«Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη...

20
1 «Δίκαιος των Εθνών» Δ Η Μ Ο Σ Ν Α Υ Π Α Κ Τ Ι Α Σ ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙ - ΓΕΦΥΡΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο Ομάδα Διαθρησκειακού Διαπολιτιστικού Διαλόγου

description

Στην έκθεση που αποτελεί προϊόν συνεργασίας της 22ας Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, του Δήμου Ναυπακτίας και πρωτοβουλία της Ομάδας Διαθρησκειακού Διαπολιτισμικού Διαλόγου, παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά εβραϊκές επιγραφές του 16ου-19ου αιώνα από τη συλλογή της 22ας Ε.Β.Α.H επιμελήτρια της έκθεσης, Ιστορικός της Τέχνης Άνχελα Μαρία Αρμπελάεζ, η αρχαιολόγος Ι. Κωστή και η συντηρήτρια έργων τέχνης Α. Τηλιγάδα καταφέρνουν να μεταφέρουν μέσω των επιτύμβιων, ενεπίγραφων στηλών, που περιβάλλονται από αρωματικά βότανα (λεβάντα, δενδρολίβανο, κ.ά.), εικόνες και ευωδιές που λειτουργούν ως μετάβαση στον τόπο της ίασης και της μνήμης. Οι τρεις εντοίχιες εικαστικές εγκαταστάσεις (video wall) που πλαισιώνουν τα εκθέματα έχουν ως θεματικό άξονα:1) Ματιές στα αρχαιολογικά κατάλοιπα της εβραϊκής παρουσίας στον ελλαδικό χώρο από τον 3ο αι. π.Χ. ως τις μέρες μας.2) Εικόνες που ανακαλούν τη μνήμη του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού ως «Δικαίου των Εθνών» καθώς και συγκλονιστικές εικόνες από το «Γολγοθά» των Ελλήνων Εβραίων κατά τη διάρκεια της Κατοχής.3) Στον θόλο του τεμένους με την υπόκρουση υδάτινων ήχων, λίθινες εβραϊκές επιγραφές προβάλλονται και εναλλάσσονται σε τρισδιάστατη μορφή σε ένα αέναο ταξίδι.Για τις εικαστικές εγκαταστάσεις αξιοποιήθηκαν οι αρχιτεκτονικές επιφάνειες του οθωμανικού μνημείου που χρονολογείται από το 1502 μ.Χ. Η μορφή του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού στην έκθεση, συνδέεται με την ανακήρυξή του ως «Δικαίου των Εθνών» από το Yad Vashem το 1969, για την προσπάθειά του να διασώσει τους Εβραίους συμπολίτες του κατά τη διάρκεια της Κατοχής.Η έκθεση θα παραμείνει ανοιχτή για το κοινό έως τις 30 Ιουνίου 2013.Ώρες λειτουργίας: Καθημερινά 6:30-9 μμ ή κατόπιν ραντεβού. We thank NAFS hotel in Nafpaktos for their hospitality .

Transcript of «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη...

Page 1: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

1

«Δίκαιος των Εθνών»

ΔΗ

Μ

ΟΣ ΝΑΥΠΑΚΤΙΑΣ

ΝΑΥΠΑΚΤΟΣ ΣΤΑΥΡΟΔΡΟΜΙ - ΓΕΦΥΡΑ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ

Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο

Ομάδα Διαθρησκειακού Διαπολιτιστικού Διαλόγου

Page 2: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

2

Page 3: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

3

Η μνήμη ως κοινωνική διαδικασία σχετίζεται άμεσα με το παρελθόν, την παρά-δοση και την ιστορία. Ωστόσο, δεν αποτελεί μηχανική καταγραφή και αποθήκευση του παρελθόντος στον ανθρώπινο νου, αλλά συνεχή ανάπλασή του, υπό την επίδραση του παρόντος και των κοινωνικών οραμάτων για το μέλλον. Σε κάθε κοινωνία η γνώση της ιστορίας και η αξιοποίηση στοιχείων του παρελ-θόντος της, αφενός συμβάλλουν στην πνευματική καλλιέργεια και στην αυτογνωσία και αφετέρου βοηθούν στην αποφυγή των λαθών του παρελθόντος, αναδεικνύουν όσα ενώ-νουν και σφυρηλατούν πνεύμα συνεργασίας και αλληλεγγύης, μιας και ο πολιτισμός δεν μπορεί να οριοθετηθεί με στενά γεωγραφικά κριτήρια αλλά νοείται ως πανανθρώπινη δη-μιουργία και παρακαταθήκη. Οι εκδηλώσεις μνήμης δεν αποδίδουν μόνο τιμή σε πρόσωπα και γεγονότα, αλλά καλλιεργούν τον προβληματισμό, αναδεικνύουν αξίες και δείχνουν τον δρόμο της συνερ-γασίας και της τόνωσης δεσμών μεταξύ των λαών. Με αυτό το σκεπτικό ο Δήμος Ναυπα-κτίας προχωρά στην εφαρμογή του πολιτιστικού προγράμματος «Ναύπακτος – Σταυρο-δρόμι Πολιτισμών» με στόχο την προβολή των σχέσεων της Ναυπάκτου με άλλους λαούς και πολιτισμούς κατά την ιστορική της πορεία. Ξεκινάμε με την Μνήμη του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και της εβραϊκής κοι-νότητας στην Ναύπακτο αναδεικνύοντας όχι μόνο ιστορικά στοιχεία από την εβραϊκή παρουσία στην Ναύπακτο και την ευρύτερη περιοχή, αλλά και πλευρές του έργου του αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού, προβάλλοντας έτσι τις αξίες που σε μεγάλο βαθμό έχουμε χάσει σήμερα ως κοινωνία και οφείλουμε να τις επαναφέρουμε. Πρόκειται για τις αξίες της ανθρωπιάς και της αλληλεγγύης, της αντίστασης σε ό,τι καταδυναστεύει τον άνθρω-πο και σε ό,τι καταρρακώνει την αξιοπρέπειά του. Σε χαλεπούς καιρούς ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός συνδύασε το κήρυγμα της αγάπης με τα ανθρωπιστικό μήνυμα της κλασικής εποχής και διακήρυξε με το έργο του πως ο άνθρωπος πρέπει πάντοτε να αντιμετωπίζεται ως σκοπός και ποτέ ως μέσον. Oφείλουμε όλοι να κρατήσουμε ενεργό την ιστορική μνήμη,

Page 4: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

4

για να αποκρούσουμε κηρύγματα μισαλλοδοξίας και φυλετικών ή άλλων προκαταλήψεων, για να αντιταχθούμε σε όσους και όσα απεργάζονται τον εξανδραποδισμό του ανθρώπου. Ο σχεδιασμός και η υλοποίηση της συγκεκριμένης εκδήλωσης είναι αποτέλεσμα της συνεργασίας του Δήμου Ναυπακτίας, της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και φορέων που διακρίνονται για την δράση τους στον αγώνα για τα ανθρώπινα δικαιώματα όπως η ομάδα Διαθρησκειακού Διαπολιτιστικού Διαλόγου. Είναι εξαιρετικής σημασίας το γεγονός ότι με αφορμή την εκδήλωση αυτή θα εκτεθούν για πρώτη φορά εβραϊκές και χριστιανικές επιγραφές που διαθέτει το Υπουργείο Πολιτισμού. Ευχαριστούμε θερμά όλους όσοι συνέβαλαν στην υλοποίηση της ιδέας να ξεκινήσει για τη Ναύπακτο ένα ταξίδι μνήμης από το παρελθόν στο παρόν με πυξίδα το μέλλον.

Γιάννης ΜπουλέςΔήμαρχος Ναυπακτίας

Χάρτης των περιηγήσεων του ταξιδευτή Βενιαμίν εκ Τουδέλης www.redjuderias.org

Page 5: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

5

Ο Αρχιεπίσκοπος και Αντιβασιλέας Δαμασκηνός (Παπανδρέου)

Ο Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός (Παπανδρέου) υπήρξε με-γάλη μορφή της Εκκλησίας, του Έθνους και της κοινωνίας. Έχουν γραφή πολλά για την προσωπικότητά του και το εκκλησιαστικό του έργο. Το σημαντικό είναι ότι η γέννησή του στην Δορβιτσά Ναυπακτίας, οι δυσκολίες με τις οποίες σπούδασε, η παράδοση του τόπου, οι δυσπρόσιτες περιοχές όπου μεγάλωσε, σμίλευσαν τον χαρακτήρα του, του έδωσαν ανδρεία, υπομονή, επιμονή και δυνα-τότητα εξισορρόπησης των καταστάσεων που συναντούσε στην ζωή του. Ως Ιεράρχης εργάσθηκε σε δύσκολες εθνικές και κοινω-νικές συνθήκες, την εποχή της Μικρασιατικής καταστροφής, την περίοδο της δικτατορίας του Μεταξά, την γερμανική κατοχή και τον εμφύλιο σπαραγμό. Έζησε σε μια συμπυκνωμένη και ταραγμένη εποχή. Σε όλες τις περιπτώσεις φανέρωσε τα δημοκρατικά αισθήματά του, την αγάπη του για την ελευθερία και την ευαισθησία του για τα ανθρώπινα δικαιώματα. Μέσα σε αυτήν την προοπτική πρέπει να δούμε την προσπά-θειά του για την διάσωση των Ελλήνων Εβραίων και των αθιγγάνων από την μεταγωγή τους στα γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης και από την εξολόθρευσή τους. Αποτελεί και σήμερα υπόδειγμα Έλληνος Κληρικού σε μια εποχή που μερικοί προσπαθούν να οδη-γήσουν την κοινωνία στο πυκνό σκοτάδι του ρατσισμού, της μισαλλοδοξίας, του φανατι-σμού, του ιδεαλισμού που συνδέεται αναπόσπαστα με την ιδεοληψία και τον νεοβαρβαρι-σμό. Οι σύγχρονοι Ιεράρχες πρέπει να ακολουθούμε την Παράδοση της Εκκλησίας, αλλά και να διαπνεόμαστε από τα δημοκρατικά φρονήματα, που στην πράξη εκφράζονται με τον σεβασμό στην κάθε ετερότητα, όταν δεν καταστρατηγήται η θεσμική οργάνωση της κοινωνίας.

Μητροπολίτης Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου IΕΡΟΘΕΟΣ

Page 6: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

6

ΜΝΗΜΗ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΟΥ ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΥ

Ο μακαριστός αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός (1891-1949), κατά κόσμον Δημήτριος Παπανδρέου, γεννήθηκε στη Δορβιτσά Ναυπακτίας. Υπήρξε ο μοναδικός ιεράρχης της νε-ώτερης ελληνικής ιστορίας που έφτασε στα ανώτερα εκκλησιαστικά και πολιτικά αξιώματα ως Αρχηγός της Εκκλησίας και του Έθνους στη δύσκολη περίοδο της κατοχής. Με αφορμή την έκθεση που διοργανώνεται στο Φετιχιέ Τζαμί Ναυπάκτου από την 22η Ε.Β.Α και το Δήμο Ναυπακτίας με τίτλο: «Μνήμη Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού «ο Δίκαιος των Εθνών». Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο», θα ήθελα να σκια-γραφήσω συνοπτικά την πτυχή εκείνη της προσωπικότητάς του που φανερώνει το θάρρος, την αυτοθυσία, τον ανθρωπισμό και την αλληλεγγύη, έννοιες οικουμενικές και επίκαιρες, προς τον συνάνθρωπό του, ανεξάρτητα από φυλή, θρησκεία ή δόγμα.

…Ἐνώπιόν της ἐθνικῆς συνειδήσεως τά τέκνα τῆς κοινῆς Μητρός Ἑλλάδος ἐμφανίζονται ἀδιαρρήκτως ἡνωμένα καί μέλη ἰσότιμα τοῦ ἐθνικοῦ ὀργανισμοῦ, ἀσχέτως πάσης διαφορᾶς θρησκευτικῆς ἤ δογματικῆς.Ἡ Ἁγία ἠμῶν Θρησκεία οὐδεμίαν ἀναγνωρίζει διάκρι-σιν, ὑπεροχήν ἤ μείωσιν ἐρειδομένην ἐπί τῆς φυλῆς ἤ τῆς θρησκείας, δογματίζουσα ὅτι “οὐκ ἔνι Ἰουδαῖος οὐδέ Ἕλλην” (Γάλ. Γ’, 28), καταδικαζομένης οὕτω πά-σης τάσεως πρός δημιουργίαν οἱασδήποτε διακρίσεως ἐκ φυλετικῆς ἤ θρησκευτικῆς διαφορᾶς¨…

Ἐν Ἀθήναις τή 23 Μαρτίου 1943

(Απόσπασμα από το ιστορικό διάβημα του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού και του πνευματικού κόσμου προς Κωνσταντίνον Λογοθετόπουλον Πρόεδρον της Κυβερνήσεως).

Κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου συνέβαλλε αποτελεσματι-κά στη διάσωση αθίγγανων και Ελλήνων Εβραίων πραγματοποιώντας αλλεπάλληλα δια-

Bundesarchiv, Bild 1011-179-1575-15Foto: Wetzel 25.März 1944. Ιωάννινα

Page 7: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

7

βήματα τόσο στον Γκύντερ Άλντεμπουργκ (πληροξούσιο του Ράιχ για την Ελλάδα) όσο και στον εκπρόσωπο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα. Απευθύνθηκε για χο-ρηγία τροφίμων στο Διεθνή Ερυθρό Σταυρό προκειμένου να οργανώσει συσσίτια για τους Έλληνες Εβραίους της Θεσσαλονίκης ενώ όταν ο διωγμός τους επεκτάθηκε στην Αθήνα κάλεσε το Γενικό Διευθυντή Αθηναίων κ. Π. Χαλζέδο και πρότεινε:

……«Ἐγώ ἔκαμα τόν σταυρό μου, μίλησα μέ τόν Θεό, καί ἀπεφάσισα νά σώσω ὅσες ψυχές Εβραί-ων ἠμπορῶ. Ἔστω καί ἄν κινδυνεύω. Ἐγώ θά τούς βαπτίζω τούς Ἑβραίους, καί σύ θά τούς δίδης πιστοποιητικόν τοῦ Δήμου γιά νά πάρουν ταυτότητα ὡς χριστιανοί Ἕλληνες»…

(Μαρτυρία που αναφέρεται στο βιβλίο του Η. Βενέζη)

Μ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργήθηκε στον Δήμο Αθηναίων ιδιαίτερο δηματολόγιο στο οποίο καταχωρή-θηκαν και σώθηκαν με πλαστές ταυτότητες 560 Εβραίοι. Για τη δράση του και τη διάσωση των Εβραίων συμπολιτών του τιμήθηκε το 1969 από το Yad Vashem ως «Δίκαιος των Εθνών». To Yad Vashem είναι το παγκόσμιο κέντρο τεκμηρίωσης, έρευνας, εκπαίδευσης και μνήμης του Ολοκαυτώματος που ιδρύθηκε το 1953 από το Κοινοβούλιο του Ισραήλ.

Ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός «ο Δωριέας Πρωθιεράρχης» σύμφωνα με τον Άγγ. Σικελιανό, «ο καλοκάγαθος Λεβίτης του Εσπερινού φωτός» σύμφωνα με τον καθηγητή Ι. Γεωργάκη) είναι μια φωτεινή προσωπικότητα που ταύτισε τα πανανθρώπινα ιδεώδη με την ιστορία της Ορθόδοξης Εκκλησίας και του Ελληνισμού.

Κωστή ΙωάνναΑρχαιολόγος

*Πηγές κειμένου σελίδα 18

Πλαστή ταυτότητα της κας Άννας Φρεζή απο τα αρχεία του κου Ραφαήλ Φρεζή.

Page 8: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

8

“ου συνεχθείν αλλά συνφιλείν έφυν” Δεν γεννήθηκα για να μισώ αλλά για να αγαπώ. Αντιγόνη (Σοφοκλή)1

Ναύπακτος Σταυροδρόμι – Γέφυρες πολιτισμού & Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού Δίκαιος των Δικαίων, μια πρωτοβουλία που αγκάλιασε και υλοποίησε ο Δήμος Ναυπακτίας και η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων η οποία αποκτά ιδιαίτερη σημασία στις μέρες μας.

Δια μέσου αυτής έκθεσης «Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός Δίκαιος των Εθνών – Όψεις της Εβραϊκής Παρουσίας

στην Ναυπακτία (Ναύπακτος)»2 καθιερώνουμε μία διαλογική σχέση προσέγγισης μεταξύ γεγονότων και ιστορικών μαρτυριών. Καθιερώνουμε επίσης μία σχέση συνοχής και αλληλουχίας όπου τα διαφορετικά στοιχεία αποκτούν νόημα όταν ερμηνεύονται μέσω της καλλιτεχνικής δημιουργίας σ’ αυτή την έκθεση. Η υλική και άυλη κληρονομιά.

Η ιστορική μνήμη, που απεικονίζεται στο πρόσωπο του μακαριότατου Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού3, και η υλική μνήμη που αποτυπώνεται σε πολύτιμες επιγραφές του 16ου,17ου(?)αιώνα της συλλογής της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων του Υπουργείου Παιδείας και Θρησκευμάτων, Πολιτισμού και Αθλητισμού, βρίσκονται εδώ και καθιερώνουν έναν διαχρονικό διάλογο. Ανακαλούν την μνήμη, συμφιλιώνονται και ενώνονται.

Η ζωή και το έργο του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού (1891-1949), κατά κόσμον Δημήτριος Παπανδρέου, γεννημένος στην ορεινή Ναυπακτία, στη Δορβιτσά, αποτελεί σήμερα παράδειγμα προς μίμηση, χάρη στις πράξεις ανθρωπιάς και τις προσπάθειές του ώστε να διασωθούν Έλληνες συμπολίτες του και να μην καταλήξουν στα στρατόπεδα θανάτου . Η παρουσίαση αυτού του καλλιτεχνικού δρώμενου, όπου συγκλίνουν και συναντιούνται

Μαρμάρινο επίκρανο με χαραγμένες 3 Εβραϊκές λυχνίες. Ύστερη Ρωμαϊκή περίοδος. Αρχαία Κόρινθος.

Page 9: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

9

αυτές οι σελίδες της ιστορίας, αποσκοπεί στο να προάγει τη σκέψη του επισκέπτη ούτως ώστε να έχει μια ευρύτερη αντίληψη του παρελθόντος και μέσω πολιτισμικών ̈ πράξεων,¨ να ωθεί την κοινωνία υπέρ του διαλόγου και της κατανόησης.Η παρούσα έκθεση έχει ενημερωτικό χαρακτήρα. Δεν αποτελεί προϊόν επιγραφικής ή αρχαιολογικής έρευνας , την οποία πραγματοποιούν από κοινού άλλα ιδρύματα όπως το Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος ή τα αντίστοιχα τμήματα των Εφορειών Βυζαντινών Αρχαιοτήτων τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό4.

Οι ανασκαφές που έγιναν στην περιφέρεια της Αιτωλοακαρνανίας τα τελευταία χρόνια, έχουν εμπλουτίσει τις γνώσεις μας για την κοινωνική διαστρωμάτωση παλαιότερων εποχών. Ο επισκέπτης μέσω των εκθεμάτων (7 επιτύμβιες στήλες), περιορισμένα σε αριθμό, αλλά μεγάλης σημασίας μπορεί να εκτιμήσει ένα μέρος της καλλιτεχνικής πολιτισμικής κληρονομιάς, τόσο των χριστιανικών όσο των εβραϊκών κοινοτήτων του 16ου-17ου αιώνα.

Ο εκθεσιακός χώρος, στο Φετιχιέ Τζαμί (Οθωμανικός τέμενος Λιμένος Ναυπάκτου 1481-1512) εμπλουτίζεται με βίντεο, ήχους και αρώματα τα οποία αναδημιουργούν τις όψεις της ζωής και του έργου του Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού καθώς και σταθμούς της ελληνικής πολιτισμικής κληρονομιάς των Ελλήνων Εβραίων στην περιφέρεια Αιτωλοακαρνανίας. Οι επιτύμβιες επιγραφές - καλυπτήριες πλάκες, μέρος της έκθεσης μας, ίσως να αποτελούσαν τμήμα ενός νεκροταφείου, χώρος μοναδικός συλλογικού πνεύματος όπου το πένθος συναντά τη θλίψη συνδέονται με το πένθος και τη θλίψη, τόπος αργής μεταμόρφωσης μέσω του οποίου μπορούμε να ανιχνεύσουμε την ιστορία των ατόμων ως κοινωνικά και πολιτιστικά όντα.

Είναι πολύ ενδιαφέρον να δούμε σε αυτό το όμορφο παράδειγμα της επιτύμβιας πλάκας, τη μόνη από την ομάδα που κοσμείται με ένα όμορφο μοτίβο δωδεκάφυλλου ρόδακα στο κέντρο του πάνω μέρους της, και που έχει καταγραφεί με τον Α. K.6.

Page 10: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

10

Η επιγραφή ορίζει ως εξής: ‘’ο σεβαστός Αβραάμ Σαραγκούσί απεβίωσε στις 2 του μήνα Χεσβάν το έτος 5372 (9 Οκτωβρίου του 1611). Η φράση «Η ψυχή του να είναι δεμένη με το δεσμό της ζωής( Σαμουήλ Α Κεφ.25 στ.29). Ας είναι!Το ύφος της επιτύμβιας ταφόπλακας με Α.Κ. 2 είναι απλό. Φέρει την παρακάτω εβραϊκή επιγραφή:Έβαλα για σημείο μνήμα ΄του τάφου του ...και καλού του σεβαστού Μοσέ... η ψυχή του στον παράδεισο που πήγε στην αιώνια κατοικία 20 του μήνα Κισλέβ έτος ...

Η έκθεση «Μνήμη Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού – Όψεις εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο», θα έχει ανοιχτές τις πόρτες της για το κοινό ως τις 30 Ιουνίου. Μετά το πέρας της έκθεσης ευελπιστούμε να έχουμε συμβάλλει στην «ανάγνωση» και γνώση των ιστορικών στοιχείων από μια άλλη διάσταση – καλλιτεχνική – και όχι μόνο. Ο Βενιαμίν εκ Τουδέλης, Ισπανός ταξιδευτής του 12ου αι. έγραψε για τους ομόθρησκούς του που συνάντησε στο Lepanto …εμείς σήμερα τους θυμόμαστε!

Angela Ma. ArbelaezΙστορικός της Τέχνης

Απο το άγαλμα του Α. Δαμασκηνού μπροστά απο την Μητρόπολη Αθηνών.

Page 11: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

11

1. Aρβελέρ, Ελένης. Από την Ομιλία της Ημέρας Μνήμης του Ολοκαυτώματος, 14 Απριλίου 2002, στο Εβραϊκό Νεκροταφείο Αθηνών. Στο Περιοδικό ΧΡΟΝΙΚΑ.ΤΟΜΟΣ ΚΘ’ .ΑΡ. 201 Φεβρουάριος 2006. Σελ. 67

2. Ημερίδα για Εκπαιδευτικούς ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟ ΟΛΟΚΑΥΤΩΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛ ΛΑΔΑΙωάννινα, Τρίτη 13 Νοεμβρίου.2012http://www.jewishmuseum.gr/dyncontent/sitebuilder/dynamicpages/directory/386/textfiles/praktika.ioa.2012.pdf

3. Από την ιστοσελίδα του ΚΙΣ Ελλάδος. “Κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, όταν η Ελλάδα τελούσε υπό την Κατοχή των Γερμανών Ναζί, ποσοστό 86% των Ελλήνων Εβραίων έχασαν τη ζωή τους από ενέργειες των Ναζί, μεταφορά σε στρατόπεδα, εξόντωση και εκτελέσεις. Σε πολλές πόλεις, όπου υπήρχαν ανθούσες Εβραϊκές Κοινότητες, μετά το Ολοκαύτωμα, δεν επέζησαν παρά λίγα άτομα. Ένα μνημειώδες κείμενο, για την υποστήριξη των Εβραίων της Ελλάδος, μοναδικό στα χρονικά ολόκληρης της κατεχόμενης Ευρώπης, ήταν η υπερήφανη απάντηση του τότε Αρχιεπισκόπου Αθηνών Δαμασκηνού προς το δοσίλογο Πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Λογοθετόπουλο και το στρατηγό των Ναζί Στροπ, ο οποίος απείλησε τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό με τουφεκισμό, εξ αιτίας της σκληρής έγγραφης διαμαρτυρίας του για τους διωγμούς των Ισραηλιτών της Ελλάδος. Η επιστολή αυτή ήταν γραμμένη σε αυστηρότατο ύφος και αναφερόταν στους ισχυρούς δεσμούς που ενώνουν τους Έλληνες Ορθόδοξους με τους Έλληνες Εβραίους ως από κοινού πολίτες της Ελλάδος στα πολιτικά δικαιώματα, αλλά κυρίως στο νου και την ψυχή. Παράλληλα ο Αρχιεπίσκοπος προέτρεψε τους Έλληνες Χριστιανούς και τα μοναστήρια να παραχωρήσουν άσυλο σε εβραϊκές οικογένειες προκειμένου να αποφύγουν τον εκτοπισμό.”

4. Mapping the Jewish Communities of the Bizantine Empire. Faculty of Divinity, University of Cambridge.http://www.mjcb.eu/

Δάπεδο της παλαιάς συναγωγής της Χίου. 3ο αι. μ.Χ.

Page 12: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

12

Για περισσότερες πληροφορίες:

*Μόλχο, Ρένα .Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης 1856-1919.Μια ιδιαίτερη κοινότητα.Εκδ.Θεμέλιο, 2001.*Μελετση, Κυριακή. Η παρουσια των εβραιων στις ελληνικες πολεις της β΄ περιοδειας του αποστολου παυλου. αρχαιολογικη και ιστορικη προσεγγιση. σχεσεις με το ελληνικο πολιτικο, πολιτιστικο και θρησκευτικο περιβαλλον. ΕΚΔ. ΚΙΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, ΑΘΗΝΑ 2009 Σελ.29-36

*Η εβραϊκή παρουσία στον ελλαδικό χώρο (4ος - 19ος αι.).Συλλογικό έργο. Επιμέλεια: Άννα Λαμπροπούλου, Κώστας Τσικνάκης. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών (Ε.Ι.Ε.). Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, 2008. Σελ. 201-229

*Οι Εβραίοι στη Θεσσαλονίκη. Ανεξίτηλα σημάδια στο χώρο. Κατάλογος περιοδικής έκθεσης. 17/9/2011 – 30/9/2012. Επιμέλεια Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Ευαγγελία Στεφανή, Αγγελική Κουκουβού, Ελευθερία Ακριβοπούλου . Έκδ.Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης αρ. 11 ΥΠΠΟΤ, 2012

*Τσιλιγιανη Α. Κωνσταντίνου. Η ΕΒΡΑΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΑΡΤΑΣ. Εκδ. ΚΙΣ ΕΛΛΑΔΟΣ, Αθήνα. 2004

*ΝΕΗΑΜΑ ΙΩΣΗΦ.In Memoriam. ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΕΙΣ ΜΗΝΗΝ ΤΩΝ ΙΣΡΑΕΛΙΤΩΝ ΘΥΜΑΤΩΝ ΤΟΥ ΝΑΖΙΣΜΟΥ ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ. Θεσσαλονίκη, Εδκ. ΙΚΘ,1976 . Σελ.405-493

*ΧΡΙΣΤΟΠΟΥΛΟΥ Φ. ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ. Η ΕΒΡΑΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ.ΕΠΕΤΗΡΙΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΣΤΕΡΕΟΕΛΛΑΔΙΚΩΝ ΜΕΛΕΤΩΝ.ΤΟΜΟΣ Α’, ΑΘΗΝΑ 1968 Σελ.275-300

*Jos.Nehama In Memoriam .HOMMAGE AUX VICTIMES JUIVES DES NAZIS EN GRECE. PUBLIE SOUS LA DIREC-TION de Michael MOLHO. Rabbin de la Communaute Juive de Salonique. TOME II. Salonique .1949 Σελ. 56-68

*Molho, M. El cementerio Judío de Salónica. De “SEFARAD” IX. Ed. Instituto Arias Montano, 1949 Madrid-Barcelona

*THE ITINERARY OF BENJAMIN OF TUDELA. FIRST EDITION: LONDON 1907 PRINTED IN JERUSALEM ISRAEL BY S. MONSON.Published by PHILIPP FELDHEIM, Inc. New York, N.Y. 10002. Web February 8, 2005 in PROJECT GUTENBERG EBOOK *http://www.gutenberg.org/files/14981/14981-h/14981-h.htm

*Matt Goldish. Excerpted from JEWISH QUESTIONS. 2008 by Princeton University Press. Excerpts are provided by Dial-A-Book Inc. in http://www.worldcat.org/wcpa/servlet/org.oclc.lac.ui.DialABookServlet?oclcnum=733553379

*de Lange, N, A. Panayotov and G. Rees (2013):Mapping the Jewish Communities of the Byzantine Empire available at www.byzantinejewry.net.

*J. Casanovas Miró. Las Inscripciones funerarias hebraicas medievales de EspañaMonumenta Palaeographica Medii Aevi. SeriesHebraica. 4.1 .Barcelona, Cataluña (2004)

*A Jewish tombstone from the Roman Empire with Greek writing and menorahs, Vatican Museum, Rome.Source http://www.historyforkids.org/learn/religion/jews/christians.htm in http://www.jewishencyclopedia.com/search?utf8=%E2%9C%93&keywords=lepanto&commit=search*Jewish Virtual Library. Naypaktos(Lepanto,Inebahti) in www.jewishvirtuallibrary.org

Page 13: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

13

Η εβραϊκή παρουσία στην Αιτωλία μαρ-τυρείται ήδη από τα ρωμαϊκά χρόνια, ενώ ει-δικότερα στην Ναύπακτο οι πρώτες ασφαλείς πληροφορίες τοποθετούν την ύπαρξη εβραϊ-κής κοινότητας από τη μεσοβυζαντινή περίο-δο. Η ακμάζουσα αυτή κοινότητα αποδει-κνύεται από τα ευρήματα που έχει στη συλ-λογή της η 22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαι-οτήτων, ότι ενισχύεται και ευημερεί ιδιαίτερα

μετά τον 15ο αιώνα. Ένα μικρό μέρος από τα εναπομείναντα στοιχεία της κληρονομιάς αυτής καταβλήθηκε προσπάθεια να συγκεντρωθεί και να φυλαχθεί στις αποθήκες της Εφο-ρείας. Οι πολύτιμες μαρτυρίες που διασώθηκαν αναλύονται σε εννέα επιγραφές σχετικές με την εβραϊκή κοινότητα, εκ των οποίων οι επτά φέρουν εβραϊκή γραφή, ενώ οι υπόλοιπες δύο έχουν το σύμβολο του σταυρού του Δαυίδ και τον χριστιανικό σταυρό. Οι επιγραφές έχουν καταγραφεί στους καταλόγους της Υπηρεσίας μας με τους πα-ρακάτω αριθμούς καταγραφής κτηματολογίου Ναυπάκτου: α.κ. 1, α.κ. 2, α.κ. 6, α.κ. 18, α.κ. 99, α.κ. 182, α.κ. 10747, α.κ. 10748 και α.κ. 10749. Σύμφωνα με τα βιβλία καταγραφής οι επιγραφές έχουν βρεθεί στην ευρύτερη περιοχή της Ναυπάκτου, χωρίς να υπάρχουν πιο συ-γκεκριμένα στοιχεία. Γνωρίζουμε, ότι η επιγραφή με α.κ. 1 παραδόθηκε στην αρχαιολογική υπηρεσία από την Παπαχαραλάμπειο Βιβλιοθήκη, χωρίς όμως να έχει σημειωθεί η ακριβής ημερομηνία αυτής της δωρεάς. Η συγκεκριμένη επιγραφή χρονολογείται το έτος 1597 και έχει δημοσιευθεί και μεταφραστεί από τον ιστορικό κ. Παναγιώτη Χριστόπουλο. Η επιγρα-φή με α.κ. 18 εντοπίστηκε στον Ιερό Ναό Αγίας Παρασκευής της κοινότητας Νιοκάστρου Ναυπάκτου. Η επιγραφή με α.κ. 99 προέρχεται από περισυλλογή στο χώρο του Ιερού Ναού Αγίου Γεωργίου Ναυπάκτου. Η επιγραφή με α.κ. 182 αναφέρεται, στα βιβλία καταγραφών

Page 14: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

14

της εφορείας μας, ότι βρέθηκε στο χώρο του τεμένους Φετιχιέ της Ναυπάκτου κατά την ημερομηνία 3 Ιουνίου1999. Όλες οι παραπάνω επιγραφές συντηρηθήκαν για τις ανάγκες της έκθεσης από το εργαστήριο συντήρησης της 22ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων. Το υλικό κατασκευ-ής τους είναι το μάρμαρο, εκτός από την α.κ. 1, που είναι από ασβεστόλιθο και την α.κ. 18, που είναι από σχιστόλιθο. Τις εργασίες συντήρησης πραγματοποίησε και επέβλεψε η μόνιμη συντηρήτρια της υπηρεσίας μας κ. Αφροδίτη Τηλιγάδα.

Δρ Χουλιαράς ΙωάννηςΠροϊστάμενος 22ης Εφορείας

Βυζαντινών Αρχαιοτήτων

Λιθανάγλυφο απο την ορεινή Ναυπακτία.

Page 15: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

15

Ορθογώνια επιτύμβια επιγραφή ΑΚ1 Ορθογώνια επιτύμβια επιγραφή ΑΚ2

22η Εφορεία Βυζαντινών ΑρχαιοτήτωνΠροέλευση: Ναύπακτοςύψ. 58εκ. πλ. 32εκ. Ασβεστόλιθος γκρίζος

Η επιτύμβια επιγραφή περιλαμβάνει κείμενο στην εβραϊκή, χαραγμένο σε 10 στίχους:

Υψώστε θρήνο πικρόγια το παιδί το καλό και γνωστικό που έφυγεχωρίς φρέσκο γάμοχωρίς χαρά και τραγούδιακαι πέθανε ο ΣλομόΧαλόφ σε επιδημίαμπροστά στο Θεό στις 15 του μήνα Ταμούζστη χρονιά 5356[7] (9.7.1596 ή 1.7.1597)από τη δημιουργία

16ος αιώνας - Δημοσιευμένη

Βιβλιογραφία: Π.Φ. Χριστόπουλου, «Οι εβραϊκές κοινότητες Ναυπάκτου», Επετηρίς Εταιρείας Στερεολλαδικών Μελετών, τ. Α΄(1968),σ. 298.Απόδοση στη δημοτική από τον ιστορικό - ερευνητή Tζέκυ Μπενμαγιόρ.

22η Εφορεία Βυζαντινών ΑρχαιοτήτωνΠροέλευση: Ναύπακτοςύψ. 33εκ. μήκ. 30εκ.Μάρμαρο υπόλευκο

Η επιτύμβια επιγραφή περιλαμβάνει κείμενο στην εβραϊκή, χαραγμένο σε 8 στίχους:

... ... ... Έβαλα για σημείο μνήματου τάφου του ...και καλού του σεβαστού Μοσέ Capusi.(;) ... η ψυχή του στον παράδεισο που πήγεστην αιώνια κατοικία ...... 20 (;) του μήνα Κισλέβ έτος ... (δυσανάγνωστη ημερομηνία)

Πιθανόν 16ος αι. -17ος αι. - Αδημοσίευτη

Μετάφραση Μ.Τ. Ariel Sutton

Page 16: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

16

Θραύσμα επιτύμβιας στήλης ΑΚ182

22η Εφορεία Βυζαντινών ΑρχαιοτήτωνΠροέλευση: Ναύπακτος Ύψ. 13εκ. πλ. 13,5εκ. Μάρμαρο γκρίζο

Η επιτύμβια επιγραφή περιλαμβάνει κείμενο στην εβραϊκή σε 2 σωζόμενους στίχους:

... γιός του σεβαστού (ή ραβίνου)που απεβίωσε

ΑδημοσίευτηΜετάφραση Μ.Τ

22η Εφορεία Βυζαντινών ΑρχαιοτήτωνΠροέλευση: Ναύπακτος ύψ.15,5 εκ. πλ. 13εκ. Μάρμαρο υπόλευκο

Η επιτύμβια επιγραφή περιλαμβάνει κείμενο στην εβραϊκή σε 3 σωζόμενους στίχους:... ...... ο σεβαστός [ραβίνος].... ...

ΑδημοσίευτηΜετάφραση Μ.Τ

22η Εφορεία Βυζαντινών ΑρχαιοτήτωνΠροέλευση: Ναύπακτος ύψ.14 εκ. πλ. 17.5εκ. Μάρμαρο υπόλευκο

Η επιτύμβια επιγραφή περιλαμβάνει κείμενο στην εβραϊκή σε 3 σωζόμενους στίχους:

... ...[θα] παραπονεθεί στο Θεόάγγελος σωτήρας... ...

ΑδημοσίευτηΜετάφραση Μ.Τ

22η Εφορεία Βυζαντινών ΑρχαιοτήτωνΠροέλευση: Ναύπακτος ύψ.13 εκ. πλ. 21.5εκ. Μάρμαρο υπόλευκο

Η επιτύμβια επιγραφή περιλαμβάνει κείμενο στην εβραϊκή σε 3 σωζόμενους δυσανάγνωστους στίχους.

Αδημοσίευτη

Θραύσμα επιτύμβιας στήλης ΑΚ10748

Θραύσμα επιτύμβιας στήλης ΑΚ10747

Θραύσμα επιτύμβιας στήλης ΑΚ10749

Page 17: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

17

Πέντε συνανήκοντα τμήματα επιτύμβιας επιγραφής Α.Κ.6

22η Εφορεία Βυζαντινών ΑρχαιοτήτωνΠροέλευση: Ναύπακτος Μάρμαρο λευκό

Η επιτύμβια επιγραφή περιλαμβάνει κείμενο στην εβραϊκή , χαραγμένο σε 8 στίχους:

... ...

.... ...

... το σεβαστόΑβρ[αάμ] Σαραγκο[υ]σ[ι]απεβίωσε στις 2του μήνα Χεσβάν έτος 5372 (9 Οκτωβρίου 1611) η ψυχή του να είναι δεμένη με το δεσμό της ζωής (Σαμουήλ Α Κεφ.25 στ.29)

17ος αι. - ΑδημοσίευτηΜετάφραση Μ.Τ – Α-Μ.Α

Επιτύμβια στήλη ΑΚ 18

22η Εφορεία Βυζαντινών ΑρχαιοτήτωνΠροέλευση: ΔΚ Νεοκάστρου Ναυπακτίας ύψ.71 εκ. πλ. εκ. 34Γκρίζος σχιστόλιθος

Στο κέντρο υπάρχει σταυρός με ελληνική δυσανάγνωστη επιγραφή. Ενθεν και ένθεν το εξάκτινο αστέρι του Δαβίδ και ο εξάφυλλος ρόδακας εγγράφονται σε κύκλο .

Αδημοσίευτη

22η Εφορεία Βυζαντινών ΑρχαιοτήτωνΠροέλευση: Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Ναυπάκτου ύψ.25 εκ. πλ.72 εκ. Μάρμαρο υπόλευκο

Στο κέντρο υπάρχει σταυρός Ενθεν και ένθεν διακρίνο-νται δύο κυπαρίσσια και το σύμβολο της ασπίδας του Δαβίδ. Στο άνω τμήμα του χαράσσεται η χρονολογία 1870 και στο κάτω τμήμα αναφέρεται ο Άγιος Γεώργιος.

Χρονολογία 1870 - Αδημοσίευτη

Επιτύμβια στήλη ΑΚ 99

Page 18: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

18

Πηγές κειμένου κας Ιωάννας Κωστή:

Δ. Κούκουνα, Ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, εκδ. ΜΕΤΡΟΝ.Ι. Γεωργάκη, Ο αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός και η Εκκλησία κατά την κατοχή, Αθήνα 1988.Η. Βενέζη, Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, Βιβλ. Εστία, Αθήνα 1981.Χ.Χ. Χαραλαμπόπουλου, Αρχιεπίσκοπος Αθηνών και Πάσης Ελλάδος, Δαμασκηνός Παπανδρέου, Αντιβασιλεύς – Πρωθυπουργός (1891-1949), Αθήνα 1990. Margie Burns.Archbishop Damaskinos. Τhe International Raoul Wallenberg Foundation.Nd. From Aπό http://www.raoulwallenberg.net/es/generales/archbishop-damaskinos/

Ριμονιμ απο την συλλογή της συναγωγής των Ιωαννίνων

Page 19: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

19

Ναύπακτος – Σταυροδρόμι πολιτισμών : Μνήμη Αρχιεπισκόπου Δαμασκηνού «Δίκαιος των Εθνών» - Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο.

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ

ΟΡΓΑΝΩΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ

22η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων: Ιωάννης Χουλιαράς Προϊστάμενος της 22ης ΕΒΑ Ολγα Μαλλά Διοικητικός

Δήμος Ναυπακτίας: Μαρία Ζιαμπάρα Αντιδήμαρχος Ιωάννα Κωστή Αρχαιολόγος

Angela Ma. Arbeláez Επιμελήτρια έκθεσης Oμάδα Διαθρησκειακού Διαπολιτισμικού διαλόγου

ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΕΚΘΕΜΑΤΩΝ: Αφροδίτη Τηλιγάδα, Νικολέτα Σπούρδου, Βίκη Διονυσοπούλου

ΜΕΤΑΦΡΑΣΕΙΣ ΕΠΙΓΡΑΦΩΝ: TΖΕΚΥ ΜΠΕΝΜΑΓΙΟΡ, RABBI ARIEL SUTTON, Α.Μ.Α

Θερμές ευχαριστίες οφείλονται στους:

ΙΕΡΑ ΜΗΤΡΟΠΟΛΗ ΝΑΥΠΑΚΤΟΥ ΚΑΙ ΑΓΙΟΥ ΒΛΑΣΙΟΥ ΙΣΡΑΗΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ ΣΥΛΛΟΓΟ ΔΟΡΒΙΤΣΩΤΩΝ « Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ» ΚΩΣΤΗΣ ΤΖΑΓΚΑΡΑΚΗΣ φωτογραφίες από την Συναγωγή της Χίου ΘΑΝΑΣΗΣ ΠΡΩΤΑΤΟΣ (video)

Page 20: «Όψεις της εβραϊκής παρουσίας στη Ναύπακτο-Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός, «Δίκαιος των Εθνών» .Curator , Angela

20