HIS

Β6' ••—*.••••}:sfh

:

Η παρούσα μετάφραση πραγματοποιήθηκε με τη συμβολή του Υπουργείου

Πολιτισμού της Πορτογαλίας (Instituto Portugues do Livro e das Bibliotecas)

και του Ινστιτούτου Camoes.

MC MinijWrio do• N^|ocku E s l r a n g e i r o s

INSTITUTO PORTUGUES DO

MTNISTERIO DA CULTURA L I V R O ε DAS BIBLIOTECAS I M S T I T U T O

CAMOES

Την επιμέλεια της έκδοσης των έργων του Φερνάντο Πεσσόα στα ελληνικά

έχει η Μαρία Παπαδήμα.

a ,"t>+ Υ

ΦΕΡΝΑΝΤΟ ΠΕΣΣΟΑ

Η Ρ Ο Σ Τ Ρ Α Τ Ο Σ Η αναζήτηση της αθανασίας

513

Εισαγωγή - μετάφραση - σημειώσεις

Χ ά ρ η ς Β λ α β ι α ν ό ς

Επίμετρο

RICHARD ZENITH

ISBN 960-256-506-3

Fernando Pessoa, Herostrato e a busca da immortalidade

© Assirio & Alvim e Herdeiros de Fernando Pessoa (1997)

© Εξάντας, 2001

ΕΞΑΝΤΑΣ ΕΚΔΟΤΙΚΗ

Διδότου 59 - 106 81 ΑΘΗΝΑ - Τηλ. 3804885 - Fax 3813065

e-mail: exandas@otenet.gr - http//www.exandasbooks.gr

Β \ A 1 A

Α*ι5*ι. Ρψ^•-- *ί?£γωγ !\5

<ΐΤτ&\$.

ΜΑΝΟΛΗ ΚΥΡΙΑΚΗ ΕΒΑΝΣ 9 6 - 8 ? ΤΗΛ. 285.11?

Η Ρ Α Κ Λ Ε Ι Ο

Π Ε Ρ Ι Ε Χ Ο Μ Ε Ν Α

ΕΙΣΑΓΩΓΉ:

ΤΑ ΠΟΛΛΑ ΠΡΟΣΩΠΑ ΤΗΣ ΜΕΓΑΛΟΦΥΪΑΣ 9

Ι.ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ 21

Π. ΠΡΟΣΩΡΙΝΟΤΗΤΑ 125

III. ΤΟ ΑΝΩΦΕΛΟ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ 145

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ 151

ΕΠΙΜΕΤΡΟ 159

τ α π ο λ λ α π ρ ο σ ω π α

τ η ς Μ ε γ α λ ο φ υ ί α ς

Ο Φερνάντο Πεσσόα, ο μεγαλύτερος Πορτογάλος ποιητής

μετά τον Καμόες και ένας από τους κορυφαίους συγγραφείς

του 20οΰ αιώνα, γεννήθηκε στη Λισαβονα στις 13 Ιουνίου

του 1888, «εκατό μέρες νωρίτερα», όπως σημειώνει ένας Γ J

βιογράφος του, «από τον άλλο μεγάλο ποιητή του αιώνα,

τον Τ. Σ. Έλιοτ». Ο ίδιος, από πολύ νωρίς, δεν είχε καμία

αμφιβολία για την «ετυμηγορία της υστεροφημίας» και σε

επιστολή προς τη μητέρα του (5/6/1914) της ανακοινώνει ότι

«σε δέκα το πολύ, ίσως και σε πέντε χρόνια, θα συγκαταλέ­

γεται ανάμεσα στους μεγαλύτερους σύγχρονους ποιητές».

Πράγματι, την επόμενη κιόλας χρονιά ο Πεσσόα δημοσίευ­

σε στο περιοδικό Orpheu μερικά από τα γνωστότερα και ση­

μαντικότερα ποιήματα του, όπως «Ο ναυτικός», «Θαλασσι­

νή ωδή» και «Θριαμβική ωδή».

Στο έργο του Πεσσόα (25.426 χειρόγραφα που βρέθηκαν

μετά τον θάνατο του στο θρυλικό πλέον «μπαούλο», τα πε­

ρισσότερα από τα οποία ο ίδιος ο ποιητής είχε αρνηθεί να

Εισαγαογή

εκδώσει εν ζωή και παραμένουν ακόμη αδημοσίευτα) συ­

μπυκνώνονται τα θέματα και οι τεχνικές του μοντερνισμού,

ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη χαώδη πολυμορφία της σύγχρο­

νης εμπειρίας και την πειραματική προσέγγιση της ποιητι­

κής σύνθεσης. Μέσα από τη δημιουργία μιας σειράς από

alter ego, τα οποία προσδιόριζε ως «ετερώνυμα», ο Πεσσόα

κατόρθωσε να διερευνήσει σε βάθος και να αποτυπώσει με

απαράμιλλη λεπτότητα την ασταθή φύση της προσωπικής

ταυτότητας, υπερβαίνοντας τους περιορισμούς μίας και μό­

νης φιλολογικής persona. Τα ετερώνυμα χρησίμευσαν στον

Πεσσόα ως μέσο για να εκφράσει διαφορετικές φιλοσοφι­

κές και αισθητικές απόψεις, κατορθώνοντας έτσι να επιτύ­

χει μία θεώρηση της πραγματικότητας πληρέστερη και πιο

αντικειμενική από οποιαδήποτε θα μπορούσε να προσφέρει

μία και μόνη προοπτική. Εφοδιάζοντας κάθε ετερώνυμο με

έναν συγκεκριμένο βίο και ένα διαφορετικό λογοτεχνικό

ύφος, ο ποιητής προσπάθησε να τα αποσυνδέσει από τη δι­

κή του προσωπικότητα, δημιουργώντας έτσι ένα πιο απρό­

σωπο, αλλά περισσότερο οικουμενικό — σαιξπηρικό θα

έλεγε ο ίδιος— έργο.

Ο Πεσσόα μιλούσε άπταιστα αγγλικά και σ' αυτή τη

γλώσσα έγραψε μερικά από τα πρώιμα ποιήματα του, αλλά

και παραδόξως όψιμα έργα, όπως ο Ηρόοτρατος. Αυτή η δι­

γλωσσία του ίσως και να είναι η αιτία της πρωτοφανούς

(παθολογικής, θα έλεγε κανείς) ανομοιογένειας του όταν

ίο

Τα πολλά πρόσωπα της μεγαλοφυίας

έγραφε στα πορτογαλικά. Καθώς δεν του αρκούσαν οι δύο

διαφορετικές γλώσσες και λογοτεχνικές παραδόσεις —η

παράδοση της αγγλικής ποίησης του ύστερου 19ου αιώνα

και η μεταρομαντική ή η μοντερνιστική πορτογαλική— ο

Πεσσόα έγραφε τα πορτογαλικά του έργα σε διαφορετικά

ιδιώματα και τα δημοσίευε με διαφορετικά ονόματα. Ακρι­

βώς επειδή πάντοτε πιεζόταν να διαλέξει μεταξύ αγγλικών

και πορτογαλικών (όπως και ο Μπέκετ μεταξύ αγγλικών

και γαλλικών), ο Πεσσόα εκμεταλλεύτηκε την αποξένωση

από τον εαυτό, που προκαλούσε η ανάγκη επιλογής ανάμε­

σα σε δύο γλώσσες εξίσου οικείες και ταυτόχρονα ξένες.

Γράφοντας στη μία γλώσσα, ο Πεσσόα έπρεπε να υποκριθεί

πως αγνοεί τις ποιητικές παραδόσεις και συμβάσεις της άλ­

λης• και, επιπλέον, γράφοντας στα πορτογαλικά, έπρεπε να

αγνοεί κάθε φορά το ιδίωμα που ανήκε σε πέντε τουλάχι­

στον προσωπικότητες διαφορετικές από τη δική του.

Ακόμη και το όνομα του Πεσσόα μοιάζει να υπαινίσσε­

ται αυτή την ιδιαίτερη μοίρα. Προερχόμενο από τη λατινική

λέξη persona (προσωπείο), στην καθομιλουμένη πορτογαλι­

κή σημαίνει «πρόσωπο». Στο θέμα των προσωπείων, ο Πεσ­

σόα αφιέρωσε ένα από τα ωραιότερα 35 σονέτα του, τα

οποία δημοσίευσε ιδιωτικά στην Αγγλία το 1918: «Πόσα

προσωπεία φοράμε, και άλλα τόσα κάτω απ' αυτά / στην

όψη πάνω της ψυχής μας;»

'Οταν εκφραζόταν στα αγγλικά, ο Πεσσόα συνήθως απο-

11

Ειοαγωγή

τύπωνε τις μεταφυσικές του ανησυχίες και τις ερωτικές φα­

ντασιώσεις σ' ένα ιδίωμα τόσο προσωπικό και ερμητικό,

όσο του Μπλαίηκ και του Χόπκινς. Ήταν πράγματι ένας

από τους «ερημίτες» της αγγλικής ποίησης: έγραψε σε μία

γλώσσα που τη διάβαζε ή τη φανταζόταν, αλλά σπάνια τη

μιλούσε ή την άκουγε. Όπως ομολογεί σ' ένα σονέτο του:

«Σαν κακός ρήτορας... ερωτοτροπώντας με τις ηδονές της

Μούσας σε γλώσσα ξένη».

Η εξοικείωση του με την αγγλική γλώσσα και ποίηση

ήταν τόσο μεγάλη, που εντυπωσίασε όσους, ελάχιστους εί­

ναι αλήθεια, Άγγλους συγγραφείς έτυχε να συναντηθούν με

τα αγγλικά του ποιήματα. Ο ανώνυμος κριτικός τού Times

Literary Supplement (19 Σεπτεμβρίου 1918) που παρουσίαζε

τα Σονέτα και τον «Αντίνοο» έγραψε πως ο Πεσσόα «μοιά­

ζει να έχει διαποτιστεί από τον Σαίξπηρ» και πως, μολονότι

ο «Αντίνοος» δεν είναι ένα ποίημα που θα μπορούσε να

αρέσει στον μέσο Άγγλο αναγνώστη, τα σονέτα «θα ενδια­

φέρουν πολλούς, όχι μόνο για το περιεχόμενο τους αλλά και

εξαιτίας των υπερβαλλόντως σαιξπηρικών σαιξπηρισμών».

Είναι πράγματι «διαποτισμένος από τον Σαίξπηρ» ο Πεσ­

σόα. Ο μεγάλος Άγγλος δραματουργός επανέρχεται συνε­

χώς στον Ηρόστρατο ως υπόδειγμα ιδιοφυούς συγγραφέα

που «αν αποτυγχάνει, είναι γιατί ξεπερνά τον εαυτό του».

Πάντως, ο Πεσσόα είχε βραβευθεί σε πολύ νεαρή ηλι­

κία, με το Queen Victoria Memorial Prize για ποιητική σύν-

12

Τα πολλά πρόσωπα της μεγαλοφυίας

θέση στα αγγλικά, όταν φοιτούσε στο σχολείο, στο Ντέρ-

μπαν της Νότιας Αφρικής. Αν είχε συνεχίσει να γράφει ποι­

ήματα στα αγγλικά μετά το 1921, ενδεχομένως θα είχε γίνει

ένας από τους σημαντικότερους Άγγλους ποιητές του αιώνα

μας. Αντίθετα, σαν τον Ρεμπώ και εκείνος, καταδίκασε τον

αγγλικό ποιητικό εαυτό του σε απόλυτη λογοτεχνική σιωπή

μετά το 1921 και επέμεινε, ως τον θάνατο του, το 1935, απο­

κλειστικά στα πορτογαλικά. Το γεγονός ότι η τελευταία

φράση που έγραψε, μία μέρα πριν πεθάνει, είναι διατυπω­

μένη στα αγγλικά («I know not what tomorrow will bring»)

ίσως και να δηλώνει μία ενδόμυχη επιθυμία να απομακρύ­

νει το τέλος ή να αποστασιοποιηθεί από αυτό μέσω της χρή­

σης μιας γλώσσας από την οποία, στην ποίηση του τουλάχι­

στον, είχε αποξενωθεί.

Θα μπορούσε να ανιχνεύσει κανείς κάποια ψυχονευρωτι­

κά κίνητρα στο ότι ο Πεσσόα απέρριψε την αγγλική ως

γλώσσα ποιητικής μεν, όχι όμως και δοκιμιακής έκφρασης.

Την είχε μάθει σε πολύ τρυφερή ηλικία, όταν η χήρα μητέρα

του, λίγο μετά τον θάνατο του πατέρα του, είχε παντρευτεί

έναν διπλωμάτη που διορίστηκε πρόξενος της Πορτογαλίας

στο Ντέρμπαν. Ζηλότυπο παιδί, ο Πεσσόα είχε απορρίψει

όχι μόνο αυτόν τον γάμο, αλλά και τη συνακόλουθη εξορία

στη Νότια Αφρική. Για πολλά χρόνια ο πατριός του παρέμε­

νε στα μάτια του ένας εισβολέας• και η Πορτογαλία, ο απο­

λεσθείς παράδεισος της παιδικής του ηλικίας. Το 1924 ο πα-

13

Εισαγωγή

τριός του, που θυμίζει πολύ εκείνον τον άλλο πατριό που

στοιχειώνει ταΆνθη του κακού του Μπωντλαίρ, πέθανε επι­

τέλους- στις αρχές του 1925 πέθανε και η μητέρα του ποιητή.

Τα τελευταία Αγγλικά ποιήματα του Πεσσόα είχαν δημοσι­

ευτεί ιδιωτικά το 1921, και μετά τους δύο θανάτους άφησε

αδημοσίευτο κάθε ποίημα που θα ολοκλήρωνε τον κύκλο ο

οποίος είχε αρχίσει με τον «Αντίνοο» και το «Επιθαλάμιον»

— δηλαδή την «Προσευχή στο σώμα μιας γυναίκας», το

«Παν-Έρως» και το «Αντέρως». Η γλώσσα, την οποία ανα­

γκάστηκε ο Πεσσόα να μάθει εξαιτίας του τυχαίου συμβά­

ντος του γάμου της μητέρας του, δεν είχε πια καμιά σημασία

για κείνον μετά τον θάνατο της και τον θάνατο του πατριού

του, ίσως γιατί ο ποιητής δεν αισθανόταν πια την ανάγκη να

επιδεικνύει —στον άνθρωπο εκείνο που τον είχε στείλει σε

μια εμπορική σχολή του Ντέρμπαν και στη συνέχεια είχε ελ­

πίσει ότι ο θετός γιος του θα σκίαζε όλους τους Πορτογά­

λους ανταγωνιστές του στον χρησιμοθηρικό αγγλοσαξωνικό

χώρο των επιχειρήσεων— μία ενοχλητική και άχρηστη για

τον πατριό του δεξιότητα αυτοέκφρασης σε ερμητικούς και

μπαρόκ αγγλικούς στίχους, παρά, όπως εκείνος θα επιθυ­

μούσε, στη λιγότερο χυμώδη αγγλική πρόζα των οικονομι­

κών και του εμπορίου.

Δημιουργώντας αυτό το ασυνήθιστο αγγλικό ιδίωμα που

τώρα του ανήκει αποκλειστικά, ο Πεσσόα μοιάζει να είχε

γνώση της σύνταξης του ελισαβετιανού στίχου, της σοφιστι-

14

Τα πολλά πρόσωπα της μεγαλοφυίας

κής των σαιξπηρικών σονέτων, της σκέψης του Μπεν Τζόν-

σον και του Μίλτον, του πνεύματος του Πόουπ, του πλούτου

του Κητς, της ενέργειας του Μπάιρον, των διαθέσεων του

Σέλλεϋ, των ρυθμών του Γουέρντσγουορθ, της μελωδικότη­

τας του Τέννυσον, του αισθησιασμού του Σουινμπορν. Τα

βιβλία τα οποία ο Πεσσόα διάλεγε ως παιδί στο Ντέρμπαν

μάς δίνουν μια ιδέα για τα παιδικά του αναγνώσματα: Κητς,

Τέννυσον, Μπεν Τζόνσον και Πόου. Από τις αυτοβιογραφι­

κές σημειώσεις που έστειλε το 1914 στον φίλο του Κόρτες

Ροντρίγκες μαθαίνουμε επίσης ότι αφιέρωνε πολύ χρόνο

στη μελέτη του Σαίξπηρ, του Μίλτον, του Πόουπ, του Μπάι­

ρον, του Γουέρντσγουορθ, του Σέλλεϋ και του Γουίτμαν.

Στον Ηρόστρατο, σ' αυτούς ακριβώς τους συγγραφείς εφαρ­

μόζει τις απόψεις και τις θεωρίες του περί υστεροφημίας• το

δικό τους έργο αποτιμά και σ' αυτό επιστρέφει, όταν επιχει­

ρεί να περιγράψει τα συστατικά του πνεύματος, του ταλέ­

ντου, της ιδιοφυΐας.

Στα περισσότερα από τα πορτογαλικά ποιήματα που δη­

μοσίευσε με το όνομα του, ο Πεσσόα αποκαλύπτεται μάλ­

λον ένας ύστερος ρομαντικός ή συμβολιστής παρά ένας μο-

ντερνιστής. Κάποτε ελαφρώς παρακμιακός, όπως και ο φί­

λος του, ο Πορτογάλος ποιητής Μάριο ντε Σα-Καρνέιρο (ο

οποίος δάνεισε το όνομα του σε ένα από τα ετερώνυμά του),

ο Πεσσόα άρχισε μετά το 1910 να ενδιαφέρεται όλο και πε­

ρισσότερο για τον αποκρυφισμό και, υπ' αυτή την έννοια,

15

Εισαγωγή

υπήρξε πρόδρομος του σουρεαλισμού. Μολονότι ήταν μετα­

φραστής του Πόου, ο Πεσσόα θυμάται στις αναγνώσεις του

τον Γουίτμαν επίσης (τον οποίο στον Ηρόστρατο δεν διστά­

ζει να χαρακτηρίσει ως «έναν από τους σημαντικότερους

λυρικούς ποιητές όλων των εποχών», ο οποίος «σε εκφρα­

στική δεινότητα συναγωνίζεται τον Σαίξπηρ»), ποτέ όμως

τόσο όσο στην καθαρά πανθεϊστική ποίηση που δημοσίευε

με τα ονόματα Αλμπέρτο Καέιρο και Άλβαρο ντε Κάμπος.

Ωστόσο, σε κανένα από τα ποιητικά έργα που δημοσίευε με

τα πολλά του ονόματα δεν ήταν τόσο προσηλωμένος σε υπο­

βλητικά ερωτικά οράματα όσο στην αγγλική του ποίηση.

Επιπλέον, η αγγλική του προσωπικότητα ήταν ολότελα διά­

φορη από τις ετερωνυμικές πορτογαλικές. Στο πρόσωπο του

Αλεξάντερ Σερτς, μοιάζει παράδοξα να διάλεξε την γλώσ­

σα των χρόνων της αγγλοσαξωνικής του εκπαίδευσης, για

να γράψει το είδος της ποίησης που μερικοί Άγγλοι ποιητές

τόλμησαν να γράψουν μόνο στα λατινικά, ή, όπως ο Έλιοτ,

οτα γαλλικά.

Υπό το ετερώνυμο Αλμπέρτο Καέιρο, ο Πεσσόα αποδει­

κνύεται ένας σύγχρονος πανθεϊστής, ένας ισορροπημένος

και αισιόδοξος επίγονος του Γουίτμαν, περισσότερο περί­

πλοκος ως προς την ιδιοσυστασία και τις απόψεις, ωστόσο,

από τον Γάλλο επίγονο του Γουίτμαν, τον Βαλερΰ Λαρμπώ,

τον ποιητή ο οποίος δημιούργησε, στο πρότυπο του Αντρέ

Βάλτερ του Ζιντ, το δικό του «ετερώνυμο», τον Α. Ο. Μπάρ-

16

Τα πολλά πρόσωπα της μεγαλοφυίας

ναμπουθ, έναν φανταστικό ποιητή, της ίδιας φυλής με τον

Προνφροκ του Έλιοτ και τον Μώμπερλυ του Πάουντ.

Υπό το ημιετερώνυμο Μπερνάρντο Σοάρες, αφοΰ αυτή η

persona μοιράζεται κοινά βιογραφικά στοιχεία με τον Πεσ­

σόα, γράφει το Βιβλίο της ανησυχίας (που μαζί με το ανά

χείρας έργο ίσως αποδειχθούν και τα magna opera του ποι­

ητή), ένα βιβλίο εξαντλητικής αυτοανάλυσης, χρονικό μιας

ζωής που δεν βιώνεται αλλά γίνεται αντικείμενο ονειροπό­

λησης και στοχασμού, μαρτυρία μιας αποπνικτικής, δυσβά­

στακτης αγωνίας.

Υπό το ετερώνυμο Ρικάρντο Ρέις, μία από τις λιγότερο

γόνιμες, κατά τη γνώμη μου, πορτογαλικές ταυτότητες του

Πεσσόα, είναι ένας συνειδητά κλασικός, ένας αποφθεγμα­

τικός ποιητής, που ανακαλεί τις Ωδές του Οράτιου και ίσως

μερικές από τις ολύμπιες διατυπώσεις του Γκαίτε και του

Νίτσε ακόμη, ή την αυτοκρατορική επισημότητα του Αλεξά­

ντερ Πόουπ (στις μεταφράσεις του της Ιλιάδας και της

Οδύσσειας). Ο Ρέις οργανώνει τον πανθεϊσμό σ' ένα ηθικό

δόγμα, εν μέρει επικούρειο, εν μέρει στωικό, συνειδητά

αποκομμένο από τον χριστιανισμό.

Είναι όμως ως Άλβαρο ντε Κάμπος που ο Φερνάντο

Πεσσόα θα δώσει την πιο ενδιαφέρουσα πλευρά της ποιητι­

κής του. Καθ' υπόθεσιν Εβραίος, νευρασθενικός πιστός του

φουτουρισμού του Μαρινέττι, ναυπηγός που έχει χάσει την

πίστη του στον άνθρωπο και την επιστήμη και δεν ξέρει πια

17

Εισαγωγή

που ανήκει ή γιατί γράφει, ο Άλβαρο ντε Κάμπος θυμίζει

ήρωα του Κάφκα: «Γιατί στ' αλήθεια, απολύτως, κυριολε­

κτικά, / οι αισθήσεις μου είναι πλοίο αναποδογυρισμένο, / η

φαντασία μου, άγκυρα μισοβουλιαγμένη, / οι πόθοι μου,

σπασμένο κουπί, / και το νευρικό μου σύστημα, δίχτυ που

στεγνώνει στην παραλία!» («Θαλασσινή ωδή», μτφρ. Μα­

ρία Παπαδήμα, Ποίηση, τ. 11).

Γράφοντας σε ελεύθερο στίχο και ανακαλώντας τόσο

τον Γουίτμαν όσο και τον Λαφόργκ, τόσο τον Μαρινεττι όσο

και τα δικά του ποιήματα που έχει ήδη δημοσιεύσει ως Αλ­

μπέρτο Καέιρο και στα οποία ο Άλβαρο ντε Κάμπος ανα­

γνωρίζει έναν δάσκαλο, ο Πεσσόα εδώ προχώρησε πολύ

περισσότερο απ' ό,τι ο Καέιρο και ο Ρέις. Το όραμα του αρ­

χαίου κόσμου που είχε καλλιεργήσει ο τελευταίος είχε απο­

κλείσει το διονυσιακό στοιχείο, και πολλά από τα ποιήματα

του ο Πεσσόα μάλλον τα έκρινε εκ των υστέρων τέλεια, αλ­

λά πολύ ψυχρά. Έτσι, ο καταπιεσμένος διονυσιακός Πεσ­

σόα αναδύεται περιβεβλημένος με σύγχρονο ένδυμα, αυτό

του Άλβαρο ντε Κάμπος. Μέσα από τον Κάμπος ο Πεσσόα

αποφεύγει να υποταχθεί στον Ρέις• είναι λες και ο Διόνυσος

τον σώζει από τον Απόλλωνα. Η «Θαλασσινή ωδή», ένα

από τα αριστουργήματα της σύγχρονης ευρωπαϊκής λογοτε­

χνίας, είναι ένα παθιασμένα δεκτικό στα μηνύματα των και­

ρών και ευαίσθητο ταξίδι στο σύγχρονο κόσμο. Ο ποιητής

αρχίζει αποφασισμένος «να τα νιώσει όλα με κάθε τρόπο

18

Τα πολλά πρόσωπα της μεγαλοφυίας

που υπάρχει» και καταλήγει να αναρωτιέται αν είναι πραγ­

ματικός και αν ο αγώνας άξιζε τον κόπο. Είναι σημαντικό,

με αυτή την έννοια, το γεγονός ότι ο Πεσσόα δημοσίευσε με

την υπογραφή του Άλβαρο ντε Κάμπος το μεγάλο του προ­

φητικό μανιφέστο, όπου όριζε τη λογοτεχνία του μέλλοντος,

την ποίηση μιας εποχής στην οποία το άτομο θα έπαυε να

έχει οποιοδήποτε νόημα, στην οποία η ύπαρξη του θα ήταν

ολότελα αδιάφορη. Σήμερα, σε μια εποχή απόλυτης αλλο­

τρίωσης και υπαρξιακής ακύρωσης, μπορούμε να νιώσουμε

και να καταλάβουμε τον μηδενισμό και την απελπισία που

στοίχειωσαν τα οράματα του Μπερνάρντο Σοάρες ή του

Άλβαρο ντε Κάμπος.

Στον Ηρόστρατο, ένα από τα ωραιότερα και σπαρακτι-

κότερα έργα του Πεσσόα, γραμμένο, όπως είπαμε, σε απο­

σπασματική μορφή στα αγγλικά, ο ποιητής πραγματεύεται

το ζήτημα της υστεροφημίας. Η μελέτη του Richard Zenith,

έγκριτου μελετητή τού Πεσσόα, η οποία δημοσιεύεται ως

επίμετρο στην παρούσα έκδοση, είναι διεισδυτική και

άκρως πειστική. Περιττεύει λοιπόν να επαναδιατυπώσω

εδώ απόψεις και κρίσεις με τις οποίες σε γενικές γραμμές

συμφωνώ. Οι σκέψεις εξάλλου που αναπτύσσει ο Πεσσόα

στον Ηρόστρατο είναι τόσο διαυγείς, η αγωνία που τις δια­

περνά τόσο αυθεντική, που μιλούν —και θα πρέπει ν' αφε­

θούν να μιλήσουν— από μόνες τους. Ιδιαίτερες συστάσεις

και επεξηγήσεις δεν θα πρόσθεταν τίποτα περισσότερο σε

19

Εισαγωγή

όσα έχει να προσφέρει το ίδιο το κείμενο. Ακόμη κι αν κά­

ποιος διατηρεί επιφυλάξεις για επιμέρους κρίσεις του Πεσ-

σόα σχετικά με τους συγγραφείς και τα έργα που σχολιάζει

ή για γενικότερες θέσεις του που αφορούν σε κοινωνικά και

ιστορικά ζητήματα, δεν μπορεί παρά να εκτιμήσει τον ενδε­

λεχή τρόπο με τον οποίο ο Πορτογάλος ποιητής προσεγγίζει

το θέμα του. Στην ίδια την πράξη της συγγραφής του εν λό­

γω έργου, ο Πεσσόα βλέπει άλλη μια απόδειξη της ανικανό­

τητας του να πετύχει ό,τι διακαώς επιθυμούσε: τη δημιουρ­

γία ενός συνεκτικού και ολοκληρωμένου κειμένου. Ωστόσο

αυτή ακριβώς η αποσπασματικότητα, έκφραση «της θεμε­

λιώδους κενότητας» της σύγχρονης εποχής, είναι που τελικά

του χάρισε αυτό που ήταν μάλλον βέβαιος ότι θα κατακτού­

σε: την αθανασία. Γράφοντας, προς το τέλος του Ηρόστρα-

τον: «Θα εμφανιστεί ένας μεγάλος ποιητής που θα επικαλε­

στεί την αιωνιότητα — ένας τεχνίτης, μία αυθεντία του

πνεύματος, στο έργο του οποίου θα καθρεφτίζεται η "ιδιο­

φυΐα" της εποχής», ο Πεσσόα προφανώς αναφέρεται στον

εαυτό του. Και δικαίως.

ΧΑΡΗΣ ΒΛΑΒΙΑΝΟΣ

Η μετάφραση αυτή αφιερώνεται στον πατέρα μου, που γνωρίζει ότι: «um homem tern de ser realista para poder gerir uma fdbrica de tachas, mas tem de ser romantico para gerir ο mundo».

20

ΗΡΟΣΤΡΑΤΟΣ

1.

Προτίθεμαι να εξετάσω το ζήτημα της φήμης, τόσο της περι­

στασιακής όσο και της σταθερής, να ερευνήσω κάτω από

ποιες συνθήκες οι άνθρωποι κατακτούν τη μία ή την άλλη,

και να προβλέψω, στον βαθμό που είναι δυνατόν, κάτω από

ποιες συνθήκες η πρώτη ή η δεύτερη μορφή ενδέχεται να

κατακτηθεί στο μέλλον. Φήμη είναι η παραδοχή ότι ένας άν­

θρωπος ή μία ομάδα ανθρώπων έχουν αξία, κατά τον έναν ή

τον άλλο τρόπο, για την ανθρωπότητα. Για να ερευνήσουμε

το ζήτημα θα πρέπει να ορίσουμε τι είναι φήμη. Θα πρέπει

επίσης να ορίσουμε τι είναι ανθρωπότητα.

(1) Η φήμη μπορεί να σχετίζεται με τους ανθρώπους ή με

τα πράγματα. Υπάρχουν φημισμένα εγκλήματα, μάχες, μυ­

θιστορήματα, αυτοκρατορίες• υπάρχουν οι φημισμένοι συγ­

γραφείς τους. Δεν θα μας απασχολήσουν τα πράγματα, αλ­

λά οι άνθρωποι. Αυτό που μας ενδιαφέρει κυρίως είναι οι

συνθήκες που γεννούν τη φήμη.

(2) Η φήμη μπορεί να είναι τυχαία ή ουσιαστική. Ένας

23

Φερνάντο Πεσσόα

άνθρωπος ο οποίος φονεύεται με ιδιαίτερα μυστηριώδη

τρόπο κερδίζει την υστεροφημία με τον θάνατο του. Αν η

υπόθεση είναι σημαντική, μπορεί να μείνει στην ιστορία ως

ενδιαφέρον πτώμα. Δεν μας ενδιαφέρει η τυχαία αλλά η ου­

σιαστική φήμη, όσο άδικο κι αν φαίνεται αυτό.

(3) Η φήμη μπορεί να είναι πλασματική ή φυσική. Ένας

βασιλιάς είναι από τη φύση του φημισμένος. Γεννιέται μέσα

στη φήμη ταυτόχρονα με το βασίλειο του. Δεν θα μας απα­

σχολήσει αυτοΰ του είδους η φήμη. Ποικίλλει ανάλογα με τα

ήθη και τα έθιμα, με τους θεσμούς. Θα ερευνήσουμε μόνο

το ζήτημα της πλασματικής φήμης.

(4) Η φήμη μπορεί να είναι θετική ή αρνητική• η δεύτερη

μορφή αποκαλείται συνήθως κακοφημία. Οι μεταβαλλόμε­

νες αντιλήψεις περί καλού και κακού περιπλέκουν μερικές

φορές το ζήτημα• σε κάποιες περιπτώσεις το καθορίζουν.

Εκεί που ο ένας βλέπει έναν φονιά, ο άλλος βλέπει έναν

γενναίο άνθρωπο. Εκεί που ο ένας βλέπει έναν μάρτυρα, ο

άλλος βλέπει έναν ηλίθιο. Η περίφημη φράση του Πρου-

ντόν: «Δεν γνωρίζω τίποτα απεχθέστερο από τους μάρτυρες

— με μόνη εξαίρεση τους τυράννους», αν και διατυπωμένη

σε άλλο πλαίσιο, καταδεικνύει τη δυσκολία του συγκεκριμέ­

νου θέματος.

(5) Η φήμη μπορεί να είναι έμμεση ή άμεση.

24

Ηρόστρατος

2.

Εκτός αν είναι προϊόν τύχης, ή καθαρά εξωτερικών συνθη­

κών, στις οποίες μπορεί να αποδοθεί ο όρος τύχη, η φήμη

είναι το αποτέλεσμα της εφαρμογής σε κάποιο πεδίο μιας

ιδιαίτερης ικανότητας ή ευφυΐας, και της αναγνώρισης από

τους άλλους της ιδιαίτερης αυτής ικανότητας ή ευφυΐας στο

εν λόγω πεδίο. Ως ιδιαίτερη ικανότητα νοείται εδώ οτιδήπο­

τε διαφοροποιεί το άτομο από τους συνανθρώπους του: αν

το δεχτούμε αυτό, θα συνομολογήσουμε ότι η μεγάλη τόλμη,

η μεγάλη βιαιότητα, η μεγάλη πανουργία είναι επίσης ιδιαί­

τερες ικανότητες. Το να είναι κανείς ήρωας δεν είναι πιο τι­

μητικό από το να είναι ιδιοφυΐα, αφού η πράξη ή οι πράξεις

οι οποίες αναδεικνύουν τον ήρωα ή την ιδιοφυΐα είναι εξί­

σου προϊόν ιδιοσυγκρασίας, παιδείας και περιβάλλοντος

(που, κατά κανόνα, ο άνθρωπος δεν ελέγχει), ευκαιρίας και

περίστασης (τις οποίες ελάχιστοι άνθρωποι μπορούν να

επιλέξουν ή να δημιουργήσουν, αν φυσικά δεχτούμε ότι ο

άνθρωπος είναι σε θέση να επιλέγει ή να δημιουργεί).

Οι άνθρωποι μπορούν να διακριθούν σε τρία είδη ή ομά­

δες, και η διάκριση αυτή μπορεί να εναρμονιστεί με την πα­

ραδοσιακή τριχοτόμηση του νου — διάνοια, συναίσθημα,

βούληση. Υπάρχουν οι άνθρωποι της καθαρής διάνοιας, και

αυτοί είναι οι φιλόσοφοι και οι επιστήμονες• υπάρχουν οι

άνθρωποι του καθαρού συναισθήματος, και αυτοί είναι οι

25

Φερνάντο Πεσσόα

μυστικιστές και οι προφήτες, οι ιδρυτές θρησκειών ή οι μύ­

στες θρησκευτικών συστημάτων υπάρχουν οι άνθρωποι της

καθαρής βούλησης κι αυτοί είναι οι αρχηγοί κρατών και οι

πολεμιστές, οι κεφαλές της βιομηχανίας ή του εμπορίου.

Υπάρχουν τρία μικτά είδη: οι άνθρωποι της διάνοιας και

του συναισθήματος, είδος στο οποίο ανήκουν όλοι οι καλλι­

τέχνες• οι άνθρωποι της διάνοιας και της βούλησης, είδος

στο οποίο ανήκουν οι μεγάλοι αρχηγοί κρατών και όσοι χτί­

ζουν αυτοκρατορίες και έθνη• οι άνθρωποι του συναισθή­

ματος και της βούλησης, είδος στο οποίο ανήκουν οι ενερ­

γητικοί ιδρυτές και απόστολοι θρησκειών (πνευματικών ή

υλικών), όσοι πιστεύουν στη Γυναίκα την περιβεβλημένη

τον Ήλιο1 και όσοι πιστεύουν στη δημοκρατία.

Η νοημοσύνη παρουσιάζεται σε τρεις υψηλές μορφές, τις

οποίες θα μπορούσαμε πρόχειρα να αποκαλέσουμε ιδιο­

φυΐα, ταλέντο και πνεύμα, ορίζοντας την τελευταία λέξη με

την ευρύτερη έννοια της λαμπρής και ενεργού ευφυΐας, κοι­

νής ως προς το είδος όχι όμως και ως προς τον βαθμό με τη

συνήθη ευφυΐα, και μη σχετιζόμενης με την ικανότητα για

αστεϊσμούς.

Αυτές οι τρεις μορφές της νοημοσύνης δεν συγχέονται-

δεν αποτελούν διαβαθμίσεις ή κλιμακώσεις μίας και μοναδι­

κής φυσικής ικανότητας ή λειτουργίας. Η ιδιοφυΐα είναι

αφηρημένη νοημοσύνη εξατομικευμένη — η συγκεκριμένη

ιδιοσυγκρασιακή και [...]2 ενσάρκωση μιας αφηρημένης φυ-

26

Ηρόστρατος

σικής ικανότητας. Το ταλέντο είναι συγκεκριμένη νοημοσύ­

νη στην αφηρημένη της μορφή• δεν έχει οργανική σχέση με

το άτομο, όπως η ιδιοφυΐα, εκτός αν υποθέσουμε πως ό,τι

συμβαίνει στο άτομο έχει οργανική σχέση μαζί του επειδή

συμβαίνει σ' αυτό. Το πνεύμα είναι συγκεκριμένη νοημοσύ­

νη εξατομικευμένη, και, εκτός από την αξία του εξατομικευ­

μένου πράγματος, έχει τα εξωτερικά χαρακτηριστικά και τις

εκφάνσεις της ιδιοφυΐας. Να γιατί είναι εύκολο να εκλάβει

κανείς λανθασμένα έναν ιδιαίτερα πνευματώδη άνθρωπο ως

γνήσια ιδιοφυΐα. Το ταλέντο, από την άλλη, βρίσκεται κάπου

ανάμεσα τους και είναι εκ φύσεως αντίθετο και στα δύο.

3.

Θα μπορούσαμε να υποθέσουμε πως η ύπαρξη, στον ίδιο

άνθρωπο, περισσοτέρων του ενός νοητικών στοιχείων θα

του επέτρεπε να κατακτήσει άμεσα τη φήμη. Σ' έναν βαθμό

αυτό ισχύει, αλλά σε βαθμό μικρότερο απ' ό,τι θα συμπέραι­

νε κανείς βάσει επιπόλαιου συλλογισμού. Ένας άνθρωπος

που είναι μεγαλοφυής και διαθέτει μεγάλη νοημοσύνη αλλά

περιορισμένο ταλέντο (όπως ο Σαίξπηρ), ή είναι μεγαλο­

φυής και διαθέτει μεγάλο ταλέντο αλλά περιορισμένη νοη­

μοσύνη (όπως ο Μίλτον), δεν συγκεντρώνει στην εποχή του

ή στη μεταγενέστερη τους καρπούς τόσο της νοημοσύνης

27

Φερνάντο Πεασόα

όσο και του ταλέντου. Διότι αυτά τα διαφορετικά νοητικά

στοιχεία αποτελούν κράμα καθώς συνυπάρχουν στον άν­

θρωπο, και το ιερό δηλητήριο της ιδιοφυΐας έχει διαποτίσει

την ουσία της νοημοσύνης ή του ταλέντου- το ποτό είναι πι­

κρό, αν και διατηρεί κάτι από τη συνηθισμένη του γεΰση. Οι

αρχαίοι αναμείγνυαν μέλι με κρασί και έβρισκαν τη γεΰση

του μείγματος ευχάριστη• όμως το νέκταρ δεν μπορεί να το

γευθεί ο καθένας.

Ένας άνθρωπος που μπορεί να διαθέτει, σε κάποιο βαθ­

μό, ιδιοφυΐα, ταλέντο και νοημοσύνη θα ήταν σε θέση να

σφραγίσει την εποχή του με τη νοημοσύνη του, τον αιώνα

του με το ταλέντο του και τους επερχόμενους αιώνες με την

ιδιοφυΐα του. Καθώς όμως η ιδιοφυΐα του θα επηρέαζε το

ταλέντο του, και το ταλέντο και η ιδιοφυΐα του τη νοημοσύνη

του — αφοΰ τα πράγματα που συνυπάρχουν στον νου είναι

αναμεμειγμένα και δεν γειτνιάζουν απλώς— το ταλέντο του

θα ήταν κατά πολύ λιγότερο καθαρό ώστε να προσελκύσει

τις επόμενες γενιές, και η νοημοσύνη του θα ήταν κατά πολύ

λιγότερο καθαρή ώστε να δελεάσει την απλοϊκότητα των

συγχρόνων του. Αρκεί ένα παράδειγμα για να αποσαφηνί­

σει το ζήτημα σε όλους όσοι κατανοούν βάσει παραδειγμά­

των. Ένας πνευματώδης άνθρωπος που κάνει, ανάμεσα σε

φίλους, ένα αστείο, όπως αυτό που ένα ταλαντούχο πνεύμα

θα μπορούσε έξυπνα να σκαρφιστεί, προκαλεί μεγάλο γέλιο

το οποίο και εκτιμάται δεόντως. Αυτό το νοθευμένο πράγμα

28

Ηρόστρατος

είναι καθαρή νοημοσύνη. Ο άνθρωπος ο οποίος θα κάνει,

στην ίδια συντροφιά, ένα αστείο το οποίο βασίζεται σε μία

κλασική αλληγορία, ή στην υπερβολική χρήση της ευστρο­

φίας, ενδεχομένως να δείξει στον παρατηρητή πως έχει

προσθέσει κάτι στη νοημοσύνη, όμως, λόγω της χλιαρής επί­

δρασης που ασκεί στους ακροατές, θα έχει ταυτόχρονα

αφαιρέσει κάτι από αυτήν. Αν ο ίδιος άνθρωπος συμβαίνει

να είναι και ιδιοφυής και κάνει ένα τέτοιο αστείο το οποίο

και θα αποτυπώνει σαφώς την ιδιοφυΐα του και θα εμποτίζει

τη νοημοσύνη του με το χρώμα της, θα έρθει αντιμέτωπος με

τον δαλτονισμό όλων εκείνων μπροστά στους οποίους γελοι­

οποιεί τη σοφία του. Θα είναι σαν να κάνει κανείς ένα

αστείο σε ξένη γλώσσα. Το παρόν δεν έχει διορατικότητα

και ο υπαινιγμός παραμένει στο θηκάρι.

Το πνεύμα είναι κάτι κοινό και ανθρώπινο. Αν κανείς το

αμφισβητεί, δεν έχει παρά να αγοράσει ένα αντίτυπο των

Answers και να διαβάσει τις φράσεις που αναδεικνύονται

νικήτριες στους διαγωνισμό «μαργαριταριών». Θα διαπι­

στώσει ότι άσημοι μάλλον άνθρωποι έχουν εκλάμψεις πνεύ­

ματος, που, ως τέτοιο, αξίζει να μνημονευτεί λόγω της έκδη­

λης ιδιοφυΐας την οποία περιέχει.

29

Φερνάντο Πεσσόα

Έχω συχνά συλλογιστεί πόσο σοφές είναι οι ρήσεις του

Γκαίτε στις συζητήσεις του με τον Έκερμαν. Έχω όμως επί­

σης συχνά συλλογιστεί πόσες ρήσεις εξίσου σοφές έχω ακού­

σει στη ζωή μου, σε συζητήσεις με ανθρώπους οι οποίοι, αν

και ευφυείς, δύσκολα θα μπορούσαν να συναγωνιστούν τον

Γκαίτε.

Και οι ιδέες όμως είναι συνηθισμένες, ακόμη και οι λα­

μπρές ιδέες. Ο κόσμος είναι πάντα ασφυκτικά γεμάτος από

ιδιοφυΐες του καθημερινού. Μόνο όταν το καθημερινό γίνει

καθολικό, μέσω μιας έντονης προσήλωσης στην καθολικό­

τητα, μέσω μιας εμβάθυνσης σ' αυτήν ικανής να οδηγήσει

σε συνέπειες και πορίσματα, κατακτάται το δικαίωμα εισό­

δου στα ανάκτορα του μέλλοντος.

Αυτός ο συλλογισμός σε σημαντικό βαθμό ακυρώνει, σε

σημείο κάποτε οριστικής διαγραφής, τις κριτικές προσπά­

θειες ενός Άρνολντ, ενός Λίτον Στράτσεϊ,3 ενός Άλντους

Χάξλεϊ.4 Είναι όλοι τους εξαιρετικά έξυπνοι• είναι όλοι

τους, κατά το μάλλον ή ήττον, ανυπόμονα ανακόλουθοι.

Υπάρχει ίσως περισσότερη σοφία, ή ακριβέστερα εγκόσμια

σοφία, σ' ένα βιβλίο του Άλντους Χάξλεϊ απ' ό,τι σε ολόκλη­

ρο το έργο του Σπένσερ.5 Αλλά ο Σπένσερ θα μνημονεύε­

ται, αν και δεν θα διαβάζεται, μετά από χίλια χρόνια• ενώ ο

Άλντους Χάξλεϊ ούτε θα διαβάζεται ούτε θα μνημονεύεται.

Φθάνουμε στο επίκεντρο του ολοκληρωτικού θριάμβου,

είτε αντιστεκόμενοι στις αντιξοότητες των συνθηκών είτε

30

Ηρόστρατος

στην αδράνεια του μέλλοντος: η βούληση, και μόνον η βού­

ληση, μας κάνει να νικάμε. Η βούληση, και μόνον η βούληση,

μετατρέπει την καθημερινή μας σκέψη σε σύστημα, προσφέ­

ροντας της έτσι ένα σώμα• η βούληση, και μόνον η βούληση,

θα μετατρέψει τη χαρούμενη φράση μας σε δόγμα αυτής της

χαράς. Πολλοί άνθρωποι πετάνε φράσεις που περιέχουν σε

εμβρυϊκή μορφή σπουδαίες καντιανές σκέψεις• αλλά μόνο οι

ισάξιοι του Καντ προεκτείνουν αυτές τις φράσεις ώστε να

αγγίζουν το μεγαλείο του κόσμου. Το μεγαλείο μιας φράσης

του Γκαίτε βρίσκεται όχι στην ίδια τη φράση, αλλά στο ότι

είναι προϊόν της ιδιοφυΐας του.

Υπάρχει ένας μεγάλος Πορτογάλος ποιητής ονόματι Σε-

ζάριο Βέρντε• έζησε στα μέσα του 19ου αιώνα. Η όλη στάση

ζωής που τον καθιστά μεγάλο ποιητή συναντάται ήδη σε δύο

μέτρια ποιήματα του Γκιλέρμε Μπράγκα, ποιητή δέκα χρό­

νια μεγαλύτερου του. Αλλά ό,τι στο έργο του Σεζάριο απο­

τελεί μία ολοκληρωμένη σύνθεση του σύμπαντος, στα ποιή­

ματα του Μπράγκα συνιστά μία απλή σύμπτωση. Ακόμη και

αν, όπως είναι πολύ πιθανόν, τα κοινότοπα ποιήματα του

Μπράγκα στάθηκαν η αφορμή να αναγνωρίσει ο Σεζάριο

το ποιητικό του στίγμα, είτε προέβη σε λογοκλοπή είτε όχι,

ο πρόδρομος του παραμένει αναντίρρητα κατώτερος. Ο επί­

γονος είναι εκείνος που προηγείται.

Αυτά τα ζητήματα γενικώς αξιολογούνται με αρκετή

ακρίβεια από τις επόμενες γενιές. Να γιατί όλοι σήμερα

31

Φερνάντο Πεσσόα

μνημονεύουν το καταλυτικό χιούμορ του Γουάιλντ και λη­

σμονούν το εξίσου ανατρεπτικό πνεύμα του Τζόουνς6 ή του

Σμιθ.7 Εκείνη η φράση ανήκει στον Γουάιλντ, η άλλη στον

οποιονδήποτε. Γιατί θα πρέπει να είμαι φτωχότερος από

αυτόν τον πλούσιο; ρωτούν οι αθώοι. Διότι αυτός είναι ορ­

γανικά προορισμένος να είναι πλούσιος.

5.

Η πρώτη διάκριση την οποία ο κριτικός οφείλει να κάνει δι­

αισθητικά είναι αυτή ανάμεσα στην τέλεια ευστροφία, το

εντυπωσιακό πνεύμα, και την ιδιοφυΐα. Υπάρχουν εκλάμ­

ψεις έξοχων ιδεών που προκαλούν στον νου τον κραδασμό

της ιδιοφυΐας. Υπάρχουν αιφνίδιες μεταστροφές της έκφρα­

σης οι οποίες θέλγουν τον νου κατά τρόπο ανάλογο προς την

ιδιοφυΐα. Οι έξοχες ιδέες ωστόσο, αν και περιέχονται στην

ιδιοφυΐα, δεν είναι ιδιοφυΐα, και οι υπέροχες εκφράσεις, αν

και κοινές στην ιδιοφυΐα, δεν είναι ούτε κι αυτές ιδιοφυΐα.

Η ιδιοφυία δεν κατοικεί στο τυχαίο, αλλά στον αντιπρο­

σωπευτικό χαρακτήρα του τυχαίου. Κάθε άνθρωπος έχει

κάνει τουλάχιστον ένα επιτυχημένο αστείο στη ζωή του- αυ­

τό όμως δεν τον καθιστά πνευματώδη. Το αστείο ήταν της

στιγμής, όχι δικό του. Κάθε άνθρωπος έχει σκεφτεί, έστω

και μία φορά στη ζωή του, κάτι το αξιομνημόνευτο, αυτό

32

Ηρόατρατος

όμως δεν τον καθιστά στοχαστή. Η σκέψη ήταν η τύχη του,

όχι η περιουσία του. Ένα πρόσωπο πλημμυρισμένο από χα­

ρά μπορεί να λάμπει από ομορφιά που δεν του ανήκει. Ο

μεθυσμένος αργόσχολος στη γωνιά μπορεί να γέρνει στον

τοίχο με τρόπο που να μοιάζει με ζητιάνο.

Στη διάκριση ανάμεσα στο τυχαίο και το αντιπροσωπευ­

τικό βρίσκεται η δύναμη και η αρετή της κριτικής.

Δεν υπάρχει λόγος να αρνηθούμε την ισοτιμία νοητικής

αιτιότητας ανάμεσα στην τυχαία και την αντιπροσωπευτική

φράση. Κάποιο παράδοξο τέχνασμα του εγκεφάλου, το

οποίο, αν είναι συνεχές και οργανικό, συνιστά την ιδιοφυΐα,

ενδέχεται να είναι περιστασιακό και μη τυπικό και να απο­

μιμείται νόμιμα την ιδιοφυΐα. Όμως η ιδιοφυΐα είναι κατ'

ουσίαν η διάρκεια της ιδιοφυΐας. Πάνω σ' αυτή τη σκέψη

πρέπει να βασίσουμε την αρχική διάκριση.

Στο σημείο αυτό οδηγούμαστε σε δύο διαπιστώσεις: αντι­

λαμβανόμαστε ότι υπάρχει ένα είδος ευφυΐας που δεν εξα­

ντλείται σε πνευματώδεις αποστροφές ή αξιομνημόνευτες ιδέ­

ες, αλλά στην ικανότητα να οικοδομεί και να αναπτύσσει.

Αντιλαμβανόμαστε επίσης ότι άνθρωποι αδιαμφισβήτητης

ιδιοφυΐας —όπως ο Γουίλλιαμ Γουέρντσγουορθ— είναι γνή­

σια ιδιοφυείς σε σπάνιες περιπτώσεις. Και αναρωτιόμαστε

πώς πρέπει να γίνει η διάκριση ώστε να περιέχει.σαφώς, μέσω

ενός αποκλίνοντος αποκλεισμού, τις δύο αυτές περιπτώσεις.

33

Φερναντο Πεσσόα

6.

Αν η διάκριση αυτή ανάμεσα στις ανθρώπινες ικανότητες

συνδυαστεί με τη διάκριση ανάμεσα στα ανθρώπινα περι­

βάλλοντα, διαπιστώνει κανείς αμέσως ότι οι δυο αυτές κα­

τηγορίες ταιριάζουν μεταξύ τους. Είναι προφανές, από την

από κοινού ανάλυση των δυο κατηγοριών, ότι η ιδιοφυΐα

προϋποθέτει την προσαρμογή στο αφηρημένο περιβάλλον

το οποίο διαμορφώνεται από τη γενική φύση της ανθρωπό­

τητας, κοινή σε όλα τα έθνη και σε όλες τις εποχές• η δέου­

σα ανταμοιβή της ιδιοφυΐας είναι η αθανασία. Είναι προφα­

νές ότι το ταλέντο προϋποθέτει την προσαρμογή στα ουσιώ­

δη στοιχεία, τα οποία κάτω από μία συγκεκριμένη εφαρμο­

γή ή έκφανση προσδίδουν σ' ένα έθνος ή μία εποχή τον

χαρακτήρα που έχει σε μία δεδομένη στιγμή• η δέουσα

ανταμοιβή του ταλέντου είναι λοιπόν η φήμη. Είναι προφα­

νές πώς το πνεύμα προϋποθέτει μία άμεση εφαρμογή στο

άμεσο περιβάλλον αυτό φαίνεται στη μορφή του πνεύματος

την οποία αποκαλούμε πνεύμα — αφού ένα αστείο δεν έχει

νόημα αν το νόημα του δεν γίνει αντιληπτό.

Πολλοί άνθρωποι που δεν διεκδικούν δάφνες για το

σπουδαίο πνεύμα τους θα μπορούσαν να έχουν κάνει τα πε­

ρισσότερα από τα αστεία του Σαίξπηρ, απλώς και μόνο ως

αστεία. Γιατί ακριβώς στη δημιουργία των χαρακτήρων που

κάνουν αυτά τα αστεία βρίσκεται το αληθινό πνεύμα — αυ-

34

Ηρόστρατος

τό το οποίο στηρίζεται στην ιδιοφυΐα- σημαντικό δεν είναι

αυτό το οποίο λέει ο Φάλσταφ, αλλά αυτό που είναι. Η ιδιο­

φυΐα έπλασε τον χαρακτήρα- το πνεύμα τού χάρισε τον λό­

γο. Υπάρχουν, στα άκρως πνευματώδη ρεύματα της γαλλι­

κής λογοτεχνίας, πολλοί συγγραφείς και ομιλητές οι οποίοι

έχουν επιδείξει μεγαλύτερο πνεύμα από τον Μπουαλλώ.8

Οι πνευματώδεις φράσεις του Μπουαλλώ δεν υπερτερούν

εκείνων που υπογράφουν ήσσονες επιγραμματιστές, όπως ο

Σεβαλιέ ντε Καιγύ.9 Αλλά η δημιουργία, μέσω του ταλέντου,

μίας πνευματώδους σύνθεσης είναι πέρα από τις δυνάμεις

ενός μεγάλου ήσσονος συγγραφέα.

7.

Συναντάμε λοιπόν το παράδοξο το οποίο αποκαλείται

έμπνευση — μία ανούσια λέξη και μία πραγματικότητα. Εί­

ναι αυτή η αλλόκοτη στιγμή που ξεπροβάλλει βίαια σαν τη

μέρα μέσα από τη νύχτα της πλήξης του Γουέρντσγουορθ.

Είναι αυτή η αλλόκοτη λάμψη στα αλλόκοτα σονέτα που ο

Ζεράρ ντε Νερβάλ εμπνεύστηκε από έναν άλλο κόσμο. Ο

Μπλαίηκ άπλωσε το χέρι και την παρέλαβε μέσα από τα πα­

ραπετάσματα. Ο Σαίξπηρ τη διέθετε διαρκώς — ήταν ο

ίδιος δαίμονας του εαυτού του.

Μία μεγάλη ανύψωση και κορύφωση στον στίχο του Ομή-

35

Φερνάντο Πεσσόα

ρου, του Βιργιλίου ή του Μίλτον μπορεί να γίνει εύκολα κα­

τανοητή• συνίσταται σε μία ενεργοποίηση αυτοΰ που είναι.

Αλλά πώς μπορεί να γίνει κατανοητή η ενεργοποίηση αυτοΰ

που δεν είναι; Όχι ένα φως που μετατρέπεται σε φλόγα, αλ­

λά ένα κούτσουρο που σιγοκαίει με ένα εξωτερικό φως το

οποίο σιγά-σιγά γίνεται δικό του — αυτό είναι η έμπνευση...

8.

Ο Μίλτον έγραψε τα σονέτα του λες και το καθένα από αυ­

τά θα του εξασφάλιζε την αθανασία. Έβαζε κάθε στιγμή

ολόκληρη την ψυχή του σε κάθε μέρος του έργου που δού­

λευε. Αυτό θα έπρεπε να είναι η ιδιοφυΐα — ένας φρουρός

των τρανών θεών των οποίων και οι πιο ιδιαίτερες στιγμές

είναι ακοίμητες.

Καμιά φορά ένας στίχος είναι ακέραιο ορατό γλυπτό, όπως

του Βικτόρ Ουγκώ

Un patre sur sa flute abaissant la paupiere10

ή μία συγκλονισμένη κραυγή, η οποία απαγγέλλει μονότονα

τη σύνοψη όλων των τραγωδιών, όπως εκείνη του Γουέμπ-

στερ• μία κραυγή χωρίς προηγούμενο:

36

Ηρόστρατος

Cover her face; mine eyes dazzle: she died young11

ή μία νάρκωση όλων των εκφάνσεων της ζωής, όπως τη συ­

ναντάμε στο μοναδικό δράμα του φτωχού Μαλλαρμέ:

Le chair est triste, helas! etj'ai lu tous les livres.n

... σ' εκείνο τον επίλογο της Hydriotaphia,n η οποία απο­

τελεί το έσχατο όριο των δυνατοτήτων του πεζού λόγου.

9.

Στις τέχνες, πλην της λογοτεχνίας, έχουμε έναν οικουμενικό

λόγο ο οποίος δεν γεννά παρανοήσεις παρά μόνο στους αν­

θρώπους μειωμένης ευαισθησίας. Στη λογοτεχνία όμως, σχε­

τικά με το ζήτημα της φήμης και της εξάπλωσης της, ερχόμα­

στε αντιμέτωποι με το πρόβλημα της γλώσσας και βρισκόμα­

στε αίφνης σε ένα διαφορετικό τοπίο υποθέσεων.

Υπάρχει η νεκρή και η ζωντανή φήμη, και η καθεμία ξε­

χωριστά είναι φήμη• υπάρχει η φήμη που εργάζεται και

ερευνά, και η φήμη που μοιάζει με άγαλμα, ή με επιγραφή

σε μνήμα — επιβίωση χωρίς ζωή. Ο Σαίξπηρ ζει και εργά­

ζεται- ο Σπένσερ είναι ένα όνομα χωρίς ισχύ. Ουδείς (ενδε­

χομένως ούτε κι ο Σπένσερ) διάβασε ποτέ το Faerie Queene

37

Φερνάντο Πεσσόα

με απόλυτη ενδελέχεια. Ακόμη και τα μεγάλα ολοκληρωμέ­

να έπη έχουν διαπράξει αμάρτημα εις βάρος του αναγνω­

στικού ενδιαφέροντος. Το ιδεώδες έπος θα πρέπει να έχει

το περίβλημα ενός Μίλτον και να προκαλεί το ζωηρό ενδια­

φέρον ενός Κόναν Ντόυλ. Αυτό δεν είναι ανέφικτο, αφοΰ

δεν υπάρχουν ανέφικτα πράγματα• ακόμη και οι αντιφά­

σεις, μετά τον Χέγκελ, έχουν πάψει να είναι αντιφάσεις.

Πώς θα επιβιώσει κανείς, αν επιβιώσει μόνο ως όνομα;

Πόση από τη φήμη του Ομήρου προέρχεται από ανθρώπους

που τον διάβασαν στο πρωτότυπο; Είναι γνωστό ότι οι Γάλ­

λοι συγκινούνται από τον Σαίξπηρ, ωστόσο κανένα γαλλικό

μυαλό δεν θα μπορέσει ποτέ να συλλάβει τον διανοητικό

ρυθμό της φράσης του βάρδου και την αιφνίδια περιπλοκή

του νοήματος, την οποία μόνο μία σε βάθος γνώση της αγ­

γλικής επιτρέπει ή καθιστά δυνατή.

10.

Αν κανείς επιθυμεί να κατανοήσει με σαφήνεια το βάρος

της σημασίας ενός γνωστού ονόματος, δεν έχει παρά να κά­

νει την ακόλουθη υπόθεση. Ας φανταστεί ότι ένας άγνωστος

ποιητής εκδίδει σήμερα έναν τόμο ποιημάτων κι ότι ο τόμος

αυτός ανθολογεί σπουδαία ποιήματα τα οποία έχουν συνθέ­

σει μεγάλοι ποιητές. Ας υποθέσει ακόμη ότι ο τόμος, προ-

38

Ηρόστρατος

κειμένου να παρουσιαστεί στα σχετικά έντυπα, αποστέλλε­

ται σε έγκριτο κριτικό, ο οποίος, από μία παράξενη σύμπτω­

ση, αγνοεί όλα τα ποιήματα της ανθολογίας, αν και γνωρίζει

τους ποιητές οι οποίοι εκπροσωπούνται. Υπάρχει κανείς

που να πιστεύει πως ο έγκριτος κριτικός, ακόμη κι αν ήταν

σε θέση να γράψει, ας πούμε, το κύριο άρθρο στο The Times

Literary Supplement (ένα τέτοιο βιβλίο δεν θα άξιζε να κρι­

θεί σε επιθεώρηση με μικρότερο κύρος), θα έγραφε κάτι

που να υπερβαίνει το μονόστηλο, με βάρια στοιχεία, στο βι­

βλιογραφικό παράρτημα του εντύπου; Κι ο ποιητής θα ήταν

τυχερός αν το όνομα του μνημονευόταν στο κείμενο της πα­

ρουσίασης.

Η πίεση που ασκεί το γνωστό όνομα δεν σημαίνει ότι ο

κριτικός θα θεωρήσει ένα ποίημα καλό ή μέτριο ανάλογα

με το ποιος το υπογράφει. Αλλά θα δώσει ιδιαίτερη προσο­

χή, λέξη προς λέξη, στίχο προς στίχο, στο ποίημα ενός ανα­

γνωρισμένου ποιητή• δεν θα κάνει όμως το ίδιο για κάποιον

εντελώς άγνωστο. Αν μπει κανείς στον κόπο, όπως εγώ κά­

ποτε, είτε να προβάλει το έργο ενός αγνώστου είτε το δικό

του το έργο (πράγμα που εγώ έκανα) σαν αυτό να ανήκε σε

κάποιον ονομαστό ποιητή, ή αν αποδώσει μερικούς άγνω­

στους στίχους στον ονομαστό ποιητή, θα διαπιστώσει εύκο­

λα του λόγου το ασφαλές. Και στις δύο περιπτώσεις, και για

αντίθετους λόγους, οι στίχοι θα πρέπει να είναι άρτιοι —

διαφορετικά το πείραμα δεν θα επιτύχει.

39

Φερνάντο Πεσσόα

11.

Η παρούσα γενιά, απ' ό,τι φαίνεται, δεν γνωρίζει ποιος εί­

ναι ο Τσαρλς Πης.14 Ο Λασαινέρ15 έχει ήδη φτάσει στο δεύ­

τερο ικρίωμα.

Κάθε διασημότητα ζει πραγματικά στον βαθμό που γίνε­

ται λόγος γι' αυτήν. Ο άνθρωπος της δράσης ζει όσο διαρκεί

η δράση του: κατόπιν ο ιστορικός είναι αυτός ο οποίος του

δίνει ζωή. Η φήμη είναι κατ' ουσίαν λογοτεχνική, αφοΰ η

λογοτεχνία αποτελεί την αληθινή μνήμη της ανθρωπότητας.

Μερικές φορές η φήμη αυτή μπορεί να παραπλανά, όπως

συμβαίνει στον περιοδικό τύπο [...]

Όλη η ομορφιά ζει μόνο με τον τρόπο της Μαρκησίας:

Qu'autant queje Vaurai dit...16

Η κατάχρηση στην παραγωγή βιβλίων —η διαφορετική

και ακόμη μεγαλύτερη κατάχρηση στην παραγωγή περιοδι­

κών— αποτελεί σοβαρό εμπόδιο στην ανάδειξη της μεγαλο­

φυίας• ωστόσο συμβάλλει στην τελική ανάδειξη της μεγαλύ­

τερης ιδιοφυΐας. (Είναι πιο εύκολο να δεις τη δουλειά σου

τυπωμένη.)

Αυτή η παρατήρηση μας οδηγεί στο ζήτημα της γλώσσας.

40

;

Ηρόστρατος

12.

Η απώλεια της οικουμενικότητας των λατινικών αποτέλεσε

φιλοσοφική τραγωδία. Στον Μεσαίωνα και τη λογοτεχνική

Αναγέννηση, ένας καλλιεργημένος άνθρωπος ήταν σε θέση

να μιλήσει σε μία γλώσσα με όλους τους καλλιεργημένους

ανθρώπους. Σήμερα οι καλλιεργημένοι άνθρωποι μιλούν

διαφορετικές γλώσσες. Ο πύργος της Ρωμαϊκής Γλώσσας

κατέρρευσε και η Βαβέλ κατακυρίευσε τον κόσμο.

13.

Δεν θα πρέπει να επιτρέψουμε στην πλειονότητα της αν­

θρωπότητας να κατέχει σε βάθος, και για οποιονδήποτε λό­

γο, περισσότερες από δύο γλώσσες. Μία γλώσσα για την

καθημερινή επικοινωνία και μία γλώσσα της καλλιέργειας

είναι ό,τι περισσότερο μπορεί να κατακτήσει ένας κοινός

άνθρωπος, αν λάβουμε υπόψη μας την οκνηρία και την [...]

της ανθρωπότητας.

Ποια γλώσσα έχει περισσότερα πολιτισμικά πλεονεκτή­

ματα;

Αφού η ανθρωπότητα είναι παράλογη, καμία ιδέα δεν

μπορεί να της επιβληθεί, en masse, παρά μόνο με τη μορφή

41

Φερνάντο UrmnUl

του μΰθου ή του παραμυθιού, με αλλ» λόγια, με αοριστία

ανάλογη προς τη δική της.

Εξ ου και τα πλεονεκτήματα της μοναρχίας. Η δημοκρα­

τία μπορεί να υπάρξει σε μία πλήρως Ενοποιημένη χώρα,

όπως η Πορτογαλία, [...]

Ο μόνος τρόπος να καταστήσεις τους ανθρώπους ανιδιο­

τελείς είναι να τους καταστήσεις ιδιοτελείς στον υπέρτατο

βαθμό.

14.

Θα πρέπει να συγκεντρώσουμε με την καρδιά μας όλο τον

ήλιο της εμπειρίας. Μπορούμε να ποΰμε, όπως ο Γουίτμαν,

«μόνο όταν σε απορρίψει ο ήλιος θα σε απορρίψω κι εγώ».

Αυτό ο Γουίτμαν το είπε σε μία πόρνη,17 αλλά όσοι δεν

απορρίπτουν τις πόρνες συνήθως απορρίπτουν τους αγίους,

πράγμα που δεν αποτελεί φωτεινό σημείο της ανθρώπινης

εμπειρίας. Μερικοί αποδέχονται τα πάντα, με εξαίρεση

εκείνα που τους ξεπερνούν.

42

Ηρόατρατος

15.

Μία περίεργη ασθένεια λεξιπενίας μάς προσβάλλει όταν

ακούμε μουσική, όποιες απόψεις κι αν έχουμε για τη μουσι­

κή ως τέχνη. Και μία παραδόξως ανάλογη εκφραστική ναυ­

τία μάς προκαλεί ίλιγγο, σαν απαλή μουσική, μόλις στρέ­

ψουμε το βλέμμα μας από την πνευματική πραγματικότητα

του ποιητή προς το συναισθηματικό μυστήριο του αγίου. Ο

καλλιτέχνης ωστόσο ζει ανάμεσα τους — η μουσική, που

διαλύει την ψυχή σε μία θλίψη που προηγείται της γέννη­

σης• η αγιοσύνη, που [...]

Μπορούμε να απαρνηθούμε τον χριστιανισμό, όπως τον

έχω απαρνηθεί εγώ- μπορούμε να [...]

Γιατί μία τρομερή πνευματική κατάρα ρίχνει από ψηλά

τη σκιά της στη ζωή μας — το ότι γνωρίζουμε πως ο ποιητής

είναι δεσμώτης, ενώ αισθανόμαστε ότι ο άγιος είναι ελεύ­

θερος.

16.

Δεν είμαι μυστικιστής, γιατί ο μυστικιστής είναι κάποιος του

οποίου τα συναισθήματα έχουν διαποτίσει το πνεύμα του.

Δεν είμαι τέτοιος άνθρωπος, αλλά του μοιάζω χωρίς να είμαι.

43

Φερνάντο Πεσοόα

... ένας δυνατός, σιωπηλός άνθρωπος, δηλαδή ένας άν­

θρωπος που κρατά τη δύναμη του για τον εαυτό του (και πε­

θαίνει από άσκοπη εξάντληση).

17.

Υπάρχουν μόνο δύο είδη σταθερής διάθεσης με τα οποία

αξίζει να ζει κανείς — η ευγενής χαρά μιας θρησκείας ή η

ευγενής θλίψη της απώλειας της. Τα υπόλοιπα είναι φυτο-

ζωία και μόνο μία βοτανική της ψυχής μπορεί να ενδιαφερ­

θεί για μία τέτοια νερωμένη ανθρωπότητα.

Ωστόσο δεν είναι παράλογο να σκεφτεί κανείς ότι υπάρ­

χει ένα είδος μεγαλείου στον Ηρόστρατο18 — μεγαλείο που

δεν το μοιράζεται με ήσσονες σφετεριστές της φήμης. Μπο­

ρούμε να θεωρήσουμε πως αυτός, ένας Έλληνας, διαθέτει

την εκλεπτυσμένη αντίληψη και το ήρεμο παραλήρημα της

ομορφιάς, χαρακτηριστικά που στη μνήμη μας ταυτίζονται με

τη σπουδαία φυλή του. Μπορούμε να τον φανταστούμε να

πυρπολεί τον ναό της Αρτέμιδος σε μία έκσταση θλίψης, κα­

θώς ένα μέρος του εαυτού του καίγεται μέσα στην οργή τού

εσφαλμένου του εγχειρήματος. Μπορούμε ορθά να τον φα­

νταστούμε να έχει ξεπεράσει τις βασανιστικές του τύψεις για

το μέλλον και να αντιμετωπίζει τον τρόμο εντός του, αυτόν

44

Ηρόστρατος

που θα του εξασφαλίσει ακλόνητη φήμη. Η πράξη του μπο­

ρεί να συγκριθεί, κατά κάποιον τρόπο, με εκείνη την τρομε­

ρή διαδικασία της μύησης των Ναϊτών, οι οποίοι, αφού πρώ­

τα αποδείκνυαν ότι είναι απόλυτα πιστοί στον Χριστό —τό­

σο ως χριστιανοί στη γενική παράδοση της Εκκλησίας, όσο

και ως απόκρυφοι Γνωστικοί και συνεπώς κομμάτι της ευρύ­

τερης παράδοσης της χριστιανοσύνης— έπρεπε κατά τη μύη­

ση τους να φτύσουν τον Εσταυρωμένο. Η πράξη αυτή ενδε­

χομένως, από μία σύγχρονη σκοπιά, να φαίνεται απλώς απε­

χθής, γιατί δεν είμαστε πλέον πιστοί και από την εποχή των

Ρομαντικών αψηφούμε τον Θεό και την κόλαση, αψηφούμε

δηλαδή πράγματα νεκρά για μας, άρα και τα πτώματα.

Όμως καμία θαρραλέα πράξη, σε γη ή θάλασσα, εκεί όπου

οι άνθρωποι είναι γενναίοι ριψοκινδυνεύοντας τα πάντα, δεν

μπορεί να συγκριθεί με τον τρόμο αυτής της μύησης. Ο Θεός

που έφτυναν οι Νάίτες ήταν η ιερή ουσία της Σωτηρίας. Ατέ­

νιζαν την κόλαση τη στιγμή που τα στόματα τους υγραίνο­

νταν από την αναγκαία βλασφημία. Έτσι θα πρέπει να δού­

με τον Ηρόστρατο, εκτός και αν η σφοδρή αγάπη για την

ομορφιά υπολείπεται σε βάρος από τη βεβαιότητα ότι υπάρ­

χει μία συναισθηματική αλήθεια. Έτσι ας τον δούμε, ώστε να

μπορέσουμε να δικαιολογήσουμε την υστεροφημία του.

Γιατί, κάνοντας ο Ηρόστρατος αυτή την πράξη, συγκατα­

λέγεται αμέσως ανάμεσα σε όσους έγιναν τρανοί λόγω της

δύναμης της ατομικότητας τους. Θυσιάζει το συναίσθημα, το

45

ΦερνάντοΠεσσόα

πάθος, το [...] με τον τρόπο εκείνο που οδηγεί στον δρόμο

προς την αθανασία. Υποφέρει όπως ο Χριστός, ο οποίος πε­

θαίνει ως άνθρωπος για να αποδείξει ότι είναι ο Λόγος.

18.

Μία παρόμοια επίδειξη ακροβατικών ικανοτήτων επιχείρη­

σε κι ο άμοιρος αισθητιστής του διεστραμμένου πατριωτι­

σμού, ο οποίος χάρισε στο Κορκ εφήμερη αθανασία.19 Το

πιο πικρό σχόλιο σχετικά με τη ματαιότητα των καιρών μας

ενσαρκώνεται στο πρόσωπο αυτοΰ του τιποτένιου μάρτυρα,

ο οποίος προσπάθησε να μετατρέψει ένα τόσο ιδιωτικό όρ­

γανο όπως το στομάχι σε αρνητικό υποκατάστατο του απρό­

σωπου μαρτυρίου. Για αρκετές ημέρες συγκέντρωσε πάνω

του τα φώτα της δημοσιότητας, όπως οι κινηματογραφικοί

αστέρες, επιλέγοντας να αυτοκτονήσει με τον πλέον χρονο­

βόρο από τους προφανείς τρόπους. Κι αυτός ανήκει στην

Άγρια Δύση της μοχθηρίας μας. Είναι ο κατάλληλος σύ­

ντροφος — σε όποιο λίμπο κι αν καταδικάζει ο Άλλος Κό­

σμος τους ματαιοπονούντες θηρευτές του σοβαρού σκο­

πού — όσων κατεβαίνουν ως την αμμουδιά με αυτοκίνητα,

όσων ακροβατούν πάνω στα τελευταία πορίσματα της επι­

στήμης. Ανακάλυψε πως η λιμοκτονία θα μπορούσε να απο­

τελέσει πνευματικό ναρκωτικό και συνέδεσε την απρόσωπη

46

Ηρόστρατος

δημοσιότητα του με την ιερή περιφρόνηση για τις αποχρώ­

σεις του αποκλειστικού ρεπορτάζ.

Ωστόσο και άλλες, πιο παράξενες μορφές δημοσιότητας,

προσωπικής ή απρόσωπης, θα ανακαλυφθούν. Ο άνθρωπος

θα τολμήσει τα πάντα προκειμένου να ευτελίσει έναν σκοπό,

όσο υψηλός κι αν είναι αυτός. Εκείνη η υγεία της καθαρής

διάνοιας που, αν και γνωρίζει πως η σωτηρία βρίσκεται πέρα

από αυτήν, δεν θα εναγκαλιστεί το παράλογο• εκείνη η έλλο-

γη πληρότητα της ψυχής που δεν θα αποδεχθεί ότι η αλήθεια

είναι προνόμιο της αμοιβάδας• εκείνη η διαυγής αυστηρότη­

τα του προσθίου τμήματος του εγκεφάλου — καμιά από αυ­

τές τις ιδιότητες δεν θα ενδώσει στη μεγαλορρημοσυνη των

μελλοντικών προσωπικοτήτων που θα επιβάλει ο τύπος.

Παίρνει την ακριβή του θέση στον παράδεισο των Ηλιθίων

πάνω στο ελαφρύ στρώμα της περιφρόνησης μας. Είναι κι αυ­

τός μολυσμένος από τον ιό του μαρτυρίου. Ένας Στυλίτης των

εντέρων, που έκανε τον πατριωτισμό υπόθεση ασιτίας.

Τέτοιους ανθρώπους είχε κατά νου ο Προυντόν, αυτούς

που μολύνουν με τον ιό του μαρτυρίου τον σκοπό που υπε­

ρασπίζονται, όταν είπε εκείνη την περίφημη φράση που θα

πρέπει να χαραχτεί σε μάρμαρο προς χρήση των [...]: «Δεν

γνωρίζω τίποτα απεχθέστερο από τους ήρωες — με μόνη

εξαίρεση τους τυράννους».20

47

Φερνάντο Πεσσόα

Αυτοί οι κομπάρσοι του θανάτου κατορθώνουν να κατα­

στήσουν τον θάνατο γελοίο και την τόλμη αποκρουστική.

Πρέπει να επιστρατεύσουμε όλα τα παραδοσιακά αποθέμα­

τα σεβασμού που διαθέτουμε για να λυπηθούμε αυτούς τους

ηλίθιους, αυτούς τους ματαιόδοξους ηλίθιους — για να τους

πούμε με το όνομα τους. Το τέλος τους παντρεύει την άνευ

πάθους αυτοκτονία με την αναξιοπρεπή τραγωδία.

Δεν θυσιάζονται σε κάποια βλακώδη χαρακώματα του

καθήκοντος, αλλά στα ακόμη πιο βλακώδη πεδία της μαται­

οδοξίας. Δεν απολαμβάνουν μεγαλύτερο κύρος απ' όσο οι

δανδήδες και οι φανφαρόνοι- σε σχέση όμως με την ακαλαι­

σθησία της τόλμης και το μέγεθος της ματαιοδοξίας, σίγου­

ρα τους ξεπερνούν. Χάνουν τη ζωή τους όχι σαν ήρωες αλλά

σαν ζώα- όπως εκείνα ορμούν στα τυφλά πάνω στον κίνδυ­

νο, έτσι κι αυτοί ορμούν στα τυφλά πάνω στο τυχαίο. Η δει­

λία μοιάζει με αρετή, μόνο όταν η τόλμη βεβηλώνεται με αυ­

τόν τον τρόπο.

19.

Η ιδιοφυΐα είναι παραφροσύνη που όταν διαλυθεί μέσα στο

αφηρημένο μετατρέπεται σε σωφροσύνη — ακριβώς όπως

48

Ηρόστρατος

ένα δηλητήριο μετατρέπεται σε φάρμακο όταν αναμειχθεί

με άλλα συστατικά. Το ακριβές προϊόν της είναι η αφηρημέ­

νη καινοτομία — δηλαδή η καινοτομία εκείνη που κατά βά­

θος εναρμονίζεται με τους γενικούς νόμους της ανθρώπινης

ευφυΐας κι όχι με τους συγκεκριμένους νόμους της διανοητι­

κής ασθένειας. Η ουσία της ιδιοφυΐας βρίσκεται στο ότι δεν

προσαρμόζεται στο περιβάλλον γι' αυτόν τον λόγο η ιδιο­

φυΐα (εκτός κι αν συνοδεύεται από ταλέντο ή πνεύμα) σπά­

νια γίνεται κατανοητή από το περιβάλλον μέσα στο οποίο

λειτουργεί• και λέω «σπάνια» κι όχι «ποτέ» διότι εξαρτάται

από το περιβάλλον. Το να είναι κανείς ιδιοφυΐα στην αρ­

χαία Ελλάδα και στη σύγχρονη Ευρώπη ή τον σύγχρονο κό­

σμο δεν είναι καθόλου το ίδιο.

Ο Σαίξπηρ δεν αναγνωριζόταν ως ιδιοφυΐα την εποχή του

και οι ηχηροί, αν και μεταθανάτιοι, έπαινοι του Μπεν Τζόν-

σον21 δεν είναι τίποτε άλλο παρά μέρος της ηχηρής γλώσσας

της εποχής, της κενής νοήματος, την οποία ο Τζόνσον χρησι­

μοποίησε για να τιμήσει ανθρώπους που κανείς σήμερα δεν

τους γνωρίζει — όπως ο Λόρδος Μάουντίγκλ για τον οποίο

γράφει πως ήταν (ούτε λίγο ούτε πολύ) «εξέχουσα μορφή»,

ή όπως ο ίδιος ο βασιλιάς Ιάκωβος Α', για τον οποίο σημειώ­

νει πως [...]. Ο Σαίξπηρ ήταν γνωστός στην εποχή του ως

συγγραφέας με εξαιρετικό πνεύμα, όχι ως ιδιοφυΐα. Πώς άλ­

λωστε θα μπορούσε να θεωρείται ιδιοφυΐα; Ως δημιουργός

του Φάλσταφ μπορούσε να γίνει κατανοητός• ως δημιουργός

49

Φερνάντο Πεσσόα

του Άμλετ, όχι. Αν οι φατρίες που τον αντιμάχονταν ήταν σε

θέση να κάνουν αυτή την απλή διαπίστωση, πολλές παράλο­

γες συγκρίσεις με τον Τζόνσον ή άλλους συγχρόνους του,

που επίσης θαυμάζονταν, θα είχαν αποδειχθεί αδύνατες.

Ο Σαίξπηρ αποτελεί παράδειγμα ιδιοφυούς συγγραφέα

με εξαιρετικό πνεύμα αλλά ανεπαρκές ταλέντο. Έχει τρο­

μακτική διαίσθηση —συστατικό στοιχείο της ιδιοφυΐας —

και ικανότητα να αποδίδει με ταχύτητα το παράδοξο —συ­

στατικό στοιχείο του πνεύματος— αλλά είναι ανεπαρκής

στη συγκρότηση και τον συντονισμό, δύο χαρακτηριστικές

ιδιότητες του ταλέντου.

Ο Μίλτον, από την άλλη πλευρά, αποτελεί παράδειγμα

ιδιοφυούς συγγραφέα με μεγάλο ταλέντο. Διαθέτει διαί­

σθηση και ικανότητα να μορφοποιεί — συστατικά στοιχεία

της ιδιοφυΐας και του ταλέντου αντίστοιχα. Δεν διέθετε

πνεύμα• στην πραγματικότητα ήταν σχολαστικός. Είχε όμως

τη σταθερή, αν και μονότονη, βούληση του σχολαστικού.

Ο Γουέρντσγουορθ, για παράδειγμα, είναι το τυπικό πα­

ράδειγμα της καθαρής ιδιοφυΐας, της ιδιοφυΐας εκείνης που

δεν νοθεύεται από το ταλέντο ή το πνεύμα. Ο Σαίξπηρ, όσο

ατελές μπορεί να είναι στο «σύνολο» του κάποιο από τα έρ­

γα του, δεν είναι ποτέ πληκτικός ή μέτριος• ο Μίλτον, όσο

πληκτικός κι αν είναι, δεν είναι ποτέ μέτριος• ο Γουέρντσ­

γουορθ ωστόσο, όταν η ιδιοφυΐα του τον προδίδει, πέφτει

κάτω από το όριο της μετριότητας και της πλήξης.

50

Ηρόστρατος

20.

Ένα από τα πιο ανησυχητικά φαινόμενα της διασημότητας

είναι ό,τι θα μπορούσε να ονομαστεί πλασματική ιδιοφυΐα.

Η ουσία της ιδιοφυΐας, όπως προανέφερα, βρίσκεται στο

ότι δεν προσαρμόζεται στο περιβάλλον. Ορισμένες φορές

ωστόσο απλώς διαφοροποιείται από το περιβάλλον, χωρίς

απαραίτητα να εκδηλώνει αδυναμία προσαρμογής σε αυτό.

Η περίπτωση του Ρόμπερτ Μπερνς,22 ο οποίος έγραψε

μπαλάντες στα σκωτσέζικα σε μία εποχή όπου επικρατού­

σαν τα δίστιχα γραμμένα στ' αγγλικά, αποτελεί παράδειγμα

πλασματικής ιδιοφυΐας. Όμως και μόνο η αποδοχή που

γνώρισε στον καιρό του μας αποτρέπει να τον θεωρήσουμε

ιδιοφυΐα. Η αληθινή ιδιοφυΐα δεν εκδηλώνεται με τέτοιου

είδους διαφοροποιήσεις. Ο Μπλαίηκ, που έζησε την ίδια

εποχή, διαφοροποιήθηκε ριζικά από αυτήν και εκείνη τον

αγνόησε.

Η πλασματική ιδιοφυΐα τρέφεται από την εξωστρεφή

αντίσταση στην εποχή της• η αληθινή ιδιοφυΐα χαρακτηρίζε­

ται από εσωστρεφή αντίσταση. Οι πάντες μπορούν να αντιλη­

φθούν ότι η εξωτερική αντίσταση είναι αντίσταση, ελάχιστοι

όμως ότι η εσωτερική αντίσταση είναι κι αυτή αντίσταση.

Όταν η εποχή πασχίζει να ανακαλύψει κάτι το καινούρ­

γιο (αν οι εποχές όντως πασχίζουν), στην πραγματικότητα

επιζητεί κάτι παλαιό. Ο Μπερνς προσκόμισε στον 18ο αιώ-

51

Φερνάντο Πεσσόα

να μία παράδοση διαφορετική από την κυρίαρχη λογοτεχνι­

κή παράδοση του 18ου αιώνα, και, στην πραγματικότητα,

μία παράδοση εντελώς ξένη προς την ευρωπαϊκή λογοτε­

χνία. Προσκόμισε όμως μία παράδοση• δεν προσκόμισε τί­

ποτα καινούργιο. Αυτός είναι ο λόγος που τα τραγούδια των

νέγρων και η μουσική τους προκαλούν τόση εντύπωση στην

σύγχρονη Ευρώπη• τα τραγούδια όμως αυτά καθ' εαυτά δεν

αποτελούν κάτι καινούργιο. Διαφορετικά δεν θα μας άρε­

σαν. Γνωρίζουμε πως δεν είναι καινούργια και γι' αυτόν

ακριβώς τον λόγο μάς συγκινεί η καινοτομία τους.

21.

Η μουσική της καρδιάς που τοποθετεί τον στίχο

John Anderson, my Jo

πολύ πιο ψηλά από τον κακόγουστο

Ye are ηα Maty Morison

ή τον επαναλαμβανόμενο εκείνο για την παντοτινή Τζην του

ποιητή.23

52

Ηρόστρατος

Εντέλει ο Μπερνς είναι το αγαπημένο ανάγνωσμα των

ηλιθίων και τα ποιήματα του δεν μπορούν να συγκριθούν με

το «Auld Robin Gray»,24 που είναι ένα από τα ελάχιστα ζω­

ντανά ποιήματα στον κόσμο — ούτε διατριβή, ούτε κέντημα,

ούτε μουσική φαγητού. Ακόμη και το «The Land ο' the

Leal» της Lady Nairme25 περιέχει περισσότερη αλήθεια από

τα σκουπίδια του Μπερνς.

Ο Μπερνς είναι εμετικός• δεν υπάρχει.

Αυτός ο ιδανικός ανθρώπινος ορισμός του ιδανικού αν­

θρώπινου ιππότη:

Douglas, Douglas, tender and true?6

Τέτοιου είδους συναισθήματα ποτέ δεν διαβρώνουν την

πεζή του απέχθεια για τον κλασικισμό. Στέκεται μπροστά

στους θεούς κρατώντας στο χέρι μία δέσμη φτηνές μελωδίες

και καθώς τη σείει στον αέρα γίνεται αθάνατος.

22.

Δίνουμε αξία στο στοιχείο της ξενότητας, που, αν και τόσο

έκδηλη στην περίπτωση του επαρχιώτη Μπερνς, κατέχει πιο

σημαντική θέση στο έργο άλλων συγγραφέων. Μεγάλο μέ-

53

Φερνάντο Πεσσόα

ρος της φήμης που δίκαια απολαμβάνει ο Όμηρος οφείλε­

ται σε ανθρώπους που δεν μπορούν να διαβάσουν αρχαία

ελληνικά. Το κύρος του είναι εν μέρει αυτό ενός Θεού,

αφού, όπως ένας Θεός, παραμένει ταυτόχρονα παντοδύνα­

μος και ελάχιστα γνωστός. «Πόσο πληκτικός είναι ο Μίλ-

τον!» μου είπε κάποτε ένας θαυμαστής του. «Πόσο διαφο­

ρετικός από τον Όμηρο και τον Βιργίλιο!» αναφώνησα εγώ.

Και συμφώνησε αμέσως μαζί μου. Ο Μίλτον ωστόσο δεν εί­

ναι πιο πληκτικός από τον Όμηρο —παρά μόνο στον βαθμό

που κρίνουμε πιο αυστηρά τον δυσκολότερο αγγλικό δεκα-

σύλλαβο στίχο από τον ευκολότερο και λιγότερο οικείο για

μας ελληνικό εξάμετρο — και ασφαλώς είναι λιγότερο πλη­

κτικός από τον Βιργίλιο, ο μονότονα φροντισμένος λόγος

του οποίου δεν περιέχει στοχασμό, αφού η θεολογία του

Μίλτον, ακόμη κι όταν είναι πληκτική, έχει μεταφυσικό βά­

θος. Μερικές φορές η πνευματική κενότητα των μεγάλων

επικών ποιητών είναι η ίδια έπος.

Κάποιοι, πράγματι, καταφεύγουν στον αισθησιασμό και

τη φαντασμαγορία, όπως ο Σπένσερ, του οποίου το Faerie

Queene όμως κανείς ποτέ δεν διάβασε.

(Ο αφορισμός του Γουάιλντ, «Ένας τζέντλεμαν δεν κοι­

τάζει ποτέ έξω απ' το παράθυρο», δεν είναι ιδιαίτερα αστεί­

ος, αλλά αποτελεί χρήσιμο ορισμό του τζέντλεμαν.)

54

Ηρόστρατος

23.

Προκειμένου η τέχνη να είναι τέχνη δεν απαιτείται απόλυτη

ειλικρίνεια, αλλά κάποιος βαθμός ειλικρίνειας είναι ανα­

γκαίος. Μπορεί κάποιος να συνθέσει ένα άρτιο ερωτικό σο­

νέτο κάτω από δύο προϋποθέσεις — επειδή είναι σφόδρα

ερωτευμένος με μία γυναίκα, ή επειδή είναι σφόδρα ερω­

τευμένος με την ποίηση. Πρέπει να είναι ειλικρινής ως προς

τον έρωτα του για τη γυναίκα ή την ποίηση• διαφορετικά

δεν μπορεί να κατακτήσει καμία από τις δύο. Μπορεί να

φλέγεται εσωτερικά, χωρίς να σκέφτεται το σονέτο που

γράφει- μπορεί να φλέγεται εξωτερικά, χωρίς να σκέφτεται

τον έρωτα που προσπαθεί να εκφράσει. Αλλά θα πρέπει να

φλέγεται. Αλλιώς δεν θα καταφέρει παρά να σκάψει τον

λάκκο της ανθρώπινης κατωτερότητας του.

24.

... Αυτός ο υπέροχος απλός στίχος:

Douglas, Douglas, tender and true

όπου η ίδια η επανάληψη αποτελεί μουσική νοήματος• και

το τρομακτικό δράμα εκείνου του ασύγκριτου στίχου του

Γουέμπστερ:

55

Φερνάντο Πεσσόα

Cover her face; mine eyes dazzle: she died young.11

Αυτά τα ξαφνικά πετάγματα του νου μάς απελευθερώ­

νουν, και το νόημα ενός τέτοιου στίχου θα κάνει την καρδιά

να νιώσει τον εαυτό της, αν φυσικά έχει συνείδηση της ζωής.

Μπορούμε να παρατείνουμε τη μεγαλοπρέπεια με μερι­

κές ακόμη φράσεις:

The light that never was on sea or land...28

Ripeness is all.. 29

Ηρόστρατος

μεγάλη ιδιοφυΐα λοιδορείται, μία ακόμη μεγαλύτερη φτάνει

σε απόγνωση• ένας θεός σταυρώνεται.

Η κατάρα της ιδιοφυΐας δεν είναι, όπως πίστευε ο Βινύ,

ότι γίνεται αντικείμενο λατρείας αλλά όχι αγάπης• είναι ότι

δεν γίνεται αντικείμενο ούτε αγάπης ούτε λατρείας.

Η ιδιοφυΐα του Γουάιλντ επιβεβαιώθηκε περίτρανα όταν

ένας άντρας τον έφτυσε στο πρόσωπο, τη στιγμή που αλυσο­

δεμένος επιβιβαζόταν στο τρένο που θα τον μετέφερε στις

φυλακές. Έκτοτε πολλές ιδιοφυΐες υποφέρουν: κανείς δεν

τους έχει φτύσει κατάμουτρα.

25.

Οι πιο ευγενείς Βιργίλιοι δεν έχουν μαικήνες. Ο προστάτης

είναι μία αναγκαιότητα που δεν διαφέρει και πολύ από την

καταναγκαστική δουλειά: με μεγάλη προθυμία θα θέλαμε

να την αποφύγουμε. Και στις δύο περιπτώσεις είναι απα­

ραίτητη η ικανότητα προσαρμογής. Οι πιο εκλεπτυσμένοι

[Αλεξάντερ] Πόουπ δεν θα γράφονταν συνδρομητές στην

Ιλιάδα, την οποία και θα αρνούνταν να μεταφράσουν, με

την ελπίδα να τη γράψουν οι ίδιοι.30 Οι πιο ευγενείς Βιργί­

λιοι δεν χρειάζονται μαικήνες.

Σε κάθε περίπτωση, όσο πιο ευγενής η ιδιοφυΐα, τόσο λι­

γότερο ευγενής η μοίρα. Μία μικρή ιδιοφυΐα δοξάζεται, μία

... κι ο Τζων Κητς, αυτός ο αγαπημένος των Θεών, στον

οποίο φέρθηκε τόσο σκληρά το μυστήριο των Θεών...31

Αλλά η γνώση και η διορατικότητα των εποχών δεν θα

επιτρέψουν ο Κητς να θεωρηθεί κατώτερος του Σέλλεϋ.32 Ο

ένας ήταν ποιητής και είχε την τόλμη να τραγουδήσει• ο άλ­

λος ήταν καλλιτέχνης και έπρεπε να δουλεύει.

Η τραγωδία των πραγμάτων που έχουν ολοκληρωθεί:

αποκτούν νόημα μέσω της ολοκλήρωσης και χάνουν το νόη­

μα προς το οποίο αρχικά αποσκοπούσαν.

56 57

ΦερνάντοΠεααόα

26.

Οι ρεαλιστές κατορθώνουν μικρά πράγματα, οι ρομαντικοί

μεγάλα. Πρέπει να είναι κανείς ρεαλιστής για να διευθύνει

ένα εργοστάσιο. Πρέπει να είναι ρομαντικός για να διευθύ­

νει τον κόσμο.

Ο ρεαλιστής είναι αυτός που ανακαλύπτει την πραγματι­

κότητα* ο ρομαντικός αυτός που τη δημιουργεί. Ο Ναπολέ­

ων είναι απλώς ένας ποιητής, ο Κρόμγουελ ένας ζηλωτής, ο

Καίσαρ ένας ρήτορας.

Η απόσταση ανάμεσα στον Χένρυ Φορντ και τον Τζων

Μίλτον είναι πάντα μεγαλύτερη με το τρένο της επιστροφής.

Η επίτευξη ενός σκοπού είναι θάνατος, γιατί είναι το τέ­

λος. Οι ρομαντικοί επιβιώνουν, αέναες μετενσαρκώσεις του

ίδιου τους του εαυτού.

Ο πολιτισμός είναι ελληνορωμαϊκός και γι' αυτό ακολου­

θεί την πορεία ανάπτυξης των λαών του Νότου. Εξακολου­

θεί να είναι σε κάποιο βαθμό μεσογειακός, αν και πέρασε,

μέσω της Πορτογαλίας, τις Ηράκλειες Στήλες και προσέφε­

ρε στη Ρώμη ολόκληρο τον κόσμο.

Οι εξερευνήσεις των θαλασσοπόρων, όπως αυτές του

Ντραίηκ, του Φρόμπισερ, του Κουκ και (όπως λέει η Υπη­

ρεσία Χορήγησης Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας) «των ομοί­

ων» τους, είναι τόσο ασήμαντες στην κοινωνιολογία των

58

Ηρόστρατος

ανακαλύψεων, ώστε όποιος Άγγλος θα ήθελε να θεωρείται

πατριώτης καλά θα έκανε να μην τις αναφέρει καθόλου. Η

συμβολή της Αγγλίας στην ουσία του πολιτισμού ήταν η πο­

λιτική και όχι η ναυσιπλοΐα. Η Αγγλία ανακάλυψε τη θά­

λασσα αφού πρώτα της είπαν κατά πού πέφτει.

27.

Σε κάθε κοινωνία, και σε κάθε εποχή, υπάρχουν τρεις κοι­

νωνίες και τρεις εποχές. Υπάρχει, πρώτα απ' όλα και ως βά­

ση όλων, η ανθρωπότητα και εκείνος ο απροσδιόριστος

χρόνος της διάρκειας της, που στη γλώσσα μας τυχαίνει να

ονομάζεται «αιωνιότητα». «Ο άνθρωπος κατέχει την αιω­

νιότητα», γράφει ο Μπράουνινγκ,33 αν και μπορεί να εννο­

ούσε κάτι διαφορετικό. Υπάρχει, στη συνέχεια, και πάνω

απ' αυτή τη βάση, ο πολιτισμός στον οποίο η συγκεκριμένη

κοινωνία και εποχή ανήκουν. Υπάρχουν, τέλος, οι μικρές

συγκεκριμένες λεπτομέρειες του εδώ και τώρα που [...]

Αυτά τα τρία επίπεδα ενδέχεται να έχουν όμοια ή ανό­

μοια δομή.

Στην αρχαία Ελλάδα αλληλοσυνδέονταν. Η αρχαία Ελ­

λάδα κι ο πολιτισμός είχαν ίση διάρκεια, με άλλα λόγια κοι­

νή ουσία. Η αρχαία Ελλάδα και ο πολιτισμός της, καθώς

αποτελούσαν την απαρχή της κριτικής κοινωνικότητας, δη-

59

Φερνάντο liftman

λαδή του ίδιου του πολιτισμοί), ήταν ταυτόσημα με την ου­

σία της πολιτισμένης ανθροοπότητας. Επομένως, όταν στην

αρχαιότητα ένας ποιητής έγραφε ως Έλληνας, έγραφε ως

άνθρωπος. Ο Παράδεισος αυτός δεν έχει ανακτηθεί. Οι αρ­

χάγγελοι εξεδίωξαν τον άνθρωπο από αυτόν τον τόπο και

στέκουν εις τον αιώνα φρουροί στις άχρηστες πύλες του.

Ο αρχαίος Έλληνας ποιητής, για να αποκτήσει φήμη,

έπρεπε να προσαρμοστεί σ' ένα περιβάλλον. Εμείς πρέπει

να επιλέξουμε ανάμεσα σε τρία. Για να προσαρμοστούμε

και στα τρία, ο καθένας μας θα πρέπει να αποκτήσει τριαδι­

κή υπόσταση, κάτι που υπερβαίνει ακόμη και τις φιλοδοξίες

ενός παρανοϊκού.

Στη Ρώμη, η οποία αποτελούσε την Αμερική της αρχαίας

Ελλάδας, κι ως εκ τούτου τη λανθασμένη ερμηνεία της, [...]

28.

Η φήμη των εθνών αντιστοιχεί, κατά μία έννοια, στη φήμη

των ανθρώπων. Υπάρχουν έθνη ιδιοφυή- υπάρχουν έθνη τα­

λαντούχα• και υπάρχουν έθνη πνευματώδη.

Στον πολιτισμό αυτόν όπου ανήκουμε, υπάρχουν τρία

έθνη που είναι ιδιοφυή — τα τρία έθνη που έχτισαν τον σύγ­

χρονο κόσμο. Ως προς τη σπουδαιότητα διαφέρουν μεταξύ

τους, μοιάζουν όμως ως προς το εξής: και στις τρεις περι-

60

Ηρόστρατος

πτώσεις η αναγνώριση αυτής της σπουδαιότητας δεν υπήρξε

άμεση.

Ο σύγχρονος πολιτισμός στηρίζεται σε τρεις αρχές — ελ­

ληνική παιδεία, ρωμαϊκή τάξη και χριστιανική ηθική. Ελλη­

νική παιδεία σημαίνει ατομικιστικός ορθολογισμός, και κά­

θε φορά που κάποιο ευρωπαϊκό έθνος απομακρύνθηκε από

αυτό το θεμελιώδες στοιχείο, κατέρρευσε ή χάθηκε. Ρωμαϊ­

κή τάξη σημαίνει το κράτος να νοείται ως αυτοκρατορία,

και κάθε φορά που κάποιο ευρωπαϊκό έθνος έχασε την αί­

σθηση αυτής της τάξης, κατέρρευσε ή ταπεινώθηκε. Χρι­

στιανική ηθική σημαίνει [...]

Στη συνέχεια, ο σύγχρονος πολιτισμός στηρίζεται σε τρία

στοιχεία — εθνικότητα, την οποία δημιούργησε η Ιταλία- οι­

κουμενικότητα, την οποία δημιούργησε η Πορτογαλία- και

ελευθερία, την οποία δημιούργησε η Αγγλία.

Τα στοιχεία αυτά, τα οποία δημιουργήθηκαν από την

ιδιοφυΐα τριών εθνών, διαδόθηκαν μέσω του ταλέντου

τριών άλλων εθνών. Της Γερμανίας, που μετέστρεψε την

Αναγέννηση σε Μεταρρύθμιση- της Ισπανίας, που [...]• και

της Γαλλίας, που έδωσε οικουμενικό χαρακτήρα στην Αγ­

γλική Επανάσταση.

61

Φερνάντο Πεσσόα

29.

Τα αποικιακά έθνη της εποχής μας, που ζουν στη σκιά της δό­

ξας μας και αποτελούν τα παράσιτα του επιτεύγματος μας...

Ακόμη κι αυτή η άθλια Γερμανία, η nouveau riche του

ευρωπαϊκού πολιτισμού...

Η Γερμανική Αυτοκρατορία είναι μία αμιγώς αρχιτεκτο­

νική παράδοση (γοτθική...)

... όπως όταν κάποιος που καταδικάζεται από τα δικα­

στήρια μιας σπουδαίας χώρας για μαστροπεία γίνεται επα­

νειλημμένως πρωθυπουργός και υπουργός Εξωτερικών αυ­

τής της χώρας. Είναι αλήθεια ότι για πολλούς η Δημοκρατία

δεν είναι μόνο γυναίκα, αλλά γυναίκα χαλαρών ηθών.

... τα αδιαμφισβήτητα πλεονεκτήματα της Δημοκρατίας• σε

κανένα άλλο πολιτικό σύστημα δεν θα μπορούσε ένας εντελώς

αγράμματος άνθρωπος όπως ο Μπριάν34 να αναρριχηθεί με

την αξία του και μόνο στα υψηλότερα αξιώματα του κράτους.

Και ο Λένιν και ο Μουσολίνι είναι ανατροπείς του ψευ­

δούς. Ανακάλυψαν ότι, εφόσον ο πολιτισμός είναι στην ου­

σία τεχνητός, για να τον διατηρήσει κανείς ή να τον δημι­

ουργήσει πρέπει να ψεύδεται. Ανακάλυψαν πως έπρεπε να

επινοήσουν νέα ψεΰδη για να αντικαταστήσουν τα παλαιά.

Βλέπουμε με τα ίδια μας τα μάτια τα δεινά [...] και τις αδι­

κίες που [...] Αναγκαστικά συγκινούμαστε. Είναι αδύνατον

να μη συγκλονιστεί κανείς από τον Έντγκαρ Γουάλλας.35

62

Ηρόστρατος

... από τους λόγους των πολιτικών και των εκτελεστικών

οργάνων συνθέτει κανείς μία ανθολογία ασυναρτησιών και

γλωσσικών εκτρωμάτων. Ωστόσο έτσι κυβερνάται ο κόσμος

και δεν μπορεί να κυβερνηθεί αλλιώς. Αυτή είναι η φύση

των πραγμάτων.

Το σφάλμα ανθρώπων όπως οι κριτικοί των κοινωνικών

συστημάτων είναι ότι δεν αντιλαμβάνονται πως ακόμη κι ο

χειρότερος πολιτικός είναι ό,τι καλύτερο υπάρχει.

30.

Ανάλογη είναι η περίπτωση χωρών όπως η Ιρλανδία και η

Καταλονία. Πρόκειται για εικονικά έθνη• δεν είναι πραγμα­

τικά ή αληθινά έθνη. Διαθέτουν, πλην ενός, όλα τα απαραίτη­

τα εκείνα χαρακτηριστικά βάσει των οποίων συγκροτείται

ένα έθνος: δεν υπάρχουν. Στην πορεία της ιστορίας δεν κατά­

φεραν να διατηρήσουν την ανεξαρτησία τους, και μόνο τώρα,

που οι αυτοκρατορίες εξασθενούν και φθίνουν, υψώνουν σαν

κούφιο κεφάλι τη νεόκοπη αρχαιότητα τους πάνω από τη γε­

νικευμένη παρακμή. Αυτός είναι κι ο λόγος που ο σύγχρονος

κοινωνιολόγος δεν αναφέρεται στη Βρετανία ή έστω στη Με­

γάλη Βρετανία, και δεν υπογραμμίζει την πραγματική αλλά

μάταιη διαφορά ανάμεσα στην Καταλονία και την Ισπανία.

Για τον οξυδερκή ιστορικό οι επαρχίες που ονομάζονται

63

Φερνάντυ Πεοοόα

Σκωτία, Ιρλανδία και Ουαλία είναι όλες μέρος της Αγγλίας•

είναι η Αγγλία, όπως και η Προβηγκία είναι η Γαλλία. Η Αγ­

γλία τις έχει κατακτήσει, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, και η

γλώσσα με την οποία απευθύνονται στον κόσμο —αν θέλουν

ο κόσμος να τους καταλάβει— είναι η αγγλική.

Κατά μία έννοια θα μπορούσε να πει κανείς ότι το γεγο­

νός πως ένα έθνος κατόρθωσε να διατηρήσει την ανεξαρτη­

σία του, την οποία επιβουλευόταν ένα ισχυρότερο έθνος,

ενώ κάποιο άλλο την έχασε, είναι καθαρά θέμα τύχης. Με

αυτή την έννοια, τα πάντα είναι θέμα τύχης. Η ιδιοφυΐα του

Σαίξπηρ είναι θέμα τύχης, γιατί ή θα ήταν εκ γενετής ιδιο­

φυής ή δεν θα ήταν.

Ποιο είναι, για το σύνολο της ανθρωπότητας, το νόημα

αυτών των παράξενων γλωσσών, με τους ενοχλητικούς και

λανθασμένους συνδυασμούς φωνηέντων και συμφώνων, των

οποίων οι λέξεις σχηματίζονται με πολλαπλάσια των πέντε

γραμμάτων και μοιάζουν με φράσεις τηλεγραφικού κώδικα;

31.

Δεν υπάρχει κανένα ακλόνητο κοινωνιολογικό επιχείρημα

κατά της δουλείας. Το μόνο επιχείρημα υπογραμμίζει την

εγκληματικότητα της και ως εκ τούτου αποτελεί ακλόνητο

κοινωνιολογικό επιχείρημα.

64

Ηρόστρατος

32.

Αυτοκρατορία σημαίνει παροχή ελευθερίας — το περίσ­

σευμα της δικής μας ζωής να συντελεί ώστε οι ταπεινοί άν­

θρωποι να συνειδητοποιούν την αξία της δικής τους. Στο

παρελθόν η αυτοκρατορία εθεωρείτο τυραννία, όμως τυ­

ραννία είναι η δουλεία του ίδιου του τυράννου, αφού τύραν­

νος είναι μόνο αυτός που δεν έχει τη δύναμη να κυβερνήσει.

Περιβάλλει τον εαυτό του με τείχη μόνο εκείνος που η εξου­

σία του δεν μπορεί να περιβάλει τον λαό με τείχη. Ο τύραν­

νος είναι ο πρώτος των δούλων, γιατί είναι υπόδουλος στην

ιδέα της τυραννίας.

Αυτοκράτορας είναι μόνο εκείνος που στέκεται υψηλότε­

ρα από τους ανθρώπους της αυτοκρατορίας του. Πώς είναι

δυνατόν ένας ανόητος, που υποκύπτει, όπως ο τοκογλύφος ή

ο φθονερός σύζυγος, στις πιέσεις όσων δεν μπορούν να επα­

ναστατήσουν, να είναι ανώτερος ανθρώπων που διαθέτουν,

στη χειρότερη περίπτωση, την απληστία του, την πανουργία

του και τη μοχθηρία του και που διαφέρουν από εκείνον μό­

νο γιατί έτυχε να γεννηθούν κατώτεροι ή σε συνθήκες τόσο

άθλιες ώστε να αναδεικνύουν τον παραλογισμό του κόσμου;

Υπεροχή σημαίνει όχι να επιδεικνύεις υπεροχή αλλά να

την κατέχεις.

•

65

ΦερνάντοΠεσσόα

Αν η ιστορία είχε αίσθηση τιμής, οι μεγάλοι άντρες θα

θεωρούνταν ακόμη μεγαλύτεροι.

33.

Η επαγγελματική ατιμία και η αναποτελεσματικότητα απο­

τελούν ίσως τα διακριτά γνωρίσματα της εποχής μας. Παλιά

ο τεχνίτης έπρεπε να δουλεύει- ο σημερινός εργάτης πρέπει

να κάνει τη μηχανή να δουλέψει. Είναι ένας απλός δούλος-

επιστάτης μετάλλων είναι τραχύς όπως ένας επιστάτης δού­

λων, δεν έχει όμως τα δικά του προτερήματα, αφού δεν μπο­

ρεί να θεωρηθεί ούτε καν τύραννος.

Όπως ο επιστάτης των δούλων υποδουλώνεται στο κα­

θήκον του και αποκτά τη σκέψη του δούλου, αν και ενός

πιο τυχερού δούλου, έτσι και ο επιστάτης των μηχανών με­

τατρέπεται σε απλό βιοτικό μοχλό, ένα είδος μηχανισμού

εκκίνησης προσαρτημένου στη μηχανή. Η συμμετοχή του

ανθρώπου στη μαζική παραγωγή ίσως να μην του στερήσει

την αξιοπρέπεια του- ενδεχομένως να μην επηρεαστεί από

τις αργές διαδικασίες της. Η συμμετοχή του ωστόσο στη

μαζική παραγωγή θα του στερήσει την αξιοπρέπεια του ως

εργάτη.

Η αποτελεσματικότητα στις μέρες μας είναι λιγότερο

σύνθετη. Η αναποτελεσματικότητα μπορεί συνεπώς εύκολα

66

Ηρόστρατος

να θεωρηθεί αποτελεσματικότητα, και να είναι όντως απο­

τελεσματική.

Οι μόνες τέχνες στις οποίες παρατηρείται κάποια προσή­

λωση στην τελειότητα ή την επίτευξη ενός υψηλού στόχου εί­

ναι αυτές από τις οποίες απουσιάζει η τέχνη — οι δραστηριό­

τητες εκείνες, δηλαδή, που ονομάζονται αθλητισμός και που

κάποτε δεν λογίζονταν επίπονες• αντίθετα, θεωρούνταν

απαλλαγμένες από κάθε κόπο και μόχθο. Είναι μάταιο να

αναφερθούμε στους αρχαίους Έλληνες. Οι αρχαίοι Έλληνες

προσπαθούσαν να είναι τέλειοι σε ό,τι καταπιάνονταν — και

στον αθλητισμό και στην ποίηση και στη φιλοσοφία. Οι ποιη­

τές μας ούτως ή άλλως γράφουν ποίηση• οι στοχαστές μας ού­

τως ή άλλως στοχάζονται. Μόνο οι δρομείς μας τρέχουν στ'

αλήθεια, γιατί τρέχουν προς το πουθενά. Οι αρχαίοι Έλληνες

ποθούσαν τη δόξα στον αθλητισμό γιατί ποθούσαν τη δόξα

παντού• εμείς ποθούμε τη δόξα στον αθλητισμό και τα χόμπι

γιατί δεν είμαστε σε θέση να την ποθήσουμε αλλού. Η πληθω­

ρική ενεργητικότητα ενός παιδιού δεν μπορεί να συγκριθεί

με την πληθωρική ενεργητικότητα μιας κρίσης μανίας.

34.

Αν δεν είμαστε σε θέση να νιώσουμε οίκτο για τον ανόητο

ναρκομανή που έχει κορεστεί από την κοκαΐνη, γιατί θα

67

Φερνάντο Πεσσόα

πρέπει να νιώσουμε οίκτο για κάποιον ακόμη πιο ανόητο

που είναι εθισμένος στην ταχύτητα αντί της κοκαΐνης;

Την εποχή της Αναγέννησης η ζωή κυλούσε πιο γρήγορα

μέσα σ' έναν πυρετό πολύ υγιέστερο απ' ό,τι σήμερα. Ο σερ

Φίλιπ Σίντνεϋ36 ήταν πρέσβης στα δεκαέξι του χρόνια.

Η βραδύτητα της ζωής μας είναι τέτοια που δεν θεωρού­

με τον εαυτό μας ηλικιωμένο στα σαράντα. Η ταχύτητα των

οχημάτων αφαίρεσε την ταχύτητα από τις ψυχές μας. Ζούμε

ράθυμα και γι' αυτόν τον λόγο πλήττουμε τόσο εύκολα. Η

ζωή έχει καταντήσει θέρετρο για μας. Δεν εργαζόμαστε αρ­

κετά και προφασιζόμαστέ ότι εργαζόμαστε υπερβολικά. Κι­

νούμαστε με τρομακτική ταχύτητα από ένα σημείο όπου τί­

ποτα δεν συμβαίνει προς ένα άλλο όπου τίποτα δεν μπορεί

να συμβεί, και αυτό το αποκαλούμε «ο πυρετώδης ρυθμός

της σύγχρονης ζωής». Δεν είναι ο πυρετός της βιασύνης αλ­

λά η βιασύνη του πυρετού. Η σύγχρονη ζωή είναι μία τα­

ραγμένη σχόλη, μία γεμάτη ταραχή αποστροφή προς την

πειθαρχημένη κίνηση.

35.

Αυτός ο βλάκας ο Σιγκρέιβ...37

Άνθρωποι εθισμένοι στην ταχύτητα, χάρτινοι κινηματο­

γραφικοί αστέρες, [...]

68

Ηρόστρατος

Ούτε καν την ομορφιά δεν θαυμάζουμε: θαυμάζουμε μό­

νο τη μετάφραση της. Σε κάθε δρόμο συναντά κανείς κορί­

τσια που δεν είναι λιγότερο όμορφα απ' αυτά που βλέπουμε

στις ταινίες. Από κάθε γραφείο, την ώρα του μεσημεριανού

διαλείμματος, ξεπροβάλλουν νεαροί άντρες τόσο ωραίοι

όσο και οι ψεύτικοι του κινηματογράφου.

Ηλίθιοι όπως μία Μαίρη Πίκφορντ ή ένας Ροδόλφο Βα­

λεντίνο.

Κανένα επιτυχημένο αστείο δεν βγήκε ποτέ μέσα από τα

στούντιο του Χόλλυγουντ.

Με εξαίρεση τους Γερμανούς και τους Ρώσους, κανείς

δεν έχει κατορθώσει μέχρι στιγμής να κάνει τέχνη με τον κι­

νηματογράφο. Εκεί ο κύκλος δεν μπορεί να τετραγωνιστεί.

36.

Κάθε παραστρατημένη δακτυλογράφος που μπορεί να κα­

ταντήσει — όπως θα το επιθυμούσαν οι περισσότερες αν

περνούσε από το χέρι τους— ερωμένη ενός κινηματογραφι­

κού αστέρα θα ανακαλύψει στο τέλος της εβδομάδας ότι,

εκτός από το παγκοίνως γνωστό της πρόσωπο, η δυστυχής

αυτή καρικατούρα είναι από κάθε άποψη, επιφανειακή ή

μη, κατώτερη απ' όλα σχεδόν τα αγόρια που περιστοιχίζουν

την ιδεαλίστρια μας στο μικρό της γραφείο. Ο ακαλαίσθη-

69

Φερνάντο Πεσσόα

τος καλλιτέχνης κι ο απατεώνας που θριαμβολογεί είναι τα

διακεκριμένα προϊόντα του πολιτισμού μας.

37.

Δεν αξίζουν ούτε την περιφρόνηση.

Η εξωφρενική παραγωγή λογοτεχνίας θα κάνει, από

αντίδραση, εξίσου εξωφρενική την επιλογή. Η πραγματικά

άφθονη παραγωγή καλογραμμένων βιβλίων θα έχει ως

αποτέλεσμα πολλά παλαιά βιβλία να φαντάζουν λιγότερο

καλά απ' ό,τι όταν αντιπαραβάλλονταν με το κενό. Οι από­

λυτες έννοιες των αξιών θα χρειαστεί ως εκ τούτου να αντι­

καταστήσουν τις σχετικές.

Η ζωγραφική θα βουλιάξει. Η φωτογραφία τής έχει στε­

ρήσει πολλά από τα θέλγητρα της. Η ματαιότητα ή η κουτα-

μάρα τής έχουν στερήσει σχεδόν όλα τα υπόλοιπα. Ό,τι

απέμεινε έχει καταστραφεί από τους Αμερικανούς συλλέ­

κτες. Σπουδαίος πίνακας είναι αυτό το αντικείμενο που ο

πλούσιος Αμερικανός θέλει να το αγοράσει μόνο και μόνο

γιατί κάποιοι άλλοι θα ήθελαν να το αγοράσουν αν είχαν

την οικονομική δυνατότητα. Συνεπώς οι πίνακες δεν θα

πρέπει να συγκρίνονται με τα ποιήματα ή τα μυθιστορήμα­

τα, αλλά με τις πρώτες εκδόσεις κάποιων ποιημάτων ή μυθι­

στορημάτων. Το μουσείο μετατρέπεται σε χώρο που δεν

70

Ηρόστρατος

αντιστοιχεί στη βιβλιοθήκη, αλλά στη βιβλιοθήκη του βι­

βλιόφιλου. Ο τρόπος με τον οποίο αξιολογούμε τη ζωγραφι­

κή δεν αντιστοιχεί στον τρόπο με τον οποίο αξιολογούμε τη

λογοτεχνία, αλλά τις σπάνιες εκδόσεις. Η κριτική της τέχνης

πέφτει σταδιακά στα χέρια των παλαιοπωλών.

Η αρχιτεκτονική καταντά ένας ήσσων κλάδος της πολιτι­

κής μηχανικής.

Μόνο η μουσική και η λογοτεχνία απομένουν.

Η λογοτεχνία είναι μία πνευματική δραστηριότητα που

καθιστά περιττές όλες τις άλλες τέχνες. Το ποίημα, που εί­

ναι μία μουσική αναπαράσταση ιδεών, μας επιτρέπει, μέσω

της κατανόησης του, να δούμε ό,τι θέλουμε και ν' ακούσου­

με ό,τι θέλουμε. Σε σχέση με το ποίημα, όλα τα αγάλματα

και οι πίνακες, όλα τα τραγούδια και οι συμφωνίες, είναι

τυραννικά. Όταν διαβάζουμε ένα ποίημα, οφείλουμε να κα­

τανοήσουμε αυτό που λέει ο ποιητής, αλλά μπορούμε να αι­

σθανθούμε ό,τι θέλουμε.

Ένας περίπατος στο μουσείο δεν συμβάλλει στην καλ­

λιέργεια, αλλά προκαλεί φθόνο — σαν να κοιτάζουμε πάνω

από τα κουρασμένα μας πόδια το αυτοκίνητο ενός πλούσιου.

71

Φερνάντο Πεσσόα

38.

Δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί, με βάση τους συλλογι­

σμούς που έχουν προηγηθεί, το ποσοστό ιδιοφυίας που ανα­

λογεί στην εποχή μας. Μπορούμε να υποθέσουμε την ύπαρ­

ξη κάποιου ταλέντου- ασφαλώς και μιας υπερβολικής ποσό­

τητας ευφυΐας, και, μάλιστα, εκπεφρασμένης ευφυΐας. Η

μείωση του αναλφαβητισμού, την οποία υπαινισσόμαστε

όταν μιλάμε για εξάπλωση της εκπαίδευσης, έχει δημιουρ­

γήσει μία αγορά για τη γραπτή ευφυΐα- άνθρωποι που σε

άλλες εποχές δεν θα είχαν τολμήσει να γράψουν μία αράδα,

τώρα δελεάζονται από το τυπωμένο χαρτί, με τον ίδιο τρόπο

που μία γυναίκα, η οποία σ' ένα ήσυχο επαρχιακό περιβάλ­

λον θα ήταν ηθική επειδή δεν θα μπορούσε παρά να είναι

ηθική, αναγκάζεται τώρα να κρύψει πίσω από τη μικροαστι­

κή της συμπεριφορά τη φυσική της κλίση προς την πορνεία.

Το πόσο η σύγχρονη εποχή ευνοεί την ανίχνευση της ιδιο­

φυΐας είναι αμφιλεγόμενο ζήτημα. Καμία εποχή δεν ευνοεί

την ανίχνευση της ιδιοφυΐας. Αλλά μία εποχή που χαρακτη­

ρίζεται από αλλεπάλληλες συγκρούσεις στο πεδίο της σκέ­

ψης και του αισθήματος μπορεί να εκτιμήσει το παράδοξο

και το άτοπο καλύτερα από εκείνη που είναι σταθερή και

αμετάβλητη. Στις καταγέλαστες ημέρες μας ωστόσο συνα­

ντάμε δυσκολίες. Από τη μία πλευρά, είναι πάρα πολλοί αυ­

τοί που γράφουν, ζωγραφίζουν και γενικώς κακοποιούν την

72

Ηρόστρατος

τέχνη. Αυτό από μόνο του επιτείνει τη σύγχυση. Από την άλ­

λη, αυτή ακριβώς η πληθώρα καλλιτεχνών μετατρέπει τη δη­

μοσιότητα και την πιο ευτελή αυτοπροβολή σε άμυνα ενά­

ντια στην αφάνεια. Στη σύγχυση που προκαλούν οι μεγάλοι

αριθμοί προστίθεται η εσκεμμένη παρακώλυση που προκα­

λούν οι κλίκες, ενίοτε και ένας μόνος άνθρωπος. Με εξαίρε­

ση την εποχή της ακμής της αρχαίας Ελλάδας, ένας ιδιοφυής

άνθρωπος έχει σήμερα μεγαλύτερες δυνατότητες απ' όσες

είχε ποτέ- αλλά έχει λιγότερες πιθανότητες απ' ό,τι στις σκο­

τεινότερες ημέρες του διαφωτισμού. Έχει εξασφαλίσει κά­

ποιο κοινό, αλλά μάλλον δεν θα το συναντήσει ποτέ. Μπορεί

να επενδύει στην αποδοχή, όχι όμως στην κατάκτηση της.

Όπως τα δύο μισά της ερωτευμένης πλατωνικής ψυχής, ο

ιδιοφυής καλλιτέχνης και το κοινό του αναζητούν ο ένας τον

άλλον, όπως όμως συνήθως συμβαίνει και στην πρώτη περί­

πτωση, σπάνια συναντώνται. Τείνουν χωριστά και κατά μο­

νάς προς μία ολοκλήρωση που δεν πρόκειται να επιτελεστεί

και παραμένουν μεμονωμένες ζώσες παρθενικότητες.

39.

Ο περιστασιακός στοχασμός είναι κάτι το συνηθισμένο

στην εποχή μας. Η πρωτότυπη σκέψη είναι εντελώς ανύ­

παρκτη.

73

Φερνάντο Πεαοό<ι

Τι θα επιβιώσει λοιπόν από την εποχή μας μέσω της δια­

φοροποίησης του από αυτήν;

Η λογική (διότι όλοι αυτοί οι άνθρωποι είναι παραιτημέ­

νοι στοχαστές).

Ο αυθορμητισμός (διότι είναι όλοι τους κριτικοί και σχο­

λιαστές, αλλά στη λυρική τους ποίηση).

Είναι και ανιαρό και μάταιο, όπως μία σχολιασμένη έκ­

δοση της Πεντατεύχου. Αφού ο Μωυσής, που πιθανόν δεν

υπήρξε ποτέ, συνέγραψε (μέρος από) την Πεντάτευχο μετά

θάνατον.

40.

Από τις συνέπειες[...], ακόμη απρόβλεπτες, της επιστήμης,

θα προκύψουν νέα επαγγέλματα, ως επί το πλείστον διακο­

σμητικά και άχρηστα, τα οποία θα ταιριάζουν στην πλειονό­

τητα των ανθρώπων.

... Κι όσοι από μας πλήττουν προσπαθώντας να διαβά­

σουν Σω ή Ντ' Αννούντσιο μπορούν να αναζητήσουν κατα­

φύγιο στον κ. Γ. Γ. Τζαίηκομπς38 και σύνεση στον κ. Γουίλς

Κροφτς και τον δρα Ώστιν Φρήμαν.39

74

Ηρόστρατος

Η βασιλοκτονία δεν θα είναι πλέον κάτι το εξωπραγμα­

τικό, αφού ο δολοφόνος ενός βασιλιά θα εξασφαλίζει λίγο-

πολύ την αθανασία. Οι κυβερνήσεις ίσως αντιδράσουν,

ενταφιάζοντας τον χωρίς να μνημονεύσουν τ' όνομα του•

αλλά το φοβερό προηγούμενο με τον Άγνωστο Στρατιώτη

θα δώσει στα εγκλήματα του μέλλοντος, πολιτικά ή ποινικά,

το δικαίωμα να υπαχθούν στη δικαιοδοσία ενός Θεού του

Αγνώστου Δολοφόνου. Οι γυναίκες θα θρηνούν τον θάνατο

του και θα τον ονειρεύονται όπως ήταν όταν ζούσε, και, κα­

θώς δεν θα γνωρίζουν τίποτα γι' αυτόν, καμία απογοήτευση

δεν θα σκιάζει το όνειρο τους.

41.

Ακόμη και σε μία τόσο απλή πράξη όπως η βασιλοκτονία,

τίποτα δεν είναι βέβαιο παρά μόνο ο θάνατος του βασιλιά.

Σ' ένα πιθανό σοσιαλιστικό μέλλον, ο ιδιοφυής άνθρω­

πος — ένα άτομο δηλαδή που δεν θα προσαρμόζεται σε

οποιαδήποτε δραστηριότητα του πλήθους, και θα είναι επο­

μένως ο μοναδικός επαίτης της κοινωνίας— θα γίνει διάση­

μος λόγω της διαφοράς του από το πλήθος. Σε αντίθεση με

τη σημερινή καπιταλιστική εποχή, όπου ο ιδιοφυής άνθρω­

πος στερείται τη δόξα καθ' όλη τη διάρκεια της ζωής του,

75

Φερνάντο Πεσσόα

εκεί θα τη γνωρίσει αμέσως• εδώ όμως θα έχει την παρηγο­

ριά πως διατηρεί την οικονομική παράδοση των ανθρώπων

της τάξης του. Καμία κοινωνία δεν μπορεί να εξωραΐσει τη

φύση της: η ανωτερότητα θα είναι πάντοτε κατώτερη. Η ορ­

θότητα αυτού του συλλογισμού, παρά τις περιστασιακές επι­

φυλάξεις, μένει να αποδειχθεί.

Ο Τσέστερτον θα ήταν πράγματι μεγάλος συγγραφέας

αν ενστερνιζόταν αυτό που εμείς οι Λατίνοι αποκαλούμε

«σύνθεση» — την άποψη πως ένα γραπτό έχει αρχή, μέση,

τέλος: πως, αν η λογοτεχνία τρέφεται με ιδέες, η σύνθεση

της λογοτεχνίας τρέφεται από τον στοχασμό, που είναι ορ­

γανισμός ιδεών — πως ένα λογοτεχνικό έργο πρέπει να εί­

ναι, τη στιγμή της σύλληψης του, στοχασμός, όσο κενό κι αν

είναι ακόμη το επιχείρημα, με σάρκα και οστά• το ποίημα

πρέπει να έχει σκελετό. Το σύντομο αυτό έργο αποδεικνύει

του λόγου το ασφαλές: ο αναγνώστης θα διαπιστώσει ότι,

ακόμη κι αν σε κάποια σημεία φλυαρεί ασκόπως, δεν πα­

ρεκκλίνει, ούτε απομακρύνεται από τον αφηρημένο στοχα­

σμό που προσπαθεί να εκφράσει — πως καμία παράγραφος

δεν βρίσκεται σε λάθος θέση, και πως η μελαγχολία ή οι

αδυναμίες του συγγραφέα του δεν ανακόπτουν τη ροή

τής/τού [...]

76

Ηρόστρατος

42.

Ο Τσέστερτον ζει μέσα σ' εκείνη την ομίχλη της αλήθειας

απ' όπου οι αλήθειες αναδύονται θαμπά. Όταν έχει δίκιο,

καταφέρνει σχεδόν πάντοτε να έχει άδικο.

Έχει υπερασπιστεί την καθολική πίστη με μία εντυπω­

σιακή ανακολουθία, την οποία κάθε καθολικός αισθάνεται

την ανάγκη να αποκηρύξει μετά βδελυγμίας• έχει αποκηρύ­

ξει τη νεωτερικότητα χάριν του μεσαιωνισμού, όμως η νεω-

τερικότητα δεν έχει καμία σχέση, ούτε καν αντιθετική, με

τον Μεσαίωνα.

43.

Ο Σω, αν και ελάσσων καλλιτέχνης, έχει την αρετή να απο­

τελεί διεγερτικό. Διεγείρει την κριτική σκέψη, η οποία

όμως, άπαξ και διεγερθεί, θα καταλύσει όλες τις ψευδαι­

σθήσεις του που σχετίζονται με την ανθρωπότητα (η οποία

ως γνωστόν αδιαφορεί για την ανθρωπότητα) και τη δικαιο­

σύνη (στην οποία ούτως ή άλλως κανείς δεν πιστεύει). Ο κ.

Σω, όπως οι περισσότεροι προπαγανδιστές, μας οδηγεί σε

κάτι άλλο, εκ φύσεως αυτοηττημένος καθώς είναι. Διεγερτι­

κό είναι ό,τι μας παρακινεί να είμαστε ο εαυτός μας• έτσι,

το ουίσκι έχει παρασύρει πολλούς ανθρώπους να κάνουν

77

Φερνάντο Πεσσόα

πράγματα που δεν είχαν καμία σχέση με το κριθάρι. Ο κ.

Σω επιδιώκει να παίξει τον ρόλο του διεγερτικού: έχει την

απαίτηση να συμφωνήσουμε μαζί του. Όμως τα διεγερτικά

δεν επιδρούν μ' αυτό τον τρόπο — εκείνα οφείλουν να συμ­

φωνούν μ' εμάς.

Το βασικό μειονέκτημα του Σω —το βασικό μειονέκτημα

ενός ανθρώπου που θέλει να θεωρείται καλλιτέχνης— είναι

πως δεν έχει ποίηση μέσα του. Που σημαίνει πως δεν έχει

καθόλου ανθρωπιά μέσα του.

Ο Σω μοιάζει περισσότερο με ιδρυτή θρησκείας παρά με

δημιουργό λογοτεχνίας, κάτι που οΰτως ή άλλως δεν είναι.

Δεν είναι ένας Συντζ,40 οΰτε καν ένας Γουάιλντ. Τον χαρα­

κτηρίζει η ακρισία εκείνη που αποτελεί τον θρίαμβο και την

παρηγοριά της ανθρωπότητας.

44.

Είτε πρόκειται για τον κ. Σω, ή τον κ. Τσέστερτον, ή τον κ.

Γουέλς,41 το ύφος γραφής είναι πανομοιότυπο. Συνίσταται

στο να βάζεις στο χαρτί ό,τι σκέφτεσαι χωρίς να το σκέφτε­

σαι. Αυτός εξάλλου είναι ο ορισμός της δημοσιογραφίας.

Στη δημοσιογραφία αυτό συμβαίνει λόγω έλλειψης χρόνου-

εδώ επειδή πρόκειται απλώς για δημοσιογραφία. Η ολέ­

θρια επιθυμία να εντυπωσιάσεις το κοινό εδώ και τώρα,

78

Ηρόστρατος

αδιαφορώντας για το ευρύτερο σύνολο που λέγεται ανθρω­

πότητα, συνεπάγεται την αδυναμία βελτίωσης του.

Αυτό που εμείς οι Λατίνοι αποκαλούμε «σύνθεση» —η

προσπάθεια να πούμε τα πράγματα συνοπτικά, λογικά και

μία κι έξω— δεν τους απασχολεί. Τους χαρακτηρίζει ό,τι

και τη μηχανιστική μας εποχή: επαγγελματική έλλειψη εντι­

μότητας.

Ο κ. Τσέστερτον —η πιο αυθεντική ιδιοφυΐα ανάμεσα

στους τρεις, επειδή είναι ποιητής— [...]

Υπάρχει όμως ένα αδιέξοδο στον Τσέστερτον. Είναι

ιδιοφυής άνθρωπος. Έχει αυτό το φοβερό χάρισμα. Εξ ου

και η ώριμη παιδικότητα την οποία περιφέρει- μοιάζει με

πελώριο ξωτικό που πάει στη Θεία Λειτουργία.

Στα αστυνομικά του μυθιστορήματα κατορθώνει πράγ­

ματι να γίνει ντετέκτιβ.

Λυπάμαι εκείνους που δεν τον αγαπούν, όχι για όσα

ανακαλύπτει αλλά για όσα πολιορκεί. Γιατί πολιορκεί την

αλήθεια, έχοντας τη διαρκώς με το μέρος του, αλλά μην

μπορώντας ποτέ να είναι με το μέρος της. Έχει εκπορθήσει

τα εξωτερικά καθολικά τείχη, όχι όμως τον καθολικό κήπο

που περικλείουν. Υπάρχουν μέσα του δύο καθολικές εκκλη­

σίες και ο Τσέστερτον ανήκει σ' εκείνη που εξέχει πάνω

από τα τείχη. Σε αντίθεση με τον κατά πολύ οκνηρότερο

ομότεχνο του Γουέλς, δεν βρήκε ποτέ την πύλη που οδηγεί

μέσα στα τείχη, παρά μόνο τη φαντάστηκε. Προσέκρουσε

79

Φερνάντο Πεσσόα

πάνω σε μία πίστη, διεκδικώντας μία γωνιά του παραδεί­

σου, αλλά η πίστη δεν κατοικεί στις γωνίες του τυχαίου.

45.

Στην πραγματικότητα, άντρες όπως ο Σω και ο [...] είναι

βάρβαροι. Εισβάλλουν στον πολιτισμό διεκδικώντας την

πρωτοτυπία πως δεν ανήκουν σ' αυτόν, και ξεχωρίζουν όπως

ένας νέγρος στη Σκανδιναβία. Η ίδια τους η μελαψότητα εί­

ναι το στίγμα τους. Η αληθινή πρωτοτυπία, αυτή που διαρ­

κεί, είναι εκείνη που χρησιμοποιεί όλα τα νήματα της παρά­

δοσης για να τα υφάνει ξανά με τρόπο που η παράδοση δεν

θα μπορούσε να το κάνει. Οι ουσιαστικές ιδέες της ιδιο­

φυΐας είναι τόσο παλιές όσο και η βάση της ιδιοφυΐας, που

δεν είναι παρά η ύπαρξη της ανθρωπότητας. Κάθε ιδιοφυής

άνθρωπος παίρνει αυτό το παλιό ξεφτισμένο ένδυμα και [...]

Το άλλο στοιχείο της κακοφημίας που λογίζεται φήμη εί­

ναι να είσαι βάρβαρος. Με τη λέξη βάρβαρος εννοώ κάποιον

ο οποίος εισβάλλει στον πολιτισμό απ' έξω- ανήκει σ' αυτόν

μόνο και μόνο επειδή η πόρτα του σπιτιού του έχει αριθμό,

χωρίς να μπορεί να καταλάβει πώς φτιάχτηκαν οι δρόμοι και

γιατί στην πόρτα κάθε σπιτιού υπάρχει διαφορετικός αριθ­

μός. Διασχίζει τον πολιτισμό διαγωνίως. Μπαίνει από το πα­

ράθυρο μας, όχι από την κανονική είσοδο, και βγαίνει από

80

Ηρόστρατος

ένα άλλο παράθυρο- θεωρεί την πράξη αυτή σπουδαία μόνο

και μόνο επειδή, σαν άνεμος, παρασύρει στο πέρασμα του

διάφορα αντικείμενα —πορτρέτα και ανθοδοχεία— του πο­

λιτισμού και τα σκορπάει στο πάτωμα.

Όλοι οι μεγάλοι ποιητές ανήκουν στην ίδια παράδοση

και διαφέρουν ως προς την ιδιοσυγκρασία. Κάποιοι το επι­

τυγχάνουν με το να αφοσιώνονται στην ενδελεχή μάθηση:

αυτή είναι η περίπτωση του Βιργιλίου (ποιητή πολυμαθούς

για την εποχή του), του Δάντη και του Μίλτον. Άλλοι το επι­

τυγχάνουν με το να εξετάζουν σε βάθος όλες τις όψεις της

ανθρώπινης εμπειρίας, τις πιο σκοτεινές πτυχές της ψυχής:

αυτή είναι η περίπτωση δημιουργών όπως ο Σαίξπηρ και ο

Γουώλτ Γουίτμαν. Από ηθικής πλευράς, αυτό που χαρακτη­

ρίζει τους πρώτους είναι η ειλικρίνεια τους — η ειλικρίνεια

που αποσκοπεί στο υψηλόν, όπως θα έλεγε ο Μάθιου

Άρνολντ-42 τους δεύτερους ο αμοραλισμός τους. Και ο Σαίξ­

πηρ και ο Γουίτμαν αδιαφορούσαν για τις ηθικές αξίες και

τις λάμβαναν υπόψη μόνο στον βαθμό που κάποια παροδι­

κά αισθήματα τις μετέτρεπαν σε αισθητικές αξίες. Και οι

δύο, παρεμπιπτόντως, ήταν παιδεραστές. Ο Γκαίτε, ο οποί­

ος βρίσκεται κάπου στη μέση...

Το βασικό γνώρισμα του βαρβάρου: είναι εντελώς σύγ­

χρονος• ανήκει ολοκληρωτικά στην εποχή του, γιατί η φυλή

από την οποία προέρχεται δεν έχει αναπτύξει πολιτισμό στο

παρελθόν. Δεν έχει προγόνους εκτός από βιολογικούς — το

81

Φερνάντο Πεσσόα

κοινό γνώρισμα του Λένιν, του Σω, του Γουέλς και του [...].

Όταν επικαλούνται κάτι έξω από τον εαυτό τους, επικαλού­

νται πράγματα όπως η ανθρωπότητα, δηλαδή το είδος εκείνο

του ζωικού βασιλείου που έχει ανθρωπινή μορφή, που δεν

νοείται έξω από τα πλαίσια της ζωολογίας ή της επιστήμης

και που δεν έχει καμία σχέση με το ανθρώπινο μυαλό, αν

εξαιρέσουμε το ότι παράγεται από αυτό, αλλά όχι γι' αυτό.

Ο νέγρος πάντα ντύνεται με την τελευταία λέξη της μό­

δας. Ο κανίβαλος, αν βρισκόταν τώρα εδώ, θα παράγγελνε

τα εδέσματα του συρμού. Και οι δύο, για ευνόητους λόγους,

πολλές φορές νιώθουν απαισιοδοξία.

46.

Η λέξη που πραγματικά τους ταιριάζει είναι «βάρβαροι».

Όπως και οι δούλοι, είναι ξένοι προς τον πολιτισμό που

τους εκμεταλλεύεται. Φέρνουν από φυλές όπου η ιστορία

δεν έχει εξημερώσει την κριτική των αναγκαίων ψευδών τα

οποία συγκροτούν την κοινωνία• κι αυτή η κριτική, όπως και

εκείνη που κάνουν τα παιδιά, είναι και ευθύβολη και άχρη­

στη. Είναι μεταρρυθμιστές λόγω ανεπάρκειας και όχι λόγω

βάθους. Η προσκολλημένη στην παράδοση κοινωνία μας

καταπίνει τις ιδέες τους σαν φαρμάκι και τις ξερνάει σαν

φάρμακο. Οι ατέλειες στον τρόπο ομιλίας τους τους καθι-

82

Ηρόστρατος

στούν αναρμόδιους να κρίνουν τις λογικές δομές της γραμ­

ματικής μας. Γιατί εμείς είμαστε ήδη γέροι προτού γεννη­

θούμε, και η ουσία του κόσμου δεν είναι η πρωτοτυπία αλλά

η ανανέωση. Σε καθετί που λέμε θα πρέπει να κοιτάμε προς

τα έξω, κι όχι προς τα μέσα, και το πιο κοινό μας επίγραμμα

δεν πρέπει να ξεχνά τον Όμηρο. Και θα μπορούσαμε να ξα­

ναγράψουμε:

For men may rise on stepping-stones

Of their live selves to higher things.43

Αυτοί οι άνθρωποι της άγριας ενδοχώρας διεγείρουν την

αυτοκριτική μας διάθεση και ενδυναμώνουν την πεποίθηση

μας να παραμείνουμε ως έχουμε, αλλά κοιτάζοντας το πα­

ρελθόν με βλέμμα πιο ριζοσπαστικό. Τίποτα δεν καθιστά

τον Μεσαίωνα πιο φωτεινό απ' όσο το βλέμμα που ρίχνει

πάνω του ένας θεωρητικός της Γαλλικής Επανάστασης. Τί­

ποτα δεν τον κάνει πιο σκοτεινό απ' όσο το βλέμμα ενός θε­

ωρητικού του νέου μεσαιωνισμού.

Όπως συμβαίνει με όλους τους αλλοδαπούς, το κύριο μέ­

λημα τους αφορά στους κοινωνικούς θεσμούς και στα ήθη

της χώρας στην οποία είναι ξένοι, επομένως ο φυσικός τρό­

πος σκέψης τους είναι δέσμιος της κοινωνικής κριτικής και

ενός φρενιτιώδους πάθους για κοινωνική μεταρρύθμιση.

83

Φερνάντο Πεσσόα.

Έναν ορθά αφομοιωμένο ξένο τον απασχολεί περισσότερο

ο Θεός και η Μοίρα παρά η κοινωνική μεταρρύθμιση. Αν

τον απασχολεί η ανθρωπότητα, είναι γιατί μέσω αυτής στο­

χάζεται την ψυχή ή τους θεοΰς. Οι ξένοι όμως ενδιαφέρο­

νται για την ανθρωπότητα ως ανθρωπότητα και πιστεύουν

στη συλλογική ύπαρξη μεμονωμένων ανθρώπων.

47.

Θα είχαμε να πούμε πολύ περισσότερα για τον Έντγκαρ

Γουάλλας, ως ανθρώπινο τύπο, παρά για τον Μπέρναρντ

Σω. Ο Έντγκαρ Γουάλλας κάθεται σταθερά στο μικρό του

σκαμνί, αλλά ο Σω βρίσκεται σωριασμένος στο πάτωμα

ανάμεσα σ' όλα τα σκαμνιά. Είναι πολύ πνευματώδης για το

σήμερα, αλλά όχι αρκετά για το αύριο. Ο λόγος πρέπει να

αναζητηθεί στη νοσηρότητα του- η κοινωνία που οραματίζε­

ται πασχίζει να αποδείξει πως αυτός είναι ένας [...] υποχόν­

δριος του κοινωνικού. Επιστρατεύει το ταλέντο προκειμέ­

νου να εξυπηρετήσει το χιούμορ και αυτό του προσδίδει μία

επίφαση ιδιοφυΐας. Έχει λίγο από κάθε στοιχείο, με το χιού­

μορ να υπερισχύει, πράγμα που θα τον καθιστούσε αληθινά

σπουδαίο, αν το ταλέντο του δεν ήταν τόσο απελπιστικά σο-

βαροφανές• στην περίπτωση του παίρνει την ενοχλητική

μορφή της προπαγάνδας, μία στάση απέναντι στη ζωή που

84

Ηρόστρατος

σε γενικές γραμμές την υιοθετούν μόνο όσοι στερούνται πα­

ντελώς χιούμορ.

Η προπαγάνδα του είναι όντως πολύ καλή, αλλά δεν εί­

ναι παρά προπαγάνδα. Παρουσιάζεται στη σκηνή ως δια­

φημιστής των «ιδεών του», και τα θεατρικά του δεν είναι

παρά διαφημιστικά έντυπα. Υπάρχουν στοιχεία στον Σω

που είναι αρκετά αξιόλογα και καμιά φορά καλύτερα, επει­

δή είναι αγνότερα από τις διαφημίσεις των καλύτερων Αμε­

ρικανών διαφημιστών αλλά η ορθή διαίσθηση ανήκει στους

Αμερικανούς επιχειρηματίες, που γνωρίζουν πως το χιού­

μορ τους δεν θα επιβιώσει, και δεν χρειάζεται να επιβιώσει,

πέρα από το επιδιωκόμενο εμπορικό αποτέλεσμα και τις

επιταγές της τρέχουσας αναγκαιότητας.

48.

Οι ιδέες, όχι οι σκοποί, φέρνουν την αθανασία — οι ιδέες

ως μορφή και όχι ως περιεχόμενο. Στην τέχνη τα πάντα εί­

ναι μορφή, και τα πάντα περιέχουν ιδέες. Η κρίση των μετα­

γενέστερων δεν θα επηρεαστεί από το αν ένα ποίημα πραγ­

ματεύεται υλιστικές ή ιδεαλιστικές έννοιες• σημασία έχει

κατά πόσον αυτές οι έννοιες είναι υψηλές ή όχι και ενσαρ­

κώνονται στην κατάλληλη μορφή —ακόμη και στη νοητή και

την αφηρημένη μορφή — ή τη λανθασμένη.

85

Φερνάντο Πεσσόα

Θα μπορούσαμε να ποΰμε επομένως πως η προπαγάνδα

δεν είναι επιβλαβής για την τέχνη, με την προϋπόθεση πως

πρόκειται για τέχνη. Πράγματι, δεν είναι επί της ουσίας επι­

βλαβής, αλλά για να ισχύει κάτι τέτοιο, είναι αναγκαίο ο

καλλιτέχνης, εναντιούμενος στους σκοπούς και τις προθέ­

σεις του, να αφήσει την προπαγάνδα έξω από την τέχνη.

Στην τέχνη η προπαγάνδα είναι χρήσιμη ως διεγερτικό, αλ­

λά άχρηστη ως σκοπός. Μπορεί η Θεία Κωμωδία να εκλη­

φθεί ως προπαγάνδα υπέρ των καθολικών — μάταιη μάλλον

υπόθεση σε τέτοιους καθολικούς καιρούς• αλλά ο Δάντης,

όταν την έγραφε, δεν επιδίωκε να κάνει προπαγάνδα αλλά

ποίηση. Η προπαγάνδα δεν έβλαψε την ποίηση, για τον

απλό λόγο ότι δεν εμφιλοχώρησε στους στίχους. Ως αποτέ­

λεσμα, το ένα τρίτο των σχολιαστών του Δάντη θεωρούν τη

Θεία Κωμωδία έργο αιρετικό, και πολλοί απ' αυτούς αποδί­

δουν αυτή την αιρετικότητα στις αληθινές προθέσεις του

συγγραφέα της. Το γεγονός ότι το ποίημα μπορεί να διαβα­

στεί ως υπεράσπιση ή καταδίκη του καθολικισμού σημαίνει

πως η προπαγάνδα δεν υπήρξε και πολύ αποτελεσματική.

Το ίδιο ισχύει και για το ποίημα, συγγενές αλλά διαφορετι­

κό, που ο χρόνος στο πέρασμα του έχει τοποθετήσει πλάι

στη Θεία Κωμωδία. Ο Μίλτον το έγραψε με σκοπό να δικαι­

ολογήσει τις βουλές του Θεού, και στο ποίημα του πρωταγω­

νιστούν δύο ήρωες — ο Σατανάς, που επαναστατεί ενάντια

στον Θεό, και ο Αδάμ, που ο Θεός τον έχει τιμωρήσει. Το

86

Ηρόστρατος

ποίημα του εμφανίζεται ως έπος που υμνεί μία μορφή του

χριστιανισμού, αλλά επειδή ο συγγραφέας του ήταν οπαδός

του αρειανισμού, η μορφή αυτή του χριστιανισμού καταλή­

γει να είναι συνώνυμη με την απουσία του χριστιανισμού. Η

ευρύτατη μόρφωση του και η εμπειρία του ως ανθρώπου πο-

λυμαθούς του επέτρεψαν να συμπεριλάβει τα πάντα στο χρι­

στιανικό του έπος: πλην ενός — του Χριστού. Έχει νιώσει

ποτέ κανείς πραγματικά χριστιανός μετά την ολοκλήρωση

της ανάγνωσης τον Απολεσθέντος Παραδείσου;

Η αληθινή προπαγάνδα ανήκει στον άνθρωπο της δρά­

σης, ο οποίος χρησιμοποιεί τις λέξεις μόνο ως δράση. Και

δεν υπάρχει χριστιανική προπαγάνδα εκτός από εκείνη της

χριστιανικής ζωής, ούτε ιδιοφυής χριστιανός εκτός από τον

άγιο.

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι, εφόσον το περιεχόμενο

της προπαγάνδας δεν είναι σοβαρό, η προπαγάνδα δεν

αντιστρατεύεται την τέχνη. Ο Σουίνμπορν, υπερασπιζόμε­

νος το δόγμα «η τέχνη για την τέχνη», υποστηρίζει πως το

πιο αντιπατριωτικό ποίημα ενός μεγάλου ποιητή είναι καλύ­

τερο από το πιο πατριωτικό ενός κακού. Αυτό είναι αληθές

και μάλλον συμβαίνει επειδή το αντιπατριωτικό ποίημα

ήταν ανειλικρινές και ο ποιητής αφιέρωσε τον χρόνο του

συλλογιζόμενος περισσότερο την ποίηση παρά τον αντιπα-

τριωτισμό του.

87

Φερνάντο Πεσσόα

49.

Η σχέση ανάμεσα στην τέχνη και την ηθική είναι εξαιρετικά

απλή, γιατί τόσο αυτοί που υποστηρίζουν πως τέτοια σχέση

δεν υφίσταται όσο και οι αντίπαλοι τους έχουν δίκιο. Αντι­

κειμενικά, δεν υπάρχει καμία σχέση ανάμεσα στην τέχνη

και την ηθική, για τον απλό λόγο ότι η τέχνη είναι τέχνη και

η ηθική είναι ηθική, όπως δεν υπάρχει καμία σχέση ανάμε­

σα στην αλήθεια και την ηθική. Η ηθική ωστόσο σχετίζεται

με όλη την ανθρώπινη ζωή, αφοΰ δεν είναι παρά η προσπά­

θεια να εξυψωθεί, να αποκτήσει αξία, αυτή η ζωή. Και η αν­

θρώπινη ζωή περιέχει την τέχνη και την αλήθεια.

Η ίδια σχέση παρατηρείται κι ανάμεσα στην ομορφιά

και την αλήθεια. Θα μπορούσα, αν είχα το ταλέντο, να στη­

ρίξω ένα υπέροχο ποίημα στην υπόθεση ότι ο Ήλιος κινεί­

ται γΰρω από τη Γη• η απόρριψη εκ μέρους μου των θεω­

ριών του Κοπέρνικου δεν θα επηρέαζε σε τίποτα τον ρυθμό

του ποιήματος. Παρ' όλα αυτά, στον βαθμό που χρησιμο­

ποιώ μία εμφανώς λανθασμένη υπόθεση, το ποίημα μου δεν

θα έχει σχέση με τη ζωή — δηλαδή θα έχει σχέση με την τέ­

χνη, αλλά όχι μ' αυτό του οποίου η τέχνη αποτελεί αναπό­

σπαστο μέρος.

Το ψέμα μου δεν θα ακυρώσει την καλλιτεχνική αξία του

ποιήματος μου, αλλά θα ακυρώσει την εξυψωτική του δύνα­

μη, της οποίας η καλλιτεχνική δύναμη δεν είναι παρά μέρος.

88

Ηρόστρατος

Γιατί —για να μιλήσουμε χωρίς περιστροφές— σκοπός της

υψηλής τέχνης είναι να εξυψώνει, άρα είναι κοινός με αυ­

τόν της ηθικής. Το ποίημα μου μπορεί να εξυψώνει ως ποίη­

μα- δεν θα μπορεί να εξυψώνει ως κάτι ζωντανό.

Όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες προσπαθούν, υποτάσσο­

ντας τον εαυτό τους σε μία ενστικτώδη επιταγή, να δημιουρ­

γήσουν αυτό που, μέσω του στοχασμού, θα τους επιτρέψει

να συλλάβουν το ιδεώδες αφ' εαυτό, ή την ιδεώδη μορφή

ενός αληθινού πράγματος. Αυτό γίνεται αντιληπτό στον στί­

χο, ο οποίος αποτελεί το μέσο της υψηλότερης των τεχνών, ή

στον ρυθμό, ο οποίος αποτελείτο μέσο της ισχυρότερης των

τεχνών, της μουσικής. Ο στίχος είναι η ιδεώδης —η τεχνητά

ανώτερη— μορφή λόγου- ο ρυθμός είναι η ιδεώδης μορφή

ήχου — το ιδεώδες τεχνητό του σχήμα. Συνεπώς, όποια κι

αν είναι τα μέσα εξύψωσης του νου, η νοθεία δεν είναι ένα

από αυτά. Όλοι οι μεγάλοι καλλιτέχνες αποφεύγουν να

υμνήσουν την πραγματική ανηθικότητα — δηλαδή ό,τι θεω­

ρούν ανήθικο, γιατί αυτό δεν εναρμονίζεται με τις καλλιτε­

χνικές τους προσπάθειες και τους καλλιτεχνικούς τους στό­

χους- έρχεται σε άμεση αντίθεση με τους ίδιους και όχι μό­

νο μειώνει αντικειμενικά την αξία του προϊόντος (όχι απλώς

της τέχνης, αλλά της ανθρώπινης τέχνης), αλλά και υποκει­

μενικά, διασπώντας την προσοχή του καλλιτέχνη. Το αποτέ­

λεσμα είναι παρόμοιο με την εισαγωγή της θεολογίας ή της

αμετροεπούς ηθικολογίας σ' ένα ποίημα.

89

Φερνάντο Πεσσόα

Ανάμεσα στους κορυφαίους ποιητές του κόσμου —δηλα­

δή ανάμεσα στους κορυφαίους καλλιτέχνες της κορυφαίας

τέχνης— υπάρχουν μόνο δύο που θα μπορούσαν να θεωρη­

θούν ως έναν βαθμό ανήθικοι: ο Σαίξπηρ και ο Γκαίτε - ο

Σαίξπηρ στην ομοφυλοφιλία των σονέτων του και την ενο­

χλητική παραφυάδα της, το «Venus and Adonis» (ωστόσο

όχι στο σύνολο του δραματικού του έργου)• ο Γκαίτε εξαι­

τίας της καθαρά αισθητιστικής του κλίσης και του κριτικού

του πνεύματος. Οι δύο αυτοί ποιητές είναι εκείνοι οι οποίοι,

μεταξύ των επιφανέστερων ποιητών του κόσμου, είναι οι λι­

γότερο καλλιτέχνες. Και οι δύο δημιουργούν αδύναμα σύνο­

λα, μολονότι η περίπτωση του Γκαίτε είναι η πιο σκανδαλώ­

δης, γιατί στον Σαίξπηρ υπάρχει τουλάχιστον ηθική θέρμη.

50.

Οποιοσδήποτε είναι κατά κάποιον τρόπο ποιητής γνωρίζει

πολύ καλά πόσο ευκολότερο είναι να γράψει ένα καλό ποί­

ημα (αν είναι στο χέρι του ανθρώπου να γράψει καλά ποιή­

ματα) για μία γυναίκα η οποία τον ενδιαφέρει πολύ παρά

για μία γυναίκα με την οποία είναι βαθιά ερωτευμένος. Το

καλύτερο είδος ερωτικού ποιήματος σε γενικές γραμμές

γράφεται για μία ιδεατή γυναίκα.

Ένα ισχυρό συναίσθημα είναι υπερβολικά ιδιοτελές•

Ηρόστραχος

απορροφά όλο το αίμα του πνεύματος, και η υπεραιμία αφή­

νει τα χέρια τόσο κρύα που δεν μπορούν να γράψουν. Τρία

είδη συναισθημάτων παράγουν μεγάλη ποίηση — τα δυνατά

αλλά φευγαλέα συναισθήματα, που τα καταγράφεις αμέσως

μόλις σβήσουν, αλλά όχι προτού σβήσουν τα δυνατά και βα­

θιά συναισθήματα όταν τα ανακαλείς χρόνια μετά- και τα

πλαστά συναισθήματα, δηλαδή τα συναισθήματα που τα επε­

ξεργάζεται κανείς διανοητικά. Όχι η ανειλικρίνεια, αλλά

μία μεθερμηνευμένη ειλικρίνεια είναι η βάση κάθε τέχνης.

Ο μεγάλος στρατηγός ο οποίος ετοιμάζεται να δώσει μία

μάχη για να επεκτείνει τα σύνορα της αυτοκρατορίας του

και να λαμπρύνει την ιστορία του λαού του δεν επιθυμεί —

δεν μπορεί να επιθυμεί— τον σφαγιασμό πολλών στρατιω­

τών του. Ωστόσο, μόλις αρχίσει να καταστρώνει τα σχέδια

του, θα επιλέξει (χωρίς να σκεφτεί τους άνδρες του) το πιο

αποτελεσματικό χτύπημα, μολονότι ίσως του κοστίσει εκατό

χιλιάδες άνδρες, κι όχι το χειρότερο ή έστω το λιγότερο

δραστικό πλήγμα, το οποίο ίσως χαρίσει τη ζωή στα εννέα

δέκατα των ανδρών με τους οποίους και για τους οποίους

πολεμά, και τους οποίους αγαπά. Μετατρέπεται σε καλλιτέ­

χνη για χάρη των συμπατριωτών του και αποδεκατίζει τους

συμπατριώτες του για λόγους στρατηγικής.

90 91

Φερνάντο Πεσσόα

51.

Μπορεί να μην είναι ευφυής, αλλά πρέπει να είναι διανοη­

τικός.

Η τέχνη είναι η διανοητικοποίηση της αίσθησης μέσω της

έκφρασης. Η διανοητικοποίηση παράγεται μέσω της ίδιας

της έκφρασης. Να γιατί οι μεγάλοι καλλιτέχνες —ακόμη και

οι μεγάλοι καλλιτέχνες στη λογοτεχνία, η οποία είναι η πιο

διανοητική από τις τέχνες— είναι συχνά ανόητοι.

52.

Κλασικός είναι ο άνθρωπος που εκφράζεται• ρομαντικός εί­

ναι ο άνθρωπος που έχει πολλά μέσα του να εκφράσει αλλά

το μόνο που εκφράζει είναι ότι έχει πολλά μέσα του να εκ­

φράσει. Είναι εκπληκτικό, για παράδειγμα, πόσο μεγάλο

μέρος του Σέλλεϋ είναι απλώς αυτό που ο Σέλλεϋ θα μπο­

ρούσε να είναι αν ήταν κάποιος άλλος. Αλλά αυτό το μέρος

είναι αφιλτράριστο, μη εξευγενισμένο, ένα μεγαλείο του ει­

κονικού, μία λαμπρή δυνατότητα εκφρασμένη σε λέξεις.

92

Ηρόστρατος

53.

Η τραγωδία του Σουίνμπορν διαφαίνεται στα ασυνάρτητα

ποιήματα του, με την έμμονη σεξουαλικότητα τους και τη

διαρκή τους αθωότητα- στις μακροσκελείς ονειρώδεις προ­

σφωνήσεις του σε δισδιάστατες γυναίκες. To The Importance

of Being Algernon44 θα μπορούσε να είχε γραφτεί γι' αυτόν.

Η αναφορά του Σουίνμπορν στον Τέννυσον —«το σπιτι­

κό σιρόπι του Δαφνοστεφούς Ποιητή»— είναι κωμική γιατί

ο Σουίνμπορν, και όχι ο Τέννυσον, είναι όλος σιρόπι, και

δεν έχει καμία ασφαλώς σημασία αν η αηδιαστική ευφρά­

δεια είναι σπιτική ή όχι.

Ο Τέννυσον είχε μία κάποια αίσθηση ότι η γλώσσα πρέ­

πει να χρησιμοποιείται για τη μετάδοση της σκέψης• σκέ­

φτηκε όσο μπορούσε και μίλησε όσο καλύτερα ήταν δυνατό.

Και σε γενικές γραμμές μίλησε πολύ καλά. Αλλά ο Σουίν­

μπορν σκέφτηκε όσο δεν μπορούσε και η καταστροφή συ­

ντελέστηκε μόλις άρχισε να μιλάει.

Ο Σουίνμπορν είναι ο Τέννυσον τραβηγμένος στα όρια

του παραλόγου. Δεν αλλάζεις ύφος με το να μιλάς για την

Ντολόρες αντί για τη Μωντ,45ε ιδικά όταν η Ντολόρες δεν

μπορεί καν να υπάρξει.

93

ΦερνάντοΠεσσόα

54.

Τίποτα που αξίζει να εκφραστεί δεν μένει ποτέ ανέκφρα­

στο- κάτι τέτοιο είναι ενάντια στη φΰση των πραγμάτων.

Νομίζουμε πως ο Κόλριτζ είχε μέσα του σπουδαία πράγμα­

τα που δεν τα είπε ποτέ* κι όμως τα είπε στο «Mariner» και

στο «Kubla Khan»,46 ποιήματα που περιέχουν μία μεταφυ­

σική που στην ουσία απουσιάζει, φαντασιώσεις που παρα­

λείπονται και εικασίες που αποσιωπούνται. Ο Κόλριτζ δεν

θα είχε γράψει ποτέ αυτά τα ποιήματα αν δεν είχε μέσα του

αυτό το κάτι που τα ποιήματα δεν εκφράζουν μέσω όσων

λένε αλλά μέσω του γεγονότος ότι υπάρχουν.

Κάθε άνθρωπος έχει πολΰ λίγα να εκφράσει, και το σύνο­

λο των συναισθημάτων και σκέψεων μιας ολόκληρης ζωής

μπορεί καμιά φορά να συμπυκνωθεί σ' ένα οκτάστιχο ποίη­

μα. Αν ο Σαίξπηρ δεν είχε γράψει τίποτα παρά μόνο το τρα­

γούδι του Άριελ προς τον Φερδινάνδο, δεν θα ήταν πράγμα­

τι ο Σαίξπηρ που γνωρίζουμε —γιατί έγραψε περισσότε­

ρα— αλλά αυτοί οι λίγοι στίχοι θα αρκούσαν για να αποδεί­

ξουν πως ήταν μεγαλύτερος ποιητής από τον Τέννυσον.

Ο καθένας μας ενδεχομένως έχει πολλά να πει, αλλά πο­

λΰ λίγα μπορούν να ειπωθούν για τόσο πολλά. Οι επερχόμε­

νες γενιές ζητούν από μας να είμαστε σύντομοι και ακρι­

βείς. Όπως πολύ ορθά επισήμανε ο Φαγκέ, στις επερχόμε­

νες γενιές θα αρέσουν μόνο οι συγγραφείς με πυκνό ύφος.47

94

Ηρόστρατος

Η ποικιλία είναι η μόνη δικαιολογία για την υπερπαρα­

γωγή. Κανείς δεν θα έπρεπε να αφήσει πίσω του είκοσι δια­

φορετικά βιβλία αν δεν μπορεί να γράψει όπως είκοσι δια­

φορετικοί άνθρωποι. Τα έργα του Βικτόρ Ουγκώ καταλαμ­

βάνουν πενήντα ογκώδεις τόμους, κάθε τόμος ωστόσο, κάθε

σελίδα σχεδόν, περιέχει ολόκληρο τον Βικτόρ Ουγκώ. Οι

υπόλοιπες σελίδες είναι απλώς άθροισμα σελίδων, όχι ιδιο­

φυΐας. Ο Ουγκώ δεν ήταν παραγωγικός, αλλά φλύαρος. Δεν

αξιοποίησε τον χρόνο του ως ιδιοφυΐα, όσο κι αν τον αξιο­

ποίησε ως συγγραφέας. Η κρίση του Γκαίτε γι' αυτόν παρα­

μένει αξεπέραστη, παρόλο που εκφράστηκε νωρίς, και απο­

τελεί σπουδαίο μάθημα για όλους τους καλλιτέχνες: «Θα

έπρεπε να γράφει λιγότερο και να εργάζεται περισσότερο»,

είπε. Αυτό το απόφθεγμα, στη διάκριση που κάνει ανάμεσα

στην πραγματική εργασία, η οποία δεν είναι πληθωρική,

και την πλασματική, η οποία απλώς καταλαμβάνει χώρο

(αφού οι σελίδες δεν είναι τίποτε άλλο παρά χώρος), είναι

ένα από τα σπουδαιότερα όλων των εποχών.

Αν κάποιος μπορεί να γράψει όπως είκοσι διαφορετικοί

άνθρωποι —δηλαδή είναι είκοσι διαφορετικοί άνθρωποι,

με όποιον τρόπο και αν συμβαίνει αυτό— τότε τα είκοσι βι­

βλία του είναι αποδεκτά.

95

Φερνάντο Πεσσόα

55.

Στις επερχόμενες γενιές, λέει ο Φαγκέ, θα αρέσουν μόνο οι

συγγραφείς με πυκνό ύφος: la posterite n'aime que les

ecrivains concis. Οι άνθρωποι θα διαβάζουν πάντα, αν και

με κάποια δυσκολία, το άμεσα επικαιρικό αν πιστεύουν ότι

περιέχει κάτι που τους αφορά προσωπικά. Πάντα θα διαβά­

ζουν ένα μυθιστόρημα των πεντακοσίων σελίδων σχετικό με

την εποχή τους, όπως θα διαβάζουν πάντα ένα χειρόγραφο

των πεντακοσίων σελίδων σχετικό με την ιστορία της οικο­

γένειας τους ή αυτής των γειτόνων τους. Αλλά τα έργα του

παρελθόντος θα τους προσελκύουν μόνο αν τα χαρακτηρί­

ζει η τελειότητα και η περιεκτικότητα. Είναι εντυπωσιακό

πόσοι άνθρωποι, ενώ κρίνουν με διαύγεια το παρελθόν,

όταν κρίνουν τους συγχρόνους τους αποτυγχάνουν παταγω­

δώς. Αυτό συμβαίνει συχνά με τους ιστορικούς• κάποιος,

για παράδειγμα, που κρίνει τον Γουώλπολ48 με αξιοπρόσε­

κτο κοινωνιολογικό ένστικτο δεν είναι σε θέση να εφαρμό­

σει τις ίδιες αρχές, αν υποθέσουμε ότι διαθέτει τέτοιες, για

να φωτίσει τις πράξεις του πρωθυπουργού της εποχής του.

Τη ίδια στιγμή που επιστρέφει, αναχωρεί.

Όσον αφορά στους ελάσσονες ποιητές και στους ελάσ­

σονες πεζογράφους, η φήμη τους θα συρρικνώνεται από αν­

θολογία σε ανθολογία. Σε εκατό χρόνια από τώρα θα είναι

αδύνατο να εκδοθούν τα άπαντα του Μπάιρον ή του Σέλλεϋ,

96

Ηρόστρατος

ή του Γκαίτε ως ποιητή ή του Ουγκώ. Ακόμη και σύγχρονες

επιλογές από το έργο τους θα είναι όλο και λιγότερο εκτε­

νείς κάτω από το πιεστικό βάρος και άγχος της εποχής: οι

εκατό σελίδες μέσα από τις οποίες γνωρίζουμε σήμερα τον

Γουέρντσγουορθ θα γίνουν πενήντα• οι πενήντα από τις

οποίες γνωρίζουμε τον Κόλριτζ δεν θα ξεπερνούν ίσως τις

δέκα. Κάθε έθνος θα έχει τα μεγάλα βασικά του βιβλία και

μία ή δύο ανθολογίες όλων των υπολοίπων. Ο ανταγωνισμός

ανάμεσα στους νεκρούς είναι πιο τρομακτικός από αυτόν

ανάμεσα στους ζωντανούς• οι νεκροί είναι περισσότεροι.

Ορισμένοι ποιητές και πεζογράφοι θα επιβιώσουν, όχι

λόγω της απόλυτης αξίας τους, αλλά λόγω της απόλυτης

σχετικότητας τους. Αυτή θα περισώσει το απολαυστικό

Pickwick Papers, έργο όχι ιδιαίτερα μεγαλοφυές αλλά αντι­

προσωπευτικό της μεγαλοφυίας του 19ου αιώνα (κι αυτό εί­

ναι το μόνο που θα μείνει από τον Ντίκενς)- αυτή θα περι­

σώσει και τον Γουίτμαν —σε τι βαθμό θα περικόψουν το έρ­

γο του δεν είμαι σε θέση να το προβλέψω— γιατί, όσο κι αν

είναι σημαντικός ο ρόλος του χώρου και των συνθηκών στα

Φύλλα χλόης, υπάρχει σ' αυτά ολόκληρη η Βόρεια Αμερική,

όπως υπάρχει η Νότια Αμερική στον Κάτουλο Σερένσε.49

Αυτά τα βιβλία θα επιβιώσουν ως πρότυπα.

Το μεγαλύτερο μέρος της σύγχρονης λογοτεχνίας είναι

γραπτή συζήτηση, ιστορίες που λέγονται μεγαλόφωνα πλάι

στο τζάκι, λάθος έμπνευση, συχνά εκείνη η αξιοθρήνητη

97

Φερνάντο Πεσσόα

«Επιστολή προς τις επερχόμενες γενιές», που, όπως είπε ο

Βολταίρος για το ομώνυμο ποίημα του Ζαν-Μπατίστ Ρουσ­

σώ, δεν θα φτάσει ποτέ στον παραλήπτη της.50 Αναλώνουμε

στο γράψιμο τον χρόνο που θα έπρεπε να κερδίζουμε συζη­

τώντας, ή μπορεί και να μην τον αναλώνουμε, αλλά δεν

έχουμε σε ποιον να μιλήσουμε ενώπιοι ενωπίοις• ή επιθυ­

μούμε ένα κοινό που ξεπερνάει την αντοχή των φωνητικών

μας χορδών και την υπομονή του απόμακρου ακροατή. Εξ

ου και τα λαμπερά και ανωφελή μυθιστορήματα μας, τα ευ­

φυή και πληκτικά σατιρικά μας δοκίμια, τα εύπεπτα συμπο­

σιακά μας ποιήματα: έργα συχνά τερπνά, πολλές φορές

υψηλής ποιότητας, που πάντα αξίζει να τα συνθέτουμε, αρ­

κεί να μην ονομάζουμε το αποτέλεσμα τέχνη. Είναι αλήθεια

όμως ότι, αν δεν τα θεωρούσαμε τέχνη, δεν θα μπαίναμε

στον κόπο να τα γράψουμε, έτσι ασήμαντα που είναι.

Η επίπονη προσπάθεια που χρειάζεται για να δημιουρ­

γηθεί ακόμη κι ένα καλό σύντομο ποίημα υπερβαίνει τη δη­

μιουργική ανικανότητα, την ευτέλεια της κατανόησης, τη

ματαιότητα της ειλικρίνειας, τη διαταραγμένη έλλειψη της

φαντασίας, που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Όταν ο Μίλ-

τον έγραφε ένα σονέτο, έγραφε σαν η ζωή του να εξαρτιό­

ταν από αυτό και μόνο το σονέτο. Κανένα σονέτο δεν θα

έπρεπε να γράφεται με διαφορετικό πνεύμα. Ένα επίγραμ­

μα μπορεί να είναι ένα σκΰβαλο, αλλά απ' αυτό το σκύβαλο

θα πρέπει να γραπώνεται ο ετοιμοθάνατος ποιητής.

98

Ηρόστρατος

Η μεγάλη τέχνη δεν είναι το έργο δημοσιογράφων, είτε

αυτοί γράφουν σε περιοδικά είτε όχι.

Η τρομακτική ανάπτυξη της επιστήμης στο δεύτερο μισό

του περασμένου αιώνα δεν άγγιξε το ευρύ κοινό. Προήγαγε

τον υλισμό κι όχι το επιστημονικό πνεύμα. Ο μέσος άνθρω­

πος άκουγε για φρενολογία, αστρολογία ή αλχημεία και πί­

στευε ότι ήταν σαχλαμάρες. Αν είχε επηρεαστεί από το επι­

στημονικό πνεύμα, θα σιωπούσε ή θα εξέταζε το καθετί

άμεσα. Η φρενολογία (αν και παράλογη [...]) εξοστρακίστη­

κε από τον χώρο της επιστήμης μόνο και μόνο εξαιτίας κά­

ποιων θρησκευτικών προκαταλήψεων, και μία από τις απο­

λαύσεις που μας προσέφερε η Νέμεση είναι το γεγονός ότι

εκείνος που αποκατέστησε τη φρενολογία δεν ήταν παρά

ένας καθολικός ιερέας — ο Γκρασέ.51 Η αλχημεία επέστρε­

ψε πρόσφατα με τη μορφή της χημείας. Η αστρολογία μπο­

ρεί να επαληθευτεί, αρκεί κάποιος να μπει στον κόπο να

την επαληθεύσει. Το γιατί μας επηρεάζουν τα άστρα είναι

δύσκολο, αλλά όχι επιστημονικό ερώτημα. Το επιστημονικό

ερώτημα είναι το εξής: μας επηρεάζουν ή όχι; Η απάντηση

σ' αυτό το γιατί μάς παραπέμπει στη μεταφυσική και δεν

αφορά στο ίδιο το γεγονός, από τη στιγμή που διαπιστώσου­

με πως είναι γεγονός.

Οι μεγάλοι πεζογράφοι, οι μεγάλοι ζωγράφοι και οι

υπόλοιποι μεγάλοι της εποχής μας επιδεικνύουν υπερήφα­

νοι την περιουσία τους και το κοινό τους. Θα έπρεπε να

99

Φερνάντο Πεσσόα

έχουν τουλάχιστον την τόλμη να χλευάζουν τους κατώτε­

ρους προγόνους τους. Ο Γουέλς θα έπρεπε να χλευάζει τον

Φίλντινγκ και ο Σω τον Σαίξπηρ• παρεμπιπτόντως ο Σω

πράγματι χλευάζει τον Σαίξπηρ.

Έχουν κατακτήσει όση φήμη μπορεί να τους χαρίσει η

εποχή τους• διαθέτουν την περιουσία που αντιστοιχεί σ' αυ­

τή τη φήμη• απολαμβάνουν τιμές και αξιώματα που αντι­

στοιχούν στη φήμη ή την περιουσία ή και τα δύο. Δεν μπο­

ρούν να επιθυμούν την αθανασία. Ό,τι οι θεοί προσφέρουν

το πωλούν, έλεγαν οι αρχαίοι Έλληνες. Και τα Εγγλεζάκια

μαθαίνουν στο σχολείο την παροιμία ότι δεν μπορεί να έχει

κανείς και την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο.

Δεν θα είχα κανέναν ενδοιασμό, ως άθεος Λατίνος, να

προτείνω[;]... το Pickwick Papers. Είναι τραγελαφικό να

εξωθεί ο Ντίκενς έναν στοχαστικό Λατίνο σ' αυτή την ομο­

λογία.

56.

Είναι παράδοξο ότι άνθρωποι στερημένοι κατακτούν εύκο­

λα τη διασημότητα. Στερημένος είναι εκείνος που είναι πο­

λύ έξυπνος για να θεωρείται απλώς έξυπνος, αλλά όχι αρ­

κετά έξυπνος για να θεωρείται ταλαντούχος. Αποτελεί κατά

κάποιον τρόπο την αμερικανική χρυσή τομή.

100

Ηρόστρατος

Υπάρχουν και ανώτερα είδη στερημένων ανθρώπων —

όσοι ταλαντεύονται ανάμεσα στο πνεύμα και την ιδιοφυΐα,

και ανάμεσα στο ταλέντο και την ιδιοφυΐα. Αυτός που ανή­

κει στο πρώτο είδος είναι ο άνθρωπος ο οποίος βρίσκεται

ανάμεσα στην εποχή του και το διαχρονικό και είναι δια­

χρονικός μέσω της εποχής του, όχι, όπως συμβαίνει με τον

γνήσια ιδιοφυή, σε αντίθεση με αυτήν. Αυτός που ανήκει

στο δεύτερο είδος είναι ο άνθρωπος ο οποίος βρίσκεται

ανάμεσα [...]

Συγγραφείς όπως ο Ντράιντεν και ο Πόουπ είναι σε κά­

ποιο βαθμό στερημένοι άνθρωποι- είναι ιδιοφυΐες, αλλά

ιδιοφυΐες μιας στερημένης εποχής. Την ίδια στέρηση συνα­

ντούμε και σε περιπτώσεις όπως αυτές του Γουίτμαν και του

Γουάιλντ.

Θα πρέπει να γίνει προσεκτική διάκριση ανάμεσα στον

στερημένο άνθρωπο και τον μη ολοκληρωμένο. Ο Σαίξπηρ

δεν είναι ολοκληρωμένος• ήταν μεγαλύτερη ιδιοφυΐα απ'

ό,τι πίστευε- χρησιμοποίησε με ανολοκλήρωτο τρόπο τις

αρετές του — επίτευγμα χωρίς προηγούμενο ή ανάλογο

στην πνευματική ιστορία της ανθρωπότητας. Ενώ ένας Δά-

ντης ή ένας Μίλτον χρησιμοποιούν όλες τους τις δυνάμεις,

ένας Σαίξπηρ ή ένας Γκαίτε δεν το πράττουν. Ο Ντράιντεν

και ο Πόουπ, αν και άνθρωποι στερημένοι, δεν είναι μη

ολοκληρωμένοι• είναι ολοκληρωμένοι εσωτερικά, αλλά εί­

ναι ολοκληρωμένοι ως στερημένοι.

ιοί

Φερνάντο Πεσσόα

Στον μη ολοκληρωμένο άνθρωπο η αδυναμία εντοπίζεται

στη βούληση ή στον χαρακτήρα, αν υποθέσουμε ότι το πνεύ­

μα μπορεί να διαχωριστεί από τον χαρακτήρα. Στον στερη­

μένο άνθρωπο η αδυναμία εντοπίζεται στο ίδιο το πνεύμα, ή

μάλλον στη μορφή του.

Στη λογοτεχνία ο στερημένος άνθρωπος αναγνωρίζεται

αμέσως από τον τρόπο με τον οποίο εκφράζεται. Η έκφρα­

ση αφορά στη μορφή και όχι στον τρόπο. Τη στιγμή που

ένας ποιητής εκφράζεται πάντα με δεκασύλλαβα δίστιχα,

όπως ο Πόουπ, ή με ελεύθερο στίχο, όπως ο Γουίτμαν, απο­

καλύπτει τη στέρηση του.

Σε ανθρώπους όπως ο Μπεν Τζόνσον και ο Πόουπ φαί­

νεται να υπάρχει κάτι σαν καθαρό ταλέντο, κι όχι ιδιοφυΐα.

Κι όμως υπάρχει ιδιοφυΐα, μόνο που αυτή η ιδιοφυΐα είναι

ταλέντο.

Η μόνη ευκαιρία που έχει ένας ιδιοφυής άνθρωπος να

κερδίσει δημοσιότητα στην εποχή του είναι αν διαθέτει τα

χαρακτηριστικά του στερημένου. Συνδυάζοντας την ιδιοφυΐα

με το πνεύμα ή το ταλέντο, αυτός ο άνθρωπος αντιμετωπίζε­

ται από τους συγχρόνους τους ως πράγματι ιδιοφυής. Και σω­

στά αντιμετωπίζεται ως ιδιοφυής. Που σημαίνει ότι θα πρέ­

πει να διακρίνεται από τον πνευματώδη, ο οποίος πιθανώς να

αποκαλείται ιδιοφυής λόγω της ευστροφίας του, αλλά, στην

πραγματικότητα, κάθε άλλο παρά ιδιοφυής είναι.

Διακρίνουμε δύο υποκατηγορίες μη ολοκληρωμένου αν-

102

Ηρόστρατος

θρώπου: αυτόν που διαθέτει ευφυΐα και πνεύμα, αλλά κανέ­

να ταλέντο, όπως στην περίπτωση του Σαίξπηρ και του

Γκαίτε- κι εκείνον που διαθέτει μόνο ευφυΐα και στερείται

του εξισορροπητικού στοιχείου του πνεύματος ή του ταλέ­

ντου, όπως στην περίπτωση του Μπλαίηκ. Αυτοί είναι οι πα­

ράξενοι αοιδοί [...]

Η περίπτωση του Πόου. Ο Πόου ήταν ιδιοφυής. Ο Πόου

είχε ταλέντο γιατί μπορούσε να σκεφτεί σε βάθος, και αυτή

η ικανότητα είναι η μορφική έκφραση του ταλέντου.

Το πνεύμα χωρίζεται σε τρία είδη — το πνεύμα καθ'

εαυτό, τη δύναμη της σκέψης, την κριτική ικανότητα- το τα­

λέντο σε δύο είδη — την κατασκευαστική δεινότητα και τη

φιλοσοφική δεινότητα- η ιδιοφυΐα είναι ενός είδους μόνο —

πρωτοτυπία. Οι τρεις πνευματικές βαθμίδες σχηματίζουν

μία πυραμίδα.

'Οταν υπάρχει ιδιοφυΐα χωρίς ταλέντο ή ευστροφία, η

ιδιοφυΐα εξομοιώνεται με την παραφροσύνη. Αυτή είναι η

περίπτωση ανθρώπων όπως ο Μπλαίηκ. Το έργο τους είναι

διαχρονικό, αλλιώς δεν θα ήταν ιδιοφυείς αλλά τρελοί- η

διαχρονικότητα του όμως είναι περιορισμένη, γιατί παρόλο

που αποτυπώνει μία εμπειρία κοινή σε όλες τις εποχές, εί­

ναι κοινή για λίγους μόνο ανθρώπους. Τέτοιοι συγγραφείς,

όντας ιδιοφυείς, κερδίζουν την αθανασία, αλλά μόνο στην

πατρίδα τους, όπου κι εκεί δεν τους συναντά κανείς εύκολα

παρά μόνο αν το επιδιώξει. Ένας Μπλαίηκ ή ένας Σέλλεϋ

103

Φερνάντσ Πεσσόα

δεν θα μπορούν ποτέ να γοητεύσουν τον μέσο άνθρωπο-

διαθέτουν την ομορφιά του σπάνιου, όχι του τέλειου αντι­

κειμένου. Μπορεί σε μία δεδομένη εποχή, ασφαλώς όχι στη

δική τους, να γίνουν πολύ δημοφιλείς, αλλά αυτό θα συμβεί

μόνο αν κάποιος στενός κύκλος αναγνωστών ή κριτικών

τους φέρει πάλι στο προσκήνιο.

Όλοι οι πνευματικοί τΰποι ανθρώπων προκύπτουν από

τους διαφορετικούς συνδυασμούς δύο ή περισσοτέρων από

αυτές τις έξι ικανότητες, και τις διαφορετικές αναλογίες

οποιασδήποτε ικανότητας.

Έχουμε τύπους όπως ο Πόου — ιδιοφυΐα και ένα στοι­

χείο ευστροφίας. (Η φιλοσοφική του δεινότητα ήταν πλα­

σματική, ονειρικού χαρακτήρα, κι αυτό φαίνεται από την

ανικανότητα του να διαλογιστεί με σαφήνεια διάφορα φιλο­

σοφικά ζητήματα, παρά την αξιοθαύμαστη δύναμη της σκέ­

ψης του. Η κριτική του ακολουθεί κι αυτή λανθασμένη κα­

τεύθυνση• οικοδομείται πάνω στη λογική, όπως στο περίφη­

μο δοκίμιο του για το «Κοράκι»,52 το οποίο περιέχει τις αυ­

ταπάτες του σχετικά με τη σύνθεση του εν λόγω ποιήματος,

σύνθεση η οποία παρεμπιπτόντως δεν παρουσιάζει ιδιαίτε­

ρο ενδιαφέρον.) Έχουμε τύπους όπως ο Λαμ,53 ιδιοφυείς

και ταυτόχρονα πνευματώδεις. Έχουμε τύπους όπως ο Κόλ-

ριτζ — ιδιοφυείς και κριτικά διαυγείς. Όλοι αυτοί οι άν­

θρωποι οι οποίοι συνδυάζουν την ιδιοφυΐα με μόνο μία από

τις ιδιότητες της ευστροφίας βρίσκονται στα πρόθυρα της

104

Ηρόστρατος

τρέλας• και οι τρεις περιπτώσεις που αναφέρονται ενδεικτι­

κά είναι ως προς αυτό αποκαλυπτικές.

Δεν θα πρέπει να υποθέσει κανείς ότι οι πνευματικοί τύ­

ποι που χαρακτηρίζονται από τον συνδυασμό των ίδιων

στοιχείων είναι απαραίτητα όμοιοι μεταξύ τους. Υπάρχουν

αρκετοί τύποι ιδιοφυΐας και πνεύματος, όπως επίσης ικανό­

τητας για στοχασμό και κριτική σκέψη. Έτσι, ο Κόλριτζ εί­

ναι σύνθεμα ιδιοφυΐας και κριτικής σκέψης• και ο Γουάιλντ

όμως είναι επίσης σύνθεμα ιδιοφυΐας και κριτικής σκέψης.

57.

Η απόκτηση αιώνιας φήμης έχει να κάνει με το εξής: ένας

συγγραφέας αληθινά ιδιοφυής γίνεται διάσημος στην εποχή

του* γίνεται διάσημος επειδή έχει κατά κάποιον τρόπο προ­

σαρμοστεί στην εποχή του. Αυτή η προσαρμογή μπορεί να

είναι τριών ειδών: πλήρης (η οποία οφείλεται στην ουσία

και το συνολικό περιεχόμενο του έργου του), μερική (η

οποία οφείλεται σε μέρος του έργου του, ενώ το υπόλοιπο

είναι άχρηστο), και ατελής (η οποία οφείλεται σε μέρος του

έργου του, καθότι το υπόλοιπο, παρότι σημαντικό, παραμέ­

νει ακατανόητο στην εποχή του).

Από την αντίδραση κάθε εποχής σ' αυτήν που προηγήθη­

κε, κάθε συγγραφέας, σε όποιον τύπο από τους προαναφερ-

105

Φερνάντο Πεσσόα

θέντες κι αν ανήκει, αντιμετωπίζεται αναλόγως. Εκείνος ο

οποίος είχε προσαρμοστεί πλήρως στην εποχή του, αν και

ιδιοφυής (ο συγγραφέας δηλαδή ο οποίος συνδυάζει την ιδιο­

φυΐα με την ευστροφία), θα παραμείνει διάσημος, αλλά θα

τοποθετηθεί σε θέση χαμηλότερη από αυτήν που κατείχε όσο

ζούσε. Τέτοια είναι η περίπτωση του Βικτόρ Ουγκώ, ενός με­

γάλου ποιητή, το μεγαλείο του οποίου είχε αναγνωρίσει και η

εποχή του• εξακολουθεί και σήμερα να θεωρείται μεγάλος

ποιητής, αλλά όχι τόσο όσο πίστευαν οι σύγχρονοι του.

Εκείνος που προσαρμόστηκε μερικώς στην εποχή του θα

τοποθετηθεί σε πολύ χαμηλότερη θέση• θα επιβιώσει ως

υποσημείωση. Θα τον μελετούν οι φιλόλογοι- το όνομα του

θα απαντά τυχαία σε αποσπάσματα έργων άλλων συγγρα­

φέων. Τέτοιοι συγγραφείς είναι οι ήσσονες λυρικοί ποιητές

όλων των εποχών, οι καλύτεροι από τους εφήμερους δοκι­

μιογράφους, οι πεζογράφοι οι οποίοι έχουν γράψει κάποιες

καλές σελίδες και μία αποτυχημένη ιστορία. Συγγραφείς

τού ενός ποιήματος, όπως ο Μπλάνκο Γουάιτ ή ο Φελίξ ντ'

Αρβέρ, είναι χαρακτηριστικές περιπτώσεις αυτής της υπο­

δεέστερης τάξης.

Εκείνος του οποίου η προσαρμογή ήταν ατελής προφα­

νώς θα επιβιώσει μέσω μιας αντίστροφης διαδικασίας, αλλά

η φήμη του διαρκώς θα ενισχύεται. Όσα στοιχεία του έργου

του αφορούσαν στην εποχή του, παρότι θα διατηρηθούν, θα

μπουν σε δεύτερη μοίρα- όσα ξεπερνούσαν την εποχή του

106

Ηρόστρατος

θα πάρουν την πρώτη θέση. Το πιο σπουδαίο παράδειγμα

είναι ο Σαίξπηρ, ο οποίος, ενώ στην εποχή του είχε τη φήμη

πνευματώδους συγγραφέα, στη συνέχεια απέκτησε τη φήμη

μεγάλου τραγικού συγγραφέα, του οποίου οι κωμωδίες

αποτελούσαν σημαντική μεν, αλλά δευτερεύουσα πλευρά

της ιδιοφυΐας του.

58.

Υπάρχει στην ιδιοφυΐα ένα σκοτεινό στοιχείο — το σκοτει­

νό εκείνο στοιχείο, πραγματικό αλλά δύσκολο να οριστεί,

το οποίο κάτω από ορισμένες συνθήκες ονομάζεται διαμε­

σολάβηση. Η περίπτωση του Ναπολέοντα είναι αντιπροσω­

πευτική. Μέσω του Ναπολέοντα εκφράστηκαν πολυάριθμες

τάσεις της εποχής του. Αν δεν είχε αποτελέσει μέσο έκφρα­

σης τους, δεν θα είχε κατορθώσει να αφήσει το στίγμα του

στη συγκεκριμένη εποχή. Αυτή του ανέθεσε την αποστολή

να της επιβληθεί, και την υπέταξε επειδή εκείνη του ζήτησε

να την υποτάξει.

Μερικές φορές η ιδιοσυγκρασία ενός ανθρώπου και η

ιδιοσυγκρασία του περιβάλλοντος ταιριάζουν σε τέτοιο

βαθμό ώστε το περιβάλλον μπορεί να θεωρηθεί γεννήτορας

107

Φερνάντο Πεσσόα

αυτού του ανθρώπου ισότιμος με τους φυσικούς του γονείς.

Τέτοια ήταν η περίπτωση του Ναπολέοντα, ο οποίος, αν και

Ιταλός, ήταν ολότελα Γάλλος.

59.

Είναι γενικώς αποδεκτό ότι η ιδιοφυΐα δεν αναγνωρίζεται

στην εποχή της γιατί έρχεται σε αντίθεση με αυτήν τίθεται

όμως το ερώτημα γιατί αναγνωρίζεται από τις επερχόμενες

γενιές. Το διαχρονικό έρχεται σε αντίθεση με όλες τις επο­

χές, καθώς τα χαρακτηριστικά μιας ορισμένης εποχής είναι

αναγκαστικά συγκεκριμένα• γιατί λοιπόν μία ιδιοφυΐα, η

οποία εξ ορισμού καταγίνεται με διαχρονικές και σταθερές

αξίες, να τυγχάνει ευνοϊκότερης υποδοχής σε μία εποχή

αντί σε μία άλλη;

Ο λόγος είναι απλός. Κάθε εποχή εκπορεύεται από την

κριτική σκέψη της προγενέστερης εποχής, από την αμφισβή­

τηση των αρχών πάνω στις οποίες είχε οικοδομηθεί η πολιτι­

σμική της ζωή. Ενώ κάθε εποχή θεμελιώνεται, ή φαίνεται να

θεμελιώνεται, σε μία και μόνο αρχή, η κριτική αυτής της αρ­

χής, αν και έχει τον ίδιο στόχο πάντα, διαφέρει από εποχή

σε εποχή. Ερχόμενος σε αντίθεση με την εποχή του, ο ιδιο­

φυής άνθρωπος έμμεσα την κρίνει, και κατά συνέπεια ανή­

κει έμμεσα σε κάποιο από τα ρεύματα της κριτικής σκέψης

108

Ηρόατρατος

της εποχής που ακολουθεί. Μπορεί και ο ίδιος να δημιουρ­

γήσει κάποιο από αυτά τα ρεύματα, όπως ο Γουέρντσ-

γουορθ- μπορεί να μη δημιουργήσει κανένα, όπως ο Μπλαί-

ηκ, αλλά να ζει παράλληλα με αυτά, κερδίζοντας την ανα­

γνώριση χωρίς να ηγείται κάποιας σχολής ή κινήματος.

Όσο περισσότερο διαχρονικός είναι ο ιδιοφυής άνθρω­

πος, τόσο πιο εύκολα θα κατακτήσει την εποχή που έρχεται,

γιατί τόσο βαθύτερη θα είναι η έμμεση κριτική της δικής

του. Όσο λιγότερο διαχρονικός, μέσα στην ουσιαστική του

διαχρονικότητα, τόσο πιο δύσκολα θα το κατορθώσει, εκτός

κι αν τύχει οι ιδέες που υπερασπίζεται να αποτελέσουν τη

βάση πάνω στην οποία θα στηριχτεί ένα νέο ρεύμα.

60.

Είναι αναπόφευκτο να αναρωτηθεί κανείς πώς γίνεται να

εκτιμάται η ιδιοφυΐα. Αν το έργο της αποτελεί επαναπροσ­

διορισμό των σταθερών αξιών της ανθρωπότητας κι αν, χά­

ρη σ' αυτόν τον επαναπροσδιορισμό, έρθει σε σύγκρουση

με την εποχή της, πώς γίνεται, βάσει ακριβώς αυτού του

επαναπροσδιορισμού, να μην έρθει σε σύγκρουση και με τις

γενιές και τις περιόδους που ακολουθούν; Το ερώτημα δεν

είναι διόλου παράδοξο και η εξήγηση είναι απλή.

Όλη η ζωή, και κατά συνέπεια όλη η κοινωνική ζωή, εί-

109

Φερνάντο Πεσσόα

ναι σύστημα δράσεων και αντιδράσεων. Ο χαρακτήρας κά­

θε περιόδου καθορίζεται από το γεγονός ότι αντιδρά στην

περίοδο που προηγήθηκε. Όλη η κοινωνική ζωή είναι και

θα είναι συμβάσεις και στερεότυπα. Οι συμβάσεις γερνούν

και τα στερεότυπα ξεφτίζουν. Όταν συμβεί αυτό, ανατέλλει

μία νέα εποχή, η οποία αποκηρύσσει ως παρωχημένες τις

συμβάσεις και τα στερεότυπα της παλιάς εποχής και σπεύ­

δει να αναγορεύσει τις εξίσου συμβατικές συμβάσεις της

και τα εξίσου στερεοτυπικά στερεότυπα της ως «φυσικά».

Αυτό θα το διαπιστώσει ακόμη κι ο πλέον επιφανειακός πα­

ρατηρητής της κοινωνικής ζωής. Δεν υπάρχει εποχή που να

είναι πιο συμβατική, στερεότυπη και ψεύτικη από τη δική

μας- ωστόσο καμία άλλη δεν κατήγγειλε με μεγαλύτερη οξύ­

τητα τις συμβάσεις της εποχής που προηγήθηκε — αυτές δη­

λαδή της εποχής που ονομάστηκε βικτωριανή.

Η ιδιοφυΐα βρίσκεται λοιπόν στην ίδια μοίρα με την επό­

μενη γενιά. Βρίσκεται και αυτή σε αντιπαράθεση με την

εποχή στην οποία ζει. Υπάρχει επομένως μία σύμπτωση

ανάμεσα στον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί μία ιδιοφυΐα

και τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί η επερχόμενη εποχή.

Και η σύμπτωση μετατρέπεται σε ταύτιση, αφού η επόμενη

γενιά, στην αντιπαράθεση της με τη γενιά που προηγήθηκε,

αναζητά ένα έρεισμα, και το έρεισμα αυτό δεν είναι άλλο

παρά η ιδιοφυΐα. Αυτή η ιδιοφυΐα αναδεικνύεται συνεπώς

τόσο δημιουργός όσο και τέκνο της επόμενης γενιάς.

110

Ηρόστρατος

Οι ιδιοφυείς άνθρωποι δοξάζονται είτε στην εποχή τους

— επειδή επιπλέον διαθέτουν ταλέντο ή πνεύμα— είτε, αν

δεν τα διαθέτουν και η εποχή τους τους περιφρονεί, στην

επόμενη. Ποτέ δεν γίνονται διάσημοι δύο ή τρεις γενιές αρ­

γότερα. Ας σημειωθεί ότι αναφέρομαι στην ιδιοφυΐα — όχι

απλώς σε πλευρές της ιδιοφυΐας ή σε λογοτεχνικά παράδο­

ξα, τα οποία μπορεί να ανακαλυφθούν, να ξεχαστούν και

να ανακαλυφθούν εκ νέου πολλές φορές.

61.

Διότι ο Άμλετ αποτελεί, κατά τρόπο διαφορετικό απ' ό,τι πί­

στευαν στο παρελθόν, ενσάρκωση του δημιουργού του.

Υπερβαίνει κατά πολύ τον εαυτό του. Όπως άλλωστε και ο

Σαίξπηρ και ο Λεονάρντο ντα Βίντσι. Το πνεύμα τους ήταν

εξαιρετικά πλούσιο για να μπορέσει να αποτυπωθεί στις

δημιουργίες τους. Δεν πρόκειται για την τραγωδία της αδυ­

ναμίας έκφρασης, αλλά για τη μεγαλύτερη τραγωδία της

υπερβολικής ικανότητας έκφρασης, η οποία ωστόσο δεν

επαρκεί για να εκφράσει όλα όσα έχουν μέσα τους αυτοί οι

καλλιτέχνες. Κανείς δεν αποκαλύπτει το πρόσωπο του επει­

δή δεν μπορεί, αλλά δημιουργοί όπως ο Σαίξπηρ και ο Λεο­

νάρντο δεν το αποκαλύπτουν ακριβώς επειδή μπορούν.

Προεικονίζουν κάτι ανώτερο από τον άνθρωπο και αποτυγ-

111

Φερνάντο Πεσαόα

χάνουν οριακά. Είναι αποτυχημένοι όχι επειδή μπορούσαν

να κατορθώσουν περισσότερα, αλλά επειδή κατόρθωσαν

περισσότερα. Ξεπερνώντας τον εαυτό τους, απέτυχαν.

Οι ήσσονες ιδιοφυΐες κατατρύχονται από την ιδιοφυΐα

τους και αποτελούν όργανα που πρέπει να είναι ατελή• αλ­

λά είναι τέλεια όργανα, ωστόσο [...]

Για να είναι κανείς καλός πεζογράφος πρέπει να είναι

ποιητής, γιατί θα πρέπει να είναι ποιητής για να γράψει κα­

λά οτιδήποτε.

62.

Μερικές φορές κάποιες φράσεις θα ήταν υπέροχες αν εκφέ­

ρονταν μέσα σε άλλα συμφραζόμενα. Έτσι, εκείνη η παλιά

διατύπωση σχετικά με τον Μίλτον, «η γλώσσα λύγιζε από το

βάρος του», είναι εντελώς ανακριβής• αφορά στον Σαίξπηρ.

63.

Ας μεταβούμε τώρα από τους ποιητές στις ανθολογίες. Ο Τέν-

νυσον, ως περιττό σύνολο, καταλαμβάνει σχεδόν χίλιες δίστη­

λες σελίδες. Πόσος Τέννυσον θα περιέχεται στις λιγότερες

από χίλιες σελίδες μιας μελλοντικής Αγγλικής Ανθολογίας;

112

Ηρόστρατος

Εκείνο που θα συμβεί, εκτός αν, με την αναβάθμιση της

γενικής παιδείας (δημοκρατία), απολέσουμε σταδιακά τη

νοημοσύνη μας, είναι πως από γενιά σε γενιά θα ξεκαθαρί­

σουν οι απόλυτες από τις σχετικές αξίες. Ένα είδος σχετι­

κής αξίας πεθαίνει από (φυσικό) θάνατο — η σχετική αξία

που είναι απόλυτη ως προς την εποχή της. Έχουμε ήδη ανα­

φερθεί σ' αυτήν. Αλλά υπάρχει κι ένα άλλο, και μάλιστα πιο

εκλεπτυσμένο είδος, σχετικής αξίας — η σχετική αξία που

είναι απόλυτη έξω από τα πλαίσια της εποχής της. Ένας άν­

θρωπος που, κατά τον 18ο αιώνα, θα είχε καταφέρει, μέσω

ενός άγνωστου ως τότε διανοητικού τεχνάσματος, να γρά­

ψει όπως ένας κακός Τέννυσον ή ένας κάκιστος Μαλλαρμέ,

θα αποτελούσε φαινόμενο για την εποχή του. Θα προσείλ-

κυε σήμερα την προσοχή μας για ιστορικούς λόγους (όντας

αγνοημένος από τους συγχρόνους του) λόγω της τρομακτι­

κής του απόκλισης από την εποχή του• θα λέγαμε ότι υπήρξε

ιδιοφυΐα και πρωτοπόρος και ενδεχομένως να δικαιούνταν

και τους δύο τίτλους. Αλλά ο κακός Τέννυσον και ο κάκι­

στος Μαλλαρμέ θα αποδεικνύονταν κακός Τέννυσον και

κάκιστος Μαλλαρμέ τη στιγμή που θα εμφανίζονταν ένας

πραγματικός Τέννυσον κι ένας πραγματικός Μαλλαρμέ, και

η σχετική αξία θα ήταν εξόφθαλμα σχετική• δηλαδή ιστορι­

κή κι όχι ποιητική. Ποια θα ήταν η θέση ενός τέτοιου αν­

θρώπου στην τελική κατάταξη των διασημοτήτων; Θα είχε

κατορθώσει κάτι εύκολο όταν ήταν δύσκολο — αυτό είναι

113

Φερναντο Πεσσόα

όλο. Αλλά ιδιοφυΐα είναι αυτός που κατορθώνει κάτι δύ­

σκολο ακόμη κι όταν είναι εύκολο.

Αυτό που χαρακτηρίζει τις αληθινές ιδιοφυΐες είναι ότι

δεν λειτουργούν ως πρόδρομοι κανενός. Το παράδειγμα

που έρχεται στον νου στο άκουσμα της συγκεκριμένης λέξης

είναι αποκαλυπτικό: το γεγονός ότι ο Ιωάννης ο Βαπτιστής

ήταν ο πρόδρομος του Χριστού σημαίνει ότι ήταν ασήμα­

ντος σε σύγκριση με τον Χριστό. Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής εί­

ναι ιστορική μορφή (είτε υπήρξε είτε όχι)• ο Χριστός είναι

ζώσα μορφή (η οποία γεννά την ίδια περιττή επιφύλαξη).

Η καλλιέργεια μας όμως και η ευρύτητα της εμπειρίας

μας δεν πρόκειται να μας οδηγήσουν στο συμπέρασμα ότι

το «Lycidas»54 είναι πρόδρομος κάποιου άλλου έργου, παρά

μόνο αν πρόκειται για κάτι που έχει πολύ μικρότερη αξία

από το «Lycidas». Μπορεί να μιμηθεί κανείς την εκφορά

του λόγου του Σαίξπηρ —είναι πράγματι πολύ εύκολο— όχι

όμως την ιδιοφυΐα του Σαίξπηρ.

Είναι ενδιαφέρον να δει κανείς πόσοι μεγάλοι ποιητές

λανθάνουν σε προγενέστερους ελάσσονες• ακόμα πιο εν­

διαφέρον είναι να διακρίνει σε ποιες περιπτώσεις έχουμε

απλή προδρομική σχέση και σε ποιες επίδραση. Όμως η ου­

σία ενός σπουδαίου καλλιτέχνη είναι να εκφράζεται όσο

μπορεί πιο άμεσα, κι ό,τι είναι έμμεσο στον λόγο του να

διατηρεί ως το τέλος την εμμεσότητά του.

Δεν υπάρχει σχεδόν κανείς σπουδαίος καλλιτέχνης στον

114

Ηρόστρατος

κόσμο που να μην έχει κάποιον συγκεκριμένο πρόδρομο.

Κάθε καλλιτέχνης έχει το χαρακτηριστικό του ύφος• ωστό­

σο σχεδόν σε όλες τις περιπτώσεις, αν όχι σε όλες ανεξαιρέ­

τως, αυτό το χαρακτηριστικό ύφος είχε ήδη αρχίσει να καλ­

λιεργείται από έναν προγενέστερο ασήμαντο καλλιτέχνη.

Είτε υπήρξε μία αόριστη τάση στα υπόγεια ρεύματα της

εποχής, την οποία ο πρώτος συνέλαβε αόριστα και ο δεύτε­

ρος με σαφήνεια- είτε υπήρξε μία τυχαία έμπνευση, η οποία

για τον πρώτο λειτούργησε απλώς ως εξωτερικό ερέθισμα

ενώ για τον δεύτερο αποτέλεσε βαθιά και καθοριστική εσω­

τερική εμπειρία- είτε οι δύο περιπτώσεις ήταν ομοούσιες —

καμία από τις τρεις εκδοχές δεν έχει σημασία, παρά μόνο

ίσως ιστορικά. Η ιδιοφυΐα θα είναι το τελικό προϊόν και θα

είναι τελικό ακόμη κι αν έπεται χρονικά.

Ο πρακτικός χαρακτήρας της εποχής μας προσφέρει ένα

καλλιτεχνικό πλεονέκτημα, ιδιαίτερα στη λογοτεχνία. Κανέ­

να σύγχρονο αστυνομικό μυθιστόρημα δεν θα μπορούσε να

έχει γραφτεί στο ύφος του Τομ Τζόοννς. Είμαστε πιο δρα­

ματικοί (όσο μέτρια κι αν είναι τα θεατρικά έργα που παί­

ζονται σήμερα) και θέλουμε τα μυθιστορήματα μας να είναι

τόσο άμεσα όσο και τα θεατρικά έργα. Αυτή είναι μία απαί­

τηση φυσιολογική και λογική. (Θεατρικά έργα όπως αυτά

του Μπέρναρντ Σω αποτελούν επιβίωση προγενέστερων

τάσεων κάθε άλλο παρά σύγχρονα είναι στην αναβλητική

τους στοχαστικότητα.)

115

Φερνάντο Πεσσόα

64.

Η πυκνότητα και η σαγήνευση του αναγνώστη, βασικές

παράμετροι ενός καλού αστυνομικού μυθιστορήματος, είναι

εξίσου σημαντικές για όλα τα είδη της λογοτεχνίας. Δεν

κερδίζεις τίποτα εξουθενώνοντας τον αναγνώστη. Ο Έντ-

γκαρ Γουάλλας είναι πιο ενδιαφέρων από τον Γουόλτερ

Σκοτ, αλλά ο Έντγκαρ Γουάλλας δεν είναι πιο ενδιαφέ­

ρων από τον Σαίξπηρ. Ο Σαίξπηρ περιέχει τον Έντγκαρ

Γουάλλας.

Μπορεί το άγχος και οι πιέσεις της σύγχρονης εποχής να

προκαλούν πολλές αρνητικές παρενέργειες, αλλά προκα­

λούν και μία πολύ θετική — την ανάγκη το λογοτεχνικό έρ­

γο να είναι πυκνό και να διεγείρει σκόπιμα το ενδιαφέρον.

Ένας από τους θριάμβους του Πόου, που καταδεικνύει την

κριτική του δεινότητα, ήταν ότι προέβλεψε την ανάγκη για

συντομότερα ποιήματα.55 Αυτό ήταν μία από τις παρακατα­

θήκες του στο μέλλον, όπως και το αστυνομικό μυθιστόρη­

μα, του οποίου υπήρξε πρόδρομος.

Δεν υπάρχει λόγος να αποκλείσουμε το επικό ποίημα,

αλλά μπορούμε να το περιορίσουμε σε πέντε βιβλία — στην

έκταση ενός θεατρικού έργου, την οποία δεν θα πρέπει να

υπερβαίνει, προκειμένου να διατηρείται αμείωτο το ενδια­

φέρον του αναγνώστη.

Καμία ποίηση, όσο μεγαλειώδης και αν είναι, δεν μπορεί

116

Ηρόστρατος

να ανταγωνιστεί τις είκοσι τέσσερις ραψωδίες της Ιλιάόας ή

να εγκαταστήσει τον Βιργίλιο στο κέντρο του Ολύμπου.

Συγκρίνετε τη λαμπρή ομορφιά του αυθεντικού και σύ­

ντομου «Morte d'Arthur» του Τέννυσον με το πληκτικά κα­

λογραμμένο και μακροσκελές «Idylls of the King».

Η ύπαρξη διάσπαρτης ομορφιάς στο μακροσκελές ποίη­

μα δεν μπορεί ν' αντισταθμίσει την έλλειψη της στην πλειο­

νότητα των στίχων του.

Το επικό ποίημα ήταν στην πραγματικότητα η παλιά

απάντηση στην ανθρώπινη ανάγκη για μυθιστόρημα. Εφό­

σον εμφανίστηκε το μυθιστόρημα, μπορούμε να εισαγάγου­

με το επικό στοιχείο στην ποίηση.

Βλέπε το ποίημα «Sohrab and Rustum» του Μάθιου

Άρνολντ.

65.

Ο αποκαλούμενος ιαμβικός πεντάμετρος (blank verse) είναι

ένα εξαιρετικά πληκτικό μέσο έκφρασης. Μόνο όποιος δια­

θέτει εκλεπτυσμένες στιχουργικές ικανότητες θα ήταν σε θέ­

ση να αποτρέψει τη ρηχότητα, αλλά όχι για πολύ. Μπορεί να

γραφτούν τέλεια ποιήματα σε ιαμβικό πεντάμετρο, ποιήματα

δηλαδή άξια να διαβάζονται με ενδιαφέρον και προσοχή και

να προσφέρουν ικανοποίηση και πληρότητα- αλλά οφείλουν

117

Φερνάντο Πεσσόα

να είναι σύντομα, όπως ο «Τιθωνός», ή ο «Οδυσσέας» ή η

«Οινώνη» (Τέννυσον). 'Οταν δεν είναι σύντομα, ή αρκετά

σύντομα, μπορούν να λειτουργούν μόνο αν προκαλούν ζωηρό

ενδιαφέρον, και είναι πολύ δύσκολο, με εξαίρεση το θέατρο,

να διατηρήσουν το ενδιαφέρον του αναγνώστη σ' αυτή την

αχανή έρημο του ιαμβικού πεντάμετρου. Ο ιαμβικός πεντά­

μετρος είναι το ιδανικό μέσο για ένα επικό ποίημα που δεν

διαβάζεται. Παρά τις στιχουργικές γνώσεις του Μίλτον, που

αναμφίβολα ήταν μεγάλες, ο Απολεσθείς Παράδεισος δεν εί­

ναι παρά ένα πληκτικό ποίημα. Είναι πληκτικό και δεν θα

πρέπει να κοροϊδεύουμε τον εαυτό μας ισχυριζόμενοι το

αντίθετο. Μόνο μέσω ενός τεχνάσματος —γρήγορη δράση,

σωματική ή πνευματική — θα μπορούσε ένα τέτοιο ποίημα να

αποτρέψει την πλήξη: δράση όπως στο «Sohrab and Rustum»

του Άρνολντ, που διαβάζεται απολαυστικά...

Στον Μίλτον υπάρχει ελάχιστη δράση καθ' εαυτή, ελάχι­

στη γρήγορη δράση, και η σκέψη είναι θεολογική, δηλαδή

εκπορεύεται από ένα είδος μεταφυσικής που δεν αφορά την

ανθρωπότητα στο σύνολο της.

Γεγονός είναι ότι το επικό ποίημα αποτελεί επιβίωση της

ελληνορωμαϊκής εποχής, ή κάτι παρεμφερές.

Μόνο η πεζογραφία, η οποία μας αποδεσμεύει από περιο­

ριστικές αισθητικές απαιτήσεις, μπορεί να μας κάνει να δια­

βάσουμε πρόθυμα μεγάλη ποσότητα τυπωμένου χαρτιού. Το

Pickwick Papers είναι μεγαλύτερο έργο, ως προς τον αριθμό

118

Ηρόστρατος

λέξεων, από τον Απολεσθέντα Παράδεισο' είναι ασφαλώς κα­

τώτερο σε αξία- αλλά έχω διαβάσει το Pickwick Papers περισ­

σότερες φορές απ' ό,τι είμαι σε θέση να θυμηθώ, ενώ έχω δια­

βάσει τον Απολεσθέντα Παράδεισο μόνο μιάμιση φορά, αφού

τη δεύτερη φορά τον εγκατέλειψα. Ο Θεός με κυρίευσε με την

αμαρτωλή μεταφυσική Του και κυριολεκτικά με καταράστηκε.

66.

Η χειρότερη πλευρά του επικού ποιήματος είναι ότι σε γενι­

κές γραμμές αποτελεί κακό μυθιστόρημα.

Ποιοι άλλοι θα διαβάζονταν ωστόσο, όπως οι μεγάλοι

επικοί ποιητές, μόνο και μόνο λόγω του ονόματος τους και

των αντιλήψεων τους;

Το μεγαλειώδες στον Σαίξπηρ είναι ότι μπορεί να σταθεί

πλάι και στον Όμηρο και στον Έντγκαρ Γουάλλας.

67.

Τα έπη γερνούν, όπως κι ο ίδιος ο Θεός... Ο Απολεσθείς Πα­

ράδεισος... Έχουν την τάση να γερνούν... Για να εξασφαλί­

σει κανείς την αθανασία είναι προτιμότερο να μείνει έξω

από τον παράδεισο.

Διαβάζουμε τα έπη είτε για τον μύθο, είτε για τον τρόπο

119

Φερνάντο Πεσσόα

με τον οποίο τον επεξεργάζονται, είτε για τη στιχουργική

τους αρτιότητα.

Τα έπη που ουσιαστικά επικεντρώνονται στη θρησκεία

μπορούν να αναδείξουν όλο τους το μεγαλείο μόνο όταν η

συγκεκριμένη θρησκεία πάψει να είναι σημαντική. Θαυμά­

ζουμε την Αθηνά γιατί έχουμε (ίσως κάπως βιαστικά) πει­

στεί ότι δεν υπάρχει. Ο Απολεσθείς Παράδεισος είναι κάτι

διαφορετικό. Κανείς δεν πιστεύει στον Αδάμ και την Εύα,

αλλά ο Θεός παραμένει αμφιλεγόμενο ζήτημα.

Ο Δάντης διατήρησε τη φήμη του πιο εύκολα, γιατί στις

προτεσταντικές χώρες θεωρούν το έργο του παραμύθι ενώ

στις καθολικές η θρησκεία δεν παίζει κανένα ρόλο.

68.

Οι Πορτογάλοι ανακάλυψαν τον σύγχρονο κόσμο. Όλα τα

υπόλοιπα έθνη τον διαμόρφωσαν. Είχαν το προνόμιο να

ακολουθήσουν.

Όταν ένας θαυμαστής του Μαρκόνι μιλά για τα ερτζιανά

κύματα, μιλά σαν να επρόκειτο για κάτι το οποίο επινόησε

ο Μαρκόνι, χωρίς να γνωρίζει πως υπάρχει και κάποιος άλ­

λος ονόματι Χερτς. Αυτό είναι ο πολιτισμός.

Είναι άσκοπο, αν και ενδεχομένως ενδιαφέρον, να εξε-

120

Ηρόστρατος

τάσει κανείς από ιστορική άποψη τον ρόλο του Κολόμβου•

από κοινωνιολογική άποψη, είναι Πορτογάλος.

69.

Εμείς, για τους οποίους η πρόκληση του Αθέατου έχει μετατρα­

πεί σε πρόκληση μόνο του εφικτού — ρηχή κατάκτηση ρηχής

προκατάληψης, περίπατος κάτω από την κλίμακα του Ιακώβ.

... επαγρύπνηση της θλίψης, που επιτηρεί τα απολεσθέ­

ντα στοιχεία της ζωής

... αυτό το άχρηστο και κατά μία έννοια ανύπαρκτο

πράγμα που ονομάζεται ανθρωπότητα

Το βασικό σφάλμα του Μπέρναρντ Σω: η πίστη του στην

ύπαρξη της ανθρωπότητας ως ανεξάρτητου έθνους.

70.

Ο Σω αντιλαμβάνεται την ανθρωπότητα μόνο ως πρόβλημα.

Ο Τσέστερτον είναι πιο αξιόπιστος γιατί γνωρίζει πως η αν­

θρωπότητα αποτελεί γεγονός.

121

Φερνάντο Πεσσόα

Το θαυμαστό γεγονός —το μόνο αληθινό γεγονός— ότι

τα πράγματα υπάρχουν, ότι τα πάντα υπάρχουν, ότι το είναι

υπάρχει, αποτελεί την ψυχή και την πνοή όλων των τεχνών.

Η συγκεκριμένη πλευρά του ρομαντισμού που ο κλήρος

έπεσε στον Κόλριτζ να διαμορφώσει ονομάστηκε Αναγέν­

νηση του Θάμβους. Όμως τι άλλο είναι η μεγαλοφυία παρά

η αναγέννηση του θάμβους; Όταν η ψυχή πάψει να θαυμά­

ζει, έχει ηττηθεί.

Ελπίδα [...] στην οριστική —όχι εντελώς οριστική— δι­

καιοσύνη: «Ο Θεός γράφει ίσια σε στραβές γραμμές», όπως

λέει μία πορτογαλική παροιμία...

... εκτός κι αν χάρη σε κάποια πρακτική εφαρμογή της

θεωρίας του Αϊνστάιν καταστεί δυνατό να αναμεταδώσουμε

την ομιλία μας στο παρελθόν. Αλλά εδώ υπάρχει ένα γλωσ­

σικό εμπόδιο: οι αρχαίοι δεν απαλλάσσονται μόνο από τη

φλυαρία μας. Όταν ο Ιούλιος Καίσαρ αρχίσει να ακούει τον

Μουσολίνι, δεν πρόκειται να γίνει περισσότερο σοφός απ'

όσο ήταν.

Οι Θεοί δεν θα αποκριθούν, ούτε και η Μοίρα. Οι Θεοί

είναι νεκροί και η Μοίρα βουβή.

I I

Π Ρ Ο Σ Ω Ρ Ι Ν Ο Τ Η Τ Α

122

1.

Το ζήτημα της επιβίωσης των λογοτεχνικών έργων και του

προσδιορισμού των διαχρονικών στοιχείων της λογοτεχνίας εί­

ναι εντέλει πολύ απλό. Η ζωή δεν είναι παρά προσαρμογή στο

περιβάλλον, και ο θάνατος αδυναμία προσαρμογής ο' αυτό.

Ένα έργο τέχνης είναι, επομένως, ζωντανό ή σπουδαίο

όταν αποτιμάται ως τέτοιο από το κριτικό πλαίσιο που το

υποδέχεται. Υπάρχουν τριών ειδών πλαίσια. Ένα είναι το

άμεσο — το έθνος στο οποίο ανήκει ο καλλιτέχνης και η συ­

γκεκριμένη εποχή στην οποία εμφανίζεται το έργο. Το δεύ­

τερο είναι το ευρύτερο περιβάλλον που αφορά στη συνολι­

κή πορεία του πολιτισμού στον οποίο ανήκει το έθνος, εντός

της γλώσσας του οποίου γεννήθηκε ο καλλιτέχνης (αν υπο­

θέσουμε ότι δεν είναι λογοτέχνης). Το ευρύτατο πλαίσιο

δεν αφορά ούτε σ' ένα συγκεκριμένο έθνος, ούτε βέβαια σ'

έναν συγκεκριμένο πολιτισμό, αλλά σε όλα τα έθνη, όλες τις

εποχές, και σε όλους τους πολιτισμούς, όλες τις ιστορικές

περιόδους — το βασικό εκείνο ανθρώπινο στοιχείο που εί-

125

Φερναντο Πεσσόα

ναι παρόν όπου υπάρχουν οργανωμένες και πολιτισμένες

κοινωνίες, όποιο κι αν είναι το είδος της οργάνωσης τους,

όποια κι αν είναι η κουλτούρα τους.

Κάθε ιστορική περίοδος διαπνέεται από ορισμένες ιδέες

και μορφές ευαισθησίας• κάθε έθνος διαπνέεται από [...]

που το διαφοροποιεί από άλλα έθνη σε όλη τη διάρκεια της

προκαθορισμένης του ζωής. Η τέχνη που προσαρμόζεται

στο πρώτο από αυτά τα πλαίσια πεθαίνει μαζί με την εποχή

της- μαζί της εκπνέει και η μικρή επιρροή που είχαν ασκήσει

οι κυρίαρχες ιδέες της. Αν αυτές οι ιδέες είναι σημαντικές

και εκπολιτιστικές, και όχι μεταβατικές, το έργο τέχνης ίσως

μπορέσει να διεκδικήσει μεγαλύτερο μερίδιο δημοτικότη­

τας• αλλά δεν συζητάμε αυτή την περίπτωση εδώ. Η τέχνη

που προσαρμόζεται σ' ένα καθαρά εθνικό πλαίσιο, ως εθνι­

κή, θα περάσει τα σύνορα του χώρου μόνο μέσω της σκιώ­

δους φήμης των διαδόσεων, και θα περάσει τα σύνορα του

χρόνου μόνο στον βαθμό που το εθνικό ένστικτο το οποίο

αποτυπώνει συγγενεύει μ' εκείνο το ανθρώπινο ένστικτο

που ενυπάρχει σε όλα τα έθνη και σε όλους τους πολιτι­

σμούς. Αυτός είναι ο λόγος που η αρχαιοελληνική τέχνη εί­

ναι τόσο βαθιά ριζωμένη στον Χρόνο• διότι, απ' όλα τα έθνη,

η αρχαία Ελλάδα ήταν το μόνο που συμμορφώθηκε τόσο πι­

στά στους αιώνιους νόμους του πολιτισμού και της κουλτού­

ρας. Παρότι εθνική, η τέχνη της ήταν παγκόσμια, αφού το

εθνικό και το αιώνιο συναντήθηκαν στην αρχαία Ελλάδα.

126

Ηρόστρατος

2.

Κάποια έργα πεθαίνουν γιατί δεν έχουν καμία αξία- τα έρ­

γα αυτά, ακριβώς επειδή πεθαίνουν αμέσως, είναι θνησιγε­

νή. Άλλα απολαμβάνουν μία σύντομη ζωή, μόνο και μόνο

επειδή είναι προϊόντα μιας παροδικής μόδας ή διάθεσης.

Άλλα, μεγαλύτερου εύρους, συνυπάρχουν με μία ολόκληρη

ιστορική περίοδο της χώρας, στη γλώσσα της οποίας έχουν

γραφτεί, και, όταν εκείνη η περίοδος σβήσει, σβήνουν κι

αυτά- πεθαίνουν στην εφηβεία της φήμης και δεν ζουν πέρα

από την πρώτη νεότητα της αιώνιας δόξας. Άλλα πάλι, επει­

δή εκφράζουν θεμελιώδεις εκφάνσεις του πνεύματος της

χώρας τους, ή τον πολιτισμό στον οποίον αυτή ανήκει, διαρ­

κούν όσο διαρκεί και ο πολιτισμός• φτάνουν ως την ενηλι­

κίωση της παγκόσμιας δόξας. Άλλα όμως, επειδή εκφρά­

ζουν — αν και με το αίσθημα ενός πολιτισμού, τη γλώσσα

ενός έθνους, τις σκέψεις μιας εποχής και το ύφος μιας πα­

ροδικής διάθεσης— την αιώνια ουσία της ανθρώπινης ψυ­

χής, ζουν περισσότερο από τη διάθεση από την οποία

άντλησαν το ύφος τους, την εποχή από την οποία διδάχτη­

καν τις ιδέες τους, τη χώρα στη γλώσσα της οποίας γράφτη­

καν, τον πολιτισμό με το αίσθημα του οποίου εκφράστηκαν.

Αυτά φτάνουν ως εκείνη την ωριμότητα της ζωής που είναι

τόσο θνητή όσο οι Θεοί, οι οποίοι έχουν αρχή αλλά όχι τέ­

λος, όπως ο Χρόνος• και υπόκεινται μόνο σ' εκείνο το έσχα-

127

ΦερνάντοΠεσσόα

το μυστήριο το οποίο η Μοίρα κρύβει ακόμη κι από τη νύ­

χτα που βρίσκεται ολόγυρα, παντού, ακόμη κι από το χάος

που προϋπήρχε και θα υπάρχει εσαεί.

Υφολογικά τεχνάσματα και μεγαλοφυείς μεταστροφές

του νου βοηθούν ένα έργο να φτάσει ως τη νηπιακή ηλικία.

Η πρωτοτυπία της σκέψης, να διατρέξει μία εποχή. Το βά­

θος και το μεγαλείο του παγκόσμιου αισθήματος, να φτάσει

ως το σημείο που το οικουμενικό αυτό αίσθημα είναι αληθι­

νά οικουμενικό. Η στερεότητα της δομής, η αλήθεια της τυ­

πικής απεικόνισης, η [...] της φαντασίας κάνουν ένα έργο

πραγματικά αθάνατο, το ανυψώνουν ως εκεί που φτάνουν

τα ανθρώπινα, όσο χαμηλά κι αν είναι.

Ένας Κίπλινγκ εκφράζει μία παροδική διάθεση. Ένας

Τεννυσον μία εποχή. Ένας Σπένσερ έναν πολιτισμό. Ένας

Μίλτον την αιωνιότητα. Ένας Κίπλινγκ δεν θα διαρκέσει

περισσότερο απ' ό,τι μία [...] διάθεση, απ' όσο, στην καλύτε­

ρη περίπτωση, μία σύντομη εποχή στη ζωή ενός έθνους.

Γίνε δημοσιογράφος ή καλλιτέχνης. Στόχευσε στην άμεση

επιτυχία ή την αιώνια ζωή.

128

Ηρόστρατος

Η εμπνευσμένη δημοσιογραφία των ρομαντικών ποιητών

[•••]

Στέκομαι μπροστά crto άγαλμα του Ροντέν Η δημιουργία

του ανθρώπου και ξέρω ότι δεν θα ζήσει ούτε το μισό μιας

εποχής, ότι δεν είναι παρά απομεινάρι επιβίωσης, απλό

άθυρμα του Χρόνου. Δεν γνωρίζω τίποτα για τις αρχές της

γλυπτικής, ούτε κατανοώ το νόημα μιας καμπύλης στις εικα­

στικές τέχνες. Αλλά την καταδικάζω από κοινωνιολογική

σκοπιά. Δεν περιέχει τίποτα το ανθρώπινο.

Η επιβλητική φλυαρία του γέροντα Ουγκώ, η γεροντική

παιδικότητα του Μυσσέ.

Δεν βάλθηκαν να κατακτήσουν τ' άστρα πάνω από τους

λόφους και τους βάλτους της γης. Καμία ηδονή γεννημένη

από τον ήλιο ή τη λάμψη της σελήνης δεν έφερε στην επιφά­

νεια τη γυναικεία τους οδύνη. Δέχτηκαν παθητικά ό,τι συνέ­

βη στην ψυχή τους και έδωσαν βάρος στα αισθήματα, τις

εντυπώσεις και τις διαθέσεις της στείρας συνύπαρξης με τον

εαυτό τους.

Καθώς η ψυχή τους ήταν η μοναδική πραγματικότητα γι'

αυτούς, δεν είχαν ούτε σαφή αντίληψη του εξωτερικού κό­

σμου, που είναι η υγεία, ούτε σαφή αντίληψη του εξωτερικού

129

Φερνάντο Πεσσόα

ανθρώπου, που είναι η ηθική• οΰτε σαφή αντίληψη της εξω­

τερικής αρμονίας [...], που είναι η αίσθηση της ομορφιάς.

Αγάπησαν, απώλεσαν και, σαν κακομαθημένα παιδιά,

ύμνησαν την απώλεια μάλλον παρά την κατοχή, λες και είχε

σημασία είτε η μία είτε η άλλη —όταν ακόμη και τ' αστέρια

χάνονται— ή λες και τα αισθήματα μπορούν ν' αντέξουν

όταν η χλόη και τα φύλλα, πράγματα πιο αληθινά απ' την

ψυχή, είναι καταδικασμένα να μαραθούν.

5.

Οι ποιητές του αισθήματος, βασιζόμενοι στη διαίσθηση μάλ­

λον παρά στην κατασκευαστική τους ικανότητα, είναι κατώ­

τεροι από τους ποιητές της διάνοιας. Καθώς όμως η ανωτε­

ρότητα βρίσκεται στη γενικότητα, ο ποιητής του αισθήματος

είναι ανώτερος όταν ερμηνεύει μία γενικότητα. Το αίσθημα

μπορεί να κατακτήσει τη γενικότητα με τρεις τρόπους:

(1) Ανθρώπινη γενικότητα — η διαίσθηση του ποιητή δι­

εισδύει στην ουσία της ανθρώπινης φύσης, δημιουργώντας

έτσι ένα είδος κλασικισμού, όχι της διάνοιας αλλά του αι­

σθήματος.

Ο Σαίξπηρ είναι ο μέγας δάσκαλος σ' αυτή την κατηγο­

ρία των ποιητών.

130

Ηρόατρατος

(2) Αντιπροσωπεντικότητα — ο Γουώλτ Γουίτμαν είναι

ολόκληρος μία εποχή. Κάθε στιγμή της ποίησης και του αι­

σθήματος της εποχής βρίσκονται μέσα του.

Ο Γουίτμαν είναι ένας από τους σημαντικότερους λυρι­

κούς ποιητές όλων των εποχών. Είναι πιο ουσιαστικός απ'

ό,τι, για παράδειγμα, ο Σέλλεϋ. Είναι πράγματι όχι ο ποιη­

τής της Δημοκρατίας, γιατί η Δημοκρατία είναι ένα τίποτα,

αλλά του αισθήματος που καθιστά τη Δημοκρατία όνειρο

εφικτό. Είναι πέρα για πέρα Αμερικανός.

(Ό,τι θεωρούμε αμερικανικό μεγαλείο, όντας δευτερεύ­

ον μεγαλείο, καθηλώνει μέσω του θεϊκού ποιητικού μεγα­

λείου του Γουίτμαν. Κατ' αναλογίαν πρβλ. με τον Σαίξπηρ.)

Ο Σαίξπηρ είναι ο μεγαλύτερος όλων των λυρικών ποιητών.

(3) Λυρικο-φίλοσοφικό — το αίσθημα αποκτά γενικότη­

τα όταν γίνεται αντικείμενο στοχασμού.

Ο Μπράουνινγκ; Ίσως. Στην περίπτωση του το αίσθημα

μετουσιώνεται σε σκέψη.

Το ποίημα «Rabbi Ben Ezra» δεν εκφράζει καμία αν­

θρώπινη γενικότητα. Όμως το αίσθημα το οποίο ερμηνεύει

είναι ένα ιδιαίτερο αίσθημα, γίνεται κατανοητό και, συνε­

πώς, γενικό και ανθρώπινο επειδή είναι προϊόν φιλοσοφι­

κού στοχασμού. Ο Νταν και οι μυστικιστές ανήκουν σ' αυτή

την κατηγορία.

131

Φερνάντο Πεσσόα

Επομένως (1) Γενικότητα του αισθήματος

(2) Ένταση του αισθήματος

(3) [...]

6.

Είναι πιο δύσκολο να πει κανείς τι θα επιβιώσει όντας αντι­

προσωπευτικό από το τι θα επιβιώσει όντας τέλειο, διότι,

ενώ η τελειότητα έχει μορφή και εσωτερική συνοχή, η αντι-

προσωπευτικότητα υφίσταται σε άμεση σχέση με το αντι-

προσωπευόμενο και, μόνο στον βαθμό που το αντιπροσω-

πευόμενο είναι σημαντικό, επιβιώνει και η αντιπροσωπευτι­

κή τέχνη. Ωστόσο είναι πολΰ δύσκολο να γνωρίζει κανείς τι

είναι πράγματι αντιπροσωπευτικό, διότι είναι πολύ δύσκο­

λο να καθορίσει τα σημαντικά στοιχεία που πρέπει να αντι­

προσωπευτούν.

Η αντιπροσωπευτικότητα πρέπει να είναι γενική για να

ελπίζει στην επιβίωση. Ο καλλιτέχνης πρέπει να συνοψίσει

μία ολόκληρη εποχή για να ζήσει πέρα απ' αυτήν. Όλοι οι

ασήμαντοι και καταδικασμένοι στη λήθη καλλιτέχνες εκ­

φράζουν συγκεκριμένα ρεύματα, ο καλλιτέχνης όμως που

επιβιώνει πρέπει να εκφράζει το ρεύμα στο βάθος αυτών

των ρευμάτων.

Το κοινό χαρακτηριστικό όλων των αντιπροσωπευτικών

132

Ηρόστρατος

καλλιτεχνών είναι ότι στο πρόσωπο τους συμπυκνώνονται

όλες οι τάσεις και τα ρεύματα.

Ο ανώτερος τύπος αυτού του είδους του καλλιτέχνη είναι

ο Σαίξπηρ.

Ο Κητς ανήκει σε τύπο ανώτερο του Σαίξπηρ, δεν είναι

όμως σημαντικότερος από τον Σαίξπηρ. Ο Κητς ήταν δημι­

ουργός• ο Σαίξπηρ ήταν απλώς ένας ερμηνευτής. Ο Κητς

ωστόσο κατέχει σχετικά χαμηλή θέση ανάμεσα στους δημι­

ουργούς, ενώ ο Σαίξπηρ κατέχει μία από τις υψηλότερες θέ­

σεις —την υψηλότερη, κατά τη γνώμη μου — ανάμεσα στους

ερμηνευτές.

Ένας μεγαλειώδης τύπος ποιητή που θα επιβιώσει μέσω

της αντιπροσωπευτικότητάς του είναι ο Γουώλτ Γουίτμαν. Ο

Γουίτμαν περιέχει όλη τη σύγχρονη εποχή, από τον αποκρυ­

φισμό ως τη μηχανική και από την ανθρωπιστική τρυφερό­

τητα ως τη σκληρότητα της διανόησης. Είναι πιο διαχρονι­

κός από τον Σίλλερ ή τον Μυσσέ, για παράδειγμα. Είναι ο

φορέας των σύγχρονων καιρών. Η εκφραστική του δεινότη­

τα είναι τόσο απόλυτη όσο του Σαίξπηρ.

Θα επιβιώσει με τον τρόπο που επιβιώνει η Βίβλος και οι

Ιερές Βέδες, μέσω του πλουραλισμού της έμπνευσης.

133

Φερνάντο Πεσσόα

7.

Ο Γουίτμαν είναι ένας από τους σημαντικότερους ποιητές

όλων των εποχών. Είναι ο Σαίξπηρ του αισθήματος, της αι-

σθαντικότητας.

Η σύγχρονη απειθαρχία είναι θλιβερή, όμως υφίσταται.

Ο Γουίτμαν την ερμηνεύει. Ο αχαλίνωτος περίκλειστος αι­

σθησιασμός, η [...]

Αυτή ακριβώς η «αντιπροσωπευτικότητα», το στοιχείο

της συγκέντρωσης του διάσπαρτου και συνολικού αισθήμα­

τος, είναι που προσδίδει στη Βίβλο τη «λογοτεχνική» της δύ­

ναμη (την οποία αναδεικνύουν μεγάλα έργα όπως ο «Ιώβ»).

Με τον τρόπο του, τη δική του εκφραστική ιδιοτυπία, ο

Γουίτμαν δεν είναι λιγότερο βαθύς και επιδέξιος απ' ό,τι ο

Σαίξπηρ. Ο περίπλους της αίσθησης του Γουίτμαν...

Βλέπουμε την ίδια ενασχόληση με τον οικουμενικό άν­

θρωπο στον Σαίξπηρ, ο οποίος διεισδύει στη φύση του και

την άγρυπνη ψυχή του, στον Γουίτμαν, ο οποίος διεισδύει

στη ζωή του, και στον Μπράουνινγκ, ο οποίος διεισδύει

στους ξεχωριστούς τον τύπους (τη φιλοσοφική τάση που

βρίσκεται κρυμμένη στη διαίσθηση του). Όλοι περιγράφουν

ό,τι ο άνθρωπος δεν αποκαλύπτει.

Ηρόστρατος

8.

Πρώτα έρχεται η επιλογή των συγγραφέων. Σταδιακά, οι

κατώτεροι, οι δεύτερης διαλογής, υποχωρούν και οι διακε­

κριμένες προσωπικότητες έρχονται στο προσκήνιο. Στη συ­

νέχεια, και τα δικά τους έργα θα υποβληθούν σε εξονυχιστι­

κό έλεγχο και η φυσική επιλογή που ίσχυσε στην περίπτωση

των συγγραφέων θα επαναληφθεί τώρα με τα ποιήματα κά­

θε συγγραφέα που έχει επιβιώσει. Έτσι, για κάθε έθνος θα

προκύψει μία ανθολογία — πολύ πλούσια μεν, αλλά όχι πια

αμφισβητήσιμη. Μέσα από ένα τελικό ξεκαθάρισμα, τα πε­

ριεχόμενα της θα περιοριστούν στα ποιήματα που άντεξαν

στον Χρόνο.

Μ' αυτό τον τρόπο θα επιβάλλουν οι εποχές την ποινή

τους, και η φήμη ενός συγγραφέα θα συρρικνώνεται από

ανθολογία σε ανθολογία.

Ένας νους που κοιτάζει πέρα από τα εξωτερικά γνωρί­

σματα του παρόντος, προς την αθάνατη ουσία της Ομορ­

φιάς, η οποία κρατά τον εαυτό της μακριά απ' όσα παρέρ­

χονται, και της οποίας το μυστικό λέγεται μόνο στο αυτί

εκείνο που αρνείται ν' ακούσει τους ήχους της ζωής και της

φήμης — ένας τέτοιος νους είναι εύκολο να προβλέψει το

αγέννητο μονοπάτι της διαδρομής. Θα ήταν μία πιο δύσκο­

λη, περιττή ως επί το πλείστον αν και άκρως ενδιαφέρουσα

προσπάθεια, να προσδιορίσει κανείς, πάνω στη βάση των

134 135

Φερνάντο Πεσσόα

πιθανοτήτων, τους συγγραφείς του πολιτισμού μας, ζωντα­

νούς ή νεκρούς, που μπορούν να ελπίζουν σε μία θέση στο

πάνθεον των μεγάλων ανδρών.

Κι όμως, αν έχουμε διαρκώς στον νου μας τις αρχές εκεί­

νες που μνημειώνουν τη γραπτή ομορφιά, χαρίζουν αιωνιό­

τητα και διασφαλίζουν αθάνατη φήμη, θα είμαστε βέβαιοι

για ορισμένα βιβλία, ορισμένα ποιήματα, αν και για κάποια

άλλα θα διστάζουμε ν' αποφανθούμε.

Δεν χρειάζεται και πολλή σκέψη για ν' αντιληφθεί κανείς

ότι ποιήματα όπως το «Mo'ise», το «La Colere de Sampson»,

ενδεχομένως το «La Mort du Loup» του Βινύ, ή ωδές όπως

«Σ' ένα αηδόνι», «Σε μία ελληνική υδρία», «Στο φθινόπωρο»,

«Στη μελαγχολία» του Κητς, είναι αθάνατα. Αυτά τα έργα εί­

ναι εξίσου σπουδαία όσο το «Lycidas» και θα ζουν ακόμη κι

όταν το «Venus and Adonis» και το «The Rape of Lucrece»56

θα έχουν παραδοθεί στην ανθρώπινη εκείνη λήθη στην οποία

είναι καταδικασμένη κάθε ανώριμη ομορφιά.

Οι ποιητές της «βασανιστικής μελωδίας» θα σβήσουν φυσι­

κά. Η «βασανιστική μελωδία» παραείναι στοιχειωμένη για να

ζήσει περισσότερο από μία σύντομη αλληλουχία παρόντων.

Η αρχή της αντιπροσωπευτικότητας θα διασώσει μερικά

έργα τα οποία η αρχή της τελειότητας θα απέρριπτε. Όλο το

φάσμα του αγγλικού χιούμορ, μοναδικού στο είδος του, θα

επιβιώσει μάλλον στο Pickwick Papers, που είναι το μόνο

136

Ηρόστρατος

γραπτό το οποίο ο Ντίκενς μπορεί να υποβάλει στους Θε­

ούς προς έγκριση.

9.

Η ψυχική στενότητα, η στειρότητα της φαντασίας είναι

ελαττώματα που χαρακτηρίζουν την εποχή μας.

Είμαστε ανίκανοι να γράψουμε ή να θέλουμε να γρά­

ψουμε ή να γνωρίσουμε πώς γράφονται τα έπη. Ως (ψευ-

δο)αντιστάθμισμα γράφουμε μυθιστορήματα.

Το μυθιστόρημα είναι το παραμύθι αυτού που δεν έχει

φαντασία. Όλοι εμείς, είτε κατώτεροι είτε σε στιγμή κατω­

τερότητας, ονειρευόμαστε τρόπους [...] πραγματικής ζωής.

Ονειρευόμαστε επίσης, είναι βέβαιο, το μακρινό- όμως αυ­

τό, ακόμη κι αν δεν το θυμόμαστε, είναι οπωσδήποτε η ποί­

ηση της ψυχικής στενότητας. Tout notaire, έλεγε ο Γκυστάβ

Φλωμπέρ, a reve des sultanes. Ο βοηθός του συμβολαιογρά­

φου, ως εκ τούτου, ονειρεύεται μετά βίας μία διαδοχή συμ­

βάντων μέσα στην οποία μπαίνει η γειτόνισσα, ο σύζυγος

της, και ο ίδιος ως εραστής της κ.λπ.

Η λογοτεχνία, όπως κάθε τέχνη, είναι μία εξομολόγηση

του ότι η ζωή δεν επαρκεί. Το να κόβεις το λογοτεχνικό έρ­

γο πάνω στο πατρόν αυτού που δεν επαρκεί σημαίνει την

αδυναμία σου να υπερβείς τη ζωή.57

137

Φερνάντο Πεσσόα

10.

Αρχαιοελληνική διάνοια και σύγχρονη ευαισθησία. Αρχαιο­

ελληνική διάνοια, γιατί, ακόμη και αν υποθέσουμε ότι μία

αρχαιοελληνική διάνοια δεν σημαίνει αιώνια διάνοια, η αρ­

χαιοελληνική πειθαρχία της σκέψης αποτελεί την επιστημο­

νική βάση ολόκληρης της τέχνης μας. Σύγχρονη ευαισθησία,

γιατί δεν μπορούμε να ακρωτηριάσουμε τα αισθήματα μας

προς χάριν τού [...]

Ωστόσο η πειθαρχία μας, αν και αρχαιοελληνική από

ποιοτική άποψη, δεν μπορεί να είναι αρχαιοελληνική από

ποσοτική. Η ευαισθησία μας χαρακτηρίζεται από πολυπλο­

κότητα αδιανόητη για την αρχαιότητα- για την τιθάσευση

αυτής της ευαισθησίας πρέπει επομένως να επιστρατευθεί

πολύ μεγαλύτερο ποσοστό διανοητικής δύναμης.

Οι αρχαίοι Έλληνες μπορεί να αισθάνονταν τα πράγμα­

τα με τρόπο βαθύ, έντονο ή παράφορο, όμως πάντοτε τα αι­

σθάνονταν με μέτρο. Τα αισθήματα τους ήταν λογικά, ακό­

μη κι όταν ήταν φλογερά και βίαια. Όχι μόνο δεν μπορούμε

ν' αποκτήσουμε αυτή την αρετή, αλλά δεν πρέπει κιόλας•

διότι αν είχαμε την αρχαιοελληνική διάνοια και το αρχαιο­

ελληνικό αίσθημα, θα ήμασταν αρχαίοι Έλληνες κι όχι σύγ­

χρονοι Ευρωπαίοι.

138

Ηρόατρατος

11.

Αν σκεφτούμε πόσο μεγάλος πρέπει να είναι ο αριθμός των

ανθρώπων που υπήρξαν ευφυείς από την αρχή του κόσμου,

αναλογιζόμενοι ταυτόχρονα πόσο συχνά έχουμε ακούσει

όμορφες φράσεις, εύστοχες παρατηρήσεις, μεστές ιδέες και

βαθιές τυχαίες σκέψεις από τα χείλη απλών ταξιδιωτών της

ζωής και αποίκων της διαίσθησης, θα αναρωτηθούμε μήπως

όλη αυτή η εξυπνάδα, η οξυδέρκεια και η συχνή [...] του σύγ­

χρονου ευφυούς λογοτεχνικού έργου δεν είναι μάλλον αποτέ­

λεσμα του γεγονότος ότι σήμερα υπάρχουν περισσότερα γρα­

πτά κείμενα απ' ό,τι ποτέ άλλοτε. Αν δεν έχουμε περάσει τη

ζωή μας ως κουφοί, θα έχουμε οπωσδήποτε ακούσει, σε τυ­

χαίες συζητήσεις, θεωρίες, οι οποίες με μικρή ανάπτυξη, για

την οποία θα αρκούσε και μία απλή καταγραφή της κεντρικής

τους ιδέας, θα αποκτούσαν κάποιο ξεχωριστό ενδιαφέρον.

Γράφουμε αυτά τα οποία άλλες εποχές αποτύπωναν

προφορικά. Γι' αυτό φαινόμαστε τόσο έξυπνοι. Ο χρόνος

κρυφακούει το πνεύμα μας, αν και δεν μπορούμε να ελπί­

ζουμε, ότι λίγες μέρες αργότερα, θα θυμάται τι ήταν αυτό

που είπαμε.

Τα περισσότερα από αυτά που γράφονται σήμερα σε μία

πνευματικά υγιή εποχή θα είχαν απλώς ειπωθεί προφορικά

— όπως και οι Θεοί το είχαν θελήσει— με δεδομένη τη λιγο­

στή σκέψη που περιέχουν.

139

Φερνάντο Πεσσόα

Δεν κάνουμε τίποτε άλλο από το να καταγράφουμε το

εφήμερο, φτιάχνοντας ιστορία από τα γεγονότα του χωριού,

θεωρώντας τόν κάθε πανδοχέα βασιλιά με τον τρόπο του-

διασχίζουμε τη ζωή όλο βοή κι αντάρα ελπίζοντας να κατα­

πλήξουμε τον Χρόνο, αλλά το μόνο που καταφέρνουμε εί­

ναι να ξεσηκώσουμε τη γειτονιά. Τη νΰχτα οι κραυγές μας

ακούγονται μέχρι την άκρη του δρόμου, σαν των μεθυσμέ­

νων. Μόλις στρίψουμε τη γωνία, ο κόσμος μπορεί να απο­

κοιμηθεί πάλι για όσο χρόνο μάς έχει απομείνει.

12.

Μέσα από την πληθώρα των σημερινών υποψηφίων που

διαγκωνίζονται για την Αιώνια Φήμη, η νωθρή σπουδή των

μεταγενέστερων δεν θα μπορέσει να επιλέξει παρά ελάχι­

στους συγγραφείς, όσους θα μπορεί να περιέχει μία μικρή

ανθολογία.

Το σονέτο είναι το είδος της ποίησης που το μυαλό μας

μπορεί να κάνει καλύτερα.58

140

Ηρόστρατος

13.

Η εποχή μας δεν ευνοεί τα μακροσκελή ποιήματα, διότι η αί­

σθηση της αναλογίας και της δομής είναι αρετές που δεν

διαθέτουμε. Η εποχή μας είναι η εποχή για μικρά ποιήματα,

σύντομες λυρικές συνθέσεις, σονέτα, μπαλάντες. Ό,τι κλη­

ροδοτήσουμε στις επόμενες γενιές θα έχει κατά πάσα πιθα­

νότητα τη μορφή μιας συλλογής με μπαλάντες, όπως εκείνες

που μέσα τους διασώζονται τα έργα των τροβαδούρων της

Προβηγκίας και των Πορτογάλων ποιητών της βασιλικής αυ­

λής. Το μόνο που θ' απομείνει από τις διάφορες περιόδους

της ποίησης μας (εξαιρούνται μεγάλα ονόματα όπως ο Δά-

ντης και ο Μίλτον) θα είναι για κάθε έθνος μία ανθολογία

ποιημάτων, όπως η Παλατινή, ενσάρκωση εντέλει του γενι­

κού πνεύματος παρά συγκέντρωση μεγάλου αριθμού ποιη­

μάτων πολλών ποιητών — στην ουσία, μία ανώνυμη έκδοση.

Ακόμα και ποιήματα όπως το «Adonais»59 ίσως δεν επι­

βιώσουν, αφού ούτε και τα όνειρα επιβιώνουν. To Pro­

metheus Unbound θα σβήσει και στην Αγγλική Ανθολογία

του μέλλοντος ο Σέλλεϋ θα μνημονεύεται μονάχα για έναν ή

δύο στίχους του ποιήματος.

Ο Χρόνος αντιμετωπίζει βιαστικά όσους τον αντιμετωπί­

ζουν βιαστικά. Ο Κρόνος τρώει τα παιδιά του, όχι μόνο

επειδή ο ίδιος αφανίζει ό,τι παράγει, αλλά και γιατί αφανί­

ζει όσους ως παιδιά του κρατούν το βλέμμα τους στραμμένο

141

Φερνάντο Πεσσόα

στην εποχή τους και δεν γράφουν για την αφηρημένη αχρο-

νικότητα, για την ολύμπια εποχή της ψυχής ή για την αμετά­

βλητη θέση αυτής της αθάνατης Ομορφιάς που αγάπησε ο

Πλάτων.

Υπάρχει μία νότα αιωνιότητας, μία μουσική διαχρονικό­

τητας αριστοτεχνικά πλεγμένη στην ουσία κάποιων ρυθμών

και τη μελωδία κάποιων ποιημάτων. Υπάρχει ένας ρυθμός

γραπτού λόγου, μέσα στον οποίο το γυμνασμένο αυτί θα

διακρίνει τον τόνο της βεβαιότητας ενός θεού για τη θεϊκή

του δύναμη.

Αυτός ο τόνος υπάρχει στα σονέτα του Μίλτον, στο

«Lycidas»• απουσιάζει από τα σονέτα του Σαίξπηρ, ακόμη κι

όταν μιλούν για αυτόν. Υπάρχει ισορροπία, γαλήνη, ελευθε­

ρία, αρετές που δεν σχετίζονται με τον πυρετό της έμπνευ­

σης. Έμπνευση έχουν οι Σίβυλλες και οι προφήτες, όχι οι

Θεοί οι ίδιοι.

To «Moise» του Βινύ, το «Booz Endormi» του Ουγκώ πε­

ριέχουν αυτό τον τόνο. Απ' όλους τους Γάλλους ποιητές ο

Βινύ είναι αυτός που τον πλησίασε, αν και δεν τον άγγιζε

πολύ συχνά.

Οι καιροί που θα έρθουν θα πρέπει να διαλέξουν ανάμε­

σα σε πάρα πολλούς ποιητές της εποχής μας. Το υπερβολικό

δεν μπορεί να διαρκέσει. «Στις επερχόμενες γενιές», είπε ο

Φαγκέ, «θ' αρέσουν μόνο οι συγγραφείς με πυκνό ύφος».

142

Ηρόστρατος

Πράγματι, και μάλιστα ένας όλο και μικρότερος αριθμός

συγγραφέων. Το υπερβολικό αποδεικνύεται ελάχιστο.

Μία γνωστή παροιμία λέει ότι δεν μπορείς να έχεις και

την πίτα ολόκληρη και τον σκύλο χορτάτο, και η ευαγγελική

ρήση, «ου δύνασθε Θεώ δουλεύειν και μαμωνά».60 Δεν μπο­

ρείς να υπηρετείς και την εποχή σου κι όλες τις εποχές ταυ­

τόχρονα, ούτε να γράφεις το ίδιο ποίημα για θεούς και αν­

θρώπους.

Ο Μπράουνινγκ, ο Μπάιρον, [...] θα σβήσουν ολότελα,

ίσως ακόμη και τα ονόματα τους.

Από το μυθιστόρημα του 19ου αιώνα, κατά πάσα πιθανό­

τητα μόνο ο Φλωμπέρ, στον οποίο συνοψίζονται και σταθμί­

ζονται όλες τις τάσεις αυτού του λογοτεχνικού είδους, θα

διαβάζεται από τις επόμενες γενιές.

Οι ιδέες της Γαλλικής Επανάστασης, οι αξίες που απο­

καλούμε δημοκρατία μοιάζουν με τον μοναχισμό και τον

γνωστικισμό — φαντασιώσεις του τρελού που κρύβεται μέ­

σα μας, οι οποίες δεν πρόκειται ν' αντέξουν ούτε να επικρα­

τήσουν.

Στην αρχαία Ελλάδα ο Σέλλεϋ και 0 Μπάιρον δεν θα εί­

χαν γράψει, θα είχαν μιλήσει: αυτή θα ήταν η φυσική τους

αποστολή. Αποστολή της τέχνης δεν είναι να κατευνάζει τα

πάθη: η τέχνη δεν είναι διέξοδος ούτε οχετός.

Τόσο λίγα άραγε θ' αντέξουν από την εποχή μας; Όχι.

Όλα θ' αντέξουν, όχι όμως με αυτές τις δύο τυπικές μορφές.

143

Φερνάντο Πεσσόα

Ο Γκαίτε είπε πως ο καλλιτέχνης ανήκει στην εποχή του μό­

νο μέσω των σφαλμάτων του. Είχε δίκιο.

Αν δεν ζούμε σε μία εποχή απόλυτης παρακμής — διότι

αν ζοΰμε, τίποτα δικό μας δεν μπορεί και δεν πρέπει να μεί­

νει (περί αυτοΰ δεν μπορούμε να αποφανθούμε) — θα επι­

βιώσουμε με τον έναν ή τον άλλο τρόπο. Θα εμφανιστεί

ένας μεγάλος ποιητής που θα επικαλεστεί την αιωνιότητα

— ένας τεχνίτης, μία αυθεντία του πνεύματος. Στο έργο του

θα καθρεφτίζεται η «ιδιοφυΐα» της εποχής. Κι όλοι οι φλύα­

ροι λογοτέχνες, από τον Γουέρντσγουορθ ως τον [...], θα

έχουν υπάρξει απλώς ως δεκανίκια της ατομικότητας του.

I I I

Τ Ο Α Ν Ω Φ Ε Λ Ο ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ

144

Η διαπίστωση ότι το σπουδαίο έργο πάντα έρχεται στο προ­

σκήνιο είναι περιττή αν μιλάμε για πραγματικά σπουδαία

έργα και αν με τη φράση «έρχεται στο προσκήνιο» εννοού­

με ότι το έργο γίνεται αποδεκτό στην εποχή του. Είναι αλή­

θεια ότι το σπουδαίο έργο πάντοτε έρχεται στο προσκήνιο

κατά τη διάρκεια της μελλοντικής του ζωής• είναι επίσης

αλήθεια ότι έργα δευτέρας διαλογής πάντοτε έρχονται στο

προσκήνιο στην εποχή τους.

Γιατί πώς θα κρίνει ο κριτικός; Ποιες είναι οι ιδιότητες

εκείνες που χαρακτηρίζουν όχι τον τυχαίο αλλά τον ικανό κρι­

τικό; Γνώση του παρελθόντος της τέχνης και της λογοτεχνίας,

ένα γούστο εκλεπτυσμένο από αυτή τη γνώση, και ένα αμερό­

ληπτο και αδέκαστο πνεύμα. Λιγότερες δεν του επιτρέπουν

να ασκήσει κατά εντελή τρόπο την κριτική. Περισσότερες συ­

νεπάγονται ένα ήδη ολοκληρωμένο δημιουργικό πνεύμα και

ως εκ τούτου ατομικότητα- και ατομικότητα σημαίνει εγωκε­

ντρισμός και μία κάποια υποτίμηση του έργου των άλλων.

147

Φερνάντο Πεσσόα Ηρόστρατος

Πόσο επαρκής ωστόσο είναι ο επαρκής κριτικός; Ας

υποθέσουμε πως έρχεται αντιμέτωπος με ένα βαθιά πρωτό­

τυπο έργο τέχνης. Πώς θα το κρίνει; Συγκρίνοντας το με τα

έργα του παρελθόντος. Αν όμως είναι πράγματι πρωτότυπο,

θα αποκλίνει σε έναν βαθμό —κι όσο πιο πρωτότυπο τόσο

μεγαλύτερη η απόκλιση — από τα έργα τέχνης του παρελθό­

ντος. Αν συμβαίνει κάτι τέτοιο, το έργο δεν θα συμμορφώ­

νεται με τον αισθητικό κανόνα που ο κριτικός επικαλείται.

Κι αν η πρωτοτυπία του δεν εντοπίζεται στην απόκλιση του

από αυτά τα καθιερωμένα πρότυπα, αλλά στη χρήση που

τους επιφυλάσσει ο συγγραφέας, εντάσσοντας τα σε μία πιο

στέρεη κατασκευή —όπως ο Μίλτον χρησιμοποίησε τους

αρχαίους— θα εκλάβει άραγε ο κριτικός αυτή τη βελτίωση

ως βελτίωση, ή θα θεωρήσει τη χρήση αυτών των προτύπων

ως μίμηση; Θα διακρίνει τον χτίστη ή απλώς τον χρήστη των

οικοδομικών υλικών; Και γιατί να επιλέξει να διακρίνει τον

πρώτο και όχι τον δεύτερο, που είναι καλύτερος; Απ' όλα τα

στοιχεία που χαρακτηρίζουν ένα έργο, ο τρόπος της κατα­

σκευής του ανιχνεύεται με τη μεγαλύτερη δυσκολία... Ένα

κράμα από στοιχεία του παρελθόντος: ο κριτικός θα δει το

κράμα ή τα επιμέρους στοιχεία;

Αν σήμερα εκδίδονταν ο Απολεσθείς Παράδεισος ή ο

Άμλετ, τα σονέτα του Σαίξπηρ ή του Μίλτον, πιστεύει κανείς

πως θα θεωρούνταν ανώτερα από την ποίηση του κ. Κί-

πλινγκ ή του κ. Νόις ή των ομοίων τους; Αν το πιστεύει, εί-

148

ναι ανόητος. Η διαπίστωση, αν και αναμφίβολα πικρή, ισχύ­

ει απολύτως.

Ακούμε διαρκώς ότι η εποχή μας χρειάζεται έναν μεγά­

λο ποιητή. Τη θεμελιώδη κενότητα των σύγχρονων επιτευγ­

μάτων μάλλον τη νιώθει κανείς παρά μπορεί να την εκφρά­

σει λεκτικά. Αν ξαφνικά εμφανιζόταν ο μεγάλος ποιητής,

ποιος θα ήταν σε θέση να τον αναγνωρίσει; Ποιος μπορεί

να ισχυριστεί με βεβαιότητα ότι δεν έχει ήδη εμφανιστεί; Το

αναγνωστικό κοινό βλέπει στις εφημερίδες σχόλια για τα

έργα εκείνων που έχουν γίνει γνωστοί λόγω της κοινωνικής

επιρροής ή των γνωριμιών τους, ή για άλλους των οποίων η

μετριότητα αποτελεί εγγύηση αποδοχής από το πλήθος. Ο

μεγάλος ποιητής μπορεί να έχει ήδη εμφανιστεί, αλλά το έρ­

γο του να μνημονεύεται σε λίγες «vient-de-paraitre» αράδες

στη βιβλιογραφική στήλη κάποιας εφημερίδας.

149

Σ Η Μ Ε Ι Ω Σ Ε Ι Σ

1. Βλ. Αποκάλυψη Ιωάννου, IB' 1: «Και οημείον μέγα ώφθη εν τω ου-

ρανώ, γυνή περιβεβλημένη τον ήλιον, και η σελήνη υποκάτω των ποδών

αυτής, και επί της κεφαλής αυτής στέφανος αστέρων δώδεκα».

2. Οι αγκύλες, όπου εμφανίζονται στο κείμενο, υποδηλώνουν κενά ή

δυσανάγνωστες λέξεις στο χειρόγραφο.

3. Lytton Strachey (1880-1932), εξέχουσα μορφή των βικτωριανών γραμ­

μάτων, κριτικός και βιογράφος, βασικό μέλος της ομάδας του «Bloomsbury»

και στενός φίλος και συνεργάτης της Virginia και του Leonard Woolf, του Ε.

Μ. Forster και του John Maynard Keynes. Ανάμεσα στα πολλά βιβλία που

έγραψε ξεχωρίζουν τα: Emminent Victorians (1918), Queen Victoria (1921),

Books and Characters, French and English (1922), Portraits in Miniature (1931)

και Characters and Commentaries (1933).

4. Αναφορά στα δοκίμια και τα μυθιστορήματα του Aldous Huxley

(1894-1963) που κυκλοφόρησαν στη δεκαετία του '20, όπως τα Crome

Yellow (1921), Antic Hay (1923) και Those Barren Leaves (1925). To γνω­

στό βιβλίο του Huxley Θαυμαστός καινούργιος κόσμος [Brave New

World] δημοσιεύτηκε το 1932, όταν ο Πεσσόα είχε ήδη ολοκληρώσει τον

Ηρόστρατο.

5. Η ποιητική σύνθεση Faerie Queene (1590) του Edmund Spencer

(1552-1599) συγκαταλέγεται ανάμεσα στα κλασικά έργα της αγγλικής

γραμματείας.

6. Ο Henry Arthur Jones (1851-1929) έγραψε πάνω από σαράντα πέ­

ντε θεατρικά έργα. Το πιο γνωστό, The Liars (1897), παραμένει επίκαιρο

μέχρι σήμερα και συμπεριλαμβάνεται στο ρεπερτόριο πολλών θεάτρων.

151

Σημειώσεις

7. Ο Sydney Smith (1771-1845) υπήρξε ίσως ο πιο χαρισματικός και

πνευματώδης δοκιμιογράφος της εποχής του. Μαζί με τον Francis

Horner και τον Henry Brougham εξε'διδε το The Edinburgh Review, μία

από τις εγκυρότερες επιθεωρήσεις της εποχής. Ο Smith ήταν γνωστός ως

«the wisest of witty men, and the wittiest of wise men».

8. Nicolas Boileau-Despreaux (1636-1711), ένας από τους σημαντι­

κότερους ποιητε'ς της εποχής του και συγγραφε'ας της περίφημης Ποιητι­

κής τέχνης [L'Artpoetique] (1674).

9. Ο ποιητής Jacques de Cailly (1604-1673) συνε'θεσε πλήθος επι­

γραμμάτων με το ψευδώνυμο Chevalier d'Aceilly.

10. Τελευταίος στίχος του xxi ποιήματος του τρίτου βιβλίου των

Contemplations.

11. Αναφορά στο κλασικό ε'ργο του ελισαβετιανού θεατρικού συγγρα­

φέα John Webster (1580-1625) The Duchess ofMalfi. Ο στίχος συναντάται

στην Δ' Πράξη, τη στιγμή που ο κεντρικός ήρωας Φερνάντο αντικρίζει το

πτώμα της Δούκισσας, την οποία ο ίδιος έχει διατάξει να στραγγαλίσουν.

12. Ο πρώτος στίχος του ποιήματος «Brise marine».

13. Hydriotaphia, Urn-Burial (1658) έργο του Sir Thomas Browne

(1605-1682), που έχει ως θέμα τις νεκρικές τελετουργίες διαφόρων πολι­

τισμών. Ο Browne εμπνεύστηκε το έργο μετά την ανακάλυψη μιας σει­

ράς αρχαίων ληκύθων στο Νόρφολκ της Αγγλίας.

14. Charles («Charley») Peace (1832-1879), ο πιο γνωστός Άγγλος

εγκληματίας του 19ου αιώνα, του οποίου τα κατορθώματα είχαν εξάψει

τη λαϊκή φαντασία. Στη φυλακή, όπου και πέθανε, έγραψε μία ογκώδη

αυτοβιογραφία με τίτλο Charles Peace, or The Adventures of a Notorious

Burglar, η οποία κυκλοφόρησε μετά τον θάνατο του.

15. Pierre-Fransois Lacenaire (1800-1836), Γάλλος εγκληματίας με

λογοτεχνικές ανησυχίες, ο οποίος στη φυλακή συνέθεσε ένα βιβλίο ποιη­

μάτων με τίτλο Memoires, revelations et poesies, που κυκλοφόρησε λίγους

μήνες μετά την εκτέλεση του.

16. Το πλήρες δίστιχο του ποιήματος «A la Marquise» του Pierre

Corneille (1606-1684) έχει ως εξής: «Vous ne passerez pour belle /

Qu'autant que je l'aurai dit».

152

Σημειώσεις

17. Βλ. το ποίημα του Walt Whitman (1819-1892), «To a Common

Prostitute».

18. Ηρόστρατος, ο περίφημος εμπρηστής της αρχαιότητας, ο οποίος

το 356 π.χ., την ημέρα ακριβώς της γέννησης του Μεγάλου Αλεξάνδρου,

πυρπόλησε τον Ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο, ένα από τα επτά θαύ­

ματα του κόσμου. Με αυτή του την πράξη ο Ηρόστρατος κέρδισε την

υστεροφημία που τόσο ποθούσε, αφού το όνομα του δεν έπαψε έκτοτε

να μνημονεύεται, παρά τη σχετική απαγόρευση που επέβαλαν οι αρχές

της πόλης στους Εφέσιους, ή μάλλον ακριβώς λόγω αυτής.

19. Αναφορά στον Terence MacSwiney, ήρωα του αγώνα για την ανε­

ξαρτησία της Ιρλανδίας, ο οποίος συνελήφθη από τις βρετανικές αρχές

στις 12 Αυγούστου 1920, λίγους μήνες αφότου κατέλαβε τη δημαρχία της

πόλης. Ο MacSwiney πέθανε στις φυλακές του Λονδίνου στις 24 Οκτω­

βρίου του ίδιου έτους μετά από απεργία πείνας που κράτησε 74 ημέρες.

20. Ο Πεσσόα μνημονεύει ξανά τον Proudhon, παραλλάσσοντας

ελαφρώς τη ρήση του. Αντί της λέξης «μάρτυρες», που χρησιμοποιεί στο

πρώτο απόσπασμα και η οποία ανταποκρίνεται στο γαλλικό πρωτότυπο,

από παραδρομή ασφαλώς, προκρίνει εδώ τη λέξη «ήρωες».

21. Ο Ben Jonson (1572-1637) συγκαταλέγεται ανάμεσα στους κορυ­

φαίους Άγγλους θεατρικούς συγγραφείς. Η κρίση του Πεσσόα για τον

Jonson είναι μάλλον αυστηρή. Έργα όπως τα Volpone (1605), Epicoene,

or The Silent Woman (1609), The Alchemist (1610) και Bartholomew Fair

(1614) φανερώνουν το μεγάλο του συγγραφικό ταλέντο.

22. Ο Robert Burns (1759-1796) γεννήθηκε και έζησε στη Σκωτία.

Έγραψε πολλά ποιήματα στη σκωτσέζικη διάλεκτο. Ένα από τα γνω­

στότερα είναι και το «A Red, Red Rose».

23. «John Anderson, my Jo»: στίχος που επαναλαμβάνεται στο ομό­

τιτλο ποίημα του Burns. Ο στίχος «Ye are na Mary Morison» απαντά στο

ποίημα που τιτλοφορείται «Mary Morison». Η «παντοτινή Τζην» είναι

παραλλαγή στίχου του Burns από το ποίημα του «Of a' the Airts the

Wind Can Blow» και αναφέρεται στη γυναίκα του, Jean Armour, η

οποία πρωταγωνιστεί σε πολλές μπαλάντες του. Το πλήρες δίστιχο είναι:

«But day and night my fancy's flight / Is ever wi' my Jean».

153

Σημειώσεις

24. Ποίημα της Σκωτσέζας ποιήτριας Lady Anne Lindsay (1750-1825).

25. Αναφορά σε ποίημα της Σκωτσέζας Carolina Oliphant (1766-1845), γνωστής κι ως Lady Nairme.

26. Ο στίχος ανήκει στη Σκωτσέζα ποιήτρια Maria Mulock Craik

(1826-1887) και αποτελεί παραλλαγή γνωστού στίχου του Σκωτσέζου

ποιητή Sir Richard Holland, ο οποίος έζησε στα μέσα του 15ου αιώνα.

27. Βλ. σημείωση 10.

28. Στίχος από το ποίημα «Nature and the Poet» του William Wordsworth.

29. Βλ. ΒασιλιάςΑηρ, Σκηνή 2, Πράξη V, όπου ο Edgar λέει: «... Men must endure / Their going hence, even as their coming hither: / Ripeness is all: — come on».

30. Ο Alexander Pope (1688-1744), ένας από τους επιφανέστερους

Άγγλους ποιητές του 18ου αιώνα και συγγραφέας του The Essay on Man

(1733), μετέφρασε την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Η ανταπόκριση των

συνδρομητών ήταν τόσο μεγάλη ώστε ο Pope κέρδισε από αυτές τις με­

ταφράσεις μία μικρή περιουσία.

31. Ο John Keats (1795-1821), ένας από τους μείζονες ποιητές του

ρομαντικού κινήματος, στενός φίλος, για ένα διάστημα, του P. Β. Shelley,

πέθανε από φυματίωση στη Ρώμη σε ηλικία μόλις είκοσι έξι χρόνων. Συ­

νέθεσε μερικές από τις ωραιότερες ωδές στην ιστορία της αγγλικής

λογοτεχνίας, όπως την «Ωδή σ' ένα αηδόνι», την «Ωδή στην ψυχή», την

«Ωδή στη μελαγχολία», την «Ωδή στη νωθρότητα» και την «Ωδή σε μία

ελληνική υδρία», καθώς και μπαλάντες, γνωστότερη εκ των οποίων πα­

ραμένει η «La Belle Dame Sans Merci». Οι φιλόδοξοι ποιητικοί πειρα­

ματισμοί του εξάλλου σε έργα όπως τα Endymion (1818), Hyperion

(1919) και The Eve of St. Agnes (1919), καθώς και οι περίφημες «επι­

στολές» του, φανερώνουν το μέγεθος και την αξία της ποιητικής του

προσφοράς.

32. Ο Ρ. Β. Shelley (1792-1822), κορυφαία επίσης μορφή του ρομα­

ντικού κινήματος, πνίγηκε κάτω από αδιευκρίνιστες συνθήκες στον όρμο

της Σπέτσια στην Ιταλία. Σημαντικότερα έργα του Shelley είναι τα Revolt

154

Σημειώσεις

of Islam (1818), Prometheus Unbound (1819), The Cenci (1819), The Mask

of Anarchy (1819) καθώς και το δοκίμιο του The Defence of Poetry (1820).

33. «What's time? Leave now for dogs and apes! Man has forever»:

στίχος του σημαντικότερου βικτωριανού ποιητή Robert Browning (1812-

1889) από το ποίημα «A Grammarian's Funeral Shortly After the Revival

of Learning in Europe». Η συλλογή Men and Women (1855) και η εκτε­

νής ποιητική σύνθεση The Ring and the Book (1869) περιέχουν μερικά

από τα αρτιότερα και δραστικότερα ποιήματα της αγγλικής γλώσσας.

34. Ο Aristide Briand (1862-1932), πρωθυπουργός της Γαλλίας κατά

τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο (1915-1917), κέρδισε το Βραβείο Νόμπελ για

την Ειρήνη το 1926.

35. Ο Edgar Wallace (1875-1932), Άγγλος στην καταγωγή, έγραψε

πάνω από εκατόν πενήντα αστυνομικά μυθιστορήματα

36. Ο Sir Philip Sidney (1554-1586) υπήρξε από τους πιο δημοφιλείς

συγγραφείς και διπλωμάτες της εποχής του. Κέρδισε μία θέση στο πάν­

θεον της αγγλικής λογοτεχνίας με το δοκίμιο του Apology for Poetry

(1595), που δημοσιεύτηκε λίγο μετά τον πρόωρο θάνατο του. Αποτέλεσε

πρότυπο για ποιητές όπως ο Shelley και ο Yeats, οι οποίοι τον

μνημονεύουν σε γνωστά τους έργα.

37. Ο Sir Henry Segrave (1896-1930) υπήρξε διακεκριμένος Άγγλος

δρομέας και κολυμβητής. Το 1929 ο Βασιλιάς της Αγγλίας τού επέδωσε

τον τίτλο του «Ιππότη». Πέθανε την επόμενη χρονιά, κατά τη διάρκεια

κολυμβητικών αγώνων, στις 13 Ιουνίου, παραδόξως την ημέρα των γενε­

θλίων του Πεσσόα.

38. William Wymark Jacobs (1863-1943), Άγγλος συγγραφέας του

οποίου οι μυθιστορηματικοί ήρωες είναι άνθρωποι της θάλασσας και

του λιμανιού.

39. Ο Freeman Wills Crofts (1879-1957) και ο Richard Austin

Freeman (1862-1943) ήταν Άγγλοι συγγραφείς αστυνομικών μυθιστορη­

μάτων. Στα μυθιστορήματα του δευτέρου ο ντετέκτιβ ονομάζεται John

Thorndyke και είναι, όπως και ο συγγραφέας τους, ιατρός παθολόγος. Ο

Πεσσόα, σε ανέκδοτο κείμενο του για τον Edgar Allan Poe, σχολιάζει

θετικά το έργο τους.

155

Σημειώσεις

40. Ο John Millington S;»ynge (1871-1909) υπήρξε ο σημαντικότερος

Ιρλανδός θεατρικός συγγραφέας των αρχών του 20οΰ αιώνα. Ανάμεσα

στα κορυφαία έργα του το πιΙιο γνωστό είναι το The Playboy of the Western

World (1907).

41. Σε ανέκδοτο χειρόγραφο του ο Πεσσόα σημειώνει: «Ο τρόπος

που σκέπτεται ο Σω είναι έννα από τα πιο επιτυχημένα του αστεία... Οι

"σκέψεις" του Γουέλς: γιατί11 θα πρέπει να με απασχολούν οι σκέψεις

ενός ανθρώπου που δεν μπαίνει στον κόπο να τις σκεφτεί;»

42. Τα κριτικά του δοκίμια Essays in Criticisms (1865, 1888), το έργο

του Culture and Anarchy (18ί>69) και μερικά από τα ποιήματα του καθιέ­

ρωσαν τον Matthew Arnold" (1822-1888) ως έναν από τους σημαντικό­

τερους και επιφανέστερους ββίκτωριανούς συγγραφείς.

43. Στίχοι που ανήκουν cr^o εκτενές ποίημα «In Memoriam Α. Η. Η.»

του Alfred Tennyson, αφιερωμένο στη μνήμη του φίλου του Arthur

Hallam, που πέθανε στα είκοσι δυο του χρόνια.

44. Ειρωνική αναφορά crt̂ o γνωστό έργο του Wilde The Importance of

Being Ernest, όπου το όνομα' τθυ ήρωα (Ernest) αντικαθίσταται απ' αυτό

του Swinburne (Algernon).

45. «Μωντ», «Ντολόρες»::: ονόματα γυναικών με τα οποία ο Tennyson

και ο Swinburne αντίστοιχα τιτλοφόρησαν μακροσκελείς ποιητικές τους

συνθέσεις.

46. To «The Rime of th' i e Ancient Mariner» (1798) και το «Kubla

Khan» (1797) είναι οι πιο Υνωστές ποιητικές συνθέσεις του Samuel

Coleridge (1772-1834). Το φιλοσοφικό και εν μέρει αυτοβιογραφικό του

έργο Biographia Literaria (18ίΐ7) παραμένει ένα από τα θεμελιώδη κείμε­

να του ρομαντικού κινήματος»•

47. Emile Faguet (1847-1*^16), γνωστός Γάλλος κριτικός. Στο δοκίμιο

του για τη Γεωργία Σάνδη, ο' t^aguet έγραφε: «Aux yeux de la posterite,

qui n'aime que les ecrivains o:oncis, George Sand aura un grand tort: elle

aime a parler».

48. Robert Walpole (16706-1745), Αγγλος πολιτικός, πρωθυπουργός

της Μεγάλης Βρετανίας το 17'2ΐ και 1742. Πατέρας του γνωστού συγγρα­

φέα και ιστορικού τέχνης Hoi^ce Walpole (1717-1797).

156

Σημειώσεις

49. Catulo da Paixao Cearense (1863-1946), γνωστός Βραζιλιάνος

ποιητής και μουσικός που έζησε στο Ρίο ντε Ζανέιρο.

50. Jean-Baptiste Rousseau (1671-1741), δημοφιλής Γάλλος ποιητής

της εποχής, ο οποίος σήμερα είναι παντελώς λησμονημένος.

51. Joseph Grasset (1849-1918), διάσημος καθηγητής νευρολογίας

στο Πανεπιστήμιο του Μονπελιέ.

52. Αναφορά στο «The Raven», το πιο γνωστό ποίημα του Edgar

Allan Poe (1809-1849).

53. Charles Lamb (1775-1834), Άγγλος ποιητής και κριτικός. Γνωστό­

τερο έργο του η συλλογή δοκιμίων που εξέδωσε το 1823 με το ψευδώ­

νυμο Elia, η οποία φέρει και τον τίτλο The Essays ofElia. Τα δοκίμια αυ­

τά δημοσιεύτηκαν από το 1820 ως το 1823 στο The London Magazine.

Λίγο πριν από τον θάνατο του εξέδωσε κι έναν δεύτερο τόμο με δοκίμια,

με τίτλο The Last Essays of Elia.

54. Ελεγεία του Milton.

55. Αναφορά στο κλασικό δοκίμιο του Edgar Allan Poe «The Phil­

osophy of Composition», δημοσιευμένο το 1842.

56. Τα ποιήματα «Venus and Adonis» [«Αφροδίτη και Άδωνις»] και

«The Rape of Lucrece» [«Ο βιασμός της Λουκρητίας»] είναι του Shake­

speare και εκδόθηκαν το 1593 και 1594 αντίστοιχα. To «Lycidas» είναι

του Milton και δημοσιεύτηκε το 1638.

57. Το απόσπασμα αυτό είναι το μόνο σε όλο το χειρόγραφο του

Ηρόστρατου που γράφτηκε από τον Πεσσόα στα πορτογαλικά.

58. Αργότερα ο Πεσσόα θα εκφράσει αντίθετη άποψη. Στο Βιβλίο

της ανησυχίας σημειώνει χαρακτηριστικά: «Δεν με νοιάζουν οι ρίμες.

Σπάνια βρίσκει κανείς δύο όμοια δένδρα το ένα δίπλα στο άλλο».

59. Το γνωστό ποίημα του Shelley, στο οποίο ο ποιητής θρηνεί τον

θάνατο του John Keats. 60. Βλ. Κατά Ματθαίον, Στ' 24, και Κατά Λουκάν, Ιστ' 13.

157

Ε Π Ι Μ Ε Τ Ρ Ο

Το μόνο ευγενές πεπρωμένο ενός συγγραφέα που εκ­

δίδει το έργο του είναι να μην έχει τη φήμη που του

αξίζει. Αλλά το αληθινά ευγενές πεπρωμένο είναι του

συγγραφέα που δεν εκδίδει το έργο του.

Β ι β λ ί ο τ η ς Α ν η σ υ χ ί α ς , απόσπασμα 209

Αν μου έλεγαν ότι είναι μηδαμινή η απόλαυση της

διάρκειας όταν έχεις πάψει πια να υπάρχεις, θα απα­

ντούσα, πρώτον, ότι δεν το γνωρίζω, καθότι δεν γνω­

ρίζω την αλήθεια όσον αφορά στην ανθρώπινη αθανα­

σία. Στη συνέχεια, θα απαντούσα ότι η απόλαυση της

μελλοντικής φήμης είναι μια απόλαυση του παρόντος,

η φήμη είναι μελλοντική. Πρόκειται για μια απόλαυση

αλαζονείας που όμοια της δεν μπορεί να προσφέρει

καμιά υλική κτήση. Μπορεί, όντως, να πρόκειται για

ψευδαίσθηση, αλλά όπως και να 'χει, είναι μια από­

λαυση μεγαλύτερη από την απόλαυση που προσφέρει

μόνο αυτό που βρίσκεται εδώ.

Β ι β λ ί ο τ η ς Α ν η σ υ χ ί α ς , απόσπασμα 145, 2/2/1931

Στο έβδομο κεφάλαιο του πρώτου μέρους του Sartor

Resartus, ενός βιβλίου που ο Πεσσόα διάβασε στην εφηβεία

του και το οποίο έμεινε για πάντα χαραγμένο στη μνήμη

του, ο Τόμας Καρλάιλ (1795-1881) ερωτά: «Χάρη σε ποιες

παραξενιές της τΰχης κατορθώνουμε να μείνουμε στην Ιστο­

ρία;» Στην απάντηση του αναφέρει, κατά πρώτον, το παρά­

δειγμα του Ηρόστρατου, το οποίο στην πραγματικότητα δεν

είναι επιτυχές, διότι δεν βασίζεται σε καμιά παραξενιά της

τύχης. Ένας άσημος πολίτης της Εφέσου με το όνομα Ηρό-

στρατος έβαλε φωτιά στον ναό της Αρτέμιδος με δεδηλωμέ­

νη την πρόθεση του να κάνει το όνομα του αθάνατο. Γι' αυ­

τό οι κυβερνήτες της πόλης απαγόρευσαν με την ποινή του

θανάτου να προφέρεται το όνομα του. Γι' αυτό ακριβώς οι

Εφέσιοι και οι υπόλοιποι αρχαίοι Έλληνες (καθότι η αν­

θρώπινη ψυχολογία του τότε δεν διέφερε από τη σημερινή)

δεν έπαψαν να προφέρουν το όνομα του, έστω χαμηλόφωνα

και στα κρυφά. Έτσι επέζησε μέχρι σήμερα.

163

Επίμετρο Επίμετρο

Ο Καρλάιλ, ο οποίος θαύμαζε πάντοτε την ικανότητα

που έχουν ορισμένοι άνθρωποι να αφήνουν ανεξίτηλα τα

ίχνη τους στην ιστορία, έδωσε μία σειρά διαλέξεις με τίτλο

On Heroes, Hero Worship and the Heroic in History, που επί­

σης γνωρίζουμε ότι αποτελούν μέρος των αναγνωσμάτων

του νεαρού Πεσσόα. Αλλά αν η ιδέα του να γράψει, αρκετά

χρόνια αργότερα, τον Ηρόστρατο οφείλεται τελικά σε κά­

ποιον συγγραφέα, πρόκειται μάλλον για έναν άλλο Σκοτσέ­

ζο, τον σερ Τόμας Μπράουν (1605-1682). Στις τελευταίες

σελίδες του δοκιμίου του που φέρει τον τίτλο Hydriotaphia,

και το οποίο εξυμνεί θερμά ο Πεσσόα στο απόσπασμα 8, ο

Μπράουν διαλογίζεται επί μακρόν και εις βάθος σχετικά με

τις μάταιες προσπάθειες που καταβάλλει ο άνθρωπος για

να αγγίξει την αθανασία. Σε ένα απόσπασμα, που θα πρέ­

πει να επηρέασε τον Πεσσόα, διαβάζουμε: «Ζει ο Ηρό-

στρατος, ο οποίος πυρπόλησε τον ναό της Αρτέμιδος, ενώ

έχει σχεδόν χαθεί η μνήμη αυτού που τον έχτισε».

Όπου και αν οφείλεται η γένεση του Ηρόοτρατον, και

όσο μάταιες και αν είναι οι προσπάθειες των ανθρώπων να

επιζήσουν πέραν της σύντομης ενσάρκωσης τους, η σαφής

πρόθεση αυτού του έργου του Πεσσόα είναι να μελετήσει

την αθανασία —υπό την έννοια της μετά θάνατον δόξας, της

επιβίωσης στην Ιστορία— και τις ποικίλες αιτίες και εκδη­

λώσεις της: ιδιοφυΐα, φήμη, καλλιτεχνική παραγωγή, πολιτι­

κή δράση, δόξα του ατόμου, δόξα των εθνών, τυραννία,

164 Ι ι Ι

αγιότητα, στρατιωτική εξουσία, πνευματική εξουσία, μεγά­

λες κατακτήσεις, μεγάλα σκάνδαλα. Μόνο που ο Πεσσόα,

παρά τις καλές του προθέσεις να είναι εξαντλητικός, μεθο­

δικός και ισοτενής στη μελέτη του, υποκύπτει στο μεγάλο

του πάθος και καταλήγει τελικά να μιλάει κυρίως γι'αυτό:

τη λογοτεχνία. Αφήνοντας κατά μέρος τον τομέα της πολιτι­

κής, της θρησκείας και του έρωτα, του οποίου οι πιο σημα­

ντικοί εκπρόσωποι γνωρίζουν μία θεαματική φήμη, ο Πεσ­

σόα μιλάει με έμμονο πάθος για τους καλλιτέχνες, και μάλι­

στα όχι για όλους: οι συγγραφείς μονοπωλούν σχεδόν πά­

ντα τη σκηνή.

Το ότι η μελέτη του αυτή παραχωρεί την πρώτη θέση στη

λογοτεχνία εξηγείται, ή μάλλον είναι αυτονόητο, καθότι «η

φήμη είναι κατ' ουσίαν λογοτεχνική» (απόσπασμα 11). Αυ­

τή η φράση ακολουθεί μετά την παρατήρηση ότι η φήμη επι­

βιώνει μέσω του γραπτού λόγου, και για τον Πεσσόα η λο­

γοτεχνία είναι βεβαίως το είδος της γραφής που έχει τις πε­

ρισσότερες πιθανότητες να διαρκέσει. Οι ειδήσεις των εφη­

μερίδων πεθαίνουν σχεδόν στο σύνολο τους, αλλά το ίδιο

συμβαίνει και με τα συνήθη διηγήματα και την εύκολη ποίη­

ση, γι' αυτό και ο Πεσσόα τα ταξινομεί επίσης στη δημοσιο­

γραφία (απόσπασμα 44 και 55), και μάλιστα το μεγαλύτερο

μέρος της ρομαντικής ποίησης δεν αξίζει καλύτερο επίθετο

(ή επιτάφιο) από τον όρο «εμπνευσμένη δημοσιογραφία»

{Προσωρινότητα, 3). Ένας Καίσαρ ή ένας Ναπολέων θα

165

Επίμετρο

επιζήσουν στις σελίδες της Ιστορίας, ιδίως αν είναι καλο­

γραμμένες, διότι ο σωστός λόγος είναι αυτός που αντιστέκε­

ται καλύτερα στις περιπέτειες του χρόνου και στη λήθη του

πεπρωμένου, αλλά μόνο ένας Όμηρος ή ένας Σαίξπηρ μπο­

ρούν να επιζήσουν πέραν της Ιστορίας. «Από όλα αυτά θα

μείνει κάποιος ποιητής», καταλήγει ο Μπερνάρντο Σοάρες,

κοιτάζοντας από το παράθυρο τον κόσμο γΰρω του ενώ

αναφωνεί: «Τι δεν θα 'δινα για να έμενε από μένα μία φρά­

ση, κάτι που είπα και για το οποίο θα μου έλεγαν, καλή δου­

λειά]» (Βιβλίο της ανησυχίας, απόσπασμα 379).

Επιτυχημένες φράσεις υπάρχουν πολλές στο έργο αυτό,

όπως και σε ολόκληρη την παραγωγή του Πεσσόα, αλλά αυ­

τό που επιθυμούσε — ακριβώς λόγω της μεροληπτικής του

στάσης υπέρ της λογοτεχνίας— ήταν να δώσει ένα κείμενο

καλογραμμένο και αρμονικό που θα έδινε τη δέουσα βαρύ­

τητα στα μέρη που το απαρτίζουν, χωρίς να αναφέρεται

διαρκώς στον Σαίξπηρ και τον Μίλτον ούτε να αναπτύσσει

ιδέες και παρατηρήσεις, οι οποίες, αν και ενδιαφέρουσες,

δεν έχουν ιδιαίτερο λόγο ύπαρξης (όπως η περίπτωση, πα­

ραδείγματος χάρη, του σύντομου σχολίου σχετικά με τη

δουλεία, στο απόσπασμα 31). Γνωρίζουμε πολύ καλά — διά

στόματος του ιδίου του Σοάρες, του Μπαράο ντε Τέιβε κα­

θώς και του Πεσσόα — ότι μία φράση για την οποία οι άλλοι

θα έλεγαν «Καλή δουλειά!» ασφαλώς δεν του έφτανε, ότι ο

Πεσσόα λαχταρούσε έργα ολόκληρα, ολοκληρωμένα και τέ-

166

Επίμετρο

λεία, και όχι τα άμορφα αμαλγάματα που συνιστούν το Βι­

βλίο της ανησυχίας, η Αγωγή του στωικού, ο Φάουστο και ο

Ηρόστρατος.

Η διαρκής σύγκρουση μεταξύ της δεδηλωμένης του επι­

θυμίας να παραγάγει έργα συνεκτικά και ολοκληρωμένα

και της συνεχούς εισαγωγής νέων και εκτός κλίμακας στοι­

χείων (ή παλαιών στοιχείων υπό το ένδυμα νέων λέξεων), η

οποία υπονόμευε διαρκώς την υλοποίηση του στόχου του,

αντικατοπτρίζει θαυμάσια την αδιάλειπτη πνευματική δια­

μάχη του Πεσσόα, υπό την έννοια ότι «μία ασίγαστη, βασα­

νιστική λαχτάρα για το απόλυτο» εκαλείτο να συμβιώσει με

«έναν αδιάσειστο σκεπτικισμό» που σχετικοποιούσε τα πά­

ντα. Η ρήση αυτή ανήκει στον Jacinto do Prado Coelho και

προέρχεται από τον πρόλογο της δεύτερης έκδοσης της με­

λέτης του με τον πολύ εύστοχο τίτλο Diversidade e Unidade

em Fernando Pessoa (Πολλαπλότητα και ενότητα στον Φερ-

νάντο Πεσσόα). Αυτή η μελέτη επισημαίνει την ενότητα των

επαναλαμβανόμενων στοιχείων, πότε λανθάνουσα και πότε

προφανή, στους διάφορους ετερώνυμους του Πεσσόα, αλλά

μπορεί επίσης να προσθέσει κανείς (η παρατήρηση του

Jacinto do Prado Coelho υπονοεί ακριβώς το ίδιο) ότι ο

Πεσσόα —πέραν του απολύτως ενιαίου αλλά και ταυτόχρο­

να αποσπασματικού είναι του, αντίγραφου του συμπαντικού

χάους— αναζήτησε μία ενότητα υπερβατική, όπως αποδει­

κνύεται σαφώς από το έντονο ενδιαφέρον του για κάθε εί-

167

Επίμετρο

δους μυστικισμό. Πράγματι, γνωρίζουμε ότι ο Πεσσόα διέ­

θετε δεκάδες βιβλία σχετικά με διάφορες πνευματιστικές

και εσωτεριστικές φιλοσοφίες, όπως μία Religious History of

Japan (Θρησκευτική ιστορία της Ιαπωνίας) που αναφέρεται

στις βουδιστικές γραφές, ή ακόμη ένα περίεργο βιβλίο με

τίτλο Astrology and Birth Control, και επίσης άφησε πολλά

γραπτά —στην πλειονότητα τους ακόμη ανέκδοτα— σχετι­

κά με τον αποκρυφισμό και διάφορα θρησκευτικά θέματα.

Οι ρήσεις του Πεσσόα είναι πάντοτε ύποπτες εξαιτίας

των αντιφάσεων που περιέχουν και της εγνωσμένης προ­

σποίησης του, αλλά δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την ομο­

λογία πίστης του σε ένα «Ανώτερο Ον» που περιέχεται στην

περίφημη επιστολή του με ημερομηνία 13 Ιανουαρίου 1935

προς τον Adolfo Casais Monteiro. Ο Πεσσόα πίστευε, ή του­

λάχιστον ήθελε να πιστεύει, ότι το χάος στο οποίο έβλεπε

τον εαυτό του βυθισμένο θα κατέληγε — μέσω διαδοχικών

βαθμών πνευματικότητας- σε μια υπερβατική ενότητα (το

ονομαζόμενο Ανώτερο Ον). Επίσης πίστευε σε μια πρωθύ­

στερη και πρωταρχική ενότητα που υπήρχε στη Γη μας και

στην ανθρωπότητα: τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Σ' αυτόν,

σύμφωνα με τον Ηρόστρατο, δεν υπήρχε κανένα ρήγμα με­

ταξύ του αιώνιου χρόνου, του χρόνου του πολιτισμού του,

και του καθημερινού χρόνου, ανάμεσα στο εκεί και το τώ­

ρα. Σύμφωνα με το απόσπασμα 33, υπήρχε μία ηθελημένη

ενότητα, υπό την έννοια της αναζήτησης της τελειότητας, σε

168

Επίμετρο

ό,τι έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες τόσο στον αθλητισμό όσο

και στην τέχνη. Και η τέχνη, σύμφωνα με το πρώτο απόσπα­

σμα της Προσωρινότητας, ήταν οικουμενική και αιώνια, δε­

δομένου ότι «το εθνικό και το αιώνιο συναντήθηκαν στην

αρχαία Ελλάδα». Σε αυτά τα δύο πεζά του αλλά και σε πολ­

λά άλλα, λιγότερο γνωστά, κείμενα του Πεσσόα διαφαίνε­

ται μία έντονη νοσταλγία αυτού του ιδανικού κόσμου — αυ­

τού του «αρχαίου / συναισθήματος της ζωής» (από μία ωδή

του Ρικάρντο Ρέις) — στον οποίο ο Πεσσόα ποτέ δεν έζησε

και στον οποίο ίσως τελικά δεν πίστευε και πολύ. Γι' αυτό

άλλωστε η νοσταλγία ήταν πραγματική: «Δεν υπάρχει πιο

οδυνηρή νοσταλγία από εκείνη των πραγμάτων που δεν

υπήρξαν ποτέ!» διαβεβαιώνει ο βοηθός λογιστή στο από­

σπασμα 92 του Βιβλίου της ανησυχίας, ενώ ο Πεσσόα δηλώ­

νει ότι η αρχαιοελληνική αρμονία είναι ένας απολεσθείς

παράδεισος (απόσπασμα 27), στον οποίο δυστυχώς δεν

μπορούμε να επιστρέψουμε.

Δεν είναι τυχαίο ότι ο αρχαίος ελληνικός κόσμος εμφανί­

ζεται σε ένα κείμενο αφιερωμένο στην αθανασία. Για τον

Πεσσόα οι δυο αυτοί όροι παραπέμπουν κατά κάποιον τρό­

πο στον ίδιο παράδεισο, καθότι η νοσταλγία του ενός είναι

το είδωλο του άλλου. Αλλά αν ο θεϊκός κόσμος των αρχαίων

Ελλήνων έχει χαθεί για πάντα, άραγε η αθανασία — ιδιότητα

που ανήκει στους θεούς ή στους ημίθεους— είναι ακόμη δυ­

νατή; Στον κόσμο που ήταν αποκλειστικά δικός του, δημιουρ-

169

Επίμετρο

γημένος από τα γραπτά του, είναι προφανές ότι ο Πεσσόα

μπορούσε να κάνει —και έκανε — ό,τι ήθελε, αναβιώνοντας

την ειδωλολατρική αρχαία Ελλάδα στον νεοπαγανισμό του

Αντόνιο Μόρα και του Ρικάρντο Ρέις και απολαμβάνοντας

μία προσωπική αθανασία μέσω των επαίνων που αντάλλασ­

σαν μεταξύ τους οι ετερώνυμοι. Στον αντικειμενικό και κοι­

νό για όλους εμάς κόσμο ωστόσο, ο Πεσσόα φαίνεται ότι

φοβόταν πως η ίδια η έννοια της αθανασίας ήταν υπό ριζική

μεταμόρφωση, αν όχι υπό εξαφάνιση. Αν και ασκεί κριτική

«σε όσους είναι εθισμένοι στην ταχύτητα» (αποσπάσματα 34

και 35), ο Πεσσόα αναγνωρίζει ότι ο χρόνος του (και ο δι­

κός μας δεν διαφέρει σ' αυτό) είναι έτσι ακριβώς: ταχύς, τα­

ραγμένος, ανυπόμονος. Τα πάντα επικαλούνται τη συντο­

μία. Η φωτογραφία και οι κανόνες της σύγχρονης αγοράς

απειλούν τη ζωγραφική, ενώ ο μηχανικός τείνει να αντικα­

ταστήσει τον αρχιτέκτονα (απόσπασμα 37). Η επιτηδευμένη

ομορφιά του κινηματογράφου μάς τυφλώνει ώστε να μη βλέ­

πουμε αυτό που έχει σάρκα και οστά, την πραγματική ζωή

(απόσπασμα 35). Βλέποντας τη βιασύνη και την ταραχή που

χαρακτηρίζουν τον 20ό αιώνα, ο Πεσσόα — με λόγια που θυ­

μίζουν τη δεκαπεντάλεπτη φήμη που όρισε ο Άντυ Γουώρ-

χολ— παρατηρεί ότι ποτέ δεν υπήρξε τόσο εύκολο για έναν

έξυπνο άνθρωπο να αποκτήσει κοινό, και ότι ποτέ δεν του

ήταν τόσο δύσκολο να αντιληφθεί ποιο είναι αυτό το κοινό

και πού βρίσκεται (απόσπασμα 18). Βεβαιώνει ότι «υπάρ-

170

Επίμετρο

χουν μόνο δύο είδη σταθερής διάθεσης με τα οποία αξίζει

να ζει κανείς — η ευγενής χαρά μιας θρησκείας ή η ευγενής

θλίψη της απώλειας της» (απόσπασμα 17), αλλά οι θεοί

έχουν πια πεθάνει (απόσπασμα 70) και πλέον βρισκόμαστε

επέκεινατου συναισθήματος της απώλειας, που χάθηκε μαζί

με την προηγούμενη γενιά, με αποτέλεσμα «να είμαστε ο

καθένας αφοσιωμένος στον εαυτό του, στη θλίψη τού να αι­

σθανόμαστε ότι ζούμε» (Βιβλίο της ανησυχίας, απόσπασμα

306). Το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Πεσσόα, έπει­

τα από όλους αυτούς τους συλλογισμούς και τις αναλύσεις,

είναι ότι είναι αδύνατον να γνωρίζουμε ποιος θα μείνει στην

Ιστορία ή αν θα μείνει τελικά κάποιος. Και μας δίνει, άθελα

του, μία απόδειξη αυτής της αδυναμίας μας, προβλέποντας

την επιβίωση του σήμερα εντελώς λησμονημένου Κάτουλο

ντα Παισάο Σερένσε, και λέγοντας ότι ο πάλαι ποτέ γνωστός

Βραζιλιάνος ποιητής είναι ο Γουώλτ Γουίτμαν της Λατινικής

Αμερικής (απόσπασμα 55), ή καταδικάζοντας — με την ίδια

έλλειψη διορατικότητας— τον Ροντέν στη λήθη (Προσωρι­

νότητα, 3).

Η αναζήτηση του μέλλοντος αρχίζει ακριβώς στο σημείο

αυτό, σ' αυτό το εμφανές αδιέξοδο. Διότι ο Πεσσόα βασίζει

όλη του την ποιητική και την αναζήτηση της αθανασίας

ακριβώς στον θάνατο των θεών, στην απουσία σταθερών

αξιών, στην έλλειψη βεβαιοτήτων και στην ανεπάρκεια της

φρούδας πραγματικότητας μας. Γι' αυτόν «η λογοτεχνία,

171

Επίμετρο

όπως κάθε τέχνη, είναι μία εξομολόγηση του ότι η ζωή δεν

επαρκεί», ορισμός που συνδέεται με την ακόλουθη διαπί­

στωση: «το να κόβεις το λογοτεχνικό έργο πάνω στο πατρόν

αυτοΰ που δεν επαρκεί σημαίνει την αδυναμία σου να υπερ­

βείς τη ζωή» {Προσωρινότητα, 9). Ή, όπως γράφει στην

πρώτη του επιστολή προς τον Casais Monteiro το 1930:

Αυτό που αισθανόμαστε είναι απλώς αυτό που αισθανόμα­

στε. Αυτό που σκεφτόμαστε είναι απλώς αυτό που σκεφτό­

μαστε. Αν αυτή την αίσθηση ή τη σκέψη τη σκεφτούμε εκ

νέου σαν κάποιος άλλος - αυτό ακριβώς είναι που μετα­

μορφώνεται σε τέχνη και, καθώς ψύχεται, παίρνει μορφή.

Γνωρίζοντας ότι η ζωή είναι τόσο αβέβαιη και, τελικά, τό­

σο ασήμαντη, δεν μπορεί να έχει μεγάλη αξία μία αθανασία

που δεν υπερβαίνει τη ζωή, όπως, παραδείγματος χάρη, η

κληρονομική δόξα (κάποιος που γεννιέται βασιλιάς ή βασί­

λισσα) ή η δόξα που αποκτά κανείς σε αναμετρήσεις που

έχουν να κάνουν με τους πολέμους μεταξύ των ανθρώπων.

Μόνο η αναμέτρηση που υπερβαίνει την πραγματικότητα —

νικώντας τη με την τέχνη, τη λογοτεχνία- μπορεί να οδηγή­

σει σε μία δόξα που αξίζει τον κόπο. Και αυτόν τον αγώνα

δεν θα τον κερδίσει η δημοσιογραφική λογοτεχνία —αυτή

που απλώς λέει αυτό που αισθάνεται ή αυτό που σκέφτε­

ται- αλλά η λογοτεχνία εκείνη που προσποιείται, μεταμορ­

φώνει, υποκαθιστά.

172

Επίμετρο

Πεπεισμένος ότι αυτό που οδηγεί στην αθανασία είναι οι

ιδέες ως μορφή και όχι ως περιεχόμενο (απόσπασμα 48), ο

Πεσσόα απορρίπτει το υπερβολικό συναίσθημα του ερω­

τευμένου (απόσπασμα 50) και το αυθόρμητο συναίσθημα

του ρομαντικού ποιητή (παράδειγμα ο Σέλλεϋ στο απόσπα­

σμα 52). Επιπλέον, τα συναισθήματα που αξίζει να μνημο­

νευθούν τελικά γίνονται πάντα γνωστά: «Τίποτα που να αξί­

ζει να εκφραστεί δεν μένει ανέκφραστο» (απόσπασμα 54).

Ακολουθώντας τον ίδιο ακριβώς συλλογισμό, μιλώντας κι

αυτός για την αθανασία, ο Αλμπέρτο Καέιρο προέβλεψε ότι

τα ανέκδοτα ποιήματα του, αν ήταν ωραία, θα κατέληγαν

φυσικώ τω τρόπω να εκδοθούν, όπως τα άνθη που δεν μπο­

ρούν να μην ανθίσουν (στο «ασύνδετο» ποίημα που αρχίζει

«Αν πεθάνω νέος»).

Ο ποιητής προσποιείται, αυτό όμως δεν σημαίνει ότι εί­

ναι φαντασιοκόπος. Το καλλιτεχνικό ψέμα που υποστηρίζει

ο Πεσσόα δεν είναι η επινόηση εκ του μηδενός, αλλά η δια­

στρέβλωση της υφιστάμενης πραγματικότητας (η οποία δεν

επαρκεί). Όχι η ανειλικρίνεια, αλλά «μία μεθερμηνευμένη

ειλικρίνεια» είναι η βάση κάθε αληθινής τέχνης (απόσπα­

σμα 50). Αυτή γεννιέται υποχρεωτικά μέσα στην ίδια πραγ­

ματικότητα την οποία στη συνέχεια θα υπερβεί. Εξ ου ο θε­

μελιώδης, για τον καλλιτέχνη, ρόλος του περιβάλλοντος. «Ο

άνθρωπος που σκαρφάλωσε τον τοίχο είχε έναν τοίχο για

να σκαρφαλώσει» έγραφε ο Άλβαρο ντε Κάμπος στο πεζό

173

Επίμετρο

κείμενο του που φέρει ακριβώς τον τίτλο «Περιβάλλον»

(πρόκειται για ένα ομώνυμο κείμενο μεγαλύτερης έκτασης

από αυτό που δημοσιεύτηκε το 1927). Αν δεν αντιλαμβανό­

ταν τον τοίχο, δεν θα σκαρφάλωνε απολύτως τίποτα. Ο άν­

θρωπος που δεν γνωρίζει τους τοίχους γύρω του, που δεν

γνωρίζει το περιβάλλον του και το παρελθόν του, είναι ένας

«βάρβαρος», ένας άνθρωπος «εντελώς σύγχρονος», που δεν

γνωρίζει τον πολιτισμό που προηγήθηκε και από τον οποίο

προέρχεται (απόσπασμα 45). Είναι αυτός που αρέσκεται

στην απότομη ρήξη μόνο και μόνο γιατί είναι «κάτι και­

νούργιο». Η αληθινή πρωτοτυπία, αυτή που διαρκεί, «είναι

εκείνη που χρησιμοποιεί όλα τα νήματα της παράδοσης για

να τα υφάνει ξανά με τρόπο που η παράδοση δεν θα μπο­

ρούσε να το κάνει» (45). Αυτό εξηγεί την περίεργη διαπί­

στωση ότι αυτό που χαρακτηρίζει τις αληθινές ιδιοφυΐες εί­

ναι ότι δεν λειτουργούν ως πρόδρομοι κανενός (απόσπασμα

63). Εξηγεί επίσης τη σημασία της εθνικότητας στον Ηρό-

στρατο και στο σύνολο του έργου του Πεσσόα.

Υπάρχει ένα ολόκληρο κεφάλαιο σχετικά με τη δόξα των

διαφόρων εθνών και των γλωσσών τους που ο Πεσσόα δεν

κατάφερε να το ολοκληρώσει. Άφησε μόνο κάποια σχεδιά­

σματα και σημειώσεις, τα οποία προσπαθήσαμε να συγκε­

ντρώσουμε στα αποσπάσματα 26 έως 32. Σε ένα από αυτά

(απόσπασμα 28), το οποίο αναφέρεται στο διαμόρφωση του

σύγχρονου πολιτισμού, στην Πορτογαλία απονέμεται η ση-

174

Επίμετρο

μαντική διάκριση να είναι η χώρα που δημιούργησε την οι­

κουμενικότητα, ενώ η Αγγλία αναγνωρίζεται ως δημιουρ­

γός της ελευθερίας και η Ιταλία (με την Αναγέννηση) ως δη­

μιουργός της εθνικότητας. Όσον αφορά στην Πορτογαλία,

το απόσπασμα 68 εμβαθύνει περισσότερο, λέγοντας ότι ο

σύγχρονος κόσμος ανακαλύφθηκε από αυτήν και ότι οι υπό­

λοιπες χώρες είχαν έναν δευτερεύοντα ρόλο στη διαμόρφω­

ση του. Για έναν ποιητή που στοχεύει στην παγκόσμια ανα­

γνώριση, το να έχει γεννηθεί στη χώρα που δημιούργησε τη

σύγχρονη οικουμενικότητα και τον ίδιο τον σύγχρονο κόσμο

δεν είναι αξιοκαταφρόνητη κληρονομιά. Θα λέγαμε μάλι­

στα πως αξίζει και να του δώσει κάποια δημοσιότητα. Επί­

σης έχει κάθε συμφέρον να πει ότι η Αγγλία είναι η δημι­

ουργός της ελευθερίας, διότι εφόσον ο Ναπολέων, αν και

«Ιταλός, ήταν ολότελα Γάλλος» (απόσπασμα 58), λόγω της

κατοπινής του σχέσης με τον λαό και τη γλώσσα της Γαλ­

λίας, τότε λοιπόν ο Πεσσόα —που έλαβε αγγλική παιδεία —

γιατί να μην έχει δικαίωμα σε μία μερική κληρονομιά της

αγγλικής γλώσσας και του αγγλικού πολιτισμού;

Η παρατήρηση αυτή μάς οδηγεί σε ένα ουσιαστικότερο

ζήτημα. Χωρίς να αρνούμαστε τη σημασία του πολιτικού και

γλωσσικού περιβάλλοντος στο οποίο ζει ένας ποιητής, πρέ­

πει να αναγνωρίσουμε ότι ο λογοτεχνικός κόσμος μέσα

στον οποίο μεγάλωσε —ή η παιδεία του όπως διαμορφώθη­

κε από τα βιβλία που διάβασε — είναι καθοριστικός. Ο Πεσ-

175

Επίμετρο

σόα δεν έχει ανάγκη να παραποιήσει τα δεδομένα για να

διεκδικήσει τις αγγλικές λογοτεχνικές του καταβολές. Το

γεγονός αυτό αποτελεί μεγάλο πλεονέκτημα, διότι είναι σα­

φές ότι η αγγλική λογοτεχνία είναι ανώτερη από τη γαλλική,

τη γερμανική ή οποιαδήποτε άλλη. Είναι σαφές τουλάχι­

στον για τον Πεσσόα, του οποίου οι έπαινοι για συγγραφείς

άλλων εθνικοτήτων είναι πάντοτε μετριοπαθείς, εκτός από

την περίπτωση του Ομήρου, του Βιργιλίου και του Δάντη, οι

οποίοι ανήκουν στο μακρινό παρελθόν. Είναι αλήθεια ότι ο

Πεσσόα βρίσκει ελαττώματα ακόμη και στα είδωλα του, τον

Μίλτον και τον Σαίξπηρ, αλλά γι' αυτόν δεν υπάρχει κανέ­

νας άλλος συγγραφέας από τον Μεσαίωνα (Δάντης) και με­

τά που να είναι στο ύψος αυτών των δυο, και ελάχιστοι συγ­

γραφείς της ηπειρωτικής Ευρώπης —ο Γκαίτε, ενδεχομέ­

νως ο Βινΰ ή ο Ουγκώ— μπορούν να συγκριθούν με τον

Σπένσερ, τον Γουέρντσγουορθ, τον Μπλαίηκ και τον Κητς.

Ο Γουίτμαν, ο οποίος συνδέεται με τους Άγγλους λόγω της

γλώσσας, συμμετέχει επίσης στο λογοτεχνικό πάνθεον του

Πεσσόα, ενώ ο Σέλλεϋ, ο Κόλριτζ και ίσως και ο Μπράου-

νινγκ μένουν στον προθάλαμο (επιπλέον ο τελευταίος υπο­

βαθμίζεται προς στιγμήν από τον Πεσσόα, στο τελευταίο

απόσπασμα της Προσωρινότητας).

Η σχεδόν παντελής απουσία πορτογαλικών ονομάτων

από το βιβλίο αυτό εξηγείται εν μέρει από το γεγονός ότι

απευθύνεται σε ένα κοινό που, αν και δεν είναι υποχρεωτι-

176

Επίμετρο

κά αγγλοαμερικανικό, είναι οπωσδήποτε ξένο. Αφετέρου,

και λαμβάνοντας υπόψη τον προφανή αυτοδιαφημιστικό χα­

ρακτήρα του (για ποιον άλλο λόγο θα το έγραφε στα αγγλι­

κά;), ο Πεσσόα είχε κάθε λόγο να αφήσει ελεύθερη την αί­

θουσα του πανθέου που ήταν αφιερωμένη στους Πορτογά­

λους συγγραφείς. Εκεί θα μπορούσαν να μπουν ο Καμόες, ο

Αντόνιο Βιέιρα, ο Σεζάριο, ο Άντερο και κάποιος συγγρα­

φέας της γενιάς που προηγείται του Πεσσόα, αλλά για ολό­

κληρο τον 20ό αιώνα θα ήταν ίσως αρκετοί ένας ή δύο ποιη­

τές, καθότι σύμφωνα με το Τελεσίγραφο {Ultimatum, 1917)

του Άλβαρο ντε Κάμπος, η νέα εποχή θα αντιπροσωπευόταν

όχι από τριάντα ή σαράντα ποιητές, αλλά «(παραδείγματος

χάρη) από δύο ποιητές που ο καθένας τους θα είχε δεκαπέ­

ντε ή είκοσι προσωπικότητες». Επιπλέον, έχοντας την πρό­

θεση να κρατήσει για τον εαυτό του τη θέση ή τις θέσεις, ο

Πεσσόα, όταν αναφέρεται στον «μεγάλο Πορτογάλο ποιη­

τή», τον Σεζάριο Βέρντε, στο απόσπασμα 4 του Ηρόστρατον,

το κάνει απλώς για να αποδείξει πως το γεγονός ότι ένας

ποιητής οφείλει τα βασικά χαρακτηριστικά του ύφους του σε

κάποιον πρόδρομο του από τον οποίο εμπνεύστηκε ή με τον

οποίο συμφωνεί —δεδομένου ότι ο συγκεκριμένος ποιητής

οφείλει πολλά στον Γκιλέρμε Μπράγκα— δεν τον εμποδίζει

να είναι ανώτερος του. Με άλλα λόγια: ο Κάμπος, ο Καέιρο

και ο ίδιος ο Πεσσόα μπορούν να είναι εξίσου καλοί ή καλύ­

τεροι από τον Γουίτμαν, τον Σέλλεϋ και τον Μπράουνινγκ,

177

Επίμετρο

τον Μπωντλαίρ και τον Μαίτερλινκ, τον Άντερο και τον ίδιο

τον Σεζάριο.

Η εξέλιξη της κριτικής σκέψης του Πεσσάα μεταξύ της

Προσωρινότητας, γραμμένης το δεύτερο μισό της πρώτης

δεκαετίας του 20οΰ αιώνα, και του Ηρόστρατον, που χρονο­

λογείται γύρω στο 1930, είναι επίσης αποκαλυπτική. Ο Γουί-

τμαν, ο οποίος άσκησε τεράστια επιρροή στον Πεσσόα,

γνώρισε στη συνέχεια κατακόρυφη πτώση στην εκτίμηση

του, η οποία μπορεί να ερμηνευθεί ως μία στρατηγική απο­

μάκρυνσης από την επιρροή αυτήν ή, μάλλον, απόκρυψης

της. Από την άλλη, ο Μπλαίηκ, ο οποίος δεν έχει αναφερθεί

καθόλου στην Προσωρινότητα, και που μόνο σποραδικά τον

συναντάμε στο υπόλοιπο έργο του Πεσσόα, αναφέρεται με

κάποια έμφαση στον Ηρόστρατο. Επίσης, την ίδια χρονική

περίοδο τον επικαλείται και ο Άλβαρο ντε Κάμπος: «Θέλω

να έχω, σαν τον Μπλαίηκ, τη γειτονία των αγγέλων / Και

οράματα για γεύμα» (σε ένα ποίημα γραμμένο στις 4 Απρι­

λίου 1929). Η αύξηση του ενδιαφέροντος του για τον μυστι­

κιστή ποιητή αντικατοπτρίζει άραγε μία μεγαλύτερη πε­

ριέργεια για την πνευματική διάσταση των πραγμάτων ή

απλώς την ωρίμανση των λογοτεχνικών του ενδιαφερόντων;

Ίσως και τα δύο.

Παρότι έχουν την ίδια θεματική και, γενικώς, την ίδια κριτι­

κή ευαισθησία, τα δύο κείμενα έχουν σημαντικές διαφορές.

178

Επίμετρο

Ας αρχίσουμε από τους τίτλους τους: ο τίτλος του παλαιότε­

ρου χρονικά δηλώνει ότι όλα είναι προσωρινά, και ότι ο νό­

μος του Ηρακλείτου «Τα πάντα ρει» είναι αμετάκλητος.

Αντιθέτως, ο τίτλος του δεύτερου δέχεται ότι ένα όνομα

μπορεί να επιβιώσει, ακόμη και μέσω μίας πράξης καθαρά

καταστρεπτικής (αν και ο Πεσσόα, στο απόσπασμα 17, βρή­

κε έναν τρόπο να εξευγενίσει το έγκλημα του Ηρόστρατου).

Θα μπορούσε να πει κανείς ότι ο Πεσσόα, νιώθοντας ήδη

πως βρίσκεται στην κατιούσα του βίου του, δεν κατορθώνει

να αντιμετωπίσει την ενδεχόμενη δική του προσωρινότητα

κατά τρόπο φιλοσοφικό ή τουλάχιστον σύμφωνα με την

ηρακλείτεια φιλοσοφία. Παρά την ενδεχόμενη αυθαιρεσία

αυτής της ερμηνείας, ίσως έτσι εξηγείται η μεταβολή του κέ­

ντρου ενδιαφέροντος, καθότι, ενώ η Προσωρινότητα μελετά

«το πρόβλημα της επιβίωσης των λογοτεχνικών έργων», ο

Ηρόστρατος δηλώνει ότι «θα εξετάσει το πρόβλημα της φή­

μης» στους ανθρώπους, με ιδιαίτερη έμφαση σε αυτούς που

παράγουν λογοτεχνία. Ίσως δεν θα ήταν άσκοπο να σημει­

ώσει κανείς, ως συναφές ενδεχομένως γεγονός, ότι τη χρο­

νική εκείνη περίοδο ο Πεσσόα όχι μόνο είχε καταλήξει

στην οριστική απόφαση ότι οι ετερώνυμοι «πρέπει να εκδο­

θούν από εμένα με το όνομα μου» (την οποία ανακοινώνει

στην επιστολή του στις 28 Ιουλίου 1932 προς τον Joao

Gaspar Simoes), αλλά και ότι είχε αποφασίσει πως, αντί να

ξεκινήσει με τους ετερώνυμους, θα ήταν καλύτερο να εγκαι-

179

Επίμετρο

νιάσει την έκδοση των έργων του με την ποίηση που έφερε

το όνομα του.

Αυτό που διαφοροποιεί κυρίως τα δύο αυτά κείμενα δεν

είναι τόσο η διάσταση των απόψεων, αλλά η ίδια η λογική

που τα διαπνέει, δεδομένου ότι η επιχειρηματολογία του

Ηρόοτρατου είναι σαφώς πιο διεισδυτική, για λόγους που

οφείλονται στη διαφορετικότητα των δυο αυτών στιγμών

στη σταδιοδρομία του συγγραφέα. Θα δώσουμε σε γενικές

γραμμές τη «δημόσια» τροχιά αυτής της σταδιοδρομίας, από

την εποχή του πρώτου κειμένου έως τη συγγραφή του δευτέ­

ρου, λαμβάνοντας υπόψη τις προσδοκίες του ποιητή ως νέου

και ως μεσήλικα.

Στα μέσα της πρώτης δεκαετίας του 20οΰ αιώνα ο Πεσ-

σόα, ακόμη εικοσάχρονος, δεν είχε την παραμικρή αμφιβο­

λία ότι θα γνώριζε τη δόξα αργά ή γρήγορα, και μάλλον γρή­

γορα παρά αργά. Το δηλώνει σε μια επιστολή προς τη μητέρα

του, με ημερομηνία 5 Ιουνίου 1914, στην οποία προγεύεταιτη

δόξα της αναγνώρισης του ως ενός «από τους μεγαλύτερους

σύγχρονους ποιητές» μέσα σε δέκα το πολύ, μπορεί και σε

πέντε χρόνια! Είναι οι φίλοι, βεβαιώνει, που του το λένε, και

έτσι θα έπρεπε να είναι, αφού την εποχή εκείνη βρισκόμαστε

στο απόγειο των ρευμάτων του Paulismo, του Sensacionismo,

του Interseccionismo και —το σημαντικότερο— υπό την ακτι­

νοβολία του μπιγκ μπανγκ που προκάλεσαν ο Καέιρο, ο Κά­

μπος και ο Ρέις. Τόσο ο Πεσσόα όσο και οι λογοτέχνες φίλοι

180

Επίμετρο

του θα πρέπει να ένιωσαν το λιγότερο κατάπληκτοι μπροστά

σε μία τέτοια δεξιοτεχνία. Η γνώμη του νεαρού Πεσσόα (και

των φίλων του) για τον μελλοντικό Πεσσόα θα πρέπει να ενι­

σχύθηκε ακόμη περισσότερο το επόμενο έτος με την επιτυχία

τού Orpheu, στα δύο τεύχη του οποίου ο Πεσσόα δημοσίευσε

πέντε αριστουργήματα με τους ακόλουθους τίτλους: «Ο Ναυ­

τικός», «Opiarium», «Θριαμβική ωδή», «Θαλασσινή ωδή»

και «Πλάγια βροχή». Ζώντας αυτές τις προσωπικές αλλά και

δημόσιες συγκινήσεις, ο Πεσσόα άρχισε να γράφει την Προ­

σωρινότητα, μπορεί κιόλας από το 1916, με το βάθρο της δό­

ξας ήδη στημένο, να τον περιμένει.

Πέρασαν τα χρόνια. Το 1918 και στη συνέχεια το 1921 ο

Πεσσόα εξέδωσε κάποιες συλλογές με τους αγγλικούς του

στίχους οι οποίες προκάλεσαν σχετικά αμήχανες κριτικές

στον βρετανικό Τύπο. Εξακολούθησε να δημοσιεύει πεζά

και ποιήματα σε περιοδικά και εφημερίδες, υπήρξε ένας

από τους πρωταγωνιστές της έντονης πολεμικής που δημι­

ουργήθηκε γύρω από τον Αντόνιο Μπότο (λόγω της έκδη­

λης ομοφυλοφιλίας που υπάρχει στο έργο του), υπήρξε συν-

διευθυντής της επιθεώρησης Athena (1924-1925), από τις

σελίδες της οποίας παρουσίασε στον κοινό τον Αλμπέρτο

Καέιρο και τον Ρικάρντο Ρέις, και κατέκτησε τον σεβασμό

που οφείλεται σε έναν καλό ποιητή και διανοούμενο — ωστό­

σο η πραγματική δόξα εξακολουθούσε να του αντιστέκεται.

Το 1930 δεν είχε ακόμη εκδώσει το βιβλίο για το οποίο μι-

181

Επίμετρο

λούσε στη μητέρα του στην επιστολή του έτους 1914 (στην

οποία ενδεχομένως διατύπωνε εκείνο που ήταν απλώς ένα

όνειρο του με λέξεις που ισοδυναμούσαν με μία συγκεκρι­

μένη εκδοτική πρόταση) και το γεγονός αυτό θα πρέπει να

τον στενοχωρούσε. Με την ηλικία έχουμε την τάση να επα­

ναπροσδιορίζουμε την έννοια του «νέος», αλλά ο Πεσσόα

είχε πλήρη επίγνωση του φορτίου των 42 του χρόνων, όπως

μπορούμε να διαπιστώσουμε από την επιστολή που απηύθυ­

νε προς τον Gaspar Simoes έναν χρόνο αργότερα (στις 11

Δεκεμβρίου 1931), στην οποία κάνει σαφή διάκριση μεταξύ

«νεότερων ποιητών και πεζογράφων» και «αυτών της ηλι­

κίας μου».

Ο Πεσσόα, με την ενθάρρυνση του Gaspar Simoes και

των άλλων «νεότερων» που διηύθυναν το περιοδικό Presenga,

εξακολουθούσε να ελπίζει —και να περιμένει— την άμεση

έκδοση των έργων του, αλλά του έλειπε η υπομονή ή το πρα­

κτικό πνεύμα για να τα ταξινομήσει — ή ίσως του έλειπε η

θέληση γιατί φοβόταν την αντίδραση της κριτικής (άλλωστε,

στην επιστολή που απευθύνει προς τον Casais Monteiro στις

20 Ιανουαρίου 1935, λέει ότι δίσταζε να δημοσιεύσει την

ποίηση του Καέιρο, του Ρέις και του Κάμπος γιατί φοβόταν

ότι «βιβλία αυτού του είδους και αυτής της κατηγορίας» δεν

θα πουλιόντουσαν). Ενδέχεται επίσης να μην προσποιείται

εντελώς όταν σε ένα απόσπασμα του Βιβλίου της ανησυχίας,

που παραθέτουμε στην αρχή ως μότο, δηλώνει την υποτίμη-

182

Επίμετρο

σή του για την πράξη της έκδοσης. Όποια κι αν ήταν τα αί­

τια, το γεγονός είναι ότι ο Πεσσόα το 1930 δεν είχε εκδώσει

κανένα βιβλίο — μόνο τις προαναφερθείσες συλλογές που

είχε εκδώσει με δικά του έξοδα. Ακόμη κι αν εξέδιδε, δεν

έχουμε λόγους να πιστεύουμε ότι με αυτό θα είχε αποκτήσει

μεγαλύτερη αναγνώριση από εκείνη —πραγματική αλλά πά­

ντοτε χαμηλών τόνων— που του είχαν αποφέρει τα πολυά­

ριθμα ποιήματα και πεζά του που είχαν δημοσιευτεί σε πε­

ριοδικά.

Ίσως φοβούμενος ότι θα μπορούσε να πεθάνει χωρίς να

έχει γνωρίσει τη φήμη που τόσο πολύ επιθυμούσε (παρά την

ενδεχόμενη υποβάθμιση που αυτό θα συνεπαγόταν), ο Πεσ­

σόα, ανυπέρβλητος κι αυτή τη φορά, μετέτρεψε την έλλειψη

της φήμης εν ζωή σε μία σχεδόν απαραίτητη προϋπόθεση

για την κατάκτηση της αθανασίας, η οποία, σύμφωνα με τη

συλλογιστική του Ηρόστρατου, μπορεί να αποκτηθεί μόνο

μετά θάνατον. «Μία μικρή ιδιοφυΐα δοξάζεται, μία μεγάλη

ιδιοφυΐα λοιδορείται, μία ακόμη μεγαλύτερη φτάνει σε από­

γνωση», διαβάζουμε στο απόσπασμα 25, ενώ στο απόσπα­

σμα 55 επαναδιατυπώνει την ίδια αρχή, επισημαίνοντας ότι

όποιος έχει τη δόξα «που μπορεί να του χαρίσει η εποχή

του» (που μπορούν να του χαρίσουν οι εφημερίδες, με άλλα

λόγια) δεν μπορεί να ελπίζει στη μελλοντική δόξα. Η βάση

αυτών των διαπιστώσεων είναι ότι «η ουσία της ιδιοφυΐας

βρίσκεται στο ότι δεν προσαρμόζεται στο περιβάλλον», με

183

Επίμετρο Επίμετρο

αποτέλεσμα η ιδιοφυΐα να μη γίνεται ποτέ κατανοητή από

το περιβάλλον της, εκτός από την περίπτωση της αρχαίας

Ελλάδας, η οποία αποτελεί εξαίρεση που επιβεβαιώνει τον

κανόνα (απόσπασμα 19 και 20). Ή, με άλλα λόγια, η ιδιο­

φυΐα «βρίσκεται σε αντιπαράθεση με την εποχή στην οποία

ζει» (απόσπασμα 60).

Η Προσωρινότητα διακρίνει διάφορα επίπεδα αθανα­

σίας, συμφωνά με μία γραμμική οπτική: ένα έργο τέχνης

μπορεί να διαρκεί όσο και η γενιά στην οποία ανήκει, όσο η

ζωή του έθνους στο πλαίσιο του οποίου δημιουργήθηκε, όσο

ολόκληρος ο πολιτισμός που μπόρεσε να εκφράσει ή όσο

ολόκληρη η ιστορία της ανθρωπότητας. Ο Ηρόοτρατος δεν

εισάγει απλώς μία διαλεκτική χρονικής αντίθεσης, αλλά

διατυπώνει μία σειρά διακρίσεις (βλέπε ιδίως το απόσπα­

σμα 56) μεταξύ ιδιοφυΐας, ταλέντου (το οποίο διακρίνεται

σε δύο είδη) και πνεύματος (το οποίο διακρίνεται σε τρία

είδη), και ενώ η καθαρή ιδιοφυΐα δεν αναγνωρίζεται ποτέ

από το περιβάλλον στο οποίο γεννιέται, συνοδεύεται πολ­

λές φορές από το πνεύμα και/ή το ταλέντο, και γι' αυτό ο

Σαίξπηρ, αν και η ιδιοφυΐα του δεν αναγνωρίστηκε από

τους συγχρόνους του, μπόρεσε να δοξαστεί εν ζωή λόγω της

λεπτότητας του πνεύματος του (απόσπασμα 57 και 60).

Όλα αυτά οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η δόξα εν ζωή,

χωρίς να είναι αυτή καθ' εαυτή εμπόδιο στην αθανασία, εί­

ναι μία παγίδα που μπορεί να δυσκολέψει το δρόμο για το

μέλλον. Για τον λόγο αυτόν, στη λογιστική του Πεσσόα η μη

άμεση αναγνώριση ισοδυναμεί με ένα κάποιο προβάδισμα

στον αγώνα ταχύτητας για τη μετά θάνατον φήμη, αν και όχι

σημαντικό, δεδομένου ότι η μεγάλη πλειονότητα των άση­

μων δεν θα βγει ποτέ, ούτε και πρέπει άλλωστε, από τη λήθη

που της αξίζει. Πολύ μεγαλύτερης σημασίας είναι ασφαλώς

οι θετικές προϋποθέσεις που οδηγούν στην επιβίωση ενός

καλλιτέχνη και/ή του έργου του, και στο σημείο αυτό τα δύο

κείμενα συμφωνούν αρκετά, και μάλιστα το παλαιότερο

χρονολογικά είναι ιδιαίτερα διαφωτιστικό. Οι προϋποθέ­

σεις είναι δύο: τελειότητα ή υποκριτική. Η οδός της τελειό­

τητας είναι λόγω της γλωσσικής υπεροχής η τελειότερη, αλ­

λά ο Πεσσόα, για μεγαλύτερη ασφάλεια, θέλει να χρησιμο­

ποιήσει και τις δύο στην προσπάθεια του να φτάσει στον

Όλυμπο των καλλιτεχνών. Επιπλέον, η υποκριτική φαίνεται

να είναι ο πλέον κατάλληλος δρόμος γι' αυτόν, δεδομένου

ότι η αντίληψη του της τελειότητας θα απαιτούσε έργα ολο­

κληρωμένα, και η υποχρεωτική ολοκλήρωση δεν ήταν το

φόρτε του. Αυτό που ήξερε να κάνει καλύτερα ήταν να υπο­

κρίνεται: να παριστά και να είναι πολλά πράγματα και πρό­

σωπα ταυτόχρονα.

Για το ενδεχόμενο οι αναγνώστες του να μην αντιλη­

φθούν την καβαλιστική έννοια της προαναφερθείσας πρό­

βλεψης του Κάμπος στο «Τελεσίγραφο» του, ο Πεσσόα μάς

άφησε μια παραλλαγή της: «Η ποικιλία είναι η μόνη δίκαιο­

ι 84 185

Επίμετρο

λογία για την υπερπαραγωγή. Κανείς δεν θα έπρεπε να

αφήσει πίσω του είκοσι διαφορετικά βιβλία αν δεν μπορεί

να γράψει όπως είκοσι διαφορετικοί άνθρωποι. [...] Αν κά­

ποιος μπορεί να γράψει όπως είκοσι διαφορετικοί άνθρω­

ποι, είναι είκοσι διαφορετικοί άνθρωποι» (απόσπασμα 54).

Επίσης δεν πρέπει να είναι αθώα η ακόλουθη παρατήρηση

του αποσπάσματος 56: «Τη στιγμή που ένας ποιητής εκφρά­

ζεται πάντα με δεκασύλλαβα δίστιχα, όπως ο Πόουπ, ή με

ελεύθερο στίχο, όπως ο Γουίτμαν, αποκαλύπτει τη στέρηση

του». Ασφαλώς ο Πεσσόα δεν υπέφερε από στερήσεις αυ­

τού του είδους. Αλλά η πλέον εμφανής αυτοαναφορά, αν

και ουδέποτε αναγνωρισμένη από τον ίδιο, η οποία φέρνει

στον νου τον υπερ-Καμόες που είχε προφητεύσει ο Πεσσόα

στην πρώτη του δημοσίευση ως ενήλικου, βρίσκεται στο τέ­

λος της Προσωρινότητας (σύμφωνα με την παρούσα οργά­

νωση των έργων του, καθότι δεν υπήρχε κάποια αρχική τα­

ξινόμηση): «Θα εμφανιστεί ένας μεγάλος ποιητής που θα

επικαλεστεί την αιωνιότητα — ένας τεχνίτης, μία αυθεντία

του πνεύματος. Στο έργο του θα καθρεφτίζεται η "ιδιοφυΐα"

της εποχής...» Σ' αυτόν τον καλλιτεχνικό Μεσσία συναντώ­

νται οι δύο δρόμοι: τελειότητα και υποκριτική.

Δεν πρέπει διόλου να εκπλήσσεται κανείς που ένας καλ­

λιτέχνης δημιουργός —σφετεριστής του θεϊκού ρόλου— εί­

ναι μεγαλομανής. Αυτό που μας εκπλήσσει στον Πεσσόα εί­

ναι η ευφυΐα της μεγαλομανίας του. Για το θέατρο της ζωής

186

Επίμετρο

του, που σε αντίθεση με τον Ναυτικό δεν έχει τίποτα το στα­

τικό, δημιούργησε όχι μόνο τα πρόσωπα, τους διάλογους,

τις ενδυμασίες και το ντεκόρ, αλλά ανέλαβε και το προπα­

γανδιστικό υλικό (με άρθρα για τον Καέιρο, παραδείγματος

χάρη, που προορίζονταν για πορτογαλικά και αγγλικά πε­

ριοδικά), τις κριτικές αυτές καθ' εαυτές (με την υπογραφή

του Αντόνιο Μόρα, των αδελφών Κρος, του Φεντερίκο Ρέις

και άλλων), έως και ορισμένες θεωρητικές αναπτύξεις -

όπως στην Προσωρινότητα και τον Ηρόστρατο- αρκετά

περίπλοκες ώστε να μην υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία

για τη μετά θάνατον επιβίωση του θεάματος και του διοργα­

νωτή του (για τον Πεσσόα βεβαίως). Στο μεταξύ ο Πεσσόα

παραμένει αυστηρά πίσω από τις κουΐντες, ενώ ταυτόχρονα

επινοεί έναν Πεσσόα που φέρει το πραγματικό του όνομα

για τις δημόσιες εμφανίσεις, με αποτέλεσμα όλη η σκηνοθε­

σία να μοιάζει αυτόνομη, αυθόρμητη, αντικειμενική, και ο

απών σκηνοθέτης δεν μπορεί παρά να είναι, κατά την κρίση

μας, ταπεινόφρων.

Και έτσι ήταν κατά κάποιον τρόπο. Αντί να επιβάλλει

την παρουσία του στις εφημερίδες, στα καφενεία (στα

οποία σύχναζε, αλλά χωρίς να παραμένει πολλές ώρες «σ'

αυτή την εξορία πνευματικής οξύνοιας», ανάμεσα σε αν­

θρώπους που θεωρούσαν τους εαυτούς τους «ειδήμονες στη

στρατηγική του Ναπολέοντα» και «καθηγητές στην ανάλυ­

ση του Σαίξπηρ») και γενικότερα στον δημόσιο βίο της επο-

187

Επίμετρο

χής —όπως έκαναν, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, οι

σύντροφοι του Σάντα-Ρίτα Πιντόρ, Αλμάδα Νεγκρέιρος και

Αντόνιο Μπότο— πραγματοποίησε τα έργα της φαντασίας

του κατ' ιδίαν, στο χαρτί, ονειρευόμενος το μέλλον. Ως

ντροπαλός παίκτης που ήταν, ο Πεσσόα τα έπαιξε όλα για

όλα, ποντάροντας τα πάντα σε ένα μπαούλο (ακόμη κι αυτό

ταπεινής εμφάνισης, χωρίς στολίδια, διακριτικό), το οποίο

εγκατέλειψε στη μετά θάνατον τύχη.

Αν ο Πεσσόα κατέθεσε όλο του τον εσωτερικό πλούτο και

την ευφυΐα στα γραπτά του, στον γραπτό λόγο αναζήτησε επί­

σης μέσω των αναγνωσμάτων του το μεγαλύτερο μέρος της

πνευματικής του τροφής. Παρά τη συναισθηματική αποστα­

σιοποίηση την οποία υποστήριξε ως απαραίτητη προϋπόθεση

για την καλλιτεχνική δημιουργία, και παρότι ποτέ δεν έχασε

τα μυαλά του για την Οφέλια, ούτε και για κανέναν άλλο, ο

Πεσσόα υπήρξε αθεράπευτα παθιασμένος με τη λογοτεχνία.

Δεν είναι δύσκολο να πιστέψουμε ότι έκλαψε πραγματικά

(όπως εξομολογείται διά χειρός του Μπερνάρντο Σοάρες)

πάνω από ορισμένες από τις ωραιότερες σελίδες που διάβα­

σε, και ακόμη κι αν οι κριτικές του αξιολογήσεις ακολουθούν

ενδεχομένως μία κάποια στρατηγική που αποσκοπεί στην

υπεράσπιση του ίδιου του του έργου, φανερώνουν συχνά

έναν ενθουσιασμό που έχει τις ρίζες του στην καθαρή από­

λαυση της ανάγνωσης. Μία από τις απολαύσεις που μας προ-

188

Επίμετρο

σφέρουν τα κείμενα που παρουσιάζονται εδώ είναι η προνο­

μιακή άποψη όσον αφορά στις προτιμήσεις και τις αντιπά­

θειες του Πεσσόα για ορισμένους συγγραφείς και —πράγμα

σπάνιο στο έργο του— για στίχους και φράσεις που παραθέ­

τει, όχι για τις ιδέες που περιέχουν (όπως συμβαίνει με τα

παραθέματα στο Βιβλίο της ανησυχίας), αλλά για την καθαρά

λογοτεχνική τους αξία, ανεξάρτητα από τον συγγραφέα τους,

ο οποίος μάλιστα μερικές φορές δεν αναφέρεται.

Ο Πεσσόα αποδεικνύεται ακόμη πιο σύνθετος αναγνώ­

στης απ' ό,τι άφηνε να εννοηθεί η προσωπική του βιβλιοθή­

κη. Μεταξύ των χιλίων και άνω βιβλίων που διασώθηκαν,

υπάρχουν ορισμένα του Γ. Γ. Τζαίηκομπς και του Ρίτσαρντ

Ώστιν Φρήμαν (που αναφέρονται στο απόσπασμα 40) αλλά

κανένα του Φρήμαν Γουίλς Κροφτς (απόσπασμα 40) ή του

Έντγκαρ Γουάλλας (απόσπασμα 29), πράγμα το οποίο δεν

μας εκπλήσσει, διότι ο Πεσσόα συνήθιζε να ξαναπουλάει τα

άπειρα αστυνομικά βιβλία που διάβαζε και των οποίων η

ανάγνωση τον ψυχαγωγούσε. Επίσης δεν βρέθηκε κανένα

αντίτυπο από το ιδιαίτερα αγαπημένο του βιβλίο Pickwick

Papers, το μυθιστόρημα που αναφέρεται περισσότερο απ'

όλα στο έργο του Πεσσόα, ενίοτε διά χειρός του Μπερνάρ­

ντο Σοάρες, αν λάβουμε υπόψη ορισμένα ανυπόγραφα σχό­

λια, ακόμη ανέκδοτα. Ίσως από το επανειλημμένο διάβα­

σμα του (σύμφωνα με το απόσπασμα 65), το βιβλίο να κατα­

στράφηκε. Πιο περίεργη είναι η απουσία του έργου τού

189

Επίμετρο

δραματουργού Τζων Γουέμπστερ και, κυρίως, του θεατρι­

κού του έργου Η δούκισσα τον Μάλφι, από την τέταρτη πρά­

ξη του οποίου ο Πεσσόα παραθέτει δυο φορές (απόσπασμα

8 και 24) έναν στίχο που αξίζει τον κόπο να τον παραθέσου­

με κι εμείς για τρίτη φορά: «Cover her face; mine eyes

dazzle: she died young». Η φράση αυτή, που προφέρεται πά­

νω από το πτώμα της δολοφονημένης δούκισσας, δεν είναι

ιδιαίτερα γνωστή. Κι όμως θα έπρεπε να είναι, ο Πεσσόα

έχει δίκιο: έχει ένα τρομερό δραματικό φορτίο, που σπάνια

επιτυγχάνεται στον ελάχιστο αυτό χώρο που συγκροτούν οι

εννέα λέξεις. Εξαιτίας αυτής της αναφοράς αλλά και άλλων

παραθεμάτων, που προέρχονται από άγνωστους συγγρα­

φείς όπως ο σερ Ρίτσαρντ Χόλλαντ, αλλά και από τον Ου­

γκώ, τον Γουίτμαν, τον Τέννυσον και τον Μαλλαρμέ, είναι

εμφανές ότι οι προτιμήσεις του Πεσσόα δεν είναι μία απλή

αντανάκλαση συμβατικών απόψεων. Ήταν ένας φανατικός

αναγνώστης που άφηνε τα αναγνώσματα του να διεισδύουν

βαθιά στο είναι του, όπου προκαλούσαν απαντήσεις πότε

περίπλοκες, πότε παθιασμένες — όπως στην περίπτωση του

Ρόμπερτ Μπερνς, τον οποίο φαίνεται ότι μισούσε βαθιά.

Οι αυθόρμητες και συναισθηματικές αντιδράσεις του

αναγνώστη Πεσσόα παραπέμπουν σε μία λιγότερο γνωστή

πλευρά του συγγραφέα Πεσσόα. Όσο και να διακήρυξε τις

αρετές της κατασκευής, της υπέρβασης, του ελέγχου και της

συνοχής που πρέπει να έχει αυτός που γράφει, ο δημιουρ-

190

Επίμετρο

γός των προσωπείων αναγνώρισε ότι, χωρίς έμπνευση, ένα

λογοτεχνικό έργο δεν αξίζει, ως λογοτεχνία, το χαρτί το ίδιο

πάνω στο οποίο είναι γραμμένο. Αν δεν ανέπτυξε περισσό­

τερες σελίδες πάνω σ' αυτό το θέμα, είναι γιατί ένας συγ­

γραφέας ή είναι εμπνευσμένος ή δεν είναι, και στην περί­

πτωση αυτή το μόνο που έχει να κάνει είναι να μη γράφει. Ο

Πεσσόα μάς άφησε ένα ωραιότατο χωρίο στον Ηρόστρατο

(απόσπασμα 7) σχετικά με «αυτό το παράδοξο το οποίο

αποκαλείται έμπνευση — μια ανούσια λέξη και μια πραγ­

ματικότητα», κάνοντας διάκριση μεταξύ των διαφόρων τρό­

πων λειτουργίας της στον Γουέρντσγουορθ, τον Μπλαίηκ,

τον Νερβάλ και τον Σαίξπηρ. Επίσης, μας διηγήθηκε πώς

λειτουργεί στον ίδιο μέσα από τους ετερώνυμούς του στο

γράμμα της 13ης Ιανουαρίου 1935 που ήδη αναφέραμε:

Πώς γράφω εξ ονόματος αυτών των τριών. Ως Καέιρο, λό­

γω καθαρής και ανέλπιστης έμπνευσης, χωρίς να γνωρίζω

ούτε καν να φαντάζομαι τι θα γράψω. Ως Ρικάρντο Ρέις,

ύστερα από έναν αφηρημένο διαλογισμό που ξαφνικά γί­

νεται ωδή. Ως Κάμπος, όταν νιώθω μία αιφνίδια ώθηση

για να γράψω και δεν ξέρω τι...

Πίσω από τα τρία αυτά ονόματα υπάρχει αναμφίβολα ο

Γουώλτ Γουίτμαν, οι Άγγλοι ποιητές και ο μακρινός Ορά­

τιος. Υπάρχει το γεγονός ότι ο Πεσσόα ήταν ένα μοναχικό

191

Επίμετρο

παιδί που επινοούσε φίλους και, από αυτή την άποψη, έμει­

νε για πάντα παιδί. Υπάρχει ίσως το γεγονός ότι ο Πεσσόα

υπήρξε πράγματι ένας υστερικονευρασθενής (όπως διαβε­

βαιώνει στην παραπάνω επιστολή), και αυτό τον οδήγησε

μοιραία στην αποπροσωποποίηση και την προσποίηση. Αλ­

λά όλα αυτά δεν επιλύουν το μυστήριο των ετερωνύμων,

τουλάχιστον αυτών των τριών, που έχουν κάτι το τυχαίο, το

εμπνευσμένο, το οποίο διέφευγε τον έλεγχο του Πεσσόα.

Ήταν δυνατόν γι' αυτόν να επινοήσει τα «βιογραφικά»

στοιχεία τους, να πει ψέματα για τη γένεση τους, να βάλει

πλαστές ημερομηνίες στα ποιήματα τους, αλλά δεν κατά­

φερνε να έχει υπό έλεγχο την ποιητική τους παραγωγή, είτε

όσον αφορά στον αριθμό των ποιημάτων τους είτε όσον

αφορά στην έκταση του κάθε ποιήματος. Στην πραγματικό­

τητα ο Κάμπος ήταν μία παρουσία κατά το μάλλον ή ήττον

σταθερή, αλλά το περιεχόμενο και το ύφος της ποίησης του

άλλαξαν στην πορεία ριζικά μορφή, και μάλιστα χωρίς τη

συναίνεση του ποιητή, που καταλήγει να παραπονιέται, σε

ένα από τα σύντομα και τελευταία ποιήματα του Κάμπος,

γιατί δεν είναι ικανός πλέον να γράφει ποιήματα που να

διέπονται από την πνοή της «Θριαμβικής ωδής» και της

«Θαλασσινής ωδής». Ο Καέιρο, από τη μεριά του, πέφτει

στη σιωπή για έξι χρόνια και τον βλέπουμε να «ανασταίνε­

ται» το 1929-1930, οπότε γράφει έξι ποιήματα που ανήκουν

στον Ερωτευμένο βοσκό και δύο ή τρία που ενσωματώνο-

192

Επίμετρο

νται στα Ασύνδετα ποιήματα, αλλά τα οποία δεν έχουν τη

δύναμη και τη μεγαλοπρέπεια του Φύλακα των κοπαδιών,

που έχει γραφτεί δεκαπέντε χρόνια πριν. (Ο Ρικάρντο Ρέις,

στον πρόλογο του στα Ποιητικά άπαντα του Αλμπέρτο Κα­

έιρο, λέει ότι από τον Ερωτευμένο βοσκό και μετά «ο εγκέ­

φαλος του ποιητή χάνει τη διαύγεια του», ότι «η έμπνευση

υποβαθμίζεται και παραπαίει».) Όλο το μελάνι που ο Πεσ­

σόα σπατάλησε σε εγκώμια και μικρές μελέτες γύρω από

την ποίηση του Καέιρο —που φέρουν την υπογραφή του

Ρέις, του Κάμπος και του Αντόνιο Μόρα, των αδελφών Κρος,

του ιδίου, καθώς και ένας έπαινος εκ μέρους του Μπερνάρ-

ντο Σοάρες— οφείλεται κατά ένα σημαντικό μέρος σε μία

μεγάλη νοσταλγία για «εκείνες τις απλές φράσεις» που

φαίνεται «να γεννιούνται χωρίς τη θέληση του» (σύμφωνα με

τον βοηθό λογιστή). Από τα χειρόγραφα γνωρίζουμε ότι ο

Καέιρο δεν εμφανίστηκε για πρώτη φορά στις 8 Μαρτίου

1914 και ότι ο Πεσσόα εκείνη τη μέρα δεν έγραψε, σε καμία

περίπτωση, «τριάντα και πλέον ποιήματα στη σειρά» για τον

Φύλακα των κοπαδιών, αλλά θα πρέπει εκείνο τον Μάρτιο

να ενεργούσε υπό τον οίστρο του φανταστικού βοσκού, και

δεν έχει καμία σημασία αν η ιδέα έλκει τις καταβολές της

(όπως επισημαίνει ο Jacinto do Prado Coelho) από μία φα­

νταστική βοσκοπούλα αγγλικής προέλευσης, που εμφανίζε­

ται σε ένα ποίημα της Άλις Μέυνελ (1847-1922): «She walks

— the lady of my delight — / A shepherdess of sheep. / Her

193

Επίμετρο

flocks are thoughts». To ότι ο Πεσσόα εμπνεύστηκε από το

ποίημα της Άλις Μέυνελ είναι αδιαμφισβήτητο, αλλά σημα­

σία έχει ότι αυτός ήταν εμπνευσμένος, ενώ η Αγγλίδα ποιή­

τρια έγραψε απλώς καλούς στίχους.

Ο κατακερματισμός και η ασυνέχεια, στοιχεία τόσο χαρα­

κτηριστικά στο έργο του Πεσσόα, δεν είναι τελικά απόδειξη

της εξάρτησης του από την έμπνευση, η οποία είναι πάντοτε

ασταθής, πάντοτε απρόβλεπτη; Το γεγονός είναι ότι τα έργα

που έγραψε μονομιάς ή που άφησε ανολοκλήρωτα (και τα

οποία αποτελούν την πλειονότητα) είναι μάλλον τα πλέον σα­

γηνευτικά. Παρότι ο Πεσσόα επέμενε στον ορθολογισμό, τη

μηχανική, τη μετατροπή των δακρύων που υποβόσκουν σε

σκέψεις οι οποίες με τη σειρά τους μπορούν να διαρθρωθούν

σε αρχιτεκτονήματα τέλεια στις αναλογίες τους, η αλήθεια εί­

ναι πως ήταν ένας κατασκευαστής ελάχιστα πειθαρχημένος.

Το γεγονός αυτό τον έκανε να υποφέρει. Αισθανόταν ικανός,

στα όνειρα του, και όχι μόνο στα όνειρα, να γράψει μία Ιλιά-

όα πολύ καλύτερα δομημένη από εκείνη του Ομήρου, και στί­

χους τελειότερους από του Βιργιλίου και του Μίλτον (αν θε­

ωρήσουμε δικές του τις απόψεις που περιέχονται στο Βιβλίο

της ανησυχίας, απόσπασμα 290), αλλά τι αξία θα είχε, μετά

τον θάνατο του συγγραφέα, ένα έργο τέχνης εν δυνάμει, που

απλώς το σκέφτηκε και το φαντάστηκε; Μόνο το τετελεσμένο

έργο αποτελεί πραγματικότητα που μπορεί να επιβιώσει, και

«τετελεσμένο» για τον Πεσσόα δεν μπορούσε να σημαίνει

194

Επίμετρο

«ημιτελές» (πρβλ. Βιβλίο της ανησυχίας, αποσπάσματα 85,

289,291). Για όλους αυτούς τους λόγους είναι πιθανόν ο Πεσ­

σόα να υπέφερε διπλά γράφοντας τον Ηρόστρατο. Πρώτον,

γιατί φοβόταν ότι το έργο του, γεμάτο ανολοκλήρωτα πράγ­

ματα, δεν θα μπορούσε να του δώσει την αθανασία μέσω της

οδού της τελειότητας, την οποία θα έπρεπε να κατακτήσει —

αν η τύχη τον βοηθούσε — μέσω της υποκριτικής που αντι­

προσώπευαν τα δεκάδες ονόματα του, στυλ και είδη. Δεύτε­

ρον, διότι έβλεπε, σε αυτή καθ' εαυτή την πράξη της συγγρα­

φής του εν λόγω κειμένου, μια ακόμη απόδειξη της ανικανό­

τητας του να παραγάγει ένα έργο ολοκληρωμένο και τέλειο,

το οποίο θα άξιζε την αθανασία.

Αυτή η ανικανότητα, αν και δεν είναι ολοκληρωτική

[υπάρχουν τα μακρόπνοα έργα που δημοσιεύτηκαν στον

Orpheu, στη συνέχεια ο Αναρχικός τραπεζίτης (1922), και θα

ακολουθήσει το Μήνυμα (1934)], δεν αμβλύνθηκε με την ηλι­

κία, προκαλώντας στον Πεσσόα μία αυξανόμενη απογοή­

τευση, που είχε ως αποτέλεσμα να οδηγηθεί στην αυτοκτο­

νία όχι ο ίδιος, αλλά μέσω τρίτου: του Μπαράο ντε Τέιβε.

Πριν κάνει το αποφασιστικό βήμα, ο περήφανος βαρόνος,

για να αποφύγει τη μετά θάνατον «ντροπή» εξαιτίας των

ατελών ή ανολοκλήρωτων έργων του, έκαψε όλα τα χειρό­

γραφα του εκτός από το τελευταίο, στο οποίο προσπάθησε

να εξηγήσει για ποιο λόγο αυτοκτονούσε. Ίσως αυτό να λει­

τούργησε σαν εξορκισμός και έτσι σώθηκαν τα χειρόγραφα

195

Επίμετρο

του ίδιου του Πεσσόα. Στην πλειονότητα τους είναι ανολο­

κλήρωτα και γεμάτα ατέλειες, για μερικές από τις οποίες ο

Πεσσόα θα αισθανόταν ντροπή αν γνώριζε ότι θα έμεναν

στην αιωνιότητα, αλλά αυτό που σίγουρα δεν θα μπορούσε

να φανταστεί είναι ότι μία μέρα, στο συγκεχυμένο τέλος του

αιώνα του, το χάος που συνιστούν τα γραπτά του θα τύχαινε

κατανόησης και εκτίμησης τις οποίες δεν θα μπορούσε να

απολαύσει σε καμιά περίπτωση από την ίδια τη γενιά του.

Με άλλα λόγια, το αποσπασματικό έργο του Πεσσόα, εξαι­

ρετικά ασυμβίβαστο με την εποχή του, μόνο σήμερα μπορεί

να αναγνωριστεί ως εξαιρετικό: εξαιρετικό ακριβώς για τον

αποσπασματικό του χαρακτήρα, που του δίνει τη δυνατότη­

τα να είναι απόλυτα πιστό στην πραγματικότητα, όπως αυτή

περιγράφεται από τον Αλμπέρτο Καέιρο (μέρη χωρίς όλον)

και να το νιώθουμε πλήρως εμείς σήμερα.

Ο Πεσσόα, εναποθέτοντας τις ελπίδες του «στην οριστι­

κή — όχι εντελώς οριστική— δικαιοσύνη: "Ο Θεός γράφει

ίσια σε στραβές γραμμές", όπως λέει μια πορτογαλική πα­

ροιμία...» (απόσπασμα 70), τελικά δεν έπεσε έξω. Με αυτό

τον τρόπο ο Θεός απέδωσε δικαιοσύνη σε έναν Πορτογάλο

ποιητή που, αντίθετα από τον Θεό, έγραφε στραβά σε ίσιες

γραμμές.

RICHARD ZENITH

Μετάφραση από τα πορτογαλικά: Μαρία Παπαόήμα

196