολυμπιά­

δες, προφανώς σuν8έει τΊ)ν ά:χμ-7) τοu Πρωταγόρα. μΕ: τΎ)ν rδρυση τών Θου­ρ(ων . 32. Ή ε6στροφ(α. σ-r1)ν UΠΎ)ρεσια τΊ)ς φιλοχρΎ)μα.τίας . Κα:τd:. το άνέχ.­δοτο εlχε προΎ)γΎ)θ~ϊ: Ύ] συμφων(α. νά: μ1)ν ΠλΎ)pώσει ό μα:ΟητΎ)ς τον Μσχα.λο προτοϋ χεροlσει, ώς σuν~γορος, τ1)ν πρώτη ύπόθεση στα ο~χαστήρια. ΊΌ ω)το

ά.νέχδοτο λέγεται χα.t για τοuς Κόρακα χα.t Τ~ισια· βλ. G. Kennedy, The ~rt of Persuasion in Greece, σ. 59 . ΕΙνα.~ πάντως πιθα.νο οτι πρόκειται γιd: υλιχο που προοριζόταν γιοc τ-7) λογικ~ έξάσχΎ)ση των μαθητών .

la. ΙΙΛσrΤΑΡΧΟΣ, λεγόμενος Ώ(ναχας τοu Λαμπρ(α', άρ. 141 .'

Πρωταyόροv περι τών πρώτων.

~το συμπλήρωμα. τοu οεuτέροu τόμου τών Jι'ragιnente (DK, τ. 2, σ. 425) 6 νν. ranz ~χει προσθέσει σ-;α άποσπάσματα Α τοi3 Πρωταγόρα. ώς 1a άπόσπα­

σμα: τ-Υjν παραπάνω ύπ' &ριθ. 141 χατα.χώρισΎJ ά.πο τον λεγόμενο 'Πlνα.κα. τοϋ

Page 11: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

4.4. ΠΡΩΤΛΓΟΡΑΣ

Λαμπρία' (Beωardakis VII 476), zναν κατάλογο βιβλι.οθ~κης τοu 3ou -η

-:-ou 4ου αι. μ.Χ.

* 1a. Q UINTILIΛN US, ln8titulio oralorίa ΙΙΙ 4, 10.

Pι·otagoran tΓanseo, gιιί inter!'ogandί, respondendi, πιandandi, pΓecandi, ψιοcl εvχωλην clixil, partes solas plllat.

~Α Ι Ι [J Ι <t"' ~ ι ι ι -'~}..φτ;νω τον ρωταγορα, ο οποιος σιαχρινει μονο τεσσε-

ι [) I J ' I ' Ι ρις τυπους ενν. προτα.σεων : ερωτηστ;, αποχριση, προ-Ι \ Ι ). \ ( I ) I ~ λ I

σταγη χα ι παραχ.Ληση, 7ΊJν οποια ονομασε εvχω η.

2. ΦΙΛΟΣΤΙ)ΑΤΟΣ, Βίοι σοφισηuν Ι 10, 1 χέ. Πρβ. DK 68 Α 9.

llρωταγόρας δέ δ ~ Λβδηρίτης σοφι. στης Δημοκρίτου μiν aκροατης

οϊκοι εγένετο, ώμίλησε δΞ και τοϊς iκ llερσών μάγοις κατa την

Ξέρξου ΕΠ~ την 'Ελλάδα l!λασιν. llατηρ γaρ ήν αvτψ Λι!αιάvδριος

πλούτφ κατεσκευασμέ11ος παρa πολλοvς των εv τfj Θράκn, δεξά­

μενος δi καi τον Ξέρξην οlκίq. τε και δώuοις τi;ν ξυνουσίαν των

μάγων τψ παιδι παρ' αvτοv εϋρετο. συ γaρ παιδεύοvσι τοvς μη

Ιlέρσας Πέρσαι μάγοι, f)ν μη ό βασιλεvς iφfj. (2) Το δε Cιπορειν φάσκειν, είτε εlσi Θεοi είτε οvκ εlσί, δοκει μοι Πρωταγόρας εκ

τijς Περσικi]ς παιδεύσεως παρανομijσαι· μάγοι γaρ iπιθειάζουσι

μiν οlς aφανώς δρώσι) τijv δi iκ φω,εροv δόξαν τού θείου κατα­

λύουσιν OV βουλόμενοι δοκειν παρ' αvτοv δύνασθαι. (3) Διa μiν δr) τούτο πάσης γfίς vπο ~Αθηναίων 'fιλάθη α)ς μέv τινες, κριθείς,

ι~ς δε lνίοις δοκεί, ψι]φου ΞπενεχΘείσης μη κριθέντι. Ν1]σους δε

sξ Ύjπείρων aμείβων και τc1ς , Αθηναίων τριήρεις φυλαττόμενος πά­σαις θαλάτταις lvεσπαρμένας κατέδv πλέων εν aκατίφ μικρ({).

(4) Το δε μισθού διαλέγεσθαι πρiοτος εύρε, πρώτος δ/; παρέδωκεν 'Έλλησι, πρiiγμα ov μεμπτόν· a γcψ σvν δαπάνn σπουδάζομεv, μάλλον aσπαζόμεθα τώv προίκα. Γvοvς δi τον ll"ρωταyόραv δ

llλάτωv σεμνwς μiν έρμηνεύοντα, lvυπτιάζοντα δε τfj σεμνότητι

καί που καi μακρολογcuτερον του συμμέτρου, την lδέαν avτov μύΟψ

μακρψ Ξχαρακη)ρισεν.

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΛΣΚΑΛΙΛ 45

π I ' ' \ ''Αβ~ ( I ,, <Ο ρωτα.γορας απο τα οηρα, ο σοφιστης, α.χουσε I~ I Δ I l I θ I ' στΎ;ν πατρωα του τον Ύ)μοχ.ρ~το και μα Ύ)τευσε χαι

Ι f } \ \ π I 2 \ \ 1 ( ,........, ~

στους μαγους απο την ερσια, τον καφο που ο οερ~ης

\ ' I ' ( Ελλ I ~ Γ ' ( I έχανε την εκστρα.ταα στην ασα. ιατι ο πατερας

t 1\ιf ι ~ ' 1 1 \ λ ι 1 Θ ι του, ο 1ηαια.νορως, απο τους πιο π ουσισυς στη " ραχη,

1 Ι \ I \ \ I ~~ \

με τις περιπωησεις στο σπιτι του και με τα σωρα που 1 ,......., ι:: Ι > \ 1 \ \ I < I

εκανε στον bεp~η, πετυχε απο αυτον να παει ο γιος του

μα.θητ-Υ)ς στοuς μάγους. (~'Ας σημειωΟε~ οτι οΕ Πέρσες 1 ~I ~I !;: I I θ I > \ ~I I

μα.γοι οεν οεχοντα.ι <-:.ενους για μα ητες τους, εχτος αν τους

το έχει ζΥJτήσει ό βασιλιάς). (2) ΣχετιχcΧ μΕ: την &ν ορ­θόδοξη &ποψ·~ του, οτι όηλ. οεν μπορε~ να πε~ &ν ύπά.ρ-

~1 ~\ f I θ I ,ι \ > I ιΙ ' Ι χουν Ύ) οεν υπαρχουν εοι, εχω την εντυπωση οη α.υτη

~ > Ι ~ ~ I Ι \ < I ει-να.ι αποpροια της περσιχης μορφωσης του· γιατι οι μα-

γοι, ένω στ~ς μυστtκες τελετουργίες τους έπιχαλοuνται I θ "' \ I ~\ ~I Ι Ι > 1 1

το ει.ο, στα. φανερα. οεν παραοεχονται τΥ)ν πιστΎ) σ αυτο,

' ~ \ ~ \ θ I λ \ I ι/ > λ ~ \ ~ I Ι επειοη οεν ε ουν να φαινεται οτι α.ντ ουν τη ουναμη

' ' \ θ "' ( 3) Γ \ I λ I ' ' ( 'Α θ "' τους απο το ει.ο. .: ια τον ογο αυτο οι ηνα.ι.οι

\ ' 'λ > \ ''λ I ) I > ~ -τον απε ασα.ν απο ο η "'C'Ί]ν επιχρα.τεια, αφου πρωτα,

ι/ < 'ζ ι Ι \ I ' \ ~Ι οπως υποστηρι συν ορισμενοι, τον περασαν α.πο οιχη,

I Ι λ Ι < I >I λλ \ ~ I ( λ "' συμφωνα πα. ι με ορισμενους α ους, χωρις οικη, απ ως

\ I ψ f κ\ Ι } \ Ι \ με μια ηφοφορια. αι πηγαινοντα.ς απο στεριες σε νη-

σιά, χα.θ~)ζ προσπαθοuσε να φυλαχτε~ &.πο τtς τριήρεις ..... 'Αθ I I ';' I ' ''λ \ θ I των Ύ)ναιων που ησα.ν σ~ορπισμενες σ ο ες τις α-

λ ..... \ Ι \ Ι \ β I \ < I α.σσες, πηγε στον πατο με τη μικρη αρκα στην οποια

' 'β (4) Α' ' ~ θ ' I ~ λ't' ' ' επε α.ινε. υτος πρωτος χα. ιερωσε τ~ς σια ε"::>εις επι

ΠλΎJpωμ~, κι αuτος πρwτος τ~ς εισfιγαγε στΎ;ν (Ελλάδα, ,_, I \ ~I Ύ > λ Ι ψ } ~ \ I I "'ατι που σεν ει.ναι επι η ιμο, α.φου τα πραγματα που

γι- 1 \ \ > Ι ζ ~ ι I I > ~ ~α να τα αποκτΎ)σουμε ι.:,οοευουμε χρηματα., τα εχτιμαμε

7tf \ λ 1 ' > r/ ~ \ ~ I ζ I ,_., I ~Q πο υ απ οσα οεν μας χοστι ουν τιποτα. .!:!ιεpοντας

Page 12: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

ό Πλάτωνας οη ό Πρωταγόρας εχ.φραζότάν με πομπώ-~ I ιΙ I ) ) I Ι '' I Ι οΥ) τροπο, οτι χα.μαρωνε γι αυτο χα.ι οτι κα.που-καπου

- ~ ' ~ Ι ' ) ι! ι! >! ~ I r/ μιλουσε οιε~..;,οοιχοτερα απ οσο επρεπε, εοωσε, με εναν

μακρόσυρτο μuθο, μια χαρακτηριστικ~ περιγρα.φ~ τοu δ­

φους του [C 1].

Οί Βίοι σοφιστών, ενα άπλΟ χαι άμέθο~ο ~ργο του νεοπυθαγόρειου Φλάβιου

Φtλόστρατοu (άρχΕ:ς τοG 3ou αι μ.Χ.), είναι πολύτψΊ) ΠΎJΎΊJ ΠλΎ)pοφοριών

κυρίως γιd: τ-1) λεγόμενη Δει)τερη ΣοφιστιχΎ). Κατd: τον C. W. Mϋιter, ((Pro­

tagoras ϋber dίe Gδttern, σ. 338, δ Φιλόστρατος ά:ντλε~ τtς πληροφορίες

γιd: τον Πρω-rα.γόρα εν μέρει άπο τά Περσικa του Δινωνα χαt εν μέρει ά.πο

τον Φιλόχοpο . 1. Βλ. Πρωταγόρας Α 1, σ~μ. 5. 2. "Αν χα:τ.Χ τi)ν έχστρα.­τεtα: -τοu Ξέρξη (480/?9 π . Χ.) δ πα"iς Πρωτα:γόρα.ς είχε Ύjλικtα -rέτοια: &στε

νd: παρουσιάζει έν~ια.φέρον γιa το\ις Πέρσες μά.γοΙJς, πρέπει νcΧ- είχε γεννΎ)θεϊ

γύρω στα 490 π.Χ . (Γιι:Χ τcΧ: ΧΡΟ'JΟλογικά ~εaομένα του σοφιστΊj βλ. το &ρθρο

τοϋ Κ. ν. Fritz στ)ιν RE, XVL, ήμισ. 908-11).

3. ΣΧΟΛΙΟ στον Πλά.τωνα, Πολιτεία 600c. Πρβ. ΣΟΥΔΑ, στο λ 'Πρωταγόρας'.

l!ρωταγόρας 'Αρτέμωνος 'Αβδηρίτης. Ούτος φορτοβαστάκτης fίν,

εντυχwν δε Δημοκρίτφ lφιλοσόφησε καί lπi ρητορείαν εσχε. Καi

πρώτος λόγους iριστικοvς εύρε καi μισθον fπραξε τοvς μαθητaς

μνiiς ρ'. Διό και έπεκλήθη_ λόγος. Τούτου μαθητi}ς Ίσοκράτης 6 ρ1]τωρ και Πρόδικος ό Κειος. Έκαύθη δe τa τούτου βιβλία ύπ'

>Αθηναίων. Εlπε γάρ· ~περι θεων οvκ εχω εlδέναι οvτε ώς εlσiν

οvτε ώς οvκ εlσίν' [Β 4]. 'Έγραψε δe εlς αvτόν 6 Πλάτων διά­λογον. Πλέοντος δέ αvτού εlς Σικελίαν έτελεύτησε ναυαγήσας έτων

ων ενενήκοντα} σοφιστεύσας [τη τεσσαράκοντα.

Πρωταγόρας, γιος τοu Άρτέμωνα, &πο τα ''ΑβδΊ)ρα.

'Ή ταν &χθοφόρος, δστερα ομως &πο τη συνάντ·ΥJσή του I I Δ ' ,, λ' I I I

με τον Υjμοκρ~το εγινε φι οσοφος και στραφΥjκε στη

1 (ο - Ι ) Ι ) I ) I ρΥ)τοριχη. πρωτος που επινοΥ)σε ερι.στικα επιχειρΥ)-

( ~ Ι ) Ι I ~ ' \ Ι

ματα, κι ο πρωτος που α.παιτησε και πηρε απο τους μα-

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΛΣΚΑ~ΙΆ 4?

I I ) ) I I Ι. ) 'λ ινν θ τες δ(δαχτρα έκατο μνεζ' γι αυτο χα.ι τον α.ποχα εσ\λ

Ύ) ' - ( ) Ι I (

<Λογαριασμό). Δικ6ς του μα.θητΥ)ς Υjταν ο σοκρατης ο . ' I I κ I τ I β βλ' ~ ο~τορας, χα.t ό Π ρόδ~κος α. π ο την . εα. α. ι ι α. του οι

~ Αθηνα~οι τa έχα.ψα.ν, επε~a~ εlπε οτι «σχετιχ.a με τοuς ιy ι '' '' < ι θεοuς δεν μπορω να. γνωρι'-:.ω τιποτα· ουτε οτι υπαρχουν

π , ,, I ' ' ' ο\>τε οτι δεν 6πάρχουνη. (ο λατων εγραψε γι α.uτον Ι ι r.: ~ ι Ι 'Σ

ένα διάλογο. Π έθα.νε σε ναυα.γιο ταζιοευοντας για. τη ι-

κελ(α. σε ~λικ(α. ενενήντα χρονών, εχοντας διατελέσει σα-

ράντα χρόνια σοφιστής.

* ΗΣΥΧΙΟΣ, 'Ονοματολόγος 678 (Schmidt).

Ποωταγόρας 'Αβδηρίτης, vίΟς 'Αρτέμωνος η και J)ιfαιωιδρίου· τι­νi~ δi αvτον κα'ι Τήιοv fγραψαν. Ούτος πρότερον ~ν φορτοβ~­στάκτης, iντυχwν δε Δημοκρίτιp Ύjράσθη λόγων, και φιλοσοφη­σας έπt ρητορείαν ετράπη. Κα'ι eπεκλήθη πρwτο_ς ούτο,ς ,σο:ι­στής. Πρώτος δε ούτος τοvς iριστικοvς I λόγους ε~ρε κ~ι α'γων~ λόγων eποιήσατο και μισθον lπρα~ε τους μ,αΟ~τας μvα,ς ρ ~ ~,ιrο και lπεκλήθη Λόγος εμμισθος. Διδασκαλος δε γεγονε ~αι του ρJ~­τοοος ·Ισοκράτους. ( Διείλέ τε πάντα λόγον Πρωτος ούτος εις δ , εv;ωλήν, lρώτησιν} άπόκρισιν, εντολήν· μετa δε τούτον ΙiΙτερ~ι εlς ζ' διείλον ταύτα, διήγησιν, iρώτησιν1 δ.πόκρισιν, iντολην, εισαγγε­λίαν εvχωλη'ν κλijσιν. Άλκιδάμας δΞ δ' εlναί φησιν lδέας λόγων,

) ) 'Π I

φάσιν aπόφασιν έρώτησιν, προσαγόρευσιν). Τού δε ρωταγορου ' ' \ .... ο

τa βιβλία ύπο 'Αθηναίων εκαύθη, διότι λόγον πο'tε ειπεν οvτως

aρξάμενος 'περi Θεωv ούκ εχω είδέναι, οϋτε ώς εlσιν ούτε ώ~ οvκ εlσί'. Και πρεσβύτερός εστι Πλάτωνος τοϋ φιλοσόφου. (Δ ιδασκα­λος δε Π ροδίκου τού Κ ε ίου και aλλων πολλων).

(Ο Πρωταγόρας &.πο τα 'ΆβδΥJpα., γιος τοu Άρτέμωνα ~ τοϋ Μαιανδρ(ου· όρισμένοι τον έχουν &.ναφερε~ ώς κα.­τα.γόμενο &.πο τ~ν Τέω. Πρωτuτεpα. ~ταν &χθοφόρος, ϋστερα ομως &.πο τ~ συνάντησ~ του με τον ΔΥJμόχρι.το,

Page 13: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

48 ΠΡΩΤΛtΟΡΑΣ

' I I ~~ >I I I I I αγαπΎJσε τΎJν ερευνα, εγ~νε στοχαστΎJς και στραφΎ)χε στΎJ

ι Α' 1 ~ > λ'θ ι ι ' Κ 1 pΥJτοριχΥJ. υτος πρωτος α.ποκ ΎJ ΎJΚε σοφιστΎJς . αι

~ ' Ι ) Ι I ) I ) I I πρωτος αυτος επινο-ησε τα. εριστιχ.α. επιχεφΎ]μα.τα. χαι.

ιΙ ' I λ' I ζ' ς:.ις:. ) Ι Ι εκανε α.γωνα.- ογων χα.ι ΎJτΎJσε οιοα.χτρα α.πο τους μα-

θ Ι ( I I I ~ Ι ~ι/~ Ι I

ΎJτες εχατο μνες για τουτο χα.ι του εοωσαν το πα.ροcτσου-

χλι (ό Λογαριασμός'. (Υπ~ρξε δ&σχα.λος χcΔ τοu ρ~.τορα.

Ίσοχρά.τΎJ. (Π ρωτος α.uτος διαιροuσε τον λόγο έν γένει I I ιις:. I λ ' I ) I

σε τεσσερα. ει.οΊ): πα.ραχ ΎJσΎJ, ερωτΎJσΎJ, α.παντΎJσΎJ, προ-

ι Ο ) \ ' I ι/λλ I ς:. ~ Ι < Ι στα.γΎJ · uστερα α.πο α.υτον α. οι. τον οια.ιρουσα.ν σε επτα.,

I ) ') θ ) I ' I ) Ι I τα α.χο \ou α.: α.φΎ]γΎ]σΎJ, ερωτΎJσΎJ, α.ποχρισΎJ, προστα.γΎJ,

'' θ 1 λ ' 1 λ ι Ο 'Αλ ς:. 1 1 λ < εκ εσΎ] , πα.ρα.χ ΎJσΎJ, επιχ ΎJσΎJ. χιοα.μα.ς πα ι υπο-

στΎJp(ζει δτ~ τα εϊδΎJ τοu λόγου ε'ίνα.ι τέσσερα.: χα.τά.φα.σΎJ,

&.pνΎJσΎJ, έρώτΎJσΎJ, προσφώνΎJσΎJ). τα βιβλία τοu Πρωτα.-, < > Αθ ~ Ι ι/ ψ > ς:. 1 ι ''β λ ι!

γορα οι ΎJνα.ι.οι τα. εχα α.ν, επειοΎJ κα.ποτε ε γα. ε ενα

λόγο ποu &.ρχιζε ώς έξ~ς: «Για τοuς θεοuς δεν μπορω να 'ζ Ι ιΙ ιΙ < I ι! rl ς:.1 < Ι

γνωρι ω ηποτα, ουτε οτι υπαρχουν ουτε οτι οεν υπαρ-

'Α I '";' λ I ' I I Πλ I I χοuν)). κομα, εινα.ι πα. α.ι.οτεpος απο τον α.τωνα. τον

φιλόσοφο. (Κι ύπ~ρξε δάσκαλος τοu Πρόδιχου &.πο τ-fιν

Κέα. και πολλων &.λλων).

Στd: παραπάνω άποσπάσματα -ή έφεχτιχ~ τοποθέτ-ΙJση τοu Πρωταγόρα στο

έρώημα γι<Χ τοuς θεοuς (περi θεών ο/Jκ έχω εlδέναι, βλ Β 4) έχλαμβfνεται ώς ~ν~εtξ't), ·~ χα~ &:πό3ειξ-η, τ-1)ς άθε·tας τοu . Βλ σχετικ<Χ C. W. :Mίilleι· ,

ιιi)ι,otagoras ίibeΙ' dίc Gotιern , σ. 324, και σημ, 43, ΟΠ'Ο\J παρατίθενται συ­

ναφ-η χωρία χαt περιγρ&φεται σωστιΧ ή σχέσΎ) των παραπάνω άποσπασμά:των.

Σέ σuγχρtση μέ το άπόσπασμα &πο τον Διογένη Λαέρτιο [Α 1] το μόνο νέο στο~χείο ε1ναι -ή άvαφορd: τοu 'Ισοκράτ-η καt τοu Προ~ίκοu ώς μαθΎ)τώv τοϋ

Πρωταγόρα.

4. ΕΥΣΕΠΙΟΣ, Χροvικόv, στ·~ λαηνtχ.~ μετάφρασ-η τοu Ίερώνuμοu.

EuΓipidcs ... claΓus habetuΓ ct PΓotagoras sophista cuizιs libros dccreto publico AtJιenien8CS combu8senιnt οι. 84 [ 444-441 π.Χ. ].

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ 49

<Q ΕύριπίδΎJς ... θεωρεϊται όνομαστός, κι ό Πρωταγό-' I \ β β I ~ ) Α θ ~ I ,,

ρας ό σοφιστΎJς, που τα ι λια. του οι ΎJνα.ι.οι τα εκα-

ψαν με ΟΎ]μόσω ψ~φι.σμα. στα χρόνια. τ~ς ογΟΟΎJΚΟστ~ς τέ-;cφτrις 'Ολυ μ πι.&δας.

APULEIUS, Florida 18. Πρβ. Β 6.

Protagoras qui sophista fuit longe multiscius et cum primis r}ιetoricae repertoribus p erfacundus, Derrwcriti physici ci()is ae­quae(Jus ( inde ei suppeditata doctrina est) , eum. P:otagoran aiunt cum suo :;ibi discipulo Euathlo mercedem nιmιs uberem condicione temeraria pepigisse1 uti sibi tum demum id argenti daret, si primo tirocinio agendi penes iudices Qicisset.

ιο Πρωταγόρας ~ταν σοφιστ~ς με μεγ&λΎJ εuρυμά.θει.α., ) Ι Ι \ ' ς:. ~ > I ) <I ,.. )

κιι α.πο τους πιο εuφραοει.ς α.να.μεσα σ οσους πρωτοι επι-

νό'f)σα.ν τ~ ρΎ)τοριχ~· ~ταν σuγχρονος κα~ συμπολίτης με I Δ I I ' λ' ( \ I ( ~ τον Ύ]μοχ.ριτο, τον φuσικο φι οσοφο χοντα στον οποιο

θ ! ι π Ι > I λ' I \ μα ΎJτεuσε) · ο ρωτα.γορα.ς α.υτος, εν ε, συμφωνΎJσε με \ θ I Ε,, θ ' ζ I ( ! λ I ς:. I ς:. ' λ λ I το μα. ΎJτΊ) του υα. λο ε<.:,α.ιρετιχα. υψΎJ α οι.οα.κτpα., α α. Ι \ ) I fl I θ I I β λλ ) I \ I

με τον α.στοχαστο ορο πως α. κα.τε α ε α.υτα. τα. ΧΡΎJ-

μα;rα μόνο ocφou eα. ε!χε κερδίσει. τ~ν πρώτη τοu ύπό­θεσΎJ στcΧ. δι.κα.στ~ρια..

5-. ΠΛΑΤΩΝ, Πρωταγόρας 317b χ.έ. Το χεtμενο άν&:μεσα στοuς

άστερίσκοuς 3Ε:ν έ:χει περιλ-ηφθε~ στο D Κ.

Έγω [sc. Πρωταγ6ρας] ovv τούτωv τΎjν Ξναvτίαν δ.πασαν όδον 'λ 'λ ' θ Ι λ Ι '\' Ι δ Ι ' θ I ε-- η υ α, και όμο ογώ τε σοφιστης ειναι και παι ευειν αν ρωπους,

* \ 'λάβ 1 .. β λ I ) I .. \ < λ -και ευ ειαν ταυτην οιμαι ε τιω εκεινης ειναι, το ομο ογειν

μιlλλον Ύ} lξαρνον είναι· και aλλας προς ταύτrι l!σκεμμαι, ώστε, σw θεφ είπείν, μηδeν δεινοv πάσχειν διa το όμολογείv σοφιστης

Page 14: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

64 ΠΡΩΤΑ ΓΟΡΑΣ

13. ΠΛΛ ΤΩΝ, Κρατύλος 385e χέ.

'Ώσπερ Πρωταγόρας έλεγεν λέγων πάντων χρημάτων μέτρον εΖ­

ναι aνθρωπον [Β 1] - ώς aeα οlα μiν aν lμoi. φαίνηται τa πρά­γματα εlναι, τοιαiίτα μ& fστιν έμοί· οlα δ' l.iν σοί., τοιαiίτα δε σοί.

"Q Ι ' - ' Π ' '' ι ι ζ ~ πως το εννοουσε ο ρωταγορας, οταν υποστηρ~ ε uη

I Ι ''λ \ I 'Υ ι 1( θ !{ ((μετρο για ο α τα πραγματα εLναι ο σ.ν ρωπος» - uη

~ λ ~.,λ ιΙ λ - ' Ι ι ' ' ση αοι1 οποιας οyης φαινονται σε μενα τα πραγματα,

τέτοια καt είναι γιιΧ μένα · κι οποιας λογ-ης φαίνονται σε I έ \ "Υ \ I

σενα, τ τοια και ει ναι για σενα.

Το χωρ!ο, σχεδον άποφ<iλλοιχτσ: τσ:uτόσημο μί το 152a 6-8 τοϋ Θεσιτήτοv, πρέπει ν& άποτελεί tπt λέξει πσ:ρ~θεμα χοιt /Sχι νοημοιτική, ό:πλώς, άπόδοση

των λόγων τοu Πρωτοιγόρα. ·

*13a. ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ, Μετa τa φvσικa I1.1053a31.

Κα/. τήν έπιστήμην δέ μέτρον τών πραγμάτων λέγομεν καΙ. τ?}ν

α'ίσθησιν διιί το αύτ6, δτι yνωρίζομέν τι αύταίς, έπε!. μετροϋν:ται

μaλλον ή μετροiίσιν. 'Αλλa συμβαίνει ήμίν ωσπερ aν εl aλλοv

ήμiiς μετροϋντος έyνωρίσαμεν πηλίκοι έσμέν τψ τον πijχvν lπl.

τοσοiίτον ήμϊν lπιβάλλειν. Πρωταγόρας δ• 11νθρωπ6ν ψησι πάντων

εlναι μέτρον, ωσπερ ιίν εl τον έπιστήμονα είπών 1} τΟν αίσθαν6με­νον· τούτοvς δ' δτι έχοvσιν ό μ& αΊσθησιν ό δε έπιστήμην, d φα­μεν εlναι μίτρα τώ1Ι vποκειμέvων. Οvθiν δή λέγοντες περιττόν

φαίΜνταί τι Μγειν.

Για. τον ϊi3~ο λόγο χαραχτηρtζουμε τ~ γνώση καt τ~ν

αίσθητήρια ά:ντ(ληψη μέτρο τών πραγμάτων, έπειS~ Sια­

μέσου αύτών γνωρίζουμε κάτι, παρόλο δτι στΎjν -ι:rραγμα­

τικότητα ή γνώση χαt ή ά:ντίληψη μaλλον μετριοuνται 1\1 I 1\ - ' ' Σβ' ~ απο τα πραγματα παρα τα μετρουν αυτες. υμ αινει ση-

λαS~ με τ~ γνώση μας κάτι '&:νάλογο με 8,τι συμβα(νει

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΑΙΑ 65

!! ι ' ' ''ψ Γ 'ζ ι ' uταν καποιος μετραει το υ ος μας: νωρι ουμε τι ανά-

στημα έχουμε, καθως αύτος βάζει τόσες και τόσες φορες έπάνω μας τον π-ηχυ. Ύποστηρίζοντας ό Πρωταγόρας ι! ' 1( θ .,. l ' \ ,, ' ' οτι ο σ.ν ρωπος ειναι τυ μετρο για ολα τα πραγματα,

'είναι σιΧ.ν νιΧ. έννοε~ τον &νθρωπο, ό όποίος γνωρίζει, η

τόν &νθρωπο, ό όπο~ος ά:ντιλαμβάνεται, γιατί α ύ τ ο ι :~χουν αtσθητήρια ά:ντίληψ"Υj, ό ~νας, καt γνώση, ό &λλος, ~ λ ~ \ t f ( 'ζ \ ) λ - I ση αο"Υj 0 1 τι υποστηρι Ου με πως αποτε Ουν μετpα τών 1 1 Δ{ )/ ' ' 1 !L ι ι αντικειμενων. ινουν ετσι την εντυπωση vτι λενε χατι

tSιαLτερα σπουSαίο, ένώ ούσιαστικ<Χ Sεν λένε τ(ποτα.

14. ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ, Πυρρώνειοι ύποτvπώσεις I 216 χέ.

Καl ό Πρωταγ6ρας δέ βούλεται πάντων χρημάτων εlναι μέτρον τον aνθρωπον, τών μ& όντων ώς lστιν, τών δε ούκ όντων ώς ούκ

lστιv [Β 1], μέτρον μiν λέγων το κριτήριον, χρημάτων δέ τών πραγμάτων, ώς δυνάμει φάσκειν πάντων πραγμάτων κριτήριον ι εlναι τον aνθρωΠον, τών μέν όντων ώς lστιν, τών δέ ούκ δντων

ώς ούκ lστιν. Και διa τοiίτο τίθησι τa φαιν6μενα έκάστr.p μ6να, καΙ. οiίτως είσάγει το πρ6ς τι ... (217) Φησiν οJν ό άνήρ την iίλην eεvστ?}ν εlναι, eεσVσης δέ αύτijς συνεχώς προσθέσεις ιlντ/. τών άπα·~-. φορήσεων γίγνεσθαι καΙ. τάς αlσθήσεις μετακοσμείσθαί τε καί άλ­

λοιοiίσθαι παρά τε ήλικίας καΙ. παρa τάς aλλας κατασκεvάς τών σωμάτων. (218) Λέγει δέ και τοvς λ6γοvς πάντων των φαινομέ­νων Vποκείσθαι Ι:ιι τfί vλn, ώς δύvασθαι τi)v iίλην δσον έφ• έαvτfί

πάντα εlναι δσα πδ.σι φαlνεται. Τούς δέ άνθρώποvς d'λλοτε aλλων ά.ντιλαμβάνεσθαι παρά τάς διαφ6ρους αύτών διαθέσεις· τον μέν

γιlρ κατά φύσιν lχοντα έκείνα τών Ι:ιι τfί ϋλn καταλαμβάνειv α τοϊς κατά φύσιν tχοvσι φαίνεσθαι δύναται, τοvς δε παρa φύσιν li. τοίς παρa φύσιν. (219) Καί ήδη παρά τάς ήλικlας καl κατa το Vπνοihι η lγρηγορέναι και καθ' έκαστον εlδος τών διαθέσεων ό

~ος λ6γος. Γίνεται τοίνvν κατ' αύτόν τών δντων κριτήριον ό ανθρωπος· πάντα γάρ τa φαιν6μεvα τοίς άνθρώποις και lστιν, τa

Page 15: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

76 ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

\ θ ' ' t'' ' ...., ' ' 'θ νtκα πt ανοφανες, που οεν το συνανταμε σε καμια αυ εν-

' ' \ ' \ ' \ ) J τtΚΎ) τεχνΎ), παρα στΎ) ρΎ)τορικΎ) και την εριστικη.

~ΤΙ!:ΦΑΝΟΣ ΒΤΖΑΝτΙΟΣ, στο λ. ' ~ Αβδηρα'. Πρβ. Πρωταγό-

ρας C 1.

"Λβδηρα: Πρωταγόρας, δν Εϋδοξος [Στοιχεία fr. 4 VI 78 Gisin­ger) ίστορεί τον ijσσω και κρείσσω λόγον πεποιηκέναι και τοvς μαθητaς δεδιδαχέναι τον αύτον ψέγειν και έπαινείν.

'' Αβοηρα: Πρωταγόρας, γιιΧ τον όποίο ό Εuοοξος ά.να-/ ,, ) Ι \ )~/ \ \ ~ \ ) I

φερει οτι επινοησε το αουνατο και το ουνατο επιχειρημα,

Κ<ΧL οτι οίοαξε τοuς μαθΎ]τές του πως νιΧ ψεγαοιά:ζουν καl νιΧ Παινεύουν το αuτο πρόσωπο. 3

1. Λ(yο παραπάνω, στό 1402a 18, δ 'Αριστοτέλης ~δειξε πώς ό δικανικος ρήτορας Κόραξ βάσιζε την έπιχεψ!)ματολοyία τοu στο πιθ<χνοφανές, το εlκύς. 2. Στη φράση αύτη περικλείεται κάτι άπο τη δισυπόστατη φόση Πjς Σοφι­στικΥ')ς. 'Ο ήττω λόyος δεν ύποδηλώνει κατ' άνάγκη τον άπό -ήθική, εtδιχωι;, &ποψη άδόναμο λόγο, και ή ά:πα(τηση τοu Πρωταγόρα 'νιΧ κιΧνεις το πιο άόύνιχτο έπιχείρημα τό πιο ουνατο' oev !σοουναμει κιχτ' άνά:γκ-η μt προτροπή νι:\: έμφανίζετιχι -η άοuvατη πλεuρ.Χ ~>ς -η πιό ίσχυpή· μποροuμε lξ(σου νιΧ την tκλάβοuμε ώς ποφότρuvιτη γι.Χ έπινό-ηση πειστικ6τερc.>ν_ tπιχειp-ημ&:των . 3. Ή

) άκρtβ-1)ς στάθμισ-η τών οεόομένων yι.Χ τη λήψη τής δpθότεp-ης ά:πόφασηι; στιΧ πιό όιαφοpετιχι:Ι: πολιτικά:, δικανικa χ.&. ζητήματα, άσφαλώς προΟπέΟετε δτι τ.Χ &ντ(παλιχ μέρη θa ε1χαν παρουσιάσει με τόν πιο όλοχληρωμένο τρόπο την &ποψή -.οuι; . Σέ τοϋτο άχριβώι; άποσκοπεί χιχt ή διόιχκτικ-1) άρχ-1) νιΧ άσκείς 'πώς νa ψέγουν χαt νd. tπιχινοϋν τό αότο πρόσωπο'. Ώστόσο ή πρακτική ιχύτη περιείχε το σπέρμα τοϋ σχετικισμού χ.αt τής ιιμεταξ(ωσης τών ιΧξι6Ίν>>.

21a. lΙΛΑΤΩΝ, Θεαίτητος 166d κέ.

'Εγω γάρ φημι μiν τψ aλήθειαν έχειν ώς γέγραφα· μέτρον γaρ iκαστον ήμών εlναι τών τε όντων και μή, μυρίον μέντοι διαφέρειν iτερον έτέρου αύτψ τούτψ, δτι τψ μiν Cίλλα έστι τε και φαίνεται, τψ δi 1aλλα. Κα/. σοφίαν καΙ. σοφον Cίνδρα πολλού δέω το μη φάναι ε ίναι, άλλ' αύτον τούτον και λέγω σοφόν, δς aν τινι ήμών, φ φαί-

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΑΙΑ 77

νεται και εστι κακά, μεταβάλλων ποιήσn aγαθa φαίνεσθαί τε καί

εlναι . .. 167b • Αλλ' οίμαι πονηρiiς ψυχής έξει δοξάζοντα συγyενή lαυτής χρηστη έποίησε δοξάσαι έτερα τοιαύτα, d δή τι.νες τa φαντά­σματα ύπο άπειρίας &.ληθή καλοiίσιν, έγω δε βελτίω μev τα ετερα

τών έτέρων, aληθέστερα δf. ούδέν. Καl τοiις σοφοiις ... κατa μεν σώματα lατροiις λέγω, κατa δi φυτa γεωργούς. Φημi γaρ και τού­

τους τοίς φυτοίς &.ντί πονηρών αίσθήσεων, 8ταν τι αύτών aσθεvfί,

χρηστaς και ύγιεινaς fαίσθήσεις τε καί aληθείς έμποιείν, τοiις δέ

γε σοφούς τε και άγαθούς ρήτορας ταίς πόλεσι τa χρηστa άντ/. τών

πονηρών δίκαια δοκείν εlναι ποιείν. Έπεi οίά γ' άν έκάστn πόλει

δlκαια και καλa δοκfj, ταύτα και εlναι αύτfj, [ως aν αύτa νομtζn.

• Αλλ. ό σοφος aντi πονηρών Οντων αύτοίς έκάστων χρηστa tποίησεν εlνα ι δ - κ \ δ\ \ , \ λό \ < \ \ ι κα οκει. ατα ε τον αvτον γον και ο σοφιστης τους παι-

δεvομένοvς ούτω δυνάμενος παιδαγωγείν σοφός τε και <'ί.ξιος πολλών

χρημάτων τοίς παιδεvθείσιν. ΚαΙ. οϋτω σοφώτεροί τέ είσιν έτεροι

έτέρων καΙ. ούδεl.ς ψευδή δοξάζει, και σοί, έάν τε βούλn έάν τε μή,

άνεκτέον όντι μέτρqΓ σψζεται γaρ έv τούτοις δ λόγος ούτος.

(Ή λεγόμενΎJ «Άπολογ(α» η c<'Υπερά:σπωηη τοu Πρω­

ταγόρα). Γιατl έγω ύποστηρ(ζω, βέβαιοc, οη ή ά.λήθεια

εlναι ~πως την ~χω γρά.ψει, οηλοc8~ οτι καθένοcς μοcς είναι ' ' ' ,, t ι ' ' ,ι ~' t ι

μετρο και για οσα υπαpχουν κoct γtα οσα οεν υποcρχουν,

,, \ 1 ' 'θ • ~ ' χι οτι προcγματιχα ει.ναι αναρι μητες οι οιαφορΕ:ς τοG '

ένος ά.πο τον &λλο ώς προς οcuτό, ά:φοϋ &:λλοc πρά:γμοcτα < I \ ι ι .\. \ >I ψ ~ t UΠ<Χρχουν και φοc νονται συμφωνΙΧ μι:; τΎ)ν <ΧΠΟ η τΟU ενος

καl &:λλοc σύμφωνοc μΕ: την &:ποψη τοu &:λλοu. Κοcθόλου

οeν ίσχuρίζομοcι οτι ή σοφLοc χocl ό σοφος &:νθρωπος είναι

πρά:γματοc ά.νυπ6στατα· ώς σοφο <>μως θεωρώ ά:χρtβως 1 >I θ \ J! \ I ) \ ' r.ι f τuν αν pωπο ποu uταν σε χαποιον απο εμας ορισμένα

πρά:γμα I \ 1 7 7 I I 7 -τα φοcινονται -και ει.ναι γι αυτον- χοcκα, εχει-

,, \ ~ι 'λλ 'ζ I \ I νος εχεt τη ουναμη α α οντοcς του τη γνωμη 'JOC τον I \ ~ ( \ \ 1 χανει να τοu φα νονται χοcι να ει.νιχι κοcλά: ... 167b. 'Ότοcν

χά:ποιος, έξοcιτLοcς της χοcκης χοcτά:στοcσης της ψυχΎ)ς τοu,

Page 16: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

?8 ΠΡΩΤΑfΌΡΑΣ

' ' > 6ψ I ) 'λ \ I 1 I 1! θ εχε~ απ ε~ς με ανα ογα κακο χαρακτ-ηρα, στον σ:.ν ρω-

, \ < ) θ \ I λ ~ I l(λλ πο αυτον η αγα η κατασταση προκα ε~, πιστευω , σ:. ες,

tl \ ) I ) Ι ψ 1 ( I ) \ 1~

ομοιες με αυτην, απο ε~ς, που ορ~σμενο~, απο σ:.γνο~α,

τ1.ς χαρακτηρ(ζουν ώς άλήθ~νές, ένω έγω τ~ς χαρακτηρί-ζ < \ λ' 2 1

I 1 "λλ '' \ έ ό ω ως π~ο χα ες απο τις α ες, κ~ οχι -με καν να τρ -

< \ 'λ θ I κ \ \ I I πο- ως πιο α η ινες. α~ τους σοφους . . . που κατα.-

' 1 \ I ' λ' I J ...., J \ πιανοντα~ μ~ τα σωματα τους εω γιατρο.υς, ενω αυτους

\ I \ \ \ I 3 'Υ (ζ που καταπ~ανοντα~ με τα φυτα γεωργοuς. ποστηρ ω

λοιπον οτι καΙ. oi γε'ωργοι, οταν ~να φuτο έ:χε~ κάποια

άρρώστια, τοu γεννοuν ύγιε~νες αtσθ~σε~ς άντ~ γιιΧ. τtς J I ι/ ( \. \ l!ξ I I αρρωστημενες, κι οτι οι γνωστ~κο~ και σ:. ιοι ρητορες χα-

' λ' I θ - < ~I \ \ I νουν τους πο ιτες να εωρουν ως οικαια τα σωστα πραγ-

,, ' ' ' θ Γ ' " θ - ' θ ' ματα κι οχι τα ανη ικα. ιατι ο,τι εωρει η χα εμια

πόλη ό(καιο χα!. καλό, είναι 8(καιο χα~ καλό γι' αύτΎ)ν I \ ι/ I \ θ - < I 4 ·ο l J! - επι οσο χρονο το εωρει ως τετοιο. σοφuς uμως

I \ J I I \ ί \ \ ι κανει τα επιμερους πραγματα να ε ναι και να φιχινονται

I \ \ Ι ' θ Ι κ f I ' λ β I \ l αντι για ανη ικα σωστα. αη σ.νσ. ογο σuμ σ.~νε~ και με;

\ ι ·ο \ ' J! l ό ' θ τον σοφωτη: σοφ~στης που ~:-χει τuν τρ πο να χα ο-

3ηγεί τοuς μαθητές του σ' αύτη τ-fιν κατεύθυνση, είναι

σοφος χι ά.ξtζε ι πολλιΧ. χρ~ματα γι<i οσους μαθητεύουν

σ' σ.ύτόν. Κι έ:τσι συμβαtνει ν<i εΙνα~ δρισμένοι πιο σοφοf. 1 1 "λλ 1 ι 1

I 1 1 τ λ απο α ους και συναμα κσ.μισ. γνωση να μην ε ναι α-

Οεμένη· οσο γιιΧ. σένα πρέπει νιΧ. το δεχτείς, ε~τε το θέ-

λ " ,, tt Υ ι Μ' ' 1. ' ι εις ειτε οχι, οτ~ ε~σα~ μετρο. ε σ.uπς τις παρσ.τηρη-

• ~ ~ λ' J \ I J Ι σεις η οιοσ.σκα ια αυτη κρατιεται ακεραιη .

Στη λεγόμ.εν'Ι) ιιΆπολογίιt» ή « 'ΥπεριΧσπιcτηη τοv Πρωταγόρα δ πλατωνιχόι;

Σωχροcτης ό:ναλαμβciνει νιi διατυπώσει τη δυνατη &πcίντηcτη τοiί σοφιστη σ!

μια ύποθετιχ7ι lνσταση: πώς συμβιβcίζετιχι -ή διιχφορετιχή ά:ξιολόΎΎ)ση τών

ιΧτομιχών παραδοχών --καΙ -ή θεταη ή &ρν'Ι)τιχ7ι ά:ποτ(μ'Ι)σή τους- μ[ την

χεντριχ-ή σχετικιστική &ρχή τοv homo mensnι·a· πώς, μ[ &.λλιχ λόγια, νομι·

μοποιούμασττ να διακρίνουμε άν<iμεσα σ[ καλύτερο χα! σ[ χειρότερο, ά.φοiί

ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ 79

<Ιλα είναι σχετιχιi χα! 6λα, τελιχιΧ, cίν&γονται στον χρlνοντιχ. ΊΙ ~νστιχσ'Ι) είναι βιΧσιμ'Ι), χαι cίσφαλώς eα είχε ό:πασχολήσει τον lστοριχο Πρωταγόρα: Ό ιΧπεριόριστος yνωσιολογιχος ύποχειμενισμος τοi:ί Πάντων χρημάτων μέτρον έστlν Ιlνθρωnος συνεπαγόταν σοβαρούς χινδύνοuς, !διαlτερα στο ήθιχο χα! πολιτιχο πεδlο · γι' αύτο χα! ή πλατωνιχη &""ίχροuσ'Ι) τΊjς σοφιστιχΊjς θέ· σ'Ι)ζ είναι διττή, δ'Ι)λ. yνωσιοθεωρ'Ι)τιχή χα! ·~θιχοπολιτιχ1j συνάμα. Παρόλο

· 5τι στη λεγόμεν'Ι) <<ύπερό:σπισ'Ι) τοv Πρωταγόρα» δtν &ποδlδονται έπl λέξει τιi λόγια τοv σοφιστη, ot έρευνητ[ς (π.χ. W. Κ. C. GIILhrie, HGPh, τ. 3, σ. 172· G. Β. Ker!eι·d, SophM, σ. 105· L. Versenyi, <<Prot agoras' Man­MeasUI·e F ragmentn, σ. 292) δέχονται ότι σ' αιJτην ό:ντα-.ιαχλiiτιχι το mιεϋμιχ τ7jς 8ιδασχαλlας τοϋ Πρωταγόρα περισσότερο πιστa &π' δ, τι στον ύπόλοιπο Θεα/τητο χα! 6τι , Ι:πομένως, ή ciξlα τ'Ι)ς ώς lστοριχ'ijς Π7]y1')ζ είνιχι πολ\ι ση­μαντιχ~. Πρβ. χα! W. Κ. C. Gυthrie, δ.π. , σ. 170 χΙ: . 1. Ό G. Grossm ann, <ιPiaton und Protagoras>~ , σ . 512, έπισ'Ι)μαlνει μιιΧν έσωτεριχ'Ι] cίντινομlα στήν ά.ρχή τοϋ h omo -1_!1ensura: 'Ενώ σύμφωνα μΙ: αuτή" χ~θε γνώμη ό:λη­θwει γιιi έχείνον πού τήν π9εσβεόει, ά.πο τήν &λλ'Ι), μΙ: δσα λtγο"ται tδώ όποδηλώνεται ότι ή &ξlα χοcθε yνώμ'Ι)ς είναι συνιΧρτησ'Ι) της ιΧξίας έχε(νου ποu τήν πρεσβεύει. 2. <<'Εδώ, χωρlς ό:μφιβολlα», παρατηρεί ό Gnthι·ie , δ.π . , σ. 18?, «ή έπιστημολογιχ7ι-όντολογιχ7ι θεωρία τοi:ί όποχειμεν~σμοϋ καταρρέει: το φαινόμενο της στιγμΊjς όποτιΧσσεται σΙ: ενα ύψ'Ι)λότερο κριτήρ~ο. το τέλος η τον σχοπο της &νθρώπιν'Ι)ς φύσης χαl τΊjς κοινωνίας>~. 3. Κε(με-.ια τοϋ !1tτt0χρατιχοv corpns ΙSπως το Περl dρχσίης lητρικijς χαί ό Νόμος, στα όποία tmσ'Ι)μα(νεται ή vπαρξ'Ι) τών &τομιχω~ διαφορών χα! τον(ζετα:ι ή -έξαιτ(ας ιχύτοϋ ό:κριβώς τοϋ δεδομένο•ι- σχετικότητα τοi:ί χαλοv χαl τοϋ χιχχοu, έξη· γοvν γιατl δ Πρωτιχγόρας &νιχτρέχει σ[ παραδε(γματα ιΧπο τήν lατριχη χαl τη γεωργlα. Πρβ. L . Versenyi, Socratic Humanίsm, σ. 33 χΙ:. 4. 'Εδώ δ Πρωταγόρας παρουσιάζεται ν.Χ έντοπίζε•. την Π7Jy1) τοϋ δικαίου χαl της i}~ι­χΊjς στή δυνατότ'Ι)τα της πολιτιχ'ijς κοινότητας νιΧ διαμορφώνει θεμελιώδεις κανόνες τοiί χοινωνιχοiί βlου. ''Οπως συνάγεται &πο το χε(μενο (ιϊως av αύτa voμll;rι}, ο! κανόνες αύτοl όπόχεινται σε &ναθεωρήσεις. Ό Πρωταγόρας 8/:ν &ναφtρεται σΕ: μιιi συγχεχρψ..έν'Ι) μορφή πολιτεύματος, ιΧπλώς προΟποθέτεt ότι δ~ν fM πρόκειται γιοc πολιτεlα ποu χυβερνiiται ά.νεξtλεγχτιχ. Ώστόσο ή παρα· δοχ~ του, 5τι ή χοινότητιχ ώς ολο μπορεί: νιΧ διαμορφώνει τέτοιους χανόνες, δ(ν~ι μια θεωρ'Ι)τιχή βιΧσ'Ι) στο πολ(τεuμα τΊjς συμμετοχιχΊjς δημοχριχτ(ας.

22. ΠΛΑΤΩΝ, Πρωταy6ρας 333d. Πρβ. DK 22 [='Ηρό:χλειτος] Β 61 · DK 68 [= Δημόκριτος] Β 172· Δισσοi λ6yοι 1. Το τμημα: τοu ιΧποσπό:σμα:τοc; ιΧπο τόν ιΧστερ(σχο &ς το τέλος δεν πε­

ριέχετα:ι στό DK.

''Αρ' οvν . .. ταvτ' lστ!ν άyαθά α έστιν wφέλιμα τοίς ό.νθρώποις;

Page 17: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

30. ΑΜΜΩΝΙΟΣ, Σχόλιο στον 'Όμηρο [POxy Il p. 68] coJ . ΧΙΙ 20, στΥjν 'Ιλιάδα Φ 240. ,

Πρωταγόρας φησίν πρός τό διαλαβείν η)ν μάχην τό lπεισ6διον

γεγΟΥί"/iαι τι:i έξής τής Ξά11θοv Υ.αί θνητού μάχης ίν' εlς τψ θεο­

μαχίαν μεταβfί, τάχα δέ ίνα καί τόν 'Αχιλλέα αύξήσrι καi προ-

κατα ( ;) τών η. . . . . . . . τοίς κινδVνοις τ ψ η σ ...... . ς κατα-λαμβάνοντα τα. . . . . . lπ ]ή δα δέ ούκ έν τιμ ρείθρψ lτι άλλ' lv τ(ϊι πεδlψ.

·ο π , λ ' , • • 6~ ι • ,...,), ' λ ρωτοcγοροcς εει οτι το επεισ οιο μετοc , , 1 ν ποc η

τοu ποτοcμοu Ξά:νθου με τον θνητο παρεμβάλλεται για να

οιοcχωρίσει τη μά:χη, ωστε να προcγμοcτοποιηθεί ή μετά:-\ θ I > I >I \ \ '/:: ψ Ι \ βοcση στη εομαχιοc· οcχομη, ισως, για να ε~υ ωσει τον

Άχιλλέοc ... [Το κείμενο είνοcι φθοcρμένο ].

Ί'ό άπόσπιχσμα σώζετιχι σ' ~νιχν πάπυρο της ΌξuρρvyΧοu χρονολογούμενο οχι

πρ!v άπο τόv 1ο cxt. μ.Χ. χι ά:ποτελι:ϊ δείγμα φιλολοyιχ1jι:; χριτιχ1jι:; το\ί Όμ'ή­

ρου ά:πο τον Πρωτcχyόρcχ. Εlναι φcχvερό 3,, δ σοφιστ!)ς δέν περιοριζδτcχv σέ ypcχμματιχές και ηθιχολοyιχtς πcχριχτηρήσεις άλλό: προσπιχθο\ίσε vd: προσεyγ(­

σι:ι τσός στόχους τοu δημιουρyο\ί χιχt τη δομη το\ί λογοτεχvήμιχτος μ! τρόπο

<<tχπληχτιχι:ί μοντtρνο>>, δπως σ'Ι)μειώνει ό W . Κ. C. Gutl1rie, HGPh, τ. 3, σ . 259. Άξ(ζει vιi προσεχτεί οτι ot ά:λεξιχνδpιvοt φιλόλογοι δ/:ν είχιχv πάψει

νι:ί έvδιιχφέροvται yιιΧ ~ις πρωταγοριχtς έpμηvεϊες τώv ποιητώv . 1. Γι& την πιθcχvη σ'Ι)μασ(α το\ί δρου βλ R. Harriot, Poeιry στιd Criticism Before Pla­lo, σ.136, σ'Ι)μ . 3.

D. Α Π Ο Σ Π Α Σ Μ Α Τ Α

ΠΡΩΤΑΓΟΡΟΥ ΑΛΉΘΕΙΑ "Η ΚΑΤΑΒΑΛΛΟΝΤΕΣ

1. ΣΕΞΤΟΣ ΕΜΠΕΙΡΙΚΟΣ, Πρός μαθηματικοiις VII, 60. Βλ. πα:-ρα:π&νω Α t · Α 13 · Α 24.

Καl Πρωταγόραν δf. τόv 'Αβδηρίτην lγκατέλεξάν τινες τ ψ χορψ τώv άναιρούντων τό κριτήριον φιλοσόφων, lπεί φησι πάσας τaς φαντασίας και τaς δ6ξας άληθεϊς ύπάρχειν καl τών πρός τι εlναι την άλήθειαν διa τό πάν τό φανέν η δόξαν τινl. εvθέως πρός lκεί­νον ύπάρχειν. 'Εναρχ6μενος γοiίν τών Καταβαλλ6ντων, άνεφώνη­σε· ((πάντων χρημάτων μέτρον έστίν aνθρωπος, τών μέν όντων ώς έστιν, τών δέ ούκ γντων ώς ούκ lστιν>ι.

κ \ l \ π I ' ' ' ''Αβ~ ' I 1 αι τον pωταγορα απο τα οηρα ορισμενοι τuν χα-

τέταξοcν στ-Υ)ν όμά:οα των φιλοσόφων ποu οέν οέχονται οτι ύπά:ρχει gνας γνώμονας τ-tjς ά:λήθειας, ά:φοu οί φιλόσοφοι οcύτοt ύποστηpίζοuν οτι ολες ot παραστάσεις χαt οί γνω-

τ 'λ θ l ' ~ ' 'λ ' θ τ ' ι μες ε~να:ι α η ινι:;ς χοcι uτι η α η εια ε ιναι χατι σχετιχο, > ~ \ ιΙ ί \ I '' \ 'ζ I 2 επειοη ο,τι φα νεται σε χαποιον η το νομι ει χαποιος

.... \ tl I \ ' - ( I ''Ε I ειναι -σε αμεση σχεση με εχεινον- uπαρχτο. τσι στην

ά:ρχ-Υj τοu εργοu του Καταβάλλοντες οιαχήρuξε: « Για ολα τα πρά:γμοcτα μέτρο εΙναι ό άνθρωπος για οσα ύπά:ρχοuν, !I < I \ \ !! </-\ < I J! ~1 ( Ι οτι uπαρχοuν και για uσα οεν υποcρχοuν , uτι οι:;ν uπαρ-

χουν».3

Page 18: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

96 ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

ΠΛΑΤΩΝ, Θεαίτητος 151e κέ. Πρβ. Α 21a.

Κινδυνεύεις μέντοι λ6γον ov φαύλον είρηκέναι περ/. έπιστήμης, άλλ' δν έλεγε και Πρωταγό{!ας. Τρόπο1' δέ τινα aλλον ειρηκε τά αvτά ταύτα. Φ-ησ/. γάρ που ((Πάντων χρημάτων μέτρον>) aνθρωπον

εlναι, ατών μέν IJντων ι!.ις έστι, τών δi μή οντων ώς οvκ έστινJΙ. 'Ανέγνωκας γάρ που; - ' Ανέγνωκα καΙ. πολλάκις. - ΟύκοVν οϋτω πως λέγει, ι!.ις οlα μiν έκαστα έμο/. φα{νεται τοιαύτα μiν έστιν

έμοΕ, οία δi σοί, τοιαύτα δi αύ σοί· aνθρωπος δi σύ τε κάγώ; .. . τ Αρ' οvκ ενίοτε πνέοντος άνέμου τού αvτοϋ ό μiν ήμών ριγιp, ό δ' οϋ; Καi ό μέν ήρέμα, ό δi σφόδρα; -Κα/. μάλα. - Πότερον οi>ν τότε αvτο έφ' έαυτού το πνεύμα ψυχρόν ή ov ψυχρον φήσομεν; "Η πεισόμεθα τι{! Πρωταγόρq. δτι τip μiν eιγώντι ψυχρόν, τψ δi μή . αV; -" Εοικεν. - Οvκούν καΙ. φαίνεται οϋτω έκατέρφ; - Ναί. - Το δέ γε ((φαίνεται>} αίσθάνεσθαί έστιν; _w Εστιν γάρ. - Φαντασία aρα κα~ αίσθησις ταύτόν έν τε θερμοίς και πάσι τοίς τοιούτοις. Οία γάρ αlσθάνεται iκαστσς, τοιαύτα έκάστφ καΙ. κιν­

δυνεύει. είναι.

(Σ ' Θ ' ) ''Ο 11. - ' ' ' ωκρατης- "εαιτητος . - « σα t;χεις πει για τη γνω-

' θ >I λ λ \ ) I Τ τ > - I ση χα · ε α ο παρα ασημαντα ει ναι· ε~ναι εχει να που

!!λ ' ' π I 4 Μ' I l!λλ I >I c. εγε και ο ρωταγορας. l ε καποιον ~ ο τροπο εχει

πε~ Κ:L αύτος τιΧ '{Sια. Γιατl λέει κάπου: ιιrια ολα. τιΧ I I Τ ( 1~ θ Ι Ιl Τ s!

πρα.γμα.τα. μετρο ειναι ο υ..ν ρωπος για οσα ειναι υτι

.,. ' ,, ~' τ s! ~' .,. , Θ' ' ~ 'β ειναι, για οσα. οεν ε~ναt uτι οεν ειναι . "α. το οια ασες

I ~' -ί ,, Ν I λ λ\ .\. I λ χαπου, σεν ε ναι ετσι ;». - « αι, πο ες φοpε:;ς μα. ιστα.η.

κ I ι/ λ 6 1 > - 11 ~ λ ~~ 'θ - ιι α.πως ετσι , οιπ ν, το εννοει, οτι ση αση χα ε Ι Ύ \ Ι >I tl Ι J ) J \

πραγμα ειναι για μενα ετσι οπως φαινεται σ εμενα, και

γιιΧ σένα ε τ σι οπως φαί νεται σ' έσένα. ά:φοu &νθρωπος '>' > I l( θ ) I 5 Ι κ \

ε ι σαι κι εσυ, σ. ν ρωπος κι εγω · σ ω στα.; . . . α.μια. φ ο-Ι •Ι I ) I ~\ β I J!λλ ) \ > -

ρα., οτα.ν φυσα.ει α.ερα.ς, σεν συμ α.ινει ~ ος απο εμας

νιΧ κρυώνει κι &λλος οχ ι; 'Ή ό ενα.ς νιΧ κρυώνει λίγο κι ό &λλος πολύ;». - ιιΚαl βέβαια». - ιιΣτf)ν περίπτωση

ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ 97 '

' ' ι ' ' ' ~ι θ, - ,1 t , 1 , , αυτη τι απο τα. συο α πουμε: οτι ο α.ερας, αυτος χα.-

θαυτόν, ε1να.ι κρόος ~ οτι aεν εlνα.ι κρόος; ~ θα. συμφω­

νήσουμε με τον Πρωταγόρα. οτι για. οποιον α.tσθάνεται I Τ I > - \ Ι l(λλ I ~ \ I ~ \

κρυο εινα.ι κρυος, ενω για τον σ. ο, που οεν κρυωνει, οεν

εΙνα.ι ;» - ιιΜαλλον αύτό». - ι<Κι οτι ετσι φαίνεται στον

θ / ' ' I ~ ό Ν I Τ' ' I χα ενα. α.πο τους ου μας;>> -<< αιη.- << ο φα.ινετα.ι' ,, ' ' ~\ ' ~ ' ' θ I β ,, Β · ομως α.υτο οεν σημα~νει υτt το α.ισ ανετα.ι ετσι ;»- « ε-

β I Σ' I • I \ \ θ ' ' ' α~ως». - Η ε σχε<ΠJ, επομενως, με τα ερμα και τα

παρόμοια. φα. ι νόμενο χαl αtσθηση τα.uτίζοΎτα.ι: τ α. πpάγ-, \ '}' \ \ θ' ,, s! ' θ '

ματα. α.υτα εLνα.~ για. τον χα ενα. ετσ~, uπως ο χα. ενας

τιΧ α.tσθάνετα.~». 7

ΠΛΑΤΩΝ, Θεαίτητος 161c κέ.

Τά μiν aλλ~ μ οι ( sc. Σωκράτει] πάνυ ήδέως ε 'lρηκεν, ώς το δο­κούν έκάστφ τούτο και lστιν- τήν δ' δ.ρχψ τoiJ λόγου τεθαύμακα,

8τι οvκ εlπεν άρχ6μενος τijς 'Αληθείας δτι (<Πάντων χρημάτων

μέτρον εστlν vςn η ακvνοκέφαλος>J ή τι aλλο ά.τοπώτερον τών

έχ6ντων αίσθησιν, ίνα μεγαλοπρεπώς καl πάνυ καταφρονητικώς

11ρξατο ήμίν λέγειν, ένδεικνύμενος δτι ήμείς μiν αvτδν ώσπερ θεον

έθαυμάζομεν έπ/. σοφί~, 6 δ' ι'J.ρα ετύγχανεν ων είς φρ6νησιν ούδiν_ βελτίων βατράχου γυρίνου, μη δτι ι'J.λλου του aνθρώπων.

(Μιλάει ό Σωκράτης). Γενικως τιΧ εΤπε, νομίζω , πολU

ώραΊα, οτι ·aηλα.SΎ) αύτο ποu φα(νετα~ στον χα.Οένα, α.ύτο

χα.l εlναι. Άπόpησα. ομως με τΎ)ν ά.ρχΎ) τοu λόγου του, \ ~ \ ... ' I ζ \ 'Α λ 'θ 8 I γιατι οεν ει πε, α.ρχι οντας την η εια ότι «γtιΧ ολα.

\ ι ι τ t 6V ..,, t 'θ τα. πρα.γμα.τα. μετρο εινα.ι ο χοφος» 'Υ) «ο πι -ηκος» ~ κά-

_ποιο &λλο δν με α'ίσθη<ΠJ, ά:κόμ-η κα.τώτερο·9 μι<i τέτοια

είσα.γωγΥ) θά 'χε μεγαλοπρέπεια καl πολλΎj περιφρόνηση, ά:φοu θα. μiiς εκανε φανερο οτι, ένω tμε"ίς τον θαυμάζαμε

γιιΧ τη σοφ(α. του σιΧν θεό, έκετνος ~ταν πιο &μυα.λος οχ~

Page 19: Ν. Σκουτερόπουλος, Η αρχαία Σοφιστική (Πρωταγόρας), σελ. 31-49,64-65,76-79,94-99

98 ΠΡΩΤΑΓΟΡΑΣ

χα.ν ά.πο τον όποιοο~ποτε &.νθρωπο ά.λλα. χι ά.πο tνα. fLL­xpo βα.τpα.χά.χL.

Ή περ(φημη φράση, μ! τήν δποtδ: δ Πρωτcχγόρ«ς διιχχηρύχνει δτι μlτρο yιa

δλcχ τc( πράγμcχτcχ ε!νcχι δ ~νθι>ωπος, άπcχντii στην άρχή ένός σuγγρ&μμcχτος,

τό δπο~ο σόμφωνcχ μέ τόν Πλά-:ωνcχ ~ερε τόν τ(τλο Άλήθeια χcχ! σύμφωνcχ

μέ τόν Σέξτο τόν Έμπειριχό τόν τLτλο Καταβcίλλοντeς (ένν. λόγοι). Ή άμοι·

βcxtcx σχέση τών δύο τlτλων ε!νcχι άβέβ«ιη. Ε!νcχι δυνcχτό νιΧ πρόχειτcχι πράγμcχ­

τι γι« διο:ιpορετιχοuς τίτλους ένός xo:t τοu cxuτou σuyγρ&μμcχτος, έξlσου δυ­νcχτό ε!νcχι νιΧ άποτελοuσε -ή 'Αλήθεια &πλώς lvcx χεφάλο:ιο τών Κaταβαλ·

λόντωv 1), άχόμη, νιΧ uπ'Ι}ρχαν δύο διο:φορετιχιΧ συyγράμμcχτcχ τοϋ Πρωτcχγόρα

πο\ι &ρχιζο:ν xo:t τιΧ δύο μέ τήν ο:ύτή πρότcχση. 'Αβέβαιο ε1νcχι έπ(σης &ν cχύτοt ol τlτλοι &.νάγοντcχι πραγματιχιΧ στόν Πρωτοιγόρα Υι ~ν άρχιχώς τιΧ σuyγράμ­μcχτcχ '/}σcχν &τιτλοι.

'Ήδη ή lνδειξη Καταβάλλοντες &.ποτελεί μεταιpορ« aπό τη γλώσσcχ της

πιiλης χ~! μiiς ύπεvθuμ(ζει τi)ν άγωνιστιΧ'~ διάσταση τijς άρχοι!cχς σοcpιστι·

χijς ποu qει αποτυπωθεί χcxt σέ &λλοuς πcχρεμφερείς τ(τλους !Sπuς ε!ναι ol Ύπερβcίλλοvτει; λόγοι τοu Θρασύμcχχου 'I) ol ΆποπυργLCοντeς τοu Διοιγόρα άπό τη Μηλο ποu χρονολογιχιΧ δέν άπέχοuν πολό. Έπ(σης ή ~νδειξη 'Αλήθεια, πο\ι χι cχύτη μiiς παραπέμπει σέ δμότιτλα lργοι τοu 'Αντιφώντο:, τοu 'Α ντι­

σθένη χ.&., άποτελεί πολεμική cχtχμη ένcχντ(ον τijς έλεατιχ7jς, πρωτ(στως,

όντολογ!cχς άλλα χα! lνcχντ(ον δποιοισδήποτε &λλης τάσης τijς προσωχρcχτιχ7jς

φιλοσοφ!cχς πο\) άμφισβητοuσε τόν έμπειριχό κόσμο τών ο:!σθητών φcχινομlνων

χαι uποστήριζε δτι δ άληθινός κόσμος ε!νcχι έντελώς διοιφορετιχός άπό cχύτόν, στόν δποίο ζοuμε, xcxl προσεyγ(ζετο:ι μόνο μέ τη νόηση. Άντιστρέφοντας μέ

προχλητιχ~ . θα λέγαμε, lμφcχση τct &ς τότε πορ(σμcχτcχ τοu φιλοσοφικοί) στο· χοισμοϋ, · δ Πρωτcχγόροις διcχκηρύχνει δτι δ &νθρωπος γνωρ(ζει τct πρά.γμcχτcχ

στό μlτρο πο\) σχετίζετcχι μ! cχύτιΧ xcx! δτι δ βcχσιχός τρόπος γιιΧ να τct προσεγ· γ(σει ε!νcχι ή αlσθηση. Σ' αύτή τή θεμελιώδη διοιχήρuξη άποτυπώνεται έπ(­

σης ή άνθρωπολογιχή στροφή τijς σοφιστιχijς διο:νόησης . Ώστόσο, ή έλλει·

πτιχότητοι καt δ άποσπcχσματιχός χοιραχτήρcχς τijς πρότασης άφ~νοuν άδιεu·

κρlνιστοι πολλc:t σημ.ι:ίcχ δπως cιύτα γιιΧ τό όντολογιχό status τών πρcχγμάτων, ποu δ &νθρωπος ε!νcχι τό μtτρο τους, yια την άχριβ-1) σημcχσιά τοϋ ώι; χ.&.

1. ΣωστιΧ δ Diels περιορlζει τδ άπόσπασμα στην έξηκοστi) πο:ρ&γρcχφο τοu Πρός μαθημστικο~ς VII, άφοu στtς έπόμεvες τέσσερις πcχραγράφους, πού έπ(­σης άνcχφέροντο:ι στον Πρωτοιγόρcχ, δ Σέξτος έχθέτει χcχτ« βάση δικές τοu

άπόψεις πού κινοuντcχι σ.-Ι]ν τροχι« τοϋ δψιμοu σχεπτιχισμοu. 2. ~Αν δε­χθοuμ.ι: δτι ή φράση cχύτή έπεξηγεt τιΧ χρήματα, ι!πετcχι !Sτ ι ώς τέτοιcχ δέν

πρέπει να λογ(ζοντcιι μόνο τ« άντιχε(μενcχ της cχtσθητήριοις άντ(ληψης άλλιΧ

κcχι χάθε λo-yijς γνώμες, χρ(σεις, άξιολοyήσεις, πεποιθήσεις κλπ., πdv το

φαvέv ή δόξαν. Τοuτο ε!νcχι tπιπλέον lνδειξη !Sτι δ πρωτcχγοριχός σχετιχισμός

ΑΠΟΣΠΆΣΜΑΤΑ 99

δέν περιορ(ζετcχι στην περιοχή τijς cχ!σθητήριας άντlληψης. 3. 'Ο Α. Neu­maon, ((Die Problematik des Homo-mensura Satzes)), σ. 259, σημειώνι:ι σuyχεφο:λcχιωτιχc:t πώς 8έν εlνcχι δυνcχτο να 8ειχτεί μέ βεβ«ιότητcχ δτι στο παράθεμα σώζετcχι μέ άπόλυτη &χρ(βειοι ή cίρχιχή 8ιcχτόπωση τοu Πρωτcχ­γόρο:. 4. Τό &πόσπασμcχ &πδ τόν Θεαlτητο -χοιθcχυτδ πολύ σημcχντιχδ λό ­γω τi')c; χρονιχijς lγγότητοις μέ τόν Πρωταγόρα κιχ! τijς πιθcχν7)ς tξ&ρτησης τοϋ Σέξτοu άπ;ο cχuτό- ε!ναι rσως τδ μονα8ιχδ πλcχτωνικδ χωρlο δπου έπι­χειρείτοιι μι« σοβ«ρ~ άνcχμέτρ'Ι)ση μέ μι« σημcχντιχη έπιστημονιχή διδοισχcχ­

,λtcχ τijς Σοφιστικής χι !Sχι μέ την ήθιχή πλεuρc:t τ1jς 8ραστηριότητcχς τών σο­φιστών χcχ! ψ άξ(ω~ τους νιΧ λογ!ζοντcχι δά.σχο:λοι της άρετijς. 5. Μέτρο, ~πομένως, τών· πρcχγμάτων ε1νcχι δ άτομιχά προσ8ιορισμένος &νθρωπος xcx! δχι δ &νθρωπος ώς ε!δος. 6. Ό περιορισμός τοϋ φαlveσθαι στδν χώρο τijc; οι!σθ'Ι)­τήριοις άντlληψ'Ι)ς δΕ:ν άντανα:χλcχ χοιτcχνά.γχη πιστa τη 8ι8ασχcχλ!οι τοu Πρω­ταγόρα:. Στό σημείο οιύτδ τοu διαλόγου δ Σωχριiτης μόλις lχει άρχlσει νa χοιταπιάνετcχι μέ την &ποψη ποό 8ιοιτόπωσε πρωτύτερα δ Θεcχlτητος οτι ή γνώση τα:uτ(ζετcχι μΕ: την cχ\σθ'Ι)ση, xcx! ένδιοιφέρετcχι, δ Σωχρ&της, νιΧ σuνδέ­σει αύτη την &ποψη μ! τη γνωστή φράση τοϋ Πρωτcχγόρcχ. 7. Αύτο πού μ.ι:τριΧτcχι δέν ε!νcχι ή ϋπcχρξη 1) δχι τών χρημcίτων άλλci δ Lδιοι(τερος τρόπος της ι:Ιπcχρξής τοuς, δ δποίος μπορε~ να έκφράζετcχι μέ lνα χcχτηγόρημcχ. 8. ·ο τ!τλος θuμlζει lντονα το πρώτο μέρος τοu δι8αχτιχοu ποι-ήμcχτος τοϋ Πcχρμε· ν(δ'Ι), !Sπou οι γνώμες των &νθρώπων, ταίι; ούκ lvι πlστιι; άληθής, άντιδιο:στέλ­λοντcχι μl τό άτρeμiς 1}τορ τijς Άλήθeιαι;· βλ. DK 28 Β 1, στ. 28-30. 9. Δι:­δομένου !Sτι στδ έπlπε8ο τijς α(σθησης δ !νθρωπος δέν πλεονεκτε:ϊ: άπένοιντι στα 4λλcχ lμβιο: δντcχ, γιοιτι ν« εlνcχι cχύτός τδ μέτρο των πραγμάτων χcχι δχι δ χοίρος η δ π(θηχος, 8ιερωτiiτcχι έ:δώ δ Πλάτων εtρωνικά. 'Η ε!ρωνε!cχ αύτή χ&νει την εuστοχ(cχ της στόν β«θμό ποu ώς ιιπράγμcχτcχ» δέν λογ(ζοντcχι μόνο τα &ντικεlμ.ι:νcχ τ'ijς cχ[σθητήριοις άντιληψης, άλλc( πίiν τό φαvι'ν καl δόξαν . . ,

ΠΕΡΖ ΤΟΥ ΟΝΤΟΣ

2. ΠΟΡΦΥΡΙΟΣ, Άπο το σ.' της Φιλολ6γου aκροάσεως (στον Εu-σέβtο, Εvαγγελική προπαρασκευή) Χ 3, 25.

Σπάνια δέ τa τώv προ τσϋ Πλάτωνος γεγον6των βιβλία· bιε/. ίσως πλείοvς lf.ν τις έφώρασε τσϋ φιλοσ6φοv (κλοπάς)· iγw δ' o15v fι κατa τύχην περιπέπτωκα Πρωταγ6ροv τον Περ/. τού οvτος άνα­γιvώσκων λ6γον προς τοvς lν το δν είσάγοντας τοιαύταις αύτον εύρίσκω χρώμενον άπαντήσεσιv· έσπσVδασα γιiρ αvταίς λiξεσι τa ρηθέντα μνημονεύειν. [Ό Εuσέβιος προσθέτει:] Kat. ταvτ' είπwν διa πλειόνων τίθησι τaς aποδείξεις.